Kriz fuat ercan

8/7/2019 Kriz fuat ercan

1/12

Kriz:

Tekrar

ve Fark

Fuat ERCAN

*

"Mevcut gereklii kesin ve deimez grmek gerektiine inanmyorum"

Luis Buuel1

Nakarat I: Gereklik ve Tekrar

Kriz zerine ne kadar ok yazlyor, ne kadar ok

laf ediliyor. Her eyin kavramsal dzeneklerden uzaklatrlp sze evrildii gnlerde, kriz zerine bu kada

konumann neresi gzel diye soracak olunursa, krize ilikin her konumann mevcut gereklii urasndan

burasndan trtklamasnn fevkalade gzel olduunu dnyorum. L. Buuel gibi dnenlerin olmas ne gzel

Gzel nk her ey, herkes bizleri gereklie aryor. Ama mutlaklatrlan gereklik olarak imdi, elikten bi

kafes gibi her birimizi iine eken bir kara delik gibi alyor. ine ekip ald bizleri belirli bir tempo ve belirli bi

dzenee balyor. Kriz ite bu dzeneklerin krld, gerekliin atlad anlara karlk geliyor. Ama kapitalis

toplumsal varoluun tepeden trnaa kriz reten bir isel dinamizme sahip olmasnn yannda, bir de kendine zg

bir bellek oluturma hali var. Krizler patlak veriyor, konuuyoruz, heyecanlanp umutlanyoruz, ama mdahaleleile dzenek daha bir glenerek karmza kt anda yeni gerekliimiz daha nceki kriz anlarna ait birok eyi

unutturuyor. Dzenein olumas ayn zamanda belleklerimizin de yeniden dzenlenmesi, belleklere mdahal

anlamna geliyor. A.Huyssen "kltrmz lmcl bir bellek yitimine yakaland iin derinleen bir bunalm

duygusundan" bahseder. (Huyssen, Alacakaranlk Anlar). Gerekliin mutlaklatrlmasna kar kan L.Bunuel

bellek iin anlaml bir belirlemede bulunur: "Bellein yaamlarmz yapan ey olduunu fark etmek iin, par

para da olsa belleinizi yitirmeye balamanz gerekir. Belleksiz yaam yaam deildir... Belleimiz; tutarllmz

aklmz, duygumuz, hatta eylemizdir. Onsuz birer hiiz."(L. Buuel, Son Nefesim) Evet, srekli imdide yaatlan


2/12

bi l bi

i l i . B ll i li

i i i t l i i i i tl

i

i l i

! l bi -

li . A l li i

i B St ' , F i " F

i " ! 'i , AI # 'i , W i t " t l'

!

i ll i, l li i

i ilt '

$ t R ! B

f

& Bi l 'i

l tl ti il i.

Kit li

bellei

i

eri

e

lebir i lemi i

i r l

rum

ep rol elmi ti. le ,

onu

el e

e

pit li min onunun elecei

nlmezdi. Sl oj Zizek bir z nda

%

bilim kurgu alanna bakn:

dnyann onunu tahayyl etmekkapitalizmin onunu

ngrmekten okdahakolay"diye belirtmi ti. Bubelle

yitiminin krizle dorudan balant n, 1929 krizine kar gerekletirilen dzenlemelerin& #

lass-Steagal Act -

1933', sanki tm bunlar yaanmam gibi krizin kalbi olan AB

('de 1999 ylnda

& #ramm-

)each-Bliley Act

'

kaldrlmasnda grebiliriz & # .Fndkolu'nun sunuundan). Belki burada biraz S. Freud'un yorumun

hatrlayabiliriz: "normal gelime, krizle kar karya gelmi olmann yaratt travmann unutulmas yoluyla

salanr"&K:Karatini,Transkritik).

Krizanlar bellekleregiydirilenmutlakimdininmutlakln biranolsabileparalad gibi dahanceyaana

travmalar dayenidenbilince tayor.(ahanceki krizlerleyaadmzkrizi karlatranonlarcayaz/makaleyi

buradaalt altasralayabilirim. Krizanlar birdebelleklerdensilinen/silinmesi istenenve travmayaratanbiraktr

K. " arx' da yeniden hatrlatt. K. " arx' hatrlamamak olas m? K. " arx, toplumsal ilikiler sistemi olarak

kapitalizmi karakterize eden sermaye birikim srecini "sre halindeki eliki" olarak tanmlamt.Unuttuk/unutturuldu; kapitalizmin sre halinde eliki olduu. K. " arx'n ifadesi ile krizler, srekli varolan

elikilerin ancak ani ve zora dayanan zmleridir. Onlar bozulmu dengeyi bir sre iin yeniden kuran iddetli

patlamalardr.

Amasre iindeeliki olarakkapitalizm, karlat elikileri amak iinkendi bedeninezoruyguluyor. Zo

elikilerinalmas ama genellikle de elikilerin bask altna alnmasanlamnageliyor. Krizlerdenkmak iin

kapitalizmin kendi kendine zor uygulamas, kapitalizmin yeniden glenerek krizden kmas anlamnageliyor

elikilerin deil de temel antagonizmann ortadan kalkmas iin kapitalizmin antagonistik elikilerin ortadan

kaldrlmas gerekiyor. Bugereklilikayn zamandanesnelletirilenlerin zneolaraksrecemdahale etmesini

gerekli olduunu bizlere veriyor. Amakapitalizm tmbu travmalara ramenhaladevamediyorsa, kapitalizmi

kendi krizlerini kendi atn yadabaskladn, basklayarak telediinirahatlklasyleyebiliriz.

