Diçka e çuditshme ndodhi në korrik të vitit 2008. Presidenti i Shteteve të Bashkuara, një

vend i cili për dekada e ka parë Komunizmin si armikun e tije kryesor, dukej I lumtur dhe I

relaksuar derisa qëndronte me udhëheqësit komunistë te kinës gjate hapjes se Lojërave

Olimpike ne Pekin. Ne disa forma, ky veprim ishte tregues i ndryshimeve i sjellës se

Perëndimit drejte komunizmit ne njërën ane, dhe natyrës se fuqisë komuniste ne anën

tjetër. Ne fund te fundit, Komunizmi Kinez është bere Vunderkind (fëmija i mrekullueshëm)-

modeli i zhvillimit për te cilin te gjithë flisnin ne fund te shekullit 20te dhe ne fillim te

shekullit 21. Ne fakt Kina komuniste nuk po i tregonte pjesës tjetër te botes se si një vend

mund te kishte rritje ekonomike mbresëlënëse vite pas viti, por po ashtu po përdorte disa

nga te dalurat e kësaj rritje per te investuar ne vendet kapitaliste, duke perfshire dhe ShBA-

te. Kjo ka qene njëra nder kontradiktat me te mëdha ne vitet e fundit.

Ky është një libër i kontradiktave dhe kontrasteve. Eshte libër per nje ëndërr – komunizmin-

ëndërr qe per aq shume u kthye ne nje makth: qofte nëse e shohim terrorin e Stalinit,

Revolucionin Kulturor te Maos, apo regjimin barbar te Pol Potit ne Cambodia, ne shohim

miliona duke vuajtur tmerre fizike dhe mentale ne emër te asaj qe supozohej te ishte

ndërtimi i shoqërisë me te drejte dhe me te pëlqyeshme qe ka pare ndonjëherë njerëzimi.

Eshte nje libër per idenë e lindur ne shekullin e 19-te, idenë te cilën shume tentuan ta

realizojnë ne shekullin e 20-te: por ne përpjekjet e tyre per ta kthyer kete ide ne realitet,

ideja origjinale u shtrembërua deri ne ate mase sa u diskreditua. Eshte nje libër, per nje

sistem qe, ne kulimin e tije, udheheqi me shume se nje te treten e popullatës se botes ne

katër kontinente, dhe kercnoi ne menyre serioze shkatërrimin e perëndimit. Dhe prap,

pothuajse pjesa me e madhe e atije sistemi, perfundimishte dhe shume befas u shenderruar

ne nje dështim spektakular. Shumica dërrmuese e shteteve qe ishin komuniste deri ne fund

te vitve 80-ta, tani kane bere nje hap përpara. Ndersa, formalisht, mbetet pese shtete

komuniste, dy me te suksesshmet (kina dhe Vietnami) kane qëndruar kaq gjate sepse ata

kane braktisur shume nga parimet themelore e origjinale te komunizmit ne disa fusha te

rëndësishme- veqanarishte ne ekonomi- tashme poste-komuniste, e cila ndihmone ne

shpjegimin e rebusit (problem a qeshtje konfuze dhe e komplikuar) te identifikuar ne

paragrafin hapes. Nje shtet i trete – Laosi – eshte ende nje vend kryesishte agrar, dhe

prandaj nuk mund te konsiderohet si sukses ne kuptimin e objektivave te Komunizmit.

Per me tepër, sikur edhe fqinjët e vete te medhenje “Komuniste” Aziatik, Laosi ka

prezentuar reforma radikale qe po lëvizin me shpejtësi larg prej qdo koncepti tradicional te

nje shteti Komuniste. Dy shtetet tjera te mbetura (Kuba dhe Korea Veriore) sipas disa

kritereve kane ateruar me afër parimeve origjinale. Por ata janë te dobët- dhe ne te dy

rastet mund te jene drejte rrugës se tyre te adoptimit dhe me te madh te parimeve

kapitaliste.

Sidoqofte, kontradiktat dhe kontrastet fundamentale nuk mund te vëzhgohen vetëm duke u

bazuar ne shtetet e dikurshme komuniste, dhe këto te tanishmet. Duke pohuar me siguri te

plote e te kënaqshme fitorine mbi komunizmin ne fillim te 90-tave, perëndimi brenda me

pak se dy dekadave eshte futur vete ne nje periudhe krize, duke marre kështu me vete te

gjithë te tjerët. Orientimi me radikal i tregut te kapitalizmit –neo-liberalizmi- perjetoje nje

humbje serioze te kredibilitetit, ndërsa miliona ane e mbanë globit u ndikuan nga mjerimi

ekonomike dhe pasiguria, si rezultat i rënies e gati kolapsit te sistemit financiar

perendimore, dhe humbjes se besimit ne te. Nese simboli i dështimit te Komunizmit ishte

renja e Murit te Berlinit, ajo e dështimit te neo-liberalizmit ishte kolapsi i afërt i Wall Streetit

– Kontradikta Mur me mur, kriza dhe dështime!

Per me tepër, ne fund te vitit 2008, rradhitja e librave me te shitur ne amazon.ccom zbuloi

se njeri nder librat me te veshtire te teorisë komuniste per tu lexuar, Kapitali i Marksit (ne

veqanti vol.1), ishte bere libri me i shitur.

Dhe nje artikull i janarit te vitit 2009 ne gazetën kryesore te Melburnit “The Age” duke ju

referuar ri-regjistrimit te komunisteve Australian ( te cilët ishin çregjistruar ne korrik te

1990) u hape me fjalinë “ Hiqjauni pluhurin beretave te juaja, dhe shkëlqeni jakët e juaja

(label pins) – Komunistet janë kthyer zyrtarishte”. Megjithse rëndësia e “rilindjes” se

pretenduar te Komunizmit nuk do te duhej fare te ekzagjerohej, ka nje interesim te përtërirë

edhe per teori dhe per praktike. Kjo eshte raison d’etre (arsyeja kryesore per ekzistencën e

diqkaje) e vëllimit te tanishëm.

Disa pika te sqarimit janë te nevojshme. Se pari, statusi i disa shteteve si komuniste eshte i

diskutueshëm. Veqanarishte, shume nuk do pajtoheshin duke perfshire këtu edhe disa

shtete afrikane. Qasja këtu eshte me gjere dhe me përfshirëse, dhe ne kete une kam

ndjekur praktikat e analisteve sikur se janë David dhe Marina Ottaway apo Bogdan

Szajkowski. Kjo nxjerre ne pah faktin se shume specialiste te tjerë, sikurse Archie Brown, do

refuzonin se ky interpretim i gjere eshte padyshim i shquar per faktin se ka shume pak ne

kete liber per këto raste te diskutuara. Se dyti, ne menyre qe te mund te ndajmë teorinë e

komunzimit nga praktika e shteteve qe pohojnë se janë duke ndërtuar komunizmin, kete te

fundit do ta identifikojmë ne kete libër duke përdorur nje “K” te madh, kudo qe perdoret

termi “Komunist”.

Deshiroj te falënderoj katër lexuesit anonim te librit origjinal dhe dorëshkrimit per

mbrehtesine e tyre, dhe sugjerimet e arsyeshme _(dhe korrigjimet), dhe ekipin ne Oxford

University Press ne pergjethsi, e ne veqnati Andrea Keegan dhe Emma Marchant per

përkrahjen e tyre gjate gjithë kete projekti: ne fund te ditës, natyrishte, vetëm une jam

përgjegjës per ndonjë gabim apo per ndonjë pjese te lene jashtë, dhe per te gjitha

interpretimet. Perfundimishte, falënderime te veqanta per gruan time Bekin, per përkrahjen

e saj, motivimin, dhe humorin e saj te mire gjate shkrimit te ketije libr; i detyrohem asaj me

shume se sa qe ajo mund ta imagjinoj.

Leslie Holmes

Kapitulli 1- Teoria e Komunizmit

Njera nder kontraditat qe me se shumti nxjerrët ne pah ne komunizëm eshte ajo ne mes te

teorisë dhe praktikes. Perderisa kjo ne njeafar shkalle eshte e arsyetuar, eshte e nevojshme

qe te ngulitet mire ne mendje se, sikur edhe me shumicën e koncepteve te tjera, nuk ka

vetem nje teori te komunizmit.

Per me tepër, ka teori dhe variacione te shumta per komunizmin, dhe disa verzione te

teorisë janë me ne harmoni me praktiken sesa te tjerat. Ky diversitet teorike ekzistone jo

vetëm sepse shume individë i kane kontribuar idetë e tyre konceptit te komunizmit, por

edhe per shkak te boshllëkut, dykuptimshmërisë e madje edhe kontradiktave mes veprave

te disa prej teoricienve me te njohur. Megjithate, ka pajtueshmëri majft te madhe ne mes te

shumicës se analisteve te teorisë komuniste qe lejojnë vizatimin e nje pikture te arsyeshme

koherente. Pasi qe ky libër, ne radhe te pare eshte i lidhur me anën praktike te Komunizmit,

theksimi këtu eshte njeri nder ato aspekte te teorisë qe mundësojnë nje kuptim me mire te

asaj se si Komunistet ne pushtet e perceptuan boten, pse ata vepruan ashtu si eprian, dhe si

ata tentuan ti arsyetojnë veprimet e tyre.

Ndonse ka pasur teoricen te shumte te llojeve te ndryshme te komunzimit (si p.sh Henri de

Saint- Simon, 1760-1825: Charles Fourier, 1772-1837) e poashtu edhe bashkohore (si p.sh

Pierre- Joseph Proudhon, 1809-65), njeriu qe gati gjithmonë ne ditët e sotme identifikohet si

babai i komunizmit eshte Karl Marksi (1818-83). Sidoqofte, ne fakt, veprat kryesore te

Marksit kishin si qellim te ofronin nje struktur me te gjere teorike per interpretimin e botes-

ne veqnati, marshin e historisë- dhe nje analize te thelle te natyrës se kapitalizmit

Ne shume forma, me me ndikim ne Komunizmin ne praktike ishin udheheqesite

revolucionar Ruse, udhëheqësi Vladimir Lenin (1870-1924); pasardhësi i tije, Josef Stalin

(1878-1976); dhe udhëheqësi revolucionar Kinez, Mao Zedong(1893-1976). Kontributi i

secilit per teorinë komuniste duhet peshuar. Por se pari, eshte e rëndësishme te thuhet se

ne rastet e Marksit, Leninit, dhe te Maos me pak- interesimi per komunizmin pa pike

dyshimi ishte rezultat i dëshirës se thelle per tjetërsimin e sistemit ekzistent dhe dëshirës

per nje bote me te mire.

Marksizmi

Shume nga ajo qe zakonisht njihet si Marksizem Klasik ne fakt bazohej ne idetë e vete

Marksit dhe kolegut te tije Friedrich Engels (1820-90. Por Marksi ishte partneri dominant ne

kete marredhenje intelektuale, prandaj ne do ndjekim shprehinë e zakonshme te

përshkrimit madje edhe te veprave e tyre te përbashkëta si Marksiste, dhe ne këtu do

përqendrohemi te vete Marksi.

Sikur edhe për qdo mendimtar tjetër, eshte e rëndësishme te dihet vendi dhe periudha

kohore ne te cilën ka vepruar Marksi. Ai ka lindur ne ate qe sot njihet si Gjermani- por ai ka

kaluar 4anë4n me te madhe te jetës se tije ne Angli, ne nje periudhe kur revolucioni

industrial dhe zhvillimi i kapitalizmit tashme kishin marre këmbët e veta ne Evropen

Perendimore. Ishte poashtu koha kur deg4egëzimi Revolucionit Francez (nga 1789) ende po

ndihej përgjatë Evropes, dhe gjate tere jetës se tije kishte edhe disa etapa revolucionare,

veqanarishte ne 1830, 1848-9, dhe 1871. Marksi ishte i mahnitur nga keto situata te

ndryshme revolucionare, dhe besonte se po dallonte qarte modele për zhvillimin e

historisë. Keto modele ishin formuar nga reagimet qe bëheshin drejte ngjarjeve dhe

zhvillimeve; pasi qe ndodhte reagimi, ne kthim kishte reagime drejte ndaj kësaj.

Qasja e Marskit për historinë prandaj eshte quajtur dialektike, duke nënkuptuar se ai ka

pare progresin e historisë nëpërmjet konfiliktit, apo përmes bashkëveprimit ndërmjet

veprimeve dhe kundërveprimeve- ndërsa bindja e tije se ka ligje te identifikueshme ne

marshin e historisë ka shtyre shume ta etiketojnë ate si nje historian, dhe qasjen e tije drejte

historisë si materializëm historike. Ky termi i fundit kërkon shpjegim.

Ne tentimet e tyre për te shpjeguar natyrën e realitetet, filozofet shpesh klasifikohen ne dy

grupe, idealiste dhe materialiste. Berthama e te parit nga 4anë terme eshte fjala “ide”. Ne

kete qasje, bota rreth nesh përfshinë ne vete manifestime te koncepteve apo ideve; janë

idetë ato qe e formojnë realitetin, e jo manifestimet e tyre materialiste.(wordly). Idealisti

me i njohur eshte filozofi Gjerman G.W.F. Hegel (1770-1831). Perdersia Marksi ka qene i

impresionuar dhe i ndikuar thelle nga Hegeli, ai ka adaptuar nje qasje krejtesishte te

ndryshme për realitetin. Për Marksin, bota fizike, apo materiale (prandaj materializëm)

rreth nesh eshte realiteti, dhe idetë dhe perceptimet tona 4anë te vendosura nga

marredhenja jone me ate realitet. Si e shohim ne ate bote – si ne e interpretojmë realitetin

material- varjone varesishte nga ajo se kush ne jem, dhe kur dhe ku ne jetojmë. Për

shembull, interpretimi apo konceptimi i dikujte ne lidhje me ate se qfare eshte qyteti do

ishte shume i ndryshëm nëse ai do jetonte ne New York ne shekullin 21- kur ne mund te

mendojmë për rrokaqiejt, autostradat, metrot, dyndjet, ndotjen, klubet e jazit e kështu me

radhe, prej atije qe ka jetuar ne Florencen e shekullit te 15, apo ne Athinen e Greqise se

vjetër. Natyra materiale e këtyre tri qyteteve ne tri epoka te ndryshme ndryshon

jashtezakonishte shume, ndryshimi i cili ne kundërveprim ndikon ne perceptimin e asaj se

qka nje qytet eshte. Por, Marksi besonte se ka diqka me shume sesa dimezione te

përkohshme dhe gjeografike për shpjegimin e perceptimeve te ndryshme. Ai argumentonte

se pozita e personit ne shoqëri ndikon ne perceptimin e tije për boten. Për shembull,

pronari i nje fabrike do shihte fabrikën me ndryshe sesa nje puntor qe punone ne ate

fabrike. Për te parin mund te pasqyroje arritje personale, prestigj, dhe te ardhura te larta;

ndërsa për te dytin mund te pasqyroje, izolim dhe pune shume te veshtire për pak te

ardhura. Kendveshtrimi materialist i Marksit për boten eshte ngusht i lidhur me

historicizmin e tije; kombinimi i te dyjave shpjegon pse qasja e tije shpesh përshkruhet si

materializëm historike. Për Marksin, force shtytëse e historisë janë marrëdhëniet ndërmjet

klasave. Ai defionon klasën ne kuptimin e marrëdhënies se nje personi me mjetet e

prodhimit; ne kuptimin me te ashpër, kjo nënkupton se pozita klasore e shumicës se

njerëzve eshte e vendosur ne rend te pare nga ajo se a posedojnë prone apo jo, e ne

veqnati, prone qe mund te gjeneroje pasuri. Keshtu, ne sistemin feudal qe i parapriu

revolucionit industrial dhe shfaqjes se kapitalizmit, ndarja me e thelle e klasave ishte

ndërmjet atyre qe zotronin toke, dhe atyre qe duhet te punonin për ata qe zotronin token.

Me mbërritjen e makinës tjerrëse, motorit me avull, dhe shpikjeve te tjera ne fillim te

Revolucionit industrial, ndarja me e rëndësishme e klasave u be ajo ndërmjet atyre qe

zotëronin fabrika, dhe atyre qe punonin për pronaret e fabrikave. Marksi te paret i quajti “

Kapitaliste” apo “ borgjeze” dhe këta te fundit “proletariat”, fjale e cila ne kuptimin e plote

te fjalës i bije “ pa prone”. Ndonëse analiza e tije për klasat eshte shume me komplekse dhe

me e sofistikuar se sa ky përvijime i thjeshtëzuar qe oferuam këtu, janë keto ndarje

themelore ato qe gjenden ne qdo periudhe- te qendërzuara ne pronën private, e qe sipas

Marksit çuan drejte ndryshimeve fundamentale apo revolucionare. Ky argument eshte i

përmbledhur ne kapitullin hapes te librit te shkurtër por me te famshëm e me te lexuar për

komunizmin Manifesti Komunist (1848)- ‘Historia e te gjitha shoqërive, qe kane ekzistuar

deri me sot, eshte histori e luftës se klasave.’ Sipas kësaj teorie, tensionet ndërmjet klasave

u ndërtuan gradualishte neper kohe, dhe përfundimisht rezultuan me ndryshime

revolucionare. Sidoqofte, deri ne shfaqjen e kapitalizmit, nuk ishin tensionet ndërmjet

klasave te shfrytëzuara dhe shfrytëzuesve qe quan drejte ndryshimeve revolucionare;

shpesh, ndryshimet shkencore, teknike, dhe ekonomike quan drejte shfaqjes se nje elite te

re qe kërkonte te fitonte pushtet nga klasa ekzistuese udhëheqëse. Për Marksin, Revolucioni

Francez mund te kuptohej gjerësisht sipas këtyre termave.

Sidoqofte, Marksi besonte se periudhe ne te cilën ai po jetonte ishte ndryshe prej te gjitha

periudhave tjera, e kjo ne dy mënyra. Se pari, struktura klasore e kapitalizmit po behej me e

thjeshte se ne epokat e me hershme, me shoqëri te dominuar nga vetëm dy klasa kryesore.

Se dyti, lufta e klasave nen kapitalizëm ne rend te pare do zhvillohej ndërmjet borgjezis dhe

nje numri ne rritje te proletariatit te izoluar, e jo ndërmjet klasës udhëheqëse ekzistuese

(borgjezisë) dhe ndonjë elite te re te mundshme. Ai besoj gati gjate gjithe jetës se tije se

tensionet ndërmjet këtyre dy klasave kryesore përfundimisht do vinin deri ne ate pike sa nje

revolucion socialist do zinte vend. Ndryshe nga te gjitha revolucionet e mëhershme klasore,

prandaj, ky do pasohej nga nje sistem politike te dominuar nga shumica e popullate, e jo nga

nje elite minoritare, apo e vogël si ne te kaluarën.

1. Karl Marks dhe nje edicion i hershem i Kapitalit (Vell. 1)

Por Marksi ishte i paqarte sa i takon asaj se me qka do përcillej revolucioni socialist. Ai

mbajti qëndrim se, pas nje periudhe afat gjate, do paraqitej nje lloje i ri i shoqërisë –

komunizmi- ne te cilin nuk do kishte klase udhëheqëse e as te izoluar. Ne te vertete, ne kete

shoqëri perfundimtare nuk do kishte politike dhe rrjedhimishte as nevoje për nje shtet, i cili

do “shuhej”; ”qeverija e njerëzve” do zevendesoje me “ administrimin e gjerave”. Por

menjëherë, si pasuese e revolucionit socialiste, para se te arrihej kjo shkalle perfundimare,

do kishte nje shtet te përkohshëm apo tranzicional, diktatura e proletariatit. Se qfare Marksi

nënkuptonte me kete nuk eshte krejtesishte e qarte; ne shkrimet e tije kete fjale e përdorur

vetem dy here, dhe kurrë nuk ka ofruar shume detaje për te. Por ai ishte i mahnitur me

eksperimentin jete shkurtër ne France te njohur si “Paris Commune” (1871), dhe pa shume

tipare te atije eksperimenti, duke perfshire mënyrën sipas se cilës punetoret e zakonshëm

ushtronin pushtet- u bene klasa e re udhëheqëse- si indikator i asaj se si diktatura e

proletariatit do te mund te dukej.

Nje pike e rëndësishme qe duhet theksuar për Marksin eshte se ai mbi te gjitha ishte nje

teoricien dhe polemist; ndonëse ishte politikishte aktive ne disa momente te jetës se tije, ai

nuk ishte nje udhëheqës kombëtar. Kjo ndihmone te shpjegohet se pse shume nga shkrimet

dhe analizat e tije janë abstrakte, dhe te shkurtra ne veprimet praktike. Siq u tha edhe me

herët, përshkrimet e tije për ate se qka pasone pas revolucionit socialist janë te mjegullta.

Sidoqofte, tri pika te rëndësishme duhet nxjerre ne pah para se te kalojmë te Lenini. Se pari,

Marksi ishte ne menyre te arsyeshme mjafte i qarte se vetem shoqëritë e avancuara

industriale mund te kenë revolucione socialiste; ndërsa, vendet kryesishte rurale, shoqëritë

agrare nuk do jene te gatshme për ndryshime te tilla, dhe historia duhet ta ndjek logjiken e

saj. Se dyti, Marksi ishte ne menyre konsekuente internacionalist; ai nuk besonte se nje

vend i vetem do te mund te kishte revolucion te suksesshëm socialist. Dhe se fundi, e me

rëndësishmja, ka nje keqkuptim te zakonshëm qe referencat e Marksit drejte komunizmit

ishin vetem per synimin përfundimtar. Ne fakt, Marksi e ka bere te kjarte ne The German

Ideology (kompletuar ne 1846) se komunizmi për te nënkuptonte lëvizjen politike qe

minonte dhe permbyste sistem politike ekzistues aq sa edhe qëllimin përfundimtar:

Komunizmi për ne nuk eshte nje shtet i aferave qe duhet themeluar, nje ideal tek i cili

realiteti do te duhet ta përshtat veten. Ne e konsiderojmë komunizmin lëvizje te vërtetë qe

shfuqizon gjendjen e tanishme te gjerave.

Leninizmi

Lenini ka lindur ne fund te shekullit te 19-te ne nje familje Ruse qe jetonte ne nje qytet te

vogël ne Lumin Volga.(AFER LUMIT VOLGA). Te dy prindërit e tije ishin mësues, dhe kishin

ndjeshmëri tejet te zhvilluar per përgjegjësine qytetare. Kur Lenini ishte adoleshent, vellau i

tije i madh (por ende adoleshent) ishte arrestuar dhe me pas ekzekutuar gjoja se kishte

planifikuar te vriste Carin Aleksander III; nje numër komentatoresh kane argumentuar se

kjo pervoje traumatike vetem e ka forcuar Leninin e ri, dhe kjo poashtu ndihmone te

shpjegohet urrejtja e tije e zjarrte për autokracinë Cariste Ruse. Ky kombinim i ndjeshmerise

per përgjegjësine shoqerore dhe urrejtja për sistemin ne te cilin ka jetuar ndihmojnë ne

shpjegimin e qasjes se Leninit drejte politikes, historisë, dhe Perandorise Ruse.

Pas vdekjes e vëllait te tije, Lenini fillon te studjoj ide revolucionare, ne veqanti ato te

radikaleve Rus, sikurse Nikolai Chernyshevsky dhe ato te Marksit. Deri ne fund te shekullit

19-te, ai kishte ndalur (fallen foul) nga autoritetet Ruse, dhe ishte dëbuar.

Por, ndikimi i tije ne radikalet Ruse ishte i thelle, dhe deri ne fund te vitit 1917, pasuar nga

revolucioni i trete Rus i shekullit 20-te (revolucioni i tetorit; ka pasur poashtu revolucione

ne 1905 dhe ne shkurt te 1917), ai dhe partia e tije – Bolsheviket- kishin marre pushtetin.

Qe nga ai moment Russia do udhehehiqej për me shume se shtate dekada nga Komunistet

Ndryshe nga Marksi, Lenini ishte thelle i perfshire ne politiken kombetare, ndonse ai here

pas here nxjerrte analiza abstrakte për vizionet e tije afat gjata për socializmin dhe

komunizmin, posaqerishte ne The State and Revolution (1917), shumica e kontributeve te

tije për teorinë komuniste erdhën nga vete pervoje e tije dhe nga reagimet e botes rreth

tije, e po ashtu edhe nga polemikat e tije me Marksistet tjerë. Kontributet e tije me te

rëndësishme historike ishin për rolin e partisë revolucionare; analiza e tije për imperializmin;

dhe dallimet qe ai nxjerr ndërmjet socializmit dhe komunizmit.

Marksi kishte thene pak për partitë politike, pjeserishte sepse ato nuk ishin te rëndësishme

ne ditët e tije, aq sa u bene ne shekullin 20-te. Por Lenini besonte se ndergjegja politike ne

rastin te shfrytëzuarve do zhvillohej me ritme tejet te ngadalshme ne klasën punetore Ruse,

dhe prandaj ai zhvilloi teorinë e tije për partine avangarde. Ne veprën e tije Qfare duhet

bere? (1902), Lenini argumentonte se disa njereze janë politikishte me te vetëdijshëm se

tjetër, dhe duhet te marrin përgjegjësinë për udhëheqjen e shoqërisë ne socializëm. Kjo

ishte nje qasje elitiste për nje parti politike, dhe eshte krahasuar me argumentet e Platonit

ne favor te udheheqejes nga “mbretërit filozof”. Veq kësaj, partia duhej te ishte tejet e

fshehët. Ndonse disa e mbrojnë pozicionin e Leninit me bazën se ai lloje i partisë klandestine

dhe te mbyllur te cilën ai e avokante ishte e nevojshme për kushtet represive te autokracisë

Cariste ne fillim te shekullit 20-te, fakti eshte partia Bolshevike, e cila perfundimishte u be

Partia Komuniste e Bashkimit Sovjetik, nuk ndryshoi shume nga tiparet e saj, madje edhe

pasi qe kishte marre ne dore pushtetin. Ne te vërtet, Lenini thirri për disipline me strikte

brenda partisë ne 1921, shume me vone pas përmbysjes se monarkisë. Koncepti i tije për

nje parti komuniste elitiste e te fshehët ishte njer nder trashëgimitë e tije me te

rëndësishme.

Teoria e Leninit për imperializmin eshte ne menyre te veqante relevante këtu sepse

perfundimishte qoi te arsyetimi për ndryshimin e disa qeshtjeve ne qasjen e Marksit, keto

ndryshime ishin përdorur edhe me pas nga revolucionaret ne shume parti te botes për te

arsyetuar fuqizimin e tyre te pushtetit, ne situata qe edhe vete Marksi do i konsideronte

goxha te pavenda. Ne nje analize te gjate te arsyeve për fillimin e Luftes se pare Boterore te

publikuar ne 1917, Lenini pohoi se imperializmi ishte “shkalla me e larte e kapitalizmit.

Perandorite me te mëdha te botes ne thelb kishin ndare boten ndërmjet vete, dhe sipas

Leninit, e vetmja forme qe u mundësonte fuqieve imperialiste invidivduale te vazhdojnë

kërkimin e tyre për resurse, markete te reje, dhe force te lire pune, ishte duke pushtuar

koloni nga fuqitë tjera imperialiste. Kete shtytje konstante për ekspansion dhe përfitime

Lenini e shihte si bazën e konfliktit ndërmjet shumicës se fuqive Evropiane qe filluan Luften

e Madhe. Lidhshmëria e kësaj me zhvillimin e Komunizmit eshte se Lenini e ka përdorur kete

teori për te arsyetuar marrjen e pushtetit nga partia Bolshevike ne Rusi, pavarsishte

njohurive te tije për analizat e klasikëve Marksiste dhe përfundimet e tyre se Rusia ende

nuk ishte e gatshme për nje revolucion Socialiste. Ai argumentonte se Rusia, e cila kishte

filluar industrializimin e saj serioz ne fund te shekullit 19-te, por edhe krahas kësaj ende

ishte nje vend agrar, e konsiderohej si lidhja me e dobët ne zinxhirin e shteteve kapitaliste;

nëse zinxhiri do këputej ne piken e tije me te dobët, e gjithe godina e kapitalizmit

internacional do shembej. Rusia atëherë do absorbohej ne orbiten e re internacionale

socialiste nga vendet qe ishin mjaftueshëm te zhvilluara për te lëvizur nga kapitalizmi,

sikurse Britania, Franca dhe Gjermania. Por, ne fillim te viteve te njëzeta, ishte krejtësisht e

kjarte se kapitalizmi nuk ishte shembur; por Bolsheviket nuk dëshironin te dorëzonin

pushtetin qe ata kishin futur ne dore ne 1917, dhe kështu Lenini kishte bere ndryshime te

rëndësishme ne teorinë klasike Marksiste.

Nje qeshtje e fundit për kontributin e Leninit ne teorinë komuniste eshte se ai ka nxjerre ne

pahe dallime me te mbrehta sesa Marksi ndërmjet socializmit dhe komunizmit. Marksi

shpesh perdorte termat si te këmbyeshëm (interchangeably), ndonëse ai nganjëherë

përshkruante te paren(socializmin) si shkallen me te hershme te se dytës(komunizmin).

Por Lenini ishte me i qarte mes tjerash ne ate se shpërndarja e pasurisë nen socializëm do

ishte ne baza me te ndryshme nga ato te komunizmit; kurse parimi udhëheqës ne te dytën

(komunizëm) do te duhej te ishte “secili sipas aftësisë se tije, te secili sipas nevojës se tije ”,

ndërsa nen te paren do te duhej te ishte (socializëm) “ secili sipas aftësisë se tije, te secili

sipas punës se tije”. Kjo ndarje eshte përdorur për te arsyetuar ndonjëherë dallimet e

rëndësishme ne te ardhura ne shtetet Komuniste. Lenini po ashtu vendosi me shume theks

sesa Marksi ne nevojën për nje shtet te fort pas te cilit menjëherë do pasonte nje revolucion

socialist, e i cili me pas do shërbente si instrument ne dorën e komunisteve ne pushtet.(

which subsequently played into the hands of Communists in power.)

