M. Rosińska-Bukowska, Koncepcja oceny konkurencyjności przedsiębiorstw

sieciowych, [w:] Wiedza i doświadczenie a współczesne koncepcje i narzędzia

zarządzania organizacją, (red.) J. Toruński, M. Chrząścik, Uniwersytet

Przyrodniczo-Humanistyczny w Kielcach, Siedlce 2015, s. 38–49. Prof. UŁ dr hab. Magdalena Rosińska-Bukowska Uniwersytet Łódzki

Koncepcja oceny konkurencyjności przedsiębiorstw sieciowych

The Concept of Competitiveness Assessment of Network Enterprises

Streszczenie: W opracowaniu przedstawiono koncepcję oceny konkurencyjności

przedsiębiorstw sieciowych. Zwrócono uwagę na fakt, że we współczesnym dynamicznie zmieniającym się, wysoce innowacyjnym otoczeniu budowanie sieci współpracy wydaje się kluczowym elementem strategii konkurencyjności. Kluczowe znaczenie ma zaś docenienie warstwowości kapitału organizacji, w tym uwzględnienie obok kapitału ekonomicznego także jej kapitału intelektualnego. Celem opracowania jest zwrócenie uwagi na konieczność pogłębienia analiz służących ocenie konkurencyjności współczesnych przedsiębiorstw o nowe czynniki. Wynika to z faktu, że budowanie kreatywnych zespołów międzynarodowych i poszukiwanie źródeł przewagi na całym rynku globalnym stało się wymogiem, a nie wyborem. W artykule przedstawiono koncepcję miernika kreacji wartości dodanej jako projekt wielowymiarowej oceny konkurencyjności przedsiębiorstw sieciowych o strukturach międzynarodowych.

Słowa kluczowe: konkurencyjność, kreacja wartości dodanej, przedsiębiorstwa

sieciowe, sieci biznesowe, zasoby organizacji, kapitał intelektualny Abstract:

The paper presents the concept of network companies competitiveness evaluations. Drew attention to the fact, that in contemporary, dynamically changing, highly innovative environment building cooperation networks seems to be a kay element of competitiveness strategy. It is essential to appreciate a stratification of organization capital, including taking into account, beside economic capital, also intellectual capital of organization. The aim of the paper is to draw the attention on the necessity of deepening analysis which are dedicated to assess modern enterprises competitiveness of new factors. It is due to the fact that building creative international teams and searching for advantage sources in the whole global market has become a requirement, not a choice. The paper presents the concept of creation of value added measure as a project of multidimensional assessment of network enterprises with international structures competitiveness.

Key words: competitiveness, creation of added value, networks enterprises, business networks, the organization's resources, intellectual capital

Wprowadzenie Podstawowa teza niniejszego artykułu brzmi, że w celu uzyskania

rzetelnej oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa (zwłaszcza sieciowego) konieczna jest analiza wszystkich warstw kapitału danego podmiotu, co wymusza modyfikację tradycyjnych narzędzi „pomiarowych”. Zaakcentowano, że w dobie postępującej globalizacji konieczne jest budowanie kreatywnych zespołów międzynarodowych i poszukiwanie źródeł przewagi na rynku globalnym. Kluczowe znaczenie ma docenienie warstwowości kapitału organizacji, w tym uwzględnienie obok kapitału ekonomicznego także jej kapitału intelektualnego, czyli tzw. miękkich czynników budowania konkurencyjności. Podjęto próbę wskazania możliwych metod „wyceny” kapitału ekonomicznego i intelektualnego sieci z wykorzystaniem dostępnych parametrów ilościowych. W efekcie przedstawiono koncepcję miernika kreacji wartości dodanej jako projekt wielowymiarowej oceny konkurencyjności przedsiębiorstw sieciowych o strukturach międzynarodowych.

Współcześnie uzyskanie i utrzymanie silnej, stabilna pozycji na rynku wymaga umiejętnego czerpania korzyści równocześnie ze wszystkich sfer, co związane jest ze zmianą sposobu myślenia o ogólnych wymogach konkurencyjności. Pojedyncze atuty (np. marka, przewaga kosztowa) przestają być wystarczające – konieczna jest kompleksowa strategia. Zdobycie przez przedsiębiorstwo trwałej przewagi wymaga w istocie zdolności bycia konkurencyjnym w globalnej przestrzeni biznesowej. Skuteczna strategia konkurencyjna musi mieć charakter systemowy – zawierać wytyczne odnośnie do wszystkich czterech poziomów: meta-, makro-, mezo- i mikroekonomicznego. Brak np. znajomości parametrów poziomu metaekonomicznego, stanowiącego warstwę instytucjonalną, obniża stopień zgodności strategii biznesowych z definicjami sposobów zaspokojenia określonych typów potrzeb, co w skaranym przypadku może wręcz wyeliminować podmiot z rynku

1.

Oznacza to konieczność uwzględniania wielu bardzo zróżnicowanych uwarunkowań, w tym ekonomicznych, prawno-organizacyjnych, społeczno-instytucjonalnych. Nakłada to na nauki ekonomiczne XXI w. postulat interdyscyplinarności – wymóg posługiwania się zbiorem paradygmatów uwzględniających m.in. holistyczne podejście systemowe, wielowymiarową analizę z elementami metod ilościowych i badań empirycznych, odwoływanie się do perspektywy globalnej (ekonomii globalnej), społecznej (kontekst polityczno-kulturowy), normatywnej (etyki) etc.