Bu kadar szn edildii ortamda kriz zerine yaz yazmak olduka zor, ama biz bir nakarat yani bir tekra

zerindenkrizi aklayacaz.$akaratmz; krizlerin kapitalizmde belirli aralklarla yinelenen ama her tekrarn bir

dierinden farkl olduunu iaret etmek olacak. Sizokurlar iinbubasit bir ifadeveokuyupgeebilirsiniz.0

ysa

kendi admakrizi / krizleri anlamayaalrken & krizzerine Trkiye'ninhemenhemenher tarafndakonumalar

yaptm da gz nne alnrsa) u an yazmaya altmmetnin dnsel sistematiim zerinde nemli bi

ykm ya da yeni almlara yol atn sahicilik adna sizlerle paylamak istiyorum. Tekrar ve farkzerinden

kapitalizmi anlamak, kullandmbaz kavramlara, meselasoyutlama, zvebiimgibi kavramlara/kavramlarma

eletirel birgzleyenidenbakmamanedenoldu.

) uis Buuel'in Burjuvazinin Gizli ekicilii filmi kapitalizmincanl kanl birekildeveegemensnfzerindenbu


3/12

tekrar ve farkllokadar iyi eleveriyorki. Bunuel byleyici

filmindealt burjuvay hep tekraredeneylemliliklerdebirarayagetiriyor. Yemek iin, sevimek iinyadabu ik

eylemliliin tekrar sonunda alt burjuvamz trafiinolmad biryoldayrrkenbiraraya geliyorlar/getiriliyorlar.

Amagerekleenher tekrar, aslnda farkllklar ieriyor.1

ieryandanher tekrardaburjuvazinin tekrarn tekrar

edememe halinden korktuunu bizlere gsteriyor. Farkllklarn ortak yan ise verili olann tekrar kanal ile

kendisini yenileyemeyecei korkusu. Bukorku/endiehertekrardakarmzakar. Aslnda tekrarlarnolmamas

burjuvazi iinlmdemektirve filmdeburjuvazininddnyasnayansmayanbu tekrarnolmamas yani lmkorkusunuryalardolaymndayakalarz. 2 atin Amerika'nndiplomat burjuvas ryasndayineyemekesnasnda

ikengerillalarnsilahlarlasaldrd birandayemekmasasnnaltnasaklanrvesaklanrkenbileeli gizlicemasa

zerindeki salamagider. Yani krizan, lmanndabileyemek, yadaherdurumvearttasermayebirikiminin

devam etmesi gerekiyor. Kapitalizmi tanmlayan ileyi/mekanizmann belki de en nemli belirleyeni, insan

tarihsel/toplumsal doal koullarnda inanlmaz deiikliklere, insanln kabul etmeyecei deiikliklere yol

amasdr. nsann kendi emeinin kendinden ayrlarak bir para3cret) karl belirli zamanlar iinde belirl

meknlarakapatlmas,milyonlarcayl srenvarolu iinkabul edilmezbiristisna halidir. Yinebinlerce-onbinlerce

yl insanlarn ihtiyalar iin retim yapmalar, yerini sadece deiim deeri, birikim ve kr iin retim

yaplamalarnabrakt. Belirli biryaamdzeyi, belirli birsnfnyaamdzeyi iinretiminyenidenyaplanmas

sadece insanlk iindeil, doa iinde tambiristisnahalidir. nkbuamala rgtlenmibirretimsadece

insan deil, doay ve varolan tm yaam ortamn tahrip ediyor. Kapitalizmin ve onun tayc znesi ola

burjuvalarnbu istisnahalini birerkuralaevirmeleri, kurallar birerdzenekolarak tekraretmesini salamalar,

gereklilikvezorunlulukhali. 4 .Agembengzel ifadeetmi: "indeyaadmzada, istisnadurumuhergeen

gnbirazdaha temel siyasal yap halinegeliyorvenihai anlamdadakural olmayabalyor"(G.Agamben, Kutsal

5san).

Bunuel'in"mevcut gereklii kesinvedeimezgrmekgerektiine inanmyorum"szlerininkarsndagerekli

burjuvazi adnayenidenyeniden, yeni koullarauygunhalde tekrarn salayandini kurumlar temsilenpiskoposu,

ikenceyapanpolisleri veorduyu temsilenaskerleri deburjuvazininbir trlbaaramadklar yemeksahnelerind

ya da ryalarnda grrz. Yani korktuklar ve tedirgin olduklar her anda onlar yan balarnda, tekrar

salanamama tehlikesinekar grevbandadrlar. Tekrar buanlamdasadece tekrarolarakalglamak, sadecebelleklerimizin bize oynad kt bir oyun deil, bu oyun kapitalizmin tekrarlar hzlandran ama tekrarla

dolaynda gnbirlik istisna halini yeniden yeni koullara gre reten gerekliin /ileyiinin sonucu olarak da

tanmlanabilir.

Tekrarolsabilekapitalizminbandan itibarenyinelenenkrizleri, kapitalizminyapsal ileyiinin farkllklarn iind

barndrr. Yinelemeve farkllkzamanvezaman iindefarkllaan kapitalizmin ilikisel varln bilgiyevepolitik

bir dile evirebilir. Belleklerimiz yinelenen benzerlikler deil, yinelenmede kapitalizme ait farkllklar iaret


4/12

ettiinde salkl bir bellee dnecek. C.Colebrook ifade etmek istediim eyi o kadar ak bir ekilde dile

getirmi ki: "Farkll ve dnmeyi yinelememiz gerekiyor; tam da dnmenin ve farkllnne olduunu

kavradmz hissettiimizan farkllngcnkaybediyoruz. Yineleme, ayn eyin tekrar tekraryenidenvuku

bulmas deildir basite; bir eyi yinelemek tekrar balamaktr, yenile(n)mek, sorgulamak ve ayn kalmay

reddetmektir"(C.Colebroook,Gilles6eleuze,17-18)

Nakarat II 7 Kriz>>> Kritik>>>8

arkllama

Entelektel, bir skma durumunda, k yolu gzkmeyen ve ylesine giden, olmas gerekirken hibir ey

olmayan bir dzende, bir kopma, karma, ayrma ilemi yapan kiidir... Szcn ilk anlamnda belki. Bir kriz

yaratmak, varolan bir halieletirip, bu deimezlik tarlasna "kuku" tohumlar ekmektir.

