Klęski żywiołowe jako przesłanki sytuacji nadzwyczajnych Natural

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH

Nr 95 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2012

dr Zbigniew Ciekanowski dr hab. Zenon Stachowiak Akademia Obrony Narodowej

Kl ski !ywio"owe jako przes"anki sytuacji nadzwyczajnych

Natural disasters as the rationale behind emergencies Streszczenie: Rozwa ania podj!te w zosta"y skoncentrowane na identyfikacji sytuacji nadzwy-czajnych jako generatorów sytuacji kryzysowych. Okre#lono równie poj!cie i przes"anki zaist-nienia kl!sk ywio"owych. Dokonano tak e wyró nienia i charakterystyki ich rodzajów. Przed-stawiono identyfikacj! i charakterystyk! skutków ywio"owych zdarze$ nadzwyczajnych. Podj!to problem terroryzmu w kontek#cie sytuacji nadzwyczajnych. Oddzieln% cz!#& rozwa a$ stanowi problem ochrony ludno#ci przed skutkami zdarze$ nadzwyczajnych.

S"owa kluczowe: kl ski !ywio"owe, rodzaje kl sk !ywio"owych, sytuacje nadzwyczajne, zda-rzenia nadzwyczajne, zarz#dzanie kryzysowe Abstract: Considerations undertaken in the article ‘Natural disasters as rationale behind emer-gencies’ were focused on identification of critical situations as factors leading to a state of emergency. The definition and rationale behind the state of emergency were defined. The type and features of such situations were described. The identification and characteristics of the ef-fects of contingencies were analyzed. The problem of terrorism was also touched in the context of emergencies. A separate part was dedicated to the protection of people from the effects of contingency. Key words: natural disasters, the types of disasters, emergencies situations, extraordinary events, crisis management

Wst p

Rzeczywisto$% wspó"czesnego $wiata, na ka!dym z poziomów jego postrzegania, ujawnia liczne pola zagro!e& b d#cych konsekwencj# zaist-nienia sytuacji nadzwyczajnej o charakterze kryzysowym. Praktyka dowodzi, !e ka!de zdarzenie nadzwyczajne mo!e by% przes"ank# do zaistnienia sytu-acji kryzysowej, to jest takiej sytuacji, w której wyst puje ogromna ró!nica pomi dzy mo!liwo$ciami poda!y, zabezpieczenia a zwi kszonym popytem. Zwi#zek pomi dzy potrzebami zwi#zanymi z ratowaniem !ycia i ochron# mienia a mo!liwo$ciami zapewnienia si" i $rodków do osi#gni cia tego celu w ogromnym stopniu jest niewystarczaj#cy. Jedn# z istotnych przes"anek za-istnienia sytuacji nadzwyczajnych s# kl ski !ywio"owe – cz sto uto!samiane

376 Z. Ciekanowski, Z. Stachowiak

Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012 ZN nr 95

jest z poj ciem kataklizmu przyrodniczego, b d#ce generatorem sytuacji kryzysowych i zagro!e& dla ludzkiego bytu. Sytuacje nadzwyczajne jako generatory sytuacji kryzysowych

Ka!de zdarzenie i ka!da sytuacja nadzwyczajna mo!liwa jest do

scharakteryzowania tymi samymi wyznacznikami co sytuacja kryzysowa – definiowana w wielu wymiarach, i powszechnie postrzegana jako stan nara-staj#cej destabilizacji pa&stwa, a charakteryzuj#ca si eskalacj# zagro!enia, utrat# kontroli nad ograniczaniem skutków zdarzenia przez poszczególne s"u!by, inspekcje lub stra!e, która to mo!e równie!, powodowa% ujemne skutki w gospodarce, a tak!e mo!e mie% wp"yw na stosunki zagraniczne. Maj#c to na uwadze – celowe staje si rozpoznanie i scharakteryzowanie wyznaczników i kryteriów ich opisu (rys. 1). S# nimi: przyczyny ich wyst#pie-nia, miejsce wyst#pienia kryzysu, tempo i czas ich trwania, skutki kryzysu, oraz przewidywalno$% ich wyst#pienia. Wywo"uj# one z regu"y reakcje spo-"eczne powy!ej akceptowalnego powszechnie poziomu ryzyka

1 rodz#c kon-

kretne skutki oraz wymuszaj# podj cie konkretnych dzia"a&2.

Innym wyznacznikiem zdarze& i sytuacji nadzwyczajnych i kryzyso-wych jest kryterium przewidywalno$ci ich wyst#pienia. Z tego punktu widze-nia uzasadnione jest ich wyró!nienie jako „przewidywalne” i „nieprzewidy-walne”

3. Zdarzenia i sytuacje kryzysowe przewidywalne to takie, o których

nadej$ciu mamy informacje, ale nie podejmuje si !adnych kroków, !eby im zapobiec, nawet je$li by"yby one nie do unikni cia. Charakteryzuj# je takie cechy jak: $wiadomo$% narastaj#cego zagro!enia i brak reakcji na niego, na-rastanie zagro!enia w miar up"ywu czasu, konieczno$% poniesienia wyso-kich kosztów w chwili obecnej, przy odsuni ciu w czasie korzy$ci z podj tych dzia"a&, niepewno$% co do korzy$ci w przysz"o$ci przy wymiernych kosztach bie!#cych wychodzenia naprzeciw zagro!eniom, sk"onno$% decydentów, or-ganizacji i spo"ecze&stw do podtrzymywania status quo, a w konsekwencji niemo!no$% przygotowania si na nadej$cie przewidywalnego zagro!enia, oraz ostry sprzeciw wobec zmian wyra!ony przez okre$lon# mniejszo$%, któ-ra ma na celu w"asne korzy$ci i jest w stanie przeciwstawia% si dzia"aniom istotnym dla ogó"u4

. Cechy te jednocze$nie s# sygna"em o nadchodz#cym niebezpiecze&stwie. Ich zignorowanie mo!e doprowadzi% do nieszcz $cia. Wa!n# kwesti# przy tym jest bie!#ca diagnoza sytuacji, przewidywanie nie-bezpiecze&stw i im zapobieganie. Z tego punktu widzenia istotn# kwesti# jest umiej tno$% rozpoznawania mo!liwych do przewidzenia zagro!e&. Na-tomiast zdarzenia i sytuacje nieprzewidywalne to te, których wyst#pienie nie jest spowodowane !adnymi prawid"owo$ciami.

1 Por. J. Wolanin, Zarys teorii bezpiecze$stwa obywateli. Ochrona ludno#ci na czas pokoju,

DANMAR, Warszawa 2005, s. 54. 2 Por. R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, zagadnienia prewencji i zarz%dzania kryzysami,

AON, Warszawa 1996, s. 11. 3 M.H. Bazerman, M.D. Watkins, Zagro enia do przewidzenia. Jak wykrywa& oznaki kryzysów

w firmie i gospodarce, Wyd. HELION, Gliwice 2006, s. 15-25. 4 Tam!e, s. 18-21.

Kl!ski "ywio#owe jako przes#anki sytuacji nadzwyczajnych 377

ZN nr 95 Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012

Rys. 1. Logika istoty zdarze& i sytuacji kryzysowych oraz kryteria ich identyfikacji Fig. 1. The logic of the essence of events and emergency situations

and criteria for their identification 'ród"o: opracowanie w"asne.

Source: own study.

Z A G R O ( E N I E

PODMIOTY SYSTEMU ZARZ)DZANIA KRYZYSOWEGO

S Y T U A C J A K R Y Z Y S O W A

#RÓD$A

I PRZYCZYNY

MIEJSCE

WYST%PIENIA

TEMPO I CZAS

TRWANIA

SKUTKI

PRZEWIDY-WALNO&'

Z D A R Z E N I E

. . .

