KOSMOSCZASOPISMO

POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKDW 1M. KOPERNIKA(BULLETIN DE LA SOCIETE POLONAISE DES NATURALISTES "KOPERNIK")

ROCZNIK LII.

ZA ROK

1827

WYDANY Z ZASILKIEM MINISTERSTWA W. R. o. P.

REDAKTOR

Prof. Dr. IGNACY ZAKRZEWSKI

Lw6w.NAKJ>.ADEM: POLSKIEGO TOW. PRZYRODNIK6w 1M. KOPERNIKA

Pierwsza Zwi~zkowa <:>rukarnia we Lwowie, ulica Lin<:>ego 1. 4.

1928 ..

Tresepi~cdziesiqtego drugiego rocznika czasopisma

'"KOS~OS"

za rok 1927.(Table des matieres du v. LI I de l'annee 1927).

Stl'.1. H. Arctowski. - Uwagi wstE2pne (10 studjum pl'zeskokow w pl'ze-

biegu rocznym cisnienia atmosferycznego. (Renwrques prelimi-naires concernamt l'etude des declenchements observees dans lamarche annuelle de la pression atmospherique) 300

2. H. Arctowski. - 0 tak zwanych falach barometrycznych w re-jonie Antarktydy. (Notice s~tr les pseucloondes baromA(n'quesobservees dans les regions antartiques et ailleurs) 314

3. H. Arctowski. - WstE2Pdo studjum naG transportem mas atmosfe-ryr.-znych. (Introduction a l'etude du tzansport mondial demasses atmospheriques) 328

4. H. Arctowski. - 0 zalomach krzywej przebiegu cisnjenia atmo-sferycznego w Batawji. (Notice preliminaire sur les gradinsde la marche diurne du barometre a Batavia) 340

5. H. Arctowski. - 0 wplywie ksiE2zyca na przebieg dzienny cisnie-nia atmosferycznego w Campos Rodrigues. (De l'i?~ft~wncedela lune sur la marche diurne de la pression atmospher.iquea Campos Rodrigues) 879

6. R. Dreiepolski. - Kilka spostrzezen nad Euglena acus Ehren-berga (Quelques observations sur l'Euglena acus Ehrenberg) 417

7. B. Fulillski. - Kilka szczego16w do organizacji wirka Dalyelliapaucispinosa Sek. (Einige Bemerkungen z~w Organisation derTurbellariena?'t Dalyelliapaucispinosa Sek.) ..... : ... 141

8. B. Fulhlski i E. Szynal. - 0 dwu nowych gatunkach wirkovvz rodzaju Dalyellia J. Fleming (Zwei neue Turbellarienartenaus der Gattung Dalyellia J. Fleming) 157

9. M. Kamienski. - Tufy wulkaniczne w Berestowcu. (Sur le tufbasaltique des environs de Berestowiec en Volhynie) ..... 874

10. S. Klimek. - Studja nad kranjologj~ Azji polnocnej, srodkoweji wschodniej. (Zur ](raniologie von Nord- Zentral- ~t. Ostasien) 665

11. S. Klimek. - 0 czaszkach paleoazjatyckich i eskimoskich. '(Uber. paleoasiatische und Eskimo-schadeln) 759

12. M. Koczwara. - Thymus odoratissimus M. B. nowy skladnikflory Polski. (Thymus odoratissimus ein, neueif' Bt'irger delf'Flora vonePolen) ; 558

-111-

Str.13. M. Koczwara.:..... Anabaena Scheremetievii Elenk. we florze sinie

Polski (Anabaena Scheremetievii Elen7c. in der Cyanophyceen-Flora von Polen) .' 562

14. W. Kuimatycki. - 0 skroceniu szcz~ki dolnej' u lososia dunajco-wego. (Uber die Verkt:irzung des Unterkiefe.rs beim Dunajec-lachs) '..........•........ 634

15. R. Kuntze. - Studja biostatystyczne nad zmiennoscif\; geogra-ficznf\;biegacza Carabus arvensis Hrbst. (Col.) na ziemiach pol-skich. (Biostatistische Studien t'iber die geographische Varia-bilitiit des Carabus arvensis Hrbst. (Coleoptera) in Polen) .. 19

1(;. 1. Kuras. - Przyczynek do znajomosci istoty krysztalow mie-szanych. (On the solubility of the mixed cristals) 863

17. G. Lempertowna. - Przyczynki lwowskie do antropologji Zydow.(Lemberger Beitriige zur Anthropologie der Juden) ..... 782

18. S. Maleszewski. - Przyczynek do znajomosc'i dioecji. (Beitragzur Iienntniss der Diozie) ',' 448

19. 1. Moniak. - Metody rysowania blokdiagramow i. ich zastoso-vvanie w geografji i geologji. (ZvJethodesdu t1~acede blocdia-g1"ammeSet leurs applications) " 384

20. J. Moniak. - Wahania temperatury ila obszarze polnocnego Atlan-tyku w latach 1910-1919. (Variations de la temperature dansle region de l'Atlantique N: dttrant les annees 1910 a 1919) 915

21. W. Niesio-towski. - Uwagi nad prae~ Dr. J. Prtiffera "Studja nadmotylami Tatr polskich" ',' 1052

22. M. Nowinski. - Zespoly roslinne Pnszezy Sandomierskiej. (Leaassociacions vegetales de la Grande foret de Sandomierz). 457

23. H. Orkisz. - 0 drobnych zmianach cisnienia atmosferycznego.(Sur les changements de la pression .atmospherique en 'Y'egi-stres par le statoscope Richa'iYl) 357

24. W. Przepiorski. - 0 przebiegudziennym cisnienia atmosferycz-nego w Manili. (De la variation ditwne de la pression atmo-spherique a Manilla) 351

25. J. Radomski. - Notatki 0 niektOrych rzadszych roslinach w po-wiecie nizanskim (Puszcza Sandomierska). (Notizen iiber mancheseltenere Pflanzen im Bezirk NisJco-Sandomierer Urwald) .. 553

26. X. B. Rosinski. - Maori i Moriori, charakterystyka antropolo-giczna. (Maori und Moriori, Anthropologischer Beitrag) ... 653

27. J. Sokulska. - 0 skladnikach lipoidowyeh plazmy pasorzytnegopierwotniaka Opalina ranarwm Purk. i Val. (Sur les compo-sants lipozdiferes du plasma clu Protozoaire parasite Opalina1~anarUntPurk. i Val.) 167