Stalinizmi

Lenini ka vdekur ne janar te vitit 1924, dhe me kete vdekje doli ne pah nje tipar i sistemeve

Komuniste – paaftësia apo mosdashja për te paraqitur zyrtarishte procesin e marrëveshjeve

për udheheqeje, dhe kjo u be menjëherë e dukshme. Ne fund te vitit 1920-te, Stalini

Gjeorgjian ka fituar luftën për udheheqeje kundër rivaleve sikur Leon Trocki; Pasqyrimi i

Stalinit deri atëherë si nje njeri qe bënte kompromise te matura ishte shume i ndryshëm nga

pasqyrimi i Trockit, i cili konsiderohej si i brilant por shpesh koke nxehte dhe intelektual i

pamëshirshëm. Pasqyrimi i Stalinit si pajtues ishte ironik, dhe kjo sepse pasi qe erdhi ne

pushtet, ai u be njeri nder diktatoret me mizor qe ka njohur historia e njerëzimit. Sidoqoftë,

edhe pse nuk posedonte intelekt te larte origjinal, Stalini i kontribuoi teorisë komuniste, dhe

ndonjëherë i arsyetojë veprimet e tije nëpërmjet gjoja mjeteve teorike. Kontributi me i

rëndësishëm i Stalinit për teorinë komuniste ishte ne mbrojtjen dhe adoptimin e nocionit te

“Socializmi ne nje vend” ne 1925-6. Ky nuk ishte ne menyre te posaqme koncept i mbrehet,

sepse përfaqësonte pak me shume sesa një arsyetim teorike te zhvillimeve aktuale brenda

dhe përtej asaj qe prej 1922 eshte quajtur Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike. E as

nuk ishte Stalini ai qe kishte zhvilluar kete koncept; ndonse ai kishte bere referenca te

turbullta ne mes rreshtave ne fund te vitit 1924, ishte një nga rivalet e tije qe synonte

pozitën e udhëheqësit, Nokolai Bukharin, i cili ne te vertete ka zhvilluar kete ide, te cilën

Stalini e adaptoje me pas si politike zyrtare. Kjo politike ne parim arsyetonte tentimet për

ndërtimin e socializmit jo vetëm ne nje vend, por po ashtu ne nje shtet për te cilin Lenini e

kishte pranuar se nuk ishte vete gati për socializëm. Kjo politike prandaj ishte ne

kundërshtim me dy nga parimet themelore te Marksizmit klasike. Ne anën tjetër, i joshte

qytetaret Sovjetike me shume sesa nocioni i Trockit për revolucionin e përhershëm;

shumica e njerëzve ishin lodhur nga luftërat dhe revolucionet dhe kërkonin stabilitet.

Socializmi ne një vend po ashtu ishte përdorur për te arsyetuar futjen ne përdorim te

tipareve tjera kyqe te qasjes se Stalinit, e te cilat u bene tiparet me te rëndësishme te

sistemeve komuniste. Këto ishin, industrializimi nëpërmjet nje ekonomie te centralizuar,

dhe kolektivizimin e agrikulturës. Megjithese do ishte tendosje e qeshtjes te argumentohej

se dy tiparet e tjera te Stalinizmit – nivelet e larta te terrorit shtetëror dhe kulti i

personalitetit ishin pjese e teorisë komuniste, ndonëse ato u bene tipare te rëndësishme te

praktikes Komuniste ne shume shtete te tjera.

Marksizem-Leninizmi

Edhe pse ky term nuk ishte përdorur nga Lenini, ideologjia Komuniste shpesh quhej “

Marksizem-Leninizem”, nje term qe qe qartazi burojë nga Stalini. Disa shtete komuniste

bene disa ndryshime apo shtesa ne kete term për ti dhene ideologjisë se tyre nje shije

kombetare apo vendore. Keshtu, Ideologjia komuniste për nje periudhe te gjate kohore u

qujte “Marksizem-Leninizem dhe idetë e Mao Cedungut”- dhe me vone kjo eshte

përditësuar me qellim te përfshirjes se kontributit te pasardhësve te Maos, dhe qe nga fundi

i vitit 2002 eshte njohur me titullin e veshtire “ Marksizem-Leninizem, idetë e Mao

Cedungut, teoria e Deng Xiapingut, dhe idetë e tre përfaqësuesve” (partia Komuniste Kineze

duhet gjithmonë te perfaqesoje “ trendin e zhvillimin te forcave produktive te përparuara ne

Kine, orientimin e kulturës se përparuar te Kines, dhe interesat fundamentale te shumicës

se popullit Kinez”, e kjo sipar udhëheqësit suprem te meperashem te Kines, Jiang Zemin).

Ngjashem, ideologjia e Korese Veriore eshte etiketuar si “ Marksizem-Leninizem dhe ideja e

Jukes”; Juka eshte nje koncept Korean i mbeshtjetjes ne forcat e veta, dhe lidhet ngushte ne

Socializmin e Stalinit ne nje shtet.

Maoizmi

Sikur Lenini, Mao gjate viteve te tije te rinise ishte joshur nga Marksizmi përshkak te

pakënaqësisë se tije te thelle me situatën ne te cilën gjendjen vendi i tije; ai ne veqanti ishte

joshur nga teoria e Leninit për imperializmin dhe nocionin e Stalinit për Socializmin ne nje

shtet. Kina kishte përmbysur sistemin perandorak me revolucionin Kinez te vitit 1911, por

pastaj Kina hyri ne nje periudhe tjetër ku udhëhiqej nga prijes ushtarak dhe nacionaliste,

mirepo Mao pohonte se,kjo udheheqeje nuk po i ndihmonte zhvillimit te vendit.

Sipas ideologëve bashkëkohorë Kinez, kontributi me i madh i Maos për teorinë komuniste

ishte ne zhvillimin e nje arsyetimi teorike për ndertimin dhe udheheqejen nga nje parti

Komuniste, ne nje shoqëri gjysem koloniale e gjysem feudale, shoqëri qe perbehej

kryesishte nga fshataret dhe borgjezia mendjengushte dhe e pa rëndësishme. Edhe pse

Stalini e shtrembëroi teorinë klasike Marksiste ne disa forma, ai e pranoj se modeli Marksist

ishte i bazuar ne proletariatin urban, e jo ne fshatarine rurale; ne te vertete, edhe pse ky

citat shpesh citohet jashtë kontekstit, Marksi dhe Engelsi i janë referuar ne Manifestin

Komuniste si “ idiotësia e jetës fshatare”.

Por, kur Mao morri pushtetin Kina ishte nje vend gati krejtësisht bujqesore, dhe duhej te

arsyetonte pohimet dhe veprimet e tije, duke thene se ato ishine ne vije me Marksizmin. Ne

fakt, ai ishte me i afte ti legjitimonte veprimet dhe idetë e tije ne termat e “Marksizem-

Leninizmit;, ne veqanti nocionin e Stalinit për Socializmin ne nje shtet- sesa ne ato te

Marksizmit klasik.

Eurokomunizmi

Lenini, Stalini, dhe Mao elaboruan teoritë e tyre ne kontekstine e asaj qe sot do te quhej

shtete te zhvilluara. Eshte e rëndësishme qe te mos e tejkalojmë faktin se shtetet

perendimore sikurse Franca dhe Italia kane pasur parti te fuqishme komuniste ne nje pjese

te madhe te shekullit 20-te. Sidoqofte, kushtet e këtyre vendeve dhe te tjerave ne perëndim

ndryshonin rrenjesishte nga ato ne BRSS, Kine dhe ne vendet tjera Komuniste, prandaj nuk

eshte fare befasuese qe disa Komuniste ne Evropen Perendimore zhvilluan qasje goxha te

ndryshme drejte komunizmit. Ndonese disa, dukshëm ne France, i qëndruan besnik Moskes,

nga 1940-ta deri ne 1960-ten, te tjerët shpejte filluan te vene ne pyetje pershtatshemerine e

modelin Sovjetik për vendet dhe kushtet e tyre. Prijes te kësaj ideje ishin Italianet. Ne vitin

1950-te, udhëheqësi komuniste Italian, Palmiro Togliatti kishte argumentuar se ishte e

pavend për komunistet ti perkulen nje vendi, apo nje sistemi, dhe se, secili vend duhet te

zhvillonte planin e vete për arritjen e komunizmit, varesishte nga rrethanat specifike te atije

vendi. Dhe prandaj ai, avokoi për “policentrizmin”, me tepër sesa për nje lëvizje Komuniste

boterore te përqendruar ne nje qendër (Moske).

Kjo fillimishte morri përkrahje te kufizuar nga partitë Komuniste te vendeve te tjera.

Por pushtimi i Qekosllovakise nga Sovjetet përmes Paktit te Varshaves ne gushte te vitit

1968 qoi ne rritjen dhe përhapjen e kritikave për BRSS-sen nga Komunistet Perendimore ne

pergjethesi, e jo vetem nga Italianet. Shume braktisen partitë e tyre te indinjuar. Te tjerët,

sidoqoftë, parapëlqyen te qëndronin ne partitë e tyre, te kritikonin Komunizmin Sovjetik,

dhe te zhvillonin versionet e tyre me te buta dhe me demokratike te Komunizmit. Nje tjetër

degëzim qe qoi ne ngritjen e asaj qe ne mes te viteve shtatëdhjeta njihej me emrin

“Eurokomunizem” ishte kolapsi diktaturës se krahut te djathte te Frankos ne Spanje, dhe

pikerishte ky kollaps e rishfaqi partine Komuniste Spanjolle. Megjithëse shume parti tjera

Komuniste ne Evropen Perendimore ishin po ashtu me pak apo me shume te joshura nga

versioni i ri, me tolerant dhe me pak dogmatike i komunizmit, ishin ne te vërtetë partitë

Franceze, Italiane dhe Spanjolle, ne veçanti dy te fundit qe udhëhoqën rrugën. Edhe pse

lëvizja përfundimisht u zbeh, me shumicën e Komunisteve Italianë qe madje edhe e

braktisen termin “komunizëm” te gjithë se bashku, dhe ri-emëruan veten si Partia

Demokratike e te Majtës ne 1991! Kjo lëvizje ka krijuar nje sfide serioze intelektuale dhe

teorike për Komunistet ne pushtet, ne Evropen Lindore, BRSS-en, dhe Azine gjate viteve

shtatëdhjeta dhe tetëdhjeta.

Perfundimi

Teoria Komuniste eshte e dykuptimshme, shpesh e mangët, dhe nganjëherë haptas

kontradiktare. Kjo eshte pjeserishte për shkak te teoricienve te ndryshëm qe shkruanin ne

periudha te ndryshme kohore, për rrethana te ndryshme, dhe ne situata te ndryshme

personale ; pasi qe Marksi nuk ishte vete udhëheqës politike, ai nuk kishte nevoje ti

arsyetonte veprimet e veta- sikur Lenini, Stalini, apo Mao.

Edhe pjeserishte sepse ata nganjëherë interpretonin te kaluarën, ndonjëherë analizonin te

tanishëm, dhe ndonjëherë diskutonin për te ardhmen e afërt dhe te mesme, dhe ne disa

raste spekulonin për qëllimin përfundimtar te nje shoqërie komuniste. Dhe pjeserishte,

sikurse edhe shumica e teoricienëve te tjerë, ata nuk ishin krejtësisht konsistent gjate jetës

se tyre. Dhe pjesërisht, sepse nganjëherë ata shkruanin nga perspektiva normative (si do te

duhej te ishte), dhe herëve tjera nga një perspektivë përshkruese (çfarë është).

Veç kesaj, ka po ashtu dallime thelbësore ne qasje ndërmjet teoricienëve komunist, dallime

te cilat janë te shpjeguara me se miri ne termat e vullnetarizmit përballë atij te

determinizmit. Vet Marksi kishte prirje drejte interpretimit determinist te historisë, duke

nënkuptuar me këtë se ai besonte se historia duhej ti hapte vet rrugën vetes neper etapa te

ndryshme; veprimet dhe kundërveprimet e dialektikes. Ndonëse ai besonte se Komunistet,

mund dhe do te duhej te ndihmonin duke mbajtur ritmin e ndryshimit te historisë ne lëvizje

- ai shkroi ne Theses on Feurbrach (kompletuar ne 1845) se “ filozofet vetëm e kane

interpretuar boten...qëllimi është te ndryshohet ajo”- Marksi ishte i vetëdijshëm se çfarë do

mund te ndodhte nëse ata do tentonin te përshpejtonin me shume atë (ritmin e historisë)

artificialisht. Ne te vërtet, Marksi u be me determinist ne vitet e tije te mëvonshme. Ne

analizat e tije me te rëndësishme, te pa përfunduara ndonjëherë, për ekonominë politike te

kapitalizmit, Kapitali (Vell. 1 publikuar me 1867; vëllimet e papërfunduara dy dhe tre, ishin

edituar nga Engelsi dhe publikuar pas vdekjes se Marksit ne vitin 1885, përkatësisht ne vitin

1894), Marksi përshkruan një kapitalizëm te globalizuar, me abstrakt, e me objektiv, ne te

cilin kontradiktat strukturore janë te pandashme brenda vete sistemit, dhe kjo me tepër

sesa një lufte e vetëdijshme ndërmjet kapitalisteve dhe punëtorëve, çon ne kriza dhe ne

fund ne kolapsin e kapitalizmit.

Anasjelltas, udhëheqësit sikurse Lenini dhe Mao, ishin qartazi vullnetarist, ne kuptimin qe

ata besonin se aplikimi i njeriut ne këto procese, mundet, dhe do te përshpejtonte apo

madje te kapërcente proceset historike. Qofshin ata vullnetarist për shkake te

personaliteteve te tyre kategorike, apo për shkak te një nevoje te pashmangshme për

përdorimin e teorisë revolucionare për te arsyetuar veprimet e tyre për përmbysjen e

regjimeve shtypëse dhe për modernizmin e shoqërive te tyre, apo, me e mundshmja, për

shkak te një përzierje te te gjitha këtyre. Por, fakti qe ata adaptuan Marksizmin për te arritur

objektivat e tyre qëndron. Gjate këtij procesi, ata shtrembëruan idetë origjinale. Për këtë

arsye ata nganjëherë u kritikuan nga te tjerët, kryesisht nga deterministet Marksist; Austro-

Gjermani Karl Kautsky (1854-1938) për shembull, shpesh kritikonte rënd vullnetarizmin e

Leninit. Siç u tha, dhe u tregua edhe me herët, shkrimet e vet Marksit për revolucionin

socialist, dhe ate se nga qfare pasohej ishin shpesh te paqarta dhe te mangëta, kështu qe

kjo çoj ne interpretime shume te ndryshme. Por kontradikta dhe tensione ka madje edhe

vete brenda punës se Leninit, dhe pikëpamjeve te tije ne lidhje me ate se çfarë do pasonte

pas revolucionit socialist siç eshte e shprehur ne The State and Revolution, ku ndonjëherë

veprimet e tije ishin ne konflikt me atë qe ai kishte shkruar, duke u bazuar ne atë qe ai e

kishte konsideruar revolucion socialist ne Rusi. Dhe me te gjitha këto, mënyra me e mire

për te kuptuar se çfarë është Komunizmi apo çfarë ka qene, është duke studiuar ate ne

praktike.

Kapitulli II

Nje përmbledhje e shkurtër historike e komunizmit ne pushtet

Rreth viteve te shtatëdhjeta, me shume se nje e treta e popullsisë se botes jetonte nen

sistemin Komunist. Por, proceset përmes se cilave është arritur kjo, kane marre disa dekada,

dhe gjate rrugës ishin te shoqëruara me sfida te shumta.

Nga 1917-a deri ne Luftën e dyte botërore

Revolucioni i dyte (tetor) Rus i vitit 1917, merret ne përgjithësi si pika fillestare e

Komunizmit ne pushtet. Revolucioni i pare Rus i 1917, kishe ndodhur ne shkurt, dhe kishte

hedhur poshtë shekuj sundimi te autokracisë Cariste. Disa muaj pas kësaj përmbysje, Rusia

eshte udhëhequr nga nje qeveri i përkohshme. Por, kjo qeveri nuk ishte treguar e mire, dhe

partia e vetme politike, e madhe qe nuk kishte marre pjese ne te ishte e afte ta kritikonte

ate, dhe perfundimishte ta rrezonte. Kjo ishte partia Bolshevike (nënkupton “shumica), e

udhëhequr nga Vladimir Lenin; dhe me pas do behej partia e pare udhëheqëse Komuniste

ne bote.

Bolsheviket ishin Marksite, por nje lloje i veqante. Heret ne shekullin e 20-te, ata janë

bashkuar me nje grup tjetër ne nje parti te vetme politike. Por, kjo parti u nda ne fillim te

1900-tes, kryesishte sepse Bolesheviket ishin vullnetariste, ndërsa grupi tjetër –

Mensheviket (pakica), besonin se probleme shume te mëdha do mund te lindnin nëse ritmi i

ndryshimit te historisë do përshpejtohej artificialisht. Por, popullata Rusa ishte lodhur nga

lufta e pare boterore dhe privimet qe ngërthente kjo, dhe slogani i thjeshte por i fuqishëm i

Leninit – ‘Paqe, Toke, Buke’ terheqei numër te madh te Ruseve, sikur ne qytete ashtu edhe

ne fshatra.

Por, shume Rus kundërshtuan regjimin e ri nen Leninit, dhe u mobilizuan për ta luftuar ate.

Dhe kështu ne mes te viteve 1917 dhe 1921 ne Rusi po ndodhte nje lufte civile. Bolsheviket

e fituan perfundimishte kete lufte, por, ata shpejte e kuptuan se problemet e tyre ishin larg

zgjidhjes, pasi qe disa nga përkrahësit e tyre (bolshevikëve) me te hershem filluan ti pyesin

dhe ti sfidojnë ata. Kjo arriti kulmin e vete ne kryengritjen e Kronstandit ne vitin 1921, ku

marinarët dhe punetoret ne perferine e asaj qe sot njihet si Shen Petersburg kërkuan qe

Bolsheviket te fillonin te shpërndanin pushtetin politike dhe te bisedonin me shume me ata

qe supozohej qe i përfaqësonin. Por, udheheqeja Bolshevike nuk ishte e gatshme te bënte

lëshime për kryengritësit, dhe dergoje nje kontingjent te me shume se 60.000 ushtareve për

te shtypur kryengritjen e Kornstandit. Edhe pse kundërsulmi i Bolshevikeve ishte i

suksesshëm, ishte shume i përgjakshëm, dhe udhëheqësit e partisë e pranuan se

popullariteti i tyre te cilin e kishin gëzuar deri atëherë ishte ne rrezik te humbej. Ky muaj

mjalti kishte përfunduar, nje qasje e re kërkohej.

Përfundimi i kryengritjes se Kronstanit përkoj me kongresin e dhjete te partisë, kongres ne

te cilin u vendos për kete qasje te re. Zgjidhja e zgjedhur dukej se përfshinte politika

diametralisht te kundërshtuara. Ne sferën politike, Komunistet morën masa te renda.

Kjo mund te shihej haptazi ne dy forma. E para, ata kishin ndaluar funksionimin e partieve te

tjera; ndonëse shpesh supozohet se regjimi Sovjetik ishte nje partiak qe nga fillimi,

Bolsheviket fillimisht(1917-1918) jo vetem qe nuk ndaluan funksionimin e partive te tjera,

por madje ishin edhe ne kualicion me nje parti tjetër qe kishte përkrahje te gjere ne mes te

fshatarise, Socialistet e majte revolucionar.

Por qe nga 1921 e tutje, edhepse kjo kur nuk u zyrtarizua si nje kerkese kushtetuese, ajo qe

me vone zyrtarishte do behej Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike, kishte sistem

njepartiak. Simboli i dyte i këtyre masave te renda politike ishte se udhëheqja e moshuar

nen Leninin tani kishte ndaluar fraksionizmin brenda partisë. Ne te ardhmen, antaret e

partisë do thenin rregulluat e partisë nëse do tentonin te formonin nëngrupe për te sfiduar

apo edhe për te vene ne pyetje politikat dhe vendimet e te moshuarve.

Por Bolsheviket adoptuan nje qasje goxha te ndryshme ne ekonomi. Ne vend se ta

shtrëngonin ashtu sic kishin bere ne sferën politike, ata e liberalizuan, duke adaptuar ate qe

quhej Politika e Re Ekonomike (NEP). Kjo përfshinte stimulimin e ndërmarrjeve te vogla

kapitaliste dhe tregtinë private; Bolsheviket shpresonin se nëse situate ekonomike ne vend

do përmirësohej si rezultat i kësaj politike te re, atëherë zhgënjimi qe ndihej nga përkrahësit

e tyre do zhdukej.

Eshte e pamundur te dihet se sa do zgjaste politika e re ekonomike ne qofte se Lenini do

ishte gjalle, dhe do ishte udhëheqës i Komunisteve. Por mendja truri organizues e drejtues i

Revolucionit Rus, përjetoj sulim e tije te pare ne 1922, dhe paaftësia e tije vazhdonte te

rritej; ai vdeku ne Janar te 1924-es. Pasi qe Bolsheviket nuk kishin adaptuar ndonjë

mekanizëm për procedurën e kalimit te pushtetit te dikush tjetër, udhëheqësi i ri erdhi si

rezultat i nje lufte te gjate për pushtet. Konkurrentet kryesor ishin Nikolai Bukharin, Leon

Trosky, dhe Josef Stalini, ani pse Bukharini shpejte ra nga gara.

Ndoshta ironikishte, shume nga udhëheqësit e moshuar te Bolshevikeve e konsideruan

Trockin shume te menqur, dhe prandaj potencialishte te rrezikshëm për te qene udhëheqësi

suprem. Ne anën tjetër, Stalini dukej se ishte me pajtues; njeri nder biografët e tije kryesor,

Isaac Deutscher, pershkuran Stalinin ne ate kohe si “the man of the golden mean”. Për me

tepër, politika e Stalinit për Socializmin ne nje shtet, ishte shume me joshëse për shumicën e

qytetareve Sovjetike dhe Komunisteve sesa koncepti i Trockit për revolucionin e

përhershëm. Njerezit ishin lodhur me luftra (Lufta e pare boterore; Lufta Civile) dhe

ndryshimet revolucionare, pra, nuk eshte befasuese qe nocioni i përmbysjes se

vazhdueshme nuk ishte tërheqës. Ne anën tjetër, sic u tha edhe me herët qasja e Stalinit

ishte tejet joshëse. Duke argumentuar se Bashkimi Sovjetik nuk do te duhej te rrezikonte te

behej pre e ndonjë pushtuesi te huaj duke provuar te eksportonte revolucionin, Stalini ishte

i afte te zbuste friken për trazira te mëtejshme. Vec kësaj, duke argumentuar se BRSS-ja do

behej shteti i pare ne bote qe do arrinte nje sistem me te përparuar sesa cdo sistem tjetër

kapitalist perëndimor, ai ishte i afte te luante edhe me ëndrrat edhe me nacionalizmin e

shume prej subjekteve te tije. Ka pak ose fare dyshim, qe ne mes te viteve njëzeta, shume

qytetare Sovjetik ishin te entuziazmuar për te ardhmen e vendit te tyre. Nen disa rrethana

te caktuara, Komunizmi mund te jete ideologji inspiruese.

Por, ëndrrat qe përkonin me Socializmin ne nje shtet deri ne mes te viteve te tridhjeta u

shndërruan ne makthe te tmerrshme. Nga fundi i viteve te njerzeta, Stalini filloje te

paraqiste politikat e dizajnuara për te arritur versionin e tije te vecante te socialimit. Pasi qe

do te duhej te ndërtohej ne nje vend, dhe pasi qe pjesa tjetër e botes ishte ne parim armike

e sistemit te atije vendi, ai do te duhej te ndërtonte modelin e tije duke përdorur vetem

domestic building blocks. Ne kete kontekst BRSS-ja prezantoi planet pese vjeqare,

industializmin, kolektivizimin- dhe, përfundimisht, makinerinë e terrorit.

Prezantimi i politikes se re ekonomike nga Komunistet (NEP) ne 1921 ishte hartuar për te

nisur ekonominë pas problemeve te Luftes se pare boterore, dhe Luftes civile Ruse.

Udheheqesit gjithmonë kane konsideruar si nje mas te përkohshme, ani pse kohëzgjatja

ishte e paqarte ne kohen e prezantimit. Nikolai Bukrahin, për shembull, kishte argumentuar

se socializmi mund te zhvillohej ne BRSS vetem ne ritmin e “bindjes se fshatarit”; ne qofte se

fshatarësia – ende grupi me i madh me numër, nuk do te mund te bindej për nevojën dhe

për ritmin e ndryshimit, atëherë nje përplasje e ashpër do te mund te shpërthente.

Edhe krahas kësaj, Lenini ne vitin 1921 kishte themeluar nje agjenci për te vepruar si nje

agjenci qendrore e planifikimit. Kjo quhej Gosplan (Zyra Shtetrore e Planifikimit). Ndonse kjo

agjenci beri pak ne kohen e Leninit, themelimi i saj bënte me dije se ekzistonte nje zotim për

planifikim dhe nje agjenci për te drejtuar kete zotim gjate kohës kur Stalini kishte

konsoliduar fuqinë ne fund te viteve 20.

Fillimi i periudhës tjeter pas asaj se politikes se re ekonomike (NEP) eshte e diskutueshme,

por kryeishte mirret si 1928, pasi qe ne tetorin e atije viti Bashkimi Sovjetik adaptoi planin e

pare ekonomike pese vjeqare. Fillimisht, plani u përqendrua ne Industrializimin e vendit;

edhe pse Rusia kishte pasur nje zhvillim mbresëlënës industrial dhe urbanistik ndërmjet

viteve 1880-te dhe 1890, vendi ishte ende kryesisht bujqesore dhe rural ne fund te vitit

1920. Pasi qe Marksi kishte argumentuar se socializmi do te mund te ndërtohej vetem ne

shoqëritë e përparuara industriale, Stalini me disa arsyetime ishte ne gjendje te

argumentonte se ideja e tije për Socializmin ne nje shtet kërkonte nje shtytje me te madhe

drejte industrializimit dhe urbanizimit. Ne këtë mënyrë ka lindur plani i pare ekonomike

Komunist.

Te përqendruar ne zhvillimin industrial, versioni i pare i planit nuk e përfshiu agrikulturën.

Por shpejte u be e qarte se cdo force e rëndësishme shtytëse drejte industrializimit kërkonte

investime tejet te mëdha. Dhe pasi qe investitorët e jashtëm nuk dëshironin te kontribuonin

ne zhvillimin ekonomik te nje shteti komunist, fondet do te duhej te krijoheshin nga brenda.

Ne shtetet kapitaliste, investimet e mëdha me se shpeshti bëheshin nga sektori privat,

borgjezia. Por ai numër i vogël i borgjezisë Ruse qe ndodhej aty para revolucionit, ose janë

larguar nga vendi, ose janë vrare ndërmjet viteve 1917 dhe 1921, dhe politika e re

ekonomike(NEP), ndonëse e suksesshme, nuk kishte krijuar mjaftueshëm pasuri private për

te financuar planet e zhvillimit te paramenduara nga Stalini. Madje as edhe vete shteti nuk

kishte fonde për te investuar deri ne atë shkalle qe kërkohej për një program zhvillimi te

atyre përmasave. Komunistet duhej te shikonin diku tjetër për mjete financiare.

Ishte kjo situate ajo qe shtyu Stalinin te shikonte drejte fshatarëve per financimin e

programit te tije ambicioz. Tek e fundit, kjo ishte pjesa me e madhe e popullate, dhe ishte e

paqarte nëse mjetet financiare do mund te krijoheshin nga ndonjë burim tjeter.

Stalini dëshironte te arsyetonte përqendrimin e tije te fshatarët ne dy forma. Se pari ai

kërkonte përkrahjen e tyre për ndërtimin e një shoqërie me te mire ne te cilën te gjithë,

duke përfshirë edhe fshataret, do bënin një jete shume me te mire. Se dyti, mjetet primare

qe ai kishte për qellim ti përdorte ne mënyrë qe ashtu te krijonte pasuri te re- duke

ekstraktuar kështu tepricat nga fshataret me efektshmëri dhe përfitime me te mëdha,

përfitime te cilat do arriheshin nëpërmjet kolektivizimit, pos kësaj, kolektivizimi do shtynte

fshataret e orientuar nga individualizmi te punojnë dhe te mendojnë ne mënyrë me

kolektive. Thënë shkurt, ai shpresonte te vriste dy zogj me nje gur; krijimi i fondeve te reja

për zhvillimin industrial, dhe zhvillimin e një ndërgjegje me kolektive apo me socialiste midis

fshatareve.

Për fat te keq, kjo llogaritje nuk ishte reale. Fjala e dyte ne sloganin e fuqishëm “Paqe, Toke,

Buke’ ne mënyrë direkte i drejtohej fshatareve, pasi qe Lenini vlerësonte vullnetin dhe

dëshirën e fshatareve për udhëheqjen e fermave te tyre. Ndonse supozohej qe fshatarësia

eshte liruar ,e Aktin e Emancipimit te Bujkrobit te vitit 1861, shume fshatar me kalimin e

kohës vetëm vazhdonin te thelloheshin ne borxhe. Për ta, pos tjerash arsye për përkrahjen e

bolshevikeve ishte edhe premtimi për lirimin e fermave te tyre nga borxhet. Për me tepër,

politika e re ekonomike (NEP) kishte nxitur një formë te sipërmarrjes individuale qe tërhiqte

shume pas vetes. Keshtu, propozimi i Stalinit për zhvillimin e nje ndërgjegje me socialiste

midis fshatareve ishte ne konflikt me faktin se shume fermer kishin arritur vetëm pjeserishte

dhe vone, nje lloje te pavarësisë qe ata e kishin kërkuara për shekuj, pavarësi nga e cila ata

nuk dëshironin te hiqnin dore. Ndonëse tradita Ruse tregonte se shume dëshironin te

bashkëpunonin me njeri tjeterin, por, vetëm nëse ata vete zgjedhin te veprojnë ashtu.

Tensione serioze ishin gati te dilnin ne pah. Stalini shpejte u informua për kete ngurrim, dhe

nga 1930 detyroi bashkimin e fshatareve ne fermat kolektive me force ( ferma ne te cilat,

pajisjet, bagëtia, te mbjellat, dhe kështu me radhë ishin te përbashkëta me tepër sesa te

zotëruara individualisht). Jo çuditërisht, shume fshatare e mohuan këtë veprim qe ishte

kundër vullnetit dhe dëshirës se tyre, dhe filluan te bëheshin kundër-Komunist.

Deri ne vitin 1934, Stalini kishte deklaruar fitoren ne luftën e tije për konvertimin e fshatit.

Por, miliona kane vdekur gajte viteve 1932-3 si rezultat i urisë për te cilën Stalini

konsiderohej përgjegjësi kryesor, madje edhe shume nga koleget e tije e kritikuan duke i

thene se kishte shkuar tepër larg, e shume shpejte. Opozita dhe kritikat tashme kishin zene

vend ne nivele te ndryshme te shoqërisë, duke përfshirë edhe nivelet me te larta te

udhëheqjes Komuniste. Por ne vend se te tërhiqej apo te bënte kompromise, Stalini kishte

filluar te merrej me opozitën ne te njëjtën forme sikur Hitleri ne Gjermani – duke përdorur

një force ekstreme arbitrare kundër “armiqve” te vërtetë e te imagjinuar. Dhe kështu zuri

vend njëra nder periudhat me te errëta te historise se Komunizmit ne pushtet, terrori i

Stalinit.

Sesa kane humbur jetën si pasoje e terrorit te Stalinit eshte nje qeshtje qe ende diskutohet,

dhe shifrat e sakta ndoshta nuk do te dihen kurrë. Pjese e problemit eshte se analiste te

ndryshëm, përfshijnë apo përjashtojnë forma te ndryshme te vuajtjes dhe te vdekjes. Për

shembull, nëse miliona vdesin si rezultat i nje politike te dështuar qe rezultoje me krize urie,

a do te duhej qe ato vdekje te përfshiheshin ne numrin e viktimave te terrorit te Stalinit?