BRAK DZIA ANIA

PODMIOTY SYSTEMU RATOWNICTWA KRYZYSOWEGO

PRZEWIDYWALNE

NIEPRZEWIDYWALNE

REAGUJ!CE

ZAPOBIEGAWCZE

DZIA$ANIA



Analiza zdarze& (endo – jak i egzogenicznych) kryzysowych pozwala wyró!ni% cztery g"ówne grypy przyczyn i *róde" powstawania sytuacji kryzy-sowych, a mianowicie:

– czynniki losowe wywo"ane si"# wy!sz# – sztorm, erupcja wulkanu, trz sienie ziemi katastrofa, etc.,

– problemy techniczne – brak zastosowania odpowiednich technolo-gii, b" dy wyst puj#ce w produktach lub podczas ich produkcji etc.,

– b" dy ludzkie wywo"uj#ce katastrofalne skutki – zderzenie statków paliwowych etc.,

– brak b#d* b" dne decyzje na szczeblu kierowniczym5.

Pierwsza grupa przyczyn to katastrofy naturalne; druga za$ to awarie techniczne, trzecia i czwarta natomiast to b" dy decyzyjne.

Identyfikuj#c przyczyny powstawania zdarze& i sytuacji kryzysowych w wi kszo$ci przedsi biorstw, mo!na zauwa!y%, i! szeroko rozumiane kry-zysy s# wywo"ywane przez kilka przyczyn jednocze$nie. Najcz $ciej docho-dzi do po"#czenia czynników kryzysogennych pochodz#cych z zewn#trz, jak i z wewn#trz organizacji.

W zbiorze czynników zewn trznych generuj#cych zdarzenia i sytuacje kryzysowe zaliczy% trzeba: kryzys makroekonomiczny, utrwalaj#ce si trendy spadku sprzeda!y, niekorzystne wska*niki dotycz#ce rozwoju rynku/sektora, wzrastaj#ca walka konkurencyjna, pojawienie si substytutów, pojawienie si nowych technologii, zmiany w zakresie polityki podatkowej, celnej, kon-cesyjnej etc., deregulacja oraz liberalizacja rynku, zdarzenia losowe, luka niedoboru – zmniejszenie si wzgl dnego udzia"u w rynku, niekorzystne zmiany w wizerunku firmy, utrata g"ównych nabywców/dostawców .

W zbiorze za$ czynników wewn trznych generuj#cych zdarzenia i sy-tuacje kryzysowe wskaza% trzeba przede wszystkim: b" dnie zdefiniowany cel rozwoju firmy, brak monitoringu zmian zachodz#cych w otoczeniu, brak/ nieadekwatne planowanie d"ugookresowe, b" dna polityka rozwojowa, za-chwiana komunikacja wewn#trz oraz na zewn#trz organizacji, *le prowadzo-na gospodarka zasobowa, brak planowania oraz zarz#dzania zmianami, nieadekwatne rozwi#zania administracyjno-organizacyjne w przedsi bior-stwie, problemy z p"ynno$ci# finansowa, straty finansowe, wzrost kosztów dzia"alno$ci, spadek warto$ci przedsi biorstwa, konflikty w$ród kadry, brak kompetencji kadry zarz#dzaj#cej, rosn#ca d*wignia finansowa w strukturze kapita"u, zahamowanie procesów rozwojowych, innowacyjnych oraz inwe-stycyjnych.

W skali kraju sytuacje kryzysowe mog# powsta% równie! w przypadku: - zak"ócenia porz#dku publicznego (manifestacje, blokady dróg,

przej$% granicznych, urz dów itp.); - dzia"a& terrorystycznych; - zagro!enia bezpiecze&stwa obywateli lub konstytucyjnego ustroju

pa&stwa;

5 Por. B. Wawrzyniak, Odnawianie przedsi!biorstwa, Wyd. POLTEXT, Warszawa 1999, s. 112.



– zewn trznego zagro!enia bezpiecze&stwa pa&stwa (czyli zagro!e-nia wojn#, co nale!y postrzega% jako szczególn# sytuacj kryzy-sow#).

Analiza zdarze& i sytuacji kryzysowych dowodzi, !e mog# one wyst#-pi% w ró!nych miejscach. Przywo"uj#c kryterium administracyjne miejscem wyst#pienia zdarze& i sytuacji kryzysowych mo!e by% zarówno: glob ziem-ski, kontynent, dany kraj, a odnosz#c ten podzia" do Polski: województwo, powiat, gmina (miejska, wiejska). Odwo"uj#c si natomiast do kryterium $ro-dowiska geograficznego, jako miejsce wyst#pienia zdarze& i sytuacji kryzy-sowych wskaza% trzeba: ziemi – w wymiarze gleby opisanej urodzajno$ci# i roz"ogiem, jak i miejsca alokacji zasobów naturalnych; powietrze oraz wod .

W zale!no$ci od charakteru zdarzenia jego skutki mog# rodzi% zagro-!enia: zwyczajne w nast pstwie niekontrolowanej, codziennej dzia"alno$ci spo"eczno-gospodarczej oraz nadzwyczajne w wyniku awarii, katastrofy i kl ski !ywio"owej.

Zdarzenia kryzysowe rodz# sytuacje kryzysowe o ró!nym tempie i czasie trwania. Wynika to tak!e z faktu, i! sytuacja kryzysowa charaktery-zuje si szczególn# dynamik# zmian co do ich tempa, jak i czasu trwania.

W nadzwyczaj krótkim czasie w $rodowisku funkcjonowania cz"owie-ka, a tak!e podmiotów gospodarczych i instytucji zachodz# burzliwe prze-miany tworz#ce now# sytuacj , która najcz $ciej zaskakuje i rozwija si gwa"townie. Mnogo$% i intensywno$% dzia"aj#cych bod*ców wywiera istotny wp"yw na dzia"ania ludzi, jak i na podmioty gospodarcze i instytucje zaanga-!owane w jej rozwi#zanie.

W sytuacji kryzysowej reakcja kryzysowa przebiega w czterech fa-zach:

– pierwszej – faza szoku, w której charakterystyczny jest mechanizm zaprzeczania; !ycie zewn trzne mo!e sprawia% wra!enie uporz#d-kowanego, natomiast w psychice panuje chaos i silne pobudzenie; pojawiaj# si bezsensowne dzia"ania lub rodzaj odr twienia i zabu-rzenia kontaktu;

– drugiej – faza reakcji emocjonalnej, w czasie której nast puje kon-frontacja z rzeczywisto$ci#; osoba stara si przystosowa% do no-wej sytuacji, stosuj#c mechanizmy obronne, tj. zaprzeczanie, wy-parcie, racjonalizacj ; wszystkie uczucia s# bardzo intensywne; je!eli wsparcie spo"eczne jest niewystarczaj#ce lub osoba znajduje si w pustce, istnieje niebezpiecze&stwo fiksacji i przej$cia kryzysu w stan chroniczny, natomiast je!eli osoba otrzymuje wsparcie, po-ziom emocji ulega obni!eniu i mo!liwe jest rozpocz cie pracy nad kryzysem: poszukiwanie jego przyczyn, przewidywanych konse-kwencji;

– trzeciej – faza pracy nad kryzysem oznacza wyzwalanie si spod dominacji traumatycznych prze!y%, zainteresowanie przysz"o$ci#; granica mi dzy fazami jest p"ynna, mog# one wyst powa% na-przemiennie, lecz reakcje emocjonalne s# coraz rzadsze i mniej in-tensywne;



– czwartej – faza nowej orientacji, kiedy zostaje odbudowane poczu-cie w"asnej warto$ci, przywrócona kontrola, dochodzi do nawi#zy-wania nowych zwi#zków, a wydarzenie traumatyczne wzbogaca do$wiadczenie !yciowe jednostki.

