KON ANG KATARUNGAN LUGIPON

ni Ariston Em. Echevarria

Buas sa kaagahon, sa dili pa magmusiaw ang adlaw sa Sidlangan, kuhaon nila ang labing hamili kag balaan nga bugay kay Abraham del Cielo. Huo, kuhaon nila ang iya kabuhi, bayad sang duha ka kabuhi nga iya nautang. lamang nga makakita sia sang iya anak nga tagumatayon, ang iya anak nga nagtagumatayon sa tapus ang iya pagbatas sang kasakit sa daku nga kahidlaw sa iya. Kay Abraham. Si Abraham del Cielo nakahibalo sang masubu kag mapait niya nga palaabuton, apang wala sia nagakasakit nga amo yadto ang iya maaguman. Ang kaisug sa pagtubus sang silut nga gintakga sa iya nagagahum sing himpit sa iya kasingkasing kag wala sia sing diutay nga kahadluk sa pagpanginmatay. Kon sa bagay, anhon man niya ang kabuhi nga dutan-on, kabuhi nga ginasab-an kag ginapakiras-an lamang sang mga kabutigan, dinamak kag malupigon nga pagginahum!... Didto sa isa ka kalibutan , yadto didto ang matuod nga kabuhi, yadto didto nagaluntad ang ulay nga pagkahimtang sang labing gamhanan nga Manughukum, yadto didto ang katarungan nga wala pagkalingkang kag wala pagkapukan sa dulus kag unus sang kalupig. Samtang si Abraham nagahulat sang iya palaabuton, ang iya panghunahuna kag anino nagapangusuy sa banas sang iya kahapon , sang iya mga gin-agihan, sang iya mga handum kon lamang wala magsayup ang pagtuytuy sa iya sang kapalaran. Apang, sa ubus sini tanan kag sa lakat sang mga tikang sang iya painoino, samtang yara sia sa sulud sang puluy-an sang mga makasasala sa pagginahum sang tao kag dutan-on nga pangulohan, wala sia pagbatyag sing diutay nga paghinulsul, wala sia pagtigay sing kangilin sang iya pagkahimtang, wala sia pagbatyag sing diutay nga kahuya sang iya mga binuhatan. Matawhay, masanyog, matanlas ang pagbadbad sang mga anino sang iya mga tinaliwanan kag tanan yadto, aydto nagatipyuk sa gintaipan sang iya palaabuton. palaabuton nga buas damlag magaapas na sia sa iya anak didto sa isa ka kalibutan , sa isa ka kinabuhi nga dayon. magaapas sia sa iya anak nga amo ang bugtong nga bunga sang ila pagtiayon ni Pilar nga iya asawa, magaapas sia sa iya anak nga amo ang nangin kabangdanan sang iya pag-utang sing duha ka kabuhi. Kon ngaa nga didto sadto nga palaabuton si Abraham del Cielo ginpahangungud sang kapalaran, ang maragtas sang iya kahapon amo lamang ang makatalastas. -o0oSi Abraham del Cielo, isa ka pamatan-on nga banwahanon, maugdang sing gawi, may katutum sa pagpangabudlay sing matinlu, matinuohon sa matul-id nga pagtuman sang mga kasuguan sang banwa. Bisan matuod nga mga katloan kag tatlo pa lamang ka dagang-bulan ang iya kagulangon, apang tungud sang wala'y langan niya nga pagtuon sang mga hitabu sa aton pagginahum nakasayasat sia sing himpit sang matuod nga pagpadalan sa sulud sang aton pangulohan. Ang aton pangulohan, bisan matuod nga makiangayon, pangulohan nga amo ang ginabilang nga mapinatugsilingon, matinalamdon sa pagkahimtang sang banwa kag pumuluyu, apang dili mapamatukan nga ang iban nga yara sa gahum kag ginatugyanan sang kagamhanan, wala na pagbatyag sing patugsiling, kundi lamang ang ginatamud kag ginapasandigan sang mga ginabilang nga kinamatarung, amo ang kabatid sa pagbulubalikwat ka gang kahanas kag kadalas sa pagsalamangka sang aton mga kasuguan. Ini tanan, nasayuran ni Abraham kag nagangutngut ang iya inogbalatyag sa pagpanumdum sang kapalaran sang iya nga kauturan kag kasimanwa, mga kauturan kag kasimanwa nga wala sing pangilala, wala sing pull , wala sing maninoy , apang may ikasarang. Si Abraham nakasayud nga sa sulud sang ila puod may madamu nga mga nakalampuwas sa pasinawan sang serbisyo sibil , upang tungud nga yadto nga mga pamatan-on wala sing hikap, wala sing pangilala, wala sing pull , sa gihapon wala sing pangita, wala sing sarang kuhaan

sang ila mga kinawala. kag naagi ang mga inadlaw nga ginakulang sila sa mga pagkaon!... Apang ang mga kubus sing mga kinaadman nga may hikap kag mga suud nga kilala sang ila pangulo-puod, yara sa mga palangakuan nga mga tinukud kag nagapaabut sing dalagku nga mga suhol!... Si Abraham, sa iya kaugalingon, isa sang mga wala sing mabakud nga palangitanan, wala sing sapayan nga sia isa man sang may mga kapalaran sa paghuput sing kalig-unan gikan sa talapatan sang halangdon nga punuan sang serbisyo sibil . Sa sulud sang duha ka tuig nga pagpanghuma-huma ang iya sing palangitan-an sa sulud sang mga talatapan sang aton pangulohan, sa tapus sia makapakita sang iya ikasarang sunu sa mga pangabay sang mga nagadumala sang talatapan nga iya masudlan, pahayagan lamang sia nga dili sia sangkul sadto nga mga hilikuton kag a tapus niya yadto matalikdan, ang amo nga palangakuan nga sa iya kunta mga kamut mahatag, yadto ipaagum sa isa nga ginpatigayon sang ila pangulo-puod. Amo yadto nga mga kaparutan sa pangabuhi ang naaguman ni Abraham, ka gang iya pagkalampuwas sa pasinawan sang serbisyo sibil wala niya mapusli, wala makahatag sa iya sing palangitan-an nga makadulut sa iya sing kabuhian, subong man sa iya asawa kag sa bugtong nila nga anak. Panahon sang piniliay. Huo, nagaabut ang panahon sang piniliay. Sa puod ni Abraham mabaskug kayo ang pagsumpunganay sang duha ka bunghay, bunghay sang mga yara sa gahum kag bunghay sang mga ginagamhan, bunghay sang mga sakun kay bunghay sang mga maalwan; bunghay sang mga salimpapaw nga mga makiangayon kag bunghay sang matuod nga mga makiangayon; bunghay sang mga mapinalabi-labihon kag bunghay sang mga matinalamdon. Sa sini nga piniliay ang tanan nga mga tagabunghay sang yara sa gahum tama ang paghilimud-us nga ila masulpu ang ila pangulo-puod; ka gang mga taga-bunghay sang mga ginagamhan subong man nagapulaw-bugtaw sa pagpang-adga sa mga pumilili nga ila lutuson ang palapilian sang mga yara sa gahum, nga bagay na nga ilisan ang pangulo-puod sing bag-o nga guya, bag-o nga utuk nga makahatag sing kahigayunan sa mga linibo nga mga wala sing pangita nga mga mamumugon, bag-o nga kasingkasing nga makahibalo magbatyag sang kapiut nga ginabatas sang mga inanak sang balhas, bag-o nga mga kamut nga may kangil-ad sa pagpatumbaya. Adlaw sang piniliay. Si Abraham del Cielo, isa sadto sang mga tulugyanan sa pagtatap kag sa pag-atipan sang mga hilikuton sa sulud sang pililian. Isa sia sadto sang mga tiglawas sang bunghay sang mga ginagamhan. Gani ginalauman sang iya mga kabunghay nga sa iya pagtambong sa tion sang inisipay sang mga pili, iya mabalabagan ang ginapaabut nga pagluib kag pagdaya sang mga tiglawas sang bunghay sang mga yara sa gahum. Tion sang inisipay sang mga pili. Didto sa sulud sang pililian diin si Abraham isa sang mga tulugyanan. Gobernador Provincial: Roberto Montesilva. Miembro de la Junta Provincial: Bartolome Cordova, Donato Antemano. Alcalde Municipal: Roman Villamor. Vice Alcalde Municipal: Salvador Mehan. Concejales Municipales: Pablo Tesoro, Pascual Reviles, Anacleto Pobre, Geronimo Luna, Feliciano Canto, Amador de la Cruz, Jose Campos, Leon Bordon. Tanan yadto, mga palapilian sang bunghay sang mga pinagamhan. Tagsa ka pagbilad sadto sang balota amo yadto nga mga ngalan sang napagkit. Napulo. Katloan. Kalim-an. Isa ka gatus na ka balota ang nabasa kag wala pa gid sing isa nga nagpahayag sang ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang mga yara sa gahum. Duha ka gatus. Tatlo na ka gatus kag sa gihapon wala pa gid sing isa ka kudlit ang ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang mga yara sa gahum. Nagamug-ut na sadto ang pagginhawa sang mga tiglawas sini nga bunghay. Sa lakat sang gwa sadto nga gma balota , wala sing kadalag-an ang mga palapilian sang bunghay nga kasumpong sang bunghay ni Abraham. Didto sadto kag. Gobernador Provincial: Man. uel.. Laz.. a.. ro.. Miembro de la Junta Provincial: Lu. is. del.. Mar., Car.. los. Mer. ca. do. Abyan, - saligbat ni Abraham, - tabi, hulat anay, - pangabay niya sa iya kaupod nga tulugyanan man adto nga pililian kag manugbasa sang balota, - patan-awa abi ako sina nga panid sang

balota. Wala ka bala sing salig sa akon?... - buklas kag alingit nga sabat sang gintablaw ni Abraham.Dili nga wala ako sing salig sa imo, - mahinay nga tugda ni Abraham, - kundi, buot lamang ako magtan-aw sina nga balota kag nagakunla-kunla ang imo pag-basa. basi kon dili gid maathag ang pagsulat sang tagpili. Wala na sadto magsabat ang kahambal ni Abraham. Ginamhan na yadto sang mabangis nga aligutgut ang iya sadto painoino. Kon malutus ang ila sadto palapilian, sa wala'y duhaduha dili makapasulpu ang ila ginapakaali nga pangulo-puod. Kag kon dili yadto makapasulpu, sa wala'y duhaduha ang ila mga palangga nga nagauyat sing palangakuan sa sulud sang pangulohan mataktak sa ila lingkuran. Busa, bangud sini nga mga panghunahuna ila nga himuon ang tanan nga mga kalalangan, lamang nga mapasulpu nila ang ila pangulo-puod. Sa ubus sang pagsabtanay ni Abraham kag yadtong iya kaatubang sa sulud sang pililian, sa hinali lamang nagsalindab ang isa ka huyap. Naglagsak!... kag nagdulum sadto ang panan-awan ni Abraham. Tinapayan sia!... Ang mga tao nga nagapalamati kag nagatalan-aw sa gwa sadto nga pilian nagsininggit kag sa gilayon nagdampug ang duha ka polis. Gindakup nila dayon si Abraham, kay sunu sa ila, nagtuga yadto sing gamo sa sulud sang pililian sat ion sadto nga inisipay sang pili. Gindala gilayon sia sa hunungan sang banwa bisan pa nga wala matapus yadto nga eskrutinyo . kag sang pagkaaga na lamang sang madason nga adlaw sia makagwa, makapauli sa tapus matigayon ang pasalig nga ginkinahanglan sanglit ginsumbong sia gilayon sa hukmanan batuk sa sala nga, sunu sa iya mga kasumpong, iya nahimu. Kaagahon sang adlaw nga madason sa piniliay. Viva!... Manuel Lazaro!... Viva.Mabuhi ang amon pinalangga nga pangulo-puod, Manuel Lazaro!... Kabay, palawigon si Hal. Manuel Lazaro!... Amo yadto ang mga hinugyaw sang mga sumalakdag sang napilian kag napasulpu nga manugdumala sang puod ni Abraham. Makisay, mapagsik sadto ang mga panglawas kag mga pamatyag sang mga kabunghay sang mga yara sa gahum. Nagdaug ang ila sandigan sa pangabuhi, apang yadto nagakahulugan sa mga tagabunghay nga ila kasumpong sing mga tatlo pa naman ka tuig nga pagpatumbaya sa mga wala sing palamugnan!... Kon ngaa nagdaug ang mga palapilian sang bunghay nga kasumpong sang bunghay nga ginadampigan ni Abraham, mahangup lamang sing maathag sa bahin sang hitabu nga nagdangat didto sa pililian nga diin si Abraham isa sadto sang mga tulugyanan. Kay sa hublas nga kamatuoran, ang mga ngalan sang mga palapilian sang bunghay ni Abraham ginbasa sa ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang ila mga kasumpong. Malipayon na sadto matuod ang mga kadampig kag kabunghay sang pangulo-puod nga napilian kag napasulpu. Apang si Abraham del Cielo wala sing sapayan nga nagakahanusbu sia sa pagkalutus sang ila palapilian, pagkalutus nga salin sang mahigku nga pagdaug, nagakasakit man sia nga ang iban sang iya mga kabunghay nga nangintulugyanan man sa pililian nga katulad sa iya, gingamhan sang katalaw sa pasabdong sang malain nga pahitu sang ila mga kasumpong ka gang iban kon wala makatingug, bangud yadto nga ginsolda sang pilak ang ila mga bibig. Kag sa ubus sadto nga mga kahanusbuan ni Abraham nagabal-ag sa iya kalinung ang kasaba nga iya ginaatubang nahanungud sa hitabu nga iya gintuga didto sa sulud sang pililian sadtong tion sang inisipay sang mga pili. Ang iya painoino nagapanglatas sa madalum nga lublub sang katarungan sa pagpangita sing kalalangan nga makaluwas sia sa tampalas sang iya mga kasumpong kag kon mahimu pa gid nga iya mabuyagyag kag mapamatuoran sa atubangan sang hukmanan ang mga kagarukan nga nahimu sa nagligad nga piniliay. Ang iya mga kabunghay kag mga kadampig subong man nagabulig sa iya. Sa isa ka pulong, ang sumpunganay sang duha ka bunghay sa sini nga sugilanon wala lamang magdulog didto sadto nga piniliay nga nasambit. Nag-uswag, nagdayon pa yadto tubtub sa atubangan sang hukmanan. Sa atubangan na karon sang hukmanan. Ang mga mananabang sang kasumpong ni Abraham masigpahayag na sang ila mga kasaysayan sa pagpamatuod

nga si Abraham amo ang nagtuga sing gamo, nga sia amo ang may tuyu sa paghimu sing kalautan, nga sia amo ang may handum sa pagpadaug sang ila mga palapilian sa mahigku nga paagi. Sa pihak naman nga bahin, sa bahin ni Abraham, ginpanghimutig yadto tanan sang iya mga mananabang. Tungud nga sia kabunghay sang mga ginagamhan wala sing ikasarang sia pagtuga sang mga kalautan nga ginapaangkon sa iya, nga si Abraham nagtuman sang iya katungdanan sa pagkatulugyanan sang pililian nga iya natuonan, nga si Abraham nagtuman sang iya katungdanan sa pagtapna sang kagarukan nga buot himuon sang iya mga kasumpong!... Apang. Huo, apang. kag sa pag-untat sang husay. sa tapus "matun-an" sang halangdon nga hokum ang mga katarungan nga ginpahayag sang tagsa ka bunghay sadto nga kasaba, ang blitzkrieg sang hukmanan, ang takga sang hukmanan nga dutan-on, hukmanan nga ginapaniglawasan sang isa sang mga kabunghay nga kasumpong sang bunghay nga ginadampigan ni Abraham, ang takga sadto nga hukmanan didto magtupa sa abaga ni Abraham!... kag sunu sa pamatbat nga ginpat-ud sang hokum, si Abraham del Cielo magabayad sang sayup nga iya "nahimu" sing anum ka bulan, duha ka pulo kag siam ka adlaw sa bilangguan!... Yadto nga takga, sunu sa panghunahuna ni Abraham, ginhatag sa iya, lamang kag agud mangintalamdan ang kabug-at sang "nahimu" niya nga "sala" agud ang tanan nga may kabalaka sa pagtapna kag pagsabdong sang mga kalautan sa piniliay subong sang pagsabdong ni Abraham sa iya kaisug sa pagtubus sadto nga silut, silut nga bayad sa subong sadto nga "sala"!... Sa sulud sang bilangguan ni Abraham, isa na sadto ka pinat-inan nga binilanggu sang mga bantay, mga bantay nga nagauyat sang ila palangakuan tungud lamang nga sila nga pato nga piang . Sa masunsun, si Abraham nagaupod sa hubon sang mga binilanggu nga ginapapangabudlay sang mabaskug sa gwa sang ulo-banwa. Isa ka adlaw. Si Abraham, samtang angadanghus kag nagasaku sia sang hilikuton nga gintugyan sa iya didto sa sulud sang bilangguan, gintawag sia sang bantay kag tunghulan sang isa ka sulat. Binukad niya yadto gilayon ka gang gikas sang mga dinalan sadto nagasiling: Abraham, si Nonoy mabug-at ang pagbati. Anay sini dili sia nanginaon. nagniwang sia kag nagluya. Gindunggu sia sang hilanat tubtub nga sining karon nga nagadula ang iya pangalibutan. nagapanawag sia sa imo kag. daw kapait sining aton palad. PILAR Dili na mahamtang sadto ang panumduman ni Abraham sang iya pagkabasa sadto nga mga tugon sang katimbang niya sa pangabuhi. Sa wala sing diutay nga kaalag-ag, dayon niya pinalapitan ang 'pangulong' tulugyanan sang bilangguan kag magpakiluoy nga kon mga sarang mahatagan sia sing kahigayunan kag kalangan sa pagduaw, bisan lamang makadali, sa iya anak, Apang binunggahan sia sing masakit nga mga halambalanon. ginyaguta sia. ginpasipalahan sia kag tabugon pabalik sa hilikuton nga ginatugyan sa iya. Ang mga bantay sang bilangguan nga nakahibalo sang ginapangabay ni Abraham sa pangulong tulugyanan sang bilangguan kag wala matigayon nagkinadlaw sa iya, nagbulig sa paghan-us sa iya sing mga yaguta kag pasipala. Kahapunanon. Kapin sa kalim-an ka mga binilanggu ang gindala sa gawa sang ulobanwa. Pagapahilamonon yadto sila sang dalanon nga nagapadulong sa Aminhan. Isa sadto sang nasambit nga mga binilanggu si Abraham. Tatlo ka bantay ang nag-upon sadto sa ila. Si Abraham nagatuman lamang sang mga hilikuton nga gintugyan sa iya, apang ang iya painoino kag panumduman yadto sa pagkahimtang sang iya anak. Ayhan magaayo, mauli pa sa mayo nga pagkahimtang ang pamatyagon sang iya anak kon lamang makakita sa iya. Ah, himuon niya ang kalalangan. bisan makahalalit nga kalalangan. lamang makakita sia sang iya anak!... Kon sa bagay nagaantus sia sang silut nahanungud sa sala nga amo ang iya pagtapna kuntani sang malain. Sa sulud sang iya dughan nagadabdab sadto ang kalayo sang aligutgut. Sa iya hunahuna nagahiwasa ang kahidlaw sang isa ka anak sa isa ka amay. Sa iya kasingkasing nagasinggit ang gugma sang isa ka amay sa isa ka anak. Ah, himuon niya ang kalalangan. Dili niya pagpaligaron yadto nga tion. Didto sadto kag.