Sido qe te jete figura reale, e qe vleresohet te jete diku ndërmjet disa qindra mijërave e

duke përfunduar me me te lartën katerdhjete milion, keto ishin shifra te mëdha sipas cdo

kriteri. Terrori i Stalinit, majen e vete arriti 1936-8, ani pse elemente te atije terrori

vazhduan deri me vdekjen e Stalinit ne 1953. Para se te kalojmë te periudha pas Staliniste,

eshte radha qe te shikojmë përtej BRSS-se për te marre ne konsiderate lëvizjen Komuniste

dhe ekspansionin global.

Shpërndarja e komunizmit si rrjedhoje se luftës se dyte boterore

Deri ne 1940, pos BRSS-se kishte vetëm edhe nje shtet tjetër Komunist, ai shtet ishte

Mongolia; ky shtet ishte futur nen kontrollin e Komunisteve ne 1924. Ka pasur tentime te

ndryshme për te vendosur sistemin Komunist edhe shume shtete tjera pas përfundimit te

luftës se pare botërorë, e ne veçanti ne Gjermani dhe Hungari, por keto tentime

përfundimisht rezultuan te padobishme. Situata ndryshoje ne menyre dramatike ne 1940-at,

deri ne fund te asaj dekade, Komunistet kishin marre pushtetin ne shumicën e Evropes

Lindore, dhe ne nje pjese te madhe te Azise Lindore.

Sikur edhe Shtetet e Bashkuara te Amerikes (SHBA), edhe BRSS-ja nuk hyri ne luftën e dyte

boterore deri ne 1941; sikurse edhe SHBA-te, BRSS-ja veproi ashtu si kundërveprim ndaj

pushtimit. Por, nje dallim i rendeshishem ndërmjet situatës ne Amerike dhe asaj Sovjetike

ishte se ndryshe nga SHBA-te, BRSS-ja kishte nënshkruar nje marrëveshje mossulmimi me

agresort e mundshëm. Me paktin e 1939, Moltov-Ribbentrop, Gjermania Naziste ishte

pajtuar qe te mos pushtonte Bashkimin Sovjetik; njeri nder gabimet me te mëdha te Hitlerit

ishte mos respektimi i kësaj marrëveshje dhe rrjedhimisht pushtimi i Bashkimit Sovjetik.

Me paktin Molotov-Ribbentrop, Bashkimi Sovjetik ne thelb kishte marre dritën e gjelbert

nga Nazistet për te inkorporuar shtetet Baltike, Estonin, Lituanin dhe Estonin. Keto kane

qene shtete te pavurara e sovrane ndermejte lutës se pare dhe te dyte boterore, por, se

bashku me Moldavinë ju shtuan BRSS-se me 1940. Ne kuptimin real, ky ishte ekspansioni i

pare i pushtetit Komunsit qe rezultojë nga lufta se dyte botërorë. Por ky ishte vetëm fillimi;

Perandoria Sovjetike do zgjerohej ne mënyrë dramatike pas luftës.

Bashkimi Sovjetik mbrojti veten trimërisht prej Nazisteve dhe korri nje numër suksesesh.

Megjithate Stalini e kuptoi se lufta kunder fashizmit do ishte e veshtire, dhe se ishte ne

intersin e vendit te tije te bashkëpunonte me forcat tjera anti-fashiste.

Ne anën tjetër, fuqitë perendimore e kishin kuptuar se Nazistet ishin nje force tejet e afte,

dhe kishin aftësi te jashtëzakonshme ripërtërije, ndryshe nga ajo qe kishin menduar ne

fillim. Dhe prandaj, edhe Bashkimi Sovjetik, edhe perëndimi vendosen qe te vendosin

dallimet e te kaluarës anash për aq kohe sa do nevojitej për te mposhtur armikun e

përbashkët. Fashizmi përfundimisht u mboshte ne vitin 1945, dhe ishte koha te mirren vesh

për arkitekturën e ardhshme te Evropes. Aleatet, ne rend te pare Amerikanet, Britaniket dhe

Sovjetiket, ani pse edhe Franca eshte perfshire ne fazat e mëvonshme, kishin filluar te

diskutojnë për arkitekturën e Evropes ne Tehran ne vitin 1943, por vazhduan negociatat e

tyre ne Jalte (shkurt 1945), dhe mandej ne Postdam (korrik-gusht 1945). Gjate këtyre

bisedimeve u vendos pos tjerash për te ardhmen e Gjermanise; ajo do ndahej dhe do

administrohej ne katër zona (Amerikane, Britanike, Franceze dhe Sovjetike). Ndonse ndarja

e ardhshme e Gjermanise ne dy shtete (Gjermani Federale, dhe Republika demokratike e

Gjermanise), ate te orjentuar nga perëndimi (Gjermania Federale) dhe ate nga Sovjetiket

(Republika demokratike e Gjermanise) nuk u parashikua ne kete periudhe- ndarja e fundit

ndodhi ne 1949- farat e kësaj tashme kishin mugulluar. Por, ka edhe nje takim tjetër qe ishte

kyç per te ardhmen e shpërndarjes se Komunizmit, takim, pjese e te cilit nuk ishin SHBA-te;

ky ishte nje takim privat ndërmjet kryeministrit Britanik, Winston Churchill dhe Stalinit qe u

mbajte ne tetor te 1944 ne Moske. Ne kete takim u arrit marrëveshja famëkeqe e

“përqindjeve”; kjo marrëveshje kishte rol kyc për te ardhmen e Evropes Lindore.

Ishte Churchilli e jo Stalini ai qe propozoje marrëveshjen e përqindjeve. Nen kete

marrëveshje para se gjithash Mbreteria e Bashkuar dhe Bashkimi Sovjetik u pajtuan ta

ndajnë Evropen Lindore, duke u bazuar ne superioritetin qe kane shtetet e tyre mbi shtetet

e Evropes Lindore. Për shembull, Churchilli propozoje qe Bashkimi Sovjetik do ishte

mbizoterus ne Rumani dhe Bullgari, Mbreteria e Bashkuara do ishte mbizoteruse ne Greqi,

dhe do kishte nje ndarje te barabarte te pushtetit ne Jugosllavi dhe Hungari. Stalini u pajtua

menjëherë me kete marrëveshje. Edhe pse jo e zbatuar ne te gjithe Evopen Lindore,

marrëveshja ne thelb ia dorëzojë Rumanin dhe Bullgarin Sovjetikëve, te cilët, duhet pranuar

se mbajtën fjalën e tyre edhe sa i takon Greqise, e cila ishte gati te behej Komuniste pas

luftës se dyte boterore nëse nuk do ndërhynin Sovjetiket. Njëlloj, Sovjetiket nuk luajtën

ndonjë rol te rendeshishem ne ardhjen ne pushtet te Komunisteve ne Jugosllavi. Nese

Sovjetiket mund te akuzohen për shkelje te ndonjë pjese te kësaj marrëveshje, ishte ne

rastin e Hungarise. Por madje edhe ne rastin e Hungarise Sovjetikeve u ishte ofruar

pesedhjete % mbizotërim nga udhëheqësi Britanik.

Menyra e perpiket përmes te cilës Komunistet moren pushtetin ishte e ndryshme ne te

gjitha shtetet e Evropes Lindore. Për shembull, ushtria e kuqe e Sovjetike luajti rol kyc e te

drejtperdrejte ne rastet e Bullgarise dhe te Rumanise, vende për te cilat Stalini ne fillim

kishte shpresuar se Komunistet vendor do te mund te merrin pushtetin ne Çekosllovaki ne

menyre legjitime, nëpërmjet votimeve; fatkeqesishte, nje pjese e madhe e entuziazmit te

Çekve dhe Sllovakëve qe kishin shfaqur për Komunistet ne 1945 ishte zhdukur ne 1948, dhe

Moska përfundimisht (ne 1948) u desh te përkrahte nje goditje te befasishme (palace coup)

ne mënyrë qe kështu te siguronte fitoren e Komunisteve atje. Edhe Jugosllavia dhe

Shqiperia ishin raste te ndryshme; aty ishin Komunistet vendor te cilët morren vete

pushtetin, pa asnjë lloje përfshirje nga Sovjetiket qe ja vlen te permendet. Ne te vërtet,

Komunistet Jugosllav nen udhëheqjen e Titos me shume ishin ndihmuar nga perëndimi sesa

nga Moska.

Perhapja e Komunizmit pas luftës se dyte boterore nuk përmbyllur ne Evropen Lindore:

Komunistet gjithashtu po fitonin pushtet edhe ne Azine Lindore dhe ate Juglindore. Dhe deri

ne fund te viteve te katerdhjeta, Komunistet kishin marre pushtetin ne Vietnam (1945) ne

Koren Veriore (1948), dhe ne shtetin me te madh me territor ne ate pjese te Azise, Kinen

(1949). Situata me Koren e Veriut ishte disi e ngjashme me ate te Gjermanis Lindore, për

arsye se, pas mundjes se Japonisë nga aleatet ne fund te luftës se dyte botërore, pjesa e

Koresë qe ishte nen kontrollin Sovjetik shpejte u be shtet Komunist, nen sundimin e Kim Il

Sung. Sidoqofte, ne dy rastet tjera, Komunistet vendor te udhëhequr nga Ho Chi Minh ne

Vietnam dhe Mao Zedong ne Kine e morren pushtetin kryesishte me forcat e tyre, pa ndonjë

ndihme te rëndësishme nga Sovjetët. Lufta kishte destabilizuar shume vende ne regjion, dhe

ishte pikerishte kjo gjendje ajo ne te cilën Komunistet, te cilët ishte tejet me te organizuar se

shumica e rivalve te tyre politike, arritën te kapin frenat e pushtetit. Ne Kine për shembull,

Mao ishte i afte ti drejtonte Komunistet e tije kunder rivalit te tije, Chiang Kai-Shek i cili ishte

udhëheqës Partise Nacionaliste (Guomindang), e i cili se bashke me përkrahësit e tije iken

ne Tajvan.

Ne kete menyre, deri ne fund te viteve katerdhjeta, numri i shteteve nen kontrollin

Komunist ishte rritur ne menyre dramatike, krahasuar me periudhën hyrse te luftës, nga dy

shtete ne trembëdhjete- dy origjinalet ( BRSS-ja dhe Moldavia), plus Shqiperia, Bullgaria,

Kina, Cekosllovakia, Gjermania (Lindore), Hungaria, Korea (Veriore), Polonia, Rumania,

Vietnami dhe Jugosllavia. Shumica e këtyre shteteve ishin te orientuara drejte Moskes, me

përjashtim te Jugosllavise, e cila ishte dëbuar nga kampi Sovjetik ne vitin 1948- dhe kishte

filluar te adaptonte politika te llojit Sovjetik. Kjo përfshinte shtetëzimin e industrisë;

adoptimin e planeve makroekonomike; kolektivizimin e agrikultures; ofrimin e kujdesit

shëndetësor dhe edukimit falas; subvencionoje (subsidized) ndërtimin (shtëpive, pallateve

etj) dhe transportin publik; dhe e fundit, por jo me pak e rëndësishme, përdorimi i terrorit

për eliminimin e armiqeve real dhe te paramenduar.

Vdekja e Stalinit dhe plasaritjet ne lëvizjen komuniste

Stalini ka vdekur ne marse te vitit 1953. Pavaresishte se kishte mbikëqyrur fushatën me te

madhe te terrorit ne histori – megjithëse ne kuptimin e përqindjes se popullatës seriozishte

te dëmtuar, terrori i Pol Potit ne Kamboxhian Komuniste ne vitet 1975-9, ishte madje edhe

me keq, shume qytetar Sovjetik vertet ishin pikëlluar për vdekjen e tije. Shume shpjegime

janë dhene për kete fenomen. Për disa qytetar, arritjet e Stalinit peshonin shume me tepër

sesa te metat e tije; ne fund te fundit, ne kohen kur ai ka vdekur, BRSS-ja ishte nje shtet

industrial modern, qendra e tije ne shume forma ishte nje perandori e re. Modeli i tije i

socializmit ishte përshtatur ne disa vende te Evropes dhe te Azise. Disa analiste po ashtu

pohojnë se Ruset si grupi me i madh etnik ne BRSS-se i nderojnë tej mase udhëheqësit e

fort, dhe për te argumentuar kete kete i referohen traditës duke u kthyer der te Cari - Ivani i

Tmerrshem (shekulli 16); për këta qe mbështesin kete këndvështrim, respekti dhe dashuria

për Stalinin eshte thjeshte ne nje vije me kulturën politike Ruse.

Çfarëdo qofshin arsyet e pikëllimit te qytetareve Sovjet për vdekjen e Stalinit, vdekja e tije

nënkuptonte pasiguri. Pasi qe BRSS-ja ende nuk kishte procedur zyrtare për zëvendësimin e

udhëheqësve, periudha pas vdekjes se Stalinit nxjerri ne pah nje lufte për pushtet qe nuk

ishte pare as pas vdekjes se Leninit tri dekada me herët. Kandidatet kryesor kësaj radhe

ishin: Gyorgy Malenkov, Vyacheslav Molotov, Lazar Kaganovich, dhe njeriu qe përfundimisht

fitoje kete lufte për pushtet, Nikita Khrushchev (Hrushqovi). Hrushqovi përfundimisht

siguroje pozitën e tije pas mboshtjes te atij qe quhej “ grupi anti-partiak” ne qershor te vitit

1957, pra, kjo lufte kishte marre me shume se katër vite për shfajqen e nje udhëheqësi te ri.

Kjo periudhe ishte periudhe e tensioneve dhe trazirave për shume parti Komuniste ne bote.

Edhe pse menjëherë pas vdekjes se Stalinit ka pasur pak shfaqje te pakënaqësisë ne Bullgari

dhe Çekosllovak, shenja e pare e rëndësishme e shqetësimit u shfaq ne Gjermanin lindore

ne mes te qershorit (1953). Nje greve puntoresh qe zuri vend ne Berlinin lindor ne lidhje me

kushtet e vendit te tyre, shpejte u përhap ane e mbanë vendit. Kjo greve u shtyp me force

nga forcat Sovjete dhe ato Gjermano lindore, dhe mesazhi u përhap shpejte ne mes te

qytetareve te botes Komuniste, se ata nuk do te duhej te pramendonin se mund “ make hay

while the sun shines” ne kuptimin qe nuk mund te sfidojnë udhëheqësit e tyre ne periudha

te paqartësisë. Konfuzioni ne majën e sistemit Sovjetik nuk ishte aq i mjaftueshëm sa te

nënkuptonte se perandoria Komuniste do toleronte kërcënime nga vete qytetaret e saj.

Sidoqoftë, gjendja dukej se po ndryshonte ne menyre dramatike ne vitin 1956, ai vit ishte

nje vit i rrebesheve ne historinë e pushtetit Komunist ndërkombëtar. Ne ate vit, kishte

pakënaqësi te mëdha ne Poloni dhe Hungari. Edhe pse Sovjetiket nuk zaptuan Polonin për ti

shtypur ato pakënaqësi, ata zaptuan Hungarin, dhe ky zaptim rezultojë me 20,000 qytetare

te vdekur. Ne menyre qe te kuptojmë sfondin e kësaj pakënaqësie, eshte e nevojshme te

marrim paraysh tre faktor- qëndrimet e Hrushovit drejte Jugosllavise; konceptin e

“policentrizmit” te Togliatit; dhe te ashtu quajturin fjalimin e fsheht te Hrushovit ne vitin

1956.

Sic eshte përmendur edhe me herët, ka pasur nje plasaritje ndërmjet Jugosllavise dhe BRSS-

se ne fund te viteve katerdhjeta. Se paku deri me vdekjen e Stalinit, marrëdhëniet ndërmjet

këtyre dy shteteve Komuniste ishin te akullta. Por, Hrushqovi besonte se nuk ishte ne

interesin e askujt, se paku ne interesin e asnjë udhëheqësi Komunist, qe keto dy shtete te

mbanin marrëdhënie kaq te këqija. Megjithëse arsyet për tensionet origjinale ndërmjet

Moskes dhe Beogradid janë te komplikuara, pjese e shpjegimit eshte se Tito dhe

udhëheqësit Komunist Jugosllav kishin marre pushtetin pa ndihmen e Sovjetëve, dhe nuk

toleruan tentimet e Moskës për te diktuar udhën e tyre drejte Komunizmit. Ne vitet pas

1948-es, udhëheqja Jugosllave u përpoq te zhvilloje versionin e tyre te socializmit, i cili

synohej te ishte me pak i centralizuar, me pak burokratik dhe me pak autoritar sesa modeli

Sovjetik. Ky model njihej si qasja e “ vete-menaxhimit”. Ne vitin 1955, kur edhe pozita e tije

kishte nisur te kristalizohej, Hrushqovi ndjeu siguri te mjaftueshme për ta qartësuar se

Moska mundet dhe do te toleroj modelin alternative te socializmit qe po zhvillohej ne

Jugosllavi. Me fjale te tjera, udhëheqësi Sovjetik pranoi se shtetet tjera Komuniste mund te

zgjedhin vete rrugën e tyre drejte qëllimit te fundit e te përbashkët. Me siguri ajo ishte

mënyra se si disa ne Evropën Lindore e interpretuan pozitën e Hrushqovit.

Ky konkluzion për nje ndyrshim te shënjuar ne pozitën e Sovjetikeve u vërtetua kur dukej se

Hrushqovi pranoj konceptin e Togliatit për policentrizmin. Pika themelore e tere kësaj ishte

se Komunistet do te duhej te jene te bashkuar ne mbare boten, por se secili vend kishte te

drejtën te zgjedh rrugën e vet. Prap, toleranca e Hrushqovit për kete ide përcolli nje mesazh

shprese te shume ne Evropen Lindore (qofte i qëllimshëm ose jo) qe besonin se

udhëheqësit e tyre ishin pa nevoje servil te Moskes.

Por qka ishte gati e sigurt shkrehës kryesor për pakënaqësinë e 1956-es , ishte fjalimi i bere

nga Hrushqovi ne kongresin e njëzetë te Partise Komuniste te Bashkimit Sovjetik ne shkurt

te po atije viti. Ky nuk ishte publikuar ne mbledhjen e kongresit e as nuk ishte raportuar ne

mediat Sovjtike; por fjale te tije shpejte rrjedhën jashtë. Aspekti me i rëndësishëm i fjalimit

ishte kritika e rend e Hrushqovit për Stalinin, ne veçanti për terrorin e 1930-es dhe për faktin

se BRSS-ja vuajti shume me tepër sesa qe ishte e nevojshme gjate luftës se dyte botërore e

kjo sepse Stalini nuk e kishte përgatitur vendin mjaftueshëm për një pushtim.

Hrushqovi po ashtu kritikoje Stalinin për mënyrën se si ai e kishte trajtuar Jugosllavine.

Ndonse kritikat e Hrushqovit u bene me terma te kujdeshem (udhëheqësi Sovjetik ju referua

vetëm si “gabimeve” te Stalinit) mesazhi ishte mjaft i qarte. Dhe sapo filluan te shpërndahen

ngadalë raportet e tije neper bote, ashtu u ngrit edhe zhgënjimi dhe zemërimi mes nje

numri te madh te qytetareve ne dy vendet ne te cilat mendohej se Bashkimi Sovjetik kkishte

imponuar Komunizmin, Polonia dhe Hungaria, ia plasën haptas.

Shtypja brutale e kryengritjes (uprsing- pakënaqësi e kam perkthy, duhet ndryshuar)

Hungareze shpejte ndaloi shpërndarjen e mëtejshme te kësaj kryengritje. Po ashtu nxjerri

ne pah se ishte e pranueshme qe udhëheqësi Sovjetik te kritikonte paraardhësit e tije, por

nuk ishte e pranueshme qe populli i zakonshëm te vepronte kështu. Megjithëse Polonia dhe

Hungaria fituan udhëheqës te ri Komunist si rezultat i kryengritjes se 1956-es, ndryshimet e

tjera ishin tejet te kufizuara.

Ndikimi fjalimit te fshehët shkoi larg përtej Evropës Lindore.

Ishte nje nxitës i rëndësishëm i asaj qe, ne 1960-en, ishte shfaqur haptasi si plasaritje

fundamentale ndërmjet dy gjiganteve te botes Komuniste, BRSS-se dhe Kines.

Kjo plasaritje ishte edhe nje shenje tjetër e plasaritjeve te rendeshishme ne lëvizjen

Komuniste boterore. Ngjarjet e 1965 nuk sollën vetëm tensione brenda bllokut Komunist.

Ato po ashtu larguan shume Komuniste ne vendet ne te cilat ata nuk ishin ne pushtet, dhe

kësisoj i shtyri ata ti bëjnë pyetje te mëdha vetes. Mijera Komunist ne perenderim dhe cdo

kund tjetër erdhën ne përfundim se zaptimi i Hungarise nga Bashkimi Sovjetik kishte treguar

se idetë dhe idealet origjinale te Marksit, dhe ndoshta edhe te Leninit, ose janë

shtrembëruar rend ose janë dëshmuar se te pavërteta, dhe kështu braktisen partitë e tyre

te zhgënjyer.

Sidoqofte, sipas perspektives se ndokujt do te mund te argumentohej se aty ka pasur arritje

te vërteta, e po ashtu dhe ato që fillimisht dukeshin si disa shenja inkurajuese në botën

Komuniste nga mesi i viteve 1950 deri në fillim të viteve 1960. Për shembull, pak do e

mohonin se lëshimi i satelitit te pare hapësinor ne bote (Sputnik) ne tetor te vitit 1957 ishte

nje pendë ne kasketën e BRSS-se. Por, ne anën tjetër kishte edhe raste tjera te

errëta(ambiguous). Për shembull, Hrushqovi ne vitin 1954 kishte shpallur nje plan radikal

me shkalle te gjere te projektuar për te përmirësuar sasinë e prodhimeve bujqësore

Sovjetike duke rritur ne mënyrë dramatike sasinë e tokës se kultivuar. Kjo ishte fushata e

Tokave Virgjine, quhej kështu sepse përfshinte kultivimin e tokës ne Rusinë jugore ne nga

Kazakistanin verior, toke e cila nuk ishte përdorur me pare për bujqesi. Ne Kine, Mao po

ashtu prezantoj nje plan radikal me përmasa te gjera për te zhvilluar bujqësinë, kërcimi i

madh përpara. (1958-60). Ndërsa shtetëzimi qe pasoje ne mes te viteve pesëdhjeta ishte ne

disa pika i ngjashëm me programin e kolektivizimit te krijuar nga Stalini ne fund viteve

njëzeta dhe ne fillim te viteve tridhjeta, kërcimi i madh përpara përfaqësonte nje nisje

radikale nga qasja Staliniste. Mao fillimisht kishte shume me tepër besim sesa Stalini ne

iniciativat vendore dhe ne gatishmërinë e fshatareve për te ndryshuar, dhe kishte shume me

pak besim ne planifikimin e centralizuar. Dhe deri ne vitin 1961, Komunizmi ishte zgjeruar

deri ne atë shkallë sa ishte futur 90 milje brenda bregdetit Amerikan, duke qene se

udhëheqësi revolucionar i Kubes Fidel Kastro kishte vendosur te ri emëronte marrjen e tije

te pushtetit si revolucion socialiste dhe te lidhte vendin e tije me Moskën.

Kastro nuk kishte qene fillimisht Komunist, dhe sigurt nuk ka qene as kur ai ka udhëhequr

përmbysjen revolucionare te rrëgjimit te korruptuar te Batistes ne Kube, ne vitin 1959.

Por konfliktet e tije edhe me borgjezinë Kubane por edhe shtytja qe i beri SHBA-ja për te

kërkuar për nje mbështetës te fuqishëm; pas ngurrimit fillestar, ose se paku pas hezitimit,

Moska shpejte u pajtua te ndihmoje Kastron, i cili kishte deklaruar veten si te konvertuar te

vonshëm ne ideologjinë komuniste.

Fatkeqesishte, keto ndryshime dramatike shpejte dëshmuan se ishin me pak mbreselense

sesa qe kishte menduar dhe shpresuar udhëheqja Komuniste ne shume vende. Mos

pergaditja e duhur, dhe menaxhimi i dobët nenkuptonin se Tokat Virgjine deri ne fillim te

viteve gjashtëdhjeta, ne thelb ishin bere shkretëtira. Kërcimi i madh përpara i Kinës kishte

izoluar pjese te konsiderueshme te popullsisë, dhe rezultojë me përhapjen e urisë dhe me

vuajtje te miliona Kinezëve. Shumica vlerësojnë se numri i Kinezeve qe kan vdekur si

rezultat i kërcimit te madh përpara eshte diku ndërmjet 15 dhe 30 milion.

Kercimi i madh, po ashtu coi ne nje rënie te përkohshme te pozitës se Maos; udhëheqësi qe

karizmatik i cili kishte qene aq i famshëm ne mes te fshatareve Kinez, tani ishte duke u

orvatur. Dhe zhvillimet ne lidhje me Kuben ne vitin 1962 rezultuan me tensione aq te ashpra

ndërmjet Uashingtonit dhe Moskes (Kriza e raketave ne Kub) sa disa menduar se lufta e

trete botreore ishte afër fillimit. Fatemiresishte, kjo nuk ndodhi; por mënjanimi i luftës

rezultojë me nje poshtrim te madh për Krushqevin, dhe rrjedhimisht edhe për vete BRSS-ne.

Ne pergjethsi, fillimet e viteve te gjashtëdhjeta nuk ishin kohëra te mira për pushtetin

Komunsit.

Pos asaj qe u tha, ka pasur edhe disa shenja inkurajuese te pamohueshme. Për shembull,

njeriu qe ishte bere udhëheqës i ri ne Hungari, pas zaptimit te vitit 1956, Janos Kadar, doli

qe te jete njo cdo here e me shume liberal, se paku sipas standardeve Komuniste.

Nje shembull i qarte për kete erdhi ne vitin 1961, kur ai ndryshoi nje thenje te vjetër

Leniniste; nga tani e tutje nuk ishte me “ nëse nuk je me, je kunder nesh” por ne vend te

kësaj “nëse nuk je kunder nesh, ti je me ne”. Dikujt qe nuk ka jetuar kurrë nen udhëheqjen

Komuniste mund ti duket si nje loje e vlefshme ose edhe e parëndësishme e fjalëve. Por

shume Hungarez e kane pare si nje ndryshim potencialisht te rëndësishëm, për aq kohe sa

do respektohej ne praktik.

Bashkimi Sovjetik rikthen ndikimin e vet

Poshtrimi ndërkombëtar i Hrushqovit (dhe Bashkimit Sovjetik) ne rastin e Krizes se Raktave

ne Kube ne vitin 1961, kur BRSS-ja ishte detyruar nga presidenti Amerikan John. F. Kennedy

ti braktise te planet për instalimin e kokave te raketave nukleare ne Kub, ishte vetëm njëra

nder shume arsyet se pse udhëheqësit e tjerë te vjetër Sovjetik komplotuan për ta larguar

ate. Ai u fajësua për dështimin e fushatës ne Tokat Virgjine, dhe për rritjet e

konsiderueshme te mishit dhe te gjalpit ne vitin 1962. Për me tepër, Hrushqovi kishte ri

konstruktuar administrimin e ekonomisë ne nje forme qe ishte kishe marre miratimin e

shume prej kolegeve te tije qe ishin te orientuar me shume drejte centralizmit.

Ai zemroi shume prej tyre duke thelluar kritikat e tije për Stalinin ne fillim vitet e

gjashtëdhjeta me shume sesa ni vitin 1956; ku ai ne kongresin e 20 te partisë ju referua

vetëm “ gabimeve” te Stalinit, ai tani po fliste publikisht për “krimet” e paraardhësve te tije.

Ne kete kontekst, ai lejoj publikimin e nje novele te shkurtër ne vitin 1962 te shkruar nga

Alexander Solzhenitsyn te titullar, Nje dite ne jetën e Ivan Denisovicit, e e cila ishte ne nje

forme, kritik mallkuese për Stalinin dhe makinerinë e tije te terrorit. E gjithe kjo ishte e

tepërt për miqet udhëheqës te Hrushqovit, te cilët përmes nje takimi mire te organizuar te

Komitetit qendror te partisë Komuniste, bene te mundur shkarkimin e tije ne tetor te vitit

1964. Kjo ishte hera e vetme gjate gjithe historisë Sovjetike kur nje udhëheqës suprem

shkarkohet; te gjithe te tjerët vdiqën ne zyre (Gorbaçovi nuk ishte shkarkuar nga miqtë e

tije; ai kishte humbur postin e tije kur u shpërnda Bashkimi Sovjetik ne dhjetor te vitit 1991).

Hrushqovi fillimisht u zëvendësua nga nje ekip udhëheqësish ne dy dege; udhëheqës i

partisë Komuniste ishte Leonid Brezhnev, ndërsa makineria shtetrore drejtohej nga Alexei

Kosygin. Udheheqja e re ishte e vendosur te përmirësonte dështimet e ndryshme për te cilat

ishte fajsuar Hrushqovi, dhe ta tejkalojnë poshtërimin qe ai i kishte sjelle vendit te tyre.

Deri ne fund te viteve te gjashtëdhjeta, shumica e pjesës tjetër te botes duhej te pranonte

se udhëheqja e re Sovjetike kishte arritur shumicën e qëllimeve te saj. Dhe kjo mund te

shihej ne disa forma.

Se pari, ekipi i ri vendosi te permiresoje performacen ekonomike te vendit. Gjate vitit 1965,

dy reforma te rëndësishme ishin prezantuar, (njëra ne bujqësi, ndërsa tjetra ne industri dhe

ne ekonomi) dhe ishin te hartuara me qellim qe te rrisnin prodhimin dhe te përmirësonin

kualitetin e te mirave. Ndonse keto politika u dëshmuan përfundimisht si dështime relative,

rezultatet fillestare ishin inkurajuese.

Se dyti, udheheqeja e re pa asnjë dyshim besonte se ka pasur kritika te mjaftueshme për

Stalinin dhe periudhën e Stalinit. Dhe u mendua se kjo po minonte themelet e sistemit

aktual- e qe ne fund te te fundit ishte produkt i Stalinizmit. Ndonëse udhëheqja e re nuk ju

kthye terrorit te 1930-es, ata ne thelb rriten kufizimet shoqërisë.

Deri ne fund te viteve gjashtëdhjeta ishte e qarte se udheheqeja e re Sovjetike nuk ishte

tolerante ne kuptimin e asaj qe ata e konsideronin liberale jashtë mase, apo pune artistike

kritikuese. Novela e shkurtër e Solzhenitsyn tashme ishte ndaluar, dhe cenzura nënkuptonte

se asnjë nga veprat e tije pasuese nuk do te mund te publikoheshin ne BRSS. Kjo jo tolerance

u be mjaft e dukshme deri ne fund te viteve gjashtëdhjeta, me arrestimin e Andrei Sinyavsky

dhe Yuli Daniel për “shifje ndaj sistemit Sovjetik”, ata kishin kontrabanduar libra dhe kishin

publikuar shkrime satirike jashtë vendit. Pas nje gjykimi te shkurtër ne fillim te vitit 1966,

Synyavasky dhe Daniel ishin dënuar përkatësisht me shtate dhe me pese vite mbyllje ne

kampet e punës. Kjo përcolli nje mesazh te qarte se periudha pjesërisht liberale artistike e

fillim viteve te gjashtëdhjeta kishte përfunduar. Ajo gjithashtu paralajmëroi fillimin e një

politike të persekutimit, të ashtu-quajtur disidentët në BRSS.