28. E. Stenz. - Charakter klimatyczny Zaleszczyk w swietle zapi-skow klimatologicznych z XIX wieku. (Caractere climatiquede Zaleszczyki d'apres les descriptions climatologiques duXIX siecle) 893

29. W. Szaniawski. - Badania nad morfogenezf\; zawif\;zka sercowegou ptakow. II. Serce u zarodkow platyneurycznyeh. (Recherchessur la mQrphogenese de l'ebauche cardiaque chez les Oiseaux.II Le coe1~des embryons platineuriques) 1

30. W. Szeliga-Mierzeyewski. -- Nasturtit~m officinale R. Br. Rukiewlekarska lub zdrojowa z okolic Wilna. (Naaturtittm officinaleR. Br. aus ,der Umgegend von Wilno) 452

- IV -

Str.31. I. W. Szulczewski. - Zoocecidia Wielkopolski. (Die Zoocecidien

Grosspolens) 63832. E. Szynal. - zob. B. Fulinski i E. Szynal 15733. S. ToJpa. - Analiza pylkowa torfowiska w Janowie na Rozto-

czu. (Pollenanalytische 8tudien iiber Janower-Torfmoor.) 54734. A. Tabor. - zob. S. Zych i A. Tabor 88635. H. Tetsseyre. - Budowa geologiczna brzegu karpackiego mil2dzy

Nadworn~ a Delatynem. (Der geologische Bau des Flysch-randes zwischen Nadworna und Delatyn) 821

36. W. Vorbrodt. - 0 przerobce azotl1 w grzybni kropidlaka. (41sper-gillus niger). [8ur l'elaboration de l'azote clans le miceliumcle l'Aspergille (Aspergillus niger)] 433

37. Z. Weyberg. - Kilka uwag 0 izomorfijnych krysztalach miesza-nych. (Quelques remarq1.-tescle cristaux mixtes cle sels izo-rnorphes) 840

38. A. Wojciechowski. - Badania nad rozwojem sieci ludzkiej I i II.(Untersuchungen iiber die .Entwicklung cles gross en Netzesbeim k[enschene I und IT) 73 565

39. S. Zych. - 0 wahaniach temperatl1ry na obszarze Japonji, Chini Illdochin w latach 1910-1919. (Va1"iations clela temperatureobservees dans le Japon, en Chine et dans l'Inclochine pendantles annees 1910-1919) 183

40. S. Zych i A. Tabor. - vVYl1iki pomiarow geotermiczl1ych w szybieTesp. IV. w Kall1szu. (Deter;ninations geotermiques dans lespuits Tesp. IV. a I{:alusz) -; 886

•

Kilka spostrzeien nad Euglena acusEhrenberga.

Quelques observations sur F Euglena acus E h r e n be r g.

Napisal

ROMAN DREZEPOLSKI.

(Z 1 tab!.).

W opfitym materjale planktonowym zebranym z r6znychokolicPolski przez prof. dr. J. Grochmalickiego, znalazIa si~jedna pr6bka pochodz~ca z Dobraczyna (Wschod. Malopolska)zebrana w listopadzie 1912 r., szczegolnie obfituj~ca w gatunekEuglena aCU8 E h r e n b., kt6ry jednak w tym przypadku nietworzyl t. zw. zakwitu. Otrzymawszy uprzejme pozwolenie nazbadanie'tych zbior6w, za co najserdeczniej prof. G roc h m a-1ick i emu dzi~kuj ~, skorzystalem ze sposobnosci, aze by proczpodania kilku nowych szczeg6l6w odnosz~cych si~ g16wnie domorfologji tego Wici6wca, zaj~c stanowisko w tocz~cej si~ dy-skusji na temat, czy uzasadnione jest rozbicie tego gatunkuna kilka nizszych grup systematycznych, czy tez pol~czycw jeden gatunek dotychczas utrzymuj~ce si~ odmiany?

Historja tej sprawy przedstawia si~ nast~puj~co: W 2-gimzeszycie Paschera "Susswasserflora Deut'schlands,6 st err e i c h sun d de r S c h w e i z" z 1913 r. wymieniaLemmermann nast~pujf\ce gatunki i odmiany p~zy Eug. aCU8wraz z diagnozami: 19. Euglena acUB Ehrenb. - nZellenschwach metabolisch, lang spindelformig, hinten zugespitzt,140-180 ft lang, 10 It breit. Membran zart spiralig gestreift.Gei13elca. t korperlang. Chromatophoren zahlreich, scheiben-formig. Pyrenoide fehlen. Paramylonkorner lang stabformig.'

(1) *

418 R. Drezepolski

Teilungs- und Dauerzustande nicht bekannt. Oligosaprob bismesosaprob. In pflanzenreichen Gewasssern, auch im Plankton".

"Die var. minor Hansg. ist 70 -75 p lang, 4-6 f.t breitund lebt in Torfsiim pfen ".

"Die var. rigida H ii b n er ist starr, 110 It lang, 7,5 It breitund besitzt spiralig angeordnete Paramylonkorner" ..

,,20. Euglena acutissima L emm. - Zellen starr, langspindelformig, mit langem Endstd.chel, 123 p lang, 7 It breit.Membranzart spiralig gestreift. GeiBel kurz. Chromatophorenzahlreich, Scheibenformig, in Spirallinien. Pyrenoide fehlen.2 lang stabformige Paramylenkorner, eins vor, eins hinter demKern. Teilungs- und Dauerzustande unbekannt. Katharob. - Instehenden Gewassern, auch im Plankton".

