oaKOLOIJIZATOftTI]NK

aIDnnvIşLBftI

PRoF. DR. öMER ı_ürri BARKAN

KotoNİT.ATönTURK

nBnüşıgnİ

Prof. Dr. ö.ı- SARKAN

HAMLEBasın Yayın

organizasyon ve Dış Ticaret Ltd. şti.Hamam Sokak Kılıç Han No: 6/4 34410 Cağılr4"ilıı/ iS l.

Tel.: (0.21 2) 512 76 07 Fax (o.212) 520 1!ı 7<)

KOLO]ViZATEftTINI{

nEBYIŞLEfti

PRoF. on. önııen ı-ürri BARKAN

Selçuk - Bizans hududlannda yaşıyan bir uç beyliğinin,diğer emsalinin mazhar olmadığı bir tAlihle, pek kısa bir zamaniçinde taıihin seyrini asırlarca değiştirecek kuvvetli brImparatorluk haline girivermesi hddisesi' son zamanlara kadaı birçok malümlan noksan bir muadele şektinde vazedildiği veyüutTürk ırkının taritıi vaılığı hakkında mevcut ve an'ane halindemüesses daı ve kısır noktai nazulara esir kalındığı için, içindençıkılmaz bir mesele teşkil etrnekde idi.

Filhakika, koskoca bir Impaıatorluğu kuruluşu nev'indenmuazzam bir hddise, bizde uzun z,ıman, sadece Padişülanndirdyet Ve şecaati veya Allahın bu saltarıatın kurucularına karşıgösterdiği lutuf ve inayet ile izah edilmek istenilmiştir. Ilk osmanlımenbalarında kaydedilmiş görülen Sultan osmarun rüyası, mucizenevinden vukua gelen bu hAdisenin izahını ancak ildlıi takdir ileyapmak mümktin olduğuna inaruşın bir ifadesidir.

Bu işin izü edilmesi matlup bir mesele teşkil ettiğininfarkına vararı daha yeni ve ecnebi tarihçiler ise; Türkler hakkındatetkik edilme kafalanna koymuş ol-malarından V n ve daha geniş kadro-lar içinde mü rinde mevcut malzemek6fi gelmediğinden, içinden çıkılmaz faraziyelerle tarihi hakikatitahrif etmeğe mecbur kalmışlardır. Mesel6, henüz son zamanlardabu meseleyi tetkik etmiş bulunan Gibbons gibi müelliflere göre;osmanlılarla Asya insan kaynaklan arasındaki muvasalanın rakibcivar beylikler üarafindan kesilmiş olması ldzımgeldiğinden, budevletin kurulması giçin lüzumlu unsurlar ancak yerli Rumlararasından tedalik edebilirdi. Bu görüş tAIZlna nazaran yeni Isldm

teşkiht ile kurmuş oluyorlardı {ıı.

esassrz bulunmakdadırlar.

görmekdeyiz. çünkü arıcak bu sayededir ki, nıakalemizin mevuu-

iu teşkil iden meseleyi ne münasebetle ve hangi görüş üarzının

(2)lısori8inesdeI'Empiıeottoman(Paris935)lIn.ffieser.Pr<ıfcı(irünSor.urı Üniveniteinde'Tü* ettıdıeri merkezi'hde verdiğ konferanslann bir nruyu getiril_

mesi sureüle wcude gelmiştir.

l l ve 12, l924)nda çıkan tenkidi makalelerine bakrnız'

6

ıt)

I,i

I

1

a

!ll

,ı

lı

tesir altında tetkik etrniş olduğumuzu daha iyi anlatabileceğimizizaffıediyoruz. Filhakika, etiidümüzün esaslanndan birçoklan, Prof.Fuad Köprülü'nün kitablannda daha evvel Yaz Ye işaıet ettiğimühim meselelerden bir kaçınrn dalıa muayyen ve müdud kadro-lar içinde ve elde mevcut arşiv maızemesiyle işlenmesi suretile birkıymet ve marıa kazanabilmişlerdir.

Şu halde Prof. Fuad Köprülü'nün kuruluş meselesini vaze-diş şekli nedir ve ne için bir çok hddisatın anlaşılması ve izü edil-mesi için kendimizi vazetrnemiz zaruli olan noktai nazan temsil et-

mektedir?

Her şeyden evvel, müellifın ortalığı mevcut hazır fftirlerdentemizlemek için kullandığı sıla ilmi tenkid usuliinü tebafiiz ettfu-

mek münasib olur. Böyle bir tenkid karşısında ilk osmanlı menba_

lannrn izah tarzı kadar, diine kadaı yabancı dlimlerin saplanıpkaldıklan noktai ııazaılaı da kıymetini tamamen kaybefrrıekde vezam.uuıruzın ilmi tarih usullerine göre geri ve kör körline an'anecigöziilcrıekdedirler. Şöyle ki :

Ilk osmarılı menbalannın, osmaıılı Imparatorluğunun kuru_luşunu izah ederken osmanlı Padişatılannın mensub olduğu soyunnereden ve ne zamıın geldiğine, dinine, uç beyliklerinde bulunduk-lan zamanki sosyal hacımlarrna, goçeb€, köylü veya şehirlioluşlarına, hristiyarılar ve diğer Türk beylikleri ile olanmiinasebetlerine 6it verdiği malimat eksiktir ve baştan aşağı yeni_

den tetkike mütaçtır. Bundan başka, meselenin arılaşılması içinbilinmesi şart olduğu halde' osmanlı Impaıatorluğunun teşetil<iil

edeceği sıralarda Anadolunun içinde bulunduğu siyasi ve sosyalvaziyeİ de, şimdiye kadar, ilmi bir şekilde tetkik edilmiş değildir.Bu sebeble, osmarılı menbalannda olduğu kadar' Garblıtarihçilerin eserlerinde de osmarılı tarihi bir g<iç hikAyesile başlar:Dört yüz çadır halkından "cihangirArıe bir devlet" kuran işiretinBizans hududlarında yerleşdiği yer, Bahri Muhit ortasında 1'alıuzbaşu-ıa bir ada gibi, Tiirk ve İsldm dtinyasından uzaktır. Bu itibarla.

siirülerine otlak aramak üzere buralarda kıdaı gclmış olan bu

7

sinde bu nevi hayretlere malıal bulunmadığı ve her şeyin izalu

miimkiin bir şekilde cereyan ettiği anlaşılmaküadır:

ldzımdır.

mak ldzımgeldiğini tebarüz ettirmiştir tıı'

luğunun kuruluşu meselesinde

bu rolü olduğunda kimsenin.-te-

red kadar bu hususlar Aşik6r

gözüktiyor:

Tiirk orta zalnaıumn edebi, sosyal ve bilhassa dirıi tarihiüzerinde uzun senelerdenberi girişdiği çok verimli ve orijinal me-sainin verdiği bir saldhiyetle Prof. Fuad Köprülü'nün kitabında buasırlarda Anhdoıuoa husule gelen dini cereyaıılann ve müslümaıımistik tarikatlerinin teşekJctilünde orta Asya'dan gelen akınlannve Tiirk Mogol şamanizminin tesirlerinin oynaüğı rolühatırlaffnası, kyada şayan olduğu gibi; Mogolların öncüsü olarakgelen göçebe Türkmenlerle Anadolu nüfusunun işbaa geldiği birsırada, Inrparatorluğun sosyal ve hukuki kadrolan içinde sıkışan bugoçeb unsurlann ne büytik bir kuvvet teşkil ettiklerini ve ne geniş

bir teşkildt içinde birbirine bağlı bulunduklannr Babd-i isyanındaSelçuk devtetini pek fena bir halde sıırsmrş olmalarile göstermiş ol-duklaıı tesbit etmesi de bizim bu makaleyi yazarken daima gözönünde bulundurduğumuz fikirlerden birini teşkil effrıektedfu (4).

Filhakika, 1242'de Erzurum'u alan Mogollar, Sivas ve Kay-seri'yi yağma ettikden sonra çekildilerse de, Selçuk devleti onlanntabiiyetine girdi ve bu istilddan sonra, Mogol Imparatorluğunundiğer aksamile teessüs eden münasebet dolayısile, yeni bir takımgöçlere yol açıldı. Bu suretle Anadolu muhtelif devirlerdekadrnlan, çocuklan ve davarlarile beraber gelen Mogol işgal vetedib ordulan, Mogol valilerin maiyet askerlerile doldu. Bu vaziyetkarşısında, Garbe doğru akın o kadal tabii Ve zoruri bir hidise hali-ne gelmiş bulunuyordu ki, Profesöre göre, eğer Anadolu'da hasılolan bu kesafet, fütüat sayesinde Garbe doğru boşaltılmamış ol-saydı, içtimai vücutte derin huzursuzluk doğurarak dahilikarışıklıklara ve mevcut sosyal nizamııı tatırib edilmesine sebeb

olabilirdi.Diğer taraftan, Prof. Fuad Köprülü'ye göre, Gibbons'un id-

diasırun tamamen aksine olarak bu asırda Anadolu ve osmanlılannyaşadıkları uç beylikleri ile diğer Tiirk ve Müslüman dünyası sil<ı

bir münasebet halinde bulunmakta idi. Bu devirde putperest Mo-gollara karşı isllmlaşmakda devam eden Anadolu'da tahrikAtta bu-lunarı Altın ordu devleti ile, Suriye ve Mısır Memlükleri, velhasılIslAm ve Türk dleminin her tarafı, Anadolu ile sıkı bir münasebet

(3) Zihedilen eser, P;.38-41.

8

(4) Zikredilen eser, p. 39, 58-59, I t 8, 120.

ne l6zım gelen kuvvetleri nereden bulduklarınr göstermek itibarile,Fuad Köprülü'nün o asırlarda Türk Anadolu'daki dini ve sosyalhareketlere dit verdiği malümat ta, yukarıda söylediğimiz gibi, çokkıymetlidir ve bu husustaki esas fikir şu şekilde hulAsa edilebiliı.

osmanlı Imparatorluğunun kurulmaktra olduğu zamarıdaAnadolu'daki uç beylikleri, medeni bir hayatın kaynağı olaıı Türkve Isl6m dünyasının her tarafından gelmiş her sınıftarı ve meslek-ten adamlarla doludur: Iran, Mısır ve Krnm medreselerinden çftarıhocalar, orta ve şarki Anadolu'dan gelmiş Selçuki ve llh6ııibürokrasisine mensub şüsiyetler muhtelif tarikatlerinmümessilleri Isldm Şovalye ve misyonerleri diyebileceğimizdervişler. Bunlar arasında bilhassa, Aşık Paşazade tarihindeGaziydnı Rum diğer tarihlerde Alpler (kalıraman, muharibmdnasına) veya Alp Erenler namı altında zikredilen ve dahaIsldmiyetten evvel bütiin Ttirk dünyasında mevcut olan eski vegeniş bir teşkildta mensub, Ttirk Şövalyeleri mevcuttu. Filhakika;osmarı Gazinin arkadaşlarından bir çocuğun unv.ıtu oları bu Alptibiri dikkate şayandır. Bunlardan şehirlerde yerleşmiş ve IslAmdünyasına mensub bazı dffi tarikatlerin tesiri altında kalmış olan-lann ise unvİux bilAhare "Gaz7''ye tebdil edilmiş göziikmektedir.Yine ayni kitapta ismi geçen A}uyArıı Rum yani Anadolu Ahileriile; Horasan Ererıleri de denilen Abdahnı Rum yani "aMal'' Ve"baba'' ismini traşıyan ve bilhassa Tiiıkrnen kabileleri aıasında tel-kinatta bulunan ve umumiyetle osmarılı Padişa}ılan ile bütiin harp-lere iştirdk etrrıiş bulunan delişmen tabiatlı ve garib etvarlr(*)

dervişler bulunmakta idi. Aşık Paşazade tarihinin Bacıy6ru Rumyani Anadolu kadınlan dediği ve haklarında tafsilAa mAlikolmadığımız teşkildt veya tarikatten sarfinazarla' diğerlerini elealacak olursak, bunların her birinin Tiirk ve Isldm dünyasrnrn hertarafinda şubeleri olan ve bu gtinkti Komünist yüut farmasonteşkildhna benziyen reşkildtı bulunan tarikatlar olduğunu göriirtiz.Kökleri bu suretle geniş Tük ve Isl6m dünyasına yayılmış olan bugibi teşkildt vasıtasile her taıafla temas halinde bulunan os-maıılıların ise, osmanlılaşmış Rumların yardımına mütaç olma-dan daha evvelki emsali Türk Impaıatorlukları gibi büyiik birImparatorlıık kurmak teşebbüsünde bu kuvvetlerden istifade enniş

(+) l l nııınaralı nota bakınız.

1l

halinde bulurımakda idi. Hudutlarırı yalnız göçebe değil, firk -

Isldm dünyasının her tarafırıdaıı geımiş şehirli unsurları ve o me-yarıda ulema, şeyh ve zaııaat sahibi her ttirlü muhacir kafilelerinicezbenniş oırnisi, bu noktai narari teyid etrnekte idi.

Demek oluyor ki, osmarılı Imparatorluğu teessüs efineğebaşladığı zarflan' bu kadar geniş hudutlaı içinde kaynaşmakta olanbir dlemin dört bucağında tekewün eden dirıi ve sosyal cereyarılarrbilgi ve tecrübeye süib insanlan ve m6ııevi kuvvetleri kendiarkasında buldu.

