kragi Garcia · 2018. 9. 25. · “Mipasiknan ka sana karing sablang upaya, agpang king maligaya nang sikanan, Pauli ning ding sablang pamanenaya at kapibabatan ating tula, pasalamat

©kragi garcia 1 ©siwala nang sinukuan / ©sunstar

carapatang-ari©2018

kragi Garcia

sunstar pampanga

siwala nang sinukuan

cudtang caisipan caduang daque

nang

kragi Garcia

a mengalimbag queang pilimbagan-capamasan

a sunstar


Kragi Garcia: Ing Kapibabatan Panugali yang ma’p (Patience is Virtue) November 5, 2016

“PAULI ning pamanalig ayti mikabus tamu. Ngeni ing pamanalig a akakit e ya pamanalig. Pauli ning ninung manalig king akakit na? Dapot nung manalig tamu king e tamu akakit, Manaya tamu kaniting atin kapibabatan.” - Romanu, Dangka 8: Sunis 24-25 (Romans, Dangka 8: Sunis 24-25) “… Anti naman karetang king mayap a gabun, ila retang, darandaman da ing amanu, kaulan da iting tapat at mayap, at mikabunga la kapamilatan ning kapibabatan.” - -Lukas, Dangka 8: Sunis 15 (Luke, Chapter 8: Verse 15) “Mipasiknan ka sana karing sablang upaya, agpang king maligaya nang sikanan, Pauli ning ding sablang pamanenaya at kapibabatan ating tula, pasalamat king Ibpa, A pigkaluban na kang karapatan a makidake king pimamanan ding nwan king sala.” -- Kolosyanu, Dangka 1: Sunis 11-12 (Colossians 1:11-12) *** Pamamirapal. Kelang-kapibabatan. Kelang-kapanaligan. Kelang-kasalpantayanan. Aru…pakyo la. Keynan da reng e mu ditak. Dakal lang e magtagumpe uli ning kelang-kapibabatan at salungat na naman niti ing maging sangkan o’t magtagumpe la reng mapilan. Agyang keng pasikanan, maragul yang bage ing maki-kapibabatan. Nung manalbe tamu kareng ligligan mengari keng boxing, basketball o agyang nanu pa man, akit tamung deng masikan kapibabatan ilang keraklang manyambut. Asasaul da la reng ditak mu o alang unabis kapibabatan. Marakal nang ukdu ing mipatunayan ing anti yan. Nung ala ya kasing kapibabatan ing makipagligligan, malyaring mitablan yang pangasora o agya mang kamwa, lakwas na, nung ating mamamun keng


kapibabatan na. Dakal a alimbawa a ing metung a makipagligligan a masasambut na asasambut na la pa reng kasalang na pauli ning mimigit ing kapibabatan na kesa karela. Misan, ditak namung penandit at akwa na ning metung ing tagumpe masasamsam pa pauli ning kelan nang kapibabatan at ing kasalang nang e naman binang byasa ya pang manyambut at mamupul keng tagumpe a bunga ning bini nang tenam ning keyang alang-umpe kapibabatan. Keng pamagaral, asasaksyan tamung e mu misan nung e maralas a ing talapagaral a e naman pekabyasa yang miraras keng taluktuk ning tagumpe at yang makikilalang pekabyasang-dili pauli ning matibe yang dili at dakal yang dili kapibabatan. Keng mang pamipalsinta mayayakit ing kapibabatan anting maulagang sangkap ning tagumpe king pamaglolo. Maralas a ing e naman binang masanting, e naman binang masalapi at e naman binang byasa ya pa ing matatanggap bilang kapalsinta ning paglolwan da reng dakal pauli ning matatag nang kapibabatan. E ta naman pagkamalyang ing kapibabatan—katamaran. E tamu naman mangari kang Juan tamad a mibabata keng pamanenayang manabu ya keng asbuk na ing byabas. Ita ing maling kapibabatan o katamaran. Mangasyas ya gulut keng katamaran. Sana pakikwanan tamung ganakan ing diparan a “Ing dapat keng yang tau, king Dyos ya ing pakalulu.” Buri nang sabyan sukat tamung kimut agpang king nung nanu ing makatud agpang mu naman keng kaburyan na. E ta naman manenayang pakisabyan na katamung anti kareng aliwang malibub a sasabing kesabi no kanu ning Dyos. Sangkap namu naman ning matatag a kasalpantayanan ing kapibabatan king pamanenaya at pamanalig king pakalulu ning Apung Ginu. Aliwa itang manalig tamu kareng mamagalto kareng social media a nung kanung ipakibat tamu “amen”—datang la ring kata-katang salapi kekatamu. Manintunan tamung masalese at kisnang kapibabatan at ita ing susi keng tagumpe. Gunyat tamu agpang king kaburyan na at mibabata tamu king pamanalig a yang panibatan ning sablang tagumpe. Nung mapibabata ya ing tau, dakal ya dasnang tagumpe. *** Dake Talabaldugan: 1. bunggalán – (panguri) – mabuku. English – having many nodes just like in


vains, canes, plants, bamboos, rattan. Alimbawa king pamangamit: “Bunggalan ya ing ginamit nang asyas keng bayu nang bale Idung inya afgyang midalanan yang bagyu e ya kararagli mitwag.” 2. bunggû – (palagyu) – bangga, salpuk, sapul, dukduk. English – impact, bang, bump. Alimbawa king pamangamit: “Ing bunggu na keng batung dalig ning saken da ri Oka binang masikan inya sa’t mibalugse yak eng sapa.” 3. bungi – (palagyu) – bungal, bawas ipan. English – with jagged or dented teeth, toothless. Alimbawa king pamangamit: “E ya bisang tando I bungi keng dalan uling pota pagsisti de reng balang manakit kaya.” 4. bungisngis – (panguri) – makabukaka asbuk keng saligakgak, pane mayli. English – open laughter with one’s teeth showing. Alimbawa king pamangamit: “Agyang pane yang bungisngis ing dalagitang Osang, kasna ne man kanung sukal lub, e na man panyabyan.” 5. bunglû – (panguri) – maputla. English – yellowish paleness. Alimbawa king pamangamit: “Bina yang bunglu i Melang manibat inyang mikasakit ya ate inyang Menila ne tinugknang.” *** KASEBYANG KAPAMPANGAN: E ku pa ataluse nung nukarin menibat o migmula ing sasabyan da reng kabalen ing “alang atdu/alang asin.” Makanyan man, deng makatwa tambing dang sasabyan iti kareng alang dapat a matinu, alang masabal o alang gagawan king ikasaplala ning bye ra king nanu mang bage—pamibye-bye, kapanintunan, pamanisip king payntungul at king bye ding katubale na. Buri da reti pabandying-bandying mu patingapun. Alimbawa: “Ing ayasawa nang Adang ala yang atdu uling kagising na pupulandit neng tambing keng sugalan, e ya pa man mengan nanu man.” *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! ----------


Kragi Garcia: Magyam a Pasya at ding Pekapun (Whimsical Decisions and Leaders)