W r. 1923 dr. van 0 yew pracy: Not e sur Euglenaacus E h r e n b. "B u 11. del a S 0 cie t e r 0 y ale deB 0tan iquede Bel g ique 1924", krytykuji}c nowy gatunek Be r n a r d' aPhacus acutissimus (1908) wyraza opinj~, ze Euglena acusw swoim rozwoju osobnikowym .przechodzi trzy fazy.' I tak:1. stadjum mlodociane odpowiada opisowi var. rigida H ii b n era,2. stadjum najbardziej odpowiadaj~ce formie typowej, nie oka-zuj~ce jednak jeszcze pr~zkowania spiralnego blony; jest tookres sredni; wreszcie stadjum 3. tem charakterystyczne, pozawymiarami, ze blona jest pr~zkowana spiralnie, jako wyrazokresu dojrzalosci. Tez~ swoj~ opiera van. 0 y e na spostrzeze-niu, ze procz form zblizonych do var. rigida, przewazna cz~s6badanych osobnikow stanowi formy posrednje mi~dzy wymie-nion~ odmian~ a gatunkiem typowym, jednak bez pr~zkowaniablony; ze wreszcie osobniki najwi~kszej dlugosci majf\ wszystkiecechy podane przez L e m mer man n a. Van 0 y e podaje przy-tem wymiary 30 osobnikow badanych przez siebie, dlugosci110-220 It, z iloscif\ ziarn paramylonu, nie wymieniajf\c jednakszczegolow co do pr~zkowania blony; umieszcza tylko uwag~,ze wyrazne pr~zki spiralne widzial u osobnikow wi~kszych,u srednich wyst~powaly one niewyraznie, u malych zas niebylo ich wcale. Negatywnie wyraza si~ 0 kurczliwosci komorek,choeby w stopniu, jak go okresla L em mer man n: "schwachmetabolisch", uwazajf\c je za pozbawione kurczliwosci, co nie~yklucza, ze komorka moze bye niekiedy ;ierpowato skrzy~iona.

(2)

Kilka spostrzezen nad Euglena 'acu8 Ehren berga. 419

Zestawiwszy tedy wymiary wielkosci podane przez L em-mer m an n a, H a n s g i r g a, Hue b n era, B ern a r d a iswoj e, .uwaza za uzasadnione zebranie wszystkich form t. j. formytypowej Lemmerman'na, var. minor Hansg., var. rigidaHuebner i gat. Eug. acutissima Lemm. tylko w jeden ga-tunek: Eug. acus E h r en b. tembardziej, ze zadna z diagnoznie podaj e j akiej s zdecydowanej cechy rozpozna wczej dla kazdejz wymienionych odmian.

N a innem stano wi sku stan~l G e ° r g e s D e f 1and r ew pracy: A propos de l'Euglena acus E h r e n b. (Revue Algo-logique 1924. X.). Studju.i~c materjal planktonowy z dwu sta-nowisk (Etang d' Or i Mare a. Greffiers) w pierwszym z nichwyroznia 10) form~ ° slab em pr~zkowaniu, prawie sztywn~,z 4 ziarnami paramylonu, rozmiarow srednio 108/8 p (dt od 69do 139 p)-;-var. rigida Hue b n., 2°) form~ olbrzymi~, przeci~tnie293/10,2 p (od 250 do 311 p), zupelnie zesztywnial~ z 71askamiparamylonu i slabem pr~zkowaniem prawie podluznem, ktor~nazywa. var. longissima n. var. W materjale z Mare a Greffiersznajduje trzeci~ form~, srednich wymiarow 114/10 p (od 91 do134)wyraznie spiralnie pr~zkowan~, slabo kurczliw~, z 4-6 la-skami paramylonu. Forma ta ~. wedlug De fl and r e'a -zgadza si~ naj zu pelniej z Eug. acus E h r e n b. typica. W reszciewyroznia now~ odmianEt var. van Oyei, sztywn~, ale mog~c~si~ skrzywic sierpowato, niewyraznie pr~zkowan~ 0 wymiarach110/220 p dlug. i 10/25 szer.

Odmian~ minor H an s g., gatunek Phacus acutissimusBernard i Eug. acutissima Lemmermann uwaza Deflan-dre za synonimy var. rigida Huebner.

W "Przyczynkach do znajomosci polskichEuglenin" Kosmos, Lwow 1925, nie znaj~c prac vano y e' go iDe f 1and r e' a, przy opisie gatunku Eug. acusE h re n b. zamiescilem uwagEi, ze wyroznienie,.osobnego gatunkuEug. acutissima L e m m. nie jest konieczne, gdyz cechy wymie-nione w dj agnozie nie wystarczaj ~ na wyroznienie dwu gatunk6w.Mimo obfitego materjalu nie odwazylem'siEi tez na uwzglEidnie-nie var. rigida Hue b n. ani minima H a n s g.

Spostrzezenia zawarte w niniejszej pracy zostaly zrobion.ecelowo tylko na materjale planktonowym z jednego stanowiska(Dobraczyn Malopolska, pazdziernik 1912) azeby nie mieszac

(3)

420 R. Drezepolski

ewent. gatunkow, a przez to miec niejako gwarancjEt ich czy-stosci. Nawiasowo dodajEt, ze wyniki obecn~ zgadzaj8t siftz obserwacjami, ktore poprzednio porobilem na innych probkach.Materjal zakonserwowany by! w formalinie, przewaznie nie-barwiony, pewn8t czEtscjednak barwilem.hamatoksylin~ Haiden-heina, azeby wyroznic j~dro. Rysunki wykonalem zapomoc8t apa-ratu Abbe'go, zdjEtcia fotograficzne objektywem Reicherta 8. ai mikrokamer~ Leitza "Macca" w pracowni Weterynarji prof.Rungego, Ktoremu za uprzejmosc najserdeczniej dziEtkujEt. Za-nim przejdEt do dyskusji na temat mnozenia czy redukowaniaodmian, wymieniEt kilka ciekawych obserwacyj nad Eug. acus.

1. Fot. 1 przedstawia osobnika zabarwionego hamatoksy-lin~. Protopl~st przepelniony. wielkiemi laskami paramylonu,zajmuj~cemi cal~ komorkEt procz srodka, ktory pozostal bardziejprzezroczysty; w tem tez miejscu najlepiej wida6, ze komorkaotoczona jest osobn~ blon8t komorkow~, wyraznie oddzielon8tod protoplastu. Szczegol ten wystEtpuje t~z wybitnie na koncukomorki, ktorej kolec siEtodlamal: Pod mikroskopem widac zwft-zaj~c~ siEt rurkEt blony, w ktore to miejsce protoplast nie do-chodzi. A wi~c nie ektoplast, tylko prawdziwa .blona okrywaEuglenEt. Wymiary Ill/lIlt. Komorki Z odlamanemi kolcamiwidzialem dwukrotnie; fakt ten przemawialby tez za zupeln~sztywnosei~ Eugleny acus.