Sytuacje kryzysowe mog# by% krótkotrwa"e lub d"ugookresowe. Krót-kookresowe sytuacje kryzysowe to takie które wymaga% b d# czasowego uruchomienia si" i $rodków charakterze ratowniczym oraz dzia"a& organiza-torskich. Natomiast d"ugookresowe sytuacje to takie, które wymaga% b d# d"ugotrwa"ego zaanga!owania si" i $rodków. Maj#c z regu"y charakter chro-niczny skutkuj# one: brakiem umiej tno$ci radzenia sobie; bierno$ci#; bez-radno$ci#; brakiem motywacji do zmiany; sk"onno$ci# do wycofywania si ; pogarszaniem relacji spo"ecznych; l kiem przed wysi"kiem i kontaktami, ob-ni!onym nastrojem, a tak!e dolegliwo$ciami somatycznymi.

Zdarzenia kryzysowe generuj# w zale!no$ci od uwarunkowa& ich za-istnienia konkretne skutki sytuacji kryzysowych. Uogólniaj#c mog# mie% one charakter personalnych (i dotyczy% sfery psychologicznej, zdrowotnej jak i bytowej) jak i materialnych (przyrodniczo-klimatyczne i ekologiczne, eko-nomiczne, spo"eczne) oraz organizacyjne.

Skutki psychologiczne sytuacji kryzysowych ujawniaj# si na wielu p"aszczyznach, w tym przede wszystkim na p"aszczyznach: emocjonalnej, zachowania, biofizjologicznej, a tak!e poznawczej.

Na pierwszej z p"aszczyzn ujawniaj# si one w formie: intensywnego szoku, przera!enia, rozpaczy, z"o$ci, poczucia winy i kl ski, bezradno$ci i poczucia beznadziejno$ci, niepokoju o przysz"o$%, zaprzeczania, zm cze-nia, braku poczucia bezpiecze&stwa, poczucie utraty kontroli, !alu, w$cie-k"o$ci ot pienia, niepewno$ci, paniki, depresji, frustracji, oszo"omienia itp.

Z kolei na p"aszczy*nie zachowania wyrazem skutków jest: niezdol-no$% do podejmowania typowych aktywno$ci, zmiana aktywno$ci, zwi ksze-nie zale!no$ci od otoczenia, intensyfikacja dzia"alno$ci nieprzemy$lanych lub/i patologicznych (alkohol, narkotyki), wybuchy gniewu, poddenerwowa-nie, reakcje histeryczne, os"abione reakcje, zmiana w sposobie komuniko-wania si , p"acz, pobudzenie ruchowe.

Natomiast na p"aszczy*nie biofizjologicznej skutki psychologiczne ujaw-niaj# si : poceniem si , biegunk#, wymiotami, bólami, wysypk#, problemami z oddychaniem, m czliwo$ci#, utrata apetytu, a tak!e zaburzeniem snu.

Na p"aszczy*nie poznawczej skutki psychologiczne sytuacji kryzyso-wej wyra!aj# si : utrat# zwyk"ej zdolno$ci rozwi#zywania problemów i po-dejmowania decyzji typu: dezorientacja, brak logicznego my$lenia, zaw !e-nie pola uwagi, k"opoty z koncentracj#, koszmary senne.

W czasie sytuacji kryzysowej i bezpo$rednio po niej mog# pojawi% si reakcje: zjawiska rozszczepienia (depersonalizacja, derealizacja, amnezja); wtr ty my$lowe (intensywne, wyraziste wspomnienia, sny koszmarne, na-tr tne odtwarzanie wydarze&); unikanie ludzi izolowanie si , pobudzenie, niepokój, depresja, nadu!ywanie alkoholu, leków oraz zaburzenia psycho-tyczne (halucynacje, dziwaczne interpretacje, wyobra!enia).



Skutki psychologiczne dotycz# nie tylko pojedynczych osób, ale rów-nie! ich zbiorowo$ci. Wyra!aj# si one reakcj# zbiorow#, której efektem jest panika, to jest niepohamowany l k o skrajnie silnym nat !eniu. Dotycz# one zarówno jednostki jak i t"umu. Dogodn# sytuacj do jej powstania stwarza nieoczekiwane zagro!enia bezpiecze&stwa znacznej liczby ludzi znajduj#-cych si w pomieszczeniach zamkni tych.

Na zachowanie t"umu nie ma wp"ywu wykszta"cenie, czy stopie& roz-woju umys"owego. Decyduj# o nim uczucia i instynkty. T"um kieruje si uczuciami, a nie rozumem, wykazuje niezwyk"# "atwo$% ulegania wp"ywom. Uczucia rozchodz# si z niezwykle szybko$ci#. Ludzie w t"umie wykazuj# in-stynkt stadny i kieruj# si bezmy$lnie zachowaniem innych osób. Nie poszu-kuj# drogi ucieczki na w"asn# r k#, a post puj# za innymi. D#!enie do szyb-kiego opuszczenia zagro!onego miejsca jest silniejsze ni! d#!enie do unikania kolizji z innymi. Ludzie zaczynaj# si tratowa% wzajemnie podczas gdy inne wyj$cia ewakuacyjne s# nieu!ywane. Wa!ny jest pierwszy g"os w t"umie, szybkie przej cie kontroli przez przywódc , energicznego, umiej#-cego narzuci% swoje przekonanie. Bez przywódcy t"um zmienia si w cha-otyczne zbiorowisko. T"um podporz#dkowuje si ludziom w mundurze oraz ludziom ze swojego grona.

Wa!n# grup skutków uzewn trzniaj# te, które maj# charakter przy-rodniczo-klimatyczny, jak i ekologiczny. Ujawniaj# si one si w wymiarze globalnym, regionalnym, jak i krajowym. Tworz# je zdarzenia prowadz#ce do: zmiany klimatu – w konsekwencji efektu cieplarnianego, zmniejszenia grubo$ci stratosferycznej warstwy ozonowej, zmniejszania ró!norodno$ci biologicznej ekosystemów, wylesienia i pustynnienia terenów, degradacji wód oceanicznych i morskich.

Skutki spo"eczne zdarze& generuj#cych sytuacje kryzysowe wyra!aj# si przede wszystkim narastaniem niepokojów spo"ecznych, których wyra-zem mog# by% strajki czy te! bunty spo"eczne prowadz#ce do pogorszenia warunków !ycia socjalno-bytowego, ograniczeniem dost pno$ci do podsta-wowych artyku"ów !yciowych.

Po wyst#pieniu zagro!enia, z regu"y, organizacja d#!y do unikni cia reform maj#cych zapobiec takiej samej sytuacji kryzysowej w przysz"o$ci, argumentuj#c to ma"ym prawdopodobie&stwem wyst#pienia takiego samego zdarzenia. Pojawiaj# si przy tym grupy nacisku staraj#ce si osi#gn#% kon-kretne korzy$ci dla siebie, nie bacz#c na efekty swoich dzia"a& odczuwane przez spo"ecze&stwo.

Skutki ekonomiczne zdarze& kryzysowych znajduj# wyraz w efektach: osobowych (eliminacja ludzi); materialnych (rzeczowych); oraz kosztowych (warto$ciowych wyra!onych w pieni#dzu).

W sumie generuj# one niezrównowa!ony rozwój gospodarczy, na co maj# wp"yw zak"ócenia reprodukcji gospodarczej, to jest procesu ci#g"ego i nieustannego odtwarzania dóbr materialnych, si"y roboczej i stosunków ekonomicznych.