(Cogito, say 27).

Kapitalizminansl kullar olanburjuvalarnkendilerini varedensermayebirikimininsorunsuz tekrarlarzerinde

devam etmesi,9.Bunuel'in sahnelerinde sinema diliyle bir lene evrilerek anlatlmt. stisna halinin kural

dnmesi iin polise, askere ve papaza, hacya, hocaya ne kadar ihtiya duyulsa da, bir o kadar da istisn

halinindoal, evrensel vedeimezolduunun"kltrel bilindna"aktarlmas gerekiyorveaktarlyorda. B

istekzaman iindeyapsallaarak insanlarnuymalar gerekenbirdizi zorunluluanedenoluyor. Bireylerolarak

sermayelerin bugne/imdiye ilikin taleplerinin en nemli destekisi, zaman iinde yapsal hal alan b

zorunluluklardr. Zorunluluklarn ilk elden dile geldii alan dnme tarzn/tarzlarn belirlemekten geiyor.

Kapitalizm tekrarlarlaglenenyaps, artkkendisi iindnen, dncelerini burjuvalarnvarkalmakoular iin

hazr tutan/sunan aydnlar retiyor. Bazen bu aydnlar kendilerini de var eden sistem adna, hizmet ettikler

insanlara kar da laf etmekten geri kalmyorlar. Sermayenin en candan aydn Eyp Can bakn bir yazsnda

durumunulat aamay nasl aakaryor. Yazsnnbal "Alaton, ahenkve Aknnasl komnist oldu!"

veyazsnda : "shak Bey, GE'ninefsanevi CE@

'su Jack Welch'e, Tcell 9 iderlerKonferans'ndaylebirsoru

sordu: "Ar derecedeartanenerji vegda fiyatlar binlerce insannalkveyoksullukekmesine, hattalmneyol ayor. Serbest piyasaekonomisi artk ilevini yerinegetiremiyormu? Adam Smithldsanrm. zm iin

insanln KarlAarx' yenidenkefetmesi mi gerekiyor?" Salondaokbykbir alkkoptu. Fakat Welchhem

soruyu hem de alk tam olarak anlayamad-belki de Amerika standartlarnda fazla ideolojik bulduu-iin

"sama"diyerekkestiripatt." SoruyasadeceWelcsinirlenmiyor, Can'dasinirleniyorvedevamla: "Evet haklsnz,

servet dalmnnokhzl vehakszbirbiimdeyerdeitirdii hakszbirdnya ilekar karyayz. B nyann

birksm marklarkendierksm fakirleiyor." Fakat zm A arx'danziyade Smith'de. nk A arksist teori

sosyal demokrasinin gelimesine yapt katklara ramen hala byk lde korumac, anti-piyasac ve

kreselleme kart.@

ysa Smith'in talebeleri srdrlebilir-karl modellerle kapitalizmi yeni bir aamaya

tamannyollarn aryorlar"diyor. (E.Can, ReferensGazetesi).

U. Eco'nun entelektelin yapmas gereken eyi "varolan bir hali eletirip, bu deimezlik tarlasna "kuku"tohumlar ekmektir"olarak aklarken, krizdneminde sadece E. Can gibi sermayeye candan servis yapanla

deil, ne yazk ki muhalifler de istisna halinin orta yere dkld bu anlarda, krizden kurtulmak iin nele

yaplmas gerektii konusundabirdizi aklamayapyorlar: Yokefendimdevlet birazdahaetkinolmal, retken

yatrmlardesteklenmeli, istihdamyleyaratlmal gibi. rnekleyelimmi?Yok Yokrneklemeyelim.


5/12

Eletirel bak as, ayn zamandaeletirel olanbakalarnadaynelmeli. Bubalamdasondnemkrize

ynelikeletirel yaklamlarabaktmzdadaoldukasorunluanalizlerlekarlayoruz.Carksist analizlerdede

varolan tekrarlar, kavramsal dzeneklerde vebirde toptanc yaklamdakendini aakaryor. Birok analiz

rtk olarak Keynesyen ya daMonthly Review okulunun dili zerinden krize aklamaya alyor. Ya da kr

oranlarnndmeeilimi YASASIgibi toptanc birdil erevesindekrizlerinkapitalizme isel olduuvurgusu ile

analiz alp-kapanabiliyor. Yani kavramsal dzenekler bu sefer farkllamalar iermeden yineleniyor. Burada,

kavramlar retme tekniimizin olmazsa olmaz olansoyutlamaya ilikin farkl bir alm yapmamz gerekiyor.

"Kapitalist toplumdagereksoyutlama, farkllklarnuzandamantksal birsoyutlamadeil, aksine, farkllktanve

tamamen zgl bir toplumsal belirlenmiliktendoanbirsoyutlamadr. Buyzdende farka gebedirve tmbi

toplumu eklemleme yetisindedir" (Finelli'den akataran Toscana, Otonom). Kriz ortam, kapitalizmin istisnalarn

aakard gibi yenilenmevedolaysylaolas farkllamalar aakaryor. rnekolarak iindengetiimiz

kriz, kapitalizmin istisnalarla dolu ileyiinin dnya leinde belirleyici olduunu ama ayn zamanda b belirleyiciliini para olgusunun en feti olan borlanmay da metalatrarak yaptn gstermesi gibi bir ok

farkll vedahadanemlisi alnannlemlerlebiimlenecek farkllklar elevereceknitelikte.