Se treti, udhëheqësit Sovjetik shpejte e bene me dije se ata nuk do jene fare tolerant ndaj

sfidave qe i behën Komunizmit ne shtetet nen dominimin Sovjetik, sikurse kishte provuar te

bene Hrushqovi ne vitin 1956. Shembulli me i qarte i kësaj ishte reagimi i tyre ndaj te

ashtuquajturës Pranvera e Prages ne vitin 1968. Kjo ishte një rrebeshe tjetër ne historinë e

pushtetit Komunist, dhe meriton konsideratë te detajuar e te arsyeshme.

Ndryshe nga Hungaria, dhe deri ne nje far shkalle edhe nga Polonia, Cekosllovakia nuk kishte

përjetuar ndonje liberalizim pas vitit 1956. Qe nga viti i vdekjes se Stalinit e deri ne janar te

vitit 1968, ky shtet i evropes qendore ishte udhëhequr nga Komunsti i ashpër Antonin

Novotny. Ndonjhere argumentohet se shumica e qytetareve ne shumicën e sistemeve

politike do toleronin nje sistem te asyeshem autoritar, nëse ai sistem tregon performance te

mire ekonomike. Por, ekonomia Çekosllovake nuk kishte performuar mire ne vitet e

gjashtëdhjeta, dhe presioni për reforma kishte filluar te rritej.

Ndryshe nga ajo qe zakonisht besohet, presioni për ndryshime brenda Cekosllovakise

fillimisht nuk erdhi nga masat apo nga intelektualet disident, por nga vete intelektualet e

partisë Komuniste. Pa dyshim qe nje sulm studentor ne nëntor te vitit 1967 për kushtet e

jetesës ne konviktet e universitetit, dhe kiritika e përhapur për mënyrën e ashpër përmes se

cilës policia shtypi kete demostrate, luajti rol ne shfaqjen e udheheqejes aribtrare dhe jo

kompetente te Novotonit, ne qendrën e vëmendjes se politikes. Por ky ishte vetëm

shkrehësi, kashta qe theu kurrizin e devesë. Nje numër i Komunisteve te vjetër ishin bere

goxha kritikues te Novotonit gjate vitit 1967, dhe ishin goxha te hapur ne kritikat e tyre qysh

nga tetori, kur nje debat partiak ne trajektoren e Cekosllovakise kishte nisur. Novotoni e

kuptoj se pozita e tije ishte e pasigurt, dhe ne muajin pasues ju lut Sovjetikeve për ndihme.

Ne dritën e shtypjes se disidenteve te tyre (Moskes) qe ishte tashme duke ndodhur, mund

te duket befasuese qe Moska nuk i ofroje përkrahjen e kërkuar. Por Moska ngurronte ta

përkrahte nje udhëheqës qe gjithmonë ishte pare si nje deshtin; kur trajtimi qe ata i bene

Hrushqovit u ra ne mend, pozita e tyre perballe Novotovit dukej me e qëndrueshme.

Novotovi (duhet ndryshuar ne Novotvi) ishte zevenduar nga Aleksander Dubek, koka e e

degës Slovake ne parti. Dubeku shihej si nje reformuar i moderuar. Ne kete pike (herët ne

vitin 1968), disidentet intelektual filluar te kërkonin me shume ndryshme. Por, ishte ende

vete partia ajo qe vendoste ritmin dhe drejtimin e ndyrshimit. Ne prill te vitit 1968, ai

publikoi nje program te ri te partisë, zakonisht te njohur si Prgorami i Aksionit, qe avokonte

nje numër te ndryshimeve politike, duke perfshire edhe nje forme te pluralizmit politike dhe

shume me tepër te drejta fetare. Megjithse ende theksohej roli udhëheqës i Partise

Komuniste, propozimi ngjalli pritje për ndryshime te vërteta. Pavaresishte nga paralajmiret

prej disave antareve Konservative qe pohonin se ata po shkonin shume larg, disa nga

antaret me radikal te Partise Komuniste publikuan nje dokument ne fund te qershorit edhe

avokonte ndryshime edhe me te thella sesa ato te Programit te Aksionit qe ishte paraqitur

ne prill. Duke tentuar te gjeje njefar mesi, Dubeku kritikoj disa aspekte te manifestit te

qershorit (2000 fjalet), ne veçanti thirrjen për greva. Sidoqofte, komentet e tije ishin te

dobëta për shumicën e anëtareve konservator te udhëheqjes, te cilët kritikuan Dybekun dhe

kërkuan nga ai qe te ishte me i ashpër me radikalet.

Por, nuk ishin vetëm udhëheqësit konservator Komunist ne Prage ata qe kishin filluar te

brengosen për drejtimin ne te cilin po shkonte vendi i tyre. Udheheqesit ne vendet fqinje

dhe afër shteteve Komuniste, ne veçanti ne Berlinin Lindor, Varshave dhe ne Moske, ishin te

shqetësuar për zhvillimet ne Cekosllovaki, dhe ne mes te qershorit publikuan “Letren e

Varshaves” ne shumicën e gazetave kryesore te regjionit, ne te cilën ata paralajmëruan se

zhvillimet ne Cekosllovaki po kërcënonin Socializmin jo vetëm ne ate vend, por edhe ne

vendet e tjera te afërta.

Letra e Varshaves shkaktoj reagime te përziera ne Cekosllovaki, zemrim për faktin se te

huajt po ndërhynin ne çështjet e vendit, dhe shqetësimin se ndoshta Bashkimi Sovjetik po

pergaditej për te përsëritur sulmin e vitit 1956 ne Hungari. Qe nga koha e publikimit te

leteres e deri ne mes te gushtit, Dybreku dhe antaret e tjerë te udhëheqjes Cekosllovake u

takuan me homologet e tyre Sovjetik dhe ata te Evropes Lindore ne disa raste, dhe i

siguruan ata, se nuk janë duke minuar socializmin, as ne vendin e tyre, e as ne vendet tjera.

Por prap te jashtimit e mund te shihnin se nga Praga po buronin mesazhe te ndryshme.

Nje nga shenjat me te qarta qe udhëheqja Komuniste Sovjetike po sfidohej, ishte publikimi

ne mes te gushtit i nje drafi për statutin e ri te partisë qe përmbante disa propozime tejet

radikale, perfshire këtu edhe hedhjen jashtë te njërës prej komponentëve kryesore te

kontrollit Komunsit, sistemi i listave te nomenklaturës. Ky sistem ishte hartuar me qellim qe

te siguronte se cdo post i rendesishem ne Cekosllovaki – ne sistemin politik, ne sistemin

edukativ, ne ushtri, ne media, ne unionet tregtare dhe kështu me radhe- ishte nen kontrollin

përfundimtar te partisë Komuniste, e cila duhej te ishte e perfshire ne nje forme ose tjetër

ne punësimin apo përjashtimin e çdokujt nga secili post qe ishte ne list.

Draft statusi i partisë Komuniste ishte kashta e fundit për udhëheqësit Komunist jashtë

Cekosllovakise, qe vendosen se shokët e tyre Cekosllovake duhet te kthehen e ne vije. Me

21 gusht te vitit 1968, trupat nga BRSS-ja, Bulgaria, Hungaria, dhe Polonia u futen ne Prag.

Komunistet edhe njëherë po zaptoponin nje shtet Komunsit me bazën se ata e kishin detyre

te vendosnin kontroll mbi atë sepse gjoja kërcënonte lëvizjen ndërkombëtare Komuniste;

kjo qasje tashe u be e njohur si doktrina e Brezhnjevit. Megjithse kisha disa ngjashmëri me

zaptimin e Hungarise ne vitin 1956, kishte po ashtu dallime te rëndësishme. Njera nga to

ishte se zaptimi i Cekosllovakise përfshinte trupa nga disa shtete Komuniste (antare te Paktit

te Varshaves); zaptimi ne Hungari ishte bere vetëm nga trupat Sovjetike. Nje tjetër faktor i

rendesishem ishte fakti se, ndryshe nga Hungarezet, Ceket dhe Sllovaket nuk bene shume

pak rezistenc fizike. Burime te ndryshme japin te dhëna te ndryshme për numrin e te

vrarëve, por supozohet te jeni diku prej asnjë e deri pak mbi njëqind; sidoqoftë, numri ishte

jashtëzakonisht me i vogël se ne Hungari. Dhe nje dallim i fundit lidhet me rezultatet

perfundimtare. Udheheqesi Hungarez i pas-zaptimit u dëshmua me kohe qe ishte goxha

liberala, gjykuar sipas standardeve Komuniste. Edhe pse kishte tentime nga Sovjetiket për te

arritur nje modus vivendi (marrëveshje qe lejonte grupet partiake ne konflikt te

bashkëjetonin paqësisht) me reforma moderne ne sistemin Cekosllovak, duke perfshire

Dybekun, kjo përfundimisht doli te jete e padobishme; ne prill te vitit 1969, Dybeku kishte

dhene dorëheqje dhe ishte zëvendësuar nga dikush qe ishte dëshmuar te ishte nje ortodoks,

konservator, dhe nje Komunsit me i madh, Gustav Husak. Edhe pse Husaku fillimisht (gjate

mesit te vitit 1968) shprehi përkrahjen e tije për pozitën e Dybekut, ai kur erdhi ne pushtet u

be i ashpër dhe jo tolerant. Praga e Pranveres, me shpresat e saj për ate qe Dybeku e quajti

“socializëm me fytyre njeriu”, ishin histori. Husaku zbatoi nje pastrim jo te dhunshëm te

partisë, te ashtu quajtur normalizim, dhe Cekosllovakia peresi ishte nen udhëheqjen e

ashpër Komunsite.

Menyra e katërt dhe e fundit përmes se cilës mund te shihej nje qëndrim me kategorik i

udhëheqjes Sovjetike pas Hrushqovit ishte fakti se po rriste fuqinë ushtarake te Bashkimit

Sovjetik. Ekipi Brezhnej-Kosygin ishte i vendosur se Bashkimi Sovjet nuk do te poshtrohej

përsëri cis kishte ndodhur ne rastin e Krizes se Raketave ne Kub, dhe shpejte rriten

shpenzimet Sovjetike ne mbrojtje. Deri ne fund te viteve gjashtëdhjeta, perëndimi kishte

pranuar se BRSS-ja tashme nga shume perspektiva ishte forcë ushtarake e fuqishme sa edhe

SHBA-ja. Kjo nuk përkonte vetëm me forcën konvencionale, por edhe me fuqinë ushtarake

nukleare. Nese dikush kishte pasur me herët dyshime, tashme ishte e qarte se Bashkimi

Sovjetik ishte nje superfuqi, sikurse SHBA-te.

Njeri nder politikanet e pare perendimore qe kishte pranuar statusin e superfuqisë te

Bashkimit Sovjetik, njëkohësisht dhe rreziqet qe mund te i kanoseshin paqes ne bote nga

kjo, ishte social demokrati Gjermani Willi Brandt. Ai u be kancelar Gjerman ne vitin 1969,

dhe gati menjëherë filloj te kërkoj forma për te përmirësuar raportet me bllokun Komunsit.,

ne përputhje me Ostopolitiken (politika e re drejte lindjes) e tije. Fatmiresishte, Moska ju

kishte përgjigjur propozimeve te tije, dhe marredhenjet ndermjet perëndimit dhe botes

Komuniste ishte përmirësuar dukshëm ne gjysem e pare te viteve te shtatëdhjeta.

Megjithse politika sovjetike Staliniste, dhe pas Staliniste te linte te kuptosh se BRRS-ja kishte

zhvilluar industrinë e saj te rend, dhe ate te mbrojtjes sipas standardeve boteore, por

industria e lehte, ne veçanti ato te orientuara drejte konsumatorit, kishin mbetur shume

prapa. BRSS-ja ishte e gatshme te përmirësonte raportet me perëndimin, ku si kompensim

do kishte qasjen ne teknologjinë perendimore, pos tjerash për te mësuar mënyrën e

funksionimit, veçanërisht ne fushat qe lidheshin me konsumin.

Ne kete menyre, edhe pse shume ne perëndim vazhdonin te kritikonin Bashkimin Sovjetik

dhe disa nga shtetet e tije satelite për trajtimin qe ata u bënin disidenteve intelektual dhe

grevave te punetoreve, raportet ndermjet dy blloqeve me te rëndësishme ne bote u

përmirësuan dukshëm. Kjo ishte periudha e ashtuquajtur “detente” qe nënkuptonte uljen e

tensioneve ndermjet Lindjes dhe Perendimit. Te dy palët kishin qene pjese e te

ashtuquajturës Lufte e Ftofte qe nga fundi i viteve te katerdhjeta, dhe ne fillim te viteve te

shtatëdhjeta shume kan shpresuar se kjo tani ishte tërhequr ne nje vije te afërt dhe se nje e

ardhme e ndritur me e me pak armiqësi i pret ne te ardhmen. Pika me lart e detantes erdhi

ne vitin 1975, kur perëndimi dhe blloku Sovjetik nënshkruan marrëveshjet e Helsinkut, si e

dalura me e rëndësishme e CSCE ( Konferenca për siguri dhe bashkëpunim ne Evrope). Kjo

marrëveshje ishte ndarë ne tri seksione, dhe brenda muajsh, u be jashtëzakonisht e qarte se

te dy palët ishin përqendruar ne seksione te ndryshme. Megjithse te dy palët favorizonin

pjesën e pare te seksionit qe përqendroj ne siguri, blloku Sovjetik ishte shume i interesuar

ne seksionin e dyte ( ne lidhje me bashkëpunimin ekonomik, shkencor dhe teknologjike) dhe

ne ate pjese te seksionit te pare qe konfirmonte kufijtë ekzistues te Evropes. Ne anën tjetër,

Perendimi ishte me i interesuar ne pjesën e seksionit te pare qe kërkonte nga te dy palët

respektimin e te drejtave te njeriut (Parimi VII), dhe ne seksionin e tret qe përqendrohej ne

lirinë e udhëtimit dhe te informatave. Me fjale te tjera, pjese te marrëveshjes kishin si qellim

ti adresonin shqetësimet e atyre ne perëndim dhe kudo tjetër qe kishin kritikuar

udhëheqësit perëndimore për përmirësimin e marrëdhënieve me vendet te cilat kan treguar

aq pak respekt për te drejtat individuale te qytetareve te tyre.

Shpejte u be e dukshme se shtetet Komuniste ne shkalle te madhe kishin shkelur Parimin e

VII dhe te seksionit te trete. Ne disa prej tyre, kritiket intelektual ngritën grupet

monitoruese te Helsinkit për te gjurmuar se si qeveritë e tyre po silleshin ne raport me te

drejtat e njeriut. Njeri nder te paret ishte vendosur ne BRSS, udhëhequr nga Yuri Orlov. Por

autoritetet Sovjetike ndaluan punën e këtij grupi, dhe ne vitin 1978 kan gjykuar dhe

burgosur shume nga udhëheqësit kryesor te tije. Shembull tjetër ishte “Charter 77” ne

Çekosllovaki, u themeluar ne vitin 1977 për te mbikëqyrur sjelljen e qeverise Çekosllovake

kundrejt te drejtave te njeriut. Sikur edhe homologet e tyre Sovjetik, autoritetet

Cekosllovake shpejte i dhanë fund këtij grupi, e ne veçanti udhëheqëseve te këtij grupi ,

duke përfshirë dhe disidentin dramaturg Vaclav Havel. Gati ne te njeten kohe kur po

ndodhnin keto zhvillime ne boten Komunsite, SHBA-te kishin zgjedhur nje president te ri,

Jimi Karterin, i cili si nje nder prioritetet e tije kryesore kishte vendosur luftën për

respektimin e te drejtave te njeriut kudo ne bote. Duke marre parasyshte te gjitha keto,

detante ne fillim te viteve te shtatëdhjeta ishte zëvendësuar me ftofje te marredhenjeve;

Lufta e ftoft ishte kthyer me nje hakmarrje.

Ndryshime te rëndësishme te Azi dhe gjetke

Gati ne te njëjtën kohe kur ekipi i ri i udhehqesjes se BRSS-se erdhi ne pushtet, Mao kishte

filluar te rikthente pozitën e tije ne Kine. Pasi qe ishte lene anash deri ne njefar shkalle ne

fillim te viteve te gjashtëdhjeta, ai tash kishte bere nje përpjekje te re për tu bere prap

udhëheqës i padiskutueshëm. Ishte ne kete situate kur ai filloj Revolucionin e Madh Kulturor

(GPCR), me mire i njohur si Revolucioni Kulturor- ne vitin 1966; Ndonëse faza me ekstreme e

këtij revolucioni zgjati deri ne vitin 1969, historia Kineze e periudhës se pas Maos, si date te

përfundimit te Revolucionit Kulturor e konsideron vitin 1976, vitin kur Mao vdiq.

Ne shume forma Revolucioni Kulturor erdhi si një rezultat i luftës për pushtet, lufte e cila si

kompensim, shkaktoje përplasje idesh me qellim gjetjen e formës me te mire për te

organziuar shoqërinë Kineze. Dy qasjet kryesore, përfaqësoheshin nga Mao ne njërën ane,

dhe nga Liu Shaoqi ne anën tjetër. Mao pohoi se Kina ishte bere tepër burokratike dhe

hierarkike, ndërsa Liu argumentoje se hierarkia dhe profesionalizmi ishin te nevojshëm për

përparimin e vendit ne menyre te rregullt dhe te efektshme. Te dyja qasjet kishin tendencë

te tërhiqnin faktor te ndryshëm te partisë dhe makinerisë se shtetit. Ne kete menyre

ushtria dhe nje grup gjoja ushtarak i revolucionareve te rije, te njohur si Rojat e Kuqe,

pergjethsishte perkrahen Maon, ndërsa mbështetja per Liun me shume vinte nga partia dhe

nga burokracia e shtetit. Revolucioni kulturor beri kërdi ne Kine, dhe eshte konsideruar me

vone nga udhëheqësit pas Maos si gabim trashanik. Ne kulmin e tije, njerëzit do te mund te

ishin ne probleme thjeshte nëse kishin dëgjuar zhanrin e “gabuar” te muzikës (p.sh. Muziken

klasike Evropiane, sikurse Betovin), ose duke lexuar literaturën “borgjeze”. Sikur edhe

qytetaret Sovjetik ne vitet e tridhjeta, shume qytetar te zakonshëm Kinez jetonin me frike

nga autoritetet. Por ne disa forma, për shume nga Kinezet te cilët shpëtuan, ky revolucion

ishte madje edhe me i keq sesa ai i Sovjetikeve. Kinezet e edukuar mund te akuzoheshin për

manifestimin e karaktersitikave “borgjeze”, vetëm sepse kishin shkalle me te larte te

edukimit, dhe nëse ishin banues te qyteteve, kishte shume mundësi qe ata do detyroheshin

me dhune te zhvendoseshin nga qyteti dhe te kalonin ne fshatra për te punuar ne fusha.

Duke ju referuar autoriteteve Kineze pas-Maoiste, diku rreth 730,000 Kinez ishin

persekutuar drejtpërdrejt gjate Revolucionit Kulturor, nga te cilët gati 35,000 vdiqën si

rezultat i drejteperdrejte; disa vlerësues perendimore sugjerojnë shifra shume me te

mëdha, disa miliona te vdekur. Cka eshte e padiskutueshme eshte fakti se qindra miliona

Kinez ishin prekur negativisht, ne nje apo forme tjetër për shkak te fanatizmit te Maos, dhe

luftës se tije për pushtet. Pa as me te voglin dyshim, ishte nje nga periudhat me te kqija te

historisë se Kines Komuniste, edhe pse “kërcimi i madh përpara” ishte përgjegjës për

vdekjen e me shume njerëzve. Pas vdekjes se Maos ne shtator te vitit 1976, katër udhehqes

te vjetër e te afërm te Maos, duke perfshire edhe gruan e tije, ishin arrestuar; pas katër

vitesh, kjo katërshe ishte gjykuar, dhe u shpallen fajtor për krime te kryera kunder popullit

Kinez gjate Revolucionit Kulturor. Dy nga te katërtit ishin dënuar me burgim, ndërsa dy te

tjerët me vdekje (ani pse kjo me vone ishte ndryshuar ne burgim te përjetshëm).

Gjykimi i kësaj katershje ishte nje lloje shfaqje, dhe ne nje kuptim paraqiste vazhdimësinë e

shtypjes arbitrare, terrorin e Revolucionit Kulturor. Por, ne te njeten kohe i dha fund asaj

faze te tmerrshme te historisë Kineze.

Sikur edhe shtetet tjera Komunsite, Kina nuk kishte mekanizëm zyrtar për zëvendësimin e

udhëheqësit Suprem, dhe prandaj kishte nje lufte për pushtet pas vdekjes se Maos.

Konkurrentet kryesor ishin, njeriu qe vete Mao e kishte propozuar si pasues te tije, Hua

Guofeng, ku nga shume pohohej se ishte djali i pare i jashtëligjshëm i Maos. Dhe tjetri ishte

njeri nga ata qe kishte vuajtur gjate Revolucionit Kulturor për arsye se ishte shume

“burokratik” dhe “pragmatik”, Den Xiaoping. Ne vitin 1978, Dengu erdhi ne pushtet, dhe

filloj me ate se çfarë duhet te behet vërtet qe te konsiderohet si revolucion ne Kine.

Sidoqofte, kësaj radhe revolucioni nuk përfshiu dhune e persekutime. Për me tepër, ishte ne

revolucion ne mënyrën e menaxhimit te ekonomisë, dhe filloje ne fshatra. Dengu besonte

fuqishëm se ai duhej te çlironte aftesit sipërmarrëse te masave ne menyre qe Kina

teperparonte, dhe kështu nxiti nje lloje iniciative private ne mes te atyre qe perbenin pjesën

me te madhe te popullsisë, fshatarise. Për Deng, ishte krejtesishte e parëndësishme nëse te

tjeret do e kritikonin ate se po tregohej i orientuar shume nga kapitalizmi, për aq gjate sa

gjendja e Kinezeve te zakonshëm përmirësohej; sic e ka shprehur ne nje nga paraqitjet e tije

te famshme, “ nuk eshte e rëndësishme a eshte macja e bardh apo e zeze, për aq kohe sa

ajo i kap minjet, eshte mace e mire.” Politikat e tije sipas cdo kriteri u treguan

jashtëzakonisht te suksesshme dhe vunë themelet e Kinës si superfuqi ekonomike, status te

cilën Kina e kishte arritur ne fillim te viteve 2000.

Gjate viteve shtatëdhjeta, Komunistet po korrnin suksese cdo kund ne Azi. Megjithse

Vietnami u fut nen kontrollin Komunist ne mes te viteve katërdhjeta dhe ishte ndar ne vitin

1954, pas përzënies se pushtetit kolonialist Francez; Veriu mbeti shtet Komunsit, ndërsa

Jugu u be republike ne vitin 1955, dhe u orientua krejtesishte drejte perëndimit

(vecanarishte drejte SHBA-ve). Por tensionet ndermjet këtyre dy shteteve u rriten, dhe deri

ne vitin 1960 ato ishin ne lufte. SHBA-te perkrahen Vietnamin Jugor ne shume forma, duke

perfshire edhe përkrahjen ushtarake, dhe shpejte u përfshi ne menyre te drejtperdrejte ne

luftën e Vietnamit. Fatkeqesishte Vietnami Jugor dhe SHBA-te, kishin nënvlerësuar tej mase

jo vetëm aftësitë ushtarake, por edhe vendosmërinë absolute te Komunisteve te Vietnamit

Veriore. Nen udhëheqjen politike te Ho Chi Minh ( deri ne vdekjen e tije, 1969), dhe pastaj

edhe te pasardhësit te tije Le Duan, dhe te udheheqejes ushtarake e Gjeneralit Giap,

Koreja Veriore dëshmoi se ishte nje armik i veshtire për Shtetet e Bashkuara, aleatet e saj

(duke perfshire edhe Australine), dhe Vietnamin Jugor; ne vitin 1973, Shtetet e Bashkuara te

Amerikes pranuan humbjen. Dy vite me vone, Jugu dhe Veriu i ribashkuan nen regjimin

Komunsit. Ne te njëjtën kohe Komunizmi u përhap edhe ne dy shtetet fqinje te Vietnamit,

ne Kamboxhia dhe ne Laos. Komunizmi ishte duke marshuar përsëri- dhe perëndimi po

lëpinte plagët e veta. (po merrte veten)

Ishte Azia vendi ku Komunzimi korri fitoret e tije me te medha mbi liberal-kapitalistet

perendimore ne vitetet e shtatëdhjeta, ishte po ashtu Azia vendi ku Komunzimi arriti

suksesin përfundimtar mbi armikun e tije kryesor, një fitore qe shtyu drejte një përcaktimi te

ri te perëndimit me qellim qe te rimerrte veten.

Ngjarjet qe quan ne kete ndryshim përqendroheshin ne Afganistan, ku trupat Sovjetike u

futen ne dhjetor te vitit 1979. Ndryshe nga ajo çfarë besohet nga shume, Sovjetiket nuk

shkuan aty për te vendosur Komunizmin; Afganistani tashme ishte nen kontrollin Komunist

qe nga prilli i vitit 1978. Por, Sovjetiket pushtuan Afganistanin me qellim qe ta zëvendësonin

nje udhëheqës Komunsit me nje tejter. Udheheqja e pare Komuniste ne Afganistan ka qene

e ashpër, por ka arritur pak. Dhe prandaj po behej shume jopopullor. Ky ndoshta nuk do te

ishte ndonje shkak i rendesishem për Sovjetiket, po te mos ishin zhvillimet tjera qe po

ndodhnin ne regjion, e ne veçanti ne Iran. Ne kete vend te pasur me nafte kishte marre

pushtetin fundamentalisti Islamik, Ayatollah Khomeini, ne vitin 1979, dhe ai ishte anti-

perendimor i zjarrte. Dukshem Sovjetiket shpresuan se duke instaluar nje udheheqeje me te

moderuar Komuniste ne Kabul, ata do te mund te vrisnin dy zogj me nje gur. Ne njërën ane,

ata do te mund tu dëshmonin Muslimaneve te shteteve fqinje se e kuqja dhe e gjelbra

(Komunizmi dhe Islami) mund te bashkëjetojnë; nëse kjo do mund te arrihej, Bashkimi

Sovjetik do te mund te shpresonte për me shume me tepër ndikim ne lindjen e mesme. Dhe

ne anën tjetër, nëse do te mund te përmirësonte raportet me shtete te ndryshme anti-

perendimore qe tashme po rriteshin ne lindjen e mesme, do te mund te prsite qasje me

temire ne “arin e zi” te regjionit, naftën. Ky ishte konteksti sipas te cilit Sovjetiket

zëvendësuan udhëheqjen e pare Komuniste te Afganit (Tarakin dhe Aminin) me nje

udhëheqës shume me te moderuar Karmalin.

Sic u përmend edhe me herët, pushtimi i Afganistanit ishte kashta qe i theu shpinën e deves.

Perendimi kishte filluar te shqetësohej tej mase për përhapjen e Komunzimit ne fund te

viteve te gjashtëdhjeta dhe te shtatëdhjeta, jo vetëm ne Azne juglindore, por edhe ne Afrike

po ashtu. Ne kete menyre, ekipet udhëheqëse Komuniste dhe pro-Komuniste kishin marre

pushtetin ne Kongo (Brazzaville) ne vitin 1968, ne Jemenin Jugor ne vitin 1969, ne Benin ne

vitin 1972, ne Etopi ne vitin 1974, dhe ne Angole e ne Mozambik ne vitin 1975. Ne filli te

viteve te tetëdhjeta, vendet prijëse te perëndimit kishin një gjenerate te re udhëheqësish

(shume me te fort mentalisht) antikomunist, veçanërisht Margaret Thacher ne Mbreterine e

Bashkuar (1979) dhe Ronald Regan ne Shtetet e Bashkuara (1980). Batica ishte gati te

kthehej, dhe ditët e ekspansionit Komunsit kishin përfunduar.

Solidariteti, Gorbacovi, dhe abdikimi(demise) nga komunizmi

Pak do kundërshtonin se ngjarja me e rëndësishme ne historinë e Komunizmit ne fillim te

viteve te tetëdhjeta ishte shfaqja e solidaritetit ne Poloni. Nga te gjitha shtetet te orientuara

drejte Sovjetikeve, Polonia ka qene vendi me i mundimshëm për Komunistet nder vite; pos

telasheve ne vitin 1956, ne Poloni ka pasur kryengritje edhe ne vitet 1968, 1970-1, dhe ne

vitin 1976. Por, te rëndësishme sic ishin, asnjë kryengritje e këtyre periudhave nuk do te

mund te krahasohej me ate qe ka ndodhur ne vitin 1980-1, kur nje union i ri i pavarur

tregtar – Solidariteti- jo vetëm qe u shfaq, dhe i beri Partine Komuniste Polake te dukej e

vogël, ne kuptimin e anëtarësisë, por, poashtu ishte njohur zyrtarisht nga Komunistet si

organizate legjitime deri ne deklarimin e ligjit ushtarak ne dhjetor te vitit 1981.

Ashtu sikur edhe ne te kaluarën, arsye kryesore për kryengritjen e vitit 1980 ishin ato

ekonomike. Ne prill, Komunistet Polak kishin propozuar heqjen e subvencioneve për

ushqimin; Ky propozim konsiderohej i rrezikshëm, pasi qe Polaket nuk kishin se për çka

tjetër ti falënderonin udhëheqësit e tyre Komunist pos për subvencionet për ushqim dhe për

shtëpiti. Ne fillim te korrikut, subvencionet ishin hequr nga disa artikuj, dhe çmimi i mishit

ne dyqanet e bashkangjitura te vendet e punës (ku shume Polak zakonisht blenin mishin e

tyre) u rrite prej 40 deri ne 60 %. Ndryshe nga e kaluara, punetoret Polak nuk u ngritën ne

greve kësaj radhe; por ne vend te kësaj ata vendosen te zgjedhin përfaqësuesit e tyre për te

negociuar me menaxheret e vendeve te punës për rritjen e pagave për te kompensuar

kështu rritjen e çmimeve. Çuditërisht, autoritetet Polake lejuan këto negociata. Sidoqoftë,

shpejte doli ne pah se autoritetet po shpresonin se ujdia e re do i kthente punëtorët kundër

njeri tjetrit, pasi qe ata ne ndërmarrja me te fuqishme industriale mund te negocionin për

rritje shume me te larta se te tjerëve. Por, politika e Komunisteve dështoi, pasi qe cdo here

e me shume rritej numri i punëtorëve qe qartësonin se ata nuk ishin te gatshëm te lejonin

partine ti ndaj ata përmes një politike qe rriste pabarazinë. Pasi qe punëtorët Polak e

kuptuan se autoritetet përfundimisht po ndjenin politiken ndaj dhe sundo, ata filluan grevat.