Skutki organizacyjne s# widoczne w pe"nym wymiarze na poziomie organizacji (podmiotu systemu zarz#dzania kryzysowego). Maj# one charak-



ter kryzysu w organizacji. Organizacyjne zagro!enia wywo"uje szereg czyn-ników. Zaliczy% nale!y do nich: przeznaczanie niewystarczaj#cych zasobów na zbieranie informacji o zagro!eniach; nierozpowszechnianie informacji uznawanych za zbyt poufne; luki w wiedzy cz"onków organizacji; brak umie-j tno$ci analizowania i syntezowania informacji; zaniedbani i malwersacje cz"onków organizacji; niejasny podzia" obowi#zków w organizacji; nieumie-j tno$% wyci#gania wniosków z przesz"o$ci; a tak!e s"aby poziom pami ci organizacyjnej

6. Stany takie s# pochodn# wszystkich czynników, zarówno

endo- jak i egzogenicznych. Wynika to z faktu, i! przedsi biorstwo funkcjo-nuje w $ci$le okre$lonym otoczeniu. Czynniki endogeniczne okre$laj# za-równo wymiar makro- jak i mikrootoczenia

7.

Przez makrootoczenie nale!y widzie% zespó" warunków funkcjonowa-nia przedsi biorstw dzia"aj#cych w danym miejscu i czasie. Wspó"tworz# go takie czynniki, jak: klimat, stan infrastruktury, prawo, sytuacja gospodarcza regionu oraz kraju, upodobania mieszka&ców, ich demograficzna segmenta-cja, normy kulturowe etc. Jego rola i znaczenie wynika z wp"ywu na dzia"al-no$% podmiotów gospodarczych, gdy! w znacznym stopniu ogranicza ono oraz okre$la mo!liwo$ci rozwoju oraz dzia"ania przedsi biorstw. Zanik lub braku kontroli nad makrootoczeniem firmy cz sto rodzi sytuacje kryzysowe. Nie mo!na jednak pomija% faktu, i! makrootoczenie mo!e generowa% rów-nie! sytuacje korzystne – wspieraj#ce rozwój

8.

Z kolei mikrootoczenie – nazywane cz sto jako otoczenie konkuren-cyjne firmy – kszta"towane jest przez wszystkie podmioty gospodarcze, które tworz# z przedsi biorstwem powi#zania biznesowe. Tworzy je zbiór: klienci, konkurenci, dostawcy, instytuty naukowe i inne organizacje zwi#zane z bran!#. Ma ono tak!e w praktyce zdolno$% do generowania sytuacji kryzy-sowych, gdy! tworzy ono specyficzne sektorowe $rodowisko dzia"ania przedsi biorstwa

9. Efektywno$% funkcjonowania podmiotów gospodarczych

zale!y tak!e od czynników zewn trznych, to jest endogenicznych. Czynniki te mog# wynika% z problemów b#d* b" dów w zarz#dzaniu (strategicznym, taktycznym oraz operacyjnym) przedsi biorstwem. Determinanty sytuacji kryzysowej mog# wyst#pi% w ró!nych sferach przedsi biorstwa

10, takich jak:

zarz#dzanie operacyjne, kadry zarz#dzaj#ce, strategia przedsi biorstwa, technologia czy te! marketing.

W grupie czynników wp"ywaj#cych na „zarz#dzanie operacyjne” wskaza% trzeba przede wszystkim na: niedobory kapita"u, nadmierne zapa-sy, nieodpowiednie zarz#dzanie lud*mi, niefachow# ksi gowo$%, nadmierne zad"u!enie, zawy!anie dochodów, a tak!e niedoszacowanie kosztów (wyni-kaj#ce z wzrostu kosztów: materia"owych, wytwarzania, sta"ych, ogólnych oraz p"ac). Natomiast w grupie czynników wp"ywaj#cych na funkcjonowanie

6 Por. M.H. Bazerman, M.D. Watkins, Zagro enia..., cyt. wyd., s. 112.

7 Por. G. Gierszewska, Analiza strategiczna przedsi!biorstwa, PWE, Warszawa 2003, s. 38.

8 Por. M. Romanowska, Planowanie strategiczne w przedsi!biorstwie, PWE, Warszawa 2004,

s. 47. 9 Tam!e, s. 47.

10 Por. A. Zelek, Zarz%dzanie kryzysem w przedsi!biorstwie - perspektywa strategiczna, PWN,

Warszawa 2003, s. 38.



kadry zarz#dzaj#cej (menad!erskiej) nale!y wskaza%, takie jak: zbyt wysokie wynagrodzenie kadry zarz#dzaj#cej, konflikty w$ród udzia"owców / wspólni-ków, a tak!e niekiedy brak kompetencji.

Determinantami za$ wp"ywaj#cymi na strategi przedsi biorstwa s#: brak odpowiedniej dla niego strategii, niski popyt na produkty, uzale!nienie od niewielu klientów oraz dostawców oraz nieprzeciwdzia"anie konkurencji. Z kolei za determinanty wp"ywaj#ce na technologie uzna% trzeba: brak za-stosowania innowacji technologicznych, niedopracowany produkt, czy te! zastosowanie wadliwych komponentów i materia"ów. W odniesieniu za$ do marketingu uzasadnione jest wskazanie takich czynników, jak: niew"a$ciwy plan marketingowy, zawy!anie cen, zani!anie cen, niew"a$ciwe prognozy, a tak!e przereklamowanie.

Niepowodzenia organizacyjne nara!aj#ce organizacj na zagro!enie to przede wszystkim niepowodzenia: obserwacji jej otoczenia; integracji zdobywanych informacji; tworzeniu w"a$ciwych bod*ców, to jest braku sys-temu zach t dla cz"onków organizacji; przyswajaniu wiedzy i do$wiadczenia z przesz"ych wydarze&.

Unikni cie organizacyjnych niepowodze& wymaga zaanga!owania ca-"ej organizacji w pozyskiwanie i przetwarzanie informacji dotycz#cych zagro-!e&, a zw"aszcza: obserwacji otoczenia i zbierania odpowiednich informacji; analizy informacji pochodz#cych z ró!nych *róde", sk"adanie ich w jedn# ca-"o$% i generowanie ca"o$ciowego spojrzenia na sytuacj ; reagowania na czas i monitorowania efektów dzia"a&; analizy zagro!e& i niespodzianek oraz gromadzenia i uogólniania wniosków z nich wynikaj#cych. Poj cie i przes"anki zaistnienia kl sk !ywio"owych

Cz"owiek zamieszkuj#c Ziemi przebywa w okre$lonych warunkach otoczenia, czyli w $rodowisku przyrodniczym, które na ogó" sk"ada si z elementów o!ywionych i nieo!ywionych, czyli: warunków klimatycznych, wód powierzchniowych i podziemnych, ukszta"towania terenu, pedosfery, geologii, $wiata ro$linnego, $wiata zwierz#t, rolnictwa i eksploatacji surow-ców, a tak!e materialnych wytworów dzia"alno$ci cz"owieka w postaci zabu-dowa&, linii komunikacyjnych, infrastruktury technicznej itp.

Ka!dy ze wskazanych elementów $rodowiska przyrodniczego mo!e sta% si przes"ank#, jak i obszarem powstania kl ski !ywio"owej, pod poj -ciem której nale!y rozumie% – katastrof naturaln# lub awari techniczn#, której skutki zagra!aj# !yciu lub zdrowiu du!ej liczbie osób, mieniu w wiel-kich rozmiarach albo $rodowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochro-na mog# by% skutecznie podj te tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych $rodków, we wspó"dzia"aniu ró!nych organów i instytucji oraz specjalistycz-nych s"u!b i formacji dzia"aj#cych pod jednolitym kierownictwem.