Dayon sadto ni Abraham dalagan dangup sa kaubay nga talunan, padulong sa ila puluy-an. Nagahinangup na sadto sa mga ikalima kag tunga ang takna sa hapon kag nagaamat na ang kalibutan sadto sang pangunup sang lambongon nga kumbong. Ang kataknaon daw nagbulig sadto kay Abraham pagtigayon nga mahimu ang iya mga tinutuyu.Subong sang bukal sang tubig nga ginaanud sang sulog ang kahalimbawa na sadto ni Abraham samtang nagasughut sia sang talunan padulong sa ila puluy-an. Ang kasigni sang iya binuhatan wala makaupang sang iya kaisug sa pagpalagyo, sa pagpadayon sang iya paglakat sa pagduaw sa iya anak, sa iya anak nga mabug-at ang pagbati. Tungud sang kalayu sang banwa ni Abraham sa ulo-banwa kag labut pa nga masiut ang iya mga pinang-agyan, madalum na sadto nga kagabihon sang pag-abut niya didto. Sa wala sing diutay nga katahap pumadayon sia gilayon sa ila puluy-an kag sang pagbukas niya sang ila tataliwanan. - Pilar!..., - ang tamyaw niya sa iya asawa nga nagasabak sang ila anak. - Abraham!..., - sabat ni Pilar nga nahakibut sang pagsulud sang iya bana. - Wala ako maghunahuna nga makaabut ikaw. Si Nonoy dili nag id naton mahawiran, - kag dayon ni Pilar paghibi. Ang bata sadto nga tion nagaamat na sang palamugnaw ang kalawasan. - Pilar, ginlalang ko ang dili kuntani dapat buhaton. Apang ginhimu ko yadto, lamang nga makatambong ako sa bisan kon ano ang maabutan sang aton anak. Ginlampusan ko ang duha ka bantay kag magpalagyo, panugiron ni Abraham. - Sus. mari. sep. Daku nag id ang imo katalagman, Abraham, - tugda ni Pilar. - Matuod gid. Apang, amo ini ang bagay kon ang aton katarungan amo na ang lupigon!... Kinahanglan nga panginmatyan kon amo gid man ang pagbuot sang dutan-on nga hukmanan, Pilar. Wala pulus ang pagginahum nga nagahuntad sa saliagum nga pagkamakiangayon, pahayag ni Abraham nga ginasab-an na sadto sang kaisug, sang kabangis batuk sa pagginahum sang iya banwa - Ihatag sa akon si Nonoy, - pulong pa gid niya samtang nagadahu sia sang iya mga kamut kay Pilar sa pagbaton sang ila anak. Ginhatag ni Pilar ang bata kay Abraham nga nagaalagay ang luha. - Buksi kami!... Kami ang mga tiglawas sang kasuguan! - Tingug yadto gikan sa gwa sang puluy-an ni Pilar kag ni Abraham. Wala sing naglihuk sadto sa ila. Didto sadto kag sa hinali bumukas ang takup sang ila talaliwanan kag nagsulud ang apat ka lampitaw. - Wala magsayup ang amon banta nga yari gid ikaw pumadulong, Abraham!! - ang matigda nga pahayag sang pangulo sadto nga hubon sang mga maniningad sang banwa. - Karon, luyag mo kag indi, dalhon ka namon sa gilayon sa amon pagbalik, - dugang nga pulong sang nagahambal. - Matuman ang inyo pagbuot, - sabat ni Abraham, - apang, pangabayon ko sa inyo nga anay ako makabalik upod sa inyo, tambongan ko anay ang pagtaliwan sang akon anak. - Dili mahimu, - tugda sadto nga pangulong lampitaw, - ang mandu sa amon, amon nga tumanon. - Kon amo, - sabat liwat ni Abraham, - tumanon ninyo ang mandu sa inyo, apang dili ako mag-upod! Pamat-ud yadto nga mga tinaga sang isa ka tao nga dili man magbato sa mga tiglawas sang kasuguan, apang may kaisug sa pagpanagudili. Sang ila mabatian yadto nga mga pinautwas ni Abraham, dayon sang tatlo ka lampitaw palapit sa iya. Gin-uyatan sia sa isa ka butkon kag bulyahon, ganoyon pagua sa ila puluy-an. Nagpanipuslut si Abraham, apang wala gid magbayaw sang iya mga kamut sa pagbatu. Sayud sia sadto nga wala na sing kinahanglan ang kusug sa pagpamatuk. Dili na bagay yadto. Hangup niya sing himpit nga ang tampalas nga iya ginhatag sa duha ka bantay tumbas na yadto nga makabayad sa mga pasipala sa iya sang iya mga kasumpong. Wala na sing pulus ang tanan. Samtang nagalakat sia kaupod sadto nga mga lampitaw, nagahibi ang iya kasingkasing sa pagpanumdum sang iya gintalikdan nga kahimtangan sang iya wala'y kabuhi nga anak kag asawa nga nagasinggit sa daku nga kasakit. Isa ka aga sang makaligad ang mga inadlaw nga nakabalik si Abraham sa bilangguan. Sa atubangan sang hukmanan. Si Abraham nagapamati sang pamatbat sang hokum sa matuod na nga sala nga iya nahimu. Gikas sadto nga pamatbat nagasiling. sa sayup nga amo ang pagpatay sing duha ka tao

sa tikas nga paagi, ang silut amo ang pagpabayad sa tagpatay sang iya kabuhi. Si Abraham del Cielo, wala sapayan nga sia binilanggu, nakapatay sing duha ka tao, duha ka tao nga suluguon sang banwa kag ginpatay niya yadto sa tikas nga paagi. Gani sia silutan sing kamatayon. Buas sa dili pa magmusiaw ang adlaw sa Sidlangan, kuhaon nila ang labing hamili kag balaan nga bugay sa iya, kay Abraham. Apang bisan nga amo yadto ang iya madangatan wala man sia paghinulsul, wala sing kangilin sang iya pagkahimtang, wala sia pagkahuya sang iya mga binuhatan. Sa iya hunahuna, manginmatay sia sa pagtubus sang mga aligutgut sang iya mga kadampig, manginmatay sia sa pagbayad sang iya nautang nga kabuhi, manginmatay sia sa pagapas sa iya anak sa isa ka kalibutan, sa isa ka kalibutan diin ang katarungan wala pagkalingkang kag wala pagkapukan sa bagyo kag halit sang kalupig kag kadaya nga dutan-on.

SA ALINSUSO SANG ILULUTHANG

ni Victorio L. Hinolan

Handurambongnon.Nagalabyog sang iya bulawanon nga mga guray ang nagahinalup nga adlaw. Makanay kag mabugnaw ang dapya sang hangin. Malinaw ang lawud nga nagahanul-hanul lamang ang dagat timaan nga malinong ang hinudlaw. Nagapamulak sing mga tao ang matahum kag dalayawon nga plasa sang Dakbanwang Bakolod. Namondak-pundak sila katulad sa pagbinahinbahin sang mga pispis sa manuhaytuhay nilang balahibo. Sa isa ka hambal, napinig sa isa ka duo gang mga pilakan, sa isa ka duog man ang mga mamumugon, sa liwan nga bahin ang mga pumalatikang; sa isa man kabahin ang mga manogbulong, sa isa man kapihak ang mga mananabang, samtang sa tunga, sa Bandstand , nagatindog ang mahagoyhagoy nga tao kag sa iya luyo nagalingkod ang mga puno-puno sang hangaway-pungsodnon; kag sa palibut sang Bandstand nagabantay sing mayo ang mga hangaway-karabatanan nga ang amo ginalikusan man sang mga Humalanas-hangaway, Trainees . Makaluluyag nga matang pispis-danyag ( bird's-eye-view ) ang amo gna pugawa sang kakdaygan sang plasa. Ang amo nga danyag angay sa nanariaring duag nga mga sinipad nga ginpongpong sa isa lamang ka gukup. Matuod kay sa amo nga panglingaw-lingawan sang mga masinakiton sing kasingkasing nga mga pumoluyo sang Dakbanwang Bakolod, makita sa amo nga tion ang nanuhaytuhay nga sari sang tao sa tanan nga sahi sang pangabuhi. Sa amo nga pagtililipon nila, malinong sila katama, tulad sadtong nagasaulog sila sang balaan nga misa sang pagkapatay sang Diwa. Anggid sila sa malinaw nga lawud sa bulan sa Mayo nga bisan ang ila paglingi-lingi talagsahon lamang. Halus ang tanan nga mga mata napansal sa kawayanon sing panglawas nga tao nga ginapaabut sang tumalan-aw ang pagtikab sang iya sini mga bibig. -Ngaa kakdamu sang mga tao diri sa nakawaan-banwa? May ano karon diri? - pakiana ko sa akon kakilala nga nagatindog nayon sa pundok sang mga mamumugon. - Kay magahambal karon si Donato Flor de Caña, ang labing bantog nga mamantala kag manogpamulong-pulong dili lamang diri sa mga puod nanday Sumakwel, Bangkaya kag Paiburong, kondi tubtub sa pulo ni Lakandola. Amo ini ang katapusan niya nga pangabay, ang pagtusngaw sang iya busilangnon nga balatyagon sa atubangan sang kadamuan kay buas luthangon na sia sanglit ginpatay niya ang labing gamhanan nga tao sini nga puod. Si Don Basilio Kisman, ang diktador sining duta sang kalamay. - amo ang sabat niya sa akon. - Ti, diin na ina si Donato Flor de Caña? - usisa ko sa iya. - Inang nagatindog bala sa Bandstand nga daw si Abe Lincoln sing panglawason. - Kon amo, mamati man ako kay ginasugid gid ini si Donato Flor de Caña nga maisug sing dila kag isululat. - ang himulongon ko sa akon man lamang, mga wala na maglakat pa don diin kondi nagtindog na lang sa luyo sang akon kakilala. Kay amo ang ginapaabut sang tanan, nagsugod gid man paghambal ang bantog nga manunulat. - Mga hinigugma ko nga kasimanwa: Nalipay gid ako nga nagdugok kamo sa pagpamati sining katapusan ko nga pagpamulong-pulong kay ini bilang pagpadungug man ninyo sa akon. Una sa tanan, ginatib-ong ko sa hitaas ang dungganon naton nga pangulo-dakbanwa, Gg. Alfredo Montelibano, ang aton pangulo-puod; Hal. Valeriano Gatuslao ka gang iya duha ka katapu, Hal. Generoso Villanueva kag Hal. Aguedo Gonzaga. Sila tanan may tipik nga silak sang ginatawag sang ' Justicia Social ' sa ila agtang. Huo, kay sila maluloy-on sa mga kubos kag nagatabang sila, dili lamang sa wakal tulad sa madamu nga mga pilakan kondi sa buhat gid, apang indi ako makapasalig nga ang ila sini mga buhay tunay gid nga ' Justicia Social ', kay sa pagkamatuod, wala gain sing isa nga makasaysay sang tunay nga kahulogan sini nga tinaga. Samtang nagapuyo lamang ang tao diri sa idalum sang gamhanan nga adlaw,

walay isa nga makabuhat sang tunay ' Justicia Social ', kag kon may yara nga isa gid man, daku ina nga balita, kay indi na ina sia tao nga inanak sang makasasala kondi Diwang Apo na ina sia nga ginpakunsad diri sa duta sang Diwang Anak. Mapati kamo ukon indi, ang Diwa amo ang makabuhat sang tunay nga ' Justicia Social '. Ang pag-uswag sang Bakolod, isa ka daku nga kadayawan ni Dung. Alfredo Montelibano kag sang mga nagpatigayon nga madakbanwa ang Bakolod kag isa man ka kadungganan sang puod sang Negros Nakatundan apang, sa isa ka bahin tingga nga gintongtong sa abaga sang mga kubos nga timawa. Dayag kayo nga madamu na ang kabalhinan sang amo nga banwa; nagtahum ang balaligyaan-banwa, nagmasulhay; mayo ang pagdumala sa banwa, madamu na ang bantay-banwa nga nagapatuman sang kalinong, naglulupad ang mga kagaw nga amo ang nagahatag sing mga balatian sa mga pamatan-on, nagkalumus ang mga sugal nga amo ang nagagoygoy sa kalabanan sa malain nga mga kaduyogan; kag tan-awa ninyo ang katahuman sini nga plasa nga aton nian ginatindogan. Apang, dungan sa pag-uswag sang Bakolod nagsaka man ang mga balayran sa pangulohan; ang tanan nga balaklon naguswag man ang bili; sa isa ka pulong, nagmahal man ang pangabuhi sa amo nga dakbanwa samtang ang diotay nga suhol sang mga inanak sang balhas, ang daw halus nga daan makabuhi sa panimalay nga bayad sa ila pangabudlay daw tuod nga wala nagahulag, daw palangakuan ni San Pedro nga wala pagsaka, daw tun-og sa dahon sang kahuy nga nagakatunaw lamang kag wala pagdugang. Indi kita sini magkatingala, mga kasimanwa ko, kay amo gid ini ang lakat sang kalibutan; kon luyag naton ang dayaw, kinahanglan nga tuksan man naton ang iya bili. Ang kinalain lamang sini ka yang mga patay-gutum man nga daan nga indi unta ila maluyag sang dayaw kay indi na gain makasagawud sang inogsulod nila sa kulon magaantus man sing pilit sang tanan nga kasakitan kag batyay sa pangabuhi. Lab-as pa sa akon pulondan sang paino-ino ang mga nagliligad nga hitabu nga bagay ipagkit sa maragtas sini nga puod. Ang naghawan anay sadto sini nga duta amo yadtong mga tigbatas nga katigulangan sang mga kibulon sing kamut. Nag-antus yadto sila sang mapait nga pangabuhi upod ang handum nga sa ulihi makaginhawa sila. Ginsumpong nila ang tanan gna kalalat-an. Gin-away nila ang mapintas nga takig, ka gang iban sa ila nga kinulabos sing palad nagpahuway na lamang sing dayon. Ginhalad nila ang ila kabuhi pagpulod sang dalagku nga mga kahuy, kag madamu sa ila ang nagkalapiang, ang iban nag-inutil ka gang iban sa ila nagkalamatay gid gna natup-an sang ila ginatapas nga kahuy. Sa lakas nga paghimulat nila kag ila mga inalabuab, nadaginutan gid man paghawan ang malapad nga duta kag gintamnan nila sing mga lubi, kawayan kag iban pa nga sari sang mga talamnonon nga himunga. Sang ulihi nagdugho diri ang mga pilakan gikan sa tabuk kag gin-alungay nila nga baklon ang mga hawan sang mga kailong tigbatas, apang pila sa ila ang wala matimpusi pagbayad, ang iban wala gid mabayari, kag sang ulihi pa gid, ang kalabanan sa ila ginpalugusan lamang kag agawon ang ila duta. Daw ano ini kasubo nga dumdumon naton? Tubtub pa gain karon masunsun natin mabatian nga: "Si kuan nga imol gin-agawan ni kian nga manggadan sang iya duta." Pila na bala ka mga kubos ang anwad-an sing mayo-ayo nga pangabuhi bangud kay gin-angkon ang pilakan ang duta nga ginakuhaan ya sang inogtil-og sa iya panimalay? Pila na ka inanak sang balhas ang nagtalangis kay ginlanggab sang mga mabudhi nga manggadan ang ila diutay nga duta nga ginapangabuhian? A! madamu na, madamu na gid tubtub ang iban sa ila nakadangat gani sa pagpatay sa amo nga mga malugos kag maitum sing kalag nga tao. Sang yara na sa kamut sang mga pilakan ang malapad nga mga duta, gintamnann nila sing tubo kag sanglit mauya nga duta nagmaayo ang tubo. Busa sa panahon sang galing, nagakuha ang mga mangunguma ( Hacienderos ) sing madamu nga mamumugon sa Antique, Iloilo kag Capiz nga mangabudlay sa ila palangumhan. Ginganyat nila ang makaluluoy nga mga imol sa amo nga mga duog, nga bayaran nila ang amo nga mga mamumugon sing maayo nga suhol kag iban pa

nga mga panaad nga nagpadaku sang kasingkasing sang mga kubos, kag sa wala sing pangduhaduha kag kaalag-ag, nag-ulupod sila sa pagpangabudlay sa mga palangumhan-tubo, dala ang pagsalig nga sa ila pagpauli sa ila binayaan nga panimalay, may kinatsa sila nga pilak nga iamuma sa ila mahigugmaon nga asawa kag kabataan. Batuk sini nga paglaum, kalakasan ang ila nasumalang. Wala matuman ang mga panaad sa ila. Ngani ang mga kailong "Sakada" nagpalauli nga ang iban sa ila wala nakadawat sang nagakaigo nga suhol, ang kalabanan nagpalalagyo na lamang tungud sa indi na mayo nga pagbilang sa ila sang ila agalon. Bisan pa karon nga inadlaw mabatian naton ang masiling: "Kailo man kanday kuan nga nagpauli lang nga wala pagbayari ang ila kinabudlayan." Ini nga mga sakon, mga linta nga nagapangabuhi sa dugo sang mga kubos nagpilakan sa pagsuyop sang mga balhas sang makaluluoy nga mga mamumugon; busa, naghabuk ang ila buy-on samtang ang kailo nga mga tigbatas nga nagalatag sa init kag nagapakuraw sa ulan nga daw hayop nga kaon lamang ang pahuway sa pagpangabudlay, nagabatas sang manonggalon nga pangabuhi sanglit nagalumpagi sa tama kadiutay nga suhol sa ila. Masami pa sila ginalimbungan, ginalimulimu ang pinatuloan nila sang balhas kag ginapasipad-an pa sila sang ila mga agalon. Sa amo nga kahimtangan sang mga agalon kag mga mamumugon, may isa ka buaya nga naglutaw kag nangin amang-amang sang mga manggadan. Ini nga tao amo ang nangin gamhanan kag nangin diktador sini nga puod bangud sang iya rinamak nga pilak. Ang tanan nga luyag niya mahimu sanglit nagalumpaod sia sa manggad. Ang tanan nagatahod sa iya kay diri sa duta nga luhaan walay na sing labi ka talahuron kag gamhanan kondi ang pilak. Sa lipakhap daw Kanlaon sia sing tindog. Ang pagdaug sang mga palapilian sa pangulohan diri sa aton puod yara lamang sa iya mga kamut. Ang palapilian nga iya sini ginamanokmanok bisan buhatan mo dayon sing batong-daan madaug gid. Huo, madaug gid sa maayo ukon sa malain nga paagi kay ang mga tinao sang mga mangunguma kag sang mga sentral nga yara sa iya sini landing indi makahatag sang ila pili sa liwan nga palapilian kay kon mahibaloan sila, pahalinon dayon sila sa ila palangakuan. Ang makaluluoy nga mga pumilili, sa kahadluk nga magutum ang ila panimalay kon pahawaon sila, pilit nga matuman na lang sa mandu sang ila agalon ukon pangulo bisan batud gid sa ila kaugalingon nga kabubot-on. Diin diri ang ' Justicia Social ' nga ginatawag? Madamu na nga kalakasan kag malain nga mga buhat sini nga tao kag sang iya mga sinakpan ang ginbuyagyag ko sa mga pamantalaan, apang katulad lamang sa damgo, naalimonaw tubtub nga nalimutan na lang. Amo ini ang daw dili ko masalum, kon bala ang aton pangulohan, pangulohan mga makiangayon ukon pangulohan sa mga pilakan lamang. Kon sa akon lang kubos nga isip, ang aton pangulohan natukod gid sa makiangayon nga sadsadan ugaling yara lamang sa nagauyat sang gahum nga ang tinaga nga Makiangayon wala sing kahulogan sa ila. Ang lagting sang pilak amo lamang ang ila ginatamud nga sa isa ka tingug sang pilakan ' amen ' lang ang tanan. Apang, ang makaluluoy nga timawa, ang kailo nga inanak sang balhas nga amo ang mananampad sat ion sang inaway batuk sa dumuluong, nga amo ang nagasugkay sang manggad sang duta; nga amo ang galamiton sa tanan nga bagay sang pangabudlay, wala nila ginalingi. Kon bagay na nga natuhoy sa kaayohan sang imol, walay manggaran nga nagahimakas nga matigayon ang amo nga kaayohan sang simol. Subong man ang pangulohan, daw nagapatulogtulog lamang sa pagbulig sa katimawaan sang mga kubos. Apang, kon makasala ang isa ka imol, saligan mo kag lauman nga bisan manago sia sa alibutod sang bugas, kaykayon sia gihapon sang punuan; samtang nga kon ang pilakan ang makasayop daw bulag kag bungol ang punuan. - Pila bala diri sa inyo - nga dayon ya itudlo ang nagaidas nga Humalanas-hangaway (Trainees) - ang nahatagan sing hilinguyangon sang panimalay nga inyo gintalikdan suno sa kasuguan; nga ang iban sa inyo sang inyo paglakat gamasakit ang asawa ukon kabataan ukon ginikanan ka gang iban bag-o mag-anak ang asawa