2. Przedsiębiorstwo

1 K. Esser, W. Hillebrand, D. Messner, J. Meyer-Stamer, Systemic Competitiveness: a New

Challenge for Firms and for Government, [w:] Milestones in a Process of Innovation, Change and Development, Special Edition – Buenos Aires/Dortmund 2008, s. 21–26. 2 S. Flejterski, P. T. Wahl, Ekonomia globalna – synteza, Difin, Warszawa 2003, s. 214–218.

3

jest wręcz zmuszone, aby realizować strategię konkurencyjności międzynarodowej, która jest kompleksowym projektem.

W artykule podkreślono potrzebę uwzględniania w badaniach na konkurencyjnością wszystkich kategorii zasobów – warstw kapitału organizacji, które wspólnie tworzą jej zdolność do kreacji wartości dodanej. Zaproponowano metodę „wyceny” warstw kapitału przedsiębiorstwa o złożonych strukturach sieciowych, uznając, że budowanie konkurencyjności w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu międzynarodowym wymaga docenienia spójności przedsiębiorstwa jako systemu. Koncepcja przedstawionego miernika syntetycznego uwzględnia pięć elementów: wskaźnik rentowności aktywów, nakłady na badania i rozwój w przeliczeniu na jednego zatrudnionego, zaangażowanie aktywów niematerialnych w kreowanie wartości sprzedaży oraz wskaźniki umiędzynarodowienia aktywów i zatrudnienia. Odpowiadają one pięciu wyodrębnionych warstwom kapitału przedsiębiorstwa sieciowego o strukturach międzynarodowych.

Przyjęty w opracowaniu model analityczny opiera się na interpretacji tryptyku J. Baina: structure – conduct – performance

3. Założono, że struktura

rynku (zmiany w gospodarce światowej wymuszające koncentrację podmiotów) determinuje zachowanie przedsiębiorstw (strategię konkurencyjności, której uzewnętrznieniem jest struktura kapitału przedsiębiorstwa oparta na rozwijaniu sieci współpracy) w rezultacie podmioty najlepiej przystosowane do nowych wymogów zajmują pozycje liderów rynkowych (ich efektywność/konkurencyjność opiera się na zdolność do stałej kreacji przez nie wartości dodanej do obowiązującego w danej branży standardu minimum).

1. Warstwowość kapitału przedsiębiorstwa jako punkt wyjścia kompleksowej oceny jego konkurencyjności

W efekcie postępujących procesów globalizacji i liberalizacji rynek światowy stał się obszarem niemal otwartym, na którym następuje systematyczne skracanie czasu przepływu w skali globalnej nie tylko dóbr i usług, ale przede wszystkim wiedzy i informacji – dlatego konkurencyjność de facto oznacza konkurencyjność międzynarodową. Przedsiębiorstwa, starając się być konkurencyjne, zostały niejako zmuszone do budowania swojej pozycji w globalnej przestrzeni biznesowej. Kluczową stała się zdolność globalnego działania z uwzględnieniem istniejących obszarów zróżnicowania kulturowego, społecznego, politycznego oraz ekonomicznego – glokalizacja

4. Aby sprostać nowym wyzwaniom uczestnicy rynku zaczęli

zawiązywać układy koalicyjne. Zgromadzenie zasobów, umożliwiających skuteczne konkurowanie w globalnej przestrzeni wymagało bowiem przyjęcia perspektywy „interakcji zasobów”, czyli rozwijania różnorodnych typów relacji biznesowych z innymi podmiotami, które kontrolują konkretne

3 M. Gorynia, B. Jankowska, Konkurencja w branży a internacjonalizacja i globalizacja,

„Gospodarka Narodowa” 2004, nr 11–12, s. 26–30. 4 R. Robertson, Glocalization: Time-space and Homogeneity- heterogeneity, [w:] Global

Modernities, (ed) M. Featherstone et al, London: Sage 1995, s. 25–44.

zasoby i/lub mogą dostarczyć potrzebnych informacji o modelach adaptacji na danym rynku. Następowała reorganizacja struktur przedsiębiorstw, w taki sposób, że rzeczywiste granice wnętrza i zewnętrza organizacji zostały rozmyte

5. W konsekwencji współczesne przedsiębiorstwa uzyskały kształt

sieci biznesowych. Zmiany te mają istotny wpływ na konkurencyjność podmiotu, dlatego

powinny znaleźć odzwierciedlenie w badaniach dotyczących źródeł możliwych przewag rynkowych. Konsekwencją przekształcenia monolitycznych, zamkniętych struktur organizacji w wielopoziomowe systemy biznesowe wydaje się konieczność uwzględniania w analizach wielu warstw kapitału organizacji (w tym tych, których wartość z uwagi na ich jakościowy charakter jest trudna do kwantyfikacji). W świetle tego stwierdzenia zasadne jest odwoływanie się w badaniach nad konkurencyjnością przedsiębiorstw do reguł podejścia systemowego. Skoro bowiem przedsiębiorstwa stanowią organizmy złożone, w których każdy z elementów pełni istotne dla całości funkcje, a sprawność funkcjonowania całości zależna jest od stopnia koordynacji działań poszczególnych składowych to można je nazwać systemami biznesowymi. Na potrzeby analizy konkurencyjności przedsiębiorstw jako systemów biznesowych wyodrębniono pięć podstawowych podsystemów: rynkowy, finansowy, technologiczny, organizacyjny i instytucjonalny

6.