II. Rys: 5 i 6 przedstawia dwie komorki, zgiEtte charakte-rystycznie: j edna spiralnie, druga skrzywiona i nieeo skrEtcona.Osobnik na rys. 6 okazywal splaszezenie po stronie brzuszneji wypuklosc po stronie grzbietowej, ezem przypominal przekrojpoprzeezny Eug. tripteris Klebs lub oxyuris S.ehmarda.Wyp"rowadzenie takiego splaszczenia z formy wrzeeionowatej,typowej dla Eug. acus jest mozliwe, jesli przyjmiemy nierowno-mierny rozrost komorki, silniejszy po jednej stronie w kierunkupodluznym i poprzecznym, niz wzdluz strony przeciwnej. Roz-rost nieeo silniejszy wzdluz jednej linjj doprowadzi do skrzy-wienia sprEtzynkowatego (rye. 5). W ten tez sposob tlumaezycsobie nalezy ezEtste zgiEteia ogonka, j ak wogole skrzywienia ea-lyeh komorek. Objaw podobny wystEtPowal w rozmaitym stopniuniemal u polowy badanych osobnikow (na tabeli nie wszystkie~krzywione zostaly zaznaczone). W tej sprawie podzielam zda-nie van 0 y e' g 0, przeeiw twierdzeniu De fl and r e' a, ktory

(4)

Kilka spostrzezen nad Euglena acus Ehren berga. 421

skrzywienia komorek przypisuj e pewnej kurczli wosci. Ozy ko~morka jest kurcz1iwa i w jakim stopniu, to mozna stwierdziejedynie na materjale zywym, szezego1nie, jesli zakres tej kur-czliwosci jest nieznaczny. Ilekroe widzjalem Eug. acus zyw~pod mikroskopem, to zawsze robila wrazenie przedmiotu szty-wnego, u kt.orego ruchom~ cz~sci~ byla jedynie wie. Wprawdzienie widzialern w tych warunkach osobnikow zgi~tych) przy.puszezam jednak, ze skrzy wienie nadawaloby - jak ster -kierunek ich ruchowi. Kurczliwosci tej nie widzial De f1 and r ein vivo, gdyz probki jego p1anktonu byly konserwowane. Jeslitypem kurczliwosci moze bye Eug. deses E h r e n b. 1ub poly-m01'pha Dan g., to na zupelnie przeciwnym biegunie stoi Eug.acus; mniej kurczliwej od niej nieznamy. Co najwyzej moznabyprzypuscie pewn~ gi~tkose u komorki zywej, ktora jednak niedoprowadza do zmiany ksztaltow ciala. Rys. 1 i 2 przedstawiakomorki martwe, ktorych protoplast ulegl zgniciu, blona ko-morki zwiotczala i wskutek tego pogi~ta, paramylon zas, jakonajbardziej odporny, zachowal si~ w grubych ziarnach.

III. J~dro - po zabarwieniu hamatoksy1in~ - okazujeksztalt walka lub laseczki, podobnie jak paramylon. W ko-moree, w ktorej tego assymilatu nie bylo, bylo j~dro bardziejowalne.

IV. Jak wykazuje zalt\czona tabe~a oraz ryciny, ilosei wielkose ziarn paramy10nu jest zmienna. Obok typowej la-seezki, spoty kalem znacznie mniej sze ziarna owa1ne, w komor-kaeh zas martwych grube cegielki 0 brzegach zaokrllg1onych.W kilku przypadkach ziarna rozmaitej dlugosci i grubosciformalnie rozsadzaly komork~ (rys. 3 j 4), kiedy rownoczesniew innych komorkach, bez wzgl~du na ich dlugose, paramy10nunie bylo zupelnie. Jesli paramylon uwazae b~dziemy za assy-milat zapasowy, to brak jego, albo forma cienkich laseczek jestwyrazem wyglodzenia, a przeciwnie dobre warunki egzystencjizwi~kszajll jego ilose i wielkose. Z tego tez powodu podawanieilosci ziarn jako cechy charakteryzuj~cej odmiany, nie wydaj~mi si~ odpowiedniem. Odmiennie zachowuje si~ pod tym wzglEt-dem' Eug. acus, anizeli n p. Eug. spirogyra E h r e n b. 1uboxyuris S c h mar d a, u ktorych z reguly spoty ka si~ 2 ziarnapierscieniowate przed i za j~drem: dobre 1ub de warunki obja-wiaj~ si~ u nich grubieniem pierscieni, ale nie powi~kszaniem

(5)

422 R. Drezepolski

ich liczby, wzgl~dnie zw~zaniem si~ ziarn az do zupelnegozaniku.

V. W "Przyczynkach do znajomosci polskich Euglenin"podalem 2 przypadki tworzenia przetrwalnikow (rys. 8). W ni-niejszym materjale natrafilem na stadjum podluznego podzialukomorki (por. fot. 2 i 3 oraz rys. 7), zgodnie ze sposobem obser-wowanym dotychczas u innych gatunkow. Dlugose calej komorki(fot. 2) 103 It, szer. 10 It, kolec 20 It. Przod kOJ?orki przez srodekrozci~ty szczelin~ od otworu ustnego do gl~bokosci prawie t-tej,obie blizniacze cz~sci s~ walkowate, w kazdej z nich owalneutwory przezroczyste (rys .. 7) (j~dra ?), dalsza cz~se komorkirOZBzerzona i splaszczona. Jedna cienka laseczka paramylonuwidoczna wyraznie, na zdj~ciu wyst~puje jako czarna kreskaw okolicy srodkowej; inne mniej wyrazne. Powi~kszenie foto-graficzne wynosi okolo 210 x. Materjal pochodzi z pazdziernikaczyli ze podzial odbywa si~ pod jesien. Z obserwacjikilku ko.morek martwych, a wypelnionych paramylonem mozna wllosi6,ze nie kazda komorka dorosla ulega podzialowi, ze tylko nie-ktore s~ predysponowane do tego procesu; podobnie fot. 3.