Işte mevzuubahs cereyarılan bulmak ve iş başırıdagöst3rmek teşebbüsü, Prof. Fuad. Köprülü'niİn, osmarılıImparatorluğunun siir'atle kuruluşu mucizesini izü efinek içrr\ or-taya attığı fıkirlerin ve yaptığı ilmi yarüml:ırrn en mühimlerindenbirini teşkil etrnektedir. Zira, ancak bu sayededir ki' os-marılılEhnlmış Bizanslılar, devşirmeler, Isldmiyeti kabul etrnişesirler faraziyesine müracaat etrneğe lüzum kalmadan, osmarılıImparatorluğunun kurulması için ldzımgelen kan ve kol kuvvetini,akıl ve siyaset adamrru osmanlıların, blhassa ilk zamanlarda' ne-reden bulmuş olduklarıru arılamak mtİmkiin göziikmekdedir. Filha-kika, osmarılı tarihinde Isıamlaşma ve devletin kozmopolitleşmesimevzuubahs değildir. BilAkis, osmanlı idare teşkildtı Selçuki veIlhanilerin devlet ve idare an'arrelerine göre tesis edilmiş ve devletişlerinde bidayette daha fazla Selçuk idaf teşkilatrna mensubyiiksek Ttirk aristolaasisi ve memurları kullanılmıştır. Bu Ttiıkidaıe adarnlan devşirme unsurlar lehine ancak XV nci asırdansonra azalmağa başlamıştu. Esasen Fuad Köprülü'ye' göre' muhte-lif unsurlardan teşekkiil eden her biıyük İmpaıatorluk için sarayınbir müddet sonra atsızlar ve soysuzlardan mtirekkeb bir Kapu Kuluyalatrnası ve kozmopolitleşmesi mukadder biı hfldisedir. Abbasilerve Bizanslılaı için tabii addedilen bu hal, osmanlıImparatorluğunda neye Ttirklerin kabiliyetsizliğine veriliyor? Bi-zansta bir çok imparatorlann yabancı ıınsurlıınn yetişmiş olması,Bizans Rumlanrun idare kabiliyetini haiz olmaüğını mı isbatgğg19(s).

Tiirklerin, osmarılı Imparatorluğunu kurmak için kendileri-

(5) İsmi geçen eser, p. 17.

10

ve kendilerine l6zım gelen her tiirlü unsuılan bulmuş olduklarınaşüphe yoktur.

Burada, yalnız bazı büyiik şehirlerde ve burjuvalar müitin-de değil, uç beyliklerindeki köylerde de bilhassa şrueı.rı olan Ahiteşkildtırun Anadoludaki faaliyetlerinin osmanlı Imparatorluğununkurulmasında büytik rol oynamış olduğunu kaydennek icab fued6ı.

Tg! Iuıd Köprüü'ye göre; "Gazi'' osmanrn kayın pederi şeyhEdebdli ile silAh arkadaşlanndan bir çoğunun hatth orhan,ınkardeşi AlAeddin'in bu tarikate mensub bulunuş, ilk piyade askeriiiniformasının Ahi üniforması oluşu ve venıçerııei için AhibaşIığının kabül edilmiş olması' bu bakundan son dereceminidardıroı.

Bu mistik tarikat ve teşkilAtın ne büyük kuwet temsilettiğini, aralanna aldığı halk kütlesini muayyen sosyal nizamlariçin nasıl

!ı9r9\ete getirerek samarıIarının ve-üyıinoe itıytıt roııeroynİımış olduklanru tarih esasen kaydetrnektedir: Selçuk devletininen kuwetli bir zamanında Babdi'Ierin Anadolu'daki bütünTürkmen aşiretlerini birden harekete getirmek suretile bu devletifena halde sarsmış oldukları malüm bir harikattir. Fütuhatıbaşarmak için osmarıtı ordularrna yalnız teşkildtlı ve imarılı muha-rib temin etmekle kalmayıp, bu misyoner dörvişlerin dini ve sosyalfikirler propagandasile de, halk kiitleleri arasrnda çok faal bir maya

O) Zikedilen eser, p. 109-l I l.

..^Tliltb"" daima kaydettiği üzere, osmanlı idaresinin yabancılan cezbeden"Aditane'' hareketinin mevcuduyiteni de istinad ederek bu rtrin aoEru oıaugo* tuuui

t2

gibi faaliyete geçerek, o memleketlerin sosyal btinyesinde ve siyasikuruluşunda büyük yenilikler yapmak için müsait kaynaşmayı ya-raEnakta, temsil ve ftittihat işlerini kolaylaştırmakta amil olduklarıda müakkaktır. Rum lıinin Isıamıaşmasında bu misyoner dervişgrublanrun oynadığı rol her halde büyükttır ttı.

Hatt6 daha ileri giderek delillere göre diyebiliriz ki, ortazamıın turistiyarı hukukiydtırıa karşı yeni bir soszamlar için nasılharekete getfuerek zamanlannı vekayiin-propagaııdası şeklinebürünen misyoner Türk dervişlerinin telkinatı ordularla birlikde vehattd ordulardan ewel fiifuhata çıkrnış ve karşı tarafı düa evvelmanen fettıetmiş bulunmaktadır. Demek oluyor ki, osmanlıImparatorluğunun kuruluşu işinde çalışan kuvvetler böyle tevettiirtiyiiksek derin ve uzak menbalardan gelmekte ve hıristiyan ve isl6mdtinyaları gibi iki ayrı 6lemin maddi ve mdnevi bütün kuvvetlerilekarşılaşması şeklinde tarihi işlemektedir.

Prof. Fuad Köprtilü'ntin, tetkikimizin mütelif fasıllanndamevuuba}ıs toprak mes'eleleri miinasebetile(g) ve bazı yeni vesika-laın yaıdımile işlemek firsatıru bulduğumuz ve etiidtimüziinmdrıasının arılaşılması için zaruıi bir meüıal tehkki ettiğimiz bazıesas fikirleri aşağı yukarı bunlardır. Bu fikirlerden hareketle, biz os-marılı tarihinde İmparatorlugun teşkkiil ile beraber, içtimaibiinyesinin kendisine ma}sus hususi şekıini alması için yoğurulmasıhususunda iş başında çalışan demografik ve dirıi dmilleri tesbitetrneğe çalışacağız. Kıırıaatımrzca, yıne ayni fikirlerin kuwetle orta_ya koyduğu gibi, fiirk tarihinin bir muharebeler ve mua}ıedeler tari-hi, bir harıedan destanr olmaktan hırtarılamk hakiki bir izatıını yap-mak ve anlaşılmasıru temin etrrıek için bu mes'eleleri vaz' ile hemeniş başlamak l6zım gelmektedir. Bu sebeble, osmanlılmparatorluğunun kuruluşu mes'elesini datıa iyi izatı edebilmemizeyarıyacak olan böyle bir faraziyeyi mkviye edecek matıiyettegördüğiimüz bazı vesikalan, çok hususi bir noktai nazardan yapmağı

(9) Bu etiidiimiiz ve tunu takip edecek olanlar, "osmanlı lmpaıatorluğunda, KuıuluşDevrinin Toprak Meseleleri'' ismini taşıyacık olan eserimizin medhali mahiyeündedirve zaüyetlerle dervişIeıden sadece toprak ıneselelerinin şu veya bu şekü almasındamühim bir İmil olmuş olan bir iskAn ve Kolonizasyon metodu münasebeıiyle büset-meltedir. Okııyuculuramızdan makaleınizi bu hususlan göz <hiinde bulundurarakmütalia etmelerini bilhassa rica ederiz.

13

Kolonizatör Türk dervişleri:

or1"ü Imparatorluğunun kuruluşu hidisesini, Anado-lu'dan gelen bir müacerati akvAm; daha oögrusu Anadoluda istik-

teşekkiilünden evvel Anadoludari bu istikametlerde yayılmağave ilk osmarıIı Pa,cişahlanrinlAzımgelen askeri ve bu

bu büyİik insan hazineleri içi.d#1;ıHil':l.frfiH""ilgörüyoruz.

ileri

larulan sürgü usullerini ve top 'HLsiyasetinin bu hususta oynamş izjah

(*) ıktisat Fakilteleri Mecmuası'nrn III üncü cildinden başlıyarak ..osmanll

14

edeceğiz (-). Biz şimdilik burada bu nüfus hareketlerinin ve büytikçapta kolonizasyon işinin şayani dikkat tezüürlerinden birinigözden geçirelim:

Mevzuubahs etrnek istediğimiz mes'ele; hAli ve tenha yerler-de' boş topraklar üzerinde bu orta Asyalı muhacirler tarafından ku_rulan bil nevi Ttırk manastdan (couvent ermiage)i olarızAviyelerle, yeni bir memlekete gelip yerleşen kolonizatör Ttirkdervişleridir. Dervişlerle tekkelerin son zamanlardaki soysuzlEmışşekillerine ait taşıüğımız kanaaleri sarsacak mahiyette ve iddialıolduğu kadar garib de göztikecek olan bu fi]crimizi haklı gösterecekbazı vesikaları bu tetkikimizde zilaedebilecek vaziyetteolduğumuzu zannediyoruz. Meselenin bu suretle izatı edilmesimatlub bir talam vdkralar şeklinde hazırlanıp batrse mevzu edilmesiise' bizim tetkikimizin yeniliklerinden biri olacaktır.

Filhakika, Prof. Fuad Köprülü'ntin tetkiklerine isdnaden(lo)müsliiman mistik tarikatlerinin teşekİcüliinde Tiirk-Moğolşamanizminin tesirleri olduğunu ve binnetice Orta Asyadan gelenakırılarla birlikte Anadoluya yeni biı takım dini cereyarılann sokul-muş olduğunu kaydedebiliriz. Işte bizim burada mevzuubahs etrnekistediğimiz dervişler, kendilerile beraber memleketlerinin örf veidetlerini, dirıi adab ve erkAruru da beraber getiren insanlarür kibunların içinde Ttirk_IslAm memleketlerinden Anadoluya doğrumevcudiyetini kayıt ve işaret ettiğimiz muhaceret akırunı sevk veidare efiniş müteşebis kafrıle reisleri, bu istilAnın öncüsü olmuş ko-lonlar, gelip yerleştikleri yerlerde hanedan tesis eüniş Soy Ve mevkisüibi mühim şa}ısiyetler vardır. Bu dervişlerin nazarı dikİrati cebleden din ve cihan telAkkileri, düa eski Ttirk memleketlerindengelen muhacir kitlelerinin getirdiği din ve cihan telakkilerinin aynıolduğu gibi, miiridleri de ekserya kendi aile ve soylaıı dzasıdır. Busebebledir ki bu unsurlar sayesince Anadolu, ayn bir teşkildt vean'anelere süib insan yığınlarile beraber, onlann getirdiği dini vemislik cereyaıılann da kaynaşmasına bir sa}ıne teşkil etmekte idi.Bu sıralarda karşımıza çıkan şayarıı dikkat şüsiyetlerin haklarındabildhare uydurulmuş mendkrbde umumiyetle kabul edildiği gibilmparatorluğunda, bir iskAn ve Kolorıizasyon metodu olarak sürgiinler'' başlığı alhndaneşredilecek olan yazılaı.(l0) Prof. Fuat KöprüIü, lnıiuence du Chammanisme Turco _ MoMngol sur les ordresmysttiques musulmans, Memoircs de I'insütut de Turcologie de I'universit6 d'lstanbul,1929.

15

derviş, tarikat müessisi ve keıdmet sahimbi insanlaı gibi tasvir edil-miş olmalaıına rağmen; m0şeri psikolojinin malüm kaııunlarınauyarak kendilerini ihata eden bu dini hAlenin hakiki mAnasınıkeşfetrnek güç değildir. onlar yeni bir diinyaya, yAni diğer birAmerikaya gelip yerleşen halk yığırılaıı için, içtimai ve siyasibüytik bir rol oynıımış büyük kalıramanlar, bu hengdmeli devirdehalkın içinden yetişmiş mümessil şüsiyetlerdir ve bu itibarlaonları son zamıınrn dilenci dervişlerinden dikkatle ayırmakl6zımgeliil11). nitabi biz burada ne Anadolu din tarihinden ne demütelif tarikatlerin birbirine benziyen ve benzemiyen taıaf-lanndan bahsetrnek niyetinde değiliz. Dervişlerle ve zAviyelerleal6kamız, onlann osmanlı Imparatorluğunun kuruluşu meselesininanlaşılması için üzerinde ısrarla durduğumuz bu garbe doğru akınişinde bize birer mümessil ve öncü gibi gözükrrıelerinden ileri gel_mektedir (9). Bir çok köylere ismini veren, elinin emeği ve alnrnrnterile dağ başlaıında yer açıP yerleşen, bağ ve büçe yetiştirendervişler; ve daima garbe doğru Türk akını ile beraber ilerliyenbenzerlerini doğuran zdvay|er ve bu zdviyelerin harbe giden, siyasinüfuzlarını Padişalılaıın hianetinde kullanan, zAviyelerindePadişülan kabul eden ve onlara nasihat veren şeyhler, bizimal6kamızı celb etrnek için bir çok vasıfları haizdirler. Hele onlanndatıa fazla yarı gciçebe Türkmerıler arasında telkinatta bulunuşu,köylerde yaşayışı, toprak işlerile meşgul göziikmesi ve benimse_mek için dağdan Ve bayudan toprak açması bu al6kayışiddetlendirmektedir. Filhakika, bilAlıare taruyacağımız dervişlerinşehirlerdeki tekkelerde dyirı ve ibadetle meşgul olan ve sadaka ilegeçinen miimessillerinin aksine olarak, mütemadiyen kırlara, boştopraklar üzerine yerleşen ve henüz bir devlet memıır ve aylıkçısı

0 ı) Birt. hrrrda tedkik eftiğimiz dervişleıle XVI rrcı asır eski osmanlı şaiılerinin tasürettiği şekilde çıplak gezeıı' esrar yiyer1 kaşlannı, saç ve sakallanıu tıraş eden,vücülannda yanü yeıleri ve dövme Zilİitar rcsimleri ve elleriııde musill 6leıleriledolaşan seneri dervişler arasında btiyiü tir faıt mevcııd bulunması liamgelir. hof. FııadKöprülü. Türk Halk Edetıiyü Ansiklopedisi'nde yazöğı abdal maddesinde; XVI ncıasııdan beri Tiiıkiyede yaşıyan abdal liikaplı şeyhler ile abdallar yatrut ış*Iar ismi verileoderviş ziimıeleri hakkında izahaı veriılceıı' mlan bir ıahm gezginci derviş ziimıeleri giUtasür etmiştir. Bu izahate göıe onhr, İyin ve eık&ı itibarile olduğu gibi akideleribakımında da müfrit Şii ve Aleü füıilrcd,oıı. bir ziimrc idi (sf. 36). Diğer seneri dervişzümreleri gibi evlenmiyeıdc beİAr kalıılar ve şehir ve kasabalaıdan ziyade köyleıde ken_dilerine mahsus zaüyelerde yaşarlaıdı. Bunların aıasmda bilhassa daha fazla Kalenderiyetarikatinden müteessir olanlann diinya likalanndaıı ıamamen uzak olınalr, geleceğ

16

şekline girmemiş oları bu dervişlerin hayatı Ve onları oralara itenkuvvetlerin m6nası anlaşılmağa lAyıktır.