Kl ska !ywio"owa jawi si wi c jako ekstremalne zjawisko naturalne powoduj#ce znaczne szkody na terenie obj tym tym zjawiskiem, pozosta-wiaj#ce po sobie cz sto zmieniony obraz powierzchni ziemi. Powoduje ono



równie! wysokie straty w gospodarce cz"owieka, mo!e przemodelowa% stan przyrody, a nawet zagra!a% !yciu ludzkiemu.

W polskim prawodawstwie, szersz# definicj podaje ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie kl ski !ywio"owej

11. W my$l art. 3 ust. 1 pkt 1 tej

ustawy, kl sk# !ywio"ow# mo!e by% katastrofa naturalna lub awaria tech-niczna, których skutki zagra!aj# !yciu lub zdrowiu du!ej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo $rodowisku na znacznych obszarach. Z kolei art. 3 ust.1 pkt. 2 tej!e ustawy okre$la katastrof naturaln# jako: „(...) zdarzenie zwi#zane z dzia"aniem si" natury, w szczególno$ci wy"adowania atmosfe-ryczne, wstrz#sy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, d"ugotrwa"e wyst powanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, po!a-ry, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych albo te! dzia"anie innego !ywio"u”

12. Przy czym pod

poj ciem katastrofy naturalnej rozumie si „zdarzenie zwi#zane z dzia"aniem si" natury, w szczególno$ci wy"adowania atmosferyczne, wstrz#sy sejsmicz-ne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, d"ugotrwa"e wyst powa-nie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, po!ary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe wyst powanie szkodników, chorób ro$lin lub zwierz#t albo chorób zaka*nych ludzi albo te! dzia"anie innego !ywio"u”

13.

Natomiast pod poj ciem awarii technicznej rozumie si gwa"towne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urz#-dzenia technicznego lub systemu urz#dze& technicznych powoduj#ce prze-rw w ich u!ywaniu lub utrat ich w"a$ciwo$ci.

Katastrof# naturaln# lub awari# techniczn# mo!e by% równie! zdarze-nie wywo"ane dzia"aniem terrorystycznym.

Z poj ciem kl ski !ywio"owej $ci$le zwi#zane jest poj cie kataklizmu przyrodniczego. Wywodzi si ono od terminu „kataklizm (z grec. kataklysmós – powód*, potop) oznaczaj#cego katastrof !ywio"ow# wywo"uj#c# du!e zniszczenia, np. powód*, potop, trz sienie ziemi

14. Kataklizm definiuje si

najcz $ciej jako „ekstremalne zjawisko naturalne powoduj#ce znaczne szkody na terenie obj tym tym zjawiskiem, pozostawiaj#ce po sobie cz sto zmieniony obraz powierzchni ziemi. Powoduje ono równie! wysokie straty w gospodarce cz"owieka, mo!e przemodelowa% stan przyrody, a nawet za-gra!a !yciu ludzkiemu”

15. Kataklizm wywo"uje wi c niszcz#c# sytuacj #,

w której nag"emu zak"óceniu ulegaj# codzienne wzory !ycia i w rezultacie której powstaje potrzeba dostarczenia ludziom ochrony, !ywno$ci, schronie-nia, opieki medycznej i socjalnej itp. +wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) kataklizm okresla jako katastrof charakteryzuj#c# si „nag"ym zak"óceniem,

11

Zob. Ustawa z dnia 28 kwietnia 2002 r. o stanie kl ski !ywio"owej, [w:] Dz.U. 2002, Nr 62, poz. 558 z po*n. zm. 12

Por. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie kl ski !ywio"owej, [w:] Dz.U. 2002, Nr 62, poz. 558 z pó*n. zm. 13

Por. tam!e. 14

Por. S"ownik wyrazów obcych, wydanie pierwsze, PWN, Warszawa 1971, s. 347. 15

Por. Kl!ska, [w:] Wikipedia – encyklopedia multimedialna



ekologicznym i psychospo"ecznym, które znacznie przekracza mo!liwo$ci funkcjonowania spo"eczno$ci ni# dotkni tej”

16.

Kl ski !ywio"owe s# wynikiem dzia"ania naturalnych procesów zacho-dz#cych we wn trzu i na powierzchni ziemi. Powodowane s# one przez po-wodzie, susze, cyklony tropikalne, tr#by powietrzne, trz sienia ziemi, wybu-chy wulkanów, lawiny, osuwiska lub sp"ywy gruzowo-b"otne. Procesy te kszta"tuj# $rodowisko Ziemi od pocz#tków jej istnienia i s# naturalnym prze-jawem funkcjonowania planety”

17.

Definicji kataklizmów jest wi c wiele, jednak analizuj#c ka!d# z nich wysuwa si jeden wniosek: kataklizmy przyrodnicze s# pot !n# si"#, wobec której cz"owiek czuje si ma"y i bezradny. Pot !ne zjawiska natury w szero-kim zakresie wp"ywaj# na nasze !ycie oraz warunki bytowe. Ró!ne oblicza tych zdarze& niszcz# bezcenne zasoby przyrodnicze, kulturalne, materialne i psychologiczne, niezb dne do utrzymania zdrowego, spokojnego i bez-piecznego funkcjonowania cz"owieka

18. Skutki ich wyst powania s# widocz-

ne niemal!e we wszystkich dziedzinach dzia"alno$ci ludzkiej. Cz sto przy-czyniaj# si do nieodwracalnych szkód w $rodowisku lub nara!aj# gospodark pa&stwow# na ogromne wydatki finansowe, które s# powa!nym obci#!eniem nawet dla krajów wysoko rozwini tych ekonomicznie. Obok zniszcze& jawnych towarzysz# im tak!e zniszczenia utajone, które ujawniaj# si cz sto po wielu latach.

Kl ski !ywio"owe nie tylko powoduj# powstanie wielu zniszcze& mate-rialnych, ale równie! poch"aniaj# wiele istnie& ludzkich. (niwo istnie& ludz-kich jest zdecydowanie wi ksze w krajach ubogich ni! bogatych, nawet, je-!eli geograficzne nara!enie na kl ski jest podobne. Rodzaje kl sk !ywio"owych

Rodzaje kl sk !ywio"owych, z którymi spotykamy si w praktyce, s#

pochodn# powstania konkretnego kataklizmu naturalnego. W $lad za tym do kl sk !ywio"owych zaliczy% nale!y: powód*, susz , rozleg"y po!ar terenu, trz sienie ziemi, wybuch wulkanu, tsunami, huragan, tornado, obfite opady $niegu oraz lawiny $nie!ne, ekstremalny upa" lub mróz, szczególnie w d"u!-szym okresie, osuwiska ziemi, katastrofy kosmiczne – upadek meteorytu, eksplozj meteoru, bliskie przej$cie komety, wybuch bliskiej supernowej.

Podobnie dokonuje si klasyfikacji kataklizmów. Istnieje wiele rodza-jów kataklizmów. Ze wzgl du na *ród"o i sposób ich powstawania, zagro!e-nia dzielimy na: a) naturalne: geologiczne (tj.: trz sienia ziemi, tsunami, erupcja wulkanów, osuwiska), klimatyczne (tj.: powodzie, susze, ulewne deszcze, upa"y, huragany, $nie!yce); b) techniczne: awarie urz#dze& tech-

16

J. Szmagalski, Praca socjalna w sytuacjach katastrof i kl!sk ywio"owych, [w:] Ofiary katastrof i kl!sk ywio"owych, Centrum Rozwoju S"u!b Spo"ecznych, Warszawa 1996, s. 9-10. 17

Por. T. Zi tara, Przedmowa – Meteorologiczne, hydrologiczne i geomorfologiczne zjawiska ekstremalne w po"udniowej Polsce, [w:] „Geogrphica Physica”, vol. XXXIII-XXXIV(2004-2005), s. 5. 18

Por. S. Mazur, Zarz%dzanie kryzysowe. Obrona cywilna kraju. Ochrona informacji niejaw-nych, AWF, Katowice 2003, s. 7.



nicznych, katastrofy oraz po!ary, itp.; c) inne: terroryzm, epidemie, szkody wyrz#dzone przez owady i gryzonie, wydarzenia spo"eczne (narkotyki, alko-holizm, stan ubóstwa, bezrobocie, itd.).