Pozostaje do omowienia jeszcze sprawa utrzymania wzgl~-dnie redukcji form dotychczas opisanych : Zal~czona tabe~a obej-muje pomiary 102 osobnikow zestawionych wedlug dlugosci;mierzylem j e .bez wici od szczytu do konca kolca, szerokos6w najgrubszem miejscu. Kolec wyznaczalem od miejsca, w ktO-rem si~ schodz~ przeciwlegle linje blony. Ilose ziarn paramy-lonu ponad 6__okreslam znakiem 00. Kolumna 5-ta przedstawiastosunek calej dlugosci do dlugosci kolca. Znaczek +podajekomorki cz~sciowo albo na calej dlugosci skr~cone; poza niemizreszt~ malo ktora okazala zupeln~ symetrycznose.

Sprobujmy okresli6 wedlug Lemmermanna, z jakiemigatunkami mamy w tabeli do czynienia? Roznica mi~dzy "Zellenschwach metabolisch" a "starr" odpaso musi z powodow, ktorepoprzednio wymienilem. Gdyby nawet za De fl and r e' m za.metaboliczne uwazae formy skrzywione, to znaczki (+) skrzy-wienia s~ rownie dobrze rozmieszczone przy dt + 110 (= var.rigida Hue b n.) j ak przy innych. Natomiast mniej skrzywio-nych form widzimy przy dlugosciach wi~kszych od 135!t (= wedl.De fl and r e' a oznaczaloby formy niekurczliwe), podczas gdyE h r e n be r g opisuje Eugleny 0 tych wymiarach (Eug. acus,

(6)

Kilka spostrzezen nad Euglena acus Eh ren b erga. 423

StoBunekL p. Dlugosc. Szerokosc Kolec nose dlugosci

kom6rkiparamyL do dlugoscl

kolea

1 68 10 10 00 6'82 68 10 8 2 8'53 73 10 10 2 7'34 83 1U 8 . 3 \ ]0'45 93 8 8 - 11'86 95 9 15 6 6'3,7 97 6 15 2+ 6'58 100 6 12 00+ 8'49 100 r;. 15 3+ 6'3

10 102 7 12 '3 8'511 102 8 12 - 8;512 102 8 17 4+ 6'013 103 7 23 3+ 4'414 103 8 17 4 6'0615 103 10 . 20 4+ 5'516 105 8 18 4 5'817 105 8 15 00 7'018 105 8 15 6+ 7'019 IOn 10 25 3+ 4'220 105 10 20 2+ 5'221 106 7 20 2 5'322 108 6 10 - 10'823 108 7 16 5

~ '~ ..6'7

24 108 8 16 - 6'725 108 8 20 4 5'426 108 8 16 2 6'727 108 10 12 00 9'028 108 8 15' - 7'229 108 9 10 4 10'830 108 9 18 4 6'031 110 18 . 15 00+ 7'532 110 6 20 2+ 5'533 110 7 22 2+ 5'034 110 8 12 - 9'235 110 8 20 4 5'536 110 9 15 4 7'337 110 10 16 4 6,838 110 7 20 5+ 5,539 110 7 20 - 5'540 110 7 17 3+ 6'541 110 7 18 1 -- 6'1 - -

(7)

424 R. Drezepolski

r:: Stosunek

Dlugose Szerokose Kolec nose dlugosci

paramyl.kom6rki

do dlugoscikolca.

42 110 8 15 5+ 7,743 110 7 22 2 5,044 110 7 20 6+ 5'545 112 .7 20 2 5'646 112 7 15 4 7,547 112 8 13 4+ 8'648 112 12 14 4 8'049 113 .6 20 00 5'650 113 6 15 4+ 7'551 113 8 15 2 7,552 113 8 20 5 . 5'653 113 9 13 6 8'754 114 6 16 2 7'155 114 6 20 00 5'756 114 7 24 1 4'757 114 9 18 5 6.358 114 15 22 00 5'259 115 7 20 - 5.760 115 8 20 2 5.761 115 8 14 3 8.262 115 8 15 3+ 7.7

I 63 115 10 12 1 9,664 115 12 20 3+ 5,765 120 8 15 4 8'066 120 9 13 1 9'267 120 9 20 2 6.068 120 11 13 4+ 9'269 122 10 15 6 ,8'170 125 9 20 6 6'271 125 11 24 - .J.. 5.2I72 130 10 20 - 0.573 130 10 20 2 6,574 130 10 15 00+ 8'775 130 10 20 5+ 6.576 130 13 18 00+ 7.277 130 15 22 00+ 5'978 130 18 27 00 4'779 132 7 18 - 7.380 132 10 20 00 6'681 132 12 18 00+ 7.382 132 13

Il~. 00 7.0

(8)

5

Stosunek

Kolec 110.86 dlugoscikom6rki

paramyl. do dlu2'oscikoloa

I

I iJ

20 00 6'7~2 5 6'119 00 7'120 00 6,722 00 6,322 6 6,428 00+ 5,024 00 6,030 2 4,825 00 5,822 6 6,725 6 5,930 00. 5,020 00 7,518 00 8'325 00 6,020 6 7'534 00 4'722 00+' 7'330 00 6'3

I

Kilka spostrzezen nad Euglena aCU8 Ehrenberga. 42

L. p Dlugosc Szerokosc

83 I 135I

1084 135 1185 135 1386 135 1387 139 1288 140 1289 140 1590 144 1091 145 892 145 1293 147 1094 148 10

I 95 150 1196 150 1197 150 1298 150 1299 150 14

100 156 15101 160 12102 190 26

formatypica, dt 140-180!t) jako slabo metaboliczne. Sprzecznosct~ tlumaczEt tern, ze skrzywienie nie jest wyrazem kurczli wosci,czyli ze ta cecha djagnostyczna niema znaczenia dla odroznieniaformy typowej od yare rigida Hue b n. i acutissima Lemm.

Szereg liczb oznac~aj~cych dlugosc ci~gnie siEtbez przesko-k6w od dt 68!t do 160!t. NastEtpuje na koncu przeskok od 160 do190, ale tEt lukEt dlug(jsciwypelniaj~ daty van 0 y e' go (160,180, 190) wreszcie wymiary podane w diagnozie E h r e n b erg a(140-180 !t). W skali tej miesci zatem i var. minor H an s g. 'i var rigida H iib n.. i acutissima i forma typowa. Podawaniestosunku dlugosci do szerokosci takze nie ulatwia rozroznieniaodmian; np. dlugosci 68 p, odpowiada szerokosc 10!t, a rowno-czesnie dlugosci 145!t. szerokosc 8!t. Stosunki te wahaj~ siEtzatem w szerokich granicach i do odrozni~nia formy wEtzszej=.1), rigida od szerszej = f. tipica zupelnie nie wystarczaj~,

De fl and r e probuje odroznic odmian~ typow~ od var.rigida podlug kurczliwosci albo podlug stopnia pr~zkowania.