Bazı taritıi simAlar:

Bu suretle, muhtelif memleketlerden gelmiş muhtelif insan-lann ve onlann temsil ettikleri temkkilerin kaynaştığı osmarıhImparatorluğu; o zamanki Tiilk - Isldm Alemi içinde yeni birdünya, bir başka Amerika teşkil ettikten Sonra, her ttirlü yenilikleresalıne yeni bir hayatın hazırlanüğı yeni bir Alem haline girmiş bu-lunuyordu. Dünyanın her tarafından gelmiş her fikir, her riirlüinsan ve malzeme kuvveti onun zamanın cihanşümul bir Ttirk veIslam dünyası hnparatorluğu olarak kurulmasına hizmet ediyordu.Imparatorluğun kuvvetini aldığı menbalann çokluğu ve bu nevikozmopolitliği' kıruluş devirlerinde bu devleün kuruculan yarundatoplanmış olan şahsiyetlerin muhtelif cereyanların mümessili olanmuhtelif menşe'li kimselerden teşekkül etrnesile sabittir. Bu suretlebu şüsiyetlerin kimler olduğunu tesbite çalışmak bu adamlannşahsiyetinde Imparatorluğun kurulması için iş başında olan kuwet-leri çahşırken görmek demek oluyor. Bu bakımdan isimleri birtesadüf gibi tarihlere geçmiş olan bazı şüsiyetler ve onlar hesabınaimAl edilrniş olan pek saf ve pek basit gözüken men6krb, bize tetki-düşünmemek, tecenüd, fakı, dilenme ve melAmet başlıca şiarlandır. Bunanla beraber,tiitiin Rum abdallannın her zaman ve her yerde dilerıcilerden, serseri ve çingenedervişlerden ibaret olduğunu farzemek doğnı değldir. Esasen Prof. Fuad Köprülü de,tiittin abdallann aynı şekilde yaşamadığını ve baa abdal zümreterinin, mücerrtj kalmakprensibinden aynlaralq sair Kızlbaş ziimreleri kabilinden bir secte halinde Tüıkiyeninmuhtelif satıalannda köyler kunıp yerleşmiş olmalan ihtinialini kaydediyor Aynı suretlehofes<ir, lran Tüıt aşiretleri ve Hazer ci{esindeki Türknenler arasındaki abdal adınıtaşıyan Türk oymaklannı tesadiif edilınesini ve Eftaüt'terin daha asırlarca cr ı,c[ ıhialadııu taşımış olmalannr da tedrike şayaıı görerek hatırlatmıştır Bu vazi;'ctlc, "abıIrl"söziinİin bir tasawııf istilüı olmadan el'vel bir aşirct veya ziimrc ismi haündc bulunupbulunmadığı ve bu nam altındaki bütiin dervişlerin bidayette orıa Asyadan gclrıriş atxlılaşiretlerinin miimessiü bircr aşiret evüyası olup olmadığı meselesi ıedkikc nıuhıaçgözükneldedir. Serseri derviş ziimıelerinin dökiintiilerinin toprağa yerleşerek köylervücude getirccek yerde, köyler vücude getiıecek şekilde tcprağa yedeşmekte olan g<içebe

aşiretlerin bir takım derviş ziimıeleri meydaııa getirmeleri daha fazla mütemeldir. EsasenPıof. Fuad KiiprüIii de, bu abdallann kendilerini Horasandan gelmiş göslermelerini, eskioğuz ıivayetlerinin aralannda hAlA yaşmasııı bııılann etıik menşe'lerinin yaniTüıtliiklerinin lesbiti bakımından çok miihim addeknekte Gn. 39) ve abdallanTüıtliiklerinden en ufak bir şüphe bile caiz olınıyaıı ve eski Tiiıt şmanizminin izlerinihAli saklıyan Anadolu Alevi Tüıklerinden ayıımağa imk6ıı görmemeİledir. Şu halde' abdallann dilencilerden ve çingeneleıden ibaıet olacağına tıph bu Aleü Tiirkler gibi,hsmen gtiebe olmakla beraber, krsmen de eski zamaıılardan beri tçrağa bağlanmış veekincilik hayatına ge4miş Tü* oymaklanndan çı.Ionış olınalan lAzımgelmez mi? (26 nu_

t7

katımrzrn istikbali için geniş ufuklar açan kıymetli görüşler ilham

edece k v aziy ette bulunmaktadırlar.

Filhakika, osman Gazinin sihh arkadaşları kimlerdir' kim-

lerle konuşmuş ve kimlerin yardımını ve hgvır duasını-istemiştir.

Bu hususta elimizde mevzut kaytlar, umumiyetle zarıııedildiğinden

çok düa mAnidArdu. Bu kayıtlara dair fikir vermek için bazı

ürihçilerin osman Gaziye diğerlerinin bir babası Ertuğrula

gtırotırotıı<ıerı meşhur "rüya'' ikAyesini ele alalım(1 2) :

I. "Ertoğrol Ml-i hayatdayken bir gice düş gördü' Bir aceb

v6kı,a görüb 01 vAİı'adan uyanıb bu düşi filc iderek' Alla}u zilaiderek ğurdu, sabah namazıru kıldı. Süret değiştiriib doğru Konya-

ya vardı, anda bir muabbir kişi vardı adına Abdülaziz dirlerdi...

i.-a bazılar didiler kim bu düşi tabir iden bir aziz şeyh idi"'''(Giese'nin neşrettiği talihi al_i osman sf. l1).

Babinger'in neşrettiği Uruc Bey tarihinde ise, Ertuğrulun

gördüğü ruiuy, tAbir eden şeyh,_ Konyada oturan ve sultan

iıatıoil','in'oaı,ı ltiı.ao ettiği- meşhur ve zengin bir şatuiyetti.Yukandaki kayıtta ismi geçen AMülAziz ise, sultan Ahüddin'inveziridir. Sultan osmarı' Konya sultanının askerleriile biılikte

yaptığı bil mücadeteyi müteakib,Konya sultanına göndermesi üzerine,gönderilen sancak ve saire ile biılikte

Tızı sr rr*l 'üya

hik6yelerinin tarihi birFuad Kiiprülü'nün tedkiklerinin gösterdiğ-i

bir Anonym Selçukname'de daha ewelyeniden cantandınlmış birmanlı menbalannuı bunalandığı motifleri hatırlatmanın, hiç olmazsa

kurutuş dewine aid kanaatterin matıiyetini anlatına! bakmıninaruyoruz. Bu sebeble burada' bu nevi derviş menakıbini' bu

,**rn psikolojik halini ve onun aıtasından tarihi hakikatin

I xlt",ffr,lJi.ı, rlerini tamamlar

vaziyette 8örüyoruz.Evüya menikıbinin birçok dervişleri ziraatgibi, osman Bey'i de 8oce ve ımAnalıdır. Bu hususta Istanbul şemalan arasında (Küçiik boy) 5 numarada kayıtlı bulunan Velİyetnime-i ııa9i pe$|ıVeü sf. l57'ye üanruz. eynı suretle halk ağzında dolaşan ve bektaşi derv\ini elinde

çapa tasavı,ıir eden şu s<iz de minalrdrr. .,B"kt şi"i', çapası, mevlevinin çiüsi.

18

II. "Ey oğul atan Ertoğrulıali ol düşi t1bir ernişdi...

Atına sivar olub doğru Konyaya vaIdı' Meğer Ko11apa b11

nu,abbil mu,teber tişi val:ü, şeytrEdebal_i dirlerdi. Sahib-i kem6l

,Ji ı.-i rüyayı hüb üiıürdi. KerAmeti z6hir olmuş kişidi' diinyası

i"eor. oı viıdyetoe Meşhurdı, sultan Alaüddin düi ana itikad

etmişdi...

Şeyh ayıtdı, ya yiğit düşin|n tAbiri. budurkim bir oğlun ola

adı osiıah oii u. b.rir";ı.hi bir krrr. ola RAbia (diğer tarihJerde

gaıahonMdlhu)adlu,benimkızımıseninoğlunosmanavireler...''(sf.8).

IlkosmanlıPadişa}unınbusuretteakrabalıkmiinasebetleritesis ettiğini gördüğümüz bu btiyle nüfuzlu

ii' uo..ju bii nevi-siyasi anl bu izdivaç neDiğer tarihler

değil osman Gazi olduğunu ve

çok, misaİırharıesi daim6 dolub

e nüfuzlu bir şayh olduğunu ve

misafir olduğunu kaydennektedir'

Rüyada bu şeyhin kuşağından çıkan-bir.ay osmanrn koynuna gir-

..tt. u" o'ioun golg-esi büttın 61emi

'H:r".

bir ağaç halinde

Yalinenması;

yarun ifade ettiği filcin tahakku-

kadar hndisahn bu hususta

hazırlamakta olduğuna dair bir seziş ve tecrübeye süib oluşrı haki-

ı<atenmanahdır.-BunevirüyalannosmanlılardanevveldiğerhAneddn müessislerine de gördü

alelAde bir masal ve fantazi olhikAyesi münasebetile osmmiinasebetlerini ösenmekte ve

evlenme hikdYesini hakikaten

19

yalnız bu bakımdan, yani tarihİ folklor da malüm bir mevzuuişlemek için o cemiyetten alınan motifler dolayısile, hddisenin ha-kikatte ne şekilde cereyan etrniş olduğunu bize tasavvur etmek içinlAzımgelen malzemeyi temin edecek olan hikdyeyi muhtelif men-balardan thkib edelim:

III. "Meğer osmanın halkr arasında bir dziz şeyh vardı.Aüna EdebAli dirlerdi ve dünyası bi nih6ye idi. Amm6 derviş siy-retin dutarü. Hatt6 derviş diyü lakab iderlerdi. Bir zaviye yapuböyende ve revendeye hidmet iderdi. Kah kah osman onurızAviyesine misafir olurdu.'' (Neşri tarihi, Y p. 24. Veliyüddin efen-di kütiiphanesindeki nüsha).

IV. "... kendülerin arasında bir dziz şeyh vardı, haylikerdmeti zAhir olmuştu. Ve cemi hallon mutemedi idi. Ve ill6dervişlik bAtınında idi dünyası nimeti ve davan çokdu ve sahib-içerağ ve alemdi, d6im misafirhanesi hdli olmazdı. Ve osman Gazikim bu dervişe konuk olurdu...'' (Aşık Paşa Zdde tar1lıı' Istanbulbasımı Sf.6).

Görülüyor ki bu şeyh "dünyası" ve davan çok olaıı biradamdı, bütün zevdhir onun mdli kudretinin ve siyasi nüfuzununbüyiik olduğunu gösterir. Misa^firhanesi hiç biı zamarı boş kalma-makdadır. Bununla beraber, Aşık Paşa 7.6yede göre, bütiin bualAmetlerle beraber, bu meşhur adam bir dervişdi de.

Bu nüfuzlu şeyh ile osman Gazinin münasebetlerimes'elesi, osmarı Gaziye verilen bu müjde ve mevzuubatısmünasebetlerin temin ettiği yardım mukabilinde, kendisi Padişüolduğu takdirde gerek bu şeyhe ve gerekse miiridlerine ydni bütiinztimreye ve teşkilah, bir şey vAdetrnesi lüzumu mevzuubüs edilin-ce, hakiki bir siyasi ve anlaşma şeklini aımaktadır. Filhakika,Neşrİnin şeyh Edebdlinin oğlu Mehmet Paşadan naklettiklerinegöre bu şeyh ve mtiridlerinin osmanlı memleketlerinde işgal etük-leri mevkie bakılırsa, bu sıkr mtinasebet ve krz alma hikAyesininhakikatte mütekabil bir anlaşmadan ibaret olduğu meydarıa

çılcrıaktadır:v. "çünkü şeyh, osmanın düşünü btiyle tAbir etdi, derviş

Durgud adlı şeyhin bir mtiridi vardı, anda hazırü, ayıtdı: Ydosman! Sana Padişahhk virildi' bize şükr6ııe ne virirsin, didi.osman ayıtdı' sana bir şehir vireyin, derviş ayıtdı, şol köyceğize

20

düi razıyım, dedi. Ve bana mektub vir, didi. osmarı ayıtdı, benyazıyanrıakbilmezin, işte bir maşraba ve bir lcılıcım var sarıa vire-yin, tA ki saııa nişan olub anları evlAdm gördükde ibka ederler. omaşraba ve ol kılıç arılarda nişan kaldı. Ve şimdi düi Padişaholarılar anı görüb ziywet idüb ol dervişin evlAdırıa in'imlar ve ih-sanlar ideler. Ve bu Edebdli dediğimiz şeyh yüz yirmi yaşındavefat itdi. Ömrtınde hemen iki h6tun aldı, birin cıvanlıkda ve birinpirlikde. Evvelki hAtunun kızın osman Gaziye virdi, sonraki hdturu

TAceddin Kürd kızı idi. Hayreddin Paşa ile bacanaklar idi. Ve bumünasebet ve bu menakrb Edeb6li oğlu Mehmed Paşadan naklo-lundu." (Neşri tarihi. Yp. 24).