W stosunku do niektórych z wymienionych zjawisk, trzeba doda% jesz-cze „nietypowe dla danego obszaru”. Cz $% spo$ród przytoczonych przy-padków kl sk !ywio"owych dla konkretnych obszarów jest traktowana nie ja-ko zjawisko niepo!#dane, lecz jako niezb dny element stabilizuj#cy dany ekosystem, szczególnie w skali d"u!szych przedzia"ów czasowych. Kl ska !ywio"owa w coraz wi kszym stopniu odnosi si do wp"ywu, jaki ona wywiera na cz"owieka ni! na przyrod .

Identyfikuj#c przywo"ane rodzaje kl sk !ywio"owych – w realiach Pol-ski – w pierwszej kolejno$ci wskaza% trzeba powodzie, susze i po!ary. Wa!-nym kataklizmem powoduj#cym kl ski !ywio"owe s# silne wiatry. Stwarzaj# one du!e niebezpiecze&stwo dla !ycia i zdrowia ludzkiego.

Powodzie

Powód* powoduje ogromne spustoszenia – gin# ludzie, zwierz ta, ca-"e wsie ulegaj# zniszczeniu. Spustoszone s# setki, a nawet tysi#ce kilome-trów kwadratowych terenów uprawnych, poniewa! plony i !yzna gleba s# zmywane lub pokrywane grub# warstw# mu"u. W g sto zaludnionych rejo-nach krajów s"abiej rozwijaj#cych si zalanie upraw i $mier% zwierz#t domo-wych mo!e by% przyczyn# powszechnego g"odu

19.

Powód* jest jedn# z najbardziej gro*nych i niszczycielskich w skut-kach kl sk !ywio"owych. Walka z ni# jest stale aktualnym problemem ogól-no$wiatowym. Powa!ny wp"yw na wyst powanie powodzi ma istniej#cy uk"ad rzek oraz wyst puj#ca w poszczególnych okresach roku sytuacja hy-drologiczno-meteorologiczna. Zjawisko to dotyczy w du!ej mierze naszego kraju. W Polsce powodzie wyst puj# na ogó" tylko 2 razy w roku: na wiosn , gdy nagle topnieje $nieg, oraz w okresie letnim, kiedy obfite opady deszczu powoduj# wezbranie rzek.

Skutki powodzi odczuwa przede wszystkim ludno$% podtopionych i zalanych obszarów, a tak!e gospodarstwa rolno-hodowlane. Pomoc po-szkodowanym oraz neutralizacja szkód spowodowanych przez powodzie wymaga wydatnej pomocy pa&stwa. Katastrofalne powodzie, stanowi#ce po-tencjalne zagro!enie dla !ycia i dorobku ludzi oraz infrastruktury ca"ych re-gionów, s# nieuniknione i mog# wyst powa% kilkakrotnie w czasie !ycia ko-lejnych generacji ludzkich.

Powodzie mo!na podzieli% wed"ug szeregu kryteriów, takich jak: za-si g, wielko$% i przyczyny ich wyst#pienia. Ze wzgl du na zasi g dzielimy powodzie na: lokalne, regionalne i krajowe. Przyjmuj#c natomiast kryterium wielko$ci, powodzie mog# by% zwyczajne, wielkie i katastrofalne.

Ze wzgl du za$ na przyczyny ich wyst#pienia, powodzie mo!emy po-dzieli% si na:

19

Por. M. Bieniek, S. Mazur, System zarz%dzania kryzysowego Rzeczpospolitej Polskiej, Aka-demia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Katowice 2007, s. 77-78.



– opadowe, to jest takie, które wyst puj# na terenie ca"ej Polski, naj-cz $ciej w maju, czerwcu, lipcu, sierpniu i wrze$niu. Ich zasi g i gwa"towno$% przebiegu, zale!# od charakteru deszczu, czasu je-go trwania, stopnia uwilgotnienia zlewni w momencie wyst#pienia opadu, warunków fizjograficznych zlewni (ukszta"towanie i pokrycie terenu);

– roztopowe, które zawi#zane s# z gwa"townym topnieniem pokrywy $nie!nej, najcz $ciej wyst puj# w drugiej po"owie lutego, w marcu oraz pierwszej dekadzie kwietnia; ich wyst#pieniu sprzyja ocieplenie z równoczesnym wyst#pieniem deszczu przy jeszcze zamarzni tym pod"o!u, co powoduje gwa"towny odp"yw po-wierzchniowy;

– zatorowe, które dzieli si na zatorowo-lodowe polegaj#ce na na-gromadzeniu lodu w okre$lonym miejscu, który w rzece ogranicza przep"yw wody; i zatorowo-$ry!owe, które powoduje masa sk"ada-j#ca si g"ównie ze $ry!u lub po"amanego lodu nagromadzonego pod pokryw# lodow# w obszarze niskich pr dko$ci przep"ywu;

– sztormowe, które powodowane s# silnymi wiatrami wiej#cymi od morza w kierunku l#du i sytuacj# baryczn#; wody morskie pod wp"ywem wiatru w zalewach i uj$ciach rzek utrudniaj# odp"yw wód rzecznych, co powoduje ich pi trzenie i zalewanie terenów przyle-g"ych; wyst puj# one na wybrze!u morskim g"ównie w grudniu, styczniu i lutym, ale mog# zdarzy% si i w miesi#cach letnich.

W Polsce istnieje potencjalna mo!liwo$% wyst powania w ró!nych re-gionach wszystkich typów powodzi poza sztormowymi. Powodzie opadowo- -nawalne, powsta"e w wyniku deszczów krótkotrwa"ych o du!ym nat !eniu wykazywa"y, !e oprócz cz $ci po"udniowej Polski, zdominowanej przez po-wodzie letnie (Karpaty, Sudety, Roztocze, Góry +wi tokrzyskie, $rodkowa cz $% woj. rzeszowskiego) cz sto wyst puj# one równie! w rejonie Polski pó"nocnej i $rodkowej. Powodzie opadowe z deszczów rozlewnych i frontal-nych tworz# si zarówno na nizinach, jaki i w okolicach górskich i podgór-skich. W przeciwie&stwie od opadów nawalnych opady rozlewne maj# du!y zasi g terytorialny. Powodzie roztopowe, wyst puj#ce w ko&cu pó"rocza zi-mowego obejmuj# swym zasi giem obszary najwi ksze ze wszystkich oma-wianych typów powodzi. Natomiast nag"e, w $rodkowym okresie zimowym wezbrania roztopowe mog# mie% charakter lokalny. Wezbrania i powodzie tego typu wyst puj# zarówno na nizinach jak i w górach, dominuj# jednak w $rodkowej i pó"nocnej cz $ci Polski. Natomiast powodzie zatorowo-lodowe najcz $ciej pojawiaj# si na $rodkowym i dolnych odcinkach Wis"y i Odry i ich wi kszych dop"ywów. Powodzie zatorowo-$ry!owe wyst puj# w Polsce cz sto na Noteci i Brdzie. Natomiast powodzie sztormowe wyst puj# u nas na Wybrze!u, Zalewie Wi$lanym, Szczeci&skim oraz na dolnych odcinkach rzek uchodz#cych bezpo$rednio do morza. Na po"udniu Polski najwi ksze wezbrania wyst puj# w lecie, wywo"uj# je d"ugotrwa"e deszcze w Karpatach i Sudetach. Powodzie letnie przewa!aj#



nad powodziami wywo"anymi wiosennymi roztopowymi w dorzeczu Wis"y- powy!ej uj$cia Wieprza w dorzeczu Odry – powy!ej uj$cia Warty

20.

