Kolonizacija I

Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet

Katedra za arheologiju

Grka kolonizacija na obali Jadranskog mora juno od Epidaura

(Apolonija, Dirahium, Olcinium, Buthoa)

(Esej)

Radili: Mentor:

Lamija Buljugi vii ass. Amra ai, MA

Nermana Crnalo

Sarajevo, 2015

2

SADRAJ

UVOD ..................................................................................................................................................... 3

GRKA KOLONIZACIJA NA OBALI JADRANSKOG MORA JUNO OD EPIDAURA

(APOLONIJA, DIRAHIUM, OLCINIUM, BUTHOA) ..................................................................... 4

Apolonija .......................................................................................................................................................... 4

Epidamnos/ Dirahium ...................................................................................................................................... 6

Olcinium .......................................................................................................................................................... 8

Buthoe ............................................................................................................................................................. 9

ZAKLJUAK....................................................................................................................................... 12

LITERATURA.................................................................................................................................... 13

3

UVOD

irenje grkih uticaja na jadransku obalu, a jednim dijelom i na unutranjost,

postepeno poinje u IV stoljeu pr. n. e., a svoj vrhunac dostie u VI stoljeu pr. n. e. kada

Grka poinje i s osnivanjem vlastitih kolonija na ilirskom tlu. Kolonijska naselja bila su

otoii helinizirane zemlje na samoj ilirskoj obali, ali i veliki gradovi i trgovaki emporiji.

U ovom radu osvrnut emo se na jedan dio ilirskog podruja koji je bio koloniziran od

strane Grka. Panja e biti usmjerena na kolonizaciju istone jadranske obale s naglaskom na

gradove Apolonija, Dirahium, Olcinijum i Buthou.

Cilj samog rada je rei neto vie o samom osnivanju gradova, tj. kolonija, njihovom

razvoju, drutvenom poretku, kao i odnosu sa susjednim ilirskim stanovnitvom.

Pitanjem grkog prodiranja na Jadransko more bavili su se mnogi autori, a prilikom izrade

ovog rada posluili smo se jednim manjim dijelom literature. Piui ovaj rad potpomognuti

smo sljedeom literaturom: Piere Cabanes, Iliri od Bardileja do Gencija, Grga Novak, Stari

grci na Jadranskoj obali, Mate Sui, Antiki grad na istonom Jadranu, John Wilkes, Iliri,

kao i lancima Adnana Kaljanaca, Legenda o Kadmu i problem porijekla Enhelejaca i

Nedima Mehia, Provincija Dalmatia od Epidauruma do Lissusa.

Tokom izrade rada koriteno je vie metoda, od tematske koja je podijelila rad na

odreena pregledna poglavlja, zatim hronoloka metoda koja je znaajna radi pregleda

postanka i razvoja grkih kolonija, a koja se vrlo esto koristi upravo zbog lake i bolje

preglednosti, te komparativna metoda koja je i najbitnija u smislu usporeivanja grkih

kolonija VI stoljea pr. n. e..

4

Grka kolonizacija na obali Jadranskog mora juno od Epidaura

(Apolonija, Dirahium, Olcinium, Buthoa)

Apolonija

Apolonija je bila grka naseobina na ilirskom kopnu. Ona je leala blizu granice Ilira

sa Epirom i moda je bila utemeljena kako bi se osigurala kontrola Ilira na tom podruju.

Herodot naglaava da se grad nalazio u Jonskom moru.1 Datum osnivanja Apolonije nije

tano utvren. Prema podacima koji se temelje na jednom Plutarhovom odlomku grad je

osnovan 588. godine pr. n. e.. Meutim, ovaj datum nije potpuno relavantan, stoga je bolje

osnivanje Apolonije vezati za manje precizan datum, negdje oko 600. godine pr. n. e..

Arheoloki nalazi u nekropolama blizu Apolonije morali bi omoguiti da se s veom

sigurnou utvrdi dolazak prvih korkirskih kolona, prema Pauzeji, a uz sudjelovanje

Koriana, prema Strabonu.2 Po Bizantincovim rijeima, prvi naseljenici su bili koloni koje je

vodio ojkist Gilaks. On navodi kako je prvobitno ime grada bilo Giglakija, koje se koristilo

sve do V stoljea pr. n. e. kada je zamjenjeno imenom Apolonija. Isti autor tvrdi da je iz

Korinta dolo svega dvije stotine naseljenika koji su se mijeali s domorodakim

stanovnitvom kako bi osigurali opstanak kolonije. To dovodi do zakljuka da Apolonija, kao

i druge grke kolonije, nije bila homogena, te da je bila u stalnoj kulturnoj i ekonomskoj vezi

s domorodakim stanovnitvom koje je okruuje.