kag wala sing saligan sang ila pagkataon? Sa isa ka pulong, pila sa inyo ang ginhatagan sing pilak nga igabilin sa inyo panimalay nga pagabayaan sa mapiut nga kahimtangan? - Wala, wala gid sing isa sa amon. - ang mabaskug nga tingug ang nag-alisngaw gikan sa mga Trainees. - Ti, sin-o nga gambanan kag pilakan ang nagtinguha nga mapatuman ini nga kasuguan? - Kag dira sa inyo - nga dayon ya man itudlo ang naga-gutok nga mga maumumugon - Pila sa inyo ang nagaagum nian sang maayo nga paginakup sang inyo agalon, nga kon magmasakit kamo may manogbulong nga nagabulong sa inyo kag may manogtatap-masakit nga nagatatap sa inyo nga wala kamo sing bayaran kay amo ang pagbulut-an nga ginapatuman sa ila? Pila sa inyo ang nagabaton sing nagakabagay nga suhol sa inyo pangabudlay kay pila sa inyo nga nagapangabudlay sa mga palangumhan-tubo sing wala lamang ka takna sa bilog nga adlaw? Hagong lamang ang ginsabat sang amo kadamu nga mamumugon kay ayhan nahadluk nga basi ipiton sila sang ila agalon ukon iban man nga mga pilakan nga yara nagatambong kong magsabat sila sing talonhayag. Matuod man, sin-o abi nga imol ang indi mahangawa magpahayag sang iya tunay nga balatyagon tuhoy sa indi maayo nga pag-inakup sa ila sang ila agalon kay kon mabatian sila, dayon gid sila timalusan kag pahalinon sa ila ginakuhaan sing pangabuhi? Sa sini nga bagay kon matabu, wala sing pangulohan nga nagaapin sa ila kag wala man sila ginahatagi sing palangabuhian kon pahawaon sila sang ila agalon. Busa, bisan ang tanan nagabalabag sa ila tutonlan, bisan ang tanan kamandag sa ila ginhawa, bisan ang tanan bantiling nga lulan sa ila abaga nga ginahimu sang ila agalon ukon iban man nga pilakan; ginalaguk lamang nila katulad sang paglag-uk sang isa ka hayup sa bulong nga ginatingal sa iya. Amo gid ini kay nasayuran sing labi kasanag sang mga mamumugon nga bisan ang tanan nga katarungan yara sa ila palad, kong bagay na sa atubangan sang hukmanan kag pilakan ang ila kasumpong, angay lamang sila sa nakainum sing lagtang. Amo ini ang nagapakunol sang ila dila sa pagtusngaw sang ila tingug sa tampad sang ginapasilongan nila nga mga manggadan. Mamula lamang ang nagapamulong-pulong sang wala gid bisan isa sa mga binunga sang balhas nga nagsabat sing maisugon. Dayon ya panagmut kag magpadayon sa paghambal sing labi pa gid kasingkal nga mgak tinaga. - Kita nga mga imol, naandan nag id lang sang mga gamhanan kag mga pilakan sa pagpigus, paglimbong, paglimulimu, kag pagsimusimu kay bisan nagatungtong na kita sa Kanlaon sang katarungan, nahadluk kita gihapon magtusngaw sang aton tingug. Dili ta pa bala mahabuy ang batasan sadtong aton mga ulang nga kon yara na gani sa atubangan sang gamhanan ukon pilakan, dayon lang nila kuob kag magpabarbas sang ila tingkoy? Isab-ong ta sa sab-ongan sang aton paino-ino ang kaagi kag kaisug sang labing bantog kag bugtong nga inanak sang Kabisay-an, Graciano Lopez-Jaena. Ang lawas ya kag kalag ginwaswas ya sa pagbayaw sang kinamatarung sang iya duta kag sang aton man duta nga natubuan. Yadtong iya mga bibig, nga walay kahadluk sa pagtusngaw sang tingug sang iya Iloy-duta sa tampad sang mga katsila sadtong mangingit nga kagab-ihon sang ila diri panahon sa aton hinigugma nga Pilipinas, dapat ta isul-ub sa aton ba-ba. Aton gid dumdumon nga nag-antus yadto sia sang mapait nga pangabuhi kag namatay sia sa labing makahalanuklog nga kahimtangan didto sa duta sang mga putian, lamang nga matultog sa ila bagol ang kinamatarung ni Iloy Pilipinas. Kanugon sini nga matinggas nga panggas sang aton utod gna baganihan nga dili ta paggamiton ang uyas nga bunga sang iya ginpanginmatayan. Labi nag id nian nga wala na kita nagapuyo sa panahon sadtong mga mapiguson nga mga katsila, diin ang kusog sang kusog amo agn nagaluntad, kondi karon nagakabuhi na kita sa binag-o nga panahon nga makiangayon, diin ang kusog sang katarungan amo ang napaibabaw ka gang tagsa sa aton may kahilwayan sa paghambal sang matarung lamang; sa pagtusngaw sang iya tingug sa guya sang tanan, wala pinilian. Kon kita magpuyo man lamang nga ipalinas naton ang aton katarungan, mayo pa nga puslan na lang kita sang duta agud

magatambok pa ang mga tanum nga makasuyup sang aton tagas. Ipakita naton ang aton ' Valor Civico ' nga giantawag, kay yanang mga gamhanan kag manggadan, katulad ta man nga nagakaon sing kan-on, katulad ta man nga nagabatyag kasakit kon kusion ang ila panit kag katulad ta man nga nagapasilong sa handong sang atop. Ngaa magkahadluk kita sa ila? Dili bala kita alangay sa mata sang aton Magbubuhat? Kon sila nagahaklu sang mabugnaw nga hangin, kon sila nagalag-uk sang matin-aw nga tubig, kita subong man; mahibalo man magtan-aw sang mahigko kag indi; ngaa abi nga ila kita tapakon kag indi pagkilalahon ang aton matarung? Kon amo ina sa gihapon ang ila padihut, kinahanglan nga gamiton ta ang binuhat sang panday sa salsalon. - Bugalon nga tao, indi na makaabut pa buas ang imo kabuhi, nian tapuson ko na nga daan. - ang singgit sang isa ka mangunguma nga nagatindog sa luyo ni Dung. Aguedo Gonzaga kag sa likud ni Dung. Generoso Villanueva, nga dayon hunos sang iya iluluthang sa tuyo nga luthangon ang nagapamulong-pulong. Apang ginpugos sia ni Dung. Gonzaga kag gin-agaw sa iya ni Dung. Villanueva ang iluluthang. - Pamati ka lamang kay amo naman lang ina ang iya paghambal kag kon luyag mo gid nga makadulot ang liso sang imo iluluthang sa iya lawas, buas sa mga ikan-um ang takna sa aga, kadto ka lang sa baybay kay ikaw gid ang paunahon paluthangon sa iya. - ang pulong ni Dung. Gonzaga sa tao. Wala man magsapak sa amo nga tao si Donato Flor de Caña kondi padayon lamang ang iya hambal. - Amo ini ang akon nadangatan; buas luthangon na ako kay ginpatay ko ang labing gamhanan kag pilakan nga tao sa aton pulo, sanglit ginlinas ya man ang akon katarungan kag ginpakahuy-an ya ang akon pagkatao. Sa tapus ko mabuyagyag ang iya kagarukan kag malain nga mga buhat sa tion sang piniliay, iya ako ginpasipalahan sa tunga sang dalan nga may madamu nga mga tao sang iya ako masugata, kag buot ya unta luthangon, apang naunhan ko sia handus sang batanginyo nga sadto nga adlaw sa dili ko hungud nadala ko, kag amo lamang ang iya kinamatay. - Busa mga utod kong mga timawa, kon sa gihapon buhatan kamo sang inyo aalon sing kalakasan, dangup kamo sa mangangapin-banwa ( Public Defender ) agud mabuligan kamo kag mahusay ang gumontang nga masonson nagakahanahu sa tunga sang mga mamumugon kag agalon. Apang kon patumbayaan sang amo nga mangangapin-banwa kamo, kay masami amo ang ginabuhat sang mga yara sa gahum sa mga imol nga nagapahitabang sa ila, kag nagapagusa gihapon pagtindak ang mga pilakan kag gamhanan sang inyo katarungan kag wala man kamo ginasapak sang pangulohan, bangona ninyo si Joaquin Gil kag buhi-a ninyo ang iya buhat. Laglaga ninyo yanang di-makita nga gahum sa likud sang aton pangulohan nga lamang ang may sarang kag dalagku sing hikap sa aton mga punuan ang nagapatubas. Lumpawa ninyo yanang walay ipalatugsiling kag walay pasunaid nga nagaulon sa manggad kag gahum katulad sa paglumpaw sa isa ka kahuy agud nga magmatarung sa ulihi ang ila sini mga inalabuab. Amo lamang ini ang akon sarang mabilin sa inyo kag paalam na sing dayon sa inyo tanan. - Kailo ka man nga buas mapauli ka na sa Alinsuso Sang Iluluthang, ang himulongon ko sa akon man lamang. Sang aga, aga pa nagbangon ako kag maghingagaw kadto sa baybay sa pagsaksi sa makahalanusbo nga pagluthang kay Donato Flor de Caña. Sang nagalakat ako sa dalan nasugata ko si Gg. Jose Jabat. - Diin ka makadto, bugto nga daw nagadalidali ka gid? - tamyaw ya sa akon. -Didto sa baybay, matan-aw ako nga luthangon si Donato Flor de Caña. - Indi bala si Donato Flor de Liza ang buot mo silingon, bugto? paathag ya pa gid sa

akon. - Indi. Ayaw na pagpatya ang mga tinion kay madali na lang ang ikanum ka takna. - nga dayon ko padayonon ang akon tikang, kag sa wala ko mahibal-i nagsunod man sia sa akon. Didto sa baybay nakita namon ang pila ka bilog nga dalagku nga sakayan ukon Parao kag mga karo nga nagahakut sang mga lulan, apang wala didto ang mga hangaway ka gang luluthangon. Naglibug ang ulo ko, kag sang gaydugay gikan sa simbahan nabatian namon ang bagting sang ikapito ka takna. Didto kag magtuo ako nga ang magapauli sa Alinsuso Sang Iluluthang isa ko lamang gali ka damgo.

SA LAWOD SANG PANGABUHI

ni Ismaelita Floro-Luza

Madugay nga nagtindog si Lorna sa tupad ni Dardo. Waay nagahulag. Nakadulog si Dardo sa pag-uba sang iya sapatos kag tinulok ang nawong sang asawa. Nagatamod gihapon ini sa pito ka panid nga beintehon nga tinunghol niya. Sueldo yadto ni Dardo para sa isa ka kinsena. Kag sa nawong ni Lorna, amat-amat niya nga namasnahan ang pagkulap sang gal-om. "Ini lang?" Nabatian ni Dardo nga hambal ni Lorna nga naladlad sa gihapon ang kamot. "Siento kuarenta na lang ina," waay sa buot nga balos ni Dardo nga pinadayon ang pag-uba sang sapatos. "Binuhinan ko sing bale kuarenta. Beinte sa alamotan namon sa bangkete ni Mr. Velasco (si Mr. Velasco kaupod ni Dardo sa opisina nga manogrtiro na sa palangakoan), napulo para sa regalo namon sa iya ka gang napulo binayad ko sa utang ko sa kantina sang opisina." Larawan sang isa ka lutos nga nakapungko si Lorna sa kaatubang nga sopa. Daw indi gihapon makapati. Nagakurinot ang agtang. "Ano sa banta mo ang matabo sa aton sa sinto kuarenta nga ini, Dardo?" "O," nakapukwat si Dardo. "Ang kuarta mo," hilmonon na ang pagkabasag sang tingog ni Lorna. "Aba, ano sa laom mo ang buhaton ko diri? Sa hinakay sa balay, kuarenta. suga, otso. tubig, lima. sa utang sa tindahan, beinte singko na tanan. Bugas, sud-an! Ang sapatos pa nga ginapangayo ni Dandoy mo para sa boy eskauting. Pamasahe mo kag panigarilyo! Maayo kon indi blue seal. Aba, pesos siguro ang kaha kag isa ka maghapon mo lang nga suyop." "Ara ka naman! Buisit nga." Hinali nga tumindog si Dardo. "Gumwa naman ang litaniya nga ina. Ano ka bala!" "Ano ka bala!" Balik nga binghal ni Lorna. "Anhon ko ining kuarta mo?" "Di, paiguon mo bisan paano!" "Paiguon? Nahibaloan mo bala nga magalitik naman ang ulo ko sing paigu-igu sini? Aba, ang badyet ko bisan anhon ko na sing unat indi na gid mahimu! Duha pa abi ang nagagatas sa mga anak mo." "Mahimo bala?" Pugong ang pagbungat ni Dardo. "Karon na ina. Ginagutom na ako." "Maayo ka imo kay. "Indi ka bala mag-untat?" Singgit na nga balikid ni Dardo. "Indi! Ngaa indi mo bala luyag nga mabatian ang kamatuoran nga kulang ang pamilya mo?" Apang ang kasingki sang panalambiton ni Lorna hinali nga nauntat. Hinulikap niya ang iya nawong nga hinali nga uminit bangod sa tupa sang kamot ni Dardo. Masakit! Mabinhod! "Tinampa mo ako!" "Nagapamilit ka!" Hinali nga tumalikod si Dardo nga daw sadto lamang makabugtaw sa kamatuoran nga napatup-an niya sing kamot ang iya tiayon. Apang nalimot sia sa kaugalingon. Sa una nga kahigayonan sa ila pagpangabuhi karon lamang niya napatup-an sing kamot si Lorna. Waay gid sia makapugong sang iya kaugot. Naghibi si Lorna. Masinakiton. Ginhimulatan ni Dardo ang magbalikid sa asawa nga naganguyngoy sa sopa, apang indi niya mahimo. May kon ano nga gahom ang nagapugong sa iya. Kag sa baylo nasapwan na lamang ni Dardo ang kaugalingon nga nakasuksok liwat sang iya kamisadentro nga nagakabit sa salandigan sang pulongkuan. Kag madasig na nga nanaog. Sumakay si Dardo sa naglabay nga dyep. Ginpakamaayo niya nga sa isa ka restawran na lamang manyaga. Nakaorder na si Dardo sing pagkaon apang nagapabilin gihapon nga daw nagaalimbukad ang sulod sang iya dughan. Bation gihapon sa iya ang paglinagumba sang kaakig nga kaina pumogad didto. Kag ang hanol sang nawong ni Lorna ara gihapon sa iya palad. Kinuom niya. Masakit panumdomon nga nagamitan niya sing kamot ang tiayon. Ini ang isa ka butang nga ginalikawan niya buhaton sugod pa sadto. Apang sumondol na sa talaksan ang iya kaalipungot kag nalimtan niya ang tanan. Wala na sia sing itugot pa. Napilasan ang iya balatyagon saw ala sing panabitabi nga mga pinanghambal ni Lorna. Napulo ka tuig na karon nga nakasal si Dardo kag Lorna. Kag lima ka bilog ang nanginbunga sang ila paghigugmaanay. Si Lorna nakatapos sing