Aynr mes'ele hakkında tafsildt Aşık Paşa Z6de tarihinde(Istanbul tab'ı) 60 ncı sayfasında da mevcuttur. Fakat mevzuubalıstarihe göre, şeyh EdeMlinin müridi olan ve osmana "bize bir kAğıtvir imdi" diye ıcı nişan olarak alıkoyarı

şeyh Durgud DedediI(1s). Ve bu defakendisine bir ktedir. Burada ErtoğrulBeye iit olarak göSterilen kılıç, dervişin elinden köyiinün sonra ge-

lecek Padişatılar tarafından geri alınmaması için verilmiştir. Her nekadar bu iki tarihte görülen isim farkları, aynı vak'arun iki anlatıştar:zlna dit gibi görünüyorsa da, osmarun bu tarikattan birçokdervişlere yardım mukabilinde sadece bir köy değil belki bir çokköy ve kasabalar vddetrniş olmasınr da hatırlatabilir. osmanuımezkür bir çok dervişlere yazılı nişan yerine kılıç verişi ise zikrigeçen tarihçilerin izü etmek istediği gibi, osmanın yazı bilmeme-sine değil' belki henüz resmen nişan vermek salhhiyetine sahibolmayışı veya sıkışık vaziyette bu tarikatin dervişlerine yazılı birkağıttan çok daha kıymetli ve kendisinden sonra gelecek evlAdlanüzerinde de müessir olacak bir ata kılıcı vermeğe mecbur edilmesi-le' yüut da kendisinin her tiirlü şübheyi izale edecek bir garanti

vermek istemesile izü edilmelidir. Yoksa osman Gazinin muhitin-de herhangi bir senedi veya nişanı hazırlayacak kimselerin mevcutbulunub bulunmadığından şebhe efinek caiz değildir. Ehemmiyeti-ne binaen Aşık Paşa Z6de tffihinin verdiği malümatı da aşağıya

dercedelim:

(l3) Yukanda ismi geçen Tüık Halk Edebiyatı Ansiklopedisindeki Kumral Abdal mad_

desine bakınız sh. 58).

21

tğtlibuteşhnthalindemevcutolanbuAhizümrelerinemensubşalırlyetlerin bu devletin kuruluşunda.Pİ[k bir rol oynadıklarına

i,ı rııııennin hul6sasını kaydefiniştikt14). Bu neviden diııi teşkilAt'

mevcu,j delAilden aıılaşıldığına göre diğer Anadoiu Beyliklerinin

teşekliülünde de büyük bir rol oynamrştır' Anadoluda' os-

.-ı,lara* evvel teşekkiil etmiş olan diğer beyliklerin 9' 9'-

.urı'ıu gibi mütelif tarihıerde Anadoluya gelen veya_nakledilen

oğuz yaii Tiirkmen boylannın Bizans. ve Kilikya hudutlarına

y#ıeştırıımesi neticesi meydana geldiği düşünülecek. olursa'

tıi'ıö., kabileleri arasında yayılmış olan diııi tarikatlerin ve bu

tarikatlerin temsil eden şatuslann nüfuzu kendiliğinde1 me.vd'a1ıa

tim'.s.ıç,ı.devletinin jarulmasındaİ;ffiffi

i:'HT[L.ffi ,rTi

sman Gazi zamarında faaliyetteının ü müstakil bir devlet kur-

masrnda Bab6iliğin ve Bab0İ şeflerinin büyiık bir ro1 oynamış

olduğu arılaşılmaktadıryapacak ve bu husustamamakla beraber biraz

VItr. "Alaüddin vefat itdi. Hicretin 659' unda oğlu sultan

Gıyas tahtına geçüb Padişah oldu, hiıloTü hiik0met itdi' Amma

;ffi irnege -urlıuar. ııı6ger ol zamanda biı şeyh vardı, adına

glü Iıv", örıeroi. Acemden gelmişdi. sultan Aldüddin zamailnda

;.ıüb i;'ya nalıiyesinde çat oirıer b_i1 |asabada kaıar irnişti.

Çiaaeti nıevıana cjıaıeoain-oatıı ol vakitde Konyada olurdu-_ ol,".-ou çok ulular ve şeyhler vudıZııasultan Ahüddin şeyhlere

muhib olduğu için kamu anun memleketine gelmişlerdi'

Sultan Mahmud THflyşf^Tffi"l""*ffi1if*

"aiıişioa" mevlevi göziikmektedir (sf' 132)' Yeniçeri -

bel1aşiittifakınınrH6letEfendi,mevleülerlesüıbirmtinasebet hatinde aneyi o yapırmıştı'

23

VI. " şini t6bir eyledi ve

Padişülığı dı' Yanında şeyhinuir mtıridi derviş ayıÖr: Ey

Şemseddin oğlu idi: (12).

'

-''" ff ";'rLji} *.-, Imparatorluğunun kurulu şu me se le sini

tetkik edeiken, Prof. Fuad Köprülünün o zamanlar Anadoluda kuv-

kullamyordu.Tek(elerin halk üzerind etmek için' bu sınlarda Rumeli.ve

Anadoıuda ieşetttıl eaen a kke ve tarikatler1e sıls bir miinasebet

ır*na" ıaiı"i (sf.82) Ha müstakil derebeylerinin, Aheü ve

,t

ünasebetlerini l6yıkile tayin edememekle- beraber' bu tarikatler

mtımessilterinin itırı<men rauileleri üzerinde telkinatta bulunduğu'

Türkmenlerle birlikte oJarı temsiı eden bu dervişlerin ve tarikatle-arikatlerhds birçok Atıi

.TJffiffi*Tiİ'İ;T,iffiİ5-lelerin üzerinden atlıyarak, gerek ahİleri gerek

_ diğer

.t41ı<1t

.tı.**iu.ı.'i"iktıylerdekif aali}etleile'Jil1H,1[?'Ti'r:#;*#,:;

ından ve tamaIrıen hususi biruda dirılerin tarihi, şehirlerin ve

,i}'##;Hlfi#|'İ#işimizi de çok kolaylaştfabilildi'

devlet kurmakiz gözüken b6zıdinfi ve siYasi

e erniş olduklarını ve bu

takrm arazinin mülkiyet hak-

man Gazinin düa Padişü olma_

,Hlolan

Geyikli Babaya verilen araziden büsedelim:

Yukanda mevzuubüs ettiğimiz gibi' osman oğulları ile be-

raber, bir çok ş.yru.' gelip Anadolunun garb taraflarında

yerleşmişlerdi. Bu yeni gelen

ie birlikte, memleket açmak v

lan gibi; bir kısmı da o civarda

(l5) 9 numaralı nota bakınız'

25

yerlere yerleşmişler ve oralarda müridlerile beraber ziraatle ve hay-varı yetiştirmekle meşgul olmuşlarür. Filhakika, o zamanlar buşayanı dikkat dirıi cemaatlere hemen her tarafta tesadüf edilmekte

XI. Göynük ve Tarakluya hazırlanarı bir aliında ,-Osnııın

vech guzAfi cemidüb) zdvi Sakari suyununyıdı... şaZ6de,l2).

Bursamn(ıo). Belh, BuharVattun etrrıesi deŞeyh Abdal Murad "Horasan erenlerinden olub Bursa fethinde bu-lunmuşdur''. Şeyh Abdal Musa Yesevi fukarasındandır ve Hacı

bir halde yaşamakda ve zıımanrnzaktan takib etmektedirler. AşağıdakiGeyikıi Babanın kendisile o kadar

nAsı, güntin birinde Bur-ağaç getirib dilanesi deeden Padişüın verdiği

(t6) Cilt il, S. 9 ve 46.

26

kıymetli eşyayı red ile dervişin "şol karşuda duran tepecikden beriyerceğiz dervişlerin avlusu olsun'' şeklinde arazi temlik edilmesiniteklif etmesi ve Padişatun gerek kendi nefsine ve gerek nesline budervişlerin makbul dualannı temin etrniŞ olmak hususundagösterdiği aldka da aynca kayda değer:

XII. "HikAyet-i Geyikli Baba Hazretleri: Rivayet olunur ki,çünki Sultan orhan Gazi Bursaya geldi, Bursada bir imiretyabdırüb dervişleri teftiş itrneğe başladı. Inegöl yöresindeKeşişdağı yanında bir nice dervişler gelüb karar itrnişlerdi. ammdiçlerinde bir derviş vardı, dağda geyikcikler ile bile yürürdü. Tur_gut Alp ana gayet muhabbet ifrnişdi' d6yim arunla musahebet ider_di - Turgut Atp ol vakit gayet pir olmuşdu - Sultan orhan Gazinindervişleri teftiş iltüğün işidüb 6dem gönderüb ayıtü: Benimköylerim dayiresinde bir nice dervişler gelüb tavattun itrrıişlerdiı'içlerinde bir derviş vardır, geyikcikler ile musüabet ider' hiç birhayvaıı arıdan kaçmaz, haylı kimesnediı, deyü haber gönderdi. Sul-tan orhan Gazi işidüb kimün mtiridlerindendir sorun diyüb yinekendüden istifsar itdiler. Andan derviş ayıtdı: Baba llyasmüridlerindendir ve Seyyid Ebü Elvan taIikatindayin, dedi. GelübSultan orhan Gaziye didiler, 6dem gönderüb varın ol dervişi bundugetiirün' didi. Varub dervişi da'vet itdiler gelmedi, ayıtü; Zinhe/Iorhan da}ıi bunda gelüb beni gtinaha koymasın. Bu büeri Sultanorhan Gaziye didiler. Yine 6dem gönderüb ayıtdı, bizim hazretimizile didAr görüşmek gayet muraümızdır, niçün gelmezsiz, veyaniçün bizi anda varmağa komazsız, didi. Derviş yine cevab ürdi kidervişler gözcü olur du6 iderüz' deyüb bunun üzerine bir kaç giingeçdi. Bir gün ol derviş bir Kavak ağacın omuzuna koyub getiiriibBursa hisarında Bey sarayı havlusırun kapusrnın iç yanında bukavağı dikmeğe bEladı. Tiz Sultan orhan Gaziye haber verdiler-kim ol derviş bir kavak ağacı getiirmüş dikeyordu. Sultan orhanGazi düi sormadan derviş haber virdikim bize teberriikiimüşoldukça budur. ammd dervişlerin du6sı sana ve seniin neslinemakbülüdür deyüb hemaııdem du6 idüb ve durmayub yine dönübgitti. ol kavak ağacırun şimdi eseri vardıı, saray kapusunun içyanındadır, gayet yoğun ve büyiik ağaç olmuşdur. Padişahımız olağaca timar idüb daima kuracasın giderirler. Sonra Sultan orhanGazi dahi ol dervişin mekdruna varub biı vdfir eşya virmek miiradidüb derviş ayıtdı: Ey Han bu mtilk ve mflli huddyi mütte'al ehline

virir biz burıların ehli değiliz' yine mdl sizlere lAyıkdır, didi. Sultanorhan Gazi ibram idüb ayıtdı: Derviş elbetde sözü kabül eyle, didi.Derviş ayıtdı, Padişüım senin sözün snmİısun şol karşuda durandepecikden beri yerceğiz dervişlerin avlusu olsun, didi. Sultanorhaıı Gazi kabül idüb dervişin yine hayır duAsın olub gitdi. Sorua

ttirbe yapubanda beş va-iyesi dirler."

Askeri istildlarla birlikte, ilerde tetkik edeceğimiz birşekilde, bir çok aşiretlerin veya köylü ve asker halkın kendi-liğinden gelüb yerleşmesi ile veyahut mecburi iskAn ve siirgünlerlebirlikde gelen ve aynı cereyanın bir başka şekildeki ifadesi olarakderviş sıfatlı insanlann az çok bir teşkilAta tibi akrrıları, boş yerleregelip yerleşmeleri ve orada bir nevi Ttirk uzletgdh ve manastırlan(couvent ermitage)nı tesis ettikleri ve oralarıru yavaş yavaş bir köy'bil kültiir ve trrikat merkezi halinde teşkilatlanürıldıklangörülmektedir. Bidayette Türk nüfusunun mütemaiyen gaıbe doğrutaşmasrnın o kadar tabii bir tezüürü olan bu teşekküller, anadoluiçinde bu taşlb yayılmarun bütiin merhalelerini tespit etrneğe hiz-met edecek vaziyette aüm adım ilerlemişlerdir. o kadar ki bu ko-lonizatör Türk dervişlerine ve onların köylerde tesis ettikleriziviyelere' Tiirk istildsı ile birlikte ilerleyen bir şekilde, bütiin Ana-doluda tesadüf edilmektedir. Ayru müacir akıru garbe doğrutaştıkça bu akının öncüleri olan dervişler ve onların kurduklanma'mureler (zAviyeler) garbe doğru ilerlemiş ve çoğalnıştır. Buyayılış hakkjnda oldukça tam bir fikir vermeğe yarüm edecek birçok kayıtları ihtiva etrnesi, tetkikimiz için iddia edebileceğimiz

(l7) Derviş ve zaviyelerin hakiki hüüyet ve müiyetleri ile sarih bir şekitde yer talnetmek surctile onlann coğrafi yayılış tarzlanru, adetlerini ve dervişlerin ellerindeki vjsi-kalara nazaran zaviyelerin tercİimei hallerini ve muhitlerile otan münasebetlerini nak]e-

dilen mal0mattan fark]r olarak bu kayıtlarda tahrirbizzat mahallinde yaptıklan tedkiklerle bu dervişlerizaviyelerin eşyastnı' tarlalannı, değirmen ve bahçe

k, mevkiin ehemmiyeti ile zaüyenin ifa etmel1e

28

kıymetli noktalardan birini temin efrnektedir. Türk arihi için bu

kadar büyük ve ehemmiyetli bir meselenin halli iğn bundarı böylegirişilecek mesdinin kıymetli yardımcrlarından biri gibi teldkki ede-

bileceğimiz bu kayıtlan ne şekilde anlamak l6zım geleceğine 6itburada verdiğimiz izüat ise, ancak bir "deneme" müiyetindedir(17).