Da je Apolonija grki grad potvruje i Pseudoskilaks u svom Peripulusu, gdje kae:

Onda od Epidaura do Apolonije, grkog grada, putovanje pjeke traje dva dana. Apolonija

lei pedeset stadija od mora, a rijeka Aris tee pored grada.3

U doba Pseudoskilaksa u blizini grada nalazila se rijeka Aris. Drugi izvori potvruju

da se rijeka Aris, odnosno Aoja, od Antike pomjerila pedeset kilometara junije.

Razvoj Apolonije iao je mnogo sporije i skoromnije od razvoja Epidamna, to je uzrokovalo

njenu snaniju vezu sa Korintom. Meutim, u VI i V stoljeu pr. n. e. dolazi do procvata

Apolnije i to naroito zbog zemljinog bogatstva koje je posjedovala. Vanost zemljita i

njegovu vrijednost za narod Apolonije potvruje i Herodotova pria o Eubeji koji je kao

1 Novak, 1952, 151.

2 Cabanes, 2002, 13.

3 Wilkes, 2001, 108.

5

iskupljenje za sljepou koju su prouzrokovali Apolonjani traio na dar dva lijepa posjeda te

vilu u gradu.

Izuzetno bogatstvo podruja Apolonije odravalo je vrlo uski oligarhijski reim, koji

je opisao Aristotel ne mogavi utvrditi nikakvog traga demokracije u gradu, gdje je manjina

slobodnih ljudi kontrolirala veinu koja nije bila roena kao slobodna.4 Podanike su

sainjavalji domai stanovnici tog prostora, a povlateni dio drutva tj. aristokraciju su inili

potomci prvobitnih kolonista. Apolonija kao i Epidamno stoljeima predstavljaju sponu

izmeu Grke, zapadnog Balkana i srednjeg Dunava. U helenistikom razdoblju one su bile

strateke baze za vojne ambicije kraljeva Epira i Makedonije, a pritom osobito Apolonija,

glavna luka gdje su se iskrcavale rimske vojske.5 Apolonija je bila luka preko koje su prolazili

korintski proizvodi ka unutranjosti. U novije vrijeme Apolonija je izgubila status glavne luke

zbog promjene toka rijeke Aoje, a ostaci helenistikog grada stoje usamljeni na brdu Pojani.

Razliita kolonijska naselja, a nadasve dva velika grada, Epidamno i Apolonija,

odigrali su vanu ulogu u razvoju june Ilirije.6 Oni su bili putevi prodiranja grke kulture,

jezika, umjetnikih proizvoda u barbarski svijet, ali oni su i mjesta pogodna za pojavu

mijeanog drutva, zasnovanom na uzajamnim prinosima.

4 Wilkes, 2001, 124

5 Wilkes, 2001, 125

6 Cabanes, 2002, 33

6

Epidamnos/ Dirahium

Osnivanje Epidamna vee se za 627. godinu pr. n. e. i za jedan korinski pohod iji je

voa bio ojkist Bakhijad iz Korinta. Za ovaj grad specifino je postojanje dvaju imena

Epidamno i Dirahij. U literaturi se vie upotrebljava prvo ime, dok kovani novac nosi kraticu

Dry. Sazidan je na stjenovitoj uzvisini to se nadvija nad Jadransko more i koja je na jugu

ograniena irokom legunom, odvojenom od mora pjeanom obalnom trakom, stari je grad

danas prekriven modernim koji je glavna albanska luka.7 Grad je doivio izuzetan razvoj u

rimsko doba, pa se ee otkrivaju rimski spomenici, nego oni iz korinskog ili korkirskog

razdoblja. Samo nekropole, razasute izvan grada, na breuljcima koji stjenovitu uzvisinu

produuju prema unutranjosti, pruaju bogati materijal i posebno brojne stele iz

helenistikog doba.8 O Epidamnu Pseudoskilaks kae:

Od Buthoe do Epidamna, grkog grada, putovanje traje dan i no, po kopnu tri dana.