October 22, 2016 "...ing taung kikimut pauli ning gyam misasaldak ya pauli ning maling kapagparangalan. Inya sa’t mipapasubu ya karing batas ning kalikasan, a makisangkap atlung kauryan [kayapan, masikan a kapanamdaman at kelang belwan]. King paralan ayni ing ninumang mabibye kababatingan yang tune kebyasanan at kabang-kaba yang mababating king durut ning pangabait at kamatayan." Ing Nwan a Kakataskatasang Panginwan, Dalit 4, Dangka 26 (Srimad Bhagavatam Canto 4, Ch. 26) *** King pibale-bale makakayap ing pamisaup-saup at pamisasanmetung ding balang kayagum kaniti. Maragul a saup ing pamikakasundu. Iti yang tanda ning tune pamikakalugud ding miyutus-utus a kayagum ning pibale-bale. Nung ating sasalang, daratang ing kaligaligan at ing makasalese mu kaniti ya pin ing tapat dang pamakirandam ding balang metung king munikala ning balang metung at e mu ning kamemetungan mu kabud ninu man ya. Karin ya sukat mamilatan ing pekapun ning pibale-bale, nung e man ding adwang pekapun—ing ibpa at indu. Dapot kekatamu nang akasanayan anting Kapampangan o Pilipinu, ing pekapun ning pibale-bale ya pin ing ibpa parati at nung ali man, metung a pasubali mu ita. Keraklan naman kasi karing balang pibale-bale, ing ibpa yang masikanan, e uling ya mu ing manintunan nung e uling ita na ing batas ning kalikasan. Ngara pin, nung ninu ing manukyat salapi king pibale-bale, kaya ing upaya at ya ing maki-masikan siwala uling ya ing pakirandaman da ring sablang kayagum niti. Inya pin naman neng misan, anting pasubali, ing ima a manukyat salapi king pibale-bale adadaig ne ing tata king sikanan siwala o gulasyo. Makanyan man, lakwas maralas a ing ibpa ing parating mararandam amanu agyang pabulung n’ya mung magsalita. King panaun iti, masanting suryan ing nung makananu kaulaga ing balang pasya ning pekapun, e mu king pibale-bale nung e lalu na king pambangsang pisasabyan. Ilibutad ta namu ing pisasabyan king pamagpasya at e ta’na lalawen nung iti pang-pibale-bale mu o pambangsa ing sasakupan na. Ing pekapun yang pakasuryan tamu ulaga upaya at siwala king kararasnan ning metung a pamiyutus.


Ating pekapun a sasangguni karing balang kayagum o kagawad ning metung a pamisamak o pamiyabe-abe. Balang kimut na papabalu na karing balang metung karing kayabe na. paulagan na ing balang munikala ning balang metung at bubulug na iti king sarili nang munikala bang makagawang mayap a pamagpasyang makakayap king mabilug a pamisamak. Nung mang ating kakabyus karing daraptan ning pekapun, uling mekirandam ya karing munikala da ring kasamak na, e ngan kaya ing sisi uling binulug la agyang tsaditak mu ding kayabe na bang dating la king pekamayap-diling pasya ning mabilug a pamisamak. Ing pekapun a gyam na mu ing piyagpangan na king balang pasya na, maralas ing kakabyus ya. Maralas ing magkamali ya. Maralas mu naman ing kamarinayan na mibubulalag karing malda inya sa’t e mayap iti at e sukat pagkyapusan. Balang metung a kasamak dapat anyaranan munikala bang ing nanu mang pamalak maging mabunga at balang bunga mayumu at manyaman nung takman ning balang metung, nung takman da ring sabla. Ing pamakirandam at pamigalang karing nanu mang munikalang aybulug ding sablang kayagum ning metung a pamiyabe, pamisamak o nanumang katatagan maulaga yang sangkap king pamanasik kasaplalan bang kanita mamungang mayap ing sablang pamigunyat. Dagdag pa kaniti, mikakabyus man, e mu ing pekapun ing misangkana’t mipugayan king nanu mang maging bunga ning kapamalakan. Mipanyangguni tamu sana. *** Dake Talabaldugan: 1. buntál – (palagyu) – tumbuk, sapuk, daguk, bungsud. English – blow or knock with fists, box, punch. Alimbawa king pamangamit: “Masikan ya buntal i Edung kesa kang Maning inya mikasat ya keng gabun misan yang mituran.” 2. buntún – (palagyu) – tumpuk, tambak, susun, . English – heap, pile, mound, bunch. Alimbawa king pamangamit: “Metung a buntun a gabun ing penambak da keng dalan a bikwal-bikwal bang adalanan yang masalese.” 3. bunuan – (palagyu) – baklad, pandakap paro at mangalating asan tatalakad da reng manasan keng wawa ning ilug. English – fish corral constructed near the bay. Alimbawa king pamangamit: “Dakal lang bunuan a pakatalakad king baranggay Terakan at ilang kapanintunan da reti ding memalen karin.” 4. bunyî – (panguri) – dakila, mibantug, marangal. English – illustrious, distinguished. Alimbawa king pamangamit: “Mekilala yang bunyi i Pepi king


keyang matibe kasalpantayanan na king Nwan a Lagyu.” 5. bunga – (palagyu) – ing apupupul a dake ning impun, tanaman o uyat a makatanam king gabun o agyang king danum. English – fruit, fruits. Alimbawa king pamangamit: “Mamayutputan ya bunga ing mangga da ri Saring neng panaun ning dimla angga na keng kaleldo.” *** KASEBYANG KAPAMPANGAN: Nung sabyanan de ing metung a ataung antini, e makatula—”keng mung sarili nang alino tatakut ya”. Galgau o mataloti yang bina nung antita ing sasabyan da kaninu man. Malyari mu namang mangabaldugang “tatakut ya king sarili nang multu” a buri nang sabyan yang mismu ing ginawa keng kakatakutan na. Miparanun ya wala ing Daun, ne. Alimbawa: “Ala yang kasing galgau i Dilung, e me apatipan neng bengi, uling keng mung sarili nang alino tatakut ya.” *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! ---------- Kragi Garcia: Ing Kapakumbaban ing Pekadakilang Talaturu (Humility is the Greatest Teacher)

October 8, 2016 “Anggat matas ka lub e me abalu ing Dyos. Ing mapagmaragul a tau parati yang mababa lawe kareng bage at tau: at nung kabud ka mu makalawe keng lalam e mu akit ing nanu mang ati king babo mu.” C.S. Lewis “E makatud ing bina kabitasa king sarili mung kebyasnan.


Mabulas ing agaganaka a ing pekamasikan dili malyari yang mangayna at ing pekabyasang dili malyari yang magkamali. -- Mahatma Gandhi “Ditak lang paralan a bang asane tamu ing kapakumbaban: Ing magsalitang pekamaritak dikil keng sarili mu. Ing lingun king sarili mung panyaptan. Ing e magnasang manibala king pamibye-bye da reng aliwang tau. Ing pamangilag king kapakyalaman. Ing matiulang pamananggap king kasalungatan at pamitud. Ing pamipalagpas karing kamalyan da reng aliwa. Ing pamananggap karing alipusta at pamanasakit. Ing pamananggap nung mipasaringan, mekalingwan o e da aburyan. Ing maging maganaka at banayad agyang king lalam ning pamanyunu. E mu titikdo ing sarili mung kayapan. Ing pamamili king pekamasakit dili.” --Mother Teresa *** Ating kasebyan a dindam ku king menagu-bye nang i Bruce Lee keng “Enter the Dragon” a tawli nang legen a pelikula. Inyang tuturwanan ne itang talatuki nang binatilyu a mayna taluki, nganang sinabi, “Bang akatmwan ke ing kekang basu—dapat ala ya pang laman.” Buri nang sabyan nita e ya dapat magbyasa-byasa ing talatuki na. Kasi pin naman nung paturu ka at manigaral ka pa, dapat atin kang kapakumbaban uling nung mapangaya na ka—agyang nanung gawan ning talaturu mu—alang lungub keng buntuk mu. Ing kapakumbaban yang kaylangan tamu bang manawang lungub ing kebyasnan king utak tamu at alkwas na karing pusu tamu. Inya pin nung pagumasdan la reng bingut asno kabilis tanggap belwan, asno kabilis mabyasa nung iyambing la karing mangatwa na. Deng isip da reng bingut sagiwa la pa’t basyu, kabang deng isip da reng mangatwa luma na la’t lapo-lapo na la laman inya sa’t magkasakit na lang mabyasa pang bayung belwan. Deng bingut asno kapakumbaban at makadya lang parating mabyasa’t tanggap king nanu mang malyari dang abalung bayu. Deng mangatwa na, bala papalub kang bunduk keng busbus ning karayum, at e man pin palakul. Ngara pin deng magsalitang pasisti kareng mangatwa, makunyat na la utak