Krizolgusuvebuolgununkavramsallatrlmasnda ilkelden iaret edeceimizamabualmannsnrlar iinde

detayl olarak tmynleri ileelealamayacamzproblemleri birkabalkaltnda toplayabiliriz:

1- Krizeynelikanalizlerdeki farkllamayan tekrar, krizin toplumsal gerekliinsnrl biralanndananalizedilmesi

anlamna gelmektedir. Bu alan ya iktisadi denen olgu zerinden ele alnyor. Ya da son zamanlarda

muhalif/sosyalist/ D arksistlerinde iindeolduugenibirkesiminkorohalinde ifadeettii gibi krizsadeceparasal

deikenler, finansal deikenler zerinden ele alnyor. "Kriz finansal bir krizdir". Bu tanm, TC Babakan ile

muhalif iktisat- D arksisti ayn koroda, krizi analizetmekonusundabirletiriyor.


6/12

2- Kriz, bir olay ve o olayn gerekletii an

zerindenanalizekonuoluyor. Temel nakaratmzolankapitalizmingenileyen toplamyenidenretimininelikilisrekliliini gznnealdmzda, krizinzaman iindezelliklekrizi amak isteyen E .Bunuel'insermayedarlar

polisi, askeri, teknokratn hareketegeireceini veyaplanmdahalelerinkrizintelenmesineve farkl biimlere

nedenolacan dahasonraamakzere ifadeetmekleyetinelim.

3- Kriz, belirli bir alan, belirli bir an ve belirli olaylara balandnda bir baka sorun kendisini gsterir: Krizi

homojenbirolguolarakelealp tmlkeve toplumlaraaynenuygulamak. Kapitalizmi tanmlayanmekanizmalar,

oluumubandan itibarendnyaleindeetkileimlegereklemitir, amabizzat buetkileiminkendisi birdiz

eitsiz ilikilere neden olmutur. lk elden bir ayrm/genelleme yapacak olursak, kapitalizmle erken tanan ve

sermaye birikiminde yol alan erken kapitalistleen toplumlarla, erken kapitalistleen ve birikimde yol alan

sermaye-lkelere maruz kalan toplumlar arasnda nemli farkllklar vardr. Farkllklar zaman iinde niteli

farkllklardan daha ok nicelik farklla dnmtr. Kapitalist ileyie ge de olsa eklemlenmeye ge

kapitalistlemediyoruz. Ayn sistem iindeama farkllklarasahipbugerekliklerinkrizleri vekrizdenetkilenmeleri

farkl biimlerdegerekleiyor. Sadeceuolgusal gereklii iaret edelim, Trkiye'ninyaad tmkrizlerdedviz

kst herzamanbelirleyici olmutur, yadakrizkendini hepdvizkrizi olarakgstermitir. Amaherkrizdedviz

talebininnitelii vekayna farkl olmutur.

Nakarat-III F Kriz, BedenveKapitalizm

"lerleme ve ykm ayn parann ilki yz gibidir"

H. Arendt

Krizinpatlakverdii ilkgnlerdesermayeninorganikaydnlar ilkeldenkapitalizminsonunungelmedii zerinev

K. G arx'nhakszolduunadairyazlaryazdlar. rnekolarak H arvard niversitesi Ekonomi Blm'nden Jeffrey

A. G iron'un krize ilikin bir soruya verdii cevap ruh halini iyi yanstyor "Krizin, kapitalizmin sonu "olmas

gerektiine inanmyorum, nk kriz kapitalizmden kaynaklanmyor. Kriz, bor alanlar ve kredi salayan

kurulularnar riskalmasn tevikedenkthkmet politikalarndankaynakland". Krizbizanti-kapitalistleri

ne kadar kapitalizmin ykmna dair umutlandryorsa, sermayenin organik aydnlarn da kapitalizmin


7/12

yklacandan korkarak savunmaya sokuyor. Aslnda her iki yaklam da yani bir btn olarak kapitalizmi

yklaca yadayklmayaca ifadeleri aslndakrizkavramnn tarihsel kkenleri ileyakndan ilikili. Kavrameski

Yunancave Arapa'da tp terminolojisi iinkullanlyor. Kriz, lmcl hastannlm ileyaamarasndaki o ince

ayrm ifadeetmek iinkullanlyor, yani birsistemolarakbedeninkendini yenidenretememesi. Gustav Klimt'in

lm ile Yaam Arasnda tablosunu artran bu ifade kriz analizlerinde genellikle kullanlmyor, yani

kapitalizminbirsistemolarak toplam toplumsal yenidenretimininkendini yenidenretememekouluolarakel

alnmyor. Krize ait analiz ve aklamalara baktmzda, yukarda da iaret ettiimiz gibi iktisat disiplinin

tanmlad bir gereklie ve bu gerekliin iaret ettii yne doru bakyoruz.Ioallatrp mutlaklatra

gerekliinbilgisi olarak iktisat zerindenkrizi anlamayaalmak, hani skaderlerya, "olmayankediyi karanlk

bir odada aramaya benziyor". Kriz koullar istisna durumu kural olarak kodlayan ve srekli farkllamalarl

yinelenendzenei deifreederken, iktisat disiplini vesermayeninorganikaydnlar yadayabanclamasrecin

maruzkalanmuhalifyazarlarbedenyerinebedendenbamszmasnabaz organlar gsteriyorlar. "Gzkr

olduamahastamzkrdeil"demekgibi birdurumlakarlayoruz.