Taulanti su ilirski narod, u ijoj zemlji je grad Epidamn. Rijeka po imenu Palamno tee pored

grada.9

Pseudoskilaks potvruje grko porijeklo grada, i konstatuje da je grad sazdan na

zemlji ilirskog etnosa Taulanata. Prema rijeima Apijana grad nije samo na Taulantskoj

teritoriji, ve su oni uestvovali u osnivanju grada. Nakon to su otjerali Liburne koji su se

bavili gusarenjem na ilirskoj obali, Taulanti su pomogli Korianima osnovati grad. Motivi

korinskog kolonijskog naseljavanja du ilirske obale nisu posve jasni. Smatra se da je

trgovina jedan od znaajnijih razloga korintskog naseljavanja. Dragocjeni predmeti poput

raznovrsne keramike i bronanih vaza ili su preko jadranskih luka u unutranjost. Meutim,

jo uvijek nije poznato da li je postojala redovita trgovina preko Epidamna ili Apolonije. Ne

treba zanemariti miljenje da su postojala nalazita srebra u Iliriji, te da je dio srebrene rudae

koju je iskoritavao Korint prolazio lukama june Ilirije, odnosno preko Epidamna i

Apolonije.10

Napredak grada Epidamna bio je oit emu svjedoi i postojanje riznice Epidamna u

olimpijskom Altisu. Pored Epidamna jo samo nekoliko grkih gradova posjedovalo je

7 Cabanes, 2002, 28

8 Cabanes, 2002, 29

9 Wilkes, 2001, 108

10 Cabanes, 2002, 30

7

riznice. Navedene injenice svjedoe o rangiranosti Epidamna meu grkim gradovima VI

stoljea pr. n. e. Aristotel pie o ureenju Epidamna. Po njemu institucije grada su bile

oligarhijske. Djelimine promjene institucija veu se za doba graanskog rata 437332 godine

pr. n. e.. Prema Aristotelovim rijeima filarhi, tj. plemski poglavari zamjenjeni su Vijeem

koje je bilo ire nego to je obino okupljanje filarha.

Tukidid pie o situaciji unutar grada, tj. o unutranjim borbama u periodu koji je

prethodio ratu sa susjednim barbarima. Tukididov prikaz unutranjih sukoba tokom 430.

godine pr. n. e. nije bila prva neprilika takve vrste u koloniji. U bici za vlast izmeu

demokrata i aristokrata, koje je podravala Korkira, Taulanti su nastavili igrati glavnu ulogu u

poslovima grada11

. Nakon to su demokrati zavladali, aristokrati su se obratili za pomo

Ilirima. Oni su opsjeli grad velikim snagama 435. godine pr. n. e. i znatno ga oslabili.

Graanski rat zapoinje neposredno prije peloponeskog rat. Monici koji su istjerani iz grada

od strane Demosa udruuju se s okolnim barbarskim stanovnitvom uglavnom Taulantima s

kojima uestvuju u pljakama na moru i kopnu, i to na tetu ljudi iz grada. Stanovnici

Epidamna obraaju se za pomo Korkiri. Nakon Korkirinog odbijanja, delfsko proroanstvo

potie ih da se obrate Korianima. Odgovor Koriana je bio pozitivan, jer su oni vidjeli

priliku da iskau neprijateljstvo prema Korkirku. Korint alje nove naseljenike i vojnike u

Epidamnos. Za to su vrijeme aristokrati istjerani iz Epidamna nali pribjeite i podrku u

Korkiri.12

Korkirska flota dolazi zauzeti Epidamno uz pomo Ilira, prvenstveno Taulanata.

Korint alje sedamdeset pet brodova s hoplitima, ali Korkira sa osamdeset brodova pobjeuje

u pomorskoj bici, kod tesprotske obale, a isto dana se Epidamno predaje. Od tog trenutka

Tukidid prestaje govoriti o situaciji u Epidamnu koja je privukla njegovu pozornost samo kao

detonator krize izmeu Korinta i Korkire.13

Ispod dananjeg grada Draa nalazi se veina ostataka Epidamna/Dirahija, koji kao

nekada predstavlja glavnu luku Albanije.