Podsystem rynkowy opiera się na koordynacji alokacji rzadkich zasobów w toku produkcji oraz sprzedaży dóbr i usług. Odzwierciedla możliwe kombinacje ich najefektywniejszego wykorzystania w danym momencie – systemy produkcyjne. W okresie krótkim i średnim ma on właściwie charakter statyczny. Podsystem finansowy koncentruje się na przepływach finansowych – służy ocenie efektywności przez pryzmat bieżącego zysku, wartości rynkowej, zdolności zachowania płynności finansowej. Analiza dotyczy konkretnych okresów – ujęcie statyczne. Podsystemy rynkowy i finansowy stanowią filary kapitału ekonomicznego przedsiębiorstwa. O sile kapitału intelektualnego decydują trzy pozostałe podsystemy: technologiczny, organizacyjny i instytucjonalny. Pierwszy jest źródłem nowoczesnych rozwiązań i innowacyjnych technik organizacji procesu produkcyjnego (analiza dotyczy zwykle nakładów na sferę badań i rozwoju oraz liczby „wygenerowanych” nowych projektów). Jego rolą jest poprawa jakości poszczególnych ofert (produktów i operacji), zwłaszcza w zakresie kluczowych kompetencji (np. specjalizacja w obsłudze określonego segmentu). Analiza szans oferowanych przez otoczenie i budowanie ścieżek dostosowań do nich struktur przedsiębiorstwa jest istotą podsystemu organizacyjnego. Wybór form organizacyjnych, adekwatnych do miejsca

5 F. Ciabuschi, A. Perna, I. Snehota, Assembling resources when forming a new business,

„Journal of Business Research” 2012, Vol. 65, s. 220–229. 6 M. Rosińska-Bukowska, Rozwój globalnych sieci biznesowych jako strategia konkurencyjna

korporacji transnarodowych, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2012, s. 104–108.

5

działalności, przyczynia się do poprawy efektywności systemu7. Jego

sprawność pozwala na przekształcanie posiadanych zasobów w kapitał – efektem jest zamiana zasobów pracy (ujęcie ilościowe) w kapitał ludzki, generujący wartość dodaną (ujęcie jakościowe). Podsystem charakteryzuje się zatem podejściem dynamicznym i odpowiada za systematyczne modyfikacje łańcucha tworzenia wartości. Cztery wymienione podsystemy przenika podsystem instytucjonalny. Jego istotą jest kreatywne wykorzystanie potencjału multiinstytucjonalnego otoczenia. „Instytucje” kreują relacje zewnętrzne (z partnerami biznesowymi) i wewnętrzne – np. dobre praktyki w stosunku do pracowników, które pozwalają na efektywniejsze wykorzystanie ich talentów

8. Uwarunkowania

„instytucjonalne” rozumiane są tutaj jako formalne reguły, nieformalne przymusy oraz sposoby ich narzucania i egzekwowania

9.

Na gruncie teoretycznym przyjęcie podejścia systemowego skutkuje koniecznością interdyscyplinarnego postrzegania uwarunkowań rozwoju przedsiębiorstw. Analiza wielowymiarowa oznacza uwzględnienie szeregu nowych czynników wkomponowanych w strategie konkurencyjne, które były dotychczas pomijane (np. pozaekonomicznych warstw organizacji biznesowych). Konsekwencją jest konieczność analizy architektury relacji, ustanawianych między poszczególnymi podsystemami (uwarunkowania wewnętrzne) oraz zasad kongruencji z otoczeniem (uwarunkowania zewnętrzne). Uwzględnić należy ponadto, że relacje te mogą przybierać postać kooperencyjną – równoczesnej współpracy i rywalizacji oraz, że w przypadku działalności w przestrzeni globalnej zestaw elementów systemu konkurencyjności na każdym poziomie rozbudowuje się.

Ocena konkurencyjności powinna obejmować zatem wszystkie warstwy decydujące o sukcesie przedsiębiorstwa, istotne dla zdobycia i utrwalenia pozycji konkurencyjnej. Zasadne wydaje się stwierdzenie, że w dobie gospodarki opartej na wiedzy (GOW) strategia konkurencyjna kładąca nacisk jedynie na dwa pierwsze podsystemy o charakterze ekonomicznym najczęściej nie spełnia wymogów budowania konkurencyjności. Stąd ocenianie pozycji konkurencyjnej, uwzględniające jedynie wskaźniki czysto ekonomiczne, jest dalece niewystarczające dla wyjaśnienia źródeł przewagi konkurencyjnej współczesnych dynamicznie rozwijających się przedsiębiorstw sieciowych. Dla uzyskania pełniejszej oceny w analizie czynników konkurencyjności należy obok materialnych zasobów kapitałowych (poziom rynkowy i finansowy) uwzględniać także potencjał rozwojowy, wynikający ze zdolności do tworzenia nowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych, wykorzystywania i pomnażania kapitału

7 E. Claver-Cortés, E. M. Pertusa-Ortega, J. F. Molina-Azorín, Characteristics of organizational

structure relating to hybrid competitive strategy: Implications for performance, „Journal of Business Research” 2012, Vol. 65, s. 993–1002. 8 K. H. Kim, B. J. Jeon, H. S. Jung, W. Lu, J. Jones, Effective employment brand equity through

sustainable competitive advantage, marketing strategy, and corporate image, „Journal of Business Research” 2012, Vol. 65, s. 1207–1209. 9 D. C. North, The New Industrial Economics, „Journal of Institutional and Theoretical

Economics” 1986, No 142, s. 230–237.

ludzkiego, umacniania i rozbudowywania portfolio oferty (marek), kreowania „instytucji omijania” mechanizmu rynkowego.