Susze

W obecnych czasach, kiedy coraz cz $ciej mówi si o wizji globalne-go ocieplenia, spo$ród wielu niszczycielskich zjawisk zaczyna dominowa% susza. Zjawisko suszy pojawia si w sytuacji, gdy brak opadów atmosfe-rycznych lub nieznaczne opady w stosunku do $rednich wieloletnich warto-$ci utrzymuj# si przez d"ugotrwa"y okres

21. Jest to wi c stan, w którym prze-

ci tna ilo$% opadów na danym obszarze spada znacznie poni!ej warto$ci charakterystycznych dla tego obszaru i utrzymuje si przez d"u!szy okres

22.

Susze mog# wyst powa% w ró!nych porach roku, z regu"y jednak s# charakterystyczne dla okresu letniego. Zazwyczaj poprzedzone s# ma"ymi opadami lub zupe"nym ich brakiem. Tereny suche obejmuj# mniej wi cej jedn# trzeci# powierzchni l#dów na Ziemi. Z regu"y kojarz# si z rozleg"ymi obszarami pustynnymi, w rzeczywisto$ci obejmuj# swym zasi giem zró!ni-cowane strefy ekologiczne, od piaszczystych wydm pozbawionych wszelkich $ladów !ycia, a! po nawadniane oazy pe"ne bujnej ro$linno$ci. Wszystkie te strefy "#cz# jednak bardzo sk#pe i sporadyczne opady, ograniczaj#ce za-si g, a tak!e formy egzystencji zwierz#t i ro$lin, mog#cych si utrzyma% na tych obszarach

23.

Najcz $ciej wyró!nia si trzy rodzaje suszy: atmosferyczna – pojawia si w sytuacji, kiedy opady deszczu nie wyst puj# przez ponad 20 dni; hy-drologiczna – któr# charakteryzuje spadek poziomu wody w zbiornikach wodnych, zarówno naturalnych jak i sztucznych; glebow# – ten rodzaj suszy wi#!e si z deficytem wody w glebie; najwi ksze straty przynosi rolnictwu

24.

Susza od zawsze towarzyszy"a cz"owiekowi. Tak jak eksploatacja roz-lewisk wielu rzek przyczynia si do gro*by zalania, tak uprawianie wielu ja-"owych obszarów zagra!a susz#. Skutki suszy s# ogromne. D"ugotrwa"y i znaczny niedobór opadów, po"#czony z niedostateczn# wilgotno$ci# powie-trza oraz wysok# temperatur# prowadzi do przesuszenia gleby, wysychania rzek, zmniejszenia a nawet ca"kowitego zniszczenia upraw ro$lin upraw-nych, zmniejszenia zasobów wody pitnej dla ludzi, zwierz#t oraz przemys"u, naruszenia systemu transportu wodnego, a tak!e zwi kszenia prawdopodo-bie&stwa innych katastrofalnych zjawisk, np. po!arów, takich jakie nawiedzi-"y przyk"adowo Australi (prze"om 2001-2002 r.)

25. Przede wszystkim jednak

d"ugotrwa"a susza kojarzona jest z kl sk# g"odu oraz nieurodzaju. Ju! staro-!ytni Egipcjanie nadawali suchym latom miana „g"odu” i „cierpienia”. Najbar-dziej dotkliwie skutki d"ugotrwa"ego braku opadów odczuwaj# pa&stwa afry-ka&skie, zw"aszcza Sahara, która nieub"aganie posuwaj#c si ka!dego roku

20

Por. Z. Mikulski, Ochrona przed powodzi%, Warszawa 1997, s. 253. 21

Por. Susza [w:] http://pl.wikipedia.org/wiki 22

Por. Planeta Ziemia. Susze i kl!ski g"odu, +wiat Wiedzy, nr 113, s. 357. 23

Por. E.P. Eckholm, Ziemia, któr% tracimy. Stres #rodowiskowy a perspektywa wy ywienia #wiata, PWE, Warszawa 1978, s. 82-83. 24

Por. Susza…, cyt. wyd. 25

Por. S. Mazur, Zarz%dzanie..., cyt. wyd., s. 151.



o 50 kilometrów, zamienia ogromne hektary ziemi jeszcze do niedawna uprawnej w obszary pustynne. Szacuje si , !e na tym kontynencie ponad 100 000 osób zmar"o z g"odu, wywo"anym przed"u!aj#c# si susz#26

. Poza Afryk#, w której zjawisko to osi#ga najwi ksz# skal , równie! kraje po"o!one na innych kontynentach borykaj# si z problemem deficytu wody, niezale!nie od warunków klimatycznych w jakich s# po"o!one.

Po"ary Definiuj#c po!ar jako jedn# z najbardziej gro*nych i niszczycielskich w skutkach kl sk, która polega na samorzutnym, nie kontrolowanym roz-przestrzenianiu si ognia powoduj#cego zawsze straty, opisa% mo!na go w oparciu o kryteria Pa&stwowej Stra!y Po!arnej. Wed"ug kryterium wielko$ci po!ary mo!na podzieli% na:

a) ma"y – po!ar, w wyniku którego zosta"y palone lub zniszczone:

obiekty lub ich cz $ci, ruchomo$ci, sk"adowiska materia"ów, maszyn, urz#dzenia, surowce, paliwa, itp. o powierzchni do 70 m² lub obj to$ci do 350 m²,

lasy, uprawy, trawy, torfowiska i nieu!ytki o powierzchni do 1 ha;

b) $redni – po!ar, w wyniku którego zosta"y spalone lub zniszczone:

obiekty lub ich cz $ci, ruchomo$ci, sk"adowiska materia"ów, maszyny, urz#dzenia, surowce, paliwa, itp. o powierzchni od 71 do 300 m² lub obj to$ci od 351 do 1500 m²,

lasy, uprawy, trawy, torfowiska i nieu!ytki o powierzchni od 1 do 10 ha;

c) du!y – po!ar, w wyniku którego zosta"o spalone lub zniszczone:

obiekty lub ich cz $ci, ruchomo$ci, sk"adowiska, maszyny, urz#-dzenia, surowce, paliwa, itp. o powierzchni do 301 do 1 000 m² lub obj to$ci od 1 501 do 5 000 m²,

lasy, uprawy, trawy, torfowiska i nieu!ytki o powierzchni od 10 do 100 ha.

bardzo du!y – po!ar, których powierzchnia lub obj to$ci prze-kraczaj# warto$ci podane powy!ej.

Innym podzia"em po!arów wyró!nionych wed"ug kryterium ich wyst#-pienia jest wyró!nienie po!arów pojedynczych i po!arów przestrzennych.

Po!ary pojedyncze to najcz $ciej wyst puj#ce kl ski !ywio"owe. W wi kszo$ci przypadków win , za ich wyst powanie ponosi cz"owiek, który to nieostro!nie i niestarannie wykonuje czynno$ci za pomoc# p"omieni (spa-wanie), wykorzystuje ogie& w miejscach do tego nieprzeznaczonych (las), $wiadomie "amie przepisy obowi#zuj#ce w Polsce (wypalanie "#k i $ciernisk, spalanie li$ci). Niekiedy powodem wyst#pienia po!aru jest tak!e g"upota ludzka (zasypianie w "ó!ku z papierosem w ustach).

26

Por. W.J. Burroughs, Pogoda czy fatum. Wp"yw zmian klimatycznych na ycie spo"ecze$stw, s. 95-104.