inya alang bisang lungub king bayung belwan agyang nanan mu lang ituru. Masyas no buntuk inya mapurul la isip. Ing buri da na mu yang pakirandaman da. Bala atin lang panyalak o filter keng nung sanu ing buri da at e da buri agyang e da pa man balu nung mayap para karela o ali. Inya pin keng Banal a Kasulatan ating mebangggit dikil keng pamanyalbag bini. Ating bining misalbag keng danum, inya ginato na la mu; ating dinugpa king gabun a malat inya ditak la pang tinubu reng bini melanta na la; ating bining dinugpa keng mabatu inya alang tinubu mu naman, dapot kareng bini a dinugpa keng matabang gabun—mengaspak la’t tinubung tambing deti angga na keng mamunga na la. Salungat king bingut a mababa lub, ing taung matas lub, e ya tanggap aliwang belwan at ing maging bunga niti ya pin ing e na balu nung makananung mipalapit king Apung Ginu. Makagyu na kaya ing sablang buri na mung abalu at e ne bisang tanggap bayung belwan. Ing kaparatutan, ketasang lub at kapangayan maging mengaring sumbagal libutad tamu at ning Apung Ginu. At ing kapakumbaban, kababan-lub at lambut pusu ila naman ding mala-talete at eran ba’tamung mipalapit Kaya. *** Dake Talabaldugan: 1. bulwak – (palagyu) – bugalwak, sabulbul, binit-lulwal a danum o mabasang bage. English – gushing of water or liquids. Alimbawa king pamangamit: “Masikan ing bulwak ning daya king sugat na buntuk ning dalagitang misumpung keng salamin.” 2. bulwag¹ – (panguri) – malwalas a dane. English – wide open and uncovered. Alimbawa king pamangamit: “Makagyu na ing bulwag ning dayat lele ilug bang makapagterakan la ngan deng sablang kayanakan keng kapagmasusyan king aldo pasalamat .” 3. bulwag² – (palagyu) – lwalas, nawa. English – space wider or more open than contiguous places. Alimbawa king pamangamit: “King bulwag ning bayung pipagaralan mipagyu no ngan deng sablang talapagaral para king pamuklat ning paruminggu.” 4. bulyaw/bulyo – (palagyu) – bulas, gulyo, gulisak. English – loud, shouted rebuke or reproach. Alimbawa king pamangamit: “Ing mung ating sala yang mangaplas king bulyo ning pilubluban.” 5. bumbun – (palagyu) – bunwan, pamaligo. English – cluster of branches and twigs to allure fish. Alimbawa king pamangamit: “Mengakulung la keng bumbun deng dakal a bulig inya dakal la arakap nabengi reng magliligo.” ***


KASEBYANG KAPAMPANGAN: Keng pamarandam at padaplis asno kabyasa reng Kapampangan. E ya ata mayari ing patingapun a e la mamarandam at ing tutuki metung yang alimbawa. ”Ninu mang susulagpo mataluktuk kanabu na maragul ya naman kalabug.” Mangabaldugan a ing kapangayan o kaparatutan e manayun, uling nung makananu ka karagul ketasan antita ka naman karagul danasang kamarinayan. Alimbawa: “E mayap king tau ing asna kapagmaragul uling ninu mang susulagpo mataluktuk kanabu na maragul ya naman kalabug.” *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! ---------- Kragi Garcia: Ninung manibala king isip mu? (Who controls your mind?)

October 4, 2016 "DENG manalastas isip da tanga la reng talapamasa da. Mababa ing pamakisabi da karela. Mekad deng malda ala lang masbal king mapanyuring pamisip, Mekad ing pamamusta at pamaglasing mu yang lilingunan da. Neng pisasbyan la reng manalastas, mibabagsak keng kutang ayni: Ilang gagawa keng pamisip da reng malda o ing pamisip da ring malda sasalamin da mu reng manalastas? Ing katutwan balang metung manalbe TV at mamasang talapasyagan; Inya sa’t ding manalastas ati lu king kabilyan bang makayagyag. Ala lang pamiyaliwa anting pekapun karing pulitiku, talaturu, pari, etc.” ~ JG SSAP *** Ing pamitalastas (media) tuturing yang anti king metung a salamin, metung a awang. Ding talapamalita e la sukat misingit pangsarili dang palage karin, o


ing talapatnugut, o agyang ninu man. Tungkulan da reng manalastas ing iyangat do pamisip deng tau. Inya pin, nung ing dalumat ya pin ing apagan ing likas dang panga-ulimo reng tau at isaldak nong isaldak, ing talapasyagan mu ala yang karapatan nanu man manatul o kuldas king nanu mang paralan o kimut anting binang makatakut ing makipangaybugan a pamanyamantala, king saryang pamamate, o king nanu mang bage. Nung e ka manalakaran para king pamitalastasan, nung manalakaran ka king metung a a a bage a magpatnugut mu karing balang misulat, e ka kanita malyaring maging malino manalastas para kaninu o nanu man a kekang tatalastas. Ing ulaga ning nanu ing darandaman karing aliwa o ning nanu man ing sasabyan tamu sukat paulagan. Nanu mang dindam o abasa ku mikabungang kagulwan, at igapus na ku pang lalu king makalabwad a bye o mikamagpalaya yang talab. Antita ,mu naman, nanu mang sasabyan tamu mikatalab karing aliwa. Inya dapat tang maging maingat. Ninu man ing ati yu king kabilyan a makayagyag sukat yang mikamasabal karing ayayagyag na. Ini kutang yang dapat ikutang karing manalastas: Tune lang magmasabal karing masasal magkalub pamanimunu karing aliwa; ding manalastas makayadya lang idalan ing pamagpatnugut da karing sabla. Makanyan man, nung suryan la ring bye ra, akit dang e la masaya, e da asanak ing sangkan ning bye. Nanu ing maging talab na niti karing aliwa? Ating lumang diparan a ding bulag e malyaring yang talukyan da reng bulag mu naman. Parati lang makasdan ding pulitiku masasal lang mamye panga-pekapun karing aliwa; Deng manalastas bina lang masasal magkalub pamanimunu karing aliwa. Deng manalastas makadya lang ipatnugut ing segana-gana. Mu pin, nung suryan ing sarili dang bye sukat dang akit e la Masaya, e da asnak ing kabadugan ning bye. Nanu ing maging bunga kanita kareng aliwa. Ating lumang diparan a deng hulag e do malyaring talukyan deng bulag mu naman. Ing masabal ning pekapun ya pin ing ituntun la keng lakwas matas a pamisip. At dapat yang munye mayap alimbawa king pamanuru na. Ing tungkulan na ba’ng manalakaran para king kaligtasan ring malda agya mang ita e da buri ding keraklan. Nung ali man, ya ing taluki karing tau. E la tutung mamye pansing king mayap a dapat. Ing pakikwanan dang talaga ing maglalang lang panakitan at manakitan. Ini ing karelang sangkan. Ing manapag la karing panamdam ding tau, kanita makapanampat lang lakwas.