Ne mes te gushtit te vitit 1980, punetoret qe punonin ne kantierin detar te quajtur Lenin, ne

Gdansk filluan grevën kur menaxhmenti shkarkoi njërin nga udhëheqësit e tyre. Situata po

eskalonte, dhe brenda ditësh, puntoret jo vetëm ne Gdansk por edhe ne dy qytetet tjera

fqinje bashkëpunuan për te përgatitur 21 kërkesa për menaxhmentin dhe për partine

Komunsite. Puntoret po ashtu themeluan nje komitetet greviste brenda fabrikës, fara

përmes se cilës lindi Solidariteti.

Komunistet nen udhëheqjen e Edward Gierek, refuzuan 21 kerkesat, refuzim i cili u përcoll

me greva ne te gjithe vendin. Giereku ne kete faze vendosi te fajsoj dike tjetër, dhe prandaj

ai shkarkoj kryeministrin, dhe me tej vendosi te ndjek nje politike, edhe te karotës edhe te

shkopit për tu marre me situatën e veshtire po eskalonte shpejte. Keshtu, ai ne te njëjtën

kohe njohi te drejtën e Inter-Factory Strike Committee për te ekzistuar dhe për te negociuar

me qeverinë, ai la te kuptohet se ndoshta Sovjetiket do ndërhynin dhe do urdhëronin

arrestimin e nje numri te udhëheqësve disident intelektual, dhe te punëtorëve. Qasja e

dyte, ajo e shkoit, vetëm ndezi situatën, dhe madje edhe me shume punëtor Polak dolën ne

greve. Edhe pse shumica e byros politike Polake duket se kane votuar ne kete pike për te

dërguar ushtrinë për ti dhene fund grevës, udhëheqësit e ushtrisë Polake paralajmëruan

udhëheqësit Komunsit se ata nuk mund te garantonin për besnikërinë e trupave te tyre, pasi

qe shume prej mund t’ua mbajnë anën punëtorëve

Te ndodhur ne kete situate, Komunistet Polak u pajtuan te negociojnë me udhëheqësit e

grevës, duke perfshire me te famshmin nga ta, Lech Walesa. Ne fund te gushtit te dy palët

nënshkruan marrëveshjen e Gdanskit. Për disa me radhe, qytetaret Polak ishin te ngazëllyer.

Por shpejte dolën ne pah shenja qe tregonin se ndoshta autoritetet nuk do e mbanin kete

marrëveshje. Simbolikisht, treguesi me i rendesishem i kësaj ishte dorëheqja e Gierekut ne

fillim te shtatorit, dhe zëvendësimi i tije me njeriun qe kishte qene përgjegjës qe nga viti

1971 për sigurinë dhe ushtrinë, Stanislaw Kania. Te ballafaquar me mundësin e ndryshimit

apo refuzimit te politikes, komiteti i punëtorëve vendosi te ngulte këmbët dhe te mos lejoj

qe te mashtroheshin përsëri. Ata nuk u dorëzuan, dhe kështu udhëheqësit e punetoreve

nga gjithe Polonia u takuan ne fund te shtatorit për te themeluar Solidaritetin. Tash

autoritetet u përpoqën tu bënin presion me tej punëtorëve grevist, pike ne te cilët

Solidariteti ftoi Komunistet qe dëshironin qe Solidariteti te bashkëpunojë me ta për te

zgjedhur qeshtjet ekonomike, ndonse Walesa insistonte se Solidariteti do te mund te

përfshihej ne planifikimin e zgjidhjeve te vështirësive për ekonominë polake vetëm nëse nje

trup krejtesishte i ri, i pavarur nga partia Komuniste (ani pse duke perfshire anëtar te saj), do

themelohej. Deshtimi i këtyre bisedimeve, radikalizmi ne rritje i Solidaritetit, dhe informimi i

tije për shqetësimet ne rritje te disa prej udhëheqësve Komunist te Evropes Lindor,e dhe te

Bashkimit Sovjetik për zhvillimet ne Poloni, te gjitha keto se bashku shtynë Jaruzelskin te

shpallte ligjin ushtarak ne dhjetor te vitit 1981. Solidariteti tashme kishte presionin me te

madh deri tani, megjithëse fakti qe organizata e unionit tregtar nuk ishte ndaluar

përfundimisht deri ne tetor te vitit 1982, ishte nje shenje qe bindshëm tregonte konfuzionin

e majës se sistemit Polak. Aplikimi i këtij ndalimi u dha udhëheqësve Polak me shume besim

dhe i shtyu ata te mendonin se situata ishte nen kontroll; ligji ushtarak u pezullua ne

dhjetor, dhe përfundimisht i hoq ne korrik te vitit 1983.

Gjate kohës kur u hoq ligji ushtarak ne Poloni, ne Bashkimin Sovjetik po ndodhnin ndryshime

te medha. Leonid Brezhnjev kishte vdekur ne vitin 1982, edhe pse Komunistet Sovjetik ende

nuk kishte mekanizëm zyrtar për zëvendësimin e udhehqeseve, ata tashme e kishin kuptuar

se luftat e gjata për udhëheqje ishin destabilizuese, dhe për kete arsye nj enje udhëheqje e

re ishte instaluar shpejte dhe pa probleme. Kesaj radhe, ish koka e KGB-se (policisë sekrete),

Yuri Andropov, u be udhëheqës i ri. Edhe pse kishte disa plane modeste për te reformuar

BRSS-ne, Andropov vdic brenda pesëmbëdhjetë muajsh, para se planet e tij te realizoheshin,

dhe u zëvendësua nga nje udhëheqës me i konvencional, dhe me i mërzitshëm i quajtur

Konstantin Chernenko. Por periudha e tije si udhëheqës ishte edhe me e shkurtër se ajo e

Andropovit, pasi qe ky vdiq pas trembëdhjetë muajsh ne pushtet. Por nëse Andropovi dhe

Chernenko janë konsideruar nga udhëheqësit e tjerë te vjetër Sovjetik si te përkohshëm,

njeriu qe morri pushtetin ne Moske ne mars te vitit 1985, nuk ishte i atill. Ironikisht, ky

sekretar i përgjithshëm ishte njeriu qe nga shume komentues shihej si njeriu, qe me shume

se cdo individ tjetër, shkaktoi rënien e Komunizmit. Ky ishte Mikhail Gorbachev, dhe ai

kishte nje agjende reformuese afat gjate. Ai dallonte prej te gjithe paraardhësve te tije, ishte

me i sofistikuar, me i gatshem për te diskutuar, me mendje hapur dhe me pak ideologjik.

Madje edhe vete ani Komunistja kryesore Margaret Thatcher kishte komentuar ne dhjetor

te vitit 1984 duke se ajo mund te “ bënte biznes” me kete njeri.

Gorbaqovi erdhi ne pushtet duke e ditur se Bashkimi Sovjetik kishte probleme serioze, dhe

shpejte vendosi tu adresohej atyre. Mbi te gjitha, ekonomia Sovjetike kishte ngecur. Ne vitin

1961, partia Komuniste e Bashkimit Sovjetik kishte adaptuar nje program te ri partiak,

program me te cilin argumentohej se Bashkimi Sovjet do tejkalonte Shtetet e Bashkuara ne

disa fusha, sikurse ne konsumimin e mishit, nga vitit 1980. Ai qellim nuk ishte arritur. Ne te

vërtet, ndonse Bashkimi Sovjet kishte kishte pasur rritje ekonomike mbresëlënëse deri ne

vitet e shtatëdhjeta, kjo rritje ishte ngadalësuar ne menyre dramatike ne vitet e tetëdhjeta.

Tashme, Bashkimi Sovjetik po ngelte prapa perëndimit. Gerbacovi ishte i vetëdijshëm për

kete, dhe ishte i vendosur ta kthente përsëri zhvillimin ekonomik te Bashkimit Sovjet ne

rruge. Ne kete menyre, ai prezantoj nje politike te rikonstruktimit (perestroika) qe si qellim

kishte rifuqizimin e ekonomisë. Sidoqofte, Gerbacovi shpejte e kuptoj se nje nga pengesat

kryesore për reformimin e ekonomisë ishte burokracia qendrore e shtetit, e cila kishte pasur

sukses te madh ne bllokimin e implementimit te iniciative te rendeishme ekonomike, se

paku qe nga viti 1965 kur Brezhnjevi dhe Kosyign kishin tentuar ta reformonin ekonominë.

Gerbacovi besonte se arma me e fuqishme kunder nje burokracie konservative ishin masat,

prandaj ai adaptoi dy politika tjera te reja- galsnost’ (hapja) dhe demokratizatsiya

(demokratizimi). Keto inkurajuan qytetaret e zakonshëm te flisnin haptazi për gjerat qe i

shqetësonin; Gerbacovi shpresonte se shënjestra e tyre kryesore do ishin burkokratet.

Fatkeqsishte, inkurajimi i masave për kritikuar burokracinë ne shtete Komuniste shpejte

mund te dilte nga dora, sic e kishte zbuluar udhëheqja Kineze me herët; Fushata e Maos e

vitit 1956-7 e quajtur “ Le te lulzojne njëqind lule” dhe politika e Dengut e quajtur “ Muri i

Demokracise” ne vitin 1978-9, kishin rezultuar me me shume kritika për sistemin Komunsit

se sa qe kishte pritur udhëheqja Komunsite. Por, ndryshe nga Mao dhe Dengu, Gerbacovi

nuk e rikthei përsëri kontrollin qendror kur kritikat kaluan përtej asaj qe ai kishte

parapëlqyer, dhe pasi qytetaria Sovjetik e pranoj se autoritetet vërtet po inkurajonin

debatin e hapur kësaj radhe, ankesat vetëm u shtuan dhe ate shpejte madje. Kritikat shkuan

përtej burokracisë bashkëkohore; pasi qe kapaku ishte hapur, gati qe aspekt i politikes

Sovjetike, historisë, dhe shoqërisë u be loje e ndershme për debatin publik. Nje nder

aspektet me te rrezikshme qe vinte si pasoje e shprehjes se lire dhe zhgënjimit te masave

ishte shfrytëzimi i rastit nga nacionalistet ne pjese te ndryshme te Bashkimit Sovjetik për te

kërkuar autonomi dhe me vone pavarësi.

Gorbaecvi ishte i vetëdijshëm për keto qe po ndodhnin, por shpresonte se përmirësimi i

ekonomisë do i qetësonte shumicën e njeresonte. Për me tepër, ai e beri te qarte se ai

besonte qe konsumatorët e zakonshëm Sovjetik kane vuajtur shume gjate jo vetëm sepse

burokracia e shtetit kishte penguar reformat ekonomike, por edhe sepse Bashkimi Sovjetik

kishte tejkaluar veten duke provuar te ndikoje dhe te asistoj ne vendet e tjera. Prandaj, nga

fundi i viteve te tetëdhjeta, ai kishte tërhequr trupat Sovjetike nga Afganistani, dhe kërkoi

nga Komunistet Vietnamez ta braktisnin Kaboxhen ( qe e kishin pushtuar ne vitin 1979).

Fillimisht, qasja e Gerbacovit e beri ate shume te famshëm, edhe brenda vendit por edhe

jashtë tije. Terheqja nga Afganistani ishte simbolikisht tejet e rëndësishme, pasi qe nga

shume ne boten Komuniste ishte pare si shenje, qe me ne fund, Sovjetiket vertete do lejonin

shtetet te ndjeknin rrugën e tyre; Doktrina e Sinatres ( e emruar sipas këngës se famshme te

quajtur “ My Way” qe kënduar nga këngëtari Amerikan Frank Sinatra) ka rezevendesuar

doktrinën e Brezhnevit. Kur Gerbacovi nuk kundërshtoj propozimet e Hungarise dhe

Polonise për te prezantuar nje forme te pluralizmit te sistemet e tyre, qytetaret ne shumicën

e shteteve Komuniste ne Evropen lindore filluan te besojnë se ata se paku do te mund te

sfidonin qeveritë e tyre Komuniste pa pasur frike nga Pushtimi i Sovjetikeve apo nga ai i

Paktit te Warshaves. Nje nga nje, duke filluar me Hungarine dhe Polonin ne 1989, sistemet

Komuniste ne Evropen lindore u shemben. Vendet qe ranë te fundit ishin ato ne te cilat

Komunistet vendor kishin marre pushtetin vete, Shqiperia, Jugosllavia, dhe vete Bashkimi

Sovjetik. Deri ne fund te vitit 1991, edhe keto shtete kishin përmbysur pushtetin Komunsit.

Dhe jo vetëm kaq, por Bashkimi Sovjetik përfundimisht dhe zyrtarisht u shperbe ne dhjetor

te vitit 1991, ndërsa nje proces i ngjashëm, ndonse me i përgjakshëm, ishte gati te ndodhte

edhe ne Jugosllavi. Gjate kësaj kohe Komunistet po ashtu humben pushtetin ne Afganistan,

Kamboxhia, Mongoli, dhe gjetke. Me përjashtime te dukshme ne Azinë Lindore dhe ne

Karaibe (Kube), pushteti Komunist ishte përmbysur. Dhe madje edhe ne disa nga keto shtete

ne te cilat Komunistet mbajtën pushtetit, kishte shenja te qarta krize ne ate kohe. Shembulli

me i mire eshte Kina, ku Koministet u desht te përdornin forcën ushtarake ne qershor te vitit

1989 për te shtypur demonstratat ne sheshin Tiananmen. Protestuesit aty dhe kudo tjetër

ne Beijing e po ashtu edhe ne qytetet tjera te mdha (p.sh. Shangai), për jave te tera kishin

bere thirrje për demokraci me te madhe dhe për me pak korrupsion. Por, shumica e

udhëheqësve Kinez nuk ishin te gatshem te bënin lëshime, dhe e perdoren forcën për tu

dhene fund këtyre demonstratave. Sipas autoriteteve Kineze, diku rreth 200-300 vete

humben jetën si rezultat i kësaj shtypje; por shume burime jo zyrtare pohojnë se shifra ishte

diku nga 2,000 deri ne 3,000. Ne kete menyre, pushteti Komunsit globalisht, varesishte nga

shteti, ose kishte rene, ose kishte treguar edhe njeher anën e tije te shëmtuar shtypëse.

Kapitulli 3

Sistemi politik i komunizmit

Ne njërën ane, sistemi politik i Komunizmit ishte relativisht i thjeshte, ne kuptimin qe te

gjitha shtetet Komunsite de-facto ishin nje partiake. Ndersa ne anën tjetër kishin sisteme

politike te komplikuara, se paku nga perspektiva qe dikush përdor për sistemet

perëndimore. Arsyeja kryesore për kete kompleksitet se faktikisht ne sistemet Komuniste

kishte nje struktur te dyfishte. Si pararoje, partia Komunsite luante “rolin udhëheqës” ne

sistemin politik, ndërsa shteti ishte përgjegjës për kalimin e ligjeve dhe implementimin e

tyre. Fatkeqesisht, partia shpesh ne praktike dyfishoi rolet qe supozohej se ishin përgjegjësi

e shtetit, duke rezultuar kështu ne procese politike konfuze dhe te errëta (opaque).

Megjithse udhëheqja Komuniste ishte e vetëdijshme për kete, dhe paralajmëroi kundër

dyfishimit te partisë, apo zëvendësimit te partisë me shtetin, praktika shpesh ishte me e

paqarte sesa ndarja e punëve ndërmjet shtetit dhe partisë teorikisht. Për kete arsye, eshte e

përshtatshme tu referohet sistemeve Komuniste parti-shtet si te komplikuara.

Partia

Duke pasur parasysh se sistemet Komuniste shpesh janë përshkruar nga mediat

Perendimore si “shtete nje partiake”, eshte befasuese për shume kur mësojnë se disa shtete

Komunsite, zyrtarisht (ne rastin e këtyre qe ende ekzistojnë, kane) sisteme shume partiake.

Ne mes te këtyre shteteve me disa parti politike ishin Bullgaria, Cekosllovakia, Gjermania

Lindore, dhe Polonia. Ndersa Kina, Korea e Veriut dhe Vietnami vazhdojnë te lejojnë parti te

vogla. Sidoqofte, do ishte e gabuar nëse keto parti te vogla do shiheshin si parti opozitare,

pasi qe ato kurrë nuk janë lejuar te sfidojnë pozitën e partisë Komuniste. Dhe prandaj eshte

me mire qe edhe sistemet zyrtarisht shume partiake ti quajm nje partiake sesa sisteme me

parti dominante, pasi qe kjo e fundit mund te aplikohet te vendet me sisteme shume te

ndryshme ( si p.sh Japonia, India dhe Italia, per nje pjese te madhe te historisë se tyre te

vonshme). Partitve minoritare u eshte lejuar ekzistenca për disa arsye; kjo përfshinin arsye

historike, një nga arsyet ishte dëshira e Komunisteve për te mbajtur nje sy mbi disidentet e

mundshëm, dhe ne anën tjetër shërbente si mbrojtje kundër akuzave se vendi i tyre nuk

ishte demokratik. Dhe ne piken e fundit, ja vlen te permendet se shumica e shteteve

Komuniste, qe tradicionalisht kane qene pjese e nje shteti me te madh (p.sh. Kina,

Gjermania Lindore, Koreja Veriore, Vietnami Verior) zyrtarisht kane pasur sisteme shume

partiake; Komunistet tentonin te kundërshtonin propagandën anti-Komuniste qe behej nga

kundershtaret e tyre kapitalist duke argumentuar se kane demokraci socialiste dhe sistem

shume partiak. I vetmi përjashtim ne rastin e shteteve te ndara ishte Jemeni Jugor, i cili

kishte sistem nje partiak. Por duke pasur parasysh nënshtrimin e te gjitha partive minoritare

ndaj Komunisteve ne te gjitha shtetet Komuniste eshte e pershatshme tu referohet madje

edhe atyre shteteve qe lejuan partitë minoritare, ani pse mbanin statusin e sistemit nje

partiak, për aq kohe sa ngulitet ne mendje se marrëveshjet formale mund te jene shume

pak te ndryshme mes shtetesh.

Ashtu sikur disa vende kishin formalisht sisteme shume partiake, disa tjera pa pike mëdyshje

kishin sisteme nje partiake, njejte qëndronte puna edhe me emrat e partive, kështu qe ne

disa vende partia quhej Komuniste (p.sh. partia Komuniste e Bashkimit Sovjetik; partia

Komuniste Kineze; partia Komuniste e Kubes) por jo ne vendet tjera. Ajo qe ne fakt ishin

parti Komuniste, për shembull ne Gjermanin lindore quhej Partia Socialiste e Unitetit, ne

Kamboxhia quhej Partia Revolucionare, ne Poloni quhej Partia e punetoreve te bashkuar.

Arsye historike zakonisht shpjegojnë kete. Ne kete menyre, nëse fjala “bashkuar” shfaqej ne

titull, kjo ne përgjithësi tregonte se Komunistet kishin lidhur aleancë me socialistet, apo me

parti te tjera te krahut te majte ne periudhën fillestare te regjimit te ri. Ne rastin e vecant te

Jugosllavise ku partia quhej Lidhja Komuniste, nuk ishte mungesa e termit “komunist”, por

mungesa e termit “parti” ajo qe meriton te komentohet. Pasi qe Jugosllavet ftohen

marredhenjet me Mosken ne fund te viteve katerdhjeta, ata tentuan te distanconin veten e

tyre nga modeli Sovjetik, dhe besuan se termi “Lidhje” (adoptuar ne vitin 1952) përkonte me

shume me parimet e Marksit, kurse fjala “parti” lidhej me shume me Leninin. Vendimi

Jugosllave kishte për qëllim qe në këtë mënyrë të simbolizonte se Jugosllavia ishte duke

ndjekur nje model me autentik Marksist sesa ai Leninist qe ishte adaptuar nga Sovjetiket.

Pavarësisht nga emrat e tyre te ndryshëm, te gjitha partitë Komuniste ishin te strukturuara

duke u bazuar ne principin e centralizmit demokratik. Është e rëndësishme te thuhet se cili

është emri (noun) e cili modifikuesi këtu; termi qëndroi për një formë te centralizmit, dhe jo

për një lloj te demokracisë. Ne statutin e fundit (1986) te partisë Komuniste te Bashkimit

Sovjetik, centralizmi demokratik definohej si me poshtë:

A. Zgjedhjen e te gjitha organeve drejtuese te partisë, nga i ulet e deri te me i larti;

B. Raporte periodike te organeve te Partise për organizatat dhe partisë, dhe për organet me

te larta;

C. Disipline te ashpër partiake dhe nënshtrim i pakicës ndaj shumicës;

D. Vendimet e organeve te larta janë pa kurrfarë kushti te detyrueshme për organet e me

poshtme;

E. Kolektiviteti ne punën e te gjitha organizatave dhe organeve udhëheqëse te partisë dhe

përgjegjësia personale e secilit Komunist për përmbushjen e detyra te tije apo te saj dhe te

detyrave partiake.

Ne praktike, keto parime nënkuptonin se qendra mirrte te gjitha vendimet e rëndësishme,

vendime te cilat organet e mëposhtme te partisë duhet ti pranonin dhe ti implementonin pa

pyetje e mëdyshje.

Struktura e partive Komuniste ndryshonte disi nga shteti ne shtet, varësisht nga faktorë si

p.sh. numri i popullsisë dhe a ishte vendi federal ose jo. Sidoqofte, logjika themelore e

strukturës ishte e përbashkët dhe piramidale. Niveli me i ulet, niveli ne te cilin nje person

bashkohej, ishte organizmi primar i partisë ose baza e organizmit te partisë (emri varet nga

vendi). Mbi kete organizim te partise qendronte niveli lokal, distrikti, niveli regjional,

ndonjëherë edhe krahina apo republika. Ne nivelin qendror, kishte katër organe kryesore,

Kongresi i Partise; Komiteti Qendror; Sekretariati; dhe Byroja Politike.

Kongresi i partisë ishte nje organ i gjere (shumica kishin mijëra te anëtarësuar), qe

rregullisht mblidhej njëherë ne cdo pese (apo me shume) vite, takimi zgjaste disa dite. Ne

listën e punëve te tije përfshihej aprovimi i raporteve nga organet me te vogla qendrore ne

lidhje me ate se si kishte përparuar vendi qe nga Kongresi i mëparshëm; zyrtarisht

vendosnin për drejtimin e përgjithshëm te partisë dhe te vendit për pesëvjeçarin e

ardhshëm; dhe zgjedhnin Komitetin Qendror. Ne praktike, zakonisht anëtarëve te Kongresit

u thuhej se për ke duhej te votonin; ky nuk ishte organ qe sfidonte agjencitë qendrore me te

vogla.

Komiteti Qendror ishte shume me i vogël se kongresi, ne përgjithësi numëronte disa qindra

anëtar. Zakonisht takohej dy here ne vite (mesatarja), dhe zgjaste nje dite ose dy. Ne këto

sesione Komiteti Qendror diskutonte ose ndonje teme specifike, ndoshta për ekonomi, për

politiken e jashtme, apo për edukimin, ose per qeshtje te fushave tjera. Komiteti Qendror

ishte po ashtu përgjegjës për zgjedhjen e qendrave reale te pushtetit ne çdo sistem

Komunist, Sekretariatin dhe Byronë Politike.

Ne një nivel, Sekretariati normalisht luante rolin qe mund te pritej nga sekretariati ne cdo

lloj te sistemit. Prandaj ai duhej te përgatiste agjenda dhe ti ofronte informata organit

suprem te vendimmarrjes, Byrosë Politike. Sikur edhe cdo organ tjetër qe përgatit agjenda

dhe ofron informata, Sekretariati gëzonte pushtet te konsiderueshëm qe te ndikonte ne

vendime, edhe ne rekomandimin e qeshtjeve qe do diskutoheshin nga Byroja Politike dhe ne

përcaktimin e llojit te informatave duhet ofruar anëtarëve te Byrosë Politike për tu

ndihmuar atyre ne arritjen e vendimeve. Indeed, it is testimony to the enormous power of

the average party Secretariat that the person who was in almost any Communist system

the leader was the First or General (theterms are essentially interchangeable) Secretary.

Duke marre parasysh faktin e përmendur me larte ne lidhje me zëvendësimin dhe

dyfishimin, shume sekretariate ishin strukturuar ne mënyra te atille qe sekretaret te

“hijezonin” (shadowed) nje ose me shume ministra ne makinerinë e shtetit Nje tjetër detyre

qe kryhet fillimisht nga Sekretariati (administrimi i sistemit te nomenklaturës) do shqyrtohet

me poshtë, dhe kjo pasi qe ishte mjaftueshëm e rëndësishme te meritoje konsideratën ne

te drejtën e vet. Tani për tani, vëmendja jone kthehet tek zemra politike e secilit sistem

Komunist, tek Byroja politike

Byrotë politike ishin trupa te vegjël, zakonisht përbeheshin nga 10 deri ne 25 anëtar, kjo

varej nga shteti dhe nga periudha, dhe po ashtu nga fakti se a përfshinte vetem anëtaret e

plote (me te drejte vote) apo edhe anëtarët kandidat (pa te drejte vote) po ashtu.

Zakonisht ata takoheshin njëherë ne jave, apo ndonjëherë njëherë ne dy jave, dhe merrnin

te gjitha vendimet e rëndësishme për shoqërinë. De fakto kreu i Byros Politike, sekretari i

pergjithsem apo sekretari i pare, ishte udhëheqës suprem ne cdo sistem Komunsit; shpesh,

ai (kurrë nuk ishte ajo (femër) ) ishte ose kreu i shtetit dhe/ose kreu i qeverise ne te njëjtën

kohe kur udhëheqtë partine Komunsite.

Strukturat e partisë u hartuan për te lehtësuar implementimin e nje numri te funksioneve.

Nje nga detyrat primare te partisë ishte te vendoste synimet për shoqërinë. Ne teori, ishte

detyra e partisë te vendoste synimet afat gjata, te tilla si Industrializimi apo Komunizmi.

Ne mënyrë te vazhdueshme, me kalimin e viteve, udhëheqësit kishin tendence te

përqendroheshin me shume ne synime afat mesme dhe afat gjata, te tilla si plani ekonomik

për vitin e ardhshëm apo për pesë vitet e ardhshme.

Por, partia ishte po ashtu përgjegjëse për tu siguruar se synimet qe kishte vendosur te

arriheshin (te arrihej qëllimi). Roli i partisë ne kete drejtim supozohej te ishte kryesishte

vëzhgues, duke u siguruar se organet shtetrore po implementonin detyrat qe partia kishte

vendosur. Sidoqofte, ne praktike ka pasur shpesh përplasje ndermjet partisë dhe organeve

shtetrore; por paralajmërimet e udhëheqësve te partisë për rreziqet e zëvendësimit shpesh

bëheshin pa entuziazëm apo shkonin ne vesh te shurdhër. Ne fund te fundit, shume

funksionar te partisë ishin te etur te ushtronin sa me shume pushtet qe mundnin.

Funksioni i trete i partive Komunsite ishte socializmi i popullatës, ne menyre qe ata qytetar

ta dinën se drejte kujt po shkon shoqëria dhe pse, dhe do ta pranonin te drejtën e partise

për te qeverisur. Nevoje e partise për te shpjeguar dhe arsyetuar veprimet e veta shkoi duke

u bere me e rëndësishme me kohe, pasi qe shumica e udhëheqësve hoqën dore nga terrori i

hapur i periudhës se Stalinit ne BRSS-se, apo nga terrori i viteve te para te pas periudhës se

luftës se dyte boteore ne Evropen Lindore, apo nga ai i Revolucionit Kulturor ne Kine. Partia

kerkonte qe socializmi i popullatës te behej ne disa forma. Kjo përfshinte kontrollin e

sistemit edukativ, kontrollin e mediave, dhe komunikimet e drejtpërdrejta me qytetaret

gjate fushatave zgjedhore. Ne kete konteskt, eshte e rëndësishme te thuhet te termi

propagandë zakonisht kishte konotacion pozitiv për Komunistet.

Funksioni i katërt i partise, rekrutimi, ishte ndoshta arma me e fuqishme ne uzinën e partisë

për te mbajtur ne kontroll shoqërinë. Mbi te gjitha, kjo fuqi ushtrohej nëpërmjet sistemit te

nomenklaturës , kuptimi i secilës është jetësor nëse dikush dëshiron te kuptoj se si

Komunistet mbanin shoqërinë nen kontroll. Nomenklatura ishte nje list sekrete qe mbahej

nga Sekretariatet ne cdo nivel te partise, duke perfshire edhe te gjitha postet ne nivelin

administrativ qe konsideroheshin te rëndësishme nga partia. Kjo liste përfshinte jo vetëm

pozitat brenda partise, por edhe ato ne keshille, ne ndërmarrje, ne institucionet edukative,

ne forcat policore, unionet tregtare, organizatat e grave, organizatat e te rinjeve, mediat (te

shtypura dhe elektronike), ne ushtri, dhe cdo kund tjetër. Partia përfshihej drejtpërdrejtë ne

ne punësimin e individëve, apo përjashtimin e tyre nga ato qe identifikoheshin si postet me

te rëndësishme te nomenklaturës, dhe duhej te mbahej (partia) e informuar për punësime

apo përjashtime te tilla ne raste kur postet për nga rëndësia konsideroheshin te dorës se

dyte. Ndersa te vërteta tjera, sikurse mos pasja e pakufishme e njerëzve te duhur për pozita

te ofruara, nënkuptonte se partia nuk kishte një kapacitet te pakufizuar qe te vendoste këdo

qe donte ne pozitat e rëndësishme ne shoqëri, sistemi i nomenklaturës i ofroj partisë

pushtet te jashtëzakonshëm për lëvizjen e njerëzve brenda dhe jashtë pozitave kyçe sipas

dëshirës. Sistemi i nomenklaturës ishte karta atu e partisë.

Funksioni i fundit i partise ishte te krijone lidhjet ndermjet vetes dhe shoqërisë. Edhe pse

shembuj te shumte te pakënaqësive te masave dëshmojnë se kjo lidhje nuk ka funksionuar

gjithmonë mire, shumica e partive Komuniste e konsideronte te rëndësishme zhvillimin e

këtyre lidhjeve, pjeserishte për ta mbajtur gishtin e tyre ne pulsin e shoqërisë, dhe ne kete

mënyrë ata shpresonin te parandalonin shpërthimet e mëdha te pakënaqësisë.

Është ironi e historisë fakti qe partitë e zotuara për ngritjen e shoqërive tejet egalitare, ishin

ne shume forma, partitë me elitare ne bote. Jo vetëm qe ishin (Komunistet) jo tolerant ndaj

partive tjera, - ose i ndalonin te gjitha sikur ne BRSS-se apo ne Rumani, ose i mbanin nen

kontroll te ashpër (ne shtetet Komuniste qe zyrtarisht kane lejuar sistemin shume partiak) –

po ata po ashtu adaptuan një qasje përjashtuese për anëtarësinë e partisë.