Konkludując, podjęcie próby przemodelowania tradycyjnego systemu oceny konkurencyjności przedsiębiorstw z uwzględnieniem szerszej perspektywy – wszystkich warstw kapitału wydaje się zasadne. Za wyróżnik proponowanego podejścia należy uznać skupianie uwagi na roli wiedzy i innowacji (teoria innowacji, kluczowych kompetencji, koncepcje behawioralne), zdolnościach wykorzystania potencjału otoczenia globalnego poprzez umiędzynarodowienie działalności (teoria produkcji międzynarodowej i bezpośrednich inwestycji zagranicznych) oraz umiejętnościach budowania adekwatnych relacji i struktur (teorie aglomeracji, fuzji i przejęć, organizacji i zarządzania). Badania dotyczące konkurencyjności powinny odwoływać się do tzw. dojrzałych teorii alternatywnych, których wspólną cechą jest uznanie, że przedsiębiorstwo stanowi system otwarty a jego funkcjonowanie jest uwarunkowane instytucjonalnie. Podkreślenie w analizach ekonomicznych znaczenia aspektów jakościowych nie oznacza bynajmniej lekceważenia parametrów ilościowych, ale jedynie rekomenduje traktowanie ich jako podstawy wyłaniana grup rzeczywistych konkurentów na danym rynku. Akcentowanie elementów „pozaekonomicznych” jako istotnych w analizie konkurencyjności przedsiębiorstwa można traktować jako wyraz realizacji idei tzw. „ekonomii złożoności”

10 lub też próbę wypełnienia postulatu interdyscyplinarności

współczesnej teorii przedsiębiorstwa, czyli stworzenia powszechnie akceptowalnej koncepcji teoretycznej, opisującej jego istotę jako systemu biznesowego, która tkwiłaby korzeniami w ekonomii, ale uwzględniałaby także inne ważne aspekty jego funkcjonowania i rozwoju

11.

2. Założenia koncepcji na bazie Wielowymiarowej Analizy Statystycznej

W celu sprostania wyzwaniu kompleksowej analizy konkurencyjności przedsiębiorstw sieciowych odwołano się do metod Wielowymiarowej Analizy Statystycznej, umożliwiającej porównywanie obiektów o skomplikowanej strukturze do opisu, których wymagane jest uwzględnienie wielu wskaźników diagnostycznych. Skonstruowano miernik syntetyczny, mający odzwierciedlać zdolność przedsiębiorstwa do kreacji wartości dodanej dzięki sile połączenia wszystkich kategorii posiadanego kapitału sieci.

Wykorzystano koncepcję porządkowania liniowego obiektów, przyjmując ogólny schemat metody

12:

cel analizy sformułowano jako możliwość rangowania ustalonej grupy badanych przedsiębiorstw względem siebie w oparciu o wartość

10

A. Wojtyna, Współczesna ekonomia – kontynuacja czy poszukiwanie nowego paradygmatu? „Ekonomista” 2008, nr 1, s. 9–32. 11

M. Gorynia, B. Jankowska, R. Owczarzak, Zarządzanie strategiczne jako próba syntezy teorii przedsiębiorstwa, „Ekonomista” 2005, nr 5, s. 601–605. 12

A. Mikulec, Metody porządkowania liniowego, [w:] Nieklasyczne metody oceny efektywności i ryzyka, red. Cz. Domański, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2011, s. 93–101.

7

miernika syntetycznego, obliczonego na bazie wybranych wskaźników diagnostycznych oraz dokonanie pogłębionej analiza wyników, czyli oceny ich konkurencyjności na podstawie ich zdolności do kreacji wartości dodanej;

określono zakres czasowy i merytoryczny badania, w tym zasady dobór obiektów do porównań – stworzono bazę danych, określono wskaźniki dopuszczalne, ustalono konieczny okres analizy, wyjściowy zestaw wskaźników diagnostycznych;

przyjęto zasady wstępnej analiza danych – analiza opisowa wskaźników (miary położenia, zróżnicowania); analiza korelacji i dobór wskaźników diagnostycznych; określenie charakteru wskaźników diagnostycznych i ich ewentualna stymulacja; ustalenie wag dla wskaźników diagnostycznych;

dokonano porządkowania liniowego badanej grupy przedsiębiorstw – normalizacja wskaźników diagnostycznych (doprowadzenie wskaźników do porównywalności); agregacja wskaźników diagnostycznych (zsumowanie wskaźników unormowanych dla każdego podmiotu);

zinterpretowano wyniki porządkowania liniowego – analiza korelacji wskaźników diagnostycznych z miernikiem syntetycznym; ranking przedsiębiorstw, interpretacja wyników z wykorzystaniem kompleksowej wiedzy o badanych systemach sieciowych.

Istotne znaczenie ma, aby obiekty badania były dobierane celowo i stanowiły pewien spójny „logicznie” zbiór. Np. badając przedsiębiorstwa sieciowe zbiór ten mogą tworzyć wiodące korporacje danej branży – każda o znaczącym udziale w globalnym rynku czy np. bezpośredni konkurenci – obsługujący dany segment konkretnego rynku. Wówczas pozycja w rankingu według miernika syntetycznego pozwala ocenić możliwości konkurencyjne podmiotu względem pozostałych, badanych uczestników próby