11

Wilkes, 2001, 124 12

Cabanes, 2002, 31 13

Cabanes, 2002, 32

8

Olcinium

Istorijski podaci zabiljeeni o ovom gradu prilino su oskudni. Iz podataka kod Tita

Livija saznajemo o privilegijama koje gradu daje 168. godine Lucije Anicije i koje ukazuju i

na dranje Ulcinjana u vrijeme Gencijevog rata.14 Pomen kod Plinija gdje se grad naziva

Olcinium, a navodi se da se ranije zvao Colchinium, odnosi se ve na status koji je Ulcinj

uivao u periodu rimskog carstva ili bar u vrijeme pune organizacije konvenata u Dalmaciji.

O pomenu Ulcinja u kasnije vrijeme, uglavnom u vezi sa problemima rimskih komunikacija i

puteva na podruju dananje Crne Gore, bie kasnije govora. Oskudne istorijske podatke ne

dopunjuje osobito ni ono to nam o Ulcinju kazuje arheologija. Ranijih arheolokih

iskopavanja nije bilo, te se sva naa znanja svode samo na izvjesne sluajne nalaze ili

zapaanja. I novija iskopavanja u Ulcinju ograniila su se uglavnom samo na objekte kasnije

epohe, dok su stariji nalazi otkriveni u kanijem nasipu.15

Sudei prema samoj topografiji,

svakako je najloginije traiti poloaj Olcinijuma na mjestu dananjeg ulcinjskog grada. U

pitanju je teko pristupaan rt, izuzetno zgodan za odbranu: on dominira zalivom, koji je

takoe mogao posluiti kao luka. Ovakav poloaj bio bi prilino tipian za jedno znatnije

ilirsko naselje. to se pak tie starog Ulcinja, koji lei nekoliko kilometara zapadnije- kod

zaliva Krue, a gdje se navodno u moru nalaze zidine, treba istai da da podaci o njemu do

sada nisu provjereni. Na samom ulcinjskom gradu postoje, meutim, i neke indicije koje bi

mogle govoriti u prilog njegovom identifikovanju sa Olcinijumom. Tako Praniker i ober

navode da su u temeljima jedne romanske crkve na gradu nali tesanike od mekog krenjaka u

sekundarnoj upotrebi.16

Iste takve tesanike pomenuti autori konstatovali su i u jednom zidu

graenom bez upotrebe maltera, koji se nalazio kod crkve, dakle izvan grada i zapadno od

njega, u samom zapadnom zidu ulcinjskog grada, ispred ulazne kapije a prema groblju, noviji

zid lezi na starijoj konstrukciji od ogromnih pravilnih kvadra postavljenih u vie redova, koji

su iskoeni pratei kosinu zida, a lee na vertikalnim temeljima od velikih, mahom

neobraenih kamenih blokova. Ova konstrukcija moe se pratiti na duini od 20-30 m, a

podsjea na forme takozvanih kikolopskih zidova, dobro poznatih sa nekolkiko lokaliteta

Crne Gore i Albanije. Ovi ostaci, meutim, i suvie su malobrojni da bi dopustili ma kakav

pouzdan zakljuak. Treba, najzad, pomenuti da je u materijalu otkrivenom u utu novih

iskopavanja naeno i neto fragmenata helenistike keramike. Prema svemu reenom, poloaj

14

Grupa autora, 1967, 136 15

Isto 16

Isto

9

Olcinijuma trebae prema tome arheoloki najprije traiti na podruju ulcinjskog grada i u

njegovoj neposrednoj blizini.17

Plinije Stariji zabiljeio je u svojoj Naturalis historia u I stoljeu pr. n. e. vane

podatke o gradovima istonog Jadrana, gdje spominje i Olcinium opisivajui njegova

municipijalna svojstva. Isti autor je zabiljeio da je Olcinium, dananji Ulcinj, bio osnovan od

strane Kolanaca, meutim nijedan pisac osim njega to ne spominje. Nije se naao nikakav

natpis koji bi neto takvo tvrdio ili po kojemu bi se to moglo naslutiti.18

Buthoe

Buthoe, dananja Budva Grcima je bila davno poznata. U V stoljeu prije nove ere

spominje je tragiar Sofokle19 u svojoj tragediji Oikles. Po njemu se grad nalazio na uu