(9)

426 R. Drezepolski

I tak: forma typicamialaby bye wyraznie prilzkowana, ze slabl\kurczliwosci~, var. zas rigida 'niewyraznie pr~zkowana i sztywna.T~ cech~ nie moglem sift posluzye na moim materjale, gdyzpoza 3-ma osobnikaIIli sredniej dlugosci (105-110), u ktorychwyst~pilo pr~zkowanie spiralne wyraznie, wszystkie inne bylynajzupe~niej gladkie. Uderza w tabeli De fl and r e' a z Mareit, Greffiers, w ktorej znalazl formy prilzkowana, ze na 18 osobni-kow 12 nie posiadalo paramylonu, podczas gdy z 11 osobnikow-w Etang d'Or, odpowiadajilcych yare rigida Hue b n. niepr~zko'wanych, tylko 3 nie mialy paramylonu. Czy zatem owo prl\zko-wanie nie pozostawalo w zwiilzku z wyj~tkowemi warunkamiassymilacji czy tez odzywiania? '

Cechft diagnostyczn~ przedstawia w opisach gatunkowtakze paramylon. Dla Eug. acus E h r e n be r g podaje on jedynieopis ksztaltu, ktory zreszt~ u wszystkich form dotycz~cych jestj ednaki. H an s g i r g nie podaj e zadnych szczegolow dla var.minor; Hub n e r dla yare rigida mowi 0 ulozeniu spiralnem ziarnparamylonu; L em mer ill ann dla E. acutissima wymienia 2 la-ski, przed i za j~drem. Nowe odmiany opisane przez D eflan-d r e' a t. j. yare van Oyei jak i yare longissima nie maj~ wy-szczegolnionego opisu paramylonu. Van 0 ye 0 tej sprawie taksift wyraza w swej pracy na pocziltku cytowanej: "W szystkieosobniki, ktore ogl~dalem w Kongo, mialy conajmniej 2 laseczki,nie ulozone nigdy spiralnie. Tft cechft widzialem j eden j edynyraz ... , i to nie pewnie" ..

Cyfry podane przezemnie w 4-tej kolumnie tabeli, procztej prawidlowosci,ze dluzsze osobniki' bardziej ob:fituj~ w pa-ramylon, niczego charakterystycznego nie okazuj~. Spotykamytam przy roznych dlugosciach komorek brak paramylonu, I, 2,3, 4, 5, 6 i wiele lasek, bez zadnych skupien liczbowych, po-

. zwalaj~cych na wyroznienie diagnostyczne. O. spiralnem ulo-zeniu mogft powiedziee to, co van 0 y e.. JesH komorka wy-pelniona jest laseczkami jednego typu, to moze sift zdarzye, zeuloz~sift one, zgodnie z tendencj~ protoplazmy, spiralnie. Cechata zatem przypadkowa, ktor~ Hue b n e r widzial na jednymosobniku, j ak z diagnozy wynika, nie moze bye podstaw~ dowydzielenia osobnej odmiany. Nawet De fl and r e, ktory stajew obronie yare rigida, przyznaje, ze ulozenie spiralne u form,ktore on uwaza za yare rigida, nie jest stalem i dlatego po-

(10)

Kilka spostrzezen nad Euglena acus Ehren b erga. 427

prawia opis Hue b n era: "Batonnets de paramylon parfoisimbriques en une serie oblique = en spirale".

Osobniki z dwoma ziarnami spotykamy porozrzucanew calej tabeli, wobec c~ego niemozliwe jest wydzielenie _gat.Eug. acutissima. Nieprawidlowose co do ilosci ziarn wyUuma-•czyo moze jedynie to zalozenie, ze paramylon w komorce Euglenjest assymilatem, ktory sitt wyczerpywa W okresach niekorzy-stnych az do zaniku, albo rozrasta si~ w warunkach dogodnych ja-kosciowo i ilosciowo, az, do wypelnienia komorki (0 czem wspom-nialem poprzednio).

Probowalem wreszcie w materjale z Dobraczyna wyroznieformy wedlug dlugosci kolca: jedne komorki maj ~ kolec wy-bitnie dlugi, inne krotki; tymczasem kolumna 5.ta najdowodniejokazuje, ze i ten srodek zawodzi: zadnej prawidlowosci wy-szukao pod tym wzgl~dem nie mozna. Wprawdzie na pocz~tkutabeli przekracza ten wykIadnik 10 (t. zn. kolec krotki), alerownoczesnie spotykamy tam tez wykladnik 4'4, 5 i 6 (t. zn.kolec stosunkowo bardzo dIugi). Podobnie jest i w innychmiejscach tabeli.

W wyniku mej pracy stwierdzam, ze nie podobna napodstawie dotychczasowych opisow wyroznie yare minimaHansg., yare rigida Huebn., Yare van Oyei Deflandre anigat. Eug. acutissima L em m., gdyz absolutnie nie zachodzizroznicowanie ani pod .wzglttdem wielkosci, ani paramy Ion u,kurczliwosci czy rodzaju powierzchni komorek. Kazd~ z 'COOhdiagnostycznych spoty ka sitt u innych form. Poza gatunkiemEh r e n b erg a, w ktorego diagnozie nalezalo by zmienie kilkaszczego16w, pozostale formy nie maj~ uzasadnienia. Czy osobnikimniejszych rozmiarow przedsta wiaj ~ indywid ua mlodsze, a dIuzszestarsze, czy roznice wielkosci s~ roznicami indywidualnemi,trudno na razie rozstrzygn~e. "Van 0 y e widzi w var. rigidastadjum mlodociane, w forma typica E h r e rib erg a okressredni (le stad~ moyen),' osobniki zas z wyraznem pr~zkowa-niem uwaza za okazy dojrzale. Nie ulega w~tpliwosci, ze osobnikdlugi musial bye kiedys krotszym, przypuscie jednak mozna,ze pewien pro cent mniejszych osobnikow moze sitt skladaoz okazow dojrzalych. Moze wzgl~dnem swiadectwem wieku by-laby iloso ziarn pa~amylonu? Tak czy owak - wszystkie onestanowi~ tylko jedn~ formtt.