Ky rebus kuptohet me lehte nëse i rikthehemi nocionit te Leninit për partine Komuniste si

nje “pararoje”. Partia asnjëherë nuk përfshinte këdo qe dëshironte te bashkohej, por me

tepër dëshironte te përfshinte antaret me te vetëdijshëm politikishte te shoqërisë, ata qe

me se miri e kuptonin logjiken e historisë, dhe te cilët do filijonin veteveten për arritjen e

socializmit ne radhë te pare, dhe mandej arritjen e komunizmit. Prandaj nuk eshte e

çuditshme qe anëtarësia e partive Komuniste kurrë nuk ka tejkaluar një përqindje te vogël

te popullatës, sic mund te shihet ne Tablen 1.

Disa pika dalin nga Tabela 1. Se pari, madje edhe ne vendet ne te cilat anëtarësia e partise

ishte me larta ne boten Komuniste, përqindja mbetej ende e vogël kur krahasohej me

numrin e përgjithshëm te popullatës; fatkeqesishte, mungesa e te dhënave te duhura për

disa vende nënkuptonte se nuk është e mundur te nxjerrim nje tabel qe bazohet vetëm ne

numrin e popullatës se rritur, gjë qe do ishte me e para pëlqyeshme. Se dyti, kishte nje

tendenc te përgjithshme jo befasuse te shtetet e reja Komuniste ne Afrike dhe ne Azine

Juglinore, ku numri te antarsuarve ishte shume me i ulet se sa ai i shteteve me te vjetra

Komunsite, ndonse eshte e rëndësishme te permendet se shtetet me te vjetra Komunsite,

BRSS-ja dhe Mongolia, nuk ishin pjese e shteteve me përqindjen me te larte te te

anëtarësuarve . Dhe se treti, tendenca përgjithshme ishte se sa me te zhvilluara shtetet

ekonomikisht kishin numër me te madh te anëtarësisë sesa shtetet me pak te zhvilluara.

Dhe ne fund, dhe me e paarsyeshmja, shtetet qe toleronin partitë tjera pos asaj

Komuniste, nuk kishin si rezultat anëtarësi me te vogël ne partine Komuniste sesa vendet

ne te cilat partia Komuniste ishte e vetmja; ne fakt, e kundërta ishte përgjithësisht e

vërtetë.

Nje pike permbyllse për partitë Komunsite lidhet me argumentimin e Milovan Djialsit se ato

krijonin klasat sunduese. Ne kete kuptim, partitë Komuniste nuk kontrollonin shoqërinë,

termi sundim është i pakundërshtueshëm. Por pasi qe nocioni klasik Marksisit i klasës

bazohet ne prone, termi klase sunduese është i ekuilibruar dhe i papërshtatshëm për

sistemet Komunsite. Ne anën tjetër,( tablea vendoset ktu) kontrolli i mjeteve prodhuese

nga Komunistet mund te perdoret si baze për te argumentuar se ata kane krijuar nje klase.

Ndersa ne anën tjetër, ndonëse Komunistet e vjetër ishin zakonisht me te pasur se qytetaret

mestar dhe kishin qasje ne shume përfitime, ata zyrtarisht nuk zotëronin mjetet e

prodhimit. Për me tepër, me disa përjashtime te dukshme, ata përgjithësisht nuk kishin

mundësi qe privilegjet e tyre t’ua kalonin fëmijëve te tyre. Termi klase sunduese duhet te

perdoret (ne qofte se duhet) vetëm për aparatçikët e vjetër ( funksionaret partiak

profesionist). Do te ishte e pajustifikueshme nëse do argumentohej se e gjithë anëtarësia e

nje partie përbënte klasën (një) sunduese.

Shteti

Ne qofte se partia Komuniste ishte për te udhëzuar apo udhëhequr shoqërinë, detyrat e

shtetit ne vendet Komunsite përfshinin kalimin dhe implementimin e ligjeve, interpretimin

dhe zbatimin e këtyre ligjeve, dhe mbrojtjen e vendit. Dhe kështu përfshinte legjislaturën,

ministritë, këshillat logal, gjykatat, policinë (duke perfshire edhe policinë sekrete), dhe

ushtrinë.

Legjislaturat ne boten Komuniste ishte kryesisht unikamerale (nje dhomeshe); vendet e

vetme për te cilat nuk vlente kjo ishin tri shtetet federale Komuniste (Cekosllovakia,

Bashkimi Sovjetik, Jugosllvia) te cilat kishin edhe dhomën e ulet, edhe dhomën e larte.

Shumica e legjislaturave quheshin Kuvendi Kombetar ose Kuvendi(asamble) Popullor; kjo

nuk përfshinte Keshillin Suprem (supreme soviet) te BRSS-se dhe Kongresin kombëtar

popullor ne Kine. Disa komentues i kane përshkruar legjislaturat Komuniste si parlamente,

por gati ne te gjitha rastet kjo eshte çorientuese. Termi “parlament” rrjedh nga nje fjale e

vjetër Franceze qe do te thotë te flasësh, dhe ne gjuhen Angleze zakonisht nënkupton nje

hapsire politike kombetare ne te cilën zen vend diskutimet, e po ashtu edhe legjislature. Por

ndalesa e Leninit për fraksione brenda partise Komuniste, shpejte u zgjerua edhe ne

strukturat e shtetit, dhe diskutimi i lire ne pergjethsi nuk ishte tipar i legjislaturave

Komuniste; përjashtime kishte ne Jugosllavi dhe ne Poloni, ne disa raste. Nje përjashtim

tjetër qe dëshmon ketë rregull ofrohet nga legjislatura e Gjermanisë Lindore. Ne historinë e

vete katerdhjet vjeçare, Dhoma e popullit vetëm njëherë pati nje votim me pak se unanim;

kjo ndodhi ne vitin 1972, kur Komunistet e Gjermanisë Lindore lejuan antaret e Unionit

Demokratik Kristian nje votim te ndërgjegjshëm për ligjin e propozuar te ri te abortimit.

Por ky votim ne asnjë form nuk rrezikoj pozitën e Komunisteve; i gjithe procesi ishte mbajtur

nen kontroll te shtuar.

Ne disa mënyra, ministritë ne shtetet Komuniste nuk ishin te ndryshme nga ato te sistemeve

perendimore. Prandaj kishte ministri qe mirreshin me punët e jashtme, me punët e

brendshme, tregtinë e jashtme, edukukimin, dhe kështu me rradhe. Por kishte edhe

ndryshime te rëndësishme po ashtu. Se pari, pasi qe Komunistet ne përgjithësi nuk besonin

ne ekonomin e tregut por ne ekonominë e kontrolluar nga shteti, kishte shume me shume

minstri qe mirreshin me çështjet ekonomike se sa qe kishte ne sistemet kapitaliste. Jo vetëm

qe kishte minstri për cdo sektor dhe dege te nje ekonomie, por shpesh kishte edhe nen dege

(p.sh lloje te ndryshme te inxhinierisë ne BRSS). Për me tepër, pasi qe shumica e

Komunisteve vendosnin theks te vecante ne nevojën për te pasur plane ekonomike për

zhvillim ne te ardhmen, kishte nje agjenci shtetrore hartimi, e barabarte me nje super-

ministri. Nje fakt tjetër qe e ndryshme prej disa shteteve perendimore (psh. nga Britania e

Madhe, por jo nga Gjermania Perendimore), ishte se zyrtaret ministror ne shtetet

Komuniste duhet te ishin besnik (zakonisht anëtar te) te partisë udhëheqëse; nocioni qe

këta zyrtar mund te kërkonin te mbanin njëfarë distance nga udhëheqësit e tyre politike nuk

ekzistonte ne sistemet Komuniste.

Madje edhe shtetet shume te centralizuara nuk mund te administrojnë gjithçka nga

kryeqyteti; kjo behet edhe me e dukshme ne shtetet sikur Kina ose BRSS-ja. Prandaj, shtetet

Komunsite kishin administrata lokale. Por pushteti i këtyre ne shkalle te konsiderueshme

varej sipas vendit dhe kohës. Se paku ne teori, shteti ne te cilin administratat lokale kishin

me se shumti pushtet ishte Jugosllavia, me sistemin e saj te vete menaxhimit. Ne keto vitet

e fundit, eshte rritur ne menyre te dukshme edhe pushteti i organeve lokale ne Kine.

Nje aspekt kyc i sundimit te ligjit eshte se gjykatat duhet te gëzojnë nje shkalle te lart te

pavarësisë nga elementet tjera perkrahese te sistemit politike. Nje pritje e tille nuk

ekzistonte ne sistemet Komunsite. Gjykatat ne rradhe te pare ishin besinike te sistemit

Komunsit, e jo te ligjit. Ne praktike , ata qe silleshin para gjykatave gati ne te gjitha shtetet

supozohej se ishin fajtor, e jo te pafajshëm. Ideja se qytetaret do mund te apelonin ne

gjykatën supreme kundër trajtimeve te padrejta nga “ sistemi” ishte i panjohur.

Forcat policore ne shumicën e shteteve Komunsite ndaheshin ne polici te rregullt dhe ne

sigurim ose polici sekrete. E para mirrej me krimet jo-politike, ndërsa e dyta mirrej me

shume me inteligjencën qe lidhej me sigurinë e shtetit. Ne praktike, kjo nënkuptonte se

sigurimi, sikurse KGB ne BRSS, Sasi ne Gjermanin Lindor, Securitate ne Romani, apo

Guoanbu ne Kine, shpesh perceptoheshin si force policore e përqendruar skajshmërishte ne

disidenca te supozuara politika. Kreret e policive sekrete zakonisht ishin shume te

pushtetshen, shpesh kishin ulëse ne byronë politike: ne fakt, kreu i mëhershëm i KGB-se Yuri

Andropov u be udhëheqës suprem i BRSS-se. Ushtria po ashtu luajti rol te rendesishem

politike ne shtetet Komunsite, përveç rolit te saj tradicional ne mbrojtjen e vendit; peresi,

kreu i ushtrisë shpesh ishte antar i byros politike. Nje indikator për rëndësinë e ushtrisë ne

disa shtete Komunsite eshte fakti se udhëheqësit e vjetër ushtarak, ne raste te caktuara

bëheshin udhëheqës suprem te vendit, sikurse rastin i Jaruzelskit ne Poloni. Pervec kësaj,

udhëheqësit civil shpesh kishin emruar veten e tyre komandant te përgjithshëm te forcave

te armatosura; nje shembull i mire ishte Fidel Castro i Kubes, i cili zakonisht ne publik

shfaqej me uniform ushtarake. Ne disa shtete, ushtria ndonjëherë kryente detyra te

përgjithshme administrative dhe ndihmonte ne detyra urgjente, sikurse korrja, kur kjo

konsiderohej e nevojshme. Kjo ishte veçanërisht e vertete ne Kinen Maoiste dhe ne vitet e

hershme te sistemit Komunist ne Kube. Ushtrite Komunsite ne menyre tipike ishin te

strukturuar hierarkisht ngjashem me ushtritë perendimore, edhe pse Kina përkohësisht

kishte hequr ndarjet ndermjet oficereve dhe ushtareve te zakonshëm gjate revolucionit

kulturor. Rekrutimi ishte i obligueshëm, edhe pse disa shtete Komuniste sikur Gjermania

Lindore, lejuan shërbimin shoqëror për ata qe kundërshtonin rekturimin. Pika e fundit e

rëndësishme eshte se edhe pse ushtria zakonisht ishte shume besnike ndaj secilit sistem

Komunsit, officeret e vjetër ushtarak ne disa raste sfidoninin dhe madje komplotonin kunder

udhëheqësve te tyre Komunist (civil); shembujt parësor përfshijnë Shqiperine ne vitin 1960,

Bulgarine ne vitin 1965, dhe Bashkimin Sovjetik ne vitin 1991.

Zgjedhjet

Duke pasur ne thelb sistem nje partiak dhe drejtim nga qendra, mund te duket i pavend fakti

qe ata kishin zgjedhje. Ne menyre qe ta kuptojmë qëllimin e kësaj, eshte e nevojshme te

hedhim nocionet perendimore për zgjedhjet si nje aktivitet i hartuar te rend te pare qe tu

oforoje votuesve te drejtën e zgjedhjes se kandidateve dhe partive për zyrën politike. Edhe

pse disa shtete Komuniste filluan te shfaqnin elemente te ndryshimeve ne zgjedhjet e tyre

ne vitet e tetedhjeta(Shteti sikur Hungaria kishin filluar ne nje far forme te kufizuar edhe me

herët), keto ende përfundimisht ishin nen kontrollin e partise Komuniste ne shumicën e

rasteve. Prandaj, edhe kanidadet jo Komunsit gjithmonë janë shqyrtuar me kujdes nga

Komunistet para sa te lejoheshin te garonin për zyre. Për me tepër, pasi qe Komunistet

zakonisht kishin kuota për përfaqësim ne legjislaturat kombetare (gjinia, klasa, etniciteti), ka

pasur kufizime te ashpra strukturore ne lirine zgjedhore.

Pra, cili ishte qëllimi i zgjedhjeve Komuniste? Se pari, disa shtete Komuniste nuk kishin

problem tu lejonin votuesve nje mundësi zgjedhje te kufizuar (jo kërcënuese). Zgjedhja e till,

sic ekzistonte, ishte zakonisht ndermjet llojeve te personalitetit (p.sh ndermjet nje

kandidati te ri, me dinamik por me me pak pervoje, dhe nje te vjetri, me dinamik por meme

pervoje dhe me te njohur. Ne kete menyre, votuesit kishin mundësi te shprehnin butësisht

parapëlqimet e tyre ne disa shtete Komuniste, megjithse zakonisht me shume ne zgjedhjet

lokale se sa ne ato kombetare. Vec kësaj, disa shtete Komuniste kishin kerkesa qarkullimi, qe

nënkuptonte se nje përqindje e caktuar e parlamentareve, apo keshilltareve lokal, duhej te

zëvendësoheshin ne menyre te rregullt; zgjedhjet ishin nje forme e arritjes se asaj qe dukej

arsyeshmerisht demokratike. Se dyti, zgjedhjet ishin nje kanal përmes se cilit Komunistet

mund te komunikonin me popullatën. Ne veçanti gjate nominimeve dhe periudhave para

zgjedhore, zyrtaret Komunsit i shpjegonin drejteperdrejte publikut politikat e reja,

justifikonin veprimet e komplikara te shtetit dhe partise, dhe ndonjëherë dëgjonin ankesat

(përsëri, me shume ne zgjedhjet lokale sesa ne ato kombetare). Se treti, duhet mbajtur ne

mendje se shumica e shteteve Komuniste kishte përjetuar pak ose aspak demokraci te

vërtet para se ata ta merrnin pushtetin, prandaj përvojat dhe pritjet e qytetareve ishin te

ndryshme nga ato te qytetareve ne demokracitë liberale; përjashtimi i vetëm i rendesishem

ne kete pike ishte Cekosllovakia, e cila ka kishte qene demokraci e lulezuar ne periudhën e

mes luftrave. Disa Komunist vertete besonin se zgjedhjet ishin nje menyre e edukimit te

popullatës për pjesëmarrjen politike, bile edhe nëse ky proces kontrollohej me kujdes.

Dhe ne fund, zgjedhjet kishin për qellim te ndihmonin legjitimimin e sistemeve Komuniste;

edhe për vete popullatën, por ne nje menyre edhe për ta bere me te veshtire argumentimin

e anti Komunisteve ne shtetet tjera, se ne sistemet Komunsite nuk ka demokraci.

Me përjashtim te Kamboxhias, votimi nuk ishte zyrtarisht i obligueshëm ne shtetet

Komuniste. Sidoqofte, shume qytetar besonin se ata do vuanin ne ndonje menyre (ndoshta

kur ata do aplikonin për ngritje te pozitës ne pune, apo kur fëmijët e tyre te aplikonin ne

universitet) nëse nuk do hedhnin votën e tyre. Qofte ose jo ky perceptim i sakt, ndihmone

te shpjegohet se pse pjesëmarrja e votuesve ne shtetet Komunist ishte jashtëzakonisht te

larte, ne veçanti ne zgjedhjet kombetare. Mund te argumentohet se shteti me liberal

Komunsit, Jugosllavia, kishte pjesëmarrjen me te ulet neper zgjedhje; por edhe këtu

pjesëmarrja zakonisht ishte mbi 90%, ndërsa ne shumicën e vendeve pjesëmarrja ishte mbi

98%, ndersa ne Shqiperi dhe ne Koren e Veriut gati 100%.

Metodat zgjedhore ndryshonin ne gjithe boten Komuniste, me sisteme direkte dhe

indirekte, dhe me nje zone, apo me shume zona elektorale. Edhe pse shume shtete

Komunsite pohonin se zgjedhjet e tyre ishin te fshehta, shumica nuk ishin, ne kuptimin e

plote te fjalës. Prandaj shume qytetar besonin se nëse ata do hynin ne kabinën e votimit, kjo

do shihej si nje forme e mundshme e disidencës, dhe kështu do i hidhte formularët e votimit

ne kutin e votimit te pa plotësuar- duke treguar ne kete menyre pëlqimin e tyre për

kandidatin, apo kandidatet e propozuar nga autoritetet zgjedhore.

Edhe pse lëvizjet drejte mundësive me te medha zgjedhore ne disa shtete Komunistet ne

vitetet e tetëdhjeta ishin te mirëseardhura, rëndësia e tyre nuk duhet te ekzagjerohet.

Ne fund te fundit, zgjedhjet kombetare ishin për deputet te legjislaturave qe rralle

dëshmonin debat te vertete. Vec kësaj, te gjitha agjencitë shteterore zyrtarisht i

nënshtroheshin partise Komuniste, dhe votuesit e zakonshëm nuk mund te zgjedhnin se

kush do ishte udheheqesi i tyre Komunsit.

Shoqeria Civile

Deri tani, ne kete kapitull jemi perqenduar ne institucionet politike zyrtare te partise-shtetit.

Por, cka për aspektet e tjera te politikes, ne veçanti rolin politike qe mund te luhet nga

shoqëria civile?

Pervec nëse adaptohet nje qasje tejet minimaliste drejte demokracisë (nje qe e konsideron

ate me shume se sa nje sistem qe siguron zgjedhje te rregullta, te lira dhe vertete te

kotestuara) shoqëria civile eshte elementi kyc i demokracisë se vertete. Fatkeqesisht,

kuptimi i termit kontestohet rend. Ketu, shoqëria civile i referohet nje situate ne te cilën

qytetaret mund te organizojnë veten e tyre, me pak ose me shume te pavarur nga shteti,

qofte kjo për qëllime te biznesit apo tregtisë, religjionit, sportit, këmbimit te informatave,

apo ndonje aktiviteti tjetër. Dy veçoritë kyce te nje shoqërie te civile te vertete jane, vete

organizmi (nuk menaxhohet nga shteti), dhe se ekzistenca e saj njihet dhe konsiderohet

legjitime nga shteti. Nese njëra, ose dyjat nga keto ndryshore mungojnë, atëherë pa to nuk

ka shoqëri te vërtet civile. Megjithse qytetaret ne shumicën e shteteve Komunsit here pas

here mobilizoheshin për marshe, apo për aktivitetet e tjera, keto organizime kryesisht

organizoheshin nga shteti. Megjithse vetem njëherë feja ishte ndaluar zyrtarisht nga nje

shtet Komunsit (Shqiperia 1967), ajo shkurajohej ne shumicën e rasteve: kjo po ashtu tregon

mungesën e shoqërisë civile. Sa i përket shkëmbimit te lire te informatave- media ne

shumicën e shteteve ishte gati nen kontrollin e plote te shtetit, përsëri tregon mungesën e

shoqërisë civile. Edhe pse Solidariteti i Polonise nganjehere mirret si dëshmi e ekzistencës se

nje shoqërie civile te vertete ne nje shtet Komunsit, fakti qe ishte ndaluar për disa vite ne

vitet e tetëdhjeta, te le te kuptosh se kriteri jone i dyte (njohja e plote nga shteti) nuk ishte

plotësuar. Shembujt e ndryshëm te pakënaqësive te masave, kur qytetaret sfiduan

autoritetet e tyre Komunsite, nuk duhet te konsiderohen dëshmi për ekzistencën e e

shoqërisë civile, por duhet te shihen si protesta politike.

A ishin shtetet komuniste totalitare?

Totalitarizmi ishte nje term i famshem ne vitetet e pesëdhjeta dhe te gjashtëdhjeta qe

përdorej për te përshkruar sistemet fashiste dhe Komunsite. Pas shembjes se pushtetit

Komunist, u be i famshëm përsëri, sepse shume komentues nga shtetet e mëparshme

Komuniste përshkruanin sistemet e mëparshme te tyre si totalitariste. Por sa eshte i

vlefshëm dhe i duhur ky term? A ka kuptim te perdoret e njëjta fjale për te përshkruar BRSS-

ne e viteve te tridhjeta te Stalinit (kulmin e terrorit), dhe Kamboxhian e Pol Potit ne vitet e

shtatëdhjeta, e po ashtu te perdoret për te përshkruar edhe Hungarine apo Jugosllavine e

viteve te tetëdhjeta, apo madje edhe BRSS-ne e Hrushqovit ne fund viteve pesëdhjeta dhe

ne fillim te viteve gjashtëdhjeta?

Shpjegimi me i mire i njohur i totalitarizmit mbetet ai i Carl Friedrich dhe Zbigniew

Brezezinski ne librin e tyre te vitit 1956 te quajtur Diktatura Totalitariste dhe Autokracia. Ne

kete libër, ata identifikojnë gjashte veçori te spikatura te sistemit totalitar qe mund te

përmblidhet si nje ideologji chiliastice ( drejtuar drejte paqes dhe lumturisë afatgjate); nje

parti te vetme masive, zakonisht te udhehqeur nga nje diktator; terror shtetëror, nje

kontroll i hollësishëm i masmediave; nje monopol i forcave te armatosura, dhe nje ekonomi

te centralizuar. Duhet te jete e qarte se nje numer i këtyre veçorive aplikohej ne sistemet

Komunsite. Sidoqofte, shkalla ne te cilën ato aplikoheshin ndryshonte nga koha dhe vendi.

Prandaj eshte e këshillueshme te përvetësohet nje qasje relative kur perdoret termi

“totalitar”. Ne fjale te tjerë, ne mund te themi se shteti A ishte me totalitar ne vitet e

pesëdhjeta sesa ne vitet e tetëdhjeta, por prap ishte me totalitar sesa shteti B ne vitet e

tetëdhjeta.

Kapitulli 4

Sistemi Ekonomik i Komunizmit

Nje nga dallimet me te qarta ndermjet sistemeve perendimore dhe atyre Komuniste ishte

menyre se si funksiononin ekonomitë e tyre. Për te kuptuar keto dallime, eshte e nevojshme

qe ta dimë shkurtimisht sesi funksiononin sistemet perendimore. Pavaresishte nga

ndryshimet e rëndësishme, te gjitha sistemet perendimore ishin (dhe janë ende) ne thelb

kapitaliste. Dy nga tiparet kryesore te sistemeve kapitaliste kane qene dominimi i pronësisë

private, dhe nje angazhim i gjere për te lene tregun te përcaktoj qmimet, ne vend te shtetit.

Kjo nuk do te thotë se ne sistemet kapitaliste nuk ka pasur prone shtetrore, apo kontroll

qmimeve nga shteti; shtetzimi i pjeseve te ekonomisë ishte i zakonshëm ne shume nga

shtetet e Evropes Perendimore pas luftës se dyte boterore, ndersa shtete te këtilla po ashtu

përcaktonin çmimet e te mirave elementare për qytetaret, te tilla sikurse uji dhe te mira te

tjera, dhe po ashtu ofronin shume te mira te perbashkta, te tilla sikur transporti publike.

Ka pasur po ashtu dallime te medha edhe ne sasinë dhe llojin e përfshirjes se shtetit,

varësisht se cka zgjedhte shteti (perëndimor). Disa besonin se menyre me e mire përmes se

cilës nje shtet mundet dhe duhej te ndërhyj ne ekonomi, ne veçanti kur kjo e fundit kalonte

ne probleme te medha sic janë rritja negative ose ngecja, varej nga qeverija ri nisja e rritjes

pozitive duke urdhëruar ndertimin e projekteve te mdha, zakonisht ato infrastrukturore, sic

janë rrugët kryesore apo aeroportet e rinje. Logjika prapa kësaj eshte se projekte te tilla

mandej do kishin ndikim dytesore (jo direkt) diku tjetër ne ekonomi, e cila si kundërveprim

do filloj te rritej përsëri. Ky version i Kapitalizmit shpesh thiret Kejnsianizem, sipas

ekonomistit Britanik John Maynard Keynes i cili teorizoi dhe avokii kete version ne vitet e

tredhjeta. Ndonse e fashmshme (teoria e tije) për nje periudhe te shkurtër ne vitet e

tridhjeta ne Shtetet e Bashkuara (“ Marreveshja e re” e Rusveltit), qasja e tije ishte e

famshme ne shume nga shtetet e Evropes Perendimore gjate dy ose tri dekadave pas

përfundimit te luftës se dyte boterore.

Por ne fillim te viteve te shtatëdhjeta, nje forme tjetër e kapitalizmit, me a pavarur nga

shteti kishte filluar te shpërndahej ne Perendim. Ky ishte neo-liberalizmi, dhe lidhej me

politikanet perendimore sic janë Margaret Thatcher (Mbreteri e Bashkuar), dhe Helmut Kohl

(Gjermani), dhe po ashtu edhe teoricien ekonomik sic janë Milton Friedman dhe Friedrich

Hayek. Ne kete qasje, shteti i le shume me tepër tregut sesa qe i le versioni Kejnsian i

Kapitalizmit. Nese ekonomia ballafaqohet me probleme serioze, shteti kërkon ti zgjidh keto

jo duke financuar projekte te reja madhore, por duke reduktuar normat e interesit.

Logjika prapa kësaj qasje eshte se nëse kapitali eshte i lire për tu marre hua, sipërmarrësit

dhe investitorët do huazojnë para nga bankat dhe huadhënësit e tjerë për te investuar ne

projekte te reja, apo për te përmirësuar te vjetrat, dhe kështu nxisin rritjen ekonomike.

Por, se paku deri ne ditët e tyre te fundit, qeveritë Komuniste ne Evropen lindore dhe ne

BRSS-se, nuk adaptuan asnjërën nga keto qasje kapitaliste. Ata mbajtën qëndrim duke thene

se lenja e çmimit ne dorën e tregut eshte anarkike, ndersa inkurajimi për privatizimin e

mjeteve prodhuese, veçanërisht prodhimi industrial ne shkalle te gjere, eshte imoral dhe i

vjetruar.

Llojet e pronësisë

Ne shtetet Komunsite, shumica e fabrikave, bankave, dhe format e tjera te sipërmarrjes

zotëroheshin nga shteti. Komunistet e quanin kete pronesi shoqerore (social owndership) e

mjeteve te prodhimit. Shumica e perendimoreve janë me te lidhur me termin shtetzim; ky

eshte nje term i pranueshëm për tu përdorur, për aq kohe sa eshte e kuptueshme se nivele

te ndryshme te shtetit (qendra, republika, bashkësitë lokale, etj) ne sistemet Komunsite

mund te zotrojne ndërmarrje ekonomike. Kishte përjashtime te rralla ne nocionin e

pronësisë shoqerore, ku fabrika e fundit private ne Gjermanin Lindore (fabrike e parfumit), u

shtetzua ne fund te vitit 1972.

Pronesia ne fshtara ishte me e komplikuar. Disa ferma ishin krejtësisht prone e shtetit, dhe

prandaj quheshin ferma te shtetit; njerëzit qe punonin ne keto ferma kishin kushte te njetja

me ata qe punonin ne fabrika. Ne këtyre menyre, ata kishin te ardhura minimale te

garantuara, pavarësisht nga kushtet atmosferike (p.sh. ndryshimi i kushteve atmosferike nga

viti ne vite), dhe kishin te drejtën e pensioneve nga shteti. Lloji i dyte i marrëveshjes ishte

ferma kolektive. Zhvillimi i tyre i hershem në BRSS ishte në përputhje me qasjen e Stalinit

për modernizimin e ekonomisë Sovjetike. Perkushtimi i tije për kete koncept pasqyrohet me

shkallen dhe ritimin e zhvillimit te tyre; ndermjet vitit 1928 dhe vitit 1931, numri u fermave

kolektive u rrite nga 33,300 ne 211,100, ndersa përqindja e shtëpive te kolektivizuara te

fshtarve u rrite dramatikisht, nga 1.7% ne 52.7%. Ndonse tokat e fermave kolektive,

makinera, ndërtesat, farat, kafshët dhe kështu me rradhe, ishin ne pronësi te shtetit ato u

takonin kolektivisht atyre qe punonin token, farmerve kolektive. Kushtet e farmerve

kolektive zakonisht ishin te ndryshme nga ato te kolegve te tyre ne fermat e shtetit. Te

ardhrat e tyre ishin me te luhatshme, mes tjerash vareshin edhe nga ndryshimet te motit,

dhe shume farmerve nuk u garantohej pensioni shtetëror; p.sh. deri ne vitet e gjashtëdhjeta

fermerët kolektive nuk kish te drejten e marrjes se këtyre pensioneve.

Nje veçori e përbashkët për shumicën e shteteve dhe për fermerët kolektiv ishte fakti se ata

kishin te drejte te posedonin parcela te vogla private; Kjo nuk vlente për Shqiperine, sepse

nuk lejonte parcela te këti lloji. Fermerve u lejohej te kultivonin ushqim apo te rrisnin

kafshe ne parcelat e tyre, për konsumim personal, por, po ashtu kishin te drejte qe tepricat

ti shisnin ne tregjet private. Nese nuk do ishin keto tregje private, banoret urban ne shume

shtete Komunsite do e kishin shume me te veshtire te blenin ve, pula, lepuj, dhe lloje te

tjera te ushqimit; Polonia dhe Jugosllavia e cuan pronesin private ne fshtara edhe përtej

ksaj, ne kuptimin qe shumica e fermave ne keto dy shtete për nga pronësia ishin private dhe

si te tilla drejtoheshin.

Parcelat e vogla private, dhe tregjet private te ushqimit, nuk ishin format e vetme te

ndërmarrjeve private. Perseri, kjo nuk vlen për Shqiperine e ashpër, ku qytetareve nuk u

lejohej as te blenin vetura private. Shumica e shteteve Komunsite deri ne vitet e

shtatëdhjeta lejonte ndërmarrjet e vogla private edhe ne zonat urbante. Ne vitet e fundit te

pushtetit Komunsit, ne shume shtete kishte nje numer te vogel te dyqaneve private,

restoranteve, taksive dhe tregtareve. Rregull i përgjithshëm ishte fakti se keto ndërmarrje

private nuk do te duhej te zgjeroheshin aq sa te kërkonin numer te madh te punetorve, qe ti

mundësonin keshtu sipërmarrësit te jetonte pa punuar. Thuhej se kjo qasje eshte ne

përputhshmëri te plote me Marksizmin, pasi qe nuk lejonte shfajqen e kapitalizmit ne

shkalle te gjere, apo te shfrytëzimit. Nje numer i shteteve Komuniste po ashtu lejuan

zotërimin e shtëpive private ne bashkëpunim ne shtetin. Ketu, nje grup qytetaresh do

bashkonin resurset për te ndërtuar nje bllok apartamentesh (zakonisht te vogel), ne te cilin

ata do jetonin. Perseri, arsyetimi Komunsit për kete ishte se, njerëzit po vepronin se bashku

(ne grupe) për te ndihmuar veten e tyre, e jo për te gjeneruar kapital dhe për te shftytezuar

te tjerët.