Agaya mang ding manalastas atin lang e mu sambutang upaya bang apatukyan la reng tau king pamagpasya da, at makapanampat la king isip da ring memalen, kelampalad, ati lu king lakwas dakal a dake alang kayapan pusu. Ing lipunan magi yang anti ing lipunan da reng ulimo. Kapalit ning kesa ing sasaup lang miyangat deng tau king pamisanak king sarli da at pamisuglung da king Dyos, ding manalastas at ding makiupaya tutuki da la king bye ulimo e mu keti nung e king payntungulan mu naman. Ing taung ati king kabilyan a binang makasuglung king tula ding panamdam e na buri ing ababalu na ita uling ing katutwan iyawat na la king isipan dang karin la maligaya. *** Dake Talabaldugan: 1. bulusuk¹ – (palagyu) – talmak king burak o laput. English – sudden sinking of foot into soft mud or mire. Alimbawa king pamangamit: “Marok ya bulusuk ing damulag inya mikutkut ya keng malalam a burak.” 2. bulusuk² – (palagyu) – sagitsit, biglang sigpo. English – swish cause by a passing spear, bullet or anything in the air or water. Alimbawa king pamangamit: “Matas ya bulusuk ing sibat nang Oning inya miras ya keng kangatbang ilug.” 3. buluswak – (palagyu) – bulwak. English – loud gush of liquids. Alimbawa king pamangamit: “Maynge ing buluswak ning sibul inya e ku mekatudtud masalese.” 4. bulutung – (palagyu) – sakit keng balat, maralas laganas neng malisangan. English – smallpox. Alimbawa king pamangamit: “Miglakwan lang peklat deng bulutung ku inyang malati ku.” *** KASEBYANG KAPAMPANGAN: Ating kasebyan dikil keng balita. Iti ya pin ing ”Atin yang pakpak in balita, atin yang balugbug ing gabun.” Kabaldugan na niti ing nung nanu ing ipanyabi ning tau malyaring miras karing aliwa uli ning palipat-lipat a indredus aburi da namang buri deng mangatabil a dila. Likas kareng keraklan a tau ita. *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t


makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! ---------- Kragi Garcia: Kiku Batirya, ing Tawan-tawan Kanita (Frank Battery, The Puppet from Old Days)

October 4, 2016 “Amanung mikudta King timawang isip ning berat a watas, Pisunis ning kapagnasan Alang dungdungang dalerayan man o batas. Patluran ya ing talikalang keya gagapus… At susukul…at sasakal. E mu kabud king gamat o bitis O king leyang katawan, Nung e king isip o panimanman layun king diwa. E mu king dila…anting kandila… Matatampud anting intud A tiklip ning ning kamusmusang sirya’t pinili, Pekasuywan nang anting suli keya tebili. Inulyan nang anting keying sangtungan. Anting sale, anting salu. Kapagalan ibulus mu anting asu Metiktik wawa, dapot manyagpang. Anting dalit sidsad kin kaba malinis O asang bawal, ating tibu, alang kaliskis Anting sakit binang menawa dapot malinis; Kawatasang lusuk timawa dapot misunis.” ~ Miguel Bernarte, Kawatasang Timawa’t Misunis, 05.02.04 *** Kanitang e pa usu ing anime at deng robot lupa da reng ngeni, e la pa mu naman usu reng computer, Facebook at Social Media. Atatandanan ke ing gagamitan dang tau-tawan a mibansagang Kiku Batirya. Marals yang mayayakit ini neng kapyestan karing baranggay at kabalenan. Lupa da la naman deng gagamit bitin o ubingan kareng pamisali dang panulu.


Magagamit la deti bang aigut pansing deng manyali kaylangan da man o ali. Maralas magdili-dili la mu deng gagawa kareti. Misan naman atin lang pagkumwa-kumwaring sasali karela bang deng aliwa mayagyag la namang sali kareting magbibitin o Kiku Batirya. Deni reng pamisali nang Kiku : Sabun o panulung pampalagu, pampasanting, panulu keng lyu, kareng manggatal, manalugabe at mangalbag; birya, alkampor, miyayaliwang laru o aciete; pati na pakamate dagis o ipas at salusad. Atin mu namang pampatuling o pampatubung bwak. Deng anak kanita, kayabe na ku kareta, inyang panaung ita asno katula neng papalage da ne i Kiku Batirya. Lupung-lupung lang pakapadurut kaya at ing papagana kaya. Ing siwala nang Kiku at ning papagana miyaliwa. Byasa ya kasing mamalit siwala ing magpagana. Byasa yang mamatula at byasa yang magpapaniwala kareng tau bang makapisali at makinabang ya kareng kayanakan o mangatwa man. Byasa ya namang magdalit at tumerak at pati na bayung dalit at terak pagkyapusan na. Ing siwala na apiyali-aliwa na. Kasiwala yang cartoons maralas. Ing makatula neng ing papagana magkamali yang apipapalit ne siwala i Kiku Batirya ampo ya. Mangapakarine ya kareng manalbe. Nung malilyari ita, ditak la mu o ala nang misasali kareng tinda nang panulu. Mangasalbag no kanita reng manalbe. Gawan ning papagana, dalan na ing pamisali na keng aliwang baranggay o agya mu mang aliwang puruk a makarayung bagya keng nung nu ya menibat minuna. Pamisanmisan agyang mekalipat ya i Kiku Batirya, keng dasan na e marayung atin nang sadyang mekapanalbe kaya at ikit na nung nanu ing kamalyan na. Masayang malungkut ing bye nang Kiku Batirya. Nung apapakayli no reng talapanalbe, Masaya ya agyang ditak la mu o agyang ala mang sali kaya. At malungkut ne man nung agyang dakal a sinali o mipisali?pigsisti da ne man keng kamalyan na. I Kiku Batirya atin ya namang panamdam, a byasang tumula o manasakit. Byasa ya namang kumyak at e mu maghkyak-kyakan. Byasa ya namang mayli agyang malungkut ya ing pilibluban na. Byasa yang magkumwari. Kaylangan nang pampanan ing tutu nang panamdam. Ating tutulung lwa karing mata na. Malambut ya naman pusu i Kiku. E mu timan ing balu na. E mu tula. E mu saligakgak. E mu pamagdalit. E mu pamanerak. E mu pamamatula.


Migit king nanu pa man, kaylangan nang manintunan. Ating kaya mamasa. Ating kaya manenayang anak na’t asawa a nung nu alang pamiyaliwa ing pangatau na at ning magpagana kaya. I Kiku Batirya metung yang pengaring apanaligan. Ay, wa pin naman…i Kiku Batirya ampo ing magpagana metung ya mu. Nukarin ne ngeni i Kiku Batirya? *** Dake Talabaldugan: 1. bintul – (panguri) – alang bayad, balatu. English – obtained gratis from one who has more than enough supply. Alimbawa king pamangamit: “Dakal manyawad bintul kabud abalu dang tinud ka keng weting agyang e ka tataya.” 2. binyag – (palagyu) – kapagmasusyan king pangametung a sasalpantaya karing mapilan a kasalpantayanan. English – baptism. Alimbawa king pamangamit: “Dakal manyawad bintul kabud abalu dang tinud ka keng weting agyang e ka tataya.” 3. bingas – (panguri) – pingas, lukut, bikwal. English – dent on chinaware or glassware: “E ne seling Saring ing pinggan inyang akit neng atin ya palang bingas iti..” 4. bingaw – (palagyu) – pisi, lamat. English – notch, dent on cutlery edge. Alimbawa king pamangamit: “Agyang atin yang bingaw ing basu, karin ya pa mu rin. Minum i Osang.” 5. bingkung – (panguri) – malukung, balikuku. English – concave with raised sides. Alimbawa king pamangamit: “Nung gatas damulag ing ambula, masanting yang gamitan ing bingkung a pinggan.” KASEBYANG KAPAMPANGAN: Deng balimbing mamayutoutan la bunga dapot deti ring impugn tanaman at nung tau no man, mamayutputan lang kelangmarinayan at ining- “sumangiran lupa”?malapit ya kabaldugan kanita. Deti reng lipat-lipat aguman at lilipat lang anting dagis king mitwag a paglayag. Alimbawa: “E pa man tutung milukluk ing tutuking pangungkulan, deng balimbing mamanalkas no ngan.” *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik.