Kapitalne znaczenie ma fakt, że przy konstrukcji miernika syntetycznego, mającego stanowić podstawę oceny konkurencyjności badanej grupy przedsiębiorstw sieciowych starano się uwzględnić wskaźniki diagnostyczne charakteryzujące różne aspekty ich działalności. W tym celu poszukiwano danych, odnoszących się do poszczególnych warstw kapitału organizacji. Wyjściowo dla wszystkich obiektów badanego zbioru sporządzono zestawienie możliwie licznych, powszechnie udostępnianych, wystandaryzowanych parametrów, obliczanych według jednolitej i podawanej przy publikacji danych metodologii. Na tej podstawie ostatecznie ustalono zestaw dziesięciu wskaźników wyjściowych. Na etapie wstępnej analizy za pomocą metody odwróconej macierzy korelacji, wykorzystując dane dla okresu 10 lat, dla każdego roku analizy, określono wskaźniki najsilniej skorelowane. Kolejno usunięto pięć wskaźników najsilniej skorelowanych. W toku badania następowała zmiana korelacji między wskaźnikami. Ostatecznie do budowy rankingu zdolności przedsiębiorstwa sieciowego do kreacji wartości dodanej wykorzystano zestaw pięciu wskaźników diagnostycznych, które potraktowano jako stymulanty. Zdecydowano o jednakowej ważności wskaźników diagnostycznych, (równe

wagi). Analiza korelacji wartości poszczególnych wskaźników diagnostycznych z wartościami obliczonego miernika syntetycznego wykazała pełną zgodność ich preferencji w analizie, tzn. dla każdego roku analizy w badanym dziesięcioletnim okresie wszystkie wskaźniki, jako stymulanty, były dodatnio skorelowane z wartościami mierników syntetycznych. W poszczególnych podokresach zmieniała się jednak ich ważność w analizie. Warto nadmienić, że na etapie analizy przydatności zaproponowanych wskaźników wszystkie wskaźniki charakteryzowały się

dostatecznym współczynnikiem zmienności %10jv .

Przeprowadzono badanie testowe na zbiorach branżowych tzn. obejmujących dziesięć przedsiębiorstw danego sektora. Obiektami były najpotężniejsze korporacje klasyfikowane w rankingach międzynarodowych w okresie dekady. Sektory uwzględnione w badaniu: motoryzacyjny, petrochemiczny, elektroniczny, telekomunikacyjno-medialny, chemiczno-farmaceutyczny, konsumpcyjny, dóbr i usług przemysłowych, usług użyteczności publicznej. Wykonano obliczenia miernika syntetycznego w programie Excel 2003 i Taksonomia numeryczna 2006

13 opierając się na

pięciu wskazanych wskaźnikach diagnostycznych. Badanie potwierdziło użyteczność skontrowanego miernika kreacji wartości dodanej jako zagregowanej miary konkurencyjności przedsiębiorstw sieciowych.

3. Koncepcja wielowymiarowego miernika syntetycznego – elementy miernika kreacji wartości dodanej

Założeniem wyjściowym koncepcji jest, że ocena konkurencyjności przedsiębiorstw sieciowych wymaga wykorzystania wskaźników odzwierciedlających stan wszystkich, podsystemów organizacji: rynkowego, finansowego, technologicznego, organizacyjnego i instytucjonalnego.

Zdecydowano, że elementem odzwierciedlającym stan kapitału ekonomicznego przedsiębiorstwa będzie w mierniku wskaźnik rentowności kapitałów własnych [ROE]. ROE łączy w sobie elementy opisujące sferę produkcyjno-sprzedażową jak i finansową

14. Uproszczona wersja ROE

wyraża bieżącą efektywność (zysk) zgromadzonego przez akcjonariuszy kapitału (SE). Analizując jednak równanie wyjściowe, tzw. tożsamość Du Ponta, można przekonać się, że uprawniona jest interpretacja ROE jako zagregowanej miary potencjału rozwojowego podmiotu. Wskaźnik uwzględnia wpływ na rentowność zaangażowanych kapitałów trzech istotnych czynników: efektywności operacyjnej, wyrażanej przez rentowność sprzedaży, efektywności wykorzystania zgromadzonych aktywów, wyrażanej przez rentowność aktywów oraz dźwigni finansowej, odzwierciedlającej wpływ zaangażowania kapitału obcego na zwiększenie zysku, przypadającego na jednostkę kapitału własnego – mnożnik kapitału

13

M. Kolenda, Taksonomia numeryczna. Klasyfikacja, porządkowanie i analiza obiektów wielocechowych, Wyd. AE, Wrocław 2006 z programem na CD. 14

K. Stępień, Rentowność a wypłacalność przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2008, s. 103.

9

własnego. Wzrost wartości wskaźnika jest powszechnie uznaną miarą poprawy konkurencyjności przedsiębiorstwa.

Przy doborze elementów mających reprezentować w mierniku kapitał intelektualny posłużono się tzw. metodami bezpośredniej wyceny

15: Holistic

Value Approach16

, Intellectual Capital Dynamic Value17

, Intellectual Capital Benchmarking System

18 oraz Estimated Value Via Intellectual Capital

Analysis19

. Szczególnie ważna okazała się pierwsza z nich. Zdolność do kreacji wartości dodanej jest przez autorów niemal utożsamiana się z odpowiednim kapitałem intelektualnym, przy równoczesnym podkreśleniu, że kapitał ten stanowi jedynie potencjał rozwojowy i wymaga odpowiedniej implementacji oraz wsparcia kapitałem ekonomicznym. Za kluczowe dla oceny znaczenia kapitału intelektualnego przyjęto: udział aktywów niematerialnych w kreowaniu wartości sprzedaży [(MV–SE)/S] oraz wskaźniki stanowiące odzwierciedlenie stopnia umiędzynarodowienia aktywów [AF/A] i zatrudnienia [EF/E], a także nakłady przedsiębiorstwa na badania i rozwój w przeliczeniu na jednego zatrudnionego [(B+R)/E].