Te gjitha keto forma te pronësisë qe u përshkruan ishin legale dhe te hapura.

Por kishte gjithmonë edhe ekonomi jo zyrtare dhe te pa regjistuar, te cilat ishin te

paligjshme. Ndonjhere, kjo përfshinte pagesën e ndonje tregtari apo te dikujt tjetër qe

ofronte shërbimet e veta ne menyre klandestine. Por ne rastet tjera, nje lloje shkëmbimi

zinte vend. Për shembull, nje hidraulik do te mund te ishte i gatshem ti ofronte shërbimet e

tije nje farmeri, nëse ai si kompenzim do i ofronte nje pule. Aktivitete te tilla ekonomike nuk

janë shfaqur asnjëherë ne statistikat ekonomike zyrtare.

Planifikimi Qendror

Besimi i tije, se tregjet ishin anarkike dhe se sistemet socialiste duhet te jene te planifikuara

e shtyu Leninin te themeloje nje angjenci planifikimi ne Russi ne vitin 1921. Por planifikimi

qendror ne BRSS mbeti ne pritje gati gjate gjithe viteve te njëzeta, pasi qe Programi i Ri

Ekonomik (NEP), e rinisi ekonominë përsëri pas luftës se pare boteore dhe luftës civile. Pasi

qe Stalini e kishte konsoliduar pushtetin e tije deri ne fund te viteve njëzet, Stalini e

rishqyrtoi qeshtjen e planifikimit, dhe vendosi se nje ekonomi e centralizuar (CPE) tashme

ishte e mundur dhe e pëlqyeshme. Stalini kete sistem e konsideronte si me efikasin për te

zhvilluar ekonominë Sovjetike shpejte, dhe për ta bere ate kryesishte urbane dhe te

industrializuar (lloji qe Marksi e ka konsideruar parakusht jetik për nje sistem socialist te

vertete), dhe prandaj prezantoje planin e pare pese vjeçare te BRSS-se ne vitin 1928. Qe nga

aty, ekonomia Sovjetike drejtohej sipas planeve ekonomike (kryesisht, por jo ekskluzivisht,

nga planet pese vjeqare). Ndonse plani ishte fillimisht i orientuar drejte industrisë, Stalini

shpejte vendosi qe ky plan nuk mund te funksiononte si duhet nëse nuk ishte e perfshire

edhe aglikultura, prandaj, u përfshi dhe kjo e fundit. Pasi qe pushteti Komunsit u përhap pas

luftës se dyte boteore, bashke me te u përhap edhe sistemi ekonomik i centralizuar, dhe

kështu ekonomitë e shteteve Komuniste te Evropes Lindore dhe te atyre Aziatike u bene te

centralizuara. Ne shumicën e rasteve, planet ishin tejet udhëzuese; edhe pse njesite e

prodhimit eshte dashur te kenë nje rol ne planet e ardhshme për ta, ne praktike kjo e drejte

ishte zakonisht shume e kufizuar. Kjo nuk ishte vetëm për shkak te tendencës se natyrshme

te shumicës se sistemeve Komunsite drejte centralizmit, por edhe sepse vetëm qendra ishte

ne nje pozite ku mund te kordidonte planet e mijera njësive te prodhimit. Thene shkurt,

zakonisht qendra vendoste përfundimisht për planet, ndersa ndërmarrjet dhe njesite tjera

ekonomike duhej te zabatonin ato plane. Kjo nuk vlente për Jugosllavine. E cila ne vije me

zotimin e saj për “vete-menaxhim”, siguronte fuqi me te madhe ne vendimarrje për njesite e

prodhimit sesa shtetet tjera Komuniste. Planet e saj ishin shume me pak te kufizuara, dhe

ishin treguese e jo udhëzuese. Ne vitet e fundit Kina ka kaluar ne nje “rruge dy kaheshe”,

qasje e cila tenton te përziej parimet e planifikimit dhe ato te tregut, cka ndonjëherë eshte

kombinim jo i lehte për tu bere.

Komunistet pohonin se ekonomia e centralizuar kishte disa avantazhe mbi ekonominë e tregut. Nje nga to ishte orientimi i ndergjegjshem i ekonomisë ne cilindo drejtim qe konsiderohej me përfitues, edhe për shpërndarje te arsyeshme por edhe për vendosjen e pririoteteve – sipas sektorit, degës, regjionit, klasës dhe etnicitetit. Nje tjetër avantazh qe pohohej ishte se ekonomia e centralizuar mund te prodhonte çmime stabile, te drejta, dhe te arsyeshme, te cilat bazoheshin me shume ne koston e te hyrave (duke perfshire edhe punën) dhe ne përdorimin e vlerës se sa ne ate qe Komunistet e shihnin si teke(whims) te tregut. Marksi kishte kritikuar formën dominuese te çmimeve ne sistemet kapitaliste, domethënë reflektimi i tendencës se çmimeve ne balancin ndërmjet disponueshmerise se nje te mire apo shërbimi (plus përfitimet) dhe kërkesat për te, ne ate qe ekonomistet e tregut e quajn teori te ekuilibrit. Sipas tije, vlera e vertete e nje sendi ishte sasia e punës qe shpenzohej për prodhimin e atije sendi, dhe dobia e tije; shumica e shteteve Komuniste pohonin se kishin adaptuar politikat e çmimit qe ishin pak a shume ne vije me kete qasje për vlerën. Nje avantazh i trete i supozuar eshte se ekonomitë e centralizuara ishinte afta tu rezistonin presioneve te jashtme, duke perfshire edhe ate qe sot njihet si globalizëm. Dhe se fundi pohohej se fale ekonomisë se centralizuar ata kishin mundësi te siguronin punësim te plote. Por ne praktike, ndonse keto ekonomi (te centralizuara) ishin te afta te siguronin disa nga keto avantazhe (çmimet e te mirave elementare ishin shpesh te ulëta, dhe te qëndrueshme për periudha te gjata; papunësia, sic kuptohet zakonisht ne Perendim, ishte shume e rralle) ata po ashtu vuanin nga nje numer i disavantazheve. Nje nga to ishte se ne realitet grupet kishin fuqi te pabarabarte per ndjekjen e interesave te tyre ne shumicën e sistemeve Komunsite. Prandaj te ashtuquajturit ngrënës celiki (ushtria dhe industria e rend) kishin ndikim me te madh ne sistemin Sovjetik se sa kishte industria e lehte, gje e cila siguronte se ka mjaftueshëm tankse dhe arme, por nuk parandalonte mungesën e ashpër te te mirave për konsum. Kjo nënkuptonte se shume ekonomive Komunsite kjo gje ua kishte marre anën (cekuliberuar), me disa disa sektorë shume te zhvilluara dhe disa te tjera shume te

pazhvilluara. Perpjekjet për korrigjimin e këtij çekuilibri qe nga vitet e gjashtëdhjeta ne rastin me te mire, ishin vetëm pjeserishte te suksesshme. Nje tjetër problem ishte se krijimi i planeve u be cdo here e me i veshtire me kalimin e kohës, pasi qe ekonomitë cdo here e me shume bëheshin me komplekse. Kjo nxiti nje qasje konservative apo inkrementale ne planifikim, thjeshte pershtatje te margjinat sepse ishte shume e veshtire te veprohej ndryshe. Kjo përshtatje reflektoj ne ate qe planifikuesit dhe ekonomistet nganjëherë e quanin efekti shtrëngoje(ratchet). Ekonomit e centralizuara ne praktike paten probleme ne rritje te inovacionit (pertrirjes. Futja e pajisjeve te reja, teknikave, dhe ideve u be me e veshtire pershkak te problemeve qe përfshiheshin ne koordinimin e këtyre me problemin ekzistues. Problemi i katërt ishte se çmimet ne nje kuptim te rëndësishëm ishin te shtrembëruara, dhe kjo pasi qe ata nuk dërgonin vete mesazhe ne lidhje me ate qe nevojitej ( për diçka kishte mbi furnizimin ndersa për diçka tjetër mungese furnzimi). Pjesa me e madhe e çmimeve ne ekonomitë Komuniste ishin larg prej racionales; nuk bazoheshin ne koston e punës apo ne dobi, e as nuk u tregohej prodhuesve se cka ishte e nevojshme. Ngjashem, cilësia e te mirave shpesh ishte e dobët sepse çmimet nuk dërgonin mesazhet e duhura. Cilesia mund te ndikohej po ashtu nga problemi i “ndërhyrjes”; ne kuptimin qe prodhimi diktohej nga planet, dhe punetoret nuk ishin te stimuluar për te punuar fort, fabrikat shpesh punonin me nje ritëm te ngadalshëm gjate nje muaji apo nje periudhe te planifikuar, dhe pastaj vepronin me nje ritëm te furishëm për te siguruar përmbushjen e planit- shpesh me rezultate negative ne cilësinë e te mirave te prodhuara. Ceshtja ne lidhje me ata pak nxitësit qe shtynin punetoret te punonin me fort dhe ne menyre me efikase kerkone shpjegim. Kombinimi i çmimeve te lira për gjera elemtare- shtëpi, shërbime te ndryshme, transport publik, etj- dhe furnzimi i dobët me te mira te kualitetit te larte te le te kuptosh se ka pasur pak nxitës për punetoret qe te punojne me fort, gje e cila ne kundërveprim kishte ndikim negativ ne produktivitetin e punës. Ndonse punësimi i plote, ose gati i plote, mund te duket si shoqërisht i dëshirueshëm, shpesh ka shkaktuar crregullime ne tregun e punës. Ekonomite dinamike kane nevoje për forca punetore fleksibile, prandaj keto marrëveshje për vende te sigurta pune mund te punojnë kundër interesave afat gjate te shoqërisë. Fakti qe disa ekonomi Komunsite nganjëherë përjetonin shkurtesa pune ne disa sektor dhe dege, ndersa punetore te tjerë ishin te punësuar pjesërisht apo te zene me pune monotone vetëm e vërteton kete pike. Pavresishte nga pohimet e shpeshta te Komunsiteve se kishte “ gar socialiste” ndërmjet njësive te prodhimit, mungesa e afërt e forcave te vërteta te tregut brenda ekonomive Komunsite luante rol negative ne kete gare. Tentimet për te mbrojtur ekonomitë Komunsite nga tregu ndërkombëtar vetëm përkeqësonte problemin e konkurrencës se pamjaftueshme, me gjitha lakesat negative qe kishte kjo ne kualitet, zgjedhje dhe çmim. Ne teori, kontrolli i tyre mbi ekonominë, nënkuptonte se Komunsitet pjeserishte ishin ne pozite te mire te siguroheshin se zhvillimi ekonomik nuk do kishte pasoja ne ambient.

Ne praktike, angazhimi për rritje ekonomike pa marre paraysh çmimin, nënkuptonte se ambienti kishte prioritet te ulet, dhe shumica e shteteve te Evropes lindore ne vitet e tetedhjeta kishin probleme me te këqija me ambinetin sesa shtetet perendimore, pavarësisht se ne mesatare ishin me pak industrialisht te zhvilluara(shtetet e evropes lindore). Nga kjo pozite e tanishme, ne mund te shohim te kaluarën e varfër mjedisore si nje nga dështimet me te këqija te ekonomisë se centralizuar. Nje çështje e fundit ne lidhje me ekonominë e centralizuar eshte se disa komentuar refuzojnë përdorimin e termit “ ekonomi te planifikuara nga qendra”, duke parapëlqyer tu drejtohen si “ekonomi te komanduara”. Ky parapëlqim bazohet ne argumentin se prioritet e prodhimit para se gjithash diktoheshin nga lart, dhe bazoheshin me shume ne konsiderata politike sesa ne nevoje te ekonomisë dhe popullatës. Perdorimi i ketije termi nënkupton se menaxhimi i ekonomisë ne praktike ishte me pak i arsyeshëm dhe me shume subjekt i arbitraritetit te kontrollit politike sesa qe sugjeron termi “planifikuar”. Perpjekjet për reforme ekonominë Ne vitet e gjashtëdhjeta shume udhëheqës Komunsit kishin filluar te pranonin nevojën e domosdoshme për te adresuar problemet e ekonomive te tyre, dhe se nëse shtetet e tyre dëshironin te arrinin dhe kalonin perendimin, sic supozohej, ndryshime duhej bere. Ne kete menyre ata paraqiten nje numer paketash për reforma ekonomike qe si qellim kishin përmirësimin se performances ekonomike dhe furnizimin me te mira për konsumim. Te parat nga keto, sistemi i ri ekonomik, ishte prezantuar ne Gjermanine lindore ne vitin 1963. Sovjetiket dhe Jugosllavet sollën verisionet e tyre te reformimit ne shtator te vitit 1965- ndersa ajo qe shume analiste e konsideronin si versionin me radikal te kësaj reforme ishte paketa e prezantuar ne Hungari (mekanizmi i ri ekonomik), e paraqitur ne vitin 1968. Edhe pse secila nga keto paketa reformuese ishte unike, nje numer te veçorive i kishin te përbashkëta. Nje nga to ishte bartja e pjeserishme e vendim marrjes ekonomike; agjensite qendrore do ua kalonin disa nga kompetencat e tyre ndërmarrjeve. Megjithse mekanizmi i ri ekonomike i Hungarise, i cili gjeresishte konsiderohej si me i centralizuara, shihej si me i suksesshme, edhe pse ekonomija e Hungarise u ngadalësua ne gjysem e dyte te viteve te shtatëdhjeta. Pasi qe shumica e reformave ekonomike te viteve te gjashtëdhjeta kishin dështuar te sjellnin përmirësimet e dëshiruara, shume qeveri Komunsite paraqiten reforma te mëtejshme ne vitet e shtatëdhjeta. Me e rëndësishmja ne disa nga shtetet e Evropes Perendimore dhe ne BRSS-se ishte shkrirja e disa ndërmarrjeve ne nje njësi te madhe, cakonisht te quajtur asociacion apo kombinim apo korporata, varesishte nga marrëveshjet. Keto nuk ishin krejtesishte te reja ne vitet e shtatëdhjeta; por ne disa shtete kishte nje përqendrim te ri ne to, dhe numri i tyre u rrite dukshëm. Fatkeqesishte, edhe për Komunistet edhe për konsumuesit, te dhënat nxjerrin ne pahe se keto reforma nuk funksionuan po ashtu. Performanca e ekonomisë se centralizuar Ka disa probleme qe përfshihen kur tentojmë ti qasemi performances se ekonomive Komunsite. Nje nga to eshte se krahasimi me shtetet jo Komunsite, e nganjëherë edhe me vete shtetet Komunsite eshte i veshtire pershkak te përdorimit te metodave te ndryshme matëse. Keshtu, Jugosllavia perdorte metode tjetër për matjen e përgjithshme te rritjes ekonomike (gross material product) nga ajo qe perdorte Kina (Net Material Product)dhe

antaret e komekonit (The Council for Mutual Economic Assistance), metoda te cilat

ndryshonin nga metoda qe me se shumti përdorej ne shtetet e perëndimit per te matur rritjen ekonomike (gross domestic product). Nuk eshte e nevojshme te kuptohen keto dallime ndërmjet këtyre metodave, por fakti qe ato ekzistojnë dhe e bëjnë krahasimin direkt me problematik, dhe duke përdorur NMP ne vend te GDP rritja ekonomike duket me e larte, pasi qe perjashtone shume shërbime. Nje problem tjetër, po aq serioz sa edhe ky i metodave eshte besueshmëria e statistikave. Nje numer i zyrtareve te zyrës Komunsite për statistika kane pranuar ne vitet e nëntëdhjeta se atyre ndonjëherë u eshte kërkuar te ndryshojnë shifrat për arsye politike, ashtu qe te dukshin me mbreslense. Ndonjhere, veçanërisht ne vitet e hershme, statistika te rëndësishme ekonomike, thjeshte nuk publikoheshin nga autoritetet Komunsite. Pjeserishte për shkak te kësaj, dhe pjeserishte për ta kuptuar me mire se cka po ndodhte ne boten Komunsite, mendimtarët dhe agjencitë e inteligjencës e perendimore i bënin vete llogaritjet. Duke marre parasysh te gjitha keto, te dhënat për rritjen ekonomike ne shtetet Komunsite duhet te trajtohen me kujdes te madh, dhe nuk duhet qe asnjëherë te mirren apo trajtohen si te sakta. Duke pasur parasysh keto detaje, Tabela 2 ofron nje përshkrim te rritjeve ekonomike ne disa nga shtetet Komunsite. Pasi qe baza e këtyre statistikave jane vete burimet Komunsite. Pika me e habitshme eshte se shumica e shteteve Komuniste gëzuan rritje ekonomike mbreslense ne vitetet e pesëdhjeta dhe te gjashtëdhjeta, rritje qe u ngadalsua ne vitet e shtatëdhjeta, e madje edhe me shume ne vitet e tetëdhjeta; Ky trend nuk vlen për Kuben(gjysem e pare te dekadës) dhe Kinen e viteve te tetëdhjeta. Futet tabela këtu: Por rritja e përgjithshme ekonomike nuk eshte mënyra e vetme përmes se cilës mund ta mted performanca. Duke pasur parasysh prioritet e tyre te deklaruara, shtete Komunsite mund te gjykohen edhe sipas papunesis, inflacionit, produktivitetit te punës dhe Gini indeksit. Shumica e shteteve Komuniste pohonin se nuk kishin papunësi strukturore. Me kete ate nënkuptonin se puna e njerëzve qe nuk ishte me e nevojshme (p.sh. për shkak te modernizmit te teknikes ne vendet e tyre te punës) nuk do te pushoheshin nga puna per shkak te kësaj. Ne vend te kësaj, personi do ritrajnohej, periudhe gjate se cilës do paguhej. Qeverite Komunsite rralle e pranonin se shpesh kishte pjesërisht punesim te përgjysmuar (underemployment), veçanërisht ne fshatra. Shteti Komunsit me transparent ne Evropen Lindore, Jugosllavia, nuk tentoi te fsheh papunesimin fare; te dhënat tregonin se shkalla e papunesis ishte 7.7% ne vitin 1970, dhe 11.9 % ne vitin 1980. Te dhënat për papunesin ne shtetet tjera Komunsite jane kryesishte vlersime perendimore (p.sh. 5.4% Kuba ne vitin 1979), ndersa Kina ne vitet e fundit haptasi ka pranuar se ka papunësi te strukturuar. Shtetet Komunsite po ashtu shpesh pohonin se kishin pak, ose fare inflacion. Por ky pohim ishte i pasinqerte. Ndonjhere inflacioni ishte dukshëm i larte, pasi qe rritjet e çmimeve ne ushqime rezultuan me protesta masive ne BRSS ne vitin 1962, dhe ne disa raste ne Poloni. Ne te shumtën e rasteve Inflacioni fshihej, apo si e quajn ekonomistet shtypej. Shenja me e qarte për kete ishin shkurtesat dhe racionimi, keto jane shenja te çekuilibrit ne nje ekonomi po aq sa edhe ngritja e dukshme e çmimeve. Ne vitet e tetëdhjeta, kishte nje liste te gjate te ushqimeve te racionuara ne Kube dhe ne Rumani, për shembull; listat e shkurtra ne vendet sikur Polonia, nxjerrnin ne pah inflacionin e shtypur. Ne vitet e hershme, shumica e ekonomive Komunsite u rrite ne menyre mbreselense ne baze te disa metodave gjithe përfshirëse, duke mobilizuar forcën punetore (duke rritur përqindjen e njereze qe dilnin për te punuar, zakonisht duke mobilizuar femrat). Por sapo ekonomia te ngopet me kete force punetore, rritja e mëtejshme kërkon nje qasje me intensive. Faktor thelbesore ne kete eshte rritja e produktivitetit te punës, duke bere punetoret me efikas. Problemet e inovacionit dhe te nxitjes te përshkruara me larte, nënkuptonin se produktiviteti i punës nuk u rrite ne shumicën e shteteve Komunsite aq sa nevojitej për ti arritur dhe tejkaluar rivalet e tyre kapitalist.

Edhe pse shtetet Komunsite asnjëherë nuk kane pohuar se zotoheshin për barazi ekonomike, ata sipas teorisë zotoheshin për dallime me te vogla ne te ardhura sesa ne ekonomit e tregut. Nje metode e zakonshme për te matur pabarazinë e te ardhurave eshte nëpërmjet koinficienteve te Ginit, te cilët llogariten duke marre gjysmën e ndryshimeve te pritura ne te ardhura ndërmjet dy individëve te zgjedhur rastesishte, ne përpjesëtim me te ardhurat mestare te popullsisë. Ne fakt, me kalimin e kohës analiza e shpërndarjes se te ardhurave ne BRSS nxjerre ne pah se disa periudha ka pasur shpërndarje qe duhet lavdëruar, por disa te tjera jo, prandaj politikat ne kete drejtim nuk ishin konsistente. Sidoqofte, nje krahasim i konficienteve te Ginit ndërmjet nje numri te shteteve Komunsite ne fund te viteve tetëdhjeta tregon se hapsira ndërmjet te pasurve dhe te varfërve ishte me i gusht se sa ne shumicën e shteteve Perendimore. Konficinetet e Ginit shpesh prezantohen ne përqindje nga 0 deri ne 100, dhe mandej quhen indeksi i Ginit; sa me e larte përqindja aq me i gjere hendeku i te ardhurave, dhe rrjedhimisht edhe pabarazia me e madhe. Ne vitin 1986, Cekosllovakia kishte Gini indeksin 19.7% (duke e bere ate keshu shtetin me egalitar ne Evropen Lindore), krahasuar me Hungarine 22.1%, me Polonin 24.2%, dhe me Rusine 27.6%. Sipas mënyrës se krahasimit, indeksi i Mbreterise se Bashkuar ne ate periudhe ishte 26.7%, me i larte se shtetet e Evropes lindore te përmendura me lart, por pak me i ulet se sa Rusia. Ekonomite Komunsite ne pergjethsi drejtoheshin shume me ndryshe sesa ekonomitë kapitaliste. Shteti ishte shume i perfshire ne to, dhe e ashtu quajtura “dora e padukshme” e tregut, nuk ishte thjeshte e padukshme, po krejtesishte jo ekzistente. Me te gjitha te metat e tyre, sistemet Komunsite ishin shume efikase ne transformimin e ekonomive rurale, kryesishte bujeqesore ne ekonomi te industrializuara urbane. Ne vitet e hershme te pushtetit Komunsit, ata mund te mburreshin po ashtu me normat e larta te rritjes. Sidoqofte, shumica e ekonomive kane rritje te larta gjate tranzisionit nga nje ekonomi kryeishte bujqesore ne nje ekonomi krysishte te industrializuar. Për me tepër, shumica e ekonomive Komunsite kishin norma te larta rritje ne vitet e pas luftës se dyte boterore; përsëri, shumica e llojve te sistemeve ekonomike kane norma te larta rritje gjate ringjalljes se ekonomisë nga lufta. Prandaj, ndonse argumentohet shpesh se Komunizmi ishte nje metode efikase dhe efektive për te modernizuar nje ekonomi, duhet mbajtur ne mend se ekonomia e shume shteteve jo Komunsite, pati performanca te ngjashme apo me te mire sesa ekonomitë e shteteve Komunsite. Për shembull, rritja mesatare vjetore e Kines ne vitet 65-80 fillimisht duket mbreselense me 6.4%, ishte ne fakt me e ulet se sa rritja mesatare vjetore ne Indonezi, Kore Jugore dhe ne Tailand. Ketu kam mbete: Ne qofte se do perqenderoheshim ne arritjet e ekonomive Komuniste, atëherë kjo nënkupton se me shume kemi te bëjmë me ofrimin e nevojave elementare pwr shumicën e qytetarwve- banimit, kujdesit shendetsore, edukimit, transportit publikw, etj. Ndersa nw anën tjetër, qytetaret si konsumues te tw mirave nw pwrgjethsi shwrbeheshin dobët. Por, cka per shtetet Komunsite qe ne kete libër janë përshkruar si ekonomikisht post-komuniste? Nen udhëheqjen e Dengut, Komunistet Kineze argumentonin se marketization nuk bije ne kundërshtim me socializmin. Ky nuk ishte pohim as i çuditshëm, e as i ri pasi qe disa shtete te tjera Komuniste edhe me heret kishin argumentuar se elementet e marketization, e ne veçanti konkurrenca ndërmjet ndërmarrjeve, janë te pranueshme ne nje ekonomi Komuniste. Pasi qe marketization u prezantua ne Kine, pyetja tjetër qe pasonte ishte se a eshte privatizmi i pranueshëm ose jo? Per disa vite me rradhe, Komunistet Kinez perdoren nje qasje te re ne lidhje me kete çështje; shteti do vazhdonte te ishte pronar i mjeteve te prodhimit industrial, por do ua jepte me qera keto mjete ndërmarrësve. Por ne fund te viteve te nëntëdhjeta, Kinezet me ne fund kaluan nje ligj qe lejonte pronësinë private, e kështu privatizimin e mjeteve te prodhimit industrial ne shkalle te gjere, sic janë fabrikat. Did this represent a renunciation of Marxism?

Kesaj pyetje nuk mund ti jepet asnjë lloje përgjigje e drejtperdrejte. Dhe nje arsye per kete eshte sepse pikëpamjet e Marksit gjate viteve te fundit te jetës se tije ne disa çështje te rëndësishme ishin me te ndryshme se sa ato te viteve te me hershme. Por ne qofte se pranohet se Marksi ne pergjethsi ishte me i inclined nga determinizmi se sa nga vullnetarizmi, atëherë argumenti i tije se shtetet duhet te kalojnë disa faza te ndryshme te zhvillimit ekonomike, dhe te industrializohen e urbanizohen para se ato te jene gati per socializem e komunizëm do te thotë se pozita Kineze ne lidhje me çështjen e mësipërme mund te mbrohet. Rritja dhe zhvillimi i ekonomisë Kineze qe nga fundi i viteve te shtatëdhjeta nuk ka qene thjeshte mbresëlënës, por poashtu i ka mundësuar Kines te beje substantial progres towards catching up with the West. Sipas Bankes Boterore, rritja mesatare vjetore e Kines ndërmjet viteve 1987 dhe 1997 ishte 10.3%, ndërsa ndërmjet viteve 1997 dhe 2007 ishte 9.5%. Keshtu ne vitin 2007, Kina kishte ekonominë e katërt me te madhe ne bote, sipas Fondit Monetar Nderkombetar (IMF), dhe Bankes Boterore. Sidoqofte nga perspektiva e Komunisteve Kinez, problemi ne pranimin e argumentit me te vonshëm Marksist ne lidhje me nevojën e kalimit neper disa faza te zhvillimit eshte se Marksi po ashtu e shihte nevojën historike per nje demokraci borgjeze e cila do ti paraprinte nje transformimi socialist te vertete; ndonse Komunistet Kinez kane tentuar ti adresohen kësaj çështje duke i inkurajuar ndërmarrësit e pasur te bashkohen ne Partine Komunsite, pa as me te voglin dyshim ka tensione tejet serioze ne nje qasje te këtillë. Me nje problem te ngjashëm do perballen edhe Komunistet Vietnamez. Sipas Bankes Boterore, rritja mesatare vjetore ekonomike e Vietnamit ne 1987-97 ishte 7.7%, dhe ne 1997-2007 ishte 7.2%- mbreselense sipas cdo kriteri. Por se a do te jete e mjaftueshme kjo per te mbrojtur Komunistet Vietnamez nga sfiduesit qe kërkojnë demokracinë mbetet te shihet, ne veçanti nëse ekonomia has probleme te mëdha.