pagkamanunodlu sang kaslon sila. Apang waay ni ardo ini pagpatudlu. Luyag ni Dardo nga magapabilin lamang ang tiayon sa sulod sang balay agod magtatap sang ila mga kinahanglanon sa amat-amat nagadamu nila nga mga anak. Ang ginabaton ni Dardo nga tatlo ka gatos kag kalim-an ka pesos tuman na agod makasabat sang ila pang adlaw-adlaw nga kinahanglanon. Apang sang magdamo na ang ila kabataan ka gang kamagulangan nagabuthu na, amat-amat man nga nabatyagan ni Dardo ang pagpiot sang ila pagsinalayo, labi nag id sang magtaas ang presyo sang mga balaklon. Amat-amat nga nagdaku ang galastohan, butang nga amo ang masunson sandigan sang ila balaison ni Lorna. Nakahulag si Dardo sang ibutang sang tag-alagad ang iya inorder nga pagkaon. Sinugoran na niya ang paghungit. Apang nabatyagan niya nga nadula na ang kaina kagutom nga naglikos sa iya. Nadulaan sia sing gana. Uminon na lamang sia sing tubi kag liwag nga tinawag ang tag-alagad. Binayaran ang nakaon kag madasig nga tinultol ang ganhaan paggwa. Sa opisina nagderetso si Dardo sina nga udto. Waay na sia magbalik sa ila balay. Luyag niya nga palipason ang kaalipungot nga sadto na gaamat-amat naman sing hupa sa sulod sang iya dughan. Kag sa iya pagisahanon sa atubangan sang iya latok sa talatapan, wala man sia sing naaputan nga buhaton. Igu man lang magduhongan. Si Lorna gihapon ang larawan nga nagahampang sa iya painuino. Ngaa nga nadapatan niya si Lorna sing kamot? Ngaa nga nabuhat niya ang subong sa tinuga nga mahal kayo sa iya? Ang napulo ka tuig isa gayod ka malip-ot nga panahon para sa iya agod manginlab-as sa handurawan ang nagliligad sa ila ni Lorna. Indi sa paghakwat sang kaugalingon nga bangku, apang may angkon sia nga kaambong. Kag indi maisip ang mga babae nga napangakoan niya sing paghigugma. Mga babae nga waay naman sia pagpaslawa. Apang sa kadamuon sang natipon niya nga mga kahagugma, si Lorna ang iya pinakasalan. Indi matahom si Lorna kon nawong ang pagahambalan. Kasarangan lang. May hitsura man, diutay. Pero naton-an na niya nga higugmaon ini sing himpit. Kay Lorna lamang sia magtuad sing paghigugma nga upod ang iya kasingkasing. Siling pa sang iya mga kaabyanan sadto, nakuha kuno sia ni Lorna sa angkon sini nga kaalam. Ginaako niya. Maalam matuod si Lorna. Balediktoryan sang magtapos sa hayskol kag Magna cum Laude sang matapos sa kolehiyo sa kurso sang pagkamanunodlu. Ginapabugal niya ang kinaalam nga ini ni Lorna sa iya kapareho nga lalake. Mapalaron sia. Ang matam-is nga handurawan sang nagliligad, lubos nga nagpalimot kay Dardo sang iya kaakig. Gani sang maggwa sia gikan sa opisina sina nga hapon, mamag-an na kayo ang iya pamatyag. Waay sia pagbugnoha ni Lorna sang magsampot sia sa balay. Pat-od ni Dardo nga nagahinakit sing kapin sa iya ang tiayon. Kag pati na ang ila mga anak nga ayhan nakahangop na sang nasaksihan nga natabo sa ila nga duha waay na magginahod katulad sang kinaandan. Sa ila paghigda sina nga gab-i, nagapabilin gihapon nga wala sing tingog si Lorna. Nagatakilid ini sa pihak nayon sang kama. Nakabatyag si Dardo sing kahuya apang yadto ginpilit niya nga pakigsumpongan. Kinahanglan nga magbugnohanay sila ni Lorna. Kinahanglan nga makapangayu sia sing pasaylo. "'Ling," mahinay ang tingog nga kinaptan ni Dardo ang butkon sang tiayon. Waay ini maghulag. "Pasaylohon mo kuntani ako sa natabu kaina. Pero magpati ka kuntani nga indi ko hungod nga buhaton yadto sa imo. Nalimot lamang ako sa kaugalingon. Napuno lang ako." Kalinong. Waay gihapon maghulag si Lorna. "'Ling, please ." Wala gihapon sing sabat. Nakaginhawa sing madalom si Dardo nga piniyong ang mga mata. Nahibaloan niya nga nagabugtaw si Lorna kag nabatian sini ang tanan niya nga ginpanghambal. Apang nagapakunokuno lamang nga nagakatulog. Mataas na ang adlaw sang magbugtaw si Dardo sang sumunod nga aga. Katulad sang kinaandan, nagahulat sa latok ang iya pamahaw. Humigop lamang sia sing kape, kag sang magpaalam sa tiayon, isa ka mahinay nga "huo" ang pinakwas ni Lorna. Madamu pa nga mga inadlaw ang madasig nga papupu sa pungango sang panahon, kag sa sulod sang panahon nga ina, nagbalik naman ang daan nga

katawhay sa sulod sang panimalay nanday Dardo kag Lorna. Apang namutikan ni Dardo nga sugod sadtong hitabo nga nadapatan niya sing kamot ang tiayon, nanginmahipos na ini. Kag isa ka aga, amo na lamang ang kakibot ni Dardo sang mabugtawan nga nakailis na si Lorna. "May laktan ka?" Pasikto niya. "Huo," sabat ni Lorna. "Nalipatan ko gali nga silingon sa imo. Nakasulod na ako sa Holy Ghost." Isa ka kolehiyo nga ginadumalahan sang mga madre ang tinumod ni Lorna. "Karon nga adlaw ako maumpisa." Nakanganga si Dardo. "ang pamahaw mo ara sa latok kag ginbilin ko naman kay Talia ang mga kinahanglanon mo." Nakapanagitlon si Dardo. Nahinalian sia. Apang nakahalin lamang si Lorna, waay na sia makatingog pa. Madugay sia nga naurongan. Sa sulod sang iya kasingkasing may kon ano nga kahapdi ang hinali nga tumohil. Pilit niya nga pinaligad aydto. Ginbawi-bawi. Ayhan may katarongan man si Lorna sa nanginpamat-od sini. Ka gang sumunod pa nga mga inadlaw amo ang nagsaksi sang kamag-o sa ila pangabuhi. Nadula na ang kinaandan nga pag-imbestigar ni Lorna sa sentimos nga madula sa iya sueldo kada kinsena nga magentrega sia. Kag nahibaloan ni Dardo nga daku man ang ginabaton sang tiayon sa ginatudluan sini. Kag sining ulihi pa gid nga mga inadlaw, natukiban na lamang niya nga luas sa ginabaton ni Lorna sa bulothuan, naga-tutor pa gali ini sa duha ka anak ni Mrs. Sales nga amo ang kabangdanan kon ngaa masunson nga magab-ihan ang tiayon sa pagpauli. Ang gumontang nahanungod sa kuarta, nadayonan na nga nadula sa ila pagsinalayo. Halog na ang ila pagginawi sa pilak. Kag nakapamakal naman sila sing mga panapot para sa mga kabataan kag pila ka kasangkapan sa sulod sang balay. Apang ang tanan nga ato, ang tanan nga kapinasahi, may kon ano nga kasakit nga nadulot sa pagkatao ni Dardo. Nabatyagan niya nga may daku nga kakulangan. Kag ang kakulangan nga ina amo ang ginapilit niya nga laghapon sa tanan nga adlaw. Ginapangita niya ang pagpresentar ni Lorna sang mga gumontang nahanungod sang kinahanglanon sa iya panimalay. Nga sia ang sandigan sa ila paglangoy sa lawod sang pangabuhi. Ginakapyotan sang iya mga mahal sa kabuhi. Kag sa pamatyag ni Dardo, padayon nga nagalakat ang mga inadlaw kag padayon man nga nagakadula ang iya kapuslanan bilang amay. Sa tinion nga nagaentrega sia sing sueldo, waay sa buot nga batonon lamang ini ni Lorna kag taguon. Ni waay na gani ginaisip pa sa iya atubangan katulad sang una. Daw wala na sing kapuslanan ang nanginbayad sang iya pagpabalhas kag paghimulat. Subong bala nga daw ginapabatayag sa iya ni Lorna nga bisan indi na sia magpangita, masarangan sini nga padalaganon sing tayuyon ang ila pangabuhi. Ano na lang abi ang iya pulos bilang amay? Ano? Bag-o nga sueldo si Dardo sina nga hapon. Mapagsik ang iya lawas sang sumampot sa ila balay sanglit luas sa kinaandan niya nga ginabaton may dugang pa nga bale siento singkuwenta nga bonus. Pinangita niya dayon ang tiayon nga sadto masaku sa mga hilikoton sa kosina. Tinunghol niya ang nakabaknal nga sobre. "Ano ini?" "Sueldo ko," may pagpabugal sa tingog ni Dardo. "Kag may dugang pa ina nga bonus." Pilit nga ginbasa ni Dardo sa nawong sang asawa ang ginapaabot nga kalipay, apang nakabatyag sia sing kapaslawan sang Makita nga waay magbag-o ang nawong ni Lorna. "A," hagyu lamang nga nagyuhom si Lorna. Pinadayon sini ang ginahikot. "Ilihog lang gani tungtong dira sa altar kay taposon ko lang ining ginalutu ko. Nakapamahaw ka na bala?" Waay magsabat si Dardo. Nabatyagan niya nga daw hinali nga nagpalang-uy-oy ang iya mga tuhod. Masakit kayo ang iya patyag. Kag laragway sang isa ka lutos nga tinuhoy niya ang ila hulot. Pahaboy nga binutang didto ang sobre sa ibabaw sang altar.

Nakapanihapon na sila sina nga gab-i kag nagapahuway-huway na sila nga mag-asawa sa salas sang maghambal si Dardo. "Nagahinakit ka pa balas a akon, 'Ling?" Nakapukwat si Lorna. "Ngaa nakahambal ka sing subong sina, Dardo?" "Sanglit nabatyagan ko. Amat-amat na nga nadula ang akon kapuslanan bilang amay sang puloy-an nga ini. Sa mga problema sa pangabuhi waay mo na ako ginapahilabti. Subong bala nga. nga." "Ginapangita mo ang daan naton nga pagsinalayo?" May katingala sa tingog ni Lorna. Nagtangu si Dardo. "Namutikan ko, sugod sang dapatan ko ikaw sing kamot, nagbag-o ka na sa akon. May paghinakit ka pa tubtob karon." "Nalimtan ko na ang nahanungod didto," balos ni Lorna. "Ang buot mo silingon, ginapangita mo ang litaniya sang utang nga masunson ko ginapresentar sa imo? Ang akon ba-ba?" "Didto ko lamang nabatyagan nga malahalon ako sa imo. kag sa aton mga anak, Lorna," may kapait sa tingog ni Dardo. "Kon nahibaloan mo lamang nga ginahinulsolan ko sing kapin ang mga pamatasan ko sadto, Dardo," hambal ni Lorna. "Ang kalainan sadto sa aton pagpangabuhi kag sa aton mga anak nga amat-amat na nga nakakilala sang kamatuoran. Nakabugtaw lamang ako sa kamatuoran nga indi ko dapat buhaton ang pamatasan nga ato sa imo sang dapatan mo ako sing kamot. Nakamaradmad ako sa kamatuoran nga indi ko makuha ang mga problema naton sa pangabuhi paagi sa ba-ba. Nalipat ako sa akon tinon-an. Kag sugod sadto ginapangaku ko na sa kaugalingon ang pagbag-o. Huo, mahal ko ikaw, Dardo. Mahal ka namon, kag sa lawod nga ini sang pangabuhi, indi kami mahimu nga makatabok kon wala ka." May luha sa mga mata ni Lorna.

PANAGHOY SANG GINAHANDOS NGA PALPAL

ni Juanito C. Marcella

"Ina ang gindalikat ko sa pagkari, Tyo Danoy," hingapos ni Mr. Tante. Wala makahulag si Tyo Danoy matapos mapahayag sa iya ni Mr. Tante ang ginkari sini sa Tapaslong. Didto sa mahanayap nga kauyaparan nalansang ang iya panulok. May ginapamatyagan si Tyo Danoy. May ginaisip-isip. Subong sang ginaaninaw niya ang iya paggahit sang kabakibakian sa tunga sang makahililo nga init sang adlaw. Subong sang ginapanan-aw niya ang iya kaugalingon nga nagapahaumhaom sang dalagku nga mga palpal sa pagpadaku sang mayor nga kahon agod masudlan sang madamu nga tubi ang uyapad-punongon agod mahapos ang pagtalauma. Subong sang mabatian niya ang iya paghiyaw sa mga karabaw samtang nagapalatak sia sang suong-suong sang punongan. Ginusikan niya sing kabudlay, panahon kag kuarta ang pagpauswag sang uyapad ng iya ginaagsahan sa pagtuo nga kutob may luyag sia sa paguma, sia man gihapon ang pauyaton ni Atty. Emilio Gazan. Kag karon, ari si Mr. Tante nga ginpakari kuno sang mananabang agod pahibal-on sia nga ang duta nga malapit na sa duha ka pulo ka tuig nga pag-agsa niya pagakuhaon na sa iya. Lumisu si Tyo Danoy kag tulokon si Mr. Tante nga nagapungku sa unutdan nga lawas sang lubi. Sa iya man napansal ang panulok ni Mr. Tante. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok. Indi sia makatulok sing tadlong sa tao nga ginsugu sang iya agalon. Daw ginasuyop sang alimatok ang iya kasingkasing. Malapitlapit na matuod sa duha ka pulo ka tuig sang pag-uyat ni Tyo Danoy sang duta ni Abogado Emilio Gazan. Ulitao pa lamang si Tyo Danoy sang buslan niya ang nagbalatian niya nga amay nga amo ang nagauma sang buhi pa ang amay ni Emilio nga si Don Lucas. Napatay si Don Lucas sang panahon sang inaway. Sang pahatpahaton sang mga kabataan sang Don ang pagkabutang sini, ang kadutaan sa Tapaslong sang Don nahulog sa kamot ni Emilio. "Ina ang pagbuot ni Toto Miling," liwag nga humambal si Mr. Tante sang wala man lamang naggiho si Tyo Danoy. "Ginakasubu ko nga ginakuha niya ang duta sa imo." Wala na sa nagapugati nga tubi sang punongan ang panulok ni Tyo Danoy. Didto napatuhoy ang iya panulok sa malayu nga bakulod - ang bakulod sang Malunoy. Subong sang ginasunod sang iya panulok ang isa ka tao nga nagatibong sang isa man ka tao - sia ato. Ginatibong niya si Don Lucas kon diin man nga lugar nga luyag sang Don ebakwitan kong mabalitaan nila nga may nagapatrolya nga mga Hapones. Pagabot nila sa ligwin nga kulokatamnan, mahimu sia sing payag-payag agod pahuwayan sang tigulang nga agalon. "Nahibaloan ko nga masakit sa buot mo ang pagbiya sina nga punong," liwat nga hambal ni Mr. Tante. Ang tingog ni Mr. Tante may kahinay kag kapung-awon nga kadalomon sa palamatin-an ni Tyo Danoy. Apang indi tingog ni Mr. Tante ang sumoklip sa iya kalawasan. Tingog ni Don Lucas ang ginaaningal sang palamatin-an. "Danoy," indi pa niya malipatan ang malagway nga paningog sang mabuot nga agalon, "madamu na ang nabulig mo sa akon. Ikaw pa lamang ang umalagsa ko nga nakabulig sa akon sing indi natuksan sang pasalamat. Sugod karon nga tuig tubtob sa ikap-at nga ani, indi ko pagkuhaon ang akon bahin sa imo patubas. Kag, Danoy, basi indi na ako magdugay, indi mo pagpabayaan si Toto mo Meling. Bata pa sia, Danoy." Kahaponanon yadto nga ang tigulang nag-aha sa iya nga ubayan niya sa pagpamasyar sini sa diutay ng pukatod sa luyo sang ila ebakwitan sa Malunoy. Pirme na sadto ginaatake sang ginadaladala nga balatian si Don Lucas. Ayhan may panalagna ang tigulang nga nakahambal sa iya sing subong. Kag madangtan pila pa kasemana, nabugtuan ini sing ginahawa sa iya katulogon. Sa kasubu sang mga tinaga nga ato sang Don, wala man niya mapunggi ang pagmiha sang iya mga mata. Indi man niya malimtan ang

iya ginsabat sa maluya na nga agalon. "Tumanon ko ang imo bilin, 'To Lucas. Indi ka magpangduhaduha." "Umhon mo sing maayo ang uyapad, Danoy. Kutob may luyag ka sa pag-uma sina nga duta indi ko ina pagkuhaon sa imo," dugang pa sadto sang Don. Apang madugay na yadto. 1944 pa yadto ginmitlang sang iya agalon. Karon 1960 na. Napulo'g anom na ka tuig ang nakaligad. Patay na si Don Lucas. Madugay na nga nagpuas ang giera. Madamu na nga mga kabalhin ang nagtuhaw sa kalibutan. Madamu nga pagbalhin sang pagsinalayo kag pagtamdanay sang mga tao. Si Emilio nga bag-o pa lamang sadto nakasal, karon madamu na sing kabataan kag labi nga nag-uswag ang pangabuhi. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok sa bakulod sang Malunoy kag lingian si Mr. Tante. Indi niya mabuka ang iya mga bibig. Katulad sang natahi ang mga ini. Madamu ang inogsabat niya kay Mr. Tante. Apang ang mga tinaga daw sa pagkasapnot mitlangon nga indi magdalhag sa iya dila. Karon pa sia makabatyag sing pagpalaminhod sang iya mga tuhod. Tigulang nag id bala sia nga indi na makasangkol sa pagtrabaho kon ngaa ginakuha na sa iya ang iya kinauma? Apang indi pa sia tigulang kon edad sang pagkatigulang ang pagahambalan. Kag indi man sia maluya. Matig-a pa ang iya mga braso. Sa kalim-an kag duha ka tuig, indi pa sia masiling nga tigulang na agod mag-untat sa dinak-an nga palangabuhian. Ginbun-ag sia sa trabaho, nagdaku sa trabaho kag nahanda na niya ang iya kaugalingon nga manigulang sa trabaho. Kag karon ari si Mr. Tante nga ginsugu ni Emilio agod magbalita sa iya nga ginakuha na ang ginatalauma niya nga uyapad. Malayu nag id matuod ang napulo'g anom ka tuig agod magbaylo ang kalibutan; ang pag-tamdanay sang mga tao; ang panghunahuna sang mga tao. A, kon buhi pa lang si Don Lucas. Lain na gid man matuod kon kabataan na ang nagadumala sang pagkabutang sang ila mga ginikanan. May ara nga nakasunod sa panimuot sang ila mga ginikanan apang may ara man nga ginabag-o ang daan nga pagtamdanay. Isa ka hilaw nga yumu ang kumawas sa mga bibig ni Tyo Danoy sang magsugat-anay ang ila panulok ni Mr. Tante. "Nahibaloan ko nga nanginmahal na sa imo ina nga punongan, Tyo Danoy," pulong ni Mr. Tante. Nanginmahal? Mahal matuod. Sabton kuntani ni Tyo Danoy si Mr. Tante nga indi lamang nanginmahal sa iya ang punongan kundi nanginkatulad na sang iya kinabuhi, apang sumoklip sa iya handurawan ang mga nagliligad kag subong sang ulit nga indi man gihapon tingog ni Mr. Tante ang iya nabatian kundi tingog ni Toto niya Miling sang mga duha pa lamang ka tuig ang nagligad. "Mahal gid man ni Tyo Danoy ang punongan," hambal sadto ni Emilio sang magpa-Tapaslong ang agalon sa pagtambong sang pagbahinay nila sang iya patubas. "Kon may umalagsa si Papa diri sa Tapaslong nga may kahamuot sa ginaagsahan nga duta, wala na sing liwan kundi si Tyo Danoy." Ka gang iya nasabat kay Emilio? "Nagatakang-takang pa lang ako, Toto Meling, ginapaligos ko na ang tubi sang uyapad nga ini," may pagpabugal man nga balos niya. Apang karon, yadto nga pagdayaw ni Emilio sa iya; yadtong iya man kakunyag sa pagpabutyag sang iya kahamuot sa pag-uma; yadtong malabukid nga pagsalig; yadtong matalunsay nga paghangpanay nila, nangin-isa na lamang karon ka hulonihon sang iya panumdoman. Indi niya mahibaloan kon nga hinali lamang ginapakuha ang uyapad nga iya ginatalauma. May nahimu ayhan sia nga sayop kay Emilio? Anhon man ni Tyo Danoy sing panumdom kon ano ang iya nahimu nga sayop, wala gid sia sing may napulotan. Sa pagbahinay ayhan sang ani ang ginhalinan? Apang tampad sia katama nga umalagsa. Subong man sang pagtamod kang pagtahod niya sa napatay nga Don ang ginpatuhoy niya kay Emilio. Ngaa ayhan? May nasaklawan ayhan si Emilio sa iya mga gawi? Apang ano man ang isugu sa iya ni Emilio sang wala pa makabalik sa siyudad ang agalon, wala man niya ginalapas. "May ipadala kuno sia diri nga magabulos sa imo, Tyo Danoy," pabutyag liwat ni Mr. Tante. "Ambot kon sin-o. Wala ni Toto Meling pagisugid sa akon. Siling niya, pahibal-on ko lang ikaw nga ginakuha na niya ang ginauma mo nga duta." "Nakibot gid ako sa sining hinali nga pamat-od ni Toto Meling," napautwas