Ipisik me, abe! ---------- Kragi Garcia: Aring Tarik 'Bangko' Suliman

October 4, 2016 "PITNAN ne sa ning Aldo ing kanaung katawan at pikarine da ku ring kanakung kababaynan nung makipagkasundu ku karening dayu!” Aring Tarik “Bangko” Suliman *** Ing kelambelwan ding ninu man e na malyaring takpan at layung ing aslag ning katutwan. E uling e mu abasa o abalu?mangabaldugang itang e mu abasa o abalu kalaraman na. Ing kakulangan mu e magpa-alang ulaga king nanu mang atin ya ing para mung tau. Inya sa’t e mu na sukat pang ipilit ing kegadtwan ning pamamatulus mu at ipilit pasubu pa’t payakmul karing aliwa a iti katutwan. King aklat a “Historia ning Pilipinas” buri ku mung idake la ring mapilang bilungan dikil kang Tarik Suliman a meging pun at ari ning Makabebe king panaung ita. Deti tinud la pamisulatmap at pamangapampangan agpang king nanung tatalukyan ning Kapisik (Pamisulatmap ning Akademyang Kapampangan) uling sadya lang makasulat king Kinastilang Kapampangan. Deti ring bilunangan a meyangu king aklat a sinulat at pepalimbag nang Santiago Mallari?bista ma’t atin yang mapilang kamalyan karing mapilang bansag at pamangamanu na? anting patune a i Tarik Suliman e ya mu guni-guni: King e mibulalag a sangkan at king ditak a panaun a milabas, i Lakandula at i Suliman, menagkat lang akasaupan dang lumusub karing Kastila. Pananan ketang panaun ayta dakal la ding datu a makayag matapang, inagkat de di Lakandula at Suliman, i Tarik, a makipanagdag mu ring Suliman king aus, datu ra ding tau Makabebe ngeni balen at Munisipyu makabebe, sakup ning Kaukuman Kapampangan, nung nu ya manuknangan kanita. Ing panugali na king lumpungan Tarik, bugasuk at mapali, e byasang miyata-ata king ayakala na o atatag; e na buri ing manayang panaun; e na panayan ing mika-panaun bang kanita karin ya pa lumping; e ya mitatakutan karing armas ning kalaban; e na pitatakutan ing dakal la king bilang keya o mangasanting la sandata keya; nung asabina na ing makilumpung makagyung daptan na e pa mibule-bule o mikakunu, antimo iting mekilala keya.


Kabud atangu na karing minagkat keya ing lumpung, tinipun no ding tau na at migayak saken o daung, munta Tundu, Menila. Tinulak na ing keyang panlumpung, e mirinan nanu mang kapangabalan, sangkan agad nang miras ning keyang panlumpung king gabun ning Tundu.Ing tintunan dang ilug ding keyang saken at karako, ing angga ngeni mayayaus Ilug Bangkusay. Pananan king ilug Bangkusay e ne binang marayu king bel nang Lakandula, inagad nang menik, ban’na neng akasabi iti. Disnan ne i Lakandula. Kaybat ning pamipagkumusta tambing nang kitang nung makasadya na la ilang Rajah Suliman, uling ya, e na buri ing manaya. Antining inagad na namang abalitan Legazpi ing panyatang nang Tarik Suliman maki-abe dakal a taung sandatan, mitubud yang adwang Kastilang byasa na king amanung Tagalug, bang makikit kang Lakandula at karing dinatang. Kabud ding tubud makarap no kang lakandula ngarang sinabi: Aku at ding tau ku, e ke maki-kaluguran king “basar” at kenu mang Kastila. Kaybat nang gingkas iting sinabi na, tinikdo ya at ngana: “Dinatang ku keti Tundu kusang makilumpungan kareting Kastila. Iti, ya ing buri ku nang daptan. Begut ne ing talibung na at king pepakit na ala yang keliwan king makilumpungan na, (migmunikala ya ngata mu) at sinabi ing: ‘Yang Aldo mapali aslag, buri ku pa ing bisaklan na ing katawan ku at ding asawa ku dinan da kung sukal lub, e ku maki-kaluguran karing Kastila at mibalik e mekilamas.’ Kasabi na niti, pintan ne ing metung nang awing ning bale nang Lakandula, linuksu yang tinulandung king gabun, at saka ne tiliran ing awang a nung nu la makapanandawan ding Kastila at ngana: ‘King asbuk ning ilug Bangkusay, panayan da ko karin at milumpung!’ --Santiago Mallari, Historia ning Pilipinas, Bilungan 43-44 *** Dake Talabaldugan: 1. astâ – (palagyu) sangkalan ning saltik. English – frame for slingshots, usually made of wood taken from tree branches or else from carabao’s horn. Alimbawa king pamangamit: “Gawa ya king tangke sampaluk ing astâ ning saltik nang Mulung inya sane katibe.” 2. astakà – (palagyu) pibubwan. English – mold for lead weight of casting nets. Alimbawa king pamangamit: “Mebating la ring astakà ring dala nang Kadyu inya pin e ya mekapagligo king laut napun galingaldo.” 3. at – (panyuglung) ampong, dagdag pa. English – and, plus. Alimbawa king pamangamit: “Ing asu at ing pusa pane lang mipapate anting miyasawang e mikasundu.”


4. atà – (pangantabe) mekad, mapalyari o siguru king Kepampanganang Kastila. English – maybe, perhaps, possibly, probably. Alimbawa king pamangamit: “Manawang king ninu mang susulat amlat ing gagamit king amanung ata.” 5. atab – (palagyu) pamitas ning danum king dayat malat, bulus. English – high tide. Alimbawa king pamangamit: “Manabulus la ring asan, ema at paro karing ligawan balang daratang ing atab.” Kasebyang Kapampangan: Ating kasebyang “mipagkalulam lupa” at iti mangabaldugang e mibubularan at mekad mipagbunsangutan pa nung mikit la reng adwang e mikasundu. Alimbawa king pamangamit: “Angga man ngeni mipagkalulam la pa lupa ring sadyang mikalugurang matalik pauli ning pamaglilu ning balang metung karela.” *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639196940224. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! --------- Kragi Garcia: Ketang Milabas, Mapilang Sunis (In Bygone Years, Some Verses)

October 4, 2016 I Kapitan Tinung yang peka buntuk da ring mangasalapi ketang balaya’na; i Kapitana Ines, banal nang asawa mapanya’p yang tau at mapaglimus ya. At deti ila ring ibpa na at indu ning bugtung dang anak a Luisang malagu ing anggang palayo binye ra’t sinuyu layun pepagaral king sukat abalu. I Luisa komanggi yang balinkinitan mabilug a lupa, malapad a kanwan mata na mapundat, arung karaniwan, asbuk na at labi bage la king letyan.


Ing bwak nang matuling miraras king sakung ala yang keliwan king metung a pandung, gamat, takde, pago, salu, batal, tundun pawang pamilugan, kaya babye nayun. Manuel at Antonio maybe lang megaral, masampat karelang pamikaluguran ibat king simula, anting mibutnulan itang dalise rang adwang pilubluban. Deting baintau I Luisa ikit de king metung a pyestang inyang misan binye nang Kapitan Joaquin king masiglang bale ra keta Sulipan, ning kailugan dane. Upaya ning sinta misan pa meyakit sumibul at datang king metung mung saglit, ena male man ning kaburyan at isip bigla nyang milulan, king pusu mitirik. Iti yang milyari: mikuyug ayadwa Manuel at Antonio kabud la milsinta e ra tinaptinapan, keting mamung Luisa; lugud da minlaus king pusu’t kaladwa! King metung a lele, inyang mipayapa iting labu-labu, atyu’t makaragsa i Antonio babad king dakal a daya at mangisnawa pa bista’t bagya-bagya. Lalwa’na arap na i Luisa nang mutya, kabang i Manuel ‘tiu sasapnwa’neng yatna king kayling gamat, buntuk nang maputla, at maginalu na, nganang migsalita: “Adios, Luisa, e mu sana pagsalbatan iting maranun a ka’kung kamatayan, pinlwalu ra kayu, pinlwalu keng tibwan! saka banayad neng keta inarapan ing makakaul nang kuyug at sasabyan: “Oyan i Luisa, ay! keka yang luguran uli ku’t uli mu, ali e paburyan”? saka ne migpyak ing minlunga king tapang.