Sonyllardadurumdahadavahimleti. Kapitalizmveonun toplumsal genileyenretimmekanizmalar finansal

ileyizerindenelealnyor. Byleoluncakrizsadece iktisadi dzeneklerzerindenvedahas f inansal ileyi

zerindenanalizediliyor. BugnlerdegazetelerdeyaynlananI

SK'eait bir ilanyabanclamaveakl almazlgzler nne seriyor. landa "milyarlarca dolarlk yatrmlarn hurdaya dnmesinden ve sanayicinin,

tefecilerin eline dmesinden" ikyet ediliyor. Yani aslnda sistem ve onun asli unsuru olan retken

kapitalistler "iyi" olarak deerlendirilirken, sisteme kene gibi yapan para-sermaye ya da bankalar sistemin

ileyiini olumsuz ynde etkiliyor. izoid durumu denmez, ikiye yarlma yok yer deitirme var ve iland

"vereninzerindeki enerji veprim ykleri dekalksn"deniliyor. Bunusendikac yapyoramaayn zamanda

akademiyadamuhalifsol olarakkendini tanmlayankesimlervebukesimlerdenel alansol gruplardayapyor.

Kapitalizmdeyaanansorunlarnvekrizlerin temel nedeninkapitalizmolduunu iaret etme ihtiyacn ilkelden K.

Parxduymutur. K.

Parxbu ihtiyac vedahas kapitalizmin ileyiineait derinlemesineanalizini krizncesi dil

getirmiti. Grundrisse ilikin ilk el yazmalarnda K.Qarx "kapitalist sistemin ktlklerinin reticilerin bankerle

tarafndan smrlmesinden kaynakland fikrini temel alan ve zel mlkiyete dayal retim sistemini

dntrmeden parasal sistemi deitirmekle bunlarn zerinden gelinebileceine inanan parasal reformcular

saldryordu. Parasal reformcularagrebankerlerkrediyi kstlayarak yksek faizoranlar dayatmak iin tekelci

para politikalarn ktye kullanyor, bylece reticininmeru krna haksz yere el koyuyor ve en kt oldu

zamandakrediyi kstlayarakdahadaktletirdikleri ticari vemali krizleri balatyorlard."(S.Clarke,Qarx'n Kriz

Teorisi). R SK'inve R SK'eakl hocal yapanlarnyenidenokumas gerekensatrlardeil mi ama?

Krizkavramnnlm ile yaamarasndaki snrdaolanbedenleanalojikbalantsn kurduktansonra, hemen

farkllklara deinmek gerekiyor. Kapitalizmi tanmlayan bedenin en nemli belirleyicisi, bedende deiiklikler

zorunluklanart-deerdir. Amaart-deereulamak iin, snfsal iliki vebu ilikilerinrddzenekgerekiyor.

Bizzat bu iliki vedzenekler istisnahalini eitsizlik ilikileri dolayndakurallaradntryorveyinebudzenek

istisnakoullar zerindenolutuu/oluturulduu iindedzenekoldukakrlganbiryapyasahipoluyor. Gene

olarakkapitalizmi amazeldekrizleri "bilmek" iin ister istemezkapitalist dzenein/bedenin ileyiini bilememiz

gerekiyor. Kapitalizminretimmant vebumantaegemenolandeiim deerinibilmeden, bedenin ileyiini

ve krlganlklarn bilmemiz olas deil. Ama ayn zamanda deiim deerinin varlnda var olanmetalar,

metalaan emek-gc ve deiim deerlerinin ontolojik kayna olan para bilinmeden ileyii ve krizleri

anlayamayz.


8/12

Analojiden hareketle insan bedeni ile kapitalist beden arasndaki nemli bir fark aa karmak yazm

asndan nemli. Kapitalist toplumsal ilikiler, retim ve dolam ilikilerinin kendi iindeki bir dizi balant

dolaynda biimleniyor, ama bu biimlenmede en nemli farkllk kapitalizmin art-deer yaratma kapasitesidir.

Art-deeryaratmak iinkendisi dedeiimdeeri olanemek-gc ileyinedeiimdeeri vebirikimarac olarak

parannvebu iliki arasnda isel balantlarnkurulmas gerekiyor. tebubalant kurulduuandan itibaren

art-deerin her yaratlma an, ayn zamanda sadece dolam alannda yeni tketilecek metalar yaratlmas

anlamnagelmez, kapitalist bedeningenileyerekyenidenretecekretimaralarnndayaratlmasnayol aar.

Kapitalist bedenmasallardaolduugibi hereyi yiyip-yutandevlerebenziyor. Fark yaratanretimaamasndaki

art-deer iken, zaman iindebirikenart-deerlerbirbtnolarakkapitalist toplam toplumsal koullarndeien

farkllaanbedenininyenidenretilmesi anlamnagelir. Buanlamdakapitalist dzenekkat sistemdili zerinde

anlalamaz, kapitalist bedeniliki ve ilikilerinzaman iindeyaratt farkllklarzerindenanlalr. Buyzden

yaananherkrizayn zamandakapitalist bedeninkrizidir. Kapitalist beden ise ilkbalardaancakretimin, art-

deerinyounlat mekn/alanlarzerindenanlalabilirdi, amazaman iindeyaratlanart-deerlerdaha fazla

retimmallar retimineyol at ldedolamalan vegndelikyaamn temposudahzlanmayabalamtr.

Kapitalist birikimde gzlemlenen art ve dolaysyla hz, sermayenin imalat zerindeki yeni deerlenme

olanaklarn zorlatrmannyan sraeldebirikenparabiimindeki sermayelerindeersizlemesi tehlikelerini hzla

arttrmtr. Son otuz-krk yln, sermayenin deerlenme abalar ile dolu geen yllar olduunu syleyebiliriz.