gid man ni Tyo Danoy sang ulihi. "Sang panahon sang okupasyon, diri sila sa Tapaslong nag-ebakwit. Buhi pa sadto si 'To Lucas, ang amay bala ni 'To Meling? Palangga gid ako sadto nga tigulang. Man nakasiling pa gain sia sa akon nga basta luyag ko sa gihapon ang magpanguma, ako gihapon ang pauyaton niya sining punongan. Ako man gain sina ang nagpadaku sang kahon. Wala ina ginapatubii sang buslan ko si Tatay. Apang daw indi gid mapapas ang mga bakibaki kon indi matineran sang tubi, gain ginpunong ko. Makalima ko padagyawan ang pagpadaku sang mayor nga kahon. "Sang buhaton sang mga Hapones nga garison ang San Juan, nabakante ang amon mga uyapad sa sagi lang panagu. Sobrahan man abi ka nerbiyuso kay 'To Lucas, bangod ayhan kay tigulang na sia. Halos wala ako sing pahuway sa pagtibong sa iya. Nakapahuway-huway lang ako sang makahimu ako sing ebakwitan nila didto sa Malunoy. Inabtan kami sing gutom. Ang iban nga nakatanom wala man abi makapulos sang ila humay kay pilipigon pa lang gain ginabantayan na sang mga gerilya, ara pa ang mga sedese ni Confesor nga sobra pa ka bangis sa mga gerilya. "Agod nga mabuhi kami, nakapanglat-as ako sa Maindang kag Agtugas sa pagpamaylobaylo sing palay kag mais para sa panimalay ni 'To Lucas. Nakalambot man ako sa Talangban sa pagbolante sing uga, balingon, kag ginamos nga ginabakal ko sa Caguyuman. Ang maganansya ko akong ginadalawat sing bugas para lang kanday Toto Meling nga bisan tuman na sa amon ka pigado pislian gihapon sa pagkaon. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkuta lang si Toto Meling." "Indi gali hamak ang pagbulig mo sa ila, Tyo Danoy?" "A, mabudlay na ang magsagi sugid, Mr. Tante. Indi lang kay pagbulig ang ginpatungod ko sa ila kundi pag-unong gid. Pamangkota lang si Toto Meling. Makasugid ina sia, labi na sang mapatay si 'To Lucas. Sin-o abi ang dalaganan ni Toto Meling kay sa akon sia ginbilin sang tigulang? Sus, daw akon kaugalingon nga anak ang pagkabig k okay Toto Meling. Isa pa, agalon ko sia. Wala sila sing umalagsa diri sa Tapaslong nga nakaunong sa ila subong sang akon pag-unong. Kalabanan sang mga tinao ni 'To Lucas nag-upod sa guban sang mga gerilya. Maupod man kuntani ako apang nagapang-ulikid ako kanday Toto Meling." "Karon ko lang ina mahibaloan. May kabataan ka man, Tyo Danoy?" "Apat tanan, Mr. Tante. May pangabuhi na ang tatlo. Ang kinagot na lang ang ari sa amon. Ang duha didto sa Mindanao nagpasimpalad ka gang kamagulangan ari diri sa banwa. Nagkulokandidato gani sang nagligad nga piniliay apang wala man makalusot. Si Amboy, ang daan nga Mayor, ang napilian liwat." "May diutay man siguro nga ikasarang ang anak mo nga nagkandidato." "Kon pagkabutang ang luyag mo hambalon, Mr. Tante, walawala man inang anak ko nga nagkandidato. Ahaw gid lamang nga pasimpalad kag laway ang ginpangapital sina. Indi gid man kuntani sia magsugbo kay nahibaloan niya ang mga gumontang sang isa ka kandidato, labi na sa karon nga mga panahon nga pilak ang kinahanglan. Apang ginsagi gid sia pilit sang iya mga abyan. Man inang anak ko, numero uno nga konsehal sang nagligad pa gid nga piniliay, ti kay daw nag-ginumon-gumon bala ang mga isyo sang duha ka partido diri sa amon, hanti nadala sia sa uloulo sang iya mga dumalampig." "Pero makabuligbulig man sia siguro sa inyo?" "Bulig? Ngaa indi? Makakaon kami sa ila, ngaa indi? Apang mabaskog pa ako kag si asawahon ko indi gusto nga maglumon kami sa amon mga anak. Makasarang pa man ako magtrabaho. Isa pa, may anak pa kami nga ginasakdag." "May iban man siguro diri nga duta nga sarang mo maagsahan?" "Mabudlayan ka na makakita, Mr. Tante. Ang mga kadutaan diri lunsay naman may nagauma. Kag mabudlay ang magbaylo sing agalon. Si Toto Meling halos sunado ko na ang iya sina pamatasan. Lima ka tuig kapin ang pag-updanay namon sina diri sa Tapaslong. Nahibaloan ko ang indi niya naluyagan." "Labay man ang akon, ano ang partido sang anak mo nga nagkandidato?" "Independyante, Mr. Tante. Indi man abi sia makasal-ot sa LP kag sa NP kay pulos naman may mga kandidato." "Wala bala sia magpalapit kay Toto Meling sang iya pagkandidato?" "Sa nahibaloan ko, wala, Mr. Tante. Nahuya kuno sia magpangayu

sing bulig kayo to Meling. Isa pa, nahibaloan namon nga indi interesado si Toto Meling sa politika." "Kon amo wala ka gali makahibalo nga interesado si Toto Meling sa inyo diri politika?" "Wala gid, Mr. Tante. Didto man abi sila sa siyudad. Kag wala gid sia makadughu diri sang panahon sang kampanya kay kisera nga nakapamasyar lang sia diri, indi mahimu nga indi niya mabuligan ang anak ko bisan sa moral na lamang." "Kon amo wala ka gali makahibalo nga NP si Toto Meling?" "Ina ang kamatuoran, Mr. Tante. Apang ngaa napamangkot mo ina?" "Wala man, a." "Kon parte sa pagkandidato sang anak ko, ti, ano gid kon Independyante sia? Kag kon parte sa LP nga Mayor, mayo man ang pagpalakat ni Amboy sang banwa. Kon ginhambalan lang ako ni Toto Meling nga NP sia, bisan pa nga kandidato ang anak ko, mabulig ako sa kandidato ni Toto Meling. Kag piliton ko gid ang akon anak sa pagpaiway. Man agalon ko si Toto Meling." Nagdulog sa paghambal si Tyo Danoy kag tumangla sa piliwpiliwan sang kawayan nga subong sang may nakita nga wala niya ginalaomi nga makit-an. Nang-ulong-ulong sia kag magpadayon. "Kon ang buot mo ipahangop sa akon nga ginakuha ni Toto Meling ang iya duta bangod sa politika, daw sa malayu nga ina ang kabangdanan." Luyag ni Tyo Danoy nga hinakpan ang natup-an sang iya kaisipan. "Kapin sa lima ka tuig ang pag-uporay naming ni Toto Meling diri sa Tapaslong kag suando ko ang iya pamatasan. Indi sia mahuyogon sa politika. Napat-od ko ina." "Wala ka gali makahibalo nga si Toto Meling ang mapag-on nga nagsuprotar sang kandidato sang NP sa pagkameyor diri?" Bumilog ang mga mata ni Tyo Danoy nga nakatulok kay Mr. Tante. Ari na ang kamatuoran sang sayop niya nga pagtuo. Aw indi sia makapati. Apang kon matuod ang hinambal ni Mr. Tante? Kag daw wala nagalimbong si Mr. Tante. Nakapang-ulong-ulong si Tyo Danoy. "Wala gid ako makahibalo, Mr. Tante," tuaw niya. "Sa nasiling ko na, kon nahibaloan ko lang, nakabulig kuntani ako kampanya kay Simeon. Si Simeon ang kandidato sang NP sa pagkamayor diri. Nagakilalahay kami sing mayo ni Simeon. Nagpalapit man gain sia sa akon kag gin-aha nga buligan ko sia sa pagpaisol sang akon anak. Apang ginbalibaran ko sia. Siling ko, parte dira, wala ako sing mahimu sa akon anak. Anak ko matuod, apang indi ko mapunggan ang iya mga handom sa kabuhi. Siling k okay Simeon, pagpasayloha lang anay kami sa karon nga hugada kay ti, daw kalaw-ay man nga magsumponganay kami sang akon anak. Sa pagkamatuod, si Simeon indi liway sa panimalay sang asawa sang akon anak. Magpakaduha ina sila. Kon ginsugiran lang kuntani ako ni Simeon, bisan indi na ni Toto Meling, ayhan may nahimu gid man ako nga mga tikang. Apang wala gid. Kag daw si kon sin-o man abi ako nga magpabutyag sang akon pilosopiya sa iya? Kon nahibaloan ko lang, bisan nga magpadayon man sa pagkandidato ang anak ko, sa kandidato ni Toto Meling ako mabulig. Man agalon ko si Toto. Lima ka tuig kapin ang pag-uporay namon diri sa Tapaslong kag suando ko gid ang pamatasan niya. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Sang panahon sang okupasyon, nakaabot gani ako sa Talangban sa pagpangita sing idalawat ko sing bugas agod itil-og sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang si Toto Meling. Ang pagunong ko sa ila panimalay sadtong buhi pa si 'To Lucas nga iya amay wala sing kapin kag kulang. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Wala gani ako mag-entra sa gerilya sadto kay nabalaka ako sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling." Sa kahimtangan sang pagbalikbalik sang halambalanon ni Tyo Danoy, wala makapadugay si Mr. Tante. Sia man nakabatyag sing kahanuklog sa tigulang. Matapos niya mapaalinton ang iban pa nga gintugon sa iya ni Emilio, dayon niya paalam. "Diri ka na lang panyaga, Mr. Tante," panghawid ni Tyo Danoy. "Maudtohan ka gid sini kag makalambot sa banwa. Ato, ginsakop na ikaw sang asawahon ko sang panyaga. Indi ka magpangalag-ag. Amo sina kami diri. Ginasakop sa pagkaon ang bisita." Wala magpahawid si Mr. Tante. "Paabota lang ang magabulos sa imo sun okay Toto Meling," hambal ni Mr. Tante. "Kon ina ang pagbuot ni Toto Meling, sia ang masunod. Man agalon ko

sia," sabat ni Tyo Danoy nga nagadukuan. "Ano man ang naakigan niya a akon, ikaw na lang ang mahibalo magpamangkot sa iya." Sang wala magsabat si Mr. Tante: "Indi punongan ining ulomhan nila sang una," padayon ni Tyo Danoy nga ginakahigkahig sang iya tudlu ang ulandi nga buot masaka sa kumalagko sang iya tiil. "Ginpadaku ko ang mayor nga kahon sang buslan ko si Tatay. Makalima ko padagyawan ang pagpataas sang kahon. Ang mga palpal dira didto ko pa ginkuha sa Kapangsuran. Sadtong panahon sang inaway, diin man maebakwit si 'To Lucas, sa akon abaga sia nagasakay. Indi man abi magsakay ang tigulang sa karabaw kay naganguotngot ang iya balikawang kon tuman ang pagbika. Kon sa karosa maundag man. "Sang pagtigulotom, sanglit wala kami makatanom, nakalambot ako sa Caguyuman sa pagbakal sing uga, balingon, kag ginamos, kag ibolante sa Talangban. Isa ka adlaw kag isa ka gab-I nga lakat. Bagtas pa ako. Mainit ang dalanon. Kon pigaw ang makita ko sa Talangban, ginalahos ko pa ang akon inogbaligya sa Alabidhan. Ang maganansya ko akon ginadalawat sing bugas apra sa panimalay nanday Toto.!" Wala na pagtaposa ni Tyo Danoy ang paghambal sang mahayaw niya ang iya ulo. Nakatalikod na gali sa Mr. Tante. Lumisu si Tyo Danoy kag pasalabaran sang iya panulok ang nagapugati nga tubi sang punongan. Didto sa may tunga nayon sa ginalutawan sang manipis nga bungalon, nakita niya ang paglagsanay sang duha ka dalimanok. Lima ka tuig kapin, sal-ot sang iya hunahuna, ang pag-uporay namon ni Toto Meling diri sa Tapaslong. Kahibalo ako nga wala sing huyog sa politika si Toto Meling. Indi mahimu nga kuhaon ni Toto Meling ang iya duta bangod lamang kay nagkandidato ang akon anak batok sa iya partido. Kon ginpahibalo lang kuntani ako ni Toto Meling nga si Simeon ang iya kandidato. Diri dumolog ang handurawon ni Tyo Danoy sang mapantag sa iya panulok ang isa ka tao nga nagahan-os sang maso sa palpal. Hubad ang tao kag nagapuroy lamang. Bation sa ginahamtangan niya ang lanog sang pagtupa sang maso sa punta sang palpal. Apang tuhay nga huni sang lanog ang iya nabatian-daw taghoy ini samtang nagapanglusot-lusot sa mga kakawayanan.

Nagahulat Ang Dughan

Ni Jose Roweno A. Ansino

NAGAHINUNOD na ang adlaw. Wala na nagapangusi ang silak sini. Gani nanaog sia kag tinuhoy ang sapa nga amo ang ginahalinan sang tubig nga ginainum sang humay sa ila talamnan. “Diutay na lang ang tubig sa sapa. Indi katulad sadto,” may pagkanugon nga muno niya sa iya kaugalingon. Naglusong sia sa tubig. Nabatyagan niya ang kaalabaab sini. Ano abi kay wala na sing dalagku nga mga kahoy nga nagahandong didto sa ulohan sang sapa. Nagtakas sia kag nagpungku sa isa ka matapan nga bato sa pangpang sang sapa. Diri sini nga bato napasad ang isa ka bahin sang iya kabuhi. May diutay nga tiyangge ang iya iloy sadto. Sia ang masunson nga nagabantay sang tiyangge. Bisan malaka pa ang pamalay sa ila baryo sadto, madahog ang ila baligya sanglit sila lamang ang may baligyaan sa ila duog. Isa ka adlaw sadto, may tatlo ka pamatan-on nga nakasaboy sa ila baligyaan. Nagorder kag nag-inum ang mga ini sing whisky. May dala sila nga gitara. Manami magkutingkoting ang isa samtang ang duha iya manami magkanta. Sugod sadto, halos adlaw-adlaw nagakadto na sa tiyangge nila ang nasambit nga mga ulitao. Nalipay man si Tya Lucia kay nadugangan ang manogbakal sang ila whisky. Nakilala na niya ang tatlo ka pamatan-on. Amat-amat na gani nga nahulog ang iya buot sa isa nga ginahingalanan kay Kanor. Mabuot si Kanor kag manami magkanta. Samtang nagaamba si Kanor nga nagatulok sa iya, pamatyag niya ara sia sa Paraiso. “Subong man siguro sini ka nami ang pamatyag sang isa ka dalaga nga ginaharanahan,” nasiling niya sa kaugalingon isa ka tion. Likum sa iya, may luyag man gali si Kanor sa iya. Amo gani nga ginatabok sang lalake ang mga bakulod agud lamang makita sia kag mahalaran sing mga ambahanon. Wala madugay kag nagpangaluyag si Kanor sa iya. Sanglit may ginahuptan man nga paghigugma sa ulitao, ginbaton niya ang ginatan-ay nga paghigugma ni Kanor. Palangga niya si Kanor gani gin-alagaran gid niya. Apang, natukiban niya sang ulihi nga matamad kag indi gali responsable nga sahi sang bana si Kanor. Sia ang nagabakabaka agud mabuhi sila. Isa ka gab-i sadto, samtang nagahanda sila sa pagtulog. “Kaina ko pa nanutaran nga daw may luyag ka ihambal sa akon. Ngaa? Ano bala ina, ha?” usisa niya sa iya bana. “Sadto, ginaamuma mo gid ako sing maayo. Pero, sining karon lang, daw wala ka na sing gana mag-atipan sa akon. Pati ang aton balay, napabay-an mo na. Ako na lang ang nagaasikaso sini,” sabat ni Kanor sa manubu nga tingog. “Aba, dapat lang sanglit wala ka man sing obra.” May kasingki ang iya sabat. “Ako ang nagabakabaka sa kampo. Samtang ikaw, diri lang sa balay nagapanimuku. Alangalang man nga ako pa ang maasikaso sang balay.” “Wala man kita ginagutom. Daku nga kantidad ang ginapadala sa akon sang akon utod nga nagaobra sa abroad. Ngaa kinahanglan pa nga mag-obra ka sa kampo?” Manubu gihapon ang tingog ni Kanor. “Ina...Ina ang kabangdanan kon ngaa nadulaan na ako sing gana sa relasyon naton. Indi ka responsable. Indi ka gihapon mabuhi paagi sa imo kaugalingon nga pagtinguha. Matamad ka! Wala ka sing pulos nga sahi sang bana!” Labi nga nagtaas ang iya tingog. Ayhan nasakitan gid si Kanor sang iya ginpanghambal. Pagkaaga, sulat na lang ni Kanor ang nabugtawan niya. Nasaad sa amo nga sulat nga naglakat palayu si Kanor. Luyag kuno bag-uhon ang ila pagpangabuhi. Kag kabay kuntani kuno nga makahulat sia sa pagbalik sang iya bana. Apang, wala mabutang sa amo nga sulat kon sa diin nagkadto si Kanor. Gani, sunu kay Tia Lucia, indi na sia dapat maghulat nga balikan pa ni Kanor.