Wskaźnikiem szczególnie istotnym jest udział aktywów niematerialnych w kreowaniu wartości sprzedaży. Poprzez wprowadzenie [(MV–SE)/S] starano się „zmierzyć” znaczenie sieci biznesowej, oplatającej dane przedsiębiorstwo dla realizowanej przez podmiot centralny wielkości sprzedaży. Różnicę pomiędzy wartością rynkową a majątkiem własnym [MV–SE] uznano za „wycenę wartości sieci”, czyli kluczową część wartości kapitału intelektualnego organizacji. Założeniem podstawowym było przyjęcie, że kapitał ten opiera się na zbudowanym przez przedsiębiorstwo systemie relacji i powiązań biznesowych, niekoniecznie widocznych w postaci zmaterializowanej, czyli posiadanych pakietach akcji czy umowach o współpracy. W posiadanie tego typu aktywów firma wchodzi często beztransakcyjnie, gdyż powstają one jako swego rodzaju efekt uboczny. W toku wykonywanych standardowych czynności przedsiębiorstwo nabywa doświadczenia, podnosi profesjonalizm swoich kadr, wypracowuje określone modele postępowania i ulepsza procedury. Tego typu aktywa są właściwie niemierzalne i stanowią własność niematerialną organizacji. We współczesnym modelu konkurowania w znacznej mierze decydują jednak o pozycji rynkowej podmiotu, gdyż stanowią kapitał pozwalający na kreowanie wartości dodanej do uznawanego standardu bazowego dla branży.

15

K. E. Sveiby, Methods for Measuring Intellectual Capital, www.sveiby.com [16.01.2015]. 16

S. Pike, G. Roos, Intellectual Capital Measurement and Holistic Value Approach (HVA), „Works Institute Journal (Japan)” 2000, Vol. 42, s. 11–25. 17

A. Bounfour, The IC -dVAL Approach, „Journal of Intellectual Capital” 2003, Vol. 4, s. 396–413. 18

J. M. Viedma, ICBS Intellectual Capital Benchmarking System, „Journal of Intellectual Capital” 2001, Vol. 2, s. 148–164. 19

G. McCutcheon, EVVICAE, a valuation model for intellectual asset-rich businesses, “Measuring Business Excellence” 2008, Vol. 12 No. 2 2008, s. 79–96.

Wskaźnik jest próbą kwantyfikacji pewnych „ukrytych” czynników wzrostu potencjału konkurencyjnego dzięki kapitałowi intelektualnemu

20.

Stanowi próbę oceny wpływu potencjału zgromadzonych aktywów niematerialnych na zmiany wielkości sprzedaży. Kluczowymi składnikami tak rozumianych aktywów niematerialnych są wypracowywane w toku wzajemnych interakcji wewnątrz systemu unikalne umiejętności i kompetencje, budujące wizerunek organizacji i podnoszące systematycznie wartość marek należących do niej. Istotnym elementem tych aktywów jest system zarządzania jakością oparty na często niepisanych wewnętrznych kodeksach postępowania, tworzący fundamenty kultury organizacyjnej, w tym specyficznej atmosfery przedsiębiorczości i innowacyjności. Obejmują one też specyficzne metody reakcji członków organizacji na wyzwania dynamicznego i zróżnicowanego otoczenia, w tym schematy postępowania w sytuacjach kryzysowych, zasady dostosowywania oferty do specyficznych uwarunkowań lokalnych czy nagłych wyzwań (działań najważniejszych konkurentów, zmian koniunkturalnych, prawnych). Poprzez [(MV–SE)/S] starano się uwzględnić wpływ na sprzedaż czynników standardowo wprost niewycenianych, czyli tzw. miękkich stymulant konkurencyjności.

Zestawienie wartości aktywów niematerialnych z wartością sprzedaży [(MV–SE)/S] wprowadzono do miernika w celu podkreślenia, że współczesny model kreowania konkurencyjności opiera się na wykorzystywaniu obok własnych aktywów podmiotu (A) także aktywów niematerialnych, stanowiących wycenę rynkową struktur organizacyjnych. Ich wartość oceniana jest przez rynek w postaci różnicy między wartością rynkową (MV), a wartością kapitałów własnych (SE). Wartość rynkowa podmiotu powyżej jego kapitału własnego oznacza docenienie siły jego systemu powiązań, kapitału zgromadzonego portfela marek, znajdujących się „pod skrzydłami” zarządzanej przez dany podmiot sieci (niekoniecznie w wyniku wykupu pełnego pakietu akcji). Wzrost wyceny aktywów niematerialnych w stosunku do wartości sprzedaży pełni rolę stymulanty.

W dobie GOW nieodzowne wydaje się uwzględnienie przy badaniu konkurencyjności zdolności kreowania innowacyjnych rozwiązań. Kapitał innowacyjny reprezentują w mierniku nakłady na badania i rozwój w przeliczeniu na jednego zatrudnionego. Przyjęto założenie, że nakłady na B+R w zestawieniu z wielkością zatrudnienia (w danym roku) stanowią wskaźnik, odzwierciedlający zaawansowanie technologiczne systemu produkcyjnego. Aby wskaźnik [(B+R)/E] pełnił właściwie swoją rolę badanie musi dotyczyć właściwie dobranego zbioru przedsiębiorstw. Należy bowiem podkreślić, że nakłady na B+R podobnie jak zatrudnienie należy analizować branżowo.

Dwa kolejne wskaźniki, czyli udział aktywów za granicą w aktywach ogółem [AF/A] oraz udział zatrudnionych za granicą w zatrudnieniu ogółem

20

B. Marr, G. Roos, “A strategy perspective on intellectual capital” in Perspectives on intellectual capital – multidisciplinary insights into management, measurement and reporting, Marr B. (ed.), Butterworth-Heinemann, Oxford 2005, s. 28-41.