~ Don Monico R. Mercado ning Guagua, Indung Kapampangan Mayu 4, 1875 - Eneru 26, 1953 *** Ding mapilang sunis a makatampuk king aldo ayni meyandam la king makaba nang kapaglalangan ning metung a tune pekapun at talasuyu ning Indung Tibwan at Amanung Siswan, nung e man ning mabilug a bangsa tamu. Meyagtal la reti karing mapilang bilungan ning aklat, “Kapampangan Writing” nang Dr. Evangelina H. Lacson a magparangal e mu karing talasulat ata watas a Kapampangan nung e mu naman king Amanu at laganas a kalinangang Kapampangan. King Duminggung ini, paslagan ne ning Kapisik ing metung karing peka-matenakang pekapun at watas/talasulat a supling ning Balen Wawa o Guagua king bulan ning keyang kepanganakan. Megi ya namang metung karing bantug a kayagum ning Akademyang Kapampangan o AKKAP at kadane da ri Diosdado P. Macapagal, Amado M. Yuzon, Jose M. Gallardo at ning pun ding menatagan – Don Zoilo J. Hilario. Migmula ing kasuywan na king balayan Don Monico R. Mercado inyang miyalal ya anting talapanalakaran para king mumunang dane (1st District) ning Indung Kapampangan king Mumunang-diling Laguma ning Pilipinas. Megi yang talapanalakaran makatadwang ukdu. Mituburan yang maging talapanalakaran mu naman para king lalawigan ning Lanao kapamilatan nang Governor General Henry L. Stimson king banwang 1925. Sinulat ya i Mercado karing amanung Kastila at Kapampangan. Ing keyang “Ketang Milabas”, metung a makabang salese king sunis, makaparikil ya king lumpungan a meganap king Porak, ning lalawigan tamu. Ing kegiwan na anting watas lakwas metangal inyang sinulat yang parangal para king pangayangu na bye Felix Napao Galura a mipamagatanang “Ing Bye ning Tau” kanitang banwang 1919. Mepatad ya inawa i Monico R. Mercado kanitang Eneru 26, 1953. *** Dake Talabaldugan: 1. aslâm – (palagyu) tiltilang gawa king pepaslam a sabo ning sasa, atbu, buku o atbu. English – vinegar. Alimbawa king pamangamit: “E ganap ing pamamangan ding Kapampangan nung ala lang titiltilang aslâm.’” 2. aslâg – (palagyu) sala, kinang, kislap. English – light, effulgence,


luminance. Alimbawa king pamangamit: “King aslâg ning munag at pasilim a gatpanapun karin mayayakit ing legwan ning lawlta.” 3. aslât – (palagyu) siwang o busbus king lande. English – slits on bamboo or any wooden flooring used to drop or throw in liquid or solid waste. Alimbawa king pamangamit: “Mi-aslât ya bitis ing dalo dang dayu ri Ating inya sa’t asno karine kaya.” 4. askâd – (palagyu) syas o kesyasan. English – stiffness, hardness. Alimbawa king pamangamit: “Meng-askâd ya batal ing punbaranggay manibat inyang mipuk ya king alalan.” 5. astâ¹ – (palagyu) tikdo, talakad, pamikakatawan, aske. English – posture, pose, physique. Alimbawa king pamangamit: “Masanting ya astâ ing anak nang baintaung Pasyu, inya arakap ne kapanamdaman ing dalagitang anak nang Porung.” 6. astâ² – (palagyu) kimut o pangimut, galo. English – moves, characteristic action. Alimbawa king pamangamit: “Mayayakit king astâ ning tau nung makananu ya pangaturu.” Kasebyang Kapampangan: Maralas a sasabyan da reng kabalen ing “masukal ku lub o maskup o saskup ku salu”. Buri dang sabyan kaniti mayayalingasngas la kapanamdaman o sasakit la pilibluban pauli ning malilyari karelang makakamwa o makasumami o nanu mang bage e mayap. Alimbawa king pamangamit: “Ing sukal na lub Biring yang makak-askup king pilubluban nang Pilo uli ning maragul nang pakamal para kaya.” *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639196940224. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! ------------


Kragi Garcia: Pamangutang king Dyos (Questioning God) October 2, 2016

“AMPAT ikit ne ning Ginu a linagpus ya king pamanintun, Inaus ne kilub ding talaib, “Moyses! Moyses!” At nganang Moyses, “Ati ku keni.” “E na ka lalapit pa,”ngana ning Dyos. “Ilukas mo reng sapin mu bitis, pauli ning ing dane ininwan yang gabun.” At nganang sinabi, “Aku ing Dyos ning ibpa mu, Ing Dyos nang Abraam, ing Dyos nang Isaak at ing Dyos nang Yakob.” Kanita, tikpan neng Moyses ing lupa na, pauli ning tatakut yang lumawe king Dyos.” ~ Pamanglikas, Dangka 3: Sunis 4-6) (Exodus 3:4-6) “0 Ginu ko, 0 Pipumpunang Talapangayntuliran, Talapanese ning Sikluban, 0 Talapatuntun ning Katutwan, Parasan ding Dalise Talasuyu, Mayap a Talapagnasa ding Pipumpunan ning Ketawan, Pakisabi kung mayap ing ilako mo reng kinang ding kakataskatasan Mung aslag, Bang’ting upayang akit ku ing Aske ning Ligaya Mu. Ika ing alang-anggang Kakataskatasang Katauwan ning Punbatala, Mengari king aldo, anti ku.” ~ Pamanusuk ning Kakataskatasang Talapanampat, Pamanungge 16 (Sri Isopanisad, Mantra 16) *** Darakal la reng taung milalako o ala nang kasalpantayanan king Apung Ginu king kasalungsungan kabang masasabing mabilis ing pamanangat ning awsan dang kasaplalan king segana-ganang bage keti king yatu. Dakal na ing mangapalyaring pamagbayu. Mabilisan ngan ing malilyari. Mabilisan ing pamaglakbe. Mabilisang pamamangan. Mabilisan ing pamakiugne at pamakitalastasan. Mabilisan la namang mabibyasa deng kayanakan a talapagaral. Mabilisan la namang mabibyasa keng makayatung belwan at inya pin mabilisan la namang milalantad keng kalabwaran o pamakikatawan. Deng tau, pane namung nyaman ning katawan ing panintunan da. Nung salungat keng kapagnasan da, e da na buryan pa o mekad isakwil da pa.