Drilona. Pisac ''Periplusa'' je vrlo dobro poznavao postojanje Buthoe i postavlja je tano na

jug Boke kotorske koju naziva rijekom Rhizon. Isti pisac govori o Buthoe i u iduem odsjeku,

u kom govori da su stanovnici kraja od Rhizona na jug Enheleji. Meu etimologijama Stefana

Bizantinca grad Buthoa javlja se i u ''Etymologicum magnum'' kao grad u Iliriji koji je nazvan

tako jer je Kadmo sa svojom enom Harmonijom stigao tu brzo na volovskoj zaprezi pa je

samim tim ime grada nastalo od grke rijei Bous to znai vo.20 O dolasku na volovskoj

zaprezi govori i Filon iz Biblosa u II stoljeu pr. n. e. prema kojem se Buthoe nalazila uz

Rhizon, a Kadmo je grad nazvao prema Buti, gradu u Egiptu.21

Filon iz Biblosa je kasni pisac,

te po tome moemo zakljuiti da je Buthoe u njegovo vrijeme bila dobro poznata. On je ak

mlai od Plinija Starijeg koji Buthoe naziva ''grad rimskih graana''.

Budva se ni u kojem sluaju ne moe smatrati grkom kolonijom, ve se ovdje

vjerovatno nalazio emporijum, koji je mogao biti rano osnovan, to pokazuju najraniji dosada

poznati nalazi iz Budve. Poloaj budvanskog naselja, naalost, nije do sada bilo mogue blie

fiksirati, ve o tome samo postoje pretpostavke. One se uglavnom kreu u dva pravca i to tako

da se smatra da antika naselje treba traiti na onom poluostrvu na kome se danas nalazi sama

Budva ili pak uz june obranke breuljka spasa, gdje su naeni ostaci arhitekure. Naprotiv,

17


Novak, 1952, 199 19

Novak, 1952, 198 20Mehi, 2014, 149 21

Kaljanac, 2010, 62

10

mnogo vie podataka imamo o nekropoli-groblju Budve. Oni nam pruaju jasnu sliku o

karakteru stanovnitva ovog grada, a donekle i o dugotrajnosti ivota u njemu. Naalost,

arheoloki materijal kojim se raspolae velikim dijelom sakupljen je sasvim nestruno. Zna se

da je veliki dio materijala dospio u u privatne ruke, a mnogim objektima igubio se svaki

trag.22

to se pak tie rezultata novih iskopavanja u Budvi, poslije Drugog svjetskog rata, oni

su ostali nepublikovani, te ih je zasad nemogue iskoristiti.

Najstariju fazu ivota u Budvi predstavlja svakako period osnivanja emporijuma, koji

se moe staviti u VI - V stoljee prije nove ere. Za ovu fazu bitno je spomenuti da je u

grobovim pronaena fibula sa zvjezdolikim ukrasima na luku.23

Sljedea faza se moe vezati za period III i II stoljea prije nove ere i predstavlja

klasini period ilirske drave. Za ovu fazu bitno je spomenuti nalaze iz grobova, nakit i

grnariju. Keramika ove epohe pokazuje izrazite oblike helenistike grnarije i naziva se

Gnatija keramika. Odlikuje se prevlaenjem sudova finom bojom-firnisom koji je bio izrazito

crn. Meu oblicima ove keramike javljaju se krazi za vino sa trolisnim otvorom-ojnohoe, te

vei sudovi za dranje vina-amfore sa dvije drke. Ova keramika pronaena je u Dalmaciji, ali

su primjerci naeni i u unutranjosti do Hercegovine i Bosne.24 Prvobitni centri ove kermike

bili su juno-italski, a danas se bar djelomino moe tvrditi da je grnarija Gnatija tipa

proizvoena i u grkim kolonijama na jadranskoj obali. to se tie helenistikog nakita bitno

je spomenuti zlatne lance ije su kariice izvedene u obliku osmice, a krajevi su zavreni po

pravilu u obliku ivotinjskih glava, npr. glava ovna, jarca, lava i sl. Bitno je spomenuti i

narukvice u obliku zmije. Meu naunicama karakteristine su najprije one izraene u obliku

izvrnute piramide. Javljaju se i one iji je zavretak u obliku ivotinjske lavlje glave ili pak u

obliku glave crnca. Treba spomenuti i kope u obliku osmice sa komplikovanim sistemom

zatvaranja, poznate po imenom Heraklovoga vora. Poseban znaaj meu predmetima iz

Budve ima jedan zatvoreni nalaz koji je nedavno nabavio Narodni muzej u Beogradu. U ovom

nalazu pored dva ukrasa u vidu rozete sa kapljastim privjescima i alkama, nalazi se i jedna

zlatna fibula sa zadnjim dijelom za utvrivanje igle (nogom) posuvraenim i vezanim za luk,

takoer ukraenim rozetom. Naena je i jedna ilibarska perla i novac kralja Balajosa. Taj