Bu kayıtlara göre, bidayette ve asliyet halinde bu şekildekendiliğinden bir kolonizasyon hareketini temsil eden bu

zAviyelerin müessisliği ve şeyhliği vazifesi, yavq yavaş devletteşekkül ettikçe, bir me'muriyet şekline girmiş ve nihayet bu devletmüesseseleri de soysuzlaşarak bir nevi tufeyliliğe (parasitisme)

müncer olmuşlardır. o kadar ki, son devirlerin dilenci dervişleri vetenbelhaııe haline inkılAb etniş tekke ve tiirbelerile mevzuubüsettiğimiz müesseseler aI:ıSında hiç bir münasebet kalmamıştıı.

Bittabi osmanlı Imparatorluğu teşekkül edeceği deiirlerdeAnadoluya doğru yapılmış olduğunu gördüğümüz bu derviş akınıve bu dervişlerin köylerde yerleşerek toprak işleri ve din prop3gan-

dası ile meşgul olmaları hareketi ve zamanm beylerinin bu gibi ko-lonizatör dervişlere bi takım mudfiyetler, haklar ve topraklar

kuvveti giin geçtikçe arEnakta olduğu sıralarda bu teşkildün Ana-doluda ancak ötedenberi mevcut cereyanlan temddi ettirdiğini vebelki ancak son siyasi hareketler dolayısile daha fazla bir hareket

Ve faaliyete meydarı vermiş olduğunu kaydedebiliriz. Nitekim; terkikimizin kayıtlar kısmında. görebileceğimiz , 24, 25' 25' 28' 29 ve217 numaralı kayıtlara göre Anadoluda tesadüf edilen zAviyelerin

çoğunun osmanlılardan evvelki beyliklerin himaye ve nişanlar ile

olduğu vazifeler ve bu vazifelere mukabil istifade eniğ imüyaz ve muafiyetleri ayn ayn

bildirmek sureüle bizim için çok kıymetü malümatı toplamışlarür. Bu ta}ırirterin mahi-

yeti haklonda lktisad Fakiiltesi Mecmuası'nın ikinci cildinde neşrettiğimiz makalelere

Lahnız (osmanlı Imparator1uğunda biiyaik niifus ve arazi tahrirleri ve Hakana müsusistatistik defterleri).

(l8) Bu şekilde mutanza içindğ zikı€diten rakamlan tetlcikımrzuı sqıunda sıralanmış

olan Kaytlann sıra numaralandıi.

29

l99). Nitekim meşhur seyyü lbn_i Batuta da Ahileri "Bil6dıRumda s6kin Türkmen akvAmının her vilAyet ve belde ve karyesin-

de mevcut'' olarak tasvir erniştir(lg).

Ilk osmanlı Padişa}ılan da, aynr aııarıeyi idAme ettirerek

kayıtlar kısmında bir çok nümunelerini çıkardığımız veçhile,- 544

numarah Bolu evkaf defteri ilk osmanlı Padişahlarının ve sildh ar-

varidatınr gelene geçene hizmet edilmek üzere zAviyesine vakfet-

*:5 Lulunduğunu göstermektedir. Aynı Süleyman Paşa zamanındaUeliboluda Hacı lzzeddin isminde tir zat "HudAvendigdnn başı sa-

dakası'' olarak'Ümid Viranrnı ve Kavak'daki bağı yakında çiftliğiile'' Kavak Ahisine, Emir llyas çiftliğini ise Ishak Fakihe vakfet-miştir (l92). Bu kayıtlarda mevzuubüs olan Kavak Ahisi, Kavakkasabasındaki Ahi manAsına alınacak olursa, her köy ve kasabadabir Ahi reisi mevcut bulunduğu anlaşılmaktaür. Kayda göre KavakAhisi vefat edince bu yerler diğer bir Ahiye verilmiştir.

Bu suretle, osmanlı Padişahlannı Rumelindeki fütuhatlanve icradtlaıı esnasurda da bir takm Ahiler, Şeyhler ile miinasebeftegörüyoruz. Aynı teşkil6t, aynı akın Rumeline de geçmiş ve kendisi-ne müsus usullerle oralan da Türkleştirmeğe Isldmlaştırmağa veimar etrneğe çalışmağa koyulmuştur:

Mesel6, (195|4) numaralı kayıtlarda mevzuubahs Ahi Musadilesine Geliboluda batşedilen imtiyazlar ve arazi bu hususta tetki-ka ş6yandır. Ellerinde bulunan ve 767 tarihinde tar'zim edilmişoları vakıfrıdme mucibince; bu Ailenin mükii evl6dlık vakıf olarakAhi Musanın evlAdına ve evlddı inkıraz bulduktan sonra alraba-lanndarı veya köylülerinden her kime Ahilik icazeti verilmişse ona;

şaıt konutmuştur. Bu şart' Ahiliği teşvik ve himaye eylemek iizerekonulmuş olduğu gibi Ahilik teşkildtınırı ehemmiyetini degöstermektedir. Bundan başka istildyı müteakib bir çok dervişlerve Ahi unvanrru haiz kimselerle birlikte Rumeline geçen bu şeyhin,ilk osmarılı Padişaları nezdindeki itibarlı mevkii bu ailenin elegeçirdiği diğer müklerle de göre çarpmaktadn. Filhakika aynı Ahi-nin çiftliklerinden başka, Malkara şehrinde bir başhane ile dükkdrııve değirmenlerinin mevcut bulunması bu keyfiyeti isbat eder. Nite-kim Ahi Musa evlAdından ve hatt6 azadlı kullarından diğer bdzılanda, bu civarda evlAdlık vakıf olarak b6zı çifliklere sahibolmuşlardu. Aynı şekilde Gelibolu taraflarında bir Kara Ahi köyü'diğer bir İıhiZıle (?) zAviyesi de mevcuttur.

Murad Hüd6vendig6nn Rumelinde ilk işgat mıntıkalaniizerinde bulunan MalkaIa köylerinde, Yeg6ıı Reise biı köybağışlaüğı ve bu köye oraya yerleşen Yeg6n Reis evlAdlan namınaizdfeten YegAn Reis köyü denildiği gibi Yeg6n Reisin bu köyde bu-lurıan zAüyesi vakfi oğlu Ahi Isa ve evlddı elinde bulunmakdadır(l95ll). Aynı mıntakada yine Murad I. zamanından beri Aydın

(19) Cild: I, sf.33l.

303l

cuttıJr.

Di şahlarıile birliktegeçen ve hakikaten ş6yanıdikkat bA ufiur. Bu husustabir fikirgeçirmekdiğer KızmüşerrefmülknAme ile mutasamf bulunmaktadır. Ve o tarihten beri KızılDelü oğullanrun tasamıflarında olan Tatrr Virarıı ve Tatarlık gibimezrealar vaziyelerine inen yolculara hizırnet etrnek muk'bilievlAdlık vakıf olarak kayıthdır. Ve şdyanı dikkattir ki, vaktile, Ta-tarlar tarafından isk6n edilrniş olan bu virAneler bir derbendköyüdiir. Ve babalan hissesine mutasarrıf olan Ahi ören ve 23Batşayiş' vakfın müessisi ve ataları adına izAfeten .,Kızıl DelüDerbendi" ismi verilen bu derbendi kendülerile birlikte oları

yerleşdikleri topraklan yavaş yavaş bir kültür ve iktisat merkezi biıma'mure haline sokan bil takım müacirler mevcuttul. Dağbaşlannda yerleşen bu muhacirlerin orada futunup çoğalmaları di32

oııların kuvvetiııi göstermektedir. Bunlar gözü pek ve azimkArTüık koloııları, bu nremlekete yalnız bir fatih ve işgal ordusu ola-rak gelmiyen Türklerin memleket ve toprak açılarıdırlar (Not. l l).Yeni fethedilen bir hıristiyan nıemleketinde, bu şekilde gelip dağbaşlannda yerleşecek, oraların imar ve emniyeti ile meşgul olacakve tesis ettikleri merkezlerle TiiIk il ve dinini yaymağa başlıyacal,ımisyonerlere ve gönüllü muhacırlara mAlik olnıak ise; yeni kurul-nıakta olan Türk devletinin en biiyük kuvvetini temsil etmekteolduğu nıeydıındadır. lmparatorüuğu kuran kuvvet işte kendisindenbu kadar enıin, kendiliğinden taşan ve atılgan bir istilA kuvveti idi.

B erlerrle fevkalAde imtiyazlarlakarşılaşt eğildir. Bir asker gibi harb ede-biıdiği h lşaır bu rJcrvişterin çoğu bu de-virde he illerdi. Meselİ' (l82) numaralıkayıtla göı'üleceği üzere. Aııadcıludaıı gclip Şunıırıya tAbi bir köydeycrleşen Hüseyiıı Dede ve yerine geçen beş oğlu' o köyde binaedilıııiş <ılltn ziviyede gelene geçeıle hiznıet nıukabilindeccnriı'üsüıırdaıı nıuif olınıkla bcraber, öşürlerini köy Sipalıisinevernrekte devaıır etnıektedirler. Fillıalıika, bu devirler<İegördüğünıüz dervişler, henüz bizzat ziraıtle meşgul oluı ve bağbüçe yetiştiınıekle zAviye ve değirnreıı inşa etnrckte nıahir ol;ı.i

<ılrnası l6z-ııngcldiğini, illı defa lslAmiyeıi kabul elıııiş bir'Iİrk hükıimdarı olınak üzcremaruf efsancvi bir şahsiyct olan Satuk ütıgra (9.l4-I038) ilc Saru Salıuk ansında bir si_rayct hidisesi ıııcvzuubüs olabileccğini Kürd halk rivayetlcrinıJe mevcut Saıı Salıık un-

33

34

Kö.1'lerde zir'i-vcler rıa.sıl kurulur :

UnıuıııiycıIe lıiziııı şelıiı'lcrde gördüğtiıııiiz ıürbc Ve illczcr-lar. salıi[ıleı iııiıı (ili-iıııdcıı stıııılıki lıııyatIarıııııı tenliıli içiıı, biı' ttrkıınlıayır işleri Ve tlnl(lllli lıizılıctIeıc tılısis cdilcn gcliılcrle'vakıllaııdıı ılıııışlaıtIır. [itı surcılc "|ıycnrlc vc ıeveııdeıriıı'' ı,ı1'1i g.,_lenin geçeıriıı çeşılıesiııt|eıı su içib lıa1,ır sahibi için dua ettiğitürltler olduğu gibi, vakit vlıkit fıik;.ırıtya yi_1.'ccek ve gi1.ecekdağ|lı'Iak, ycıIcu ve nıislıljrleıe yiyectlk Ve yitıJCık ycı'tcnıiır etlrıekiçin vakıfları ollrn lürlıelcr dc vaıtllr (2, l3_5). lJu Jıususta ennıüteiınınıinr olııl usullcı'dcn birisi ıJe, bırlıl.ılııı vitkıf pıırı iletriibeyi bekliyen kiııısclcriıı (jltiılUn istiralıaı-ı ruhi içiıı gecegtindiiz ibadcte yalıut Kıır'ıııı tı\uııılığı nleIlIur edi|ııe Ieridir. Ayııışckilde n)iile;rünlııit]:ı cılııır di|cr lıir usul de' ziınılıı)ııı zt:ngiıı vcıı[itiızlu şılısiyeılcrİııin yeıi kcıııli rulılnrıtlit] .s0]ili)]Cti }ıcsablu.ii,lc'bıizı cvliyiIanıı vcfılıuü tshabtilıı bazi kiıııse icdlı ıııczaılarıırı tanıirve ilıy'İ ile lltı tıü1,ük ölü|criıı yıııtlınlıılı kcııdi üzeriılc çcknıek iste-ıııclcriclir. IJu gibi nıcziıı lııı zi1'ııı't:te gelcnlcı jn getiı'cccği adakiarve slıdakılaıIı zeııgiıı tılılılığı vcya kı.rllıyı:ıl 1'lı.ıiıırllıclığı ıiüşüneıckbir evliyı Iltcziırl ilıdıs ve ihy;ı idüb kılııtjisini tü,bcdiıı'tıyiıı eltir_ıııck istiycl'ı insııılaı rllı lıi(ıatıi rıj(rt)zü]CIı l1le!,Cl'ıt buluılrııı.ışııiıı:|,.

(21) Mcn..c vc tı'1rk(ıil lırz-ı iIc hizıııcı tııikl,:ıi.];l\(l('l \'. lrıllrndı}.llııı ı;srılltrh:ılııııın,lanııııll]tlittiıılıl'rt(cJ,lcüi1ıl,.ıi'ıılılıl'li,ı', ı_ilv':hrii.,1alülto!;1f,.'ırlı,_kkc-ııiııiıi\:ılııılllıllli,ııi}.,l'5i1itrlikleı(rl,üı)ll,(,'ıjı.ı;lkiı,)ır Iıııiııı,ı'.i.rilııl,ıı|.'un-vl,l.,ııj.l l l,ıiıı,lı' ı!ı ıı ,ll.ı irıııı tcçtıı cliiılluıiıl,tü' ] II lJIt ]tlilillIll ll ı,lı'Iiı 'ıl l.iı,: tı]'i , .ıirrln i

l'lıı,li:iıııllıliı'.l,i j1,ııı,ll (i,ı,ıı, llııt,'r,ıl( /; \l(ll} ı]i ,j il. I.,ı.tt,,ıl|'ıl.rı iil,lSıl

t5

Fakat bizim burada tetkik edeceğimiz türbeler ve bizeı-ı o

türbelerin etrafında teşe'kkül eden zAviyeler, daha başka malıiyette

ve düa mdnalı mües.şeselerdir ve çok defa zAviyede yat;rn ölüIer o

dukları şeyler ve dervişler de umumiyetle o köylerde yerleşen

muhacırlann o mıntakada öncüleri ve kafile şetleri veya büyük ba-

balardırlar.Bu hususta düa açık bir fikir vermek için tetkikimizi Defte-

ri Hakani kayıtları kısmında bulunan b6zı ziviye tarihçilerinigözden geçirelim:

Meseld, (l42) numaralı kayda ^azaran;

a'n cemAatin

ıan Türbeteri gibi sekizinci ve dokuzuncu asırlann mücadcleleri csnasında ölrnüş bulu-

nan Arab kahramanlannın mezarlan olduğu farzedilen yerlere hususi bir mevki ayırmak

l6zımgelir. Bu mezırlar çok defa vak'asile keşfe vc ıesbil edil-

miştirl Bundan başka Hailuck'ıın ı misallerini verdiği üzere os-manlı devrindeki zavilerden bir kı azizlerine atfedilen halk çıeris_

üşkihlannın yerinde kurulması ve bir müddet sonra <ıralarda göınülü farzcdilcn

aız|er\n ismi ieğişürilerek Türk fütuhatı deürıerine mensub gösterilmesi ve ba.z tekke_

lerin eski ."n"rt,iı"' olması da miimkiindür. Bu suretle bu mezar hakkındaki nıahalli

Zaüye L-umıak için vcsilc olsun, o ı-aın;ınki iklisadi ı'ciçıimıi iıiinyenin ve dini hisl i o|arak her laral'la zaüyelerkurmak ve zıruri bir neüces ctrlıfınü miuıalandınııiü vı:

prcnsiplerini kendi içlerinöe bulduklanru, kuw,etü bir şekitde köklerinin kendi topnk-

lan içinde olduğunu göstennektedir.