NAKAGINHAWA sia sing madalum pagkatapos nadumdoman yadto nga kahapon. Matam-is kag masadya nga kahapon nga ginpapait kag ginpamingaw sang panahon. Kon malimtan na lang kuntani niya ato. Nananglatangla sia sa pila ka punu sang kahoy nga nagatindog sa pangpang sang sapa. Daw wala gid nagahulag ang mga dahon. Daw wala sing kabuhi. Wala sia sing makita nga pispis nga nagahapon sa sanga sang kahoy kag nagaamba. Binalik niya sa idalum ang iya panulok. May nakita sia nga pila ka nahot nga lugdu sang pako. Pinalapitan niya ang mga lugdu sang pako kag ginpangkutol. Dayon nagtakas sia gikan sa sapa. Wala pa sia magderetso pauli sa ila balay. Tinuhoy anay niya ang talamnan nga iya ginatalauma. Babae sia apang sia ang nagatalauma sang ila talamnan. Patay na abi ang iya amay kag wala naman sia makahibalo kon sa diin na nagkadto ang iya matamad nga bana. Lumatay sia sa kahon sang talamnan. Mahamot kag lab-as ang hangin nga iya mahaklu. Man nagawaswas na ang iya tanum nga humay. Nagapugati kag nagapaninghamut na ang bulak sang iya humay. Nanamian gid sia magtan-aw sa iya humay. Sing makadali, nalimtan niya ang iya mapait nga kahapon. Nagnami ang iya pamatyag. Labi na gid sang nakita niya ang naghinugyapan nga mga maya. Sang kasisidmon na, naisip niya nga ayhan nagakabalaka na gid ang iya iloy kon ngaa wala pa sia makapauli. Nagahilapit na ang orasyon. Nagdalidali sia pauli. Sa kusina sia nag-agi sanglit amo ini ang alagyan kon gikan sa talamnan. “Maayo kay ari ka na. Nga bata ka. Kaina pa ako nagahulat sa imo. Nabalaka na gani ako. Basi kon ano na ang natabu sa imo didto sa talamnan,” sug-alaw sa iya ni Tia Lucia. “Pasayloha ako, Nay. Ano abi kay nawili gid ako didto sa talamnan,” pulong niya nga daw ginakulbaan sanglit nakita niya nga wala gid nagayuhumyuhum ang iya iloy. “Magkadto ka didto sa balkon. May dumoluaw ka didto nga kaina pa nagahulat sa imo,” hutik ni Tia Lucia sa iya. Natingala gid sia. Tinulok niya ang iya iloy. Amo pa lang nakayuhum si Tia Lucia sa iya. Labi sia nga natingala. “Lakat na,” tukbil liwat ni Tia Lucia sa iya. Tinuhoy niya ang balkon. Nagahinayhinay sia sa paglakat. Ginakumoskumos niya ang nagapalangyami niya nga mga tudlu. Indi niya mahangpan kon ngaa nagalinagumba ang iya dughan. Ambut kon ngaa hinali lang sumuhot sa iya hunahuna ang iya bana. Basi nagbalik na si Kanor, hunahona niya. Daw nalipay gid kaina ang iya iloy sang isiling sini nga may dumoluaw sia. Isa ka lalake ang nakita niya nga nagapungku sa sopa nga kawayan sa ila balkon. Nagatalikud ini sa iya gani indi niya gilayon makilala. Umigham sia. “Maayong hapon, Vilma. Nag-abut ka na gali,” hambal sang iya dumoluaw nga tumindog kag bumalikid sa iya. Wala sia makatingog sang makilala ang iya dumoluaw. “May dala ako nga sardinas. Ginbakal ko gid ini para sa imo. Nahibal-an ko nga masaku ka gid sa pag-atipan sang imo talamnan gani wala ka na sing tiempo nga magdulhog pa sa banwa para magbakal sing sardinas.” “Sa...salamat.” Binaton niya ang isa ka puyo nga sardinas. “Paborito ko matuod ini. Nasum-oran na ako sing manok kag itlog...Magpungku ka.” “Salamat.” Bumalik sa pagpungku ang iya dumoluaw. Pumongku man sia sa isa ka bangku nga kawayan. Nagaatubangay sila nga duha. “Nagawaswas pa lang ang humay ko. Binulan pa ang pagahulaton bag-o makapaani,” sugid niya sa iya dumoluaw. Nakita niya nga namula ang nawong sang iya kaatubang.

Daw naigu gid ini sang pinamuy-an niya nga mga tinaga. Wala ini makahambal. “P’ro, indi ka magkabalaka, Hener. Kon makapaani na ako, ikaw gid ang una ko nga palapitan. Ginasiguro ko sa imo. Ikaw gid ang padalawatan ko sang akon patubas. Ina kon magsugtanay kita sa presyo.” “Bisan pa nagakahulogan sing pagkaputo sang akon negosyo, himuon ko, Vilma.” Nanagitlon anay si Hener ugaling pumadayon sa paghambal. “Matun-an mo lamang ako nga higugmaon.” “Hener, ginasiguro ko sa imo,” sabat niya, “maputo man ang imo negosyo, indi gihapon matabu nga maghigugma ako sa imo. Pasensiaha ako. Nahibal-an ko nga masakit ini para sa imo. Pero, naluoy na ako sa imo nga nagahala balikbalik diri sa uma.” “Asta bala subong, ginahigugma mo pa sia?” pangutana ni Hener nga ang ginatumod amo si Kanor. Wala sia makasabat. Naglinong sila nga duha. “Madamu pa ako sing bulohaton,” hambal niya mationtion. “Si...sige. Mapauli na lang ako.”

Nagapanyapon na sila nga mag-iloy sang may nanuktok. Sia ang tumindog agud buksan ang ganhaan. Basi manogbakal, hunahona niya. “Ano tani ang bak...” “Bukas pa bala ang dughan mo para sa akon, Palangga ko?” agaw sang lalake nga may ginabitbit nga maleta. “Ka...Kanor?” Amo lamang yadto ang nabungat niya. Nagahilibion sa tuman nga kalipay nga humakos sia sa iya bana. “Nabinagbinag ko nga husto ka,” hambal ni Kanor samtang nagahaksanay sila. “May pangabuhi na ako gani indi na ako dapat magsalig sa akon utod nga ato sa abroad nagabakabaka. Gani, naghimakas man ako nga makaobra sa abroad...Nahidlaw gid ako sa imo, Palangga ko.” “Subong man ako, Kanor. Abi ko sadto, wala ka na sing bili sa akon. Pero, sa sulod sang tatlo ka tuig nga wala ka, naghulat ining dughan ko sa pagbalik mo.” Kag labi pa gid nga humugot ang ila paghaksanay. KATAPUSAN

Ang Handum Ni Nesia

Ni Rosa G. Gargaritano

TATLO na lang ka semana ang nabilin sa pinanid sang panahon kag magtakup ang klase. Kag sa amo nga kahimtangan, wala malikum kay Nesia ang pagpaluya ni Salina nga iya anak. Ang butang nga ini daw wala gid man makatandog sang ni nahot sang igtalupangod ni Nesia. Sa hunahona nga kinaandan lamang ini nga bagay makaligad ang mga kagabihon nga pagpulaw-bugtaw sang anak tuhoy sa ila final examination. Mga apat na karon ka adlaw nga nakaligad ang pat-ud nga pasinawan nanday Salina. Kag pagtakup sang klase, mabatak na ang iya panimalay sang ginahandum nga kadungganan sini. Daw ginaitik si Nesia sa pagpanumdom nga sa adlaw sang graduation sang anak makita ang iya kaugalingon nga nagapabugal sa kadam-an samtang nagasuksok sing garland sa liog ni Salina niya bilang Valedictorian. Ini gid nga kadungganan ang ginahandum niya tuhoy sa iya anak. Indi lamang ato nga butang ang namutikan ni Nesia sa panghulag ni Salina. May ara pa gid nga butang sia nga namutikan gikan sa anak. Masami nga nagaduhong si Salina niya. Madalum ang ginaisip. "May bahin bala sa balatyagon ang ginapalawig sang isip mo, Salina?" tungkad ni Nesia sang indi na gid mahim-os ang balatyagon sang makita ang pagpanampuay ni Salina sang magsampot ini gikan sa bulothuan sang isa ka hapon. Wala makasabat si Salina. Ginlisding ang panulok sini didto sa kabukiran. Daw mabug-at ang iya bibig sa paghublas sang tunay nga kamatuoran. Sa amo nga kahimtangan, wala magpamilit si Nesia. Tinuhoy sini ang hulot-diligamwan. Kag diri ginmanduan ang suluguon nga magluto gilayon sang ila panyapon. Apang, indi maurat si Nesia. Tinumod liwat sang iya panulok ang anak. Labi nga naluoy sia sa kahimtangan ni Salina. Kag liwat nga pinalapitan ini. "Nag-away bala kamo ni Ric?" indi maurat nga usisa ni Nesia. Nahibal-an ni Nesia ang kaangtanan ni Salina kag ni Ric. Kabutho ni Salina si Ric. Kutob sang primer anyo tubtub nga magkuwarto anyo, maayo ang pagtamdanay sang duha. Wala sing nag-ulot nga disgustohanay sa tunga sang ila matam-is nga paghigugmaanay. Basi sining ulihi? Basi ginbasted ni Ric ang iya anak. Sa ano abi nga kabangdanan? Kon sa bagay, wala sing isikway si Ric kay Salina niya. Mangmangan man ang ila pagpangabuhi. Matupongan man sini ang pangabuhi nanday Ric. Kon ginasugid ang panimalay ni Ric nga may kaugalingon nga hacienda, sila nagaulon man sa pilak. Dolyar man ang ila ginapaabot gikan kay Miguel nga iya bana. Sarang man niya mapabugal si Miguel niya. Kapitan sa barko ang iya bana. Kag overseas pa ang biyahe. Hamakon mo nga kapin sa beinte mil pisos kon pakambyohan ang mabaton niya nga dolyares nga allotment tagsa ka bulan. Ang indi lang niya mapat-ud kon makatupong sia sa kuarta nga nadeposito sang panimalay ni Ric sa banko. Kon sa bahin man sa kinaalam, malayu gani si Ric sing diindiin kay Salina niya. Ugaling guapo lang si Ric. Daw isa ka actor sa pelikula. Pero, mag-andam lang ang Ric nga ina kon bayaan niya si Salina. Himuon ko ang isa ka tikang nga mangin kapahamakan niya. Tani indi lang mahimu ang bagay nga ini. Ipahilayu lang. Ipahilayu gid, ang kutib sang hunahuna ni Nesia. "Salina, inday," mahinay nga hambal ni Nesia nga pinikpik ang abaga sang wala nagatingog nga anak. "Iloy mo ako, Salina. Kag indi ako paglikmi sang imo palaligban, inday. Gani, sugiri ako," dugang ni Nesia. "Pasayloha ako, Nay. Daw indi ko madab-ut ang ginahandum mo nga kadungganan tuhoy sa akon." Ano?" Nakamurahag ang mga mata ni Nesia sang mabatian ang sabat ni Salina. "Siguro ikaduha lamang nga lugar ako sa amon klase. Luas lamang sa amon subject sa English natupongan ko ang kinaalam ni Rosana. Kag sa extra-curricular activities naman, may bentaha sia sa akon, Nay," tuad ni Salina sa iloy. Daw linubak nga salong ang nawong ni Nesia nga wala niya ini pag-

ibalintunod sa anak. Didto sa masanag nga gintaipan, daw buron ang panan-awan ni Nesia. Daw mangitongito nga kalalawran ang nagahampang sa iya panulok. Kag sa tunga sang mangitungito nga kalalawran, daw may isa ka barko nga nagasiad sang dalagku nga mga balod. Kag sa barko nga ato, daw ginapanan-aw niya ang dagway ni Miguel niya. Nagapaypay sa pagpalapit. May dala nga pasug-alaw. Para sa ila ni Salina. Ano ayhan ang mangin balatyagon ni Miguel niya kon maglisa ang iya panugiron sa bana? Manogpauli karon nga bulan si Miguel. Ini ang nabaton niya nga balos sang sulat ni Miguel. Sa sulat niya sadto sa bana, ginsaysay niya nga magradwar si Salina nga valedictorian. Nakita niya nga mataas ang rating ni Salina. Subong man nga ginhandum niya nga pagkatapos sang high school, didto niya patun-on si Salina sa Harvard University. Kag sa balos ni Miguel, nagsiling ang bana nga malahalon nga mga regalo ang iya pagadalon pauli. Nanagmot sing makadali si Nesia. Daw ginatahop ang iya dughan sa pagpanumdom nga wala mag-epekto ang iya tikang tuhoy sa karibal sang iya anak sa kinaalam. Indi mahimutig nga may tuyo sia sadto nga itugmoy si Rosana agud makabutwa ang iya anak sa kinaalam. Nahisa matuod sia kay Rosana nga isa ka anak sang mananggiti. Kag gin-ideyahan niya ini nga pakaluyagan sa isa ka sinuholan nga bugoy nga magtublag sang pagtuon ni Rosana. Sa hunahuna nga diri malandas ni Salina si Rosana. Ambot wala mag-epekto. A, kon amo ginhasu lang sia ni Bertulio nga sinuholan niya. Karon bumatyag sing pagragaak sing kaakig ang iya kasingkasing. "Indi pa ulihi ang tanan," ngurob ni Nesia. "Nay," nakatangla si Rosana sang mabatian ang ngurob sang iloy. "Pat-od na bala nga si Rosana ang valedictorian, Salina?" usisa ni Nesia. "Wala pa mapat-od ang butang nga ina. Pero sa dahumdahom ko, mawigit ako sa iya, Nay." Sa amo namangkutpangkot si Nesia sa iban nga mga Manunodlo ni salina. Luas lamang kay Ginang Robledo nga Manunodlo nanday Salina sa English kag Teacher-inCharge nila kay wala mahitabui sadto sa bulothoan sang iya pagkadto. Diri kag nasihod niya gikan sa iban nga mga Manunodlo nga pulopareho ang rating nanday Salina kag Rosana. Kag may nagdugang pa nga balita sia nga nasihod nga malutos gid si Salina niya kay Rosana sa English nila nga subject. Humapdi ang iya suloksulok sang pagkabati niya sang amo nga sugilanon nga dayon niya pauli. Diri sumugod nga sumulip ang pagpanumdom sang pagahimuon niya nga tikang. "Salina, ngaa wala didto si Misis Robledo sang akon pagkadto sa iya bulothoan?" pamangkot ni Nesia sa anak sang mag-atubangay sila sa kadak-an sang puloy-an sang isa ka gab-i. "Nag-absent si Ma'am kay nagdul-ong sang iya bana sa hospital. May ulcer ang iya bana sunu sa nabalitaan namon gikan sa doktor," pagbalita ni Salina. Tumango si Nesia. Sa hunahona niya lumaray ang tikang sang kahigayunan. SABADO. Wala sing klase. Pagkahapon ginkadtuan ni Nesia si Ginang Robledo sa ginadayunan sini. Nakilala niya ang manunodlu ni Salina sa nawong sini. Kay makaisa nga natudlo ini sa iya ni Salina sang manindahan si Ginang Robledo. Gani sang manawag sia sa puloy-an, maabtik nga sinug-alaw sia sang anak nga lalaki ni Ginang Robledo ugaling pasudlon. "Maayong hapon, Misis," tamyaw ni Nesia kay Ginang Robledo nga nagapungko sa kadak-an samtang masaku nga nagasulat sa isa ka latok-sulolatan. "Ano ang sarang ko mahimu sa akon dumoluaw?" hambal ni Ginang Robledo nga nasamay ang mainabyanon nga yuhum sa dumoluaw. "Ako si Nesia. Iloy ni Salina," pagpakilala ni Nesia sang iya kaugalingon sa manunodlu. Nagkamustahanay ang duha. "Basi bala makatublag ako sang imo kasakuon, Misis?" panagadsad ni Nesia langkoy pagpaniid sang panimuot ni Ginang Robledo. "Indi ina pagpanumdoma. Indi gid man tama ka saku ako sa hilikuton ko. Ginakalitan ko lang ining pag-compute ko sang mga rating sang akon mga estudyante kay nagpalta ako sing duha ka adlaw sa bulothuan. Ano abi kay nag-atipan ako sang nahospital ko nga bana." "Ti, kumusta ang imo bana?" "Ara pa sia sa hospital. Pero daw maayoayo na ang pamatyag." "Kon amo kadaku gali sang kagastuhanan mo?" "Amo gid. Amo pa ina nga butang ang

nagapalibog karon sa ulo ko kon paano ko mabayaran ang hospital. May medicare man ako. Paro daku pa siguro nga kantidad ang madugang ko," panaysayon ni Ginang Robledo. "Wala sing gumontang sa kabuhi nga indi malubad, Misis," paumpaw ni Nesia. "Kag lakot ta lang, Misis, kamusta gali ang rating sang akon anak?" pamangkot ni Nesia. "Mataas. Sa ikaduha nga lugar sia," sabat ni Ginang Robledo. Nakatango si Nesia. "Ti, indi ako magpadugay, Misis" paalam sang nagayuhum nga Nesia. "Amo lang bala ina ang tuyo mo mahibal-an sining imo pagkari?" "Huo, Misis," kag dumalandan si Nesia sa pagpauli. Indi mapahamtang si Nesia sang gab-i nga ato. Kag nahuman sa iya isip ang isa ka pamat-od. LUNES. Wala sing klase sa nahauna nga subject si Ginang Robledo. Sa ibabaw sang iya latok-sulolatan, ginhimulatan ni Ginang Robledo nga tapuson ang mga rating sang iya mga estudyante. Samtang masaku sia sa pagsulat, may nabatian sia nga panuktok sa puertahan. Umawhog sia. Isa ka babae ang nasumalang sang iya panulok kag sa dagway sini mahangop niya nga isa ka suloguon. "Sulod," pangagda ni Ginang Robledo matapos mabalusan ang pangatahuran sang dumoluaw. "Ano bala ang dala mo?" usisa niya sang masiplatan nga may dala nga diutay nga kaha ang dumoluaw. "Pinadala ini sa imo ni Nesia," kag hinatag sa manunodlu ang diutay nga kaha. Tinungtong ni Ginang Robledo ang pinadala sa iya ni Nesia nga wala sing dinahumdahom kon ano ang unod sini. Ugaling magpaalam ang naghatod nga dumoluaw. Sang malumbos ang dumoluaw, amo kag binukad ni Ginang Robledo ang diutay nga kaha. Daw natang-an sia sa iya nakita. Ang natampad sa iya panulok amo ang isa ka tangkas nga gatuson. Bag-o naghalin sa banko. Kag sa kilid sang diutay nga kaha may isa ka ginikas nga papel nga nasulatan. Binasa ni Ginang Robledo. Kag ang nasulat amo ini: Ginang Robledo, Batuna sing makinasingkasingon ang akon pinadala sa imo. Bulig ko ina sa kagastuhanan mo sa naospital mo nga bana. Sa pihak sina, nagapasalamat gid ako sa imo kon mahatag mo sa akon anak ang labing mataas nga kadungganan. Kag ginalauman ko nga indi mo ako pagpaslawon sining akon ginapangabay. Nesia Nakaduhong si Ginang Robledo. Isa ka makinasingkasingon nga bulig. Pero ang baylo, amo ang kadungganan. Indi mahimutig nga ang ginatamdan niya karon nga kuarta takos na makasabat sang iya gumontang sa kabuhi. Apang, paano kon makadangat sa igtalupangod sang iban? Ano ang iya mangin tindog sa katipunan? Labi na sa ila bulothuan? Unprincipled sia nga sahi sang manunodlu. Mahuyang sing panindugan. Madali madala sa inggat sang pilak. Nakatanga si Ginang Robledo. Sa kisame, daw salaming nga ginapanan-aw niya ang dagway sang isa ka tao. Wala sing liwan kundi si Rosana. Daw nagahambal sa iya nga: "Makapaumod ako kon masabat lamang ang imo gumontang sa kabuhi, Ma'am." "Apang, paano ang imo paghimakas nga madab-ut ang piktiw sang kadalag-an kon sa tampad sang imo kasanag, ginalambungan sang makagod nga gal-um nga pag-upang ko? A, indi ina mahimu, Rosana. Wala sing inggat sang pilak nga makaupang sang kadalag-an mo bisan ako sa tunga sang gumontang sa kabuhi," nakutib ni Ginang Robledo. Tumindog si Ginang Robledo. Tinawag si Emon nga janitor. "Do you know this fellow personally?" nga pinakita sa janitor ang ngalan sang tagpadala. "Yes, Ma'am," maabtik nga sabat ni Emon. "Will you please return this to her," kag hinatag kay Emon ang diutay nga kaha nga dinahu man sang janitor. Daw tuod si Ginang Robledo samtang ginasunod sang panulok ang nagtalikud nga janitor. "Good morning, Ma'am." Nakibut si Ginang Robledo sang mabatian ang panamyaw sang nagpalapit nga estudyante. Kag nalisuan niya si Rosana. "Congratulations," nahambal ni Ginang Robledo matapos mabalusan ang panamyaw kag tinan-ay ang kamot sa pagpangamusta. Dinahu ni Rosana ang kamot sang manunodlu. Nagakurog. Nagapukwat ang pagginhawa. Nagapabalintunod sang hublas nga kamatuoran. Kag wala ini malikum kay Ginang Robledo. "I mean, congratulations to our Valedictorian," tampad ni Ginang Robledo sa nagapahangup nga Rosana. Maabtik nga hinukas ni Rosana ang iya kamot nga nagakamusta sa

manunodlu. Kag lumos sa labi nga kalipay ang dughan nga hinakos si Ginang Robledo. "Please, see me tomorrow afternoon for your Valedictory Address," nahambal ni Ginang Robledo sang umantad si Rosana. "Yes, Ma'am." SAMTANG sa pihak nga bahin, masubu nga tinamdan ni Nesia ang pinabalik nga kaha. Wala sing buhin ang unod sini. Kag sa idalum sang iya nasulatan nga papel, may mga tinaga nga sinulat si Ginang Robledo sa iningles nga nagasiling: "I'm sorry. I'm returning the money to you." -- Mrs. Robledo. Nahangpan ni Nesia ang buot silingon sang mga tinaga. Kag wala mapaiway ang pagtulo sang pila ka bantok nga luha sa iya mga mata. Naabtan ni Salina ang iloy sa kahimtangan nga ini. "Amo ina kay mataas ka sing handum, Nay," pamasol sang nasubuan nga Salina matapos mabalintunoran ang tanan. Wala man niya mapunggi ang pagtagnak sang luha sa iya mga mata. "Ang lain pa gid kay ang mataas mo nga handum, nakaumid pa sa akon sa kahuy-anan. KATAPUSAN