Pangamakasarili. Pangaparatut. Pamanyamba king labwad o pangmakalabwad. Magmula iti ken pamung pamagaral na keng mumunang balitang ning anak a talapagaral. Iti ing laganas a mituturu karing keraklang pipagaralan keti king yatu lalu na ngening kasalungsungan. Kabud mu tula ning laman ing kapupuntalan ding segana-ganang paksa king pamagaral. Karing panaral karing pisamban, diritak na ing pamipakilala king Apung Ginu, nanu ing pamisuglung tamu Kaya at nanu ing sukat tang isuyu Kaya. King sumangid niti, karing dakal a pipagaralan lakwas na karing aliwang bangsa, babawal da na ing pamanurung pangadi at kasalpantayanan king Apung Ginu. Pati deng salapi mikakabalak ilako da ne ing “In God we trust”.Iti agya mang malambat neng makatatak karing salapi at pati na gusaling pang-kapamalan kanita pa at pigpasyan da ring menatagan king bangsa. Deng king kagulutan deti ila pin deng magbyasa-byasang alang ka-Dyos-Dyos a balat. Bakit? Uling bina na lang matas kapanaligan da keng kapurit dang belwan?belwan dang tatasa king Apung Ginu at susukad king nung nanu Ya o ninu Ya ing Dyos kapamilatan ding karelang kapurit a isip. Keraklan karela, nung e de sasangkanan at pamarsalanan ing Dyos karing sablang kasakitan at dusa keti king yatu, atul da naman keng kapurit dang isip a alang Dyos, alang sukat samban at alang sukat panwalan a ating metung mung Pekakataskatasan, Pekamayupaya, Pekakapantaspantasan, Pekabyasandiling magdili-dili, Pekamasanting at Pekamalagung-dili a Magdili-dili king sablang kapantasan at kayapan. Ing kapurit dang isip pakisakupan de’t susukdan ing alang kamumulan at alang angganan a Kamemetungan a Pekakataskatasang Pigmulan ding segana-gana. Isip da malyari nang suryan ning kapuling a utak aliwa mu ing mabilug a sikluban nung e pati na ing penibatan na niti?ing Kakataskatasang Ibpa tamu ngan manwala tamu man Kaya o ali. Nanu ya man karagul ing buntuk o agyang piyabayabayan ta la ngan deng sablang buntuk mabilug a sikluban magmula king milabas pati na reng king ngeni at king payntungul a daratang, e ta Ya malyaring atasa ing Dyos a pigmulan tamu ngang sabla. ***


Dake Talabaldugan: 1. bulóng/bulúng – (palagyu) – sitsit, maynang salita. English – whisper. Alimbawa king pamangamit: “Ing bulung ning angin ya ing parala kung pamiganaka keka.” 2. bulúng¹ – (palagyu) – pangadi ring manulu o mangulam. English – curative and magical incantation. Alimbawa king pamangamit: “Mayupaya tagana ing bulung ning menulu keng masakit kung pisan inya mipaldan ya pena-penandit mu.” 3. bulus¹ – (palagyu) – pasibayu o dagdag a dake king apag a pamangan. English – second helping of ration of food Alimbawa king pamangamit: “Ing bulung ning angin ya ing parala kung pamiganaka keka.” 4. bulus² – (palagyu) – kalagan pangatali o ilwal king pangakulung, pagkaluban laya o katimawan. English – untie, unchain, release. Alimbawa king pamangamit: “Ing panga-bulus da ring pakasukul kasalanan ning dalo mipuslit susi.” 5. bulubud – (palagyu) – alsut ning bini king aluntyan pang pale. English – green sprout of rice plant. Alimbawa king pamangamit: “Magmula nang sasalingalngal ing banglu ning pale kabud menakit na kang bulubud.” *** KASEBYANG KAPAMPANGAN: Neng kauran deng mangatwa agad dang sasabyan a makatakut ing ”syam-syam”. Ita ya pin ing uran a lalambat anggang syam a aldo alang tuknang o e patugut. Ita na ing maging sangkan bakit mikakabulus o albug a karagulan at asna kalalam. Ing uran kanita singdagul tindaragul ing taba ning balang patak ngara pin deng makatwa. Alimbawa: “Banwa-banwa karin king Mawling Kapampangan mikaka-syam-syam inya pin laganas ing albug e mu karing sibabaranggay nung e pati na karing kabalenan.”. *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe!


Kragi Garcia: Batas ning Tau’t Batas ning Dyos (Laws of Man and Laws of God)

September 30, 2016 “DING tuntunan ning kayapan, ala lang aliwa nung e para king pamapaulaga king bye. Ita ing magkalub kanaku king dalerayan ning pamanalakaran king batas ning kayapan, a mipalagyuan, mayap a magpaganap king pamanese, pamipayangat, at magpasamas pang lakwas king bye, at ing pamanyira kaniti, pamanyugat, at pamiyampat king bye marok la.” ~ Albert Schweitzer (1875 - 1965), Civilization and Ethics, Preface “Ing amlat siwala yang alang-anggang miyayaksing karing sablang dalambanwa karing batas ning makatud at mali. Ding palage maiyayalilan la, ding gawi magbayu la, ding kapanwalan mamangat la’t misasaldak, dapot ding batas king dalerayan ning kayapan makasulat la karing batung tagnan ning alang-angga.” ~ James A. Forude “At ngana karela, ’Kaninu ya aske ini at sulat?’ Ngara Kaya, ‘Kang Sesar la.’ At kanita ngana karela, ‘Inya pin bayaran la kang Sesar ding bage para kang Sesar; at king Dyos ding bage para king Dyos.’ At karandam da kaniti, mengapamulala la, at meko na la’t dinayu.” -Mateu 22:20-22 (Matthew 22:20-22) ***** Dakal lang miyambag belwan ngeni dikil king batas at ding mumuna ibat la karing miyayaliwang talasulat dikil king batas ding tau at digdagan ne pa ning talapanaral a Mateu dikil king pamisuglung ding batas ning tau at ning Dyos. E mu dapat metung panibatan ing munikala dikil king nung nanu ing makakayap para karing sabla o king bangsa. Dakal lang byasa at dakal la namang mangatikdi at matenakang malyaring mambag karing malyaring makalutas karing kaligaligan at alingasngas a mangapalyari king kasalungsungan e mu keti kekatamu nung e laganas a yatu. Maulaga at e atawaran ing saup at antabe ring batas, mapa-tau o mapa-Dyos la ma ibat. Ila ring tutuntunan at tatalukyan tamu dapat bang ing pamibye-bye tamu maki-kapayapan at alang madadalpak karapatan babai man o lalaki, anak man o matwa, man o kalulu man o mabandi. Nung e ta la tukyan deti o agyang mapilan man o metung mu ing e tuki kareti?maragul ing panganib a miyumang para kekatamu ngan.


Deng batas ning tau agyang nu mo suryan makaayun la karing batas ning Apung Ginu. Alimbawa, e ka manako, Ati lu deti karing adwa. E ka makamate?mayayakit la naman karing adwang batas deti niung tau at ning Dyos. Deng taung ginawa kareng batas ding tau kasi inyang minunang panaun maka-Dyos la ngan at ngeni namu mika-e manwala keng Dyos pauli ning katasan da lub at kaparatutan da reti. Karing mapilang bansang mibansagang Kristyanu malilyari nang deng e manwala keng Dyos ilang malilyari buri karing katatagan anti ding pipagaralan bang ing pamanuru dikil king Apung Ginu inya sa’t pati namu naman karing batas na mibabawal lang ituru karing talapagaral. Pati na karing salapi a sadyang makasulat ing “King Dyos ke manalig” o “In God we trust” buri da milako na mu naman. Tutung kaylangan ing pikawani la ring kapamalan ning pisamban at ning bangsa uling miyaliwa la deti sangkan at kasangkapan. Makanyan man, e la sukat gamitan deti bang gawang pamisalang-salang libutad ding memalen para mu king pansariling ikakayap ding mapilan uling ding batas a deti para la karing sable at para king ikakayap da, king kapayapan at kasaplalan da e mu ning katawan nung e ning karelang diwa. Nung mayap ing kapamalan, mipapakayap la naman deng memalen. Nung payapa la, makasimba o makasamba lang masalese at e la sukat salasalikut pa ba mung daptan da iti. Nung mabsi la’t e salunan at e la mangalulung labis-labis, agawa da namang masalese ing pamanupad da king tipan da dikil king kasalpantayanan da. Inya sa’t deng batas ding tau at batas ning Dyos mibage lang misanmetung at misaup king ikakayap ning balang lelangan. ***** Dake Talabaldugan: bulagsák¹ – (panguri) – burara, alang kangat-ingat, alang pakyalam, salawla. English – careless, disorderly in character or manner. Alimbawa king pamangamit: “Megi yang bulagsak ing baaing yan manibat inyang megaral ya Menila inya asno kasukal lub deng pengari na kaya.” bulagsák² – (panguri) – busalsal, salwak-sabi, mapanyayang, mapanyira, mapanugse. English – wasteful, prodigal. Alimbawa king pamangamit: “Bina yang biulagsak ing anak nang Paing, pamaugi namu ing sablang bibye da ning tata na kaya.” *****