36

tıeı.vişlt:ı ii* tli1.ır-ı horasaııdirn gclıııiş rılıuı şeyh [Iacı Isıııail.

t.ıirçıxltl kız-itııııdıı kcııdi isııliııi vcrdiği bir köy'ü kunrluştur vc bu

avanzdeıı. resıIr-i ganenlden ve reSnli çift'den nruiflardır. Ve

öşürleri <le bu zitviyede saı f'edilnlektedir-

G kÖyün

biltliğiııı elinde

bir aşık at beğır:oı. }{e1 Çüııkü

(25) ll vc l8 nıunaralı nolları oliuyunuz.

çalışıyor.

Bu faraziyulcr, biz.im tedkik ettiğiıniz dervişlcrin ve o dervişlerin teınsil ettikleri

gruplann ()rıa Asya<Jan gelmiş nıuhacir göçebclcrin. müınessili ve bu müaccret

ik,n,n,n öncüleri oliuklan hakkındaki i<ltlialanmızı ıenvir cdecek mahiyeıte olduğu gibi

37

köytinde şq izüat n-ıevcuttur:

XtrI. "Molla Mehmed Kurdi ulenrA-i i'z1mın mevdudi idi'

Diyarı Acemden olub, Ak koyuıılu zıulan_ında Runra gelüb Kurdi

na"i mv. h1li ikeıı ihyA idüb, zira'at hıriset idüb' talebey talimi

hasbi vj kul-ı lAyemgta vefd edecek ııafakısı kendi kisbi inriş..''

(kayıt, l59).

Boş bir köye gelip yerleşen Ve orayl.ihyt eden nıo]la Meh-

medin Kuidi unvanını iiü için vil1yet n-ıuhııriri şöyle biı hikayc

,.mef}ıar-ü-Arifin'' Yakub Halifenin akrabası ve taalükatı, Trabzon-

nde toprak oları "35'' ve topraksız olarak

73 hane halinde o civarda beş köy tcsis

bulunmaktadır. Bu Aile buradaki Yakub

38

llılit'c ve Stjleymaıı l{alit_e köprüleriıle; Yarub Halife ve Bııkacıkclerbcııctleriııe hiznret ettikleri için öşür ve rüsonldıln muAf addedil-ılıcktctliı ve ıııalısıılAtlarıru hİnedan-ı nıezküreden her kim şeyhtılursı iıyeııcte ve revendeye sarf'etnıcktediı. Ay'ııı şekilde'(203) nu-

ılııı-ıılı kayıtta da, yol üzerinde olduğu halde otuz kırk yıldarberilıarab olııı bir yeri aşiretlerdcn acliıı-ır bulubşeııledirnıek şarilt:Siııan Bcye kadinrlik ve Yurdluk olııra}i ve "otul ub şenlik olmasınasebeb olsuıl'' nraksadile vermişlerrlir. Bu zAt rla orada bir canri ve

tekke bini erlib yeni yerler açıb çiltlik haline sokuyor ve bu surelle

nlülkü lıaline giren bu bu toprağı z.iviyeye vakf'ediyor.

Bu ve buna benzer kayıtlar, bir çok zi1viyetlerin nasıI tesis

eıiilnıiş olrluklannı açıkça gösternlektedir. Fi lhıkika, bu deri'işlcrtıtıritlırra akvaın ve akrabalırrile gclib 1'cl leşnıiş olan nluhacirIerdirvt' tıöyle hİli bir yerde ziiısıyişiniıı ıenıini için olnıulılfazası için de ıesisikııırıak deırıek oluyor vetılırıasının tiili bir alameti sayıIıyor. (l41) numzualı kayıtta da,

Akça Kuıınl denlekle maruf bir zenlin üzerinde bir takımnıtı;'iliyetler!e topruğl işliyen ş|ıdAt g<ırtılnlektedir. Diğer bir köy deyiııe şcırteııd'irilırlek şa'_tiıe den'işleriıı eliırdedir (2o2)' Nitekim'Yllı!aıı Abrlıl z-iviyesiııin Bozdağda Karlı oluk deresi ve Kabal(t-ız rlcıııııekle meşlıuı' yerleri bu şeyhe verilnıiş yurtluk yerlerdir(9tJ). Ayılı şekilde Şıu'ki Kıırüisarda kadinılik yurdlıırı üzerindezlıviycclİr olaıı bir Abdalın taalükatınııı' ayııı zamanda tatih_iviliiyct ı-ılııı-ılarıır evlidı da olnıalaırı dolayısiyle ve yoI üzerinde biryerrie oturub geleııe geçene hiznıet ettikleıi içiıı, "salb ve siyaseticab etıııedikçe'' lıiç bir kimsenin müdırlrule edeııliyeceği bir is-ıikliıl içincle. o mıntıüiayı idare ettikleri anlaşılnraktadır (l58). Buzaviyc sahiplerıni fatih-i vilİyet olaırlurın evlidı olııak anılma|arırlu dikkate şiıyaııdır. Fillıakika, diğcı tııafIaıdlı da bir çokc|cıvişleriıı lıizzat o nleıı-ıleketlerilı fcthiııe iştiıik ctnıiş Gazi asker-lcr olciııkları da ıııalünl<lur. Eksenye bu gibi hizıııetler ınukabiIioliu'ak kendilerine veıilen boş topraklar üzerine iileleıile birlikıeyerlcşnıektediıler. Bu suretle bir çok köylere isimlerini veren

şeylıler nıeVcuttur.

Bu iınlı' ve iskiıı işiırin vüs'ati hakkında bir fikir Vermek

39

için, ayrıca şu nıisalleri de zikredebiliriz: Rumelinde, Yağmur oğluHasan Baba zaviyesi, Tarırı dağı kurbünde h6li ve viran bir mezreaüzerine kurulmuş olnrakla beraber' kendisine cezbettiği kalabalıkve civarında bin1 edilen değirmen ile bahçe sayesinde, buralarınmimur olmasına ve gelene geçene faydalı durak ve uğrak mıüallihaline gelmesine sebeb olmuştur. Bu zdviyede 28 nefer derviş top-Ianmıştır (l79). Hasköy civarındaki osman Baba zaviyesi de,osman Babanın tapuladığı boş yerler üzerinde kurulnıuş olmaklaberaber' bu şeyhin mAiyeti defterde 69 kişi olarak kayıtlıdır. Bu za-viyenin eşyası arasında 16 kazarı, 37 tepsi, l6 Bakraç ve saire mev-cut olduğunu, merasim günlerinde pişen yemeğin ehemmiyetihakkında bir fikir vermek için zikretmek mümkiindür. Filhakika,bu zaviyeye senede 356 kadar kurbanlık koyun gelnıekte olduğuyine kayıtlardaıı anlaşılnıaktadır. Ayru şeki lde zaiiyelerle birliliteo zaviye civarında toplarıarı kalabalığa bir misal olarak, Dinretokacivannda Elnıalu n-ıezreasında yerleşnriş olan Tenıuılıaıı Şeyhe ;iitbir kaydı da zikredebiliriz. Bu zaviye civıuıntJa, salıibi vakıfevlAdından l28 hane nıevcuttur ve bunlar biltıil beratla bu va]<fatasamıf eden vlhaneden ve beratsız olarak tasamıf eden diğer 3Iharıeden ayndırlar. Ayrıca bu vakfa hiznret ettiği için nıuif addedi-len 53 hane mevcuttur (l7l-' 174). Ayru şekilde, Eskihisarı Zağradeberveçh-i timar tasarruf edilen Mümin Baba zaviyesinin de 3 neferdervişleri olduğu gibi (l77). Şeyh ömer Dede zaviyesininderviŞleri de şeyh-i mezbürun nesli olduğu ve bizzat kendileriçalışıb zaviyeyi işletmekte oldukları tasrih edilmekledfu (2l2).

Açllacak loprak aytran nıulracir t!ervi.şler:

(iciıiilüytıı' ki; zaviyelerin pek çoğu bo5 toprak bulıııak ve[.tııılilt:riııtj y't:ı v'tı y'ıırl ctlinıııck i1'iıı gclib yeni açllaıı Ruııı rııcnıIc-kcl lcı iııc 1'tlı lcşı-:ıı ıılulıaciı-ler tarı[ından kuru.lıııakıarlır. Filhakjkaycııi lıçıluıı voylı boş bulunıııı [ıu toprııklar üzerjncje zıvi1'elerin te_siri tıraliırıııı şcııIcııdirıııek iıııAr ve iskiıl etınek hususıında büyükbir roI tıyniıııılıktlıdır. tjiIIıajiikı ycııi açılııı ve1,a boş buluı'ııın butuprııklıir üzeriııtle zaviyeleı'iıı tesiri oralarını şerılerıdimlek inı6r ve

sonra göl'eceğimiz veçhile, zaviyelerin ekseriy'a devlet tiırafiııdanbillussa seyalıat ve nıübadcIc işIeri için tetılikeli addedilen yerler.de tesisi teşvik edilnıektedir ve bu bakınıcJan clağlarda korkunçboğazlaırtla tesis edi len nıelce'lere, jındarnıa karlüt-ıllarına benze-ıııektedirler.

Bu llususta bir fikir edinnıek için b0zl zaviye kayıtlarırugözden geçirnıeğe devam edelinı. Bu suretle vaziyelerin dağdarı,bayırdan yer açmak ve yeni köyler tesis eııııek hususundaoynadıkları rplü daha iyi aıılıyacağız:

SaruIıaııda Nif nahiyesinde Kapu Kaya ti :nıekle rııaruf mev-zii [Iııııza baba ninı derviş "dest-i reılcile açub ihya idüb, sugetirüb bir ziviye bini idüb, bağ diküb'' Allah rizasiycün oradıul

4tfi

tı<lı rlar.

(2l_5) ııuılılualı ka;'lttı jse ; 'luf'ııı Decle ıiliıılılerııt'şhuışcyhiıı lleııdi biııa e(tiği zaı,i1,esiııcic geleııe geçeIl. sıl'l,:dilnltlkiizeı'e vlıkl'ettiği ıııiilkler ilrııslıırJlı, tlcğiı'ıı'ıcrı, [ıırııç[u lılıılçe r'e siiireyılıııntia, nıeşlıuı' bir cins aı_nıııt ye tiştire n "Koz deresiııtlcki Abısııırıl-ıııtluğu'' cllı tıulunnlıktıdır. tIcle değiııı'ıeıl 1,upub vıkf'etıııeklıcıııeıı llcııicıl tııııuıııi biı'usul sayıIlılıilir: Vaııı;ırIa Ak-l'lızıIu [Jıb;.ızlıviycsiııiıı clcıl'i:1leri bir çclk dcğimıelllcı' y'ıpıııışlır \'edı:ğiı-ıııcııleı'iıı ctı'lıfında bllğ ve lıığçe yetiştircı-ek zavi1,elerinder lıkf'etıııcll içiıl ılıüsalıde ;llnııŞ|lırdlr. Fakat l'aktilı' ;ıldıkları buııı[il;;ılıtlt'lcı slı,l,csiııtlc rcsiıııilcıı lıf}'edilen dcğirıııcrllcrlc cişı'iiılııııı]ıvllıı [ıa11 vc balıçeleri ziıııluııla çok bü1.ünıüş olı,-'lık ki. n'ıuıh-lılır bir lcı'lıııııla "tııkıt sair değirnıenIcıiin ıc'sıııin vc Rlıtıvı nehri_ııiıı ve Vılruı tıttallırctiı ı-ılalı blığlırlııılr ve bıJıçclcı iııiıı öşı'üıı ı'er-ıııı.:ıııck caiz dcğildir.'' rlcııitlıltlktedir. Filhakikı, [ıtı zal'i-yede,zLtı-ııııııla dcıvişlcı iır s:ı1,ısı lııulıtelif tarilıle rde _5, I(). l9 olırııkıuttığı gibi. iki ikigöz dcğiınıcıı <le 4, (ı değiınıeıı tıInıuştuı'(20tl).

Ayııı şukiltlc, Nigcb<ıluy;ı ııi[ıi Derviş|cr k<ıyil t!c ştı ,şckiIdelt'şckkiil ctıııişıir: I(oyuıı t}alıu derv'işlcıiııdeıı Ali Kt-ıcu niırrlt:rvışiıı z.aviycsiııiıl vaktilc lıiç bir evkatl vc varidatı y<ıknıuş. BuZat ölclükteıı s0lll'ıl ahblı1ıllırı toplınıp "kcııtli 1,eıi,;tirdikleı i''blğlarcllııı'ı,e hıılıçelcrdeır lıasıl t:vledikleri z.ltviyede geleııe gCçcnesiırfetıııeğe başlınlış|ar. Bu nıiıııdiıda boş ve defterrieıı lıaı'iç birllleZreayr tapııIiıyub, bedel-i öşr senede 200 lkçe vemıek üzere,PıdişııIıtan lıtiküm alnlışlar. ondalı sonra, bu ll)ezreil i1:inde ikiileğiınelı bina etnıişlet Ye t)u ıiUretle zaviyeııin vakfı olan llleZrea)|avaş yilVaş büyünıeğe başIınıış, hıriçdeıl kinıseı;iıı 1,azılısıolnııyan kiılırlerden de l4 nct'er kadır kifir tcıplaııırıık rııezrea 45lıanelik bir köy hıline gelniiş ve zıuıaırııı Pııclişalıı dı bu kö1,übiitün lıukııku ve rüsünıu ile, ııiifuz ve kudretini bu suretle1;iisıerıııiş rılaıı ziıviye ye vıki'etnıiş ( l li l ).