Ang Itum nga Misa sa Villa Faustino

Ni Romeo G. Garganera

NAHADLOK, ina ang nabatyagan ni Olinda. Bisan nga indi niya pag-akuon sa kaugalingon apang ang amo nga balatyagon daw manipis nga ambon nga nagalikop sa iya. Ginpabay-an niya nga magsiga ang suga sa iya hulot, isa sang mga hulot sa daku nga balay sa Villa Faustino. Subong man ang didto sa hulot-balatunan, sa komedor, kag sa lagwerta nga lantawon gikan sa gawahan sang iya hulot. Ang kadulom para sa mga maligno, sa malain nga mga espiritu. Wala nagapati sini si Olinda. Apang ang mga hitabu, ang pila nga iya natukiban sa Villa Faustino, tuman na nga makahatag sa iya sing pagpangduhaduha. Duha pa lamang ka semana sia nag-abot sa Villa Faustino. Gikan sa ulong-siudad, sa balay-alaypan diin ginhinguyang niya ang beinte ka tuig sang iya kabuhi, ginpahibalo sia nga sia amo ang bugtong nga manunubli sang isa nga ginahingalanan kay Don Faustino Lizares. Ang laum ni Olinda nga wala na sia sing himata. Duha ka tuig ang iya edad sang dungan nga napatay ang iya mga ginikanan sa aksidente. Wala sing himata nga nagsapupo sa iya. Gani, sa balayalaypan nga ato amo ang iya nangin puloy-an. Nasayran niya sang mag-abot sia sa Villa Faustino nga sang mapatay ang iya mga ginikanan didto sa iban nga pungsod, yara pa gali si Don Faustino, ang utod sang iya amay. Duha ka semana nga nangin kaupod niya ang iya Tiyoy Faustino antes ini magtaliwan bunga sa kanser sa baga. Ginkanugonan ini sing labi ni Olinda. Karon pa nga may nagapalangga sa iya. Nga sarang niya madangpan sang mga problema. Kag ang mga namutikan niya sugod sang mag-abot sia sa Villa Faustino. Bisan ang tsuper sang taxi nga nagdul-ong sa iya daw nagadali nga makahalin sa amo nga duog. Kag ang ginsugid sa iya ni Cris, ang ulitao nga nagapuyo malapit sa daku nga balay. Namutikan niya nga luyag sia mahambal ni Cris. Bisan nga wala niya pag-ahaa nagsulod didto sa lagwerta samtang nagaisahanon sia. "Dapat nga sugiran ta ikaw sini, Olinda," saligbat ni Cris pagkatapos sila magkilalahay. "Nahanungod ini sa imo Tiyoy Faustino." "Kay Tiyoy Faustino? Ngaa ano ang nahanungod sa iya?" tul-id ni Olinda. "Nasayran mo bala nga si Tiyoy mo Faustino isa sadto ka katapu sang kulto nga Satanist, ukon nagasimba sa prinsipe sang kadulom?" pabutyag ni Cris samtang ang panulok didto sa daku nga balay. "Si Tiyoy Faustino? Aba, Cris!" Masnahon ang pagpalamula sang nawong ni Olinda. Kaakig kay Cris bangud sa ginhambal sa iya tiyo. "Indi ako magpati sina!" "Dapat nga magpati ka, Olinda. Napulo ka tuig ang nagligad sang mag-untat sia sa pagtuo sa Dios. Isa ato ka daku nga eskandalo sang madakpan sia kaupod sang napulo pa gid nga nagahiwat sang itum nga misa sa daku nga balay, isa ka Mierkoles sang gab-i." Ginlarawan ni Olinda sa kaisipan ang iya tiyo nga nagasuksok sang itum nga kapa sa atubang sang altar. Nasindihan ang mga kandila kag upod sa usbong sang insenso, ginamitlang sini ang mga tinaga sang kadulom. Kahalam-utan nga indi gid sia magpati. "Maayo lang kay wala pag-ipalapnag ni Padre Sebastian ang amo nga hitabu," padayon ni Cris. "Kilala sa duog nga ini sang labing daku nga balaligyaan luas pa sa malapad nga asyenda. May hinuringhuring matuod apang nalimtan man lang ato. Ginlaygayan ni Padre Sebastian ang imo tito. Gani, wala magpadayon sang iya tiku nga pagtuo. Sa pagkilala sang iya kasal-anan, naghatag sing madamu nga kaayuhan nga imo tiyo. Nagdonar sing lote sa mga bulothuan. Naghatag sing bulig sa mga imol." "Ginbalay mo bala inang sugilanon, Cris?" pamangkot ni Olinda.

"Ang akon tiya ang nagsugid sa akon, Olinda. Nasayran niya ang hulot diin ginhiwat ang itum nga misa." "Indi ako magpati sina, Cris," pabutyag ni Olinda kag binayaan ang ulitao. -o0oKAINA sang hapon ang lubong sang iya Tiyoy Faustino. Apang, ang iya bangkay wala ginlubong sa sementeryo malapit sa simbahan kundi sa isa ka bahin sang lagwerta malayu gawa sa daku nga balay. Ina kuno ang gusto sang namatay sunu kay Benedict, ang abogado sang iya tiyo kag ang naghimu sang testamento. Ilisipon lang ang nagtambong sa lubong sang iya tiyo. Bangud bala kay didto ginlubong sa lagwerta sang balay enbes sa sementeryo? Kag ngaa nga wala pag-ipasulod sa simbahan? Ina kuno ang gusto sang iya tiyo, sunu pa kay Benedict. Kag kaina sa lulobngan sang itunod ang bangkay sa kutkot, ngaa hinali nga nagbaskog ang huyop sang hangin nga ang kayami nabatyagan niya? Matawhay ang panahon apang ngaa nga sang tion nga ato hinali nga nagtupa ang manipis nga pag-ulan? Pagkatapos sang lubong. Ginbasa ang testamento. Si Olinda ang solo nga manunobli. Lakip ang daku nga balay. "Ano ang buko mo, Olinda? May tuyo ka bala nga ibaligya ang balay nga ini?" pamangkot ni Benedict samtang silahanon na lang sa kadak-an sang daku nga balay. "Kag ngaa nga ibaligya ko, Benedict?" Natingala si Olinda. Si Benedict ulitao pa nga ayhan mga lima ka tuig ang kinamagulangan kay Olinda. Maambong nga sang una nga pagkitaay nila sa balay-alaypan, namag-anan gilayon sang iya buot. "Isa ikaw ka babae, Olinda. Indi ka ayhan hadlukan nga magpuyo diri?" "Anad na ako nga mag-isahanon, Benedict. Kag ano ang dapat ko kahadlukan diri?" pamangkot ni Olinda. Sa hagyon sang panghambal ni Benedict, pat-od nga may nahibal-an ini. "Nabatian mo siguro ang sugidsugid tuhoy sa imo tiyo?" "Huo, Benedict, kay Cris. Matuod bala ato?" "Ambot lang, Olinda. Pero, kon matuod ato dapat nga ibaligya mo ini nga balay. Mahimu nga simbahan ini sadto sang kulto." "Bisan ikaw daw nagapati, Benedict. Indi, indi ko pagbayaan ang balay nga ini bisan ano ang matabu. Ini ang matawag ko nga akon puloy-an." -o0oINUBOS ni Olinda ang gintimpla nga kape. Ikaapat na ka tasa. Pila na lang ka takna ugaling magkaagahon. Wala sing tuyo nga magtulog. Ngaa nga indi sia magpangusisa sa mga hulot didto? Pat-od nga may matukiban sia. Nasiplatan niya ang isa ka gunting sa ibabaw sang tokador. Bisan paano dapat nga may armas sia. Sa hulot sang iya Tiyoy Faustino una sia nga nagpangusisa. Binuksan niya ang pila ka mga drawer sa kabinet. Sa isa ka drawer, may nakita si Olinda anum ka itum nga kandila nga nakaagi sing sindi. Kaha sang posporo kag duha ka kandelabra. Sa masunod nga hunoshunos, bisan indi niya pagbuksan mahapos niya nga mapaktan. Nagapanimahu ang ahos nga nagatuob sa bug-os nga hulot. Ginsunod ni Olinda ang pag-usisa sang aparador. Sa hunoshunos, may binugkos nga mga papel kag binasa ni Olinda ang nasulat: Nagapangaku ako sa iya, sa Prinsipe sang Kadulom; sang akon lawas kag kalag, sang tanan nga akon sa kalibutan nga ini, kag sa pihak nga kinabuhi. Sundon ko ang tanan niya nga mandu sanglit ang padya akon nga maagum bilang alagad sang iya ginharian. Bilang saksi, ginaapid ko ang nahot sang akon buhok. Isa ka tulo sang akon dugo.

Ang pangaku sang akon kalag. Naipit sa tagsa ka pinanid amo ang isa ka nahot nga buhok diin may mantsa nga daw dugo. Kay sin-o ayhan ato? Iya ayhan yadto sang katapu sang Satanist? Sa aparador nga ato, nasapwan ni Olinda ang daw isa ka pagkitan. Iya ato ni Tiyoy niya Faustino. Dinala ato ni Olinda sa iya hulot kag basahon:

Agud nga mahamuot ang prinsipe sang kadulom isa ka ritual ang buhaton ang pagsakripisyo sang isa ka ulay nga dalaga sa iya altar. Ang isakripisyo dapat nga isa ka binunyagan kag indi katapu sang kulto.

Sa masunod nga pinanid:

Duha lamang ka bahin sang lawas ang dapat kuhaon: ang tagipusuon kag ang mga mata. Ang tagipusuon simbolo sang kabuhi kag ang mga mata, larawan sang butang nga maayo nga luyag sang Dios nga makita. Sa paghalad sini kay Satanas, nagapamatuod sa pag-upod sa iya sa kadulom kag ang pagsikway sang kasanag. Sa paghiwat sang itum nga misa, tatlo lamang ka pilas ang himuon sa biktima: ang tagipusuon kuhaon sa dughan, ang duha ka mata ipahamulag sa iya mga kamot.

Binutang ni Olinda ang pagkitan. Nagakurog ang iya kamot kag mayami ang balhas sa iya agtang. Sa gwa, nagaamat na lapnag ang kaagahon. "Wala ka matulogi sing maayo, Olinda," pabutyag ni Benedict sang magduaw ini sa dalaga pagkaligad sang tatlo ka adlaw nga nalubong si Don Faustino. Wala magsabat si Olinda. Isugid bala niya kay Benedict ang iya natukiban? "Wala bala magbaylo ang imo pamat-od nga magpabilin diri sa Villa Faustino? May nahibal-an ako nga interesado nga baklon ang balay nga ini," padayon ni Benedict. "Indi magbaylo ang pamat-od ko, Benedict," sabat ni Olinda. "Ikaw ang mahibalo, Olinda. Ang sa akon lang basi kon sa katalagman ang imo kabuhi kon magpabilin ka diri." Tinulok sing tadlong ni Olinda ang abogado. May kaakig bala sia nga namutikan sa hagyon sang panghambal ni Benedict? A, sa pamatyag lang niya ato siguro. Sa masunod nga gab-i, bangud sa tuman nga katuyo, madali nga natulogan si Olinda. Apang sang tungang gab-i na, hinali sia nga nakabungkalas bangud sa isa ka makahaladlok nga damgo. Nakita niya ang isa ka tagipusuon nga nagalutaw sa hangin. Sang palapitan niya ini, nakita ni Olinda nga nagakibu. Nagtimpla sang mainit nga kape si Olinda. Kag sa hinali, may nabatian sia nga gahod gikan sa lagwerta, sa malayu nga bahin diin ginlubong ang iya Tiyoy Faustino. Uwang sang idu. Nagpalanindog ang balahibo ni Olinda. Nagapalapit sa daku nga balay. Didto nagdulog sa ganhaan-mayor. Sinabnit ni Olinda ang gunting. Ang kahadlok binuslan sang kaakig. Sobra na ini. Kinahanglan atubangon niya ang ano man nga nagapahog sa iya. Dumulog sa nasirhan nga ganhaan si Olinda. Guminhawa sing madalum kag gulpe nga binuksan ini. Wala sing tao ukon ano man nga bagay sa gwa! Bumalik sa iya hulot si Olinda. Inurot ang nabilin nga kape sa tasa. Pinatuhoy ang panulok sa lagwerta, sa gwa sang gawahan nga salaming. Kag daw hinakwat sia sing hinali. Sa idalum sang kahoy nga hagyon nga malambot sang kasanag sang suga, may tao nga nagatindog. Nagalantaw sa iya hulot. Nakilala niya sa hagyu sang lawas, ang kadakuon. Si Cris! Gulpe man nga kalingin ang nabatyagan ni Olinda. Ang kape sa tasa, pat-od nga may nagbutang sang bulong, samtang didto sia sa idalum. Ang telepono, tawgon niya ni Benedict ukon ang polisya agud nga magpangayu sing bulig. Apang, antes niya hakwaton ang awditibo, nagpalangdulom ang iya panulok. Ang ulihi nga iya nabatyagan amo ang mga kamot nga nagsalo

sa iya lawas. Bumalik ang pangalibutan ni Olinda nga daw nagbugtaw sia gikan sa isa ka dalamguhanon. Nagahigda sia sa malaba nga latok kag nagaid ang iya mga kamot kag tiil. Sa banta niya, didto sia sa basement sang daku nga balay. Ang kasanag naghalin sa anum ka itum nga kandila sa iya magtimbang nga kilid. May mga tinuga sa iya palibot. Nagasuksdok sang malaba nga panapton. Namay-uman niya ang nawong sang pila sa ila. Ang nag-upod sa lubong sang iya tiyo. Nagatulok sa iya nga sa mga mata yara ang tuman nga kaakig. Sa ulonhan niya, nakita ni Olinda ang isa ka krus. Apang, nagasuli ini nga ang puno nagatudlo sa kisame. Ang itum nga misa para sa prinsipe sang kadulom! Kag sia amo ang ihalad. "Sugdan na ang ritual!" Nabatian ni Olinda nga mandu gikan sa tiilan niya nayon. Ang ila pari nga nagasuksok sang lubos-pula. Nakilala ni Olinda. "Indi, indi mahimu nga ikaw!" ang natusngaw ni Olinda. Si Benedict! Apang wala nagsapak sa iya ang abogado. Daw tulad sadtong wala sia makilala. May ginauyatan nga itum nga libro si Benedict. Naghalok sing makatlo. Sa tagsa niya nga pagduko, nagasabat sa pagbagting ang kampanilya. Sinugdan ni Benedict ang pagbasa sang libro samtang nagasabat sa iya ang mga kaupod. Nanginpadlos si Olinda. Apang mapag-on ang paggapos sa iya. Isa ka malaba nga nagabadlak nga punyal ang gindahu kay Benedict. Pinahiran niya ini sang itum nga panapton. Ang matapan nga bahin sang patalum iya gintandog sa agtang ni Olinda. "Indi kamo makaluwas sini," ang saligbat ni Olinda. Bisan pa nga nabatyagan niya ang pagkawala'y paglaum. Nadumdoman niya ang pagkitan sang iya Tiyoy Faustino. "Ang sakripisyo dapat nga mapatay nga may katingala sa iya mga mata. Nasayran ko ang inyo pagabuhaton gani mangin wala'y pulos ang inyo paghalad," hambal ni Olinda. Apang daw subong lang nga nagahambal si Olinda sa mga estatwa. Tatlo ka magagmay nga kahon ang ginbutang sa luyo niya. Sulodlan ato sang iya tagipusuon kag mga mata. Isa lamang ini ka malain nga damgo, ang sa kaisipan ni Olinda. Ayhan kon piyungon niya ang mga mata, sa iya pagbugtaw madula ang katalagman. Apang nabatyagan niya ang taliwis sang punyal sa iya dughan. Pinataas ini ni Benedict agud sa pag-utas sing hinali sang iya kabuhi. Kag . . . May gahod nga nabatian si Olinda. May nagbukas sang ganhaan sang basement. Nabatian man ini ni Benedict kag sang kaupdanan. Naunay ang kamot nga nagauyat sang punyal. Bisan nga ang ila panulok didto sa bahin sang dughan ni Olinda diin magatibusok ang patalum. "Olinda!" May nagtawag sa iya ngalan. Ang mga ginutlo nagdulog kag nagwasaag nga daw bukal. Ang kabug-osan ni Cris hinali nga nagpakita sa ibabaw sang halintang. "Buy-i ang punyal nga ina, Benedict!" mandu ni Cris. Mainandamon nga nagpalapit sa abogado. Mahimu nga gamiton sa iya ni Benedict ang patalum. "Gintawgan ko na ang polisya. Sa indi madugay maabot sila!" Tuman na ato. Ang punyal lumagpak sa salog. Masigpalumba sila sa pagtultol sa ganhaan. Daw daludo sang tubog nga nagasipak sa nahamtangan ni Cris. Pinalapitan ni Cris si Olinda. Ginhubaran sang gapos. Nagbangon si Olinda. Pero daw indi pa sia makatindog. Nagapalaminhod ang iya mga tiil. "Sa-salamat, Cris," ang nakutib ni Olinda. "Kon wala ka . . ." "Kinahanglan makagwa kita diri, Olinda. Ubayan ko ikaw." Apang gikan a likuran ni Cris, nakita ni Olinda ang dagway ni Benedict. Bumalik ini. Kag sa nahayaw nga kamot. Ginakaptan ang kandelabra. "Cris, sa likod mo!" paandam ni Olinda. Hagyon nga nakalikaw si Cris, umigu sa iya abaga ang inoglampos. Nakaisol sia.