11

[EF/E] wprowadzono do miernika syntetycznego jako elementy mające odzwierciedlać umiędzynarodowienie systemu organizacyjnego. Ze względu na fakt, że obecna faza globalizacji – globalizacja korporacyjna

21 wskazuje

na konieczność konstruowania systemów powiązań (sieciowość, korporacyjność) szczególny akcent położono na umiejętność czerpania z wielokulturowego potencjału kapitału ludzkiego oraz na zdolności do arbitrażowania płynące z lokowania aktywów poza granicami państwa macierzystego. W ten sposób podkreślono znaczenie globalnego rozprzestrzenienia aktywów oraz budowania kreatywnych zespołów dla budowania konkurencyjności na rynku międzynarodowym. Wzrost wartości wskaźników wskazuje na rozwój globalnego systemu przedsiębiorstwa sieciowego.

Podstawowym założeniem badania dla wskaźnika [AF/A] jest, że wzrost wielkości udziału aktywów za granicą w aktywach ogółem stanowi stymulantę konkurencyjności, gdyż wzrasta wówczas zdolność arbitrażowania. Sieć o rozbudowanej strukturze aktywów jest zdolna do wykorzystywania lokalnych przewag oraz różnic na rzecz budowania globalnej efektywności. Dywersyfikacja aktywów poprzez ich umiędzynarodowienie pozwala również na łagodzenie skutków ewentualnych „lokalnych” problemów, np. zmian przepisów technicznych, sanitarnych, ekologicznych wprowadzanych przez niektóre państwa. Wzrost udziału zatrudnienia za granicą w zatrudnieniu ogółem [EF/E] pozwala z kolei na eksplorację specyficznych zdolności kapitału ludzkiego w poszczególnych regionach. Zróżnicowanie kulturowe kadry postrzegane jest jako szansa rozwojowa, która aktywizuje członków organizacji. W efekcie ścierania się różnorodnych propozycji często pojawiają się innowacyjne pomysły. Konieczność dostosowywania struktur organizacyjnych w związku z ekspansją na nowe obszary to swoiste „odświeżanie” zarządzania, które zapobiega utracie elastyczności systemu. Dodatkowo w przypadku zatrudniania pracowników na wielu kontynentach możliwe jest pokonanie barier czasowych i usunięcie przestojów związanych z dobą roboczą, co prowadzi do wzrostu efektywności realizacji procesów. Oba wskaźniki stanowią odzwierciedlenie kapitału instytucjonalnego podmiotu, który w połączeniu z kapitałem strukturalnym buduje kapitał intelektualny, decydujący o konkurencyjności organizacji w gospodarce opartej na wiedzy.

Podsumowując, założono, że w długim okresie konkurencyjność przedsiębiorstwa sieciowego zależy od zdolności do zgromadzenia wielowarstwowego kapitału (ekonomicznego i intelektualnego) i możliwie pełnego wykorzystania go jako potencjału rozwojowego, kreującego wartość dodaną. Parametry uwzględnione w konstrukcji miernika syntetycznego dobrano w taki sposób, aby odzwierciedlały wpływ poszczególnych warstw kapitału na konkurencyjność przedsiębiorstwa. Przedstawiona koncepcja opiera się na zestawieniu zdolności do kreacji wartości dodanej (na podstawie wybranych wskaźników) bezpośrednich konkurentów. Nie stanowi

21

M. Rosińska-Bukowska, Rola korporacji transnarodowych w procesach globalizacji, Wydawnictwo Duet, Toruń 2009, s. 48–59.

miary uniwersalnej, a z konieczności kwantyfikowania cech jakościowych wynikają wprost pewne uproszczenia. Wydaje się jednak, że pozwala na względnie pełną ocenę pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa o strukturach sieciowych na tle wybranej grupy obiektów, analizę poszczególnych elementów potencjału konkurencyjnego badanych podmiotów a nawet podjęcie próby prognozowania ich perspektyw rozwojowych.

Podsumowanie

Konkludując rozważania, można stwierdzić, że zmiany w gospodarce spowodowały konieczność budowania konkurencyjności przedsiębiorstw w oparciu o wielowarstwową strukturę sieci, co powoduje konieczność znalezienia sposobu uwzględnienia w modelach służących ocenie ich konkurencyjności nowych parametrów. Rzetelna ocena zdolności konkurencyjnych wymaga uzupełnienia zestawu parametrów branych pod uwagę w taki sposób, aby wykorzystywane w badaniu wskaźniki odzwierciedlały stan wszystkich podsystemów organizacji: rynkowego, finansowego, technologicznego, organizacyjnego i instytucjonalnego.

W artykule zaproponowano wykorzystanie Wielowymiarowej Analizy Statystycznej, konkretnie porządkowania liniowego, w celu skonstruowania zagregowanej miary odpowiadającej wyżej wymienionym wyzwaniom. Jako istotny walor zaproponowanej koncepcji oceny konkurencyjności przedsiębiorstw sieciowych można wskazać wykorzystanie dostępnych danych ilościowych dla uzyskania możliwie pełnego obrazu stanu wszystkich warstw kapitału organizacji. Ranking według zaproponowanego miernika syntetycznego budowany jest bowiem na bazie wskaźników ilościowych (mierzalne i porównywalne) – rentowność kapitałów własnych [ROE], nakłady na B+R na zatrudnionego [(B+R)/E], udział aktywów niematerialnych w kreowaniu wartości sprzedaży korporacji [(MV – SE)/S], udział wartości aktywów zagranicznych w wartości aktywów ogółem korporacji [AF/A] oraz udział zatrudnienia za granicą do zatrudnienia ogółem korporacji [EF/E], które w wyniku odpowiedniej ich konfiguracji pozwoliły przynajmniej w pewnym stopniu uwzględnić także jakościowy wymiar uwarunkowań budowania konkurencyjności we współczesnej gospodarce.