22



Grupa autora, 1967, 134

11

novac je najpouzdaniji dokaz da je bilo ivota u Budvi u ovom vremenu, tanije polovinom II

stoljea prije nove ere.25

Posljednju etapu u ivotu Budve predstavljaju nalazi carskog perioda. Za njih se vee

takozvana Aucissa-fibula ije datiranje se stavlja u I stoljee nove ere.

Predmeti isto grke provincijencije iz helenistikog doba ukazuju na stalnu vezu

Buthoe sa ostalim svijetom Mediterana, a posebno s Grkom. Buthoe nije bila grki polis, a ni

osnovana od Grka. Pseudoskilaks u svom ''Periplusu'' izriito i uvijek za svaki grki grad u

ovim krajevima, pa i na Jadranskom moru uope kae da je ''grki grad''. Za Buthoe, koji

dvaput spominje on to ne kae. Sofokle, sto godina prije njega, za Buthoe kae da je ''grad

Ilirije''.26

Buthoe nije nikada kovao svoj novac i nije se u njemu naao nijedan natpis koji bi dao

naslutiti da je on bio grki polis. Moemo rei da je on bio ilirsko-grko naselje sve do kraja I

stoljea prije nove ere i da je tada postao ''oppidum civium Romanorum''.27

25


Novak, 1952,198 27

Isto

12

ZAKLJUAK

Grki gradovi su odigrali vanu ulogu u razvoju istone Ilirije. Kako je ve navedeno

u radu, grki uticaj vidljiv je u materijalnoj kulturi jadranskog priobalja, ali i unutranjosti.

Na jadranskoj obali irenje grkog utjecaja dogaa se srazmjerno kasno, tokom IV stoljea pr.

n. e. Novonastale grke kolonije odravale su kontakt s okolnim ilirskim stanovnitvom. Kada

je rije o stanovnitvu koje je naseljavalo grke kolonije u prvom redu otoke, ono nije bilo

homogeno. Opstanak kolonija Grci su osiguravali tako to su se od samog poetka mijeali sa

domorodakim stanovnitvom, a s vremenom su imali i stalnu ekonomsku razmjenu.

Vano je spomenuti da su postojali i sukobi izmeu kolonija i domorodakog ilirskog

stanovnitva. To pokazuju izmeu ostalog ratovi Grka sa pojedinim ilirskim etnosima.

Arheoloka istraivanja su uradila mnogo u pogledu lociranja i otkrivanja gradova iz

helenistikog period. Mnogi gradovi iz perioda grke kolonizacije ilirke teritorije su predanim

radom arheologa otkriveni, te je tako i potvreno njihovo postojanje. Veliki broj helenistikih

gradova nastavili su svoje postojanje i danas razvivi se u moderne, kulturne, trgovake

centre.

13

LITERATURA

CABANES 2002.: Piere Cabanes, Iliri od Bardileja do Gencija, Zagreb, Svitava.

GRUPA AUTORA 1967.: Grupa autora, Istorija Crne Gore, Titograd, Redakcija za istoriju

Crne Gore.

GRUPA AUTORA 2014.: Grupa autora, Zemlje antikog Ilirika prije i poslije Milanskog

edikta, Sarajevo.

KALJANAC 2010.: Adnan Kaljanac, Legenda o Kadmu i problem porijekla Enhelejaca,

Sarajevo, Godinjak ANUBiH, str. 51-81.

NOVAK 1952.: Grga Novak, Stari grci na Jadranskoj obali,

SUI 1976.: Mate Sui, Antiki grad na istonom Jadranu, Zagreb, Liber.

WILKES 2001.: John Wilkes, Iliri, Split, Laus.

Documents

Kolonizacija I