(lirnıcıı ııılıiyesınde 'I'iıılüı '[';ış t3ey Oğulu IIızır l}alıııyir ve-ı'iIcıı vı-l kcııtlisi tıııiıl'ıııd:.uı ılı zıviycye vakf'cc|ilcn yerleı iizeriııdet|t: ıız zınıaırda 22 lıaııc derr'iş tcıpliıııııllştlr. Bu dervişler bız'zııt 35ıııtıtlIuk ttrlıuırı ekiIcıı bir toçırilğı işIcnıektcdirIcı' vt] J(x] ki'ıdarlıı'ılıut ığlıcı ),etiştiIn]işleıdiı ( l93).

GörtiItiyor ki, ıllevzııutıiılıs cttiğinliz deı.uişleı, zlhit vc tu-

43

gelüb geçene hizmeti dokunouğu sebeble; Sultan Beyazidtarafından öştirden effedilmiştir (89). Kütüya köylerinde birindeGene Abdal ismindeki derviş, bir zdviye binA iderek ziviyecivannda kAfir zamanında kalmış "k0r yerleri'' dervişleri muavene-tiyle açub ziraat etnriş olduğundan; Kütüya kadısı, bu dervişlerin"kAfiri körden yer açub, ziraat idüb zlıviye bina itdüklerin''Padişüa bildirince, ellerine bAzı vergilenden nıuAfiyet için htikünıverilmiş bulunuyor (30); ayru şekilde, Kütahyada Beşpamıak is_

nıühendisler olduğu da anlaşılnraktadır. Zanıaııın teknik vaziyetidüşünülecek olursa, münasebetli bir yeı<le bir dBğiırııen bina etıiek

Hacı Baba, zaviyesine iki değirmen ile nıülk zeytün bağçesi ve ar-mutluk vııIıfedilmiştir ve şeyhin oğulları ziraatle nıeşguı olnuk-

42

(r) Hukuk Fakiiltesi Mecmuasının VII inci cildinin l _ 2 inci sayılannda (l%l)..Suttan_lannın tenılik hakkı vc mülk topraklar'' ismini taşıyan m,kolemize bakınu cr. ksj_

u

söylenıektedir. Şüphe yok ki' bugüııkü bazı Faşist rejinllerdekillrklı nıilisleıi gibi. Ahileleriıı enui altındaki gençlik teşkilitı da,

sillılı ktıIllııııııısıııı öğrenmiş oluyor ve icitıında Ankara Ahilcrininy'ı1'ıııkları gitıi, irliıri bir istiklitle kadar varan Sağlarn bir te şkilat ka-

biliyetini göstcrebiliyorlardı. Bundan Sonra göreceğiıniz Veçhiıe;

lcıılıA ve ıssız yerlerde idet6 bir enıniyet karakolu ve bekçi vazit'e-lerini gört:ıı vlızi1'e şeyhleri'ııiıı bu lıususi ziviycleri clc ıııcak ken-

dilcriniıı teııısil ettikleri bu harb Ve tenkil kuvveti ile izü edilebi-lir.

Derbend bekliyen dervişler ve zAvİyelerin emniyet vemenzİl vazifeleri:

ZAviyelerin biı kısmuıin tesis ve nıuhafızixınrn sebebiııi' boştoprak bulub yerleşmek ihtiyacında okur nıuhacirlerin nüfuzlumiimessilleri tarafından yeni açtıkları topraklaruı geliri nlukabili ola-rak, devlete dit umumİ hizneüerden bir kısrruıu kendi üzerlerine ala-rak yolculara ve nakliyata yarüm etmek Sııretile nruAfıyetlerini idAmeettirmek teşebbüsü gibi telikki edebiliriz. Filhakika, unutrnamaklAzımgelir ki, hiik0metin zaviye sahibleri gibi iç kolonizasyon işlerininfaal ajanlan vaziyetinde hakikaten ma}ıallinde açılıııış olnrıısı vemüessir bir şekilde yolculara muavenette bulurıabilmesile kainrdir.

'aksi takdfude ya (l5) numaralı kayıtta görüleırği üzeıe, yol üzerindevaki olrrnöğı için zaviye olrnağa sel6lıiyetli olanrıyacağıırduı baüse-dilerek, veyalıut (l2, l3' 14) nunıııralı kayıtlarda olduğu gibi'şeytılerinin "Ayende ve revendeye hizmette kusııru'' veya "bcl'iyitı''z6lıir olduğundan bu zaviyeler ilga ve yüut salüblerinin elinrlenalırıub başkalıınrıa verilnrektedir. Diğer tıral'tan' devlet içiıı ııuıl0m birçok zaviyelik yerler boş ve hanb olduğu zaman, oıalaı'ını tekrarşenlerneğe ve zaüyeyi işlefrneğe iltizam edenlere ıckrar verilnıekte-dir. Nitekim' Kütahyada Şeyh Salhk zaviyesinin vakıile timaıa veıil-diği için harab olnıuş bulunduğunu gören bir vilA.1'et müıarriıi, onunrerkeze "ıaıü ider kinıesıre bulunu'' diye bildiriyor. Bu suctlc tıuzaviye şeyhliği ıalibi ıüıdesine havile edilıırek üzere, 6deti ıskıdaclır(l5). Bu şekilde nrüılıal ola-ıı diğer bi zaviye şeyNiği için ise; KüııJıyakadısı Ahi Hızır'uı rnıinasib olduğuııu bildimıektedir (16). Ayruşekilde Küahyada haıab bir halde bııakıIııış olaıı Şeyh Baılışa1,ş zavi-yesinin "inrıuetirle'' Isa Fakih "iltizarıı gösterdüğü ecildeıı'' kcılılisiıiesadaka olurınıuştur (t8). Alıu Suretle K:rrıııııur'cla Öyüi.lü Vinın cierü_

len mezreayı derviş Balıyyiş "ürıİ Ve ayeı)de ve revendeye hiznlct

46

eyleılıcğ.e iltiz-ilıı giistcıdiği seheMeıı'' Cenı Sultan işaretile nıezküıcleıvişc kaytlcıluılıııtışttır. DaIıı sonrtıki bir tarilıde de ayru zivi-ye"Lliıyct ııllıIilılliıııle l:ıiı zıviyc olcluğu ecildeıı'' kaydiylc "nıuk;u-iır

kıluıııııştır'' VL'['ıu şcylıiıı evlidı bu zıviye civarıırda "keııdi

çiftçilcriylc"' zirıuıt idü[-ı iiyeııde ve revendeye lrizırıet ettikleri niukabi-liıldc lüsiını vc aviırız viı'nrezler inıiş'' (36). Kadı olanlu_ııı kinıe diltır-lerse veıt|ikleri diğer bir zaviye lızülkıııcla da: "Hacı I'lızır, tıunirine ilıi-zarır itıııekte'' cliıle berıt verilnıjş, o da zaviyeyi yeıriden inşa iIe

geleııe ı't: geçcıte lıizııet etnreğe başlıur'ıış olduğu kaydını görnıekteyiz(37). t]uıı;utliı bir kaç defıı yzuıdıkuu] sonra yenisi yapıırlım-ııyıın birzaviycniıı' "ytıl iiz-cı'iııdc ve iyeılde ve reveı'ıde yatağı oIduğu'' ile

sü'iilt'ıek bu dela ısıl vlülf köy içiıxle kurulduğunu görı.iy'onız. Sivırs

Lıraflaı'ıntt.t ycıl iizeı'ilxle "nıenıerriırisa'' "nıaha-lli hauu'' bir tlkınıviriıleleıi "şenledüb ve zaviye bünyid idüb Ayende ve revende1'e lriz_

nret itrııt'ğe'' lıiı tukınl dervişIer "il(iz-luıl" etmişlerdir (l52). Çoruııllulivırsııü: "lrariç-ez-delieı''', "nıa]ı0f ve tiılııüIuzu v6citj' bir 1'cıdeMezid Fikilı o', nıgscit ve kArbaırsaray binA idiib şerıletııek içtin gele-

cek halka bir tıü<ııll nıulfiyet|er bıüşedilnıesilri temin etnriş buluıı-duğtındıın; bu şekilcle "koıuğı nruhafazı içiıı istinıilet'' ile cenı oluı-larla teşkil edıten bu köyiin mAlikhane hissesi "ziviye"ye iitbuluıuııaktadlr. Bu kayda rüızrran; "zİviye'' kelinıesi gayet unıuııri birmAni ifırie elı)lektc ve baız:ul bir tektle, bir kon;k yeri, veyalıut burada

olduğu glibi, bir kiı'blulsirııy bile zOvi1'e addedilnıektedir. Filhakika'(2l9) nuıııiırı]ı |ı.ayltlıııl da :uıIaşılacağı veçlüle; zıviye yolculann cııi-yetle iıüb istirlülat tdcbilccekleri, liıtti yiyecek bıılabilccekleri lıir -vcr-dir ve ıırviyt:ııiıı [ıiı'az biiyüğü bir inuret addedilebilir. I}u klıyıtdııvili1'et nıulııın'iri, Sililkeırin, Kıbrıs fetlıoluıialırl:.uılxri gayre tle geçit

yeıi olduğu st'Lx,:b,tlcıı, ziviye değil lıattİ inıu'tıttl külli llıti1'acı ','aıkcııziviye vakl'ııııı'ı ııledrestye verilnrcsiıri çok ııriıutsız buluyor vc gclütı

gicleııleıin yatıclık ü'eı' lltıSuSun(!ı nıüzı1l,}-a çckıııelc'riı-'i nıüırlısibgömıiycrck "h:r }iitIi|.I"ı sibık ılıın çıkıııltk (iz.crc" zıl'i."-clik üz-*ı'c tı_

saınlf ıııııı <tcl'tcıc i'clç:iri1,or' Nitııkiııı lJıııslı civlıı ıııt jlı ı|:ı Sltıııit [-)l-:ıl.:

isııriıırte bil dtjı'\,!ş l}ııı'sıı ile lııcgöl iırltsııı(ıit ]\}..sU kcıı,ııııidlı txi;-Iı:

kılrbıuı_sıu'aylı l-ıir ıııerkez_i itliırc etıııcktedir. lju 1'tı'i k,'ııtlisiııdcıı ıır'rel'

Çiçek Dctlc şe ııiı.:ıııiiştir' (8ıJ, 6_5). Ru k;l1'ıtllu Lıiz-c gcjsterlııekt*ıi:r ki.

ıııevzuu[iılıs ()tli!|iııli1. L)cdclı.lı v,: Şc1lıicr yitIııız ullt}:7.ı'.'ii'g|1;1';;,

cteği1.5, z:ü',ıı,tıleı iıı ddıu biiyüııi,iş lckillcıiııdeıl bıık.l'oir şu'"

tıL'ıı}';uı lr:kli.:]cıin vc kfubuı..;lıllty'l; },iııllı\ ..tlrlı:ıiııilı de |-ılı1ıllll:ı ı-lu-

ti

lunnıaktadır.

Tekkeler ile konak yeri ve zaviye zırasındaki bu vazifebirliğini aşağıdaki kayıtlarda da görnıekteyiz: Nigeboluria HezArGırad civannda BAli Bey oğlu Yahya Beyin tekkeii Tutrakzm gibiRumelinde şekavet yeri olarak tıuıılıın ve halk ağzında,

'on ,-irn-

lara.\adar,_"Tutrakarıdan gelmiyorum'' yAni, o iadar kaba değilinı,şeklinde dolaşan bir sözün yaşirmasına sebeb olan bir ierde,kumıuştur: "zikrolan müal, itiatla mat0f ve haramı yatagiolmağın, olyerde mezkOr tekkeyi biıü eyleyüb ve haynıanariiıAyende ve revendenin

- atlanna ot biçüb ooun gettırmek içün

mezkür kAfirleri cem eyleyüb teskin etdirmiş. ol valitdenueru zit-rolunan mahal, mezkür Bey sebebiyie müemmen olubmüslümanlar iblA havf gelüb gider olmuşlar..."Bu suretle meyoana

kaydının kullaırıdığı tAbir ile. Padişahzaviyesine'' vakfedilmiştir (l83). Ayuyol üzeri olnıakla kalnıayub ayn, ,aman-

görme si ne m üs u s ", -1ş;,g, ;iT #:ı:|;[J #ffi il: #' i;,,Jx

tavsif edilmektedir.Bu suretle kendiliğinden bir isk6n ve kolonizasyon şekli ol-

adi kontrblu altında çalişan birklini aldıklarıırı ve zAviyet haline girdiğini ve bu sureileişlerinin rnuntazam işlenıesineve zenginliğin artması için ne

*iİİi:H,il::}.'lruıı:sürenharblerneticesindeharabolant.#T'Jil,]i:fİ;:'"T}ffix'i

T-eyrş _ve emniyetini temin ederek halkı celb eo'eaııınek ı|ındüşünüleıı tedbirler arasında; (madde, 3) eski zaviyelerin invari'".