Chapter 5

Politikat sociale dhe strukturat e komunimzit Njerezit qe asnjëherë nuk kane jetuar nen Komunizen, shpesh e kane te veshtire te kuptoje se pse ka ende nostalgji per periudhën Komuniste nga disa grupe te popullsisë ne shume vende. Ne fund te fundit, sistemi politike ne praktike ishte elitiste dhe jo demokratike, dhe shumica e te mirave per konsum ishin ne mungese dhe shpesh te kualitetit te dobët, dhe vec kësaj ne shume shtete kishte nje regjim terrori, se paku ne nje pjese te periudhës Komuniste. Ne menyre qe ta kuptojmë kete nostaligji, eshte e nevojshme ti eksplorojmë disa aspekete me pozitive te Komunizmit, e ne veçanti politikat e mirëqenies sociale. Por per te kuptuar shoqëritë Komuniste poashtu eshte e nevojshme te mirren ne kjonsiderat disa nga ndarjet shoqerore ne shtete te caktuara, dhe mënyrën se si Komunistet kane tentuar ti zgjidhin këto ndarje. Politikat e mirëqenies sociale Ofrimi i te mirave te përbashkëta nga sistemet Komunsite- sikurse edukimi falas, kujdesi shendetsore falas, akomodimi gati falas (qytetaret Sovjetike mesatarishte paguanin vetëm 3-5% nga te ardhurat e tyre per banim ne fund te viteve te shtatëdhjeta, ndërsa shumica e Hungarezve nuk paguante me shume se 10%), dhe transporti publike e kështu me rradhe- te gjitha këto ishin aq gjithëpërfshirëse sa qe përshkruheshin si shtete te mirëqenies. Nuk ishte shtet Komunist, por Gjermania Wilhelmjane, ajo qe per here te pare prezantoi shtetin e mirëqenies. Arsyeshmeria prapa kësaj qëndronte ne ate se nje shtet i mire duhej te pranonte pergjejgsine jo vetëm per ti mbrojtur qytetaret e vet nga agresoret, por po ashtu per tu kujdesur per ta ne menyre te vazhdueshme. Prandaj, ne vitin 1883 nen udhëheqjen e Kancelarit Bismark, Gjermania u be vendi i parë në botë për të krijuar një skeme te detyrueshme te sigurimit shendetesore te drejtuar nga shteti. Nje numër i shtetetve tjera Evropiane, duke perfshire Hungarine, kishe vendosur politikat te pensionit, kujdesit shendetsore dhe politika te tjera te mirëqenies shume koha para se Komunistet te merrnin pushtetin. Megjithate, Komunistet quan konceptin e mirëqenies se ofruar nga shteti ne nivel te ri. Dhe une do përqendrohem ne tri elemente te ketije niveli- kujdesi shendetesore, edukimi, dhe punësimi. Njera nder prioritetet e para te mirëqenies sociale ne shtetet Komunsite ishte ofrimi falas dhe universal i kujdesit shëndetësor. Ky objektiv u arrite ne vitet 1920’s ne BRSS-se, dhe deri ne fund te viteve te katerdhjeta neper te gjithë Evropen Komuniste te Lindjes. Kina kishte arritur te ofronte qasje universale per puppulsine ne kujdesin shëndetësor ne vitetet e pesëdhjeta, ani pse sistemi bazohej ne komuna dhe jo ne autoritetet qendrore te shtetit. Ne vije me traditat e vendit, sistemi Kineze me shume përqendrohej ne parandalim se sa ne trajtim; Sistemi i shteteve te Evropes lindore dhe ai i Bashkimit Sovjetik me shume përqendrohej drejte trajtimit. Thene shkurt, ndonëse sistemet Komuniste ne parim u pajtuan per nevojën e domosdoshme qe shteti te oforoje kujdesin shendetesore, qasja e tyre se si te arrihej ky qellim me se miri ndryshonte; dhe kjo pjeserishte ishte per shkak te traditave te ndryshme kulturore. Nje tregues i mundesh per efikasitetin e sistemit te kujdesit shendetesore eshte te mirret

parasysh jetëgjatësia. Sipas statistikave zyrtare, jetëgjatësia u rrite ne menyre te vazhdueshme me kalimin e Kohes ne shtetet Komunsite. Por kjo eshte e vlefshme per shumicën e shteteve- dhe ne cdo rast, përfundimisht eshte e pamundur te përcaktohet shkalla ne te cilën ky eshte rezultat i sistemit te kujdesisit shendetesore, dalluar nga faktorët te tjerë, sic janë ndryshimi i dietës apo modeli i punës. Table 3. Average life expectancy in selected Communist and Western states Pasi qe e thamë me herët se jetëgjatësia mund te mos jete tregues i sakte i qualitetit te kujdesit shëndetësor per secilin shtet, shume analiste parapëlqejnë te citojnë shkallen e moralitetit te femijve; sa e me e vogël shkalla e vdekjes, supozohet, aq me efektikve sistemi i kujdesishte shendetesore. Tabela 4 ofrone te dhëna te zgjedhura ne lidhje me kete; dhe sipas tabelës del se shumica e shteteve Komunsite Table 4. Infant mortality rates per 1,000 births in selected Communist and Western states

kane bere progres mbresëlënës ne kete drejtim, ku shihet se Gjermania Lindore ka pasur numër me te vogël te vdekjes se fëmijëve ne fund te viteve te tetëdhjeta se sa shumica e shteteve Perendimore. Ne anën tjetër, Bashkimi Sovjetike ka pasur rënie ne vitetet e shtatëdhjeta, dhe nuk ishte hiq me mire as ne fund te viteve te tetëdhjeta; Ndersa ne Kube, situata ishte përkeqësuar ne dekadën e pare te pushtetit Komunsite, por qe nga athere kishte bere progrese te shkëlqyeshëm. Nje nga shume shenjat te cilat tregonin se fundmi se kina po largohej nga ajo qe shumica e njerezeve do pritnin nga nje sistem Komunsit eshte largimi nga sistemi shendetesor shtetror drejte atije privat i cili filloj ne vitet e tetedhjeta. Kjo ndodhi pas fillimit te reformaave ekonomike te drejtuara nga tregu i lire, keshtu qe deri ne vitin 2002 qytetaret kineze- ne shumicen e rasteve punedhenesit e tyre ishin pergjegjes per dy te tretat e te gjitha shpenzimeve shendetsore, deri ne gjysmen e kesaj dekade, gati 75% e qytetareve Kineze nuk kualifikohesh per perkrahje te shtetit ne qofte se do u nevojitej kujdesi mjekesor. Ne fillim te kesaj dekade , Organizata boterore e Shendetesise vleresoj sistemin shendetesor te Kines si nje nder me te padrejtet ne bote, dhe proporcinalisht me te underfunded. Por, qeverija Kineze, duke pare se pakenaqesia me sistemin shendetor po rritej ne shume pjese te vendit, filloj te ndermarr nje reform ne sistemin shendetesor ne vitin 2003, e cili ishte e hartuar ne ate menyre qe tu dilte ne ndihme ne vecanti te varferve ne zora rurale. Nje tjeter reform e rendesishme eshte paraqitur nga shteti Kinez ne vitin 2007. Nga pikepamja e asistences se shtetit ne kujdesin shendestor, atehere Kina se fundi ka levizur prapa drejte asaj qe zakonisht pritet nga nje shtet Komunsit. Vendi synon qe te kete qasje universale ne kujdesin shenedetsor deri ne vitin 2010. Krahas ketyre ka pasur edhe permiresime ne shendetin e qytetareve Kinez, kryesisht per shkak te permisimeve te pergjithshme ne kushtett shoqrore-ekonomike. Dhe keshtu jetegjatesia mesatare ne vitin 1982 ushte 68 vjec, ndersa ne vitin 2007 ka arritur ne 73.2 vjec Arritjet ne kujdesin shendestor ne shumicen e shteteve Komunsite ishin te rendesishme, dhe si te tilla nuk duhet nenvleresuar. Dhe ne anen tjeter, as nuk do te duhej te ekzagjerohen, pasi qe kishte aspekte te kujdesit shendetsor qe ishin me pak mbereslenese. Ndonjehre, periudhat e ekstremizmit politike madje edhe brenda sistemit Komunist ndikuan negativisht dhe sistemin e kujdesit shendetsor; kjo eshte e vertete per Kinen gjate “hovit te madh perpara” dhe gjate “Revolucionit kulturor. Sistemet e kujdesit shendetesor ne shume shtete Komuniste ishin tejet te korruptuara, me paciente te cilet e dinin se ofrimi i ryshfetit ishte i nevojshem qe ne qofte se deshironin trajtim cilesor dhe ne kohe. Ne nje menyre, kuy ishte privatizim jozyrtar i sistemit te kujdesit shendetsor. Ndryshe nga ajo qe mund te pritet, shumica e sistemeve ishte tejet te hierarkizuara, duke ofruar keshtu kujdes me te mire per antaret e elites se sa per qytetaret e thjeshte. Keto ishin qe ashtu quajturat closed facilities. Shume shtete Komunsite pohonin se kishin numer me te madh te doktorve per koke banori se sa shumica e shteteve Perendimore. Por kjo mund te indikoj se teknologjia ka qene me pak e perparuar, duke kerkuara keshtu me shume kapacitete njerezore ne kete drejtim. Nje shenje e qarte qe tregon se sherbimet shendetesore nuk ishin aq mbreselense sa do te mund te ishin, eshte fakti se jetegjatesia mesatare ne disa shtete Komunsite ra ne dekadat e fundit, pas permiresimeve fillestare. Shembulli me i mire ishte ai i BRSS-se, ku jetegjatesia ne vitin 1985 (68.4) ishte dy vjete me e ulet se sa qe kishte qene ne vitin 1964 (70.4). Por madje edhe ne ato shtete ne te cilat jetegjatesia mesatare nuk pesoj renje, nganjhere praktikisht stangoj ne dy dekadat e fundit te udheheqjes Komunsite, sic paraqitet ne tabelen 3. Edukimi ishte nje prioritet tjeter i lare per shtetet Komunsite. Ne shumicen e rasteve edukimi ishte falas dhe i obligueshem, dhe minimumi i mestares se viteve te shkollimit u ngrit ne shumicen e shteteve me kalimin e kohes (p.sh. nga shtat ne dhjete vjete ne shumicen e pjeseve te BRSS-se ndermjet 1957 dhe 1970). Ndersa ne kuptimin e uljes se analfabetizmit, arritjet ishin mbreslense, sic mund te shihni ne tabelen 5.

Ndonese shume shtete jo-Komunsite poashtu arriten shume ne uljen e shkalles se analfabetizmit ne shekullin 20, mesatarje dhe ritmi ishin shpesh me te vogla dhe ngadalta se sa ne boten Komunsite. Sidoqofte, kufizime te ndryshime te sistemit edukativ ne shtetet Komunsite duhet permendur. Nje nga to ishte ne pergjethesi perqendrimi ne mesimim permendesh, e jo ne zhvillimin e aftesive kritike dhe kreative; kjo mund te jete menyra e duhur dhe e efketshme ne disa subjekte (p.sh. mesimi i gjuheve te huaja), por nenkuptonte se inkurajimi nga shteti per inicativat individale ishte tejet i vogel. Lidhur me kete ishte fakti se ulja e shkalles se analfabetzimit dhe strukturimi i sistemit edukatim ne pergjethsi ne shkalle te gjere i sherbenin indoktrinimit te studenteve me vlerat Komunsite, ne nje menyre te cilen shume njerez me prapavije jo-Komunsite do e shihnin si intrusive; kjo po ashtu shkurajoj zhvillimin e mendimit kritik individal gje te cilen shume e konsideronin te drejte bazike jo vetem ne demokraci te vertete por poashtu ne

nje shoqeri me eglitare. Ne fund, disa nga shtetet e mbetura Komunsite kane ndjekur ne menyre te vendosur qasje jokomunsite sa i takon edukimit ne vitet e fundit. Vietnami per shembull, qe nga vitetet e nentedhjeta nga inkurajuar zhvillimin e sektorit privat te edukimit, dhe ka lejuar institucionet edukative shtetrore te vendosin tarifa te studimit. Papunesai stukturore, sic eshte tash e perhapur gati kudo ne bote, ne pergjethesi nuk i karakterizonte sistemet Komunsite. Vendoset foto 11. Kjo ndihmon te shpjegoj se pre Rusia, per shembull, nuk ka pasur asnje perfitim nga papunesia strukturore qe nga 1930 e deri ne fillim te 1990- konsiderohej i panevojshem- dhe keshtu ka hapur zyren e pare te papunesise ne korrik te vitit 1991. Kjo po ashtu ndihmone te shpjegohet se perse njerezit te cilet kane vujtur pasojat e papunesis, dhe te mungesise se sigurise nen sistemet pas Komunsite jane shpesh nostalgjik per te kaluaren. Sidoqofte, Sikurse edhe me ceshtjet tjera te mireqenies shoqeore te trajtuara ketu, kishte ane negative edhe ne kete ceshtjen e sigurise. Nga perspektiva e individit, disa nga punet qe siguronin punesim te plot isin monotone dhe jo sfiduese; kjo vlene edhe per sistemet jo-Komunsite po ashtu, sidoqofte, shume njererz mund te parapelqejne punen e merzitshme se sa papunesine. Por nga prespektiva shoqerore, perkushtimi per punesim te plote shkurajoj efiqencen, e cila ne kuptimin afat gjate, kontirbuoj ne renjen e shumices se ekonomive Komunsite nga vitet e shtatedhjeta e tutje. Nje tjeter aspekt negativ i politikave Komuniste te punesimit te plote ishte se qytetareve thjeshte nuk ju garantohej puna, por ishin edhe te detyruar te punon. Ne qofte se nje individ deshironte te provonte fatit e tije duke mbetur gjalle si nje artist per shembull, dhe nuk ishte artist i pranuar nga shteti, they were likely to fall foul of the authorities. Dhe ne shume raste, vecanarisht ne periudhen menjhere pas graduimit nga nje institucion edukativ i nivelit terciar, qytetareve u kerkohej te punon ne lokacione te percaktuara nga shteti, e jo sipas zgjedhjes se tyre. Struktura shoqerore: klasat Nje ide e perhapur dhe e gabuar ne lidhje me Komunsimit eshte se shtetet Komunsite kane arritur ti zhdukin klasat shoqeore. Ne fak, asnje Komunsit qe ka pasur pushtetit asnjehere nuk ka phohuar se ka arritur te zhduk klasat. Por, ata kane pohuar se disa vite pas marrjes se pushtetit kane shuar klasen antagoniste. Shume shtete Komuniste deklaronin se kane dy klasa kryesore (fshataret, punetoret), ku njera klsa definohej si nje ngrupim i madh shoqeror, antaret e se cilit kishin nje marredhnie te rendomt me mjetet e prodhimit. Krahas ketyre, Communistet identifikuan edhe nje grup te trete, i cili ndonjhere cilesohej si punetoret jake bardh, dhe ndonjhere si intiligjenca (intelligentsia). Ky grupe zinte nje pozite mestare ndermjet klasave dhe quhej “stratum”. Intelegjenca ne shtete Komunsite perbente nje grup shume me te madh se sa qe qe mund ta kuptojne Anglofonet nepermjet termit. Perderisa “stratumi” perfshinte intelektual- kreativ, shkencor, kritike- termi “intelligentsia” zakonesh i referohej secilit qe perfundonte edukimin e lart. Ne te vertete, koncepti shpesh kuptohej gjere mjaftueshem sa te perfshinte gati te gjithe punetoret jake bardh; ne raste tjera koncepti i gjere i punetoreve jake-bardh do ndahej ne intelegjence me nje pozite me te lart, dhe me mire te edukur dhe punetoret e zyrave te nivelit me te ulet qe u mungonte edukimi i larte. Pozicioni Komunsit ishte se asnjeri nga tri grupet- dy klasat kryesore dhe stratumi- nuk ekspolatonin njera tjetrin, gje e cila shpjegon se si aty mund te kishte klasa jo-antagontiste. Ne anen tjeter, autoritetet Komunsite dhe sociologet zakonisht benin dallimin ndermjet pune mendore dhe asaj fizike, e po ashtu ndermjet forces punetore urabne dhe rurale. Sidoqofte, njerezit te cilet punonin ne farmat e shtetit ne fshatra, ne shume vende klsifikoheshin si punetor, ndersa fshataret zakonisht ishin punonin vetem ne farma kolektive. Nga perspektiva e Komunisteve, nje perparesi e kesaj qasje te klasifikimit eshte se e beri klasen punetore te dukej me e madhe, keshtu duke justifikuar pohet se shoqerit ishin mjaftueshem te zhvilluara ne kuptimin Marksist, qe te konsiderohen socialiste. Mbetet e dyshimit se a do pranonte Marksi pohime te tilla. Sidoqofte, keto pershkrime zyrtare te stuktures klasore nuk kaluan pa sfida. Mund te argumentohet se kritiku me i madh nuk ishte nje anti-Komunsit perendimor, por dikush qe deri ne vitin 1954, ka qene nje nga udheheqesit e Komunisteve Jugosllav, ai ishte Milovan Djilas. Kritika e tije e hershme rezultoi me burgim te gjate, dhe kritika e tije me e njohur dhe me e detajuar, “Klasa e re” (e publikuar ne perendim, ne 1957), ishte shkruar gjate kohes qe ai ishte ne burg. Djilas mbronte idene se Marksizmi duhej perditesuar ne menyre te vazhdueshme ne menyre qe te pranonte ndryshimet qe kane ndodhur ne shekullin e njezet. Sipas tije, argumenti i Marksit se zoterimi i mjeteve te prodhimit ishte baza e sundimit te klasave, dhe shtypja e klasave eshte bazuar ne faktin se, gjate kohes kur Marksi shrkuante ne shekullin 19, ata qe zoteronin fabrika, zakonisht edhe i menaxhonin ato. Por ne shekullin 20, pronesia dhe menxhaimi ne shumicen e rasteve u ndane, per shkak te zgjerimit te firmave dhe shendrrimit te tyre ne kompani publike; pronesia ne rastin tipik u

shpernda, per shkak se numer i madh i njerezve blene pjese ne to, ndersa menaxheret zakonisht nuk ishin pronar ne kuptimin zyrtar. Por edhe krahas kesaj ne kapitalizmin e shekullit 20, ishin menaxheret, dhe jo pronaret, ata te cilen morren vendimet me te rendesishme per prodhimin dhe kushtet e forces punetore. Djilasi besonte se nje argument i ti lle mund te aplikohej edhe te sistemet Komunsite. Per te, ishin planifikuesit e shtetit, dhe te tjeteret, sikur elita e partise, ata te morren vendimet per prodhimin dhe punen. Dhe prandaj ata konstituan nje klas te re ekspolative- de keshtu antagoniste ne sistemet Komunsite, edhe pse ata zyrtarisht nuk i kishin ne pronesi mjetet e prodhimit.

Ndasite (cleavage) tjera shoqerore

Klasat, qofshin antagoniste ose jo, nuk ishin ndasitë e vetme ne shoqëritë Komunsite. Dy ndasi te tjera shume te

rëndësishme, ishin entiteti dhe gjinia.

Sikur shumica e vendeve, shtetet Komunsite ishin multi-etnike, ndose balanci ndërmjet grupeve te mëdha dhe te tjerave

varionte tej mase. Keshtu, ndonse Polonia perbehej nga rreth 98% Polak ne vitet e tetëdhjeta, dhe Shqiperia me 96%

Shqiptar (edhe pse shqiptaret mund te nen-ndahen ne Toske dhe Gege), vetëm pak me shume se gjysma e popullsisë

Sovjete ishte etnikisht Ruse, ndërsa Serbet perbenin me pak se 40% te popullesise ne Jugosllavi. Madje edhe ne shtetet ku

numerikisht dominonte shumica etnike, kishte minoritete goxha ne numër, minoritete te cilat shpesh shprehnin

pakënaqësi me trajtinimit qe u behej nga ajo qe ata e shihnin si sistem politike i parimisht i kontrolluar nga grupi kryesor

etnik. Per shembull, Kina ne vitet e tetëdhjeta ishte 93% Kineze Han, por nuk mund ta fshihte faktin se Tibetianet ne Tibet

dhe Muslimanet Uighuru ne Xhinjang shpesh pohonin se janë trajtuar padrejtesishte nga autoritetet. Ne vitet e tetëdhjeta,

situata haptazi ishte tensionuar edhe ndërmjet autoriteteve Romune dhe pakicës Hungraze, autoriteteve Hungarze dhe

pakicave Sllovake, autoriteteve Bullgare dhe pakicave Turke, dhe disa shteteve te Evropes Lindore dhe Romeve. Nje liste e

kompletuar e tensioneve etnike ne boten Komunsite do dilte shume me e gjate.

Disa udhëheqës Komunsit, sikurse udhëheqësi i pare Komunsit Laotioan Kaysone Phomvihane, argumentonte se se ishte

kundër-revolucionare dhe jokomunsite te klasifikoheshin njerëzit ne baze te etnicitetit te tyre; qasja e tije zuri vend edhe

ne praktike, dhe kështu refuzoj te pranoj dallimet etnike dhe te drejtën e popullit per te kërkuar diçka te tille. Udheheqesit

tjerë, perfshire edhe Sovjetet, njohën dallimet etnike ne shoqëri, por deri ne vitet e shtatëdhjeta ata pohonin me

optimizëm dhe paqene se te gjithë tensionet fundamentale ndermjete këtyre grupeve jan zgjidhur, dhe se grupet etnike se

pari do bashkoheshin, bëheshin nje dhe pastaj do përziheshin. Kjo qasje buronte kryesishte nga Lenin, i cili sikur Marksi,

besonte dhe identitetet kombetare dhe nacionalizmi me zhvillimin e socializmit dhe progresin ne komunzimit do

zhdukeshin. Fatkeqesishte per kete udhëheqës, konfliktet etnike u manifestuan dhe zunë vend kohe pas kohe ne disa

shtete Komunsite. Ne BRSS-se, shembulli i pare eshte ai i nacionalizmit Lituanez.

Pershfirja e Lituanise me force ne BRSS-se ne vitin 1940 shpjegon se pse shume nga qytetaret e saj ne te vertete asnjëherë

nuk e kane pranuar udheqejen nga Moska. Ne fund te viteve te gjashtëdhjeta, disa prifterinje katolik Lituanez filuan te

kërkojnë liri me te mëdha fetare per vendin e tyre, i cili ishte dhe mbetet ne shkalle te gjere Katolik. Kjo rezultoi me

arrestimin e dy prifterinjeve ne vitin 1971, arrestim qe shkaktoi demonstrata masive. Armiqesia drejte Moskes arriti majën

ne vitin 1972. Nje djal i ri, Romas Kalanta, beri vetëvrasje sakfrifikuese si nje menyre per te protestuar kundër dominimit

Sovjet. Varrimi i tije ne qytetin e dyte per nga madhësia ne Lituani, Kaunas, qoi ne demonstrata te tjera masive, duke

perfshire mijra Lituanez. Edhe pse kjo dhe demonstrat te tjera ishin shtypur me dhune nga autoritetet Sovjete, protestat

nuk ishin shuar krejtesishte. Por ne nëntor te vitin 1973, KGB-ja nisi nje përpjekje konkrete per te ndaluar pakenaqesit, dhe

arrestoi disa disident Lituanez. Ata disident nacionalist te identifikuar dhe udhëheqësit e unazës ishin dënuar me burg deri

ne gjashte vite, dhe kjo ne menyre efektive ndaloi manifestimin kundër-Sovjetikeve nga Lituanezet per shume vite.

Gati ne te njëjtën kohe kur Moska po mirrej me nacionalizmin Lituanez, Beogradi po tentonte te qetësonte nacionalistet

Kroat. Sidoqofte, ndryshe nga rasti i Lituanezve, edhe pse Kroacia eshte kryesishte shtet Katolik, nacionalizmi ne rastin e

Kroacise nuk ishte drejtperdrejte i lidhur me kishën, por ishte kryeishte i udhëhequr nga elita, me shume se sa ndonjë

fenomen popullor, edhe pse udhëheqësit pastaj inkurajuan popullin qe te përkrahin kritikat e tyre drejtuar autoriteteve

federale. Kjo periudhe e pakënaqësive shpesh quhet Pranvera Kroate, pasi qe disa nga udhëheqësit e saj pohuan se ishin

inspiruar nga Pranvera e Prages e vitit 1968. Nje numër i udhehqeseve Kroat ishin te zemruar me ate qe ata e perceptonin

si trajtim te padrejte nga autoritetet Jugosllave, dhe kërkonin me shume autonomi brenda federatës. Nje çështje kjo e

lidhur kryekëput me interesat ekonomike. Krocia ishte republika e dyte me e pasur ne federatën Jugosllave, deri ne njefar

shkalle edhe per shkak te numrit te madh te turisteve te Evropes Perendimore qe tërhiqeshin nga bregdeti i saj i bukur,

dhe kështu shume nga udhëheqësit e vjetër ishin te pakënaqur me faktin se shumicën e valutave te huaja u duhej ta

shkëmbenin me valutën Jugosllave, dhe kete shkëmbin ata e konsideronin se po behej me norma tejet te pafavorshme.

Koka e Komunsiteve Kroat u shkarkua ne dhjetor te vitit 1971 per shkake te komenteve kritike te bëra per kete çështje. Por

kjo vetëm inkurajoj udhëheqësit e partive ne disa prej republikave te tjera te shprehnin haptas kritikat e tyre per

udhëheqjen federale, kështu udhëheqësi Jugosllav Tito foli per here te pare publikisht per nje “krize nacionale” qe po

kërcënonte edhe vete ekzistencën e vendit. Kjo qoi ne nje riperqendrim i pushtetit ne Jugosllavi ne vitin 1974. Por

problemet ne te vertete vetëm ishin fshehur nen tepihë, e jo zgjidhur.

Shenja me e qarte se shume sisteme Komunsite asnjëherë nuk kishin zgjidhur çështjen e konflitit etnik dhe nacionalizmit,

pamarre parasysh se cka thoshte udhëheqja Komunsite, ishte se tri shtetet federale Komuniste u shperbene, parimisht me

vijat etnike, ne vitet e nëntëdhjeta. BRSS-ja u shperbe ne Dhjetor 1991, dhe Cekosllovakia ne Dhjetor 1992; Ish Jugosllavia

ka përjetuar nje shpërbërje tejet te gjate dhe te dhimbshme qe nga fillimi i ketije procesi ne 1991, proces qe po vazhdonte

edhe ne 2008.

Sikur edhe me shumcen e aspekteve te Komunizmit ne pushtet, gjendja lidhur me gjininë- veçanërisht me pozitën e gruas

ishte e perzire; mund te analizohet nga pikëpamja politike, e forcës punetore dhe situatës se brendshme.

Ne teori, qeveritë Komunsite ishin te përbetuara per barazi gjinore, dhe kishte disa shenja te ketije përbetimi ne praktike.

Lidhur me shtypjen politike, ishte diçka qe ne fillim shihej si arritje mbresëlënëse e botes Komunsite. Per shembull, shtetet

Komunsite kishin perqenindjen me te madhe te pjesëmarrjes se femrave ne legjislature ne bote, sic shihet ne tabelën 6.

Por përqindja e larte e përfaqësimit femror ne sistemet Komunsite ishte arritur nëpërmjet sistemit te kuotës- ndryshe nga

shumica e vendeve Perendimore, ku ulësin fitoheshin ne baze te zgjedhjeve garuese. Per me tepër, eshte e rëndësishme ta

kemi parasysh se, ndryshe nga Perendimi, legjislatura Komunsite ne pergjethesi as nuk ishin vende diskutimi e as trupi te

pavarur vendimmarrës; ata kalonin ligje qe vinin nga trupat e tjerë politike, sikurse nga Keshilli i Ministrave, dhe ne veçanti,

nga organet e larta te partisë. Me kete te thene, duhet shtuar se byrotë politike Komunsite- trupat kryesore vendimmarrës

ne sistemet Komunsite- dominoheshin ne shkalle te lart nga meshkujt. Ne vitin 1986, byroja politike Sovjetike nuk kishte

asnjë anetare femër; ne fakt, deri ne vitetet e tetëdhjeta kishte pasur vetëm nje femër (Ekaterina Furtseva, 1956-61),

ndërsa dy anetare te reja ishin shtuar njëra ne 1988, dhe njëra ne 1990. Vetem nje nga 107 anetaret e Kshillit Sovjetik te

Ministrave deri ne Dhjetor 1990- shtatëdhjetë vite pas Revolucionit te Tetorit- ishte femër. Per me tepër, Jugosllvia ishte

shteti i vetëm Komunsit qe ka pasur ndonjëherë kryeministre (Milka Planinc); ndërsa nje pike e ngjashme mund te behet

per shtetet perendimore, te cilat po ashtu kane qene tejet te ngadalshme ne prezantimin e barazisë gjinore ne majën e

sistemit politike, por natyra me udhëzuese e shteteve Komuniste, dhe përbetimit te tyre per barazi me te madhe do te

thotë se eshte legjitime te kritikohen ne kete pike.

Ketu vendoset tabela 6.

Fotografia e Milka Planinc vendoset këtu.

Nje tjetër menyre nëpërmjet te cilës mund ti qasemi nivelit te barazisë eshte duke marre ne konsiderat forcën e punës.

Ketu, dy ndryshore do ekzaminohen, te ardhurat dhe ndarja e punës. Ne kuptimin e te ardhurave, shtetet Komunsite ne

pergjethsi nuk performuan as me mire e as me keq se sa shtetet Perendimore. Deri ne fund te viteve te tetëdhjeta per

shembull, femrat mesatarisht fitonin 66-75% (varesishte nga shteti) nga ajo qe fitonin meshkujt qe punonin te njëjtin

profesion. Kjo pjeserishte ndodhte sepse femerat ishin te prira te znin pozita te ulëta ne hierarki te cdo profesioni te

dhene. Ndarja e punës ne shtetet Komunsite ishte po ashtu e ngjashme me ate ne Perendim, ne ate se femrat

përfaqësoheshin me shume ne disa profesione te ashtu quajtura, profesioni kujdesi sikurse kujdesi shëndetësor dhe

mësimi- dhe ishin me pak te përfaqësuara ne profesionet e tjera. Por edhe ne profesionet me te feminizuara, përqindja e

meshkujve e rriti dukshëm me tej hierarkinë.

Brenda, poashtu femrat shpes ishin subjekt i se njëjtës ngarkese pune ne shtetet Komunsite sikur edhe ne shumicës e

llojeve te shoqërisë. Shpesh, atyre u behej presion qe te dilnin e te punonin qe ta siguronin jetesën, por pastaj duhej te

kryenin te gjitha punët e shtëpisë kur kthehshin nga puna. Kjo barre e dyfishte trefishohej kur ato duhej te edhe te

kujdeseshin per fëmijët. Ndose disa shtete Komunsite ndihkonin familjet me detyrën e trete, disa ishin shume me pak

ndihmuese ne kete drejtim. Per shembull, Gjermania Lindore ofronte disa nga qendrat me te mira ne bote per

përkujdesjen e fëmijëve, falas apo shume lire, dhe shume shpejte i përhapi ne te gjithë pjesën e vendit- qendrat e tilla gati

mungonin ne shume pjese te Polonise.

Shtetet Komunsite ndërhynin ne jetën private te femrës ne shume mënyra dhe nivel te ndryshëm. Per shembull

autoritetet ne shtete te ndryshme pershtaten politika rrenjesishte te ndryshme drejte lindjes se fëmijëve dhe abortit. BRSS-

ja, fuqishëm inkurajonte lindjen e fëmijëve- madje edhe duke ndare çmimin “ Nena heroine e Bashkimit Sovjetike” per

nenat qe lindin dhe rritin dhjete ose me shume femije! Po ne anën tjetër qasjen ne abort e bene po ashtu tejet te lehte.

Kina qe nga vitin 1979 ua ndaloi femrave qe te lindin me shume se nje femije; ndose kjo nënkuptonte se qasja drejte

abortit ishte liberale, shteti nganjëherë me dhune i sterilizoi femrat qe mbeten shtatezene per here te dyte.

Romania nen Caushenskin (ne pushtet 1965-89) e inkurajoj lindjen e fëmijëve deri ne ate shkalle sa qe qiftet pa fëmijët,

dhe femrat e pamartuara te cilat nuk kishin lindur femije deri ne moshën 25 vjecare dënoheshin financiarisht, pos nëse

mund te argumentonin me dëshmi mjekesore se e kane te pamundur te lindin. Jo cuditrisht, duke pasur parasysh

rëndësinë qe qeveria i dha rritjes se lindjes se fëmijëve, abortimi u be tejet i vështir ne Romanin e Caushenskit.

Mund te shihet se ne sferën shoqerore, sikur edhe ne sferat e tjera, te dhënat Komunsite janë te përziera; varionin,

ndonjëherë ne shkalle te konsiderueshme, sipas kohës dhe vendit. Dhe disa nga shtetet e mbetura Komunsite janë larguar

nga politikat Komunsite ne vitetet e fundit, por tani po i ri-shohin vendimet e tyre.

Kapitulli 6

Aleancat Nderkombetare te Komunzimit

Nje premise bazike e Marksizmit eshte se socializmi duhet te jete nje lëvizje internacionale. Dhe prandaj nuk eshte per tu

befasuar se shumica e shteteve Komunsite u afruan me njeri tjetrin. Ndonse shumica e udhëheqësve Komunsit pohnin se

ky afrim ne radhe te pare per shkak te internacionalizmit socialist, kishte po ashtu vend bashkëpunim praktik me te afërt.

Mbi te gjitha, bashkëpunimi mund te kishte përfitime ekonomike dhe te sigurisë. Sidqofte, do tregohet se ka pasur shume

tensione nderkombetare ne boten Komunsite- perfshire nje nga e cila dukej se mund te niste nje lufte e madhe.