S eerlenme abalar zora girdike, retim alannn yansra dolam alannda inanlmaz yeni bulularla

karlayoruz. Yaamn tm alanlarnn metalama srecine ekilmesi yani salk, yani eitim, yani su v

doanndntrlmesi budeiim/farkllamalar elevereceknitelikte. Yinesermayeninhemyenimeknlarda

yeermesi ama hem de yeni meknlara sermayenin akmas da bu zorunluluun aa kt olgular olara

tanmlanabilir. zellikle erken kapitalistleen lkelerde para biiminde biriken sermaye ile sermayeye ihtiya

duyulmas sonucu aa kan bor biimindeki sermaye arasndaki iliki "para ynetici kapitalizm" olara

(Minsky) tanmlanacak bir dzenekle ve bu dzenekte akla hayale smayacak yeni finansal aralarla

karlayoruz. J.Baudrillard'n Amerika gezisine atfen kulland "nedenlerini yitirmi sonular toplumu"

tanmlamasn dorulayacak bir gelime ile bir dizi finansal kavramla yzleir olduk ve kendi adma bu

kavramlarn ileyiini renmekte epeybir zorlukektim ("Mortgage-backedsecurities" (MBS), teminatadayal

tahviller (C ST

's), kredi temerrt takaslamalarr, "kredi sigorta primleri" (C S S's)ve yinebunlarzerinden aa

karlansaysz trevrnler). Fakat krizderkenburnlerveburnleri icat edenler, burnlerle itigal eden

birtakm kapitalistlersulanyor, ama bu rnler ve rnleri vareden kapitalizm ve sermaye birikim mekanizmas

eletiri/analiz nesnesinebir trldnmyor. S ntrlmyor.

Uzatmadan krizi anlamak iin kapitalizmin toplam toplumsal genileyen yeniden retiminin analizlerin k

noktas olmas gerektiini srarla belirtmek istiyorum. Kapitalist toplumda kriz sadece parasal ilikiler alannd

kendini gstermez, kriz bedenin ileyiinin herhangi bir yerinde aa kp bedenin farkl blgelerin

yaylabilecei gibi, bualandakankrizbirmdahale ilenlenebilir, yadabiryerdeaakankrizi nlemeye

ynelikmdahalelerzaman iindekrizinbedeninbakablgelerindekendini gstermesinenedenolabilir. Klimt'i

tablosunda olduugibi kapitalizm, lm ile yaam yada yaam ile ykm ezamanl yaatr insanlara. retiminsanlarn ihtiyalar iindeil dedeiim, yani kr, yani sermayebirikimi iingerekletirildii andaenneml

mekanizma olan metalarn genileyen yeniden retimi dediimiz sre ve mekanizma ile karlayoruz. Bu

yzdenolsagerek, kapitalist toplumsal ilikileringenileyenyenidenretiminde zerindeenokdurulankon

metalarn yeniden retimi olmutur. Kapitalist toplumsal ilikilerde burada detaylandramayacamz kadar

merkezi neme sahip olan metalama sreci ise sadece insanlarn en temel ihtiyalarn metalatrmakla

kalmyor, ayn zamanda insanlk tarihinin en acmasz dnm olanemek gcnn metalatrmasn da

gerekletiriyor. Emek-gcnn, insanlarnkendi bedenlerindenekilipalnarakmetalamas, hemsistemi ayakta


9/12

tutanennemli deiimdir, hemdekrizinennemli kaynaklarndanbiridir.

Amahemsistemi ayakta tutan, hemdesistemi oldukakrlganyapanemek-gcnnmetalamas ayn zamanda

emek-gcnngenileyenyenidenretimini gerekli klyor. Bu ilkeldenmeta ile emek-gcarasndaki yapsal ve

isel balantlarnsorgulanarakanalizedilmesininnemini iaret ediyor. Amagerekmetalarnkendi aralarndaki

ve insanlarla olan ilikisini dzenleyen fiyat mekanizmas, gerekse emek-gcnn zaman zerinden

nicelikletirilmesi (cret), deiim deerinin egemenliini salayan parann da kapitalist mantk iinde yenide

biimlenmesini zorunluklmtr. U eiimdeeri toplumsal ilikilerdeegemenolduuoranda, deiimekonuola

eylerarasndaki ilikileri salayanveortaklolanparannda toplumsal ilikilerdegenileyenyenidenretim

enokgzearpanveamaanalizi enzorolanparann toplamgenileyenyenidenretimsrecini balatmtr.

Marksizm, belki dedahadorubir ifade ile K. Marx, analizlerini metalarn genileyen yeniden retimi zerindengerekletirmitir. Birbaka ifadeyle K. Marx, metannen fetiistikkarakteri zerindeyounlaarak, kapitalizmin

yapsal olarak olduka nemli olan bu alann deifre etti, yani kavramsal dzeye tad. Ama gerek emek-

gcnn toplumsal olarak genileyen yeniden retimi ve gerekse de parann toplumsal olarak genileyen yeniden

retimikonusuyeterli nemdevedzeydeMarksist analizlerekonuolmamtr. Evet, birmetaolarakemek-gc

veevet birmetaolarakpara, analizedilmitir. Ancakemek-gcveparann toplumsal olarakgenileyenyeniden

retimi ve bu alanlarn isel derin balantlar zerinde yeteri kadar durulmamtr. Emek-gcnngenileyen

yenidenretimmerkezi olanhanehalk, ncelikle feminist amadahasonraMarksist feministlerceelealpanaliz

edilmitir. Sermayebirikimdzenei, hanehalk ile fabrikalarvebrolararasnda ilikileri emek-gcasndan

kurmak zorunda olduu lde, kapitalist ncesi ilikilerdebelirleyici olan patriyarkal sistem dntrlerek

sistemeentegreedilmitir. Kapitalist toplumun farkl aamalarndavekapitalist toplumunezamanl olarak farkl

meknlarnda kapitalist patriyarkann ya da patriyarkal kapitalizmin ne ktn grrz. liki lineer deildir,

patriyarkavekapitalizminyapsal ileyiininkoullarabal olaraketkinolduunusyleyebiliriz. Krizherkould

kadnlar veerkekleri amacretli kadnveerkekleri olumsuzetkiler, ama fabrikadaemek-sermaye ilikisi iinde

etkilenmeve taraflar (sermaye, erkek iarkada, amirvs) farkl olacak, hanehalk iindeetkilenmeve taraflar

(koca, e) farkl olacaktr. Metalarn yeniden retim alannda kriz aa kt anda, krizin etkisi dalga dalga

fabrikalardan, brolardanevlereyansyacaktr.