"Tapuson ko ikaw!" singgit ni Benedict. Indi kay Cris kundi kay Olinda. Ginhayaw ang kandelabra agud ilampos sa ulo ni Olinda. Piniyong sang dalaga ang iya mga mata. Wala sia sing sarang likawan. Apang antes magtupa ini, nahugakum ni Cris ang iya kamot. Pinataas ni Benedict ang iya tuhod. Umagunto si Cris sang masakam sang iya suloksulok. Isa pa gid ka sumbag ang tumopa sa iya sag-ang. Nakasandig sa dingding ang ulitao. Sa hinali, natuonan sang panulok ni Benedict ang nabuy-an nga punyal. Pinalapitan niya agud puluton. Dinamhagan sia ni Cris. Nag-agaway sila sang patalum. Piniyong ni Olinda ang iya mga mata. Dapat nga magadaog si Cris. Kay kon indi, pat-od gid ang iya kamatayon. Pila ka tion, tumindog si Cris. Sang muklaton ni Olinda ang iya mga mata, nakasugahaw sia sang makita nga may dugo ang panapton ni Cris. "Indi ako, Olinda," ang namitlang sang ulitao. "Sia . . .!" Didto sa idalum sang nagasuli nga krus, nagasandig si Benedict. Nagaungot sa dughan ang punyal. Wala ni Olinda mapunggi ang kaugalingon. Humakos sia kay Cris. "Nagsala ako, Cris. Ang laum ko nga ikaw . . . Patawara ako!" "Sa tanan nga tion sugod sang mag-abot ka diri sa Villa Faustino, ang imo kaluwasan amo ang ginapanumdom ko, Olinda. Nasayran ko nga isa sang mga gab-i nga maabot, magaatubang ka sa katalagman. Nagbantay ako. Indi ko mabatas nga mapahamak ka. Sanglit likum ta ikaw nga ginapakamahal," pabutyag ni Cris. "Ako man, Cris. Bisan pa nga karon ko pa lang mapat-od ang amo nga balatyagon. Indi kaakig kundi paghigugma." Gikan sa gwa, nadunggan nila ang pagsampot sang mga salakyan sang polisya. Mahigugmaon nga inubayan pagwa ni Cris ang dalaga. Ang kasugoan na ang magapangusisa sang hitabu didto. Ang pagsikup sang iban nga katapu sang kulto. Buas, nasayran ni Olinda nga ang hitabu nga ato, malimtan niya. Katulad sang isa ka makahaladlok nga damgo. Kaupod kay Cris. Didto sa Villa Faustino. KATAPUSAN

Sinagop sang Gugma

ni Jose Roweno A. Ansino

SAMTANG nagapanghakot sing binandol nga humay, nagasugilanon sanday Monette kagDona. Tuhoy sa paghigugma ang ila ginahambalan.“Abyan mo ako, Monette. Luyag ko man mangin malipayon ka. Ina angkabangdanan kon ngaa nagapangabay ako sa imo nga makigbugras ka na kay Alexsamtang indi pa ulihi ang tanan. Indi ka magmalipayon sa luyo niya.”Wala magsabat si Monette. Nagginhawa lamang sia sing madalum. Mationtion,dumuko sia kag hipos nga hinakwat ang isa ka bandol nga humay.Nagpas-an man sing isa ka bandol nga humay si Dona. Hipos sila nga naglakatpadulong sa tumpihan.Sa ibabaw nila, nagapulon ang maitum nga gal-um.“Ginahigugma ko si Alex,” tuad ni Monette mationtion.“Huo, ginahigugma mo man gani sia. Apang, ginhigugma ka man bala niya?”Gindasig ni Dona ang iya paglakat agud madunganan sini ang abyan.“Siling niya, ginahigugma man niya ako.”“Siling niya?” Sumampok ang mga kilay ni Dona. “Kag nagpati ka man?”Wala magsabat si Monette. Nagpadayon lamang sia sa paglakat. Nagdulom ang iyapainuino. Daw ginakulapan sang maitum nga gal-um.“Monette, matam-is ang dila sang mga lalaki,” sugpon ni Dona. “Lunsay maayo kag

matam-is nga mga tinaga ang nagakawas sa ila mga baba labi na gid kon babae ngamaanyag ang kaatubang nila. Tan-awa bala ang nagakatabu sa imo. Siling mo, naghambalsi Alex nga ginahigugma ka niya. Apang kon ginahigugma ka gid man niya, ngaa ginasakitka niya?”

“Naakig sia sanglit nakita niya nga nagapakigsugilanon ako kay Roy,” sabat ni

Monette.

Nakaabot sila sa tumpihan. Binutang nila ang ila mga dala kag nagpahuway sila

nga duha. Wala na sila halakuton nga humay. Sa indi madugay, mapauli na sila.

“Sadto pa, mag-abyan na kita nanday Roy. Mag-abyan man gani sila. Indi bala nga

si Roy pa gani ang nagpatigayon nga makapangaluyag sa imo si Alex?”

“Magkahagugma na kami. Gani indi na kuno ako dapat makisuod sa iban nga mga

lalaki.”“Si Roy pa nga amo ang nagbulig sa iya amo pa karon ang pangimunan niya,”kag

naglungolungo si Dona.“Indi makatilingala.”

“Ano ang buot mo silingon?”

“May kabangdanan nga mangimon sia kay Roy. Guapo si Roy kag mabuot. Indi

malayu nga mahulog kay Roy ang imo buot.”

“Dona, mag-abyan lamang ang pagtamdanay namon ni Roy.”

“Wala ako nagsiling nga luwas dira, may liwan pa kamo nga pagtamod nga

ginapatuhoy sa tagsatagsa. Ang ginasiling ko posibilidad lamang. Ngaa bala nagapalamula

gid ikaw?”Tumalangkaw si Dona. Samtang si Monette nga nagapalamula nagsaku angpagginhawa.

Tumindog si Monette kag nagdalidali pauli. Naham-ot gid nga tumindog mansi Dona kag nagsunod sa abyan.

Nagtupa ang mamunog nga ulan. Basa si Monette sang nag-abot sa ila puloy-an.

Sinug-alaw sang iloy sini ang dalaga.

“Monette, may sulat ka, anak,” tuaw ni Nanay Esing samtang ginatunghol ang

sobre sa dalaga.

“Kay sin-o naghalin, Nay?” pakiana sang dalaga samtang ginabilidbilid ang sobre.

“Ambot. Gindul-ong man lang ina diri ni Boy kaina.”

“Si Boy nga manghod ni Roy, Nay?”

“Huo.”

“Pat-od nga kay Alex naman ini naghalin. Mangayu naman ini siguro sing pasaylo

sa akon.”

“Kay Alex? Indi bala nga siling mo, nag-away kamo ni Alex kag si Roy ang

kabangdanan? Ngaa kay Roy pa ipaagi ni Alex ang sulat niya sa imo?”

“Mag-abyan sanday Alex kag Roy, Nay. Wala makahibalo si Roy nga sia angginbangdan sang pag-away namon ni Alex. Si Alex lamang ang may likum nga kaugot kayRoy. Nagapati abi sia nga nagapangaluyag si Roy sa akon. Ina ang kabangdanan kon ngaagusto niya sakiton ang balatyagon ni Roy.”

“Makaluluoy man si Roy.” Nagginhawa sing madalum si Nanay Esing.

Binuksan ni Monette ang sobre. Binasa. Nakita ni Nanay Esing nga amat nangurog

ang mga kamot sang dalaga.

“Monette, ngaa? Ano bala ang natugon sa sulat?”

Kag dayon niya dalagan pagwa. Nabungguan pa niya si Dona nga sa amo nga tion

nagapasulod na sa ila balay. Apang, wala man lang niya pagbalikda ang abyan.

Ginbale-wala ni Monette ang mamunog nga ulan. Dumalagan sia palayu.

Naglatay sa mga kahon sang talamnan. Apang, magagmay ang mga kahon.

Nagalikuliku kag madanlog. Gani, nanaug na lang sia sa talamnan.

Madasig nga nagdalum ang tubig sa talamnan. Nagbaskog man ang sulog sangtubig. Nagalubong sa lutak ang iya mga tiil gani indi na sia makadalagan sing madasig.Nagadasmadasma sia sa tubig. Basa kag mahigku na ang iya panapton.

Apang, ginabale-wala niya ang tanan. Tagsa makadasma, nagabangon kag

nagapadayon sia sa pagdalagan.

“Monette, hulata ako. Diin ka makadto?” singgitan ni Dona nga nagalagas sa iya.Apang, matunog ang hangos kag mabaskog ang pagkubakuba sang dughan niMonette.

Ginadugangan pa sang gahod nga tuga sang mamunog nga ulan. Indi na niyamabatian ang singgitan ni Dona.

May naagyan sia nga isa ka tao nga nagapasilong sa isa ka kamalig. Apang,padayon gihapon ang iya pagdalagan. Daw wala lamang sia sing nakita. Kag para sa iya,wala sia sing labot sa iban nga tao. Ang ginahingamo lamang niya amo nga maabtan anglalaki nga nagpadala sa iya sing sulat nga ato.

Ang nakabutang sa sulat...

“Nahibal-an ko na nga nag-away kamo ni Alex tungod sa akon. Sia mismo angnanugid sa akon. Ginhingyu niya ako nga palayuan ka sanglit ginahigugma ka gid niya.May matarong sia sa pagpangimon sa akon. Akuon ko sa imo, husto si Alex. Sadto pa, maypinasahi na ako nga balatyagon tuhoy sa imo. Apang tungod abyan ko sia, nagpaumod na lamang ako

“Ginahigugma ko gid ikaw, Monette. Indi ako luyag makita ka nga nagaluha. Indi

man ako luyag nga maguba ang kaangtanan ninyo ni Alex tungod lamang sa akon. Gani,

agud mangin malipayon kamo nga duha, mapalayu na lang ako. Paalam Monette.”Naghura na ang ulan. Apang, padayon gihapon ang pagdalagan ni Monettepadulong sa balay

nanday Roy. Kinahanglan maabtan niya ang lalaki samtang wala pa inimakalakat palayu. Karon, napat-od na niya nga indi lamang kaluoy kundi paghigugma naang balatyagon nga ginapatuhoy niya kay Roy.

Apang, sin-o pa nga Roy ang maabtan niya didto? Ang naagyan niya nga tao nganagapasilong sa kamalig kaina amo si Roy. Nagabakintol sing bag nga nasudlan sang mgabiste sini. Wala lang ugaling niya matalupangdan.

May suba pa nga talabukon si Monette ugaling sia makalambot sa balay nandayRoy. Nakadulog sia sang nakita nga madalum na ang tubig kag mabaskog na ang daludu sa suba.

May nakita sia nga daku nga kahoy nga nagatungtong sa magtimbang ngapangpang sang suba. Makatabok sia sa pihak nga pangpang kon malatay sia sa amo nga kahoy.

Ginakulbaan sia. Apang, pilit niya nga ginpakigbatuan ang amo nga kakulba.

Ginpaisog niya ang iya kaugalingon Naglatay gid sia sa kahoy.Sang ara na sia sa tungatunga, nakatulok sia

sa tubig sa idalum. Nakita niya nganagapulonpulon ang tubig. Daw naglibot man ang iya panulok. Nadulaan

sia singpanimbang. Tumigpasaw sia sa tubig.

Kamot na lamang ni Monette ang nagakapaykapay ang naabtan ni Roy. Gilayon

naglumpat sa tubig ang ulitawo kag ginsagup ang dalaga.

Nakuha gid man kag nadala sa takas ni Roy si Monette. Apang, wala na sing

pangalibutan ang babae. Madamu ini sing nainum nga tubig.

Pinahigda sia ni Roy sa kahilamunan. Tinikab ni Roy ang baba ni Monette kag

pinamatian. Dayon kinaptan sa ilong kag sinuyop ang baba. Tinum-ok ang dughan.

Nagdigwa si Monette. Naumpawan sia. Nahisayran niya nga nagahapa ang palad ni

Roy sa iya dughan. Hinali sia nga nagbangon.

“R...Roy? Nga..ngaa nagahapa sa dughan ko ang palad mo?”

“A... e... kwan,” kag nahuya nga binawi sang ulitao ang palad sini. “Na...nakainumka sing madamu nga tubig. Gintum-ok ko ang dughan mo agud maggwa ang tubig sa babamo. Indi ka lang kuntani mangakig sa akon. Wala ako sing malain nga tuyu sa pagbuhatsadto.”“Nakabati na ako sina,” tuad ni Monette nga daw may ginapanumdom.

“Ginhalukan mo ako sa bibig?”

“Huo,” malip-ot nga sabat ni Roy. Nagduko sia tungod nahuya sa dalaga

Inuyatan ni Monette ang kamot sang ulitao. Nakatulok si Roy sa dalaga.

“Salamat gid sa pagsagop mo sa akon, ha,” may paaman pa nga matam-is nga yuhum ang

pasalamat sang dalaga.

“Monette,” daw hutik lamang ang tingog ni Roy. “Gugma ko ang nagsagop sa imo.”

Wala magsabat ang dalaga. Tinulok lamang si Roy sa mga mata.

Mationtion, hipos nga nagbalik sa paghigda sa hilamon si Monette.

Inanay nga piniyong ang iya mga mata. Kag nabatyagan niya ang pagdampi sang

maalabaab nga mga bibig ni Roy sa iya mga bibig.

KATAPUSAN

Ang Likum Sang Isla San Miguel Alice Tan Gonzales 

Pagsag-ud sang buli sang baroto sa balas, gilayon nga nanaug si Samuel kag nagbulig kay Lando sa pgdiskarga sang mga linata nga tubig. Daku na ang nalisding sang adlaw apang nagabiti gihapon ang init sa ila tingkoy. "Sige, Samuel. Ang mga bata na ang mahakot sini. Yara na sila nagapadulong ho." "Salamat, 'Nong Lando. Ti, mauna na ko," sabat sang ulitawo kag naglakat palayu sa baybayon samtang nagapamahid sang iya balhas. Halin sang nagaeskwela pa sia sa sekondarya sa banwa, masami sia ginapasakay sang libre ni Lando nga iya pakaduha nga amo ang nagapamasahero halin sa ila isla pakadto sa banwa. Kon magsakay si Samuel, nagabulig sia sa pagbugsay kon ngaa masunson nga ginalibre sia sini sa pamasahe. Apang karon nga hapon, magluwas sa pamatan-on wala sang iban nga pasahero kundi mga linata sang tubig nga ilimnan halin sa banwa nga inugbaligya ni Lando sa mga panimalay sa isla. Nasugata niya ang tatlo ka anak ni Lando nga nagatulud sang karito. Puro lalaki ang mga anak sini. Sa kamatuoran, sa iya panan-aw, kalabanan nga mga bata sa ila isla mga lalaki kag kadiutay lang sang mga bata nga babaye. "Manong Samuel!" pamugno sang tatlo sa iya. "Dalia, n'yo. Mabyahe pa gid 'to liwat si Tatay n'yo." Tinodohan sang mga bata tulud ang karito asta nga nagadinalagan na sila sunud sa karito. Nagkilinadlaw sila. Nakalungulungu si Samuel sa iya nakita. Hampang lang gihapon ang mabug-at nga obra para sa mga bata, panumdum niya. Wala sang libog, masadya lang pirme. Kon sa bagay, nakabenepisyo gid ang ila pamilya sa sitwsyon subong. Mahal man ang baligya ni Lando sang tubig nga iya ginaagwada sa banwa. Dugang pa ini sa iya kita. Ining iya pakaduha may daku nga pagpati nga dimalas sila sa pangisda. Amo nga ginpili na lang niya nga manginbangkero. Mabug-at man nga trabaho ang magbyahe pakadto-pabalik sa banwa nga mga beinte minutos sa bangka nga de layag sa ila isla, pero mas maayo ang iya kita sangsa kon sia nagapangisda. Wala si Samuel nagderetso sa ila balay nga malapit lang sa dulungkaan sang mga baroto. Makitid nga malabalaba ang korti sang isla San Miguel kag ang mga pamalay nagatulompok sa nabagatnan nga bahin. Nangalihid sia sa mga pamalay malapit sa baybayon kag nagpadulong sa naaminhan kon sa diin nga bahin madamu sang kakahoyan. Talagsa lang masayohan ang bahin nga ini sang isla kag ginatawag ini sang mga tagabaryo nga lublub. Wala si Samuel nagdulog asta nakaabut sia sa isa ka bahin nga may punu sang lubi nga nagahawud kasubong nga ang mga bunga sini gusto maghalok sa duta. Nagtindog sia sa idalum sang arko sining lubi. Namatyag. Dayon nagpungku sa punu sang lubi kag ginpanumdum ang natabu kahapon sang gindala niya diri si Tiyu Mauricio. Si Tiyu Mauricio isa ka abilidadan nga

manugbulong ukon siruhano nga ginakilala man sa iya abilidad sa pagtultol kon sa diin nga bahin sang duta maaya kutkotan sang bubon para makakuha sang maayo nga tubig. Malapit na apat ka bulan nga natalupangdan sang mga pumuluyu sa isla ang amat-amat nga pagtayam sang tubig sa ila mga bubon. Halos indi na ini mainum. May iban nga nagpadalum sang ila mga bubon asta tag-isa ka gatos ka tapak kag ang iban masobra pa. May iban nga naghalin sang ila mga bubon sa paglaum nga makaigu liwat tubig nga ilimnan. Apang wala sang nakaswerti sa pag-igu sang ila ginapangita. Isa ka gab-i, nabatian ni Samuel sa radyo ang isa ka dinapit sa palatuntunan nga nagdiskusyon nahanungud sa pagpakot sang husto nga lugar nga kutkutan sang bubon. Nagsulud sa pensar sang pamatan-on nga ayuon ini nga magkari sa ila isla kay basi pa lang masolbar man ang problema sa isla. May diutay sia nga nasuptan nag inugbayad sa mahimu nga isukut sini. Sa maayo nga palad, nagpasugut man si Tiyu Mauricio nga mag-upud sa iya sang ginsugat niya ini sa ila puloy-an sa Balantang. Sa kamatuoran, naintriga gid ini sa iya panuaron nahanungud sa pagkadula sang tubig ilimnan sa ila isla. Kahapon, pag-abut gid nila ni Tiyu Mauricio, nagderetso sila kay Lolo niya Andoy nga amo ang kapitan del baryo sang Isla San Miguel. Si Lolo Andoy kag ang iya utud nag si lolo Uyong nga wala na maabtan ni Samuel nga buhi ang una nga nagpuyu sa isla nga ini kaupud ang ila mga asawa. Diri tanan natawo ang anum ka anak ni Lolo Andoy, apang sa malain nga palad, si Lolo Uyong napatay nga wala gid nakaanak. Si Uray Engkar nga iya asawa buhi pa subong kag nagaistar man sa isla. Ang iban nga mga tawo sa isla ila tanan mga himata nga nagsaylo man sa isla sa pagpanghagad sang mag-utud nga nagtamasa sang bugana nga pangisda. Amo kon ngaa karon maghimata ang halos tanan nga mga pumuluyu sa isla.