(11)

428 R. Drezepolski

W tak obfitym materjale jak opisany~ nie znalazlem do.tychczas komorek dluzszych ponad 190!t. Ta okolicznosc prze-mawia za utrzymaniem nowej odmiany De f1 a nd r e' a var. lon-gissima, ktor~ odgranicza od najwi~kszej forma typica znaIe-zionej przez van 0 y e' go powazny krok 30 p,. Ma ona 250/311pdt a 8/12,5!t szer. Gdyby chodzilo 0 osobniki Eug. acus formatypica, tak skrajnie rozrosle, to niew~tpliwie w badanym ma-terjale bylbym napotkal bodaj jednego; widocznie jestto osobnaodmiana, ktora w tej wodzie nie zyla; prawo obywatelstwazas zachowa tak dlugo, jak dlugo nie znajd~ si~ formy po-srednie mi~dzy ni~ a form~ typow~.

De fl and r e, zwolennik rozniczkowania i mnozenia form,tak pisze na koncu swej pracy: "S~dz~, ze formy uzna waneprzez wielu badaczy za wypaczone albo nie typowe, znajd~obecnie umieszczenie w powyzszych ramkach. Ale jest tezprawdopodobne, ze znajd~ si~ jeszcze inne, ktore tam nie wejd~i dla ktorych trzeba b~dzie stworzyc nazwy nowe, czekaj~c naostateczne rozwi~zanie problemu". Jakze wi~c, daleko b~dzieszlo takie rozniczkowanie i kiedy doprowadzi do wyjasnieniaspra wy? Mam wrazenie, ze stanowisko van 0 y e' go i mojecaly problem uproszcza i prowadzi drog~ bardziej naturaln~.Latwiej przypuscic, ze ma si~ do czynienia z j ednym gatunkiem,copra wda 0 szerokiej rozpi~tosci wymiarow (przypadek nieodo-sobniony!) anizeli stwarzac coraz nowe odmiany, ktore si~ wla.sciwie niczem od siebie nie rozni~.

W rezultacie niniejszej pracy tak powinna wygl~dac dia-gnoza Eug. acus E h r e n b erg:

"Euglena acus E h r en b. emend. van 0 y e et D r e z e-""polski. Synonimy: Eug. acutissima Lemmermann. PhacuslJ.7lacutissimus Be r n a r d".

"Komorka wydluzona, wrzeciol?-owata, sztywna, wyprosto-IJ."wana, ale mog~ca si~ skrzywic, zakonczona dlugim 'kolcem.IJ."Dlug. 65-220 p" szer. 4-26 !to Blona gladka, niekiedy spiralnie""pr~zkowana u osobnikow wi~kszych. Wic krotka, dlugosci conaj-""wyzej t komorki. Zielonki liczne, cegielkowate lub kr~zkowate.",.,Pyrenoidow brak. Paramylon w formie lasek w ilosci rozmaitej,""rozlozonych nieregularnie, najcz~sciej przed~ za j~drem. Zyje""w wodach malo i srednio zanieczyszczonych, niegl~bokich, sto-"

(12) .

Kilka spostrzezen nad Euglena acus E h r ~ n be r go.. 429

"j,\cych, w planktonie jak i przy brzegach wsrod innych glonow."1,Znane tworzenie przetrwalnikow oraz podzial podluzny".

"Var. longissima D e f 1and r e. noy. Yar."nsztywna, 0 blonie slabo pr~zkowanej prawie podluznie.""Dlug. 250-311 It, szer. 8/12,5 f-lll. •

. Pozostale odmiany, a mianowicie: yare rigida H iib n.;yare minima H a n s g. i yare van Oyei s~ rowniez synonimamiEug. acus forma typica.

LITERATURA.1. Be r n a r d C h. Protococcacees et Desmidiees d'eau douce, re-

coltees it Java. Batavia 1908.2. De f I and reG. A propos de l'Euglena acus Ehrenb. Revue

algologique. Nr. 3. 1924.3. 0 r e z e pol ski R. Przyczynek do znajomosci polskich Euglenin.

Kosmos 1925.4. Van 0 yeP. De Euglenaceae. van Java. Verslagen en meded

d. Koninkl. Vlamsche Academie. 1922.5. Van 0 yeP. Note sur l'Euglena acus Ehrenb. Bull. de la Soc.

royale de Botanique de Belgique. 1924.6. Pas c her A. Siisswasserflora Deutschlands, OesterreiChs und

der Schweiz. Heft. 2. Jena 1913.

Objasnienia rysunk6w.Fot. 1. Euglena acus E h r e n b. zabarwiona haematoksylina,; pro-

toplast wyrainie oddzielony odblony; liczne laski paramylonu skupionew 2 ciemnych partjach, dokladniej widoczne. w przedniej polowie ko-morki. Kolec odlamany.

Fot. 2. Komorka Eug. acus w okresie podzialu; przod rozdzielonydo i dlugosci komorki.

Fot. 3. Podzial dochodzi do polowy.Rys. 1 i 2. Dwie komorki martwe, ktore nie mialy wewna,trz blony

:ladnej zawartosci, proc~ paramylonu.Rys. 3 i 4. Komorki z mocno rozwini~tym paramylonem, na 4-tej

naznaczone zielonki.Rys. 5. Komorka skr~cona spiralnie.Rys. 6. Komorka splaszczona od strony wkl~slej.Rys. 7. Uzupelnienie fot. 2; w obu cz~sciach podzielonych widoczne

jasne miejsca (ja,dra?)

(13)

430 R. Drezepolski

Explioation de figures.Photo 1. Euglena acus Ehrenb. teinte de l'haematoxyline; Ie pro-

toplaste distinctement separe de la membrane; plusieurs bAtonnets deparamylon en deux parties, mieux visibles dans la partie du. devant.

Photo 2. La division longitudinal de la cellule commencee par Iedevant jusqu'il Ie quart de la longueur.

Photo 3. Le stade plus avance.Fig. 1. et 2. Deux cellules mortes, dont la membrane ne contenait,

que Ie paramylon.Fig: 3. et 4. Le paramylon fortement developpe; la 4-me avec des

chromatophores.Fig. 5. La cellule tordue en spiral.Fig. 6. La cellule courbee et aplatie du cote concave ..Fig. 7. Le supplement de la Photo 2-e. Dans les parties divisees

deux places hyalines (les noyaux?)