Kasebyang Kapampangan: Nung sukat taganang tandanan at e ditak man akalingwan sasabyan da reng Kapampangan ing” Itabak mu keng batu”. Matibe ya pin naman ing batu at kabud atabak me iti e na malyaring milako pa itang misagsag pauli ning taram a tinud kaniti. Alimbawa: “Pali ning gewa mung pamipakarine king kakaluguran mu, itabak mu king batu?e na ka pasibayung makapasaup kaya kapilan man.” ***** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! ----------- Kragi Garcia: Ing Pamanipa nang Apung Kulas, Kanita at Ngeni (The Descent of St. Nicholas, Then and Now

September 30, 2016 “Kanitang milalapit na, Ing kamatayan mu dumpa; I Kristo delawan na ka Abe neng mal a Indu na. Ngara kabud keka gingkas Isaplala ra ka’t itas. E ata inyang miras na Itang mapalad a aldo; Minukyat kang mekilimbal Karing Santos Angeles man. Karin ka datang king lambat Papuri king Dyos tang lat.” ~Adwang Sunis, “Gosu nang San Nicolas de Tolentino” Ambag nang Bb. Gertrudes Reyes ning San Isidro, Makabebe ***


DARATANG ing pamagbayu! Dakal nang dintang at dakal na inalilang miyayaliwang senayan ing pamagbayu keti king Kapampangan at e da apapansingan deng memalen dakal na namang e na malyaring ibalik pa. E da na akit deng kayanakan ngeni at e da na abalkdan pa reng makatwang sadyang mekaranas kareti. Kanita king aldo ka-31 ning Agostu manibatan ya keng bale da reng Pacia talindiking ning pisamban dane wanan nung arapan me at sumangid yang dalan ing bale na i Apung Kulas. Iti ing mekilalang bale nang Apung Tinang Pacia. At iti malapit ya keng sadyang palengki lalam ning Rajah Soliman Vocational School. Bista ma’t ati yu pa ing palengki, ing gusaling maragul at luma?ala ne bakas man. Karin king bale nang Apung Tina ya manibatan i Apung Kulas nung nu de pipiblasan bayung imalan at king bayung pekintabang karu de isake para king limbun na mabilug a kabalenan. Papakanan no reng makipaglimbun sopas at saka lasung nung e man monay a maki-mantikilya o enseymadang bidburan kesu. Abe lang mamangan deng mosikus karing tau inya asna kasaya kabang deng anak sasasal la keng tigtigan ding mosikus. Mamye la naman kanitang alang bayad a kandila para kareng anak at matwa. Deng masalapi ilang sasaling mangaragul at makule balut a makapalibad a kandila at ulatang ila mabandi la pin. Asna kasanting at lupang mal talaga ing piblas da at kikintab a sapatus a ulatang asna kamal. King pamanipa nang Apung Kulas, atin nang tsubibu at magbebetu king plaza arap ning munisipyu pati na reng mamisaling miyayaliwang pamangan at kasangkapan. Atin pa kanitang swekus a miyayaliwa askul, dase ebus o balanggut, turung sasa, tukud, palang, piso, pala, gunting, labasas para karing pengari. Para karing kayanakan, ating dakal a pyalungan?asu, manuk, kabayu o damulag a gawang papil a pipakat-pakat, baril-barilan detang paratatat awsan da, guyurang gawa kareng latang gatas o sardinas at maswelu no reng anak kanita nung atin lang baril-barilang danum o perminanti. Deng babaing anak gagaligatsu na la kareng manikang kukurapat kurang-kurangan. Deng magtinda kanita dakal a bibingkang binyang, tibag, ubi, kalame, baruya, okoy, pati na kilulan a sabo kabud mung mayumu at ditak a gatas digdagan dang yelu ba mung istung dimla. Ing surbetis kanita ita mung maka-karu. Keng limbun, mamanyatang la ngan deng talapagaral at talaturu ding balang pipagaralan king mabilug a balen. Deng Boy Scouts mag-turutut la’t magtambul at magparatap at atin la namang talakumpas a dalaginding a mangaputi at mangalagung pambungad da. E no man paytawli reng


kababaynang terak-terak kabang titigtig la reng mosikus at lalu na potang Batalya. Ngeni mengayalilan na ngan ita. Ing sadyang adwa talatag a limbun megi nang labu-labu uling deng sablang susulu pakalibutad no ngan lupa da reng patulunan a makakaru. Lakwas na reng pulitikung payatu at manatu agyang ninu mung akit da. Nung sadya atin mung metung a manyalese keng limbun, ngeni asna no karakal dapot e la sasalese pangatalatag deng susulu. Alang kasalesen ing limbun. Patad-patad na kawa-kawani la pa. Ala na la naman deng magpeperya keng patio at ken nong Sapang Pari ngan pati na tsubibu at aliwa pang dayung makipamyesta. Malinis ya pin ing plaza dapot sabi da reng memalen, bala kanu e pyesta at asna kalungkut. Ngeni man pala atin pang albug ing mapilang dake ning poblacion. Mamalug la reng makipag-limbun pauli ning panata dang makipaglimbun agyang anak ka pa. Ala nang magtindang swekus, kupya, at imalan a bayu nung e atin na namang ukay-ukay. Ala no reng mag-kiku batirya at papaterak bitin bang Sali ka kareng panulu da. Atin na kasing Mercury Drug at 7-11. Malapit nya mu naman ing SM at Robinsons. Nung kanita malagad ing albug king pyesta, ngeni malagad namu ing alang albug neng pyesta. *** Dake Talabaldugan: 1. bulakbúl¹ – (panguri) – lakwatsa, puslit. English – escape or skip from school or work. Alimbawa king pamangamit: “Ala lang kararasan king bye ra deng bulakbul a talapagaral.” 2. bulakbúl² – (panguri) – palibut, layas. English – vagabond, nomad, jobless. Alimbawa king pamangamit: “Agyang nu mang suluk ning yatu darasan da reng taung bulakbul.” 3. bulaklák – (palagyu) – sampaga, lalsut pamu bayu maging bunga ding keraklang tanaman. English – flower. Alimbawa king pamangamit: “Miyampang ka agyang metung mung bulaklak king Apung Ginu agyang at tanggapan Ne nung laus ka lub, ating pamitagulaling at lugud.” 4. bulag – (palagyu) – pangabulag, pisak, pangapisak. English – state of blindness or having lost the sense of sight. Alimbawa king pamangamit: “Maka-bulag ing upaya, salapi at laman, inya e ya sukat magnasang bina ing


tau kareti.” 5. Bulagâ! – (palagyu) – Butikala! pamakasdan, pamigla. English – Boo! Alimbawa king pamangamit: “Gilisak nang Urung kang Bisung ing bulaga inya mengasdan ya at ya nang kebina na ita.” *** KASEBYANG KAPAMPANGAN: Makabage ya ing diparang ini keng panaun ning pyesta—“ing limbun agyang makaba ya man, mapupus ya mu rin king pisamban”. Makanyan man?aliwa ya iti kabaldugan. Buri nang sabyan niti, nanu mang bage lilipas ngan at nu man anti kasakit at kalambat iting pibabatan, mayari pa mu rin bisa ta’t e bisa. Alimbawa: “Mibabata tamu sana king nanu mang sigwang dating kekatamu uling ing limbun agyang makaba ya man, mapupus ya mu rin king pisamban!” *** Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, [email protected] o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe! -----------

Documents

kragi Garcia · 2018. 9. 25. · “Mipasiknan ka sana karing sablang upaya, agpang king maligaya nang sikanan, Pauli ning ding sablang pamanenaya at kapibabatan ating tula, pasalamat