(27) Ve haric_ez-defter bazı mah0f derbend ve mcmerr_i nAs v6kı' olan kur6da kadim-albaş felretinde-i yazlıb ıiınarakda, o hili ve haendigAr-ı gerd0n iküdann eyyim-ı adilcl-inde il veolınağ|a gelüb her biri yerlü yerine müreınckkin

4E

münasib mahallerde yenilerinin ihdAsı hususu, vildyet muhanirinedevlet merkezi tarafindan sarih bir tAlimat şeklinde tafsildtiyle em-redilmiş buluıımaktadır(27). Bundan başka, zaviyelerin oynadığı rolhakkında bir fikir edinmek için Sultan Süleyman tahrirıerine "gore;

bu sıralarda Anadolu vilAyetinde, (623), Karamanda (272), rt.um), Dyarbakırda (57), Zülkadiriyede (l4), Paşalistire livasında (20), Çirmen livasında (4) zaviieunu hatırlatmak da lAzımdıizeı.

Bu zaviyelerin her birinin en lüzumlu ve tenha yerlerdem.ırnur bir konak yeri hizmetini gördüğiinü, derece derece muhtelifbüyiikliikte olanlarının, imaretli ve kdrbansaraylı şekillerinin mev-cut bulunduğunu da biliyoruz. 7,aviye şeyhlerinin a1mı zamarıdagerek zaviyenin ve gerek civarın emniyetinden de mes'ul bulun-duğunu hatırlıyalım. Filhakika, osmanlı Imparatorluğunda aylıklaasker ve memur kullanacak kadar para elionomisi hıınt.şit oi'halde bulunmadığından, her vazife vö memuriyet toprak geıırinoenbir kısmının hasr ve tahsisi veya sadece bazı vergilörden-mudfiyetmukabili olarak iyfd edilmektedir. Bu zaviyette yoııarın u, ...i.-ketin emniyeti ile aldkadar olan devlet; çok defabu emniyeti teminedecek zaviyette olan kimselere, harb adamlarına veya cemaat reis-lerine bir köyün timannı veya bir derbend yerinin bic resmini ver-mektedir; veyahut o hizmet mukabilinde cemaati ile beraber o ci-varda yaşayıp her tiirlü vergi vermekten affedilmiş olmasırıı kabuletmektedir. Fakat bu kabil kimseler, bu gibi muffiyetler mukabilin-de' o yerin emniyetinden mesuldür. ocivarda bir lrırsızlık veya

olub şenlenüb, ehili-i mezb0re zikr olan hAli ve harab zaüyeler ihyA olunması l6bud velizımdır, memilik-i mahrüsaya ahi intif6'ı vardır deyü rica eyledlikbri Misden, vukuıüzere der-i devlet nisİba arzblunduba pa ensartihu hazetlerininhayrArı Amme meyl_i tAmmesi olub ba'zı e olub girü ihyAsı lİzımolan kuüya ve ba'zı mahüf derbendlerde be ıabtıa-oıan manııerae

neşredilmiş bulunacak olan "osmanlr lmparatorluğunda, XV. ve XVI ıncı asırlarda,zirai ekonominin hukuki ve mali eseslan'' isimli kiübımızın 5irinci cildinde xx ""."jrah kanun olarak mevcuttuı. (sf. 74).

(28) Iktisad Fakiiltesi Mecınuası'nda neşrcdilrnekte olan ,.osmanlı lmparatorluğunda

büytik niifiıs ve arazi türirleri ve HAkana mabsıt( istitaslik defteıteri'' isimli "ttiatı]"iır"bahruz (Cild: II).

49

kabil vakasr vuku bulursa onlar tazmin etmekle mükellefdirler.

Suret-i teşkil0tına hAs oyelerin (156, 155, 156,

(83, 65 edeceği veçhiledemekle maruf virdnelerde (136), Ahi Çukurunda (119), "be-gayet

muht6riyetten istifade eünektedirler Ve zııınailna göre yolların em_

niyetini en kolay, en müessir ve cn ucuz biı şckildc temini için bu-lunmuş en iyi çareyi temsil etnektedirler.

50

Zffviyelerin idaresi ve işleyiş tarzı:

Bu zAviye şeytıliklerinin ekserisi, vaktiyle o zaviyeleri tesisetmiş olanların evlidlan elinde ve evlddlık ynfuftze) ohrak bulun-makla beraber; zamanla evldt munkariz olunca veya şeyhlerin bazıyolsuzlukları görül ünce, yerine devlet tarafindaıı başkalarırun tayinedildiği (l7' 29' 34) ve bu suretle valdın evldtlık vakıf halindençıkaıak bir Amme vakfı haline girdiği görülmektedir (22). Diğer ta-rafdan bu zaviyelerden bir kısmrnrn doğrudan doğuya devlettarafindan açılmış olması da mümkün olduğu gibi, bazı v1krflarşart olarak "hAkim-ül-vakt, her kim bu makamrn hizmetine elyakise anı şeyh nasb ider" kaydını koymuş bulunmaktadırlar (215).Filhakika, diğer vakıflar glbı' zaviyeler de vAkrfların tayin edeceğişartlar dahilinde idare edilmektedirler, onlann da bdzanmütevellileri ve nazırlan vardır (665, 83). Fakat topraklar daha zi-yade, vaktile yurtluk olarak virilmiş olub dilenin müşterek malı za-viyetindedir. Bu vaziyette' bittabi bazan şartı v6kıf iyice tesrihedilmediği için, evlAtlık vakıf halinde idare edilen zaviyelerdemeşihat "bervech-i iştir6k'' tasamıf edilmektedir (217). Fakat çokdefa, bir zaviyenin idaresine seksen kişi kanşmasın diye, "iştir6kmerfu olmağın'' ibaıesiyle berAt hak saİıiblerinden yalnız birine ve-rilmektedir (38). Filhakika, yukanda pek çok misallerinigördüğümüz veçhile, bu zaviye müessislerinin evlAt ve akrabdlaıı

(29) Hukuk Fakülıesi Mecmuasında (1940 senesi VI ıncı cildin birinci sayısrndaneşredilıniş olun "EvlAdlık vakrfla/' başlrklı y anmızı bakınız.

5I

Rumda dört tAife vardır kim misafulerarı-ı Rüm" biri "Ahiyan-ı Rüm'' ve biriBdciy0nı Rüm''.

ImdiHacıBektaşSultanbunlarırıiçindenBdciyarı-ıRimı

52

ihtiyar itti kim o "H6tun Ana''dır, aru kız idindi, keşf ve kerdmetiniana göSterdi, teslim itdi, kendi Allü rahmetine vardı.

SuAl: Bu Hacı Bektaş hazretlerinin bunca müridi ve muhibbivardır, bunların biatleri ve silsileleri nerede olur?

Cevab: Hacı Bektaş, H6tun Anaya ısmarladı, nesi varsa.

Kendi bir mevczub budala azİzd| şeyhlikden ve müridlikden fariğidi. Abdal Musa dirlerdi bir derviş vardı. HAtun anarun muhibbi idiol zamanda şeyhlik ve müridlik iken z6hir değildi, silsileden dahifariğlerdi. H6tun Ana o| dziziı üzerine mezar itdi. Geldi bu AbdalMuJa bunun üzerinde bir nice gün sAkin oldu." (Aşık Paşa 7,Ade ta-

rihi Sf.20).Bir çoğu aynr zamanda tekke misill0, müşterek bir dyh ve

ibadet yeri olan zaviyelerin, gerek mutad oları vakitlerde yolcularatemin eftikleri yatak ve yiyecek ve gerekse müşterek büyük merasimgürılerinde hazırlaüklan yiyecek hakkında bir lıkir edinmek için on-lardaıı bazılarrın süib olduklan eşyİırırn gözden geçirilrnesinin fay-dalı olacağuıı zaruıediyoruz. Ş6y6ıu nıemuniyettir ki, tetkik ettiğimizdefterlerdeki zaviye kayıtlan çok defa bu gibi malOmatı da ihtiva et-

mektedir. Fakat, bu hususta bu defterlerde ne buldu isek almış ol-makla beraber bir zaviyenin iç hayatıru ve dirıi vazifelerini tetkikiçin başka menalardarı aynca istifade etrneğe de lüzum vardrr. Buhususlar ayrıca yapılacak işlerdir. Biz burada yalruz şu kadanruhatırlarnakla iktifa edelim: "Umumiyetle, büyük bir çiftlik' bir ziraimerkez ve milikAne manzarasnl arzeden zaviyelerde her tiirlü ziraiişler, büçıvauılık, meyvacılık, finncılık, deeirmencilikyapılmaktadır ve bilhassa hayvan yetiştirilrnektedir. Bu hususla birmisal vermek için Ayün taraflannda Umur Paşa tiirbesi evkafınınbu şekilde büyük bir zirai işletrne halinde bulunduğunu harrlatalrm(105). Fithakika bu vakıf çiftlikte _32 baş su sığın, 70 baş kara sığıımevcuttur. Bundan başka bu çiftliklerin aynca, yoncalıklan, koru-lan, yaylak ve kışlıklıı'ı, oııakçılan ve ihtimal "orüakçr kullan'' mev-

cuttur@). Fakat, btıyle büyük bir işlerne mahiyetinde olan bir vaKuızamaııla maruz kalacağı buhranlaı' ve ziyalar da bu kayıtlarda

(30) Iktisat Faküllcsi Mıjcnrııaslnııı l,2 vc 4 üncü sayalrnnda çıkmış olan "osmanbImparatortuğun<la toprak işçiliğini <ıganizasyonu şckilleri: I, Kulluklar ve ortıkçı Kul_

Iar'' başlıklı makalelerimizc vc lıunlıı içintlc bilhassa 47 numaralı notun bulunduğu yere

ve XXXV numaralı kayda bakrnız.

53

ünkti, bir çok vakıflarda vaktiyle kaydedilmiş bulu-

lerle diğeiğft hayvanlan ve kullar' kiyle bir çıttlıltden bir vakıfta ua]n zaman rdare edilememektedir'

Kullar zamarıla hüler arasına kkazarııyor; bir kısmıyüztinden ölüyor vedisini hissettiriYor.

olan zaviyelerdir' Kullarınen bir zaviYe misalini Bursa

ettiği zaviyederin, çift hayvan-veYa arab kula

eşya listelerinden arılamaktayızaji merkezleri olan bir çok zavi-

miiridlerini de müslüman olmuş

temin effniş olduklan nazan dik-

kati celb ernektedir. Bir çok derv

bulunmalan bazı mütevellilerinisaret eünekıedir. Eski hristiymutaassıb ve hararetli bir din

Aşik6r olduğu gibi. uzıın s

metkarların, coşkun Ve

müslümarılığı kabulHıristiyan memleketleneviden faaliYetleri,

lardu. Aynı şekilde' bu wikatle-

beraber Yeme-kabul edebili-

ci

ı iı llıııxlıııl lxışkı, son zanıarılarda Rumelinde bazı dervişlerin bera-

lrı çiılışıb elıle ettikleri mahsullerini iki gözlü ambarlanrıa taksimt:tlt:ıck bir göziin mütevasınr kendilerine ve diğer gözdeki ma}sulle-rini yolcuların fukaralanrıa tahsis effnek üzere kullandıklan nakledil-mektedir. Bu hareket tarzlan, onların h,ayıı ve berıi nevine hizmet ga-

yesine kendilerini hasreffniş olduklanru istidldl ettirebilirler. Herhalde muhakkak olan bir şey Valsa, o da bir içtimai yardrnmüessesesi olduğu kadar, bu tekkelerin ayııı zarrıanda bir ima; veisk6n vasıtasr bulunması ve emniyet ve münakal0tın temini ve dirıipropagarıda bakımındarı birinci derecede ehemmiyetli tesirlerolmasıüil32).Diğer taraftan, bahse mevzu zıviye|ei turan veya ;dare e'ıleniein miimessilleridirler.B, tu.irrı".in ekserisinde bildhare bektaşilikte clduğu gibi lstim dini yerü halktarafindan benimsenebilmek için lAzımgeten bütiin kotaylıklan ihtiva eden bir şeklegirmiş miinelver, müsamüakAr ve telifçi bir mahiyet alarak bazen yerli 6yin ve itikad-ian da benimseyebilrniştir. Bütün insanlann kardeştiğ, işe ve ücdan temizliğne naza_

ran dini Ayin ve ibadet sahasındaki şekilcitiğin kıymetsizliğ gibi, her dervişinedüşüncede gizli bir şekilde mevcut bulunan fıkirler, dini kaynaşmayI tıiiyiik nisbette ko-

yerli Ayinler üzerine ilAve ve ilzam etmiştir. Bu suretle dini kaynaşmayı mümkiinkılarak Hıristiyanlar için lslamtığı kotayca kabul edilir bir şekle sokmak hususundabektaşiliğn ne suretle çalrştlğını gtistermek isterken Hasluck'un iki tarafu ziyaretgihlaryatan Müslüman evliyarun mezannda bir de Hıristiyan aziz bulunduğunu veya eski

Aıristiyan azizin gizlice Müsliimanlığı kabul etmiş bulunduğunu ileri sürerek ttiöeleriher iki din salikleri için ziyaret edilebilir bir hale sokmuşlar ve bu iştir6kten kendileriiçin büyiik faydalar ummuşlardır. (sf. 53' 62). Böylece Hasluck'a göre, Selçuk hane-danının cismAni ve mevlevi dervişIerinin nıhanİ merkezi olan Konya'da, aynı suretle

olmalanndan geliyordu. (sf. 4 I ).

(32) Bu zaviyetere uğnyan yolcular orada heıkese açü bir misafiıhane, yatacak yer ve

yiyecek bulabilınektedirler. Hatti bunlardan bazılannda mevcut kazan ve tepsilerin

adedi hiç olmazsa Ayin ve bayram giinlerinde tiiyiik miğasta yemek dağıtıldığını isbat

etmeltedir. Mesetİi, Hasköy'iin köylerinde Yağnur oğlu Hasan Baba zaüyesinde 16

kazan, 37 tepsi ve 16 bakraç vardır ve senede 350 kadar adak koyun kesilınektedir (96).

Çirmende Hızır Baba zaüyesinde sekiz kazan, 16 tepsi vardır. Diğer bir çoklanndagerek yemek takımlan gerek halı, yatak ve yorgan çohur. 63 numarada kayıtlı bulunan

Ahi Ana zaüyesinin eşyalarına da bakınrz.

55