10/12

Dier yandan yukarda belirttiimgibi parann toplumsal genileyen retimi, styap kurumu ya da zn a

kt biimler olarak tanmland iin de yeterli ve gerekli dzeyde kavramsallatrlmamtr. Bahsettiimiz

toplumsal ihtiyalarnyenidenretimalan olanretimveretimingereklemesi iingerekli olanemek-gcve

parann yeniden retiminin isel derin balantlar yeteri kadar gelitirilmemitir. Ama toplumsal gereklii

kapitalist anlamda inas bualanlarn isel-oul balantlar dolayndagerekleiyor. Egemensosyal bilimlerin

tanmlad izofrenikdnyadabualanlarbirgerekliinparalar olarakdeil, her biri farkllamdisiplinleri

aratrma nesnesine dntrlmtr. htiyalarn yani zenginliin (metalarn) yeniden retimi ekonomi

disiplininehavaleedilirken, zenginliinpaylam siyaset bilimine, aile(hanehalk) isesosyolojiyebraklmtr. Bu

ayrma anlalmasndan te, gerekliin belirli iktidar ilikileri iinde analiz edilerek verili gerek liin yeniden

retimini salamtr.V

ysasistemin, yani kapitalist sistemin istikrar, tamdabu isel balantlarnhergnyeniden

farkllaarakyinelenmesini gerektirir, kriz isebu isel balantlarnartkyenidenretilemedii anlar/zamanlard

aakar.

Kapitalist toplumsal ilikilerin srekli genileyen yeniden retilmesi sermaye birikimi anlamna geldii ld

sermaye birikimini ilk elden kanl-canl snflar arasndaki antagonistik ilikiler zerinden gerekletiini

syleyebiliriz. Toplumun nemli bir kesimi retim srecine ya da sermaye birikim srecine emek-gc olarak

entegre edilmitir. Yani nesnelletirilmitir. Emein emek-gcnden ayrmas, insanlk tarihinde insana karuygulananenacmasziddettir. retkenkapitalist ileemek-gcarasndaki uzlamazelikilerinkayna bizzat

kapitalizmin yapsal mekanizmas olmutur. Bu mekanizmann varl, cretlilerin herhangi bir krize gere

kalmadankrizkarmasnnkoullarn bizlereveriyor. Sisteminenzayfnoktas buolmasnaramen, sistemin

tarihsel olarakzorland aamalardahaokkapitalizminyapsal ileyiindenyani meta, paraveemek-gcnn

nesnel i ileyiindenkaynaklandn syleyebiliriz. Kriz i ileyiebal olduuorandadakapitalizminkrizi ayn

zamandadeerlerin, ideolojilerinvedahas verili iktidarlarnkrizi olarakelealnmas gerekiyor.

Nakarat-IV W Kriz W An>>> Sre

"Kriz olarak grdmz her ey aslnda birer olay'dr. Bir noktada bunlar, tarihsel andr. Ama dorusu olay'

zaten varolan olay-dnda (non-evenementielle) bir arka plan sayesinde "olur". Olay yaltlm bir ey olamaz.

Olay haline tekillii sayesinde gelir"

(U.Eco, Cogito)

Krize ilikin egemen analizlere baktmzda, nemli belirleyenlerden

birininkrizinsadece"belirli biran"aakanbir"olay"olarakanalizedildiini grrz.X

ysaevet krizan/anlar

nemli, nksistemingenileyenyenidenretiminindevametmedii, kuraln ilemedii andr. Amabuannark

plan oldukanemlidir. zellikle 1971'dengnmzegeensreasndankrizinzaman iindehemretimden

dolamazelliklemetadanparayavehemdebelirli meknlardandnyanndrt biryannasalmaeilimi iind

olduunugryoruz. 1960'larnsonlarnadoruerkenkapitalistleenlkelerdebelirginleenvekroranlarnnya


11/12

dasermaye/haslaoranlarnndolarakkendini gsterenve 1971'depatlakverenkriz, nceliklebask altn

alnarakamazellikledesermayenin toplamsosyal dngsnn farkl aamalarn dabask altnaalarak, baka

alanlara tanarakalmak istenmitir. Buabalar, retimaamasndanbalaypdolamavaranoldukanemli

yeni ileyiler ve farkllklar yaratmtr. Ama Marksist literatrde ifte kriz dediimiz olay yeni bir boyut

kazanmtr. retilenmetalarnparayadnmemesi yani metalarnlmparendesini atlayamamalar olay daha

okparasal alanayneltmitir, amazaman iindear sermayebirikimineulaansermayelerindedeerlenm

sorununu aa kard lde, gelecei bugnden tketilmesi anlamna gelen kredi mekanizmas devreye

girmitir. Amazaman iindeparanndeiimdeeri, yenidendeiimdeeri biimindedolamasokulunca ile

iyice ilgin bir biim almtr. Ar birikime kar birikimin hayali deerlendirme arac olarak borlarn

varlklatrlmas ve elden ele artarak oalmas gndeme gelmitir. leyi bylece zincirleme bir deerlenm

ama birikimli olarak da sistemin tmne farkl biimlerde yaylan birmekanizmann varlna neden olmutur

Yukardakapitalizminyenileyerek /oalarakyenidenbydngsterdiimizbedeni zerinden, sorunudetayl

olarakanalizetmekgerekiyor. Amanesayfalarmznedeverilenzamanbunaolanaksalyor.Y

nedenleburada

sadece farkl meknlarda ve farkl biimlerde aa kan krizi tanmlayanen temel zelliin, krizin bir btn

olarakkapitalizminkrizi olduunu tekrar etmek, ama farkllklarylabirlikte tekraretmekgerektiini ifadeetme

istiyorum.