Celem artykułu było zwrócenie uwagi na fakt, że zastosowanie prostych analiz pojedynczych parametrów odzwierciedlających jedynie kapitał finansowy i rynkowy przedsiębiorstwa jest dalece niewystarczające przy ocenie konkurencyjności przedsiębiorstw, będących złożonymi systemami organizacyjnymi. Konieczne jest dokonywanie kompleksowej oceny, dlatego uzasadnione jest skonstruowanie miary o charakterze syntetycznym, mogącej przynajmniej w pewnym stopniu oddać poziom rozwoju kapitału intelektualnego badanego przedsiębiorstwa. W dobie gospodarki opartej na wiedzy i stale postępujących procesów globalizacji uwzględnienie zakresu wykorzystania aktywów niematerialnych czy stopnia umiędzynarodowienia działalności wydaje się szczególnie istotne. Zaproponowana koncepcja – miernika kreacji wartości dodanej wydaje się

13

odpowiadać na to zapotrzebowanie, choć nie uzurpuje sobie prawa do miana uniwersalnej miary konkurencyjności. . Koncepcja stanowi próbę przedstawienia modelu eklektycznego oceny konkurencyjności przedsiębiorstw – jako ujęcia łączącego cechy nurtu pozycyjnego i zasobowego

22, przy uwzględnieniu istotnego znaczenia kontekstu

międzynarodowego.

Bibliografia Bounfour A., The IC -dVAL Approach, „Journal of Intellectual Capital” 2003,

Vol. 4. Ciabuschi F., Perna A., Snehota I., Assembling resources when forming a

new business, „Journal of Business Research” 2012, Vol. 65. Claver-Cortés E., Pertusa-Ortega E. M., Molina-Azorín J. F., Characteristics

of organizational structure relating to hybrid competitive strategy: Implications for performance, „Journal of Business Research” 2012, Vol. 65.

Esser K., Hillebrand W., Messner D., Meyer-Stamer J., Systemic Competitiveness: a New Challenge for Firms and for Government [w:] Milestones in a Process of Innovation, Change and Development, Special Edition – Buenos Aires/Dortmund 2008.

Flejterski S., Wahl P. T., Ekonomia globalna – synteza, Difin, Warszawa 2003.

Gorynia M., Dzikowska M., Teoretyczne aspekty konkurencyjności przedsiębiorstwa – w kierunku koncepcji eklektycznej?, „Gospodarka Narodowa” 2012, nr 4.

Gorynia M., Jankowska B., Konkurencja w branży a internacjonalizacja i globalizacja, „Gospodarka Narodowa” 2004, nr 11–12.

Gorynia M., Jankowska B., Owczarzak R., Zarządzanie strategiczne jako próba syntezy teorii przedsiębiorstwa, „Ekonomista” 2005, nr 5.

Kim K. H., Jeon B. J., Jung H. S., Lu W., Jones J., Effective employment brand equity through sustainable competitive advantage, marketing strategy, and corporate image, „Journal of Business Research” 2012, Vol. 65.

Kolenda M., Taksonomia numeryczna. Klasyfikacja, porządkowanie i analiza obiektów wielocechowych, Wydawnictwo AE, Wrocław 2006.

Marr B., Roos G. “A strategy perspective on intellectual capital” in Perspectives on intellectual capital – multidisciplinary insights into management, measurement and reporting, B. Marr (ed.), Butterworth-Heinemann, Oxford 2005.

McCutcheon G., EVVICAE, a valuation model for intellectual asset-rich businesses, “Measuring Business Excellence” 2008, Vol. 12 No. 2 2008.

22

M. Gorynia, M. Dzikowska, Teoretyczne aspekty konkurencyjności przedsiębiorstwa – w kierunku koncepcji eklektycznej?, „Gospodarka Narodowa” 2012, nr 4, s. 1–30.

Mikulec A., Metody porządkowania liniowego, [w:] Nieklasyczne metody oceny efektywności i ryzyka, red. Cz. Domański, PWE, Warszawa 2011.

North D. C., The New Industrial Economics, „Journal of Institutional and Theoretical Economics” 1986, No 142.

Pike S., Roos G., Intellectual Capital Measurement and Holistic Value Approach (HVA), „Works Institute Journal (Japan)” 2000, Vol. 42.

Robertson R., Glocalization: Time-space and Homogeneity- heterogeneity, [w:] Global Modernities, (ed) M. Featherstone et al., London: Sage 1995.

Rosińska-Bukowska M., Rozwój globalnych sieci biznesowych jako strategia konkurencyjna korporacji transnarodowych, Wyd. UŁ, Łódź 2012.

Rosińska-Bukowska M., Rola korporacji transnarodowych w procesach globalizacji, Wyd. Duet, Toruń 2009.

Stępień K., Rentowność a wypłacalność przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2008.

Sveiby K. E., Methods for Measuring Intellectual Capital, www.sveiby.com. Viedma J. M., ICBS Intellectual Capital Benchmarking System, „Journal of

Intellectual Capital” 2001, Vol. 2. Wojtyna A., Współczesna ekonomia – kontynuacja czy poszukiwanie

nowego paradygmatu? „Ekonomista” 2008, nr 1. Informacje afiliacyjne i dane kontaktowe Prof. UŁ dr hab. Magdalena Rosińska-Bukowska Uniwersytet Łódzki Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Zakład Handlu Światowego ul. POW 3/5 90-255 Łódź e-mail: magdalena_rosinska@uni.lodz.pl

M. Rosińska-Bukowska, Koncepcja oceny konkurencyjności

przedsiębiorstw sieciowych, [w:] Wiedza i doświadczenie a

współczesne koncepcje i narzędzia zarządzania organizacją, (red.) J.

Toruński, M. Chrząścik, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w

Kielcach, Siedlce 2015, s. 38–49.