RESUME.

Dans une recolte faite Ie mois de septembre 1906. dansun bourbier it, Dobraczyn (Pologne~meridionale), l'auteur avait1rouve une abondance d' Euglena acusE h r en b., dont il pro-fite pour resoudre Ie probleme, si la division de cette especeen plusieures varietes etait necesaaire et suffisamment fondee.Ces varietes sont: Eug. acus for mat y pic a, var. 'l'igidaHiibn., var. minima Hansg.~ yare van Oyei Deflandreyare longissima De fl a-nd r e et- Eug. acutissima L em m. Cesformes different, d'apres la diagnose, par leur grandeur, leurcontractilite (metabolie), par la striature de la membrane, ladisposition et la quantite de paramylon. Sur Ie tableau (page 423}l'auteur compare 102 exemplaires, citant les dimensions descellules, la longueur de la pointe, Ie nombre de batonnets deparamylon et la relation de la longueur de la cellule it, la.pointe. Les cellules courbees sont marquees de signe (+). Lesconclusions qui resultent de la comparaison de ces details sontsuivantes: La 1-re colonne ne montre point de lacunes remar-quables, qui permetteraient distinguer plusieurs varietes diffe-

. rentes. Aussi la largeur (colonne 2-e) ne laisse pas remarquerde difference entre yare 'l'igida, qui doit etre d'apres Deflannreplus mince, et la forme typica; on voit seulement, que les indi-vidus plus longs sont aussi plus larges. Le nombre de batonnets

(14)

Fot. 1. Fot. 2. Fot. 3.

8

54

7

32

6

1

»KOSMOS" 1927. - Zesz. I-II. R. DREZEPOLSKI.

Kilka spostrzezen nad Euglena aCU8 E h r e n be r g a. 431

de paramylon (colonne 3-me) varie de a jusqu'a plusieurs (00)Aucune partie de cette colonne ne montre un nombr,e caracte-ristique special des batonnets, excepte les cellules plus longues,qui en ont davantage. L'auteur explique ee phenomene del'inconstance du nombre en supposant, que Ie paramylon n'estautre chose, q~'un produit de l'assimilation, que 10. cellule peutuser dans des circonstances peu avantageuses; Ie nombre debatonnets chez' cet Euglene ne peut pas etre un signe diagno-stique. La disposition du pai'amylon en spirale, observee. parait-il - dans un cas par Hubner chez var. rigida, n'est qu'unphenomene accidentel et tres rare.

La courbature de 10. cellule est l'expression d'une croissanceinegale; l'auteur considere cette espece comme entierementrigide, il n'avait jamais observe nager une Euglena acus vivante,montrante une metabolie meme minime. Les ':fig.5. et 6. repre-sentent une cellule tordue en spirale,et une autre courbee etaplatie d'un cote, ce qui justifie 10. supposition d'une croissanceinegale Ie long -du cote 'privilegie. Quelques individus ont etetrouves avec 10. pointe cassee a cause de 10. rigidite de 10. mem-brane. Les striuresspirales n'ont eM observees que 3 fois surdes cellules de 105 -110 It long., qui etaient remplies de para-mylon; ce fait s'accorderait avec l'hypothese de van aye, quece ne sont que les cellules completement developpees, qui portentdes striures, mais cette marque, bien inconstante et surtoutrare, ne suffit pas pour 10. classification.

L'auteur tachait de differencier les varietes d'apres 10.longuer de 10. pointe en relation avec 10. cellule entiere, mais,comme Ie prouve 10. 5-me colonne, sans result at.

Les faits enumeres inclinent l'auteur vers 10.. suppresiondes varietes: minima H a n s g., rigida Hu b n., van Oyei D e-nand r e et de l'espece Eug. acutissima L em m., illes considere(avec van aye) comme synonimes de l' Euglena acus Ehre n b.;cette reduction ne regarde pas cependant 10. variete long'issimaDe fl and r e, que l'auteur' n'avait pas rencontree et qui differeremarquablement par so. longueur des individus decrits par vanOye et l'auteur, qui ri'avaient pas rencontre jusqu'a presentde formes intermediaires.

La description de l' Euglena acus E h r e n b. sera doneformuIee:

Kosmos 1927. (15) 28

432 R. Drezepolski

"Euglena acus E h r e n b. emend. 0 y e et D r e z e pol ski""Cellule etroite, longue, fusiforme1 rigide mais pouvant se""courber, avec. une pointe hyaline, 65-220!t de longueur,",,4-26!t de largeur. Membrane lisse, parfois striee en spirale""chez les exemplaires plus developpes. Flagellum tres court,""tout au plus un tiers de la longueur du corps. Chromatophores""nombreux disco'ides ou en forme de petites boules irregulieres.""Pas de pyreno'ides. Paramylon en batonnets, en nombre in-""constant, dispose irregulierement, Ie plus souvent des deux cotes""du noyau. Oligo- et mesosaprobe. Dans l'eau stagnante, paull"profonde, aussi bien dans Ie plancton, qu' aux bords parmi les""autres algues".

"Var. longissima De fl a'i:td r e""rigide, membrane faiblement striee, presque longitudinalement.""Long. 250-311 p., largo 10-25!t".

L'auteur eut l'occasion de faire quelques observationsmorphologiques par rapport it la dite Euglene. La l-e photo-graphie represente une cellule teinte de l'haematoxyline, remplie-de paramylon, dont la pointe est casse. On aper<;oit Ie proto-plaste distinctement separe de la membrane, ce qui prouve,que la surface de la cellule n'est pas composee de l'ectoplaste,mais d'une membrane speciale. La fig. 2. represente une cellulemorte, qui manque de rigidite it cause da la putrefaction, avecdes batonnets de paramylon extraordinairement grossis.

Les formes perseverantes (fig. 8) ont ete decrites parl'auteur dans "Les supplements it la connaissance des Eugleniensde la Pologne". Actuellement l'auteur a trouve des cellules endivision longitudinal' (phot. 2-e, 3-ieme et fig. 7). La divisioncommence par la partie du devant, 1a partie central est aplatie.et porte des batonnets de paramylon. La proces eu lieu Ie mOlsde septembre.

(16)