Nakarat-V Kriz a ark Olarakb eKapitalizmler

Krizi dnyaleinde yayoruz, ama krizin aak vesonular oldukanemli farkllklar gsteriyor. Bu

farkllklardenizinegirmeden ilkeldengenellikarzedenbir farkll iaret etmek isterim. Farkllkkapitalizmi dah

ge yaayan bizim gibi toplumlara ait. Kapitalizmi tanmlayan toplumsal ileyi genileyerek ve eitlenerek

kendini yenidenrettii tmaamalar daetkileyerek iinealmtr. liki/dzenek ilkbalarda tamamennitelikse

farkllklara sahip iki toplumsal iliki sisteminin birbiriyle yzlemesine neden olmutur. Tabi ki eitsizbir iliki

vardramaburadaki iliki biryapnnkendini gelitirerekdierini ayn yadadaha farkl birkonumadntrmes

deil, kapitalist toplumsal ilikilerin bu toplumsal alanlarda da egemenliini inaa etmesi srecine iaret ede Zaman iinde farkniteliksel farkolmaktankmtr, amahalaoldukanemli nicel farkllklarvardr. Ennemli

farkllkhikukusuzretimsreci kapitalist ilikileregemiolsabile, retimdedepartman-I mallar yani retim

iinretimehenzgelimemiolmasdr. Snfvesermayebirikimi asndanoldukanemli olanbu fark, ayn

zamandakrizingekapitalist lkelerde farkl yaanmasnanedenolmaktadr. Bu farknaakt ennemli

lke Trkiye'dir. zellikle 2001 kriz sonras Trkiye'de gerekleen deiimler, sermaye birikimi asndan ve

sermayedarlar asndan olduka baarl olmutur. Snfsal bir tercih olan deerli T c ile yksek faiz oranlar,

Trkiye'deretimvedolamalanndanemli deiimlereyol amtr. Bu tercihlebirlikltenitelikli aravesanayi

girdi mallar ucuzdvizkuru ile ithal edilirken, yksek faizoranlar iledebu ithalat salayacaksermaye(yabanc

sermaye)salanyordu. Bumekanizmanndierbelirleyenleri bymedegzlemlenenart ile ihracatnartmas

ve ayn zamanda isizlik ile kk ve orta boy iletmelerin nemli lde zarar grmesi ile ezamanl

gerekleemeyebalamtr. Yani greceart-deerretmekoullarnnderinleipyaygnlat biraamann tm

bileenlerini biraradagzlemlerolmutuk. Ayn ekildebu tarzbir ileyiinaakard zayflklarisedemeler

dengesindeartancari aklarve isizlikolmutur. Bu iki olumsuzeilim, ABD'debalayanvebizeetki edecein

dnlenkrizdendahancebu topraklardahepkonuuluyordu. Vehattabukrizeilimlerini nleyecekbirdizi

dzenek ise IX. 5.Yllk Kalknma Plan'ndaelealnmt. Politikolarak iseisel ikame sistemi laflar ortayerde

dolarkenvebuyap-ii dnmnegemensnflararasndanemli amazlarayol at birdnemde Trkiye

dnyaleindeyaanankrizlekarlat. Bukarlama 2001 krizindennemli lde farkllkarzediyor, nk


12/12

2001 krizinde daha ok ksa sreli sermaye biiminin egemen olduu ve bu yzden bankadaki/borsada

sermayelerinlkednakmas iledahaokdolamalanndaetkili oldu. Amakrizimdi dahaokretimalann

etkiliyorki buetkiyi isizlikve firmalarndvizbiimindeborlanmas biimindeyayoruz.

Ama Trkiye'deyaananennemli kriz, sermayeninkrizortamn frsat bilerekuzunerimli yapsal dzenlemeler

iledorudan tevikler istemeleri. Babakan T. Erdoan Bolukonumasndabudurumuokadarak ifadeediyor

ki; "Babakan Erdoan, konumasnda finanssektrnsert birdilleeletirerek, kriz frsatl yapmaklasulad

ve buna msaade etmeyeceini kaydetti. Trkiye'de krizin etkilerini azaltmak iin finans evreleri ve sosya

taraflarla toplantlaryaptklarn belirten Erdoan, dkmettensihirli reetebeklemek, sreci tribnden izlemek

doruolmaz. Krizyoktu. Geenylnkar 11.7 milyardolar. Krizyaand andabuylnkar 11 milyardolar. Peki

finanssektrniinkredi armayabalad. e iin faizoran ileoynamayabalad. Peki buadil mi? Budrstlk

m? Bylebiruluslararas krizi ranta, frsatadntrmekdeilmi?"diyekonutu.

Evet, adil deil, evet, drstlk deil ama kapitalizm bu ite. zellikle Trkiye topraklarnda ge kalman

tedirginlii ileolsagerekburjuvalarmz/sermayelerimizdahagerginamagerginolduuldedahaagresifve

dolaysyladaha talepkar. f uis Buuel bu topraklara zgolan da iinekatarakburjuvann gizemli ekiciliin

eksenasl olurduacaba?D

ahaokyinelenenyemekyeme iinbirarayagelmevedahaokkorkuve tedirginlik,dahaokyinelemeanlarnakatlmpolis, askervesermayeninorganikaydnlar.

* ktisat Dergisi (FMC) Kriz zel saysndayaynlanacak

1) Buyaznngidiatn deitiren f uis Buueleve Buuel filmlerini banaaktaranarkadam Emel Yuvayapana

veyine zamanlayarrcasnayazdmmetni sonandazamanayrarakokuyanarkadam mit Akayaokca

teekkrler..

Sonraki >

Documents

Kriz fuat ercan