Maj# one miejsce w wielu budynkach, szczególnie usytuowanych w centrach miasta, do budowy których wykorzystano dawniej materia"y "atwo palne takie jak: drzewo, maty trzcinowe, pap , lepik i smo" . W budynkach tych stosowano stare technologie w dostarczaniu energii elektrycznej (prze-wody aluminiowe) i energii cieplnej. Dzi$ s# one przechowalni# "atwopalnych materia"ów. B"#d cz"owieka mo!e spowodowa% wyst#pienie po!aru, który b"yskawicznie obejmuje ca"y budynek. Nadmierne obci#!enie przewodów elektrycznych, niszczenie, zapychane kominy spowoduj#: topienie si izola-cji, zapalanie sadzy i w konsekwencji tragedie.

Z kolei po!ary przestrzenne to te które odznaczaj# si takimi cechami jak: wysoka temperatura, powoduj#ca spalanie wszystkiego, co si znajdzie w strefie po!aru; zadymienie du!ych obszarów, powoduj#c znaczne ograni-czanie widoczno$ci, dzia"aj#cym podra!niaj#co na ludzi i zwierz ta, powodu-j#c równie! zatrucia tlenkiem w gla; oraz silnym, ujemnym oddzia"ywaniem psychologiczny. Ich przejawem w naszym kraju s# powszechne wyst puj#ce po!ary lasów, torfowisk i po!ary polne (trawa, zbo!a i $cierniska). Powodem ich s# szczególnie sprzyjaj#ce temu zjawisku warunki tzn. d"ugotrwa"ych suszy

27.

Praktycznie ka!dy po!ar jest wynikiem b" du cz"owieka, niekiedy na etapie planowania, cz $ciej przyczyn# jest brak wyobra*ni. Zauwa!y% przy tym trzeba, i! ka!dy powsta"y po!ar mo!e stworzy% zagro!enie innym lu-dziom. Zaistnienie po!aru ka!dorazowo wymaga poniesienia konkretnej od-powiedzialno$ci Trz#sienie ziemi

Trz sienia ziemi- mog# mie% charakter tektoniczny b#d* wulkaniczny. Tektoniczne, to podziemne wstrz#sy skorupy ziemskiej wywo"ane roz"amami lub przemieszczeniami p"yt litosferycznych, odczuwane na powierzchni ziemi w postaci wstrz#sów lub ko"ysania. Podczas trz sienia wyzwala si olbrzy-mia energia, rozprzestrzeniaj#ca si w postaci fal sejsmicznych. Do oceny trz sienia ziemi u!ywa si skali magnitud, poj cie wprowadzone zosta"o przez Ch.Richtera w 1935 roku. Skala Richtera posiada 12 stopni, gdzie stopie&: 1 oznacza nieznaczny wstrz#s; 2 – bardzo s"aby wstrz#s; 3 – s"aby wstrz#s; 4 – wstrz#s umiarkowany; 5 – stosunkowo silne wstrz#sy; 6 – silne wstrz#sy; 7 – bardzo silne wstrz#sy; 8 – wstrz#sy burz#ce; 9 – wstrz#sy dewastuj#ce; 10 – wstrz#sy niszcz#ce; 11 – wstrz#sy katastro-falne; 12 – silne wstrz#sy katastrofalne

28.

Energia wydzielana podczas trz sienia ziemi wiele razy przewy!sza energi neutronowych wybuchów j#drowych, a zniszczenia s# podobne do zniszcze& powstaj#cych w rejonie naziemnych wybuchów j#drowych.

27

Por. F. Krynojewski, S. Mazur, G. Mikrut, P. Tchórzewski, Zarz%dzanie kryzysowe, obrona cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych, Katowice 2003, s. 54-67.

28 Por. F. Krynojewski, S. Mazur, G. Mikrut, P. Tchórzewski, Zarz%dzanie kryzysowe, obrona

cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych, Katowice 2003, s. 155.



Wyst puj# na tzw. strefach tektonicznych – Kamczatka, Japonia, Ala-ska, Meksyk, Alpy, Apeniny, Karpaty, Ba"kany, Kaukaz. W innych rejonach zdarzaj# si sporadycznie. Dotyczy to równie! Polski.

Wulkaniczne trz sienia ziemi wyst puj# podczas wybuchów wulka-nów. Wybuchy zapowiadaj# zwykle podziemne huki i wstrz#sy, na zboczach wulkanów pojawiaj# si p kni cia, przez które wydostaj# si dusz#ce gazy i gor#ca woda, z krateru odrzucane s# kawa"ki ska" wulkanicznych, popió" lub rozpalona lawa, która $cieka potokami po zboczach i wszystko niszczy na swej drodze.

Silne wiatry

Wiele kl sk !ywio"owych wi#!e si z silnymi i porywistymi wiatrami. W realiach naszego kraju s# to huragany to znaczy niezwykle gwa"towne, porywiste wiatry o pr dko$ci powy!ej 115 km/h. i wi kszej. W regionie Morza Karaibskiego mamy za$ do czynienia z tropikalnymi cyklonami

29.

Huragan – to wiatr o sile 12 stopni w skali Beauforta, którego pr d-ko$% przekracza 32 m/s (115,2 km/h). Powoduje on bardzo du!e spustosze-nie, "amie lub wyrywa z korzeniami drzewa, niszczy budowle itp. Jego si"a jest porównywalna z si"# wybuchów termoj#drowych. Najcz $ciej spotykane s# u wybrze!u Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó"nocnej i w Azji Po"udnio-wo-Wschodniej.

W Polsce huragany nie s# spotykane, je$li ju! to sporadycznie na wy-brze!u i po"#czone ze sztormami. Ich odmian# w naszym kraju s# wyst pu-j#ce coraz cz $ciej tr#by powietrzne, które to tworzy wirowy ruch powietrza, powstaj#cy w chmurze burzowej, a nast pnie rozwijaj#cy si w postaci gi-gantycznego r kawa lub ogona, wewn#trz rozrzedzonego. Tr#ba powietrzna przy powierzchni ziemi jest podobna do lejka $rednicy oko"o 30 metrów i wy-soko$ci 800 – 1500 metrów. Od momentu jej powstania do znikni cia mo!e przemierzy% odleg"o$% ok. 40 do 60 km. Rozrzedzenie powietrze wewn#trz tr#by powietrznej jest tak du!e, !e budynki, które znajduj# si na jej drodze, rozsypuj# si w wyniku naporu powietrza zewn#trz. Zjawisko to jest podobne do tego które wyst puje przy powietrznej fali uderzeniowej wybuchu j#dro-wego w strefie podci$nienia.

Dla Polski, zw"aszcza w rejonie Karpat i Sudetów, istotne zagro!enie stanowi# do$% cz sto wyst puj#ce silne i porywiste wiatry, opadaj#ce z grzbietów górskich ku dolinom zwane wiatrami halnymi. Powoduj# szcze-gólnie wzrost temperatury powietrza i spadek wilgotno$ci powietrza. Przy-czyniaj# si one do du!ych spustosze& w lasach (na du!ych powierzch-niach) oraz w infrastrukturze górskiej. W okresie wiosennym powoduj# gwa"towne topnienia $niegu, co z kolei prowadzi do powodzi

30.

29

Encyklopedia PWN, Tom 1, A. Krupa, Warszawa 1999, s. 857. 30

Por. F. Krynojewski, S. Mazur, G. Mikrut, P. Tchórzewski, Zarz%dzanie kryzysowe, obrona cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych, Akademia Wychowania Fizycznego w Katowi-cach, Katowice 2003, s. 151-152.



$nie"yce &nie!yce – mimo generalnego ocieplenia na kuli ziemskiej, w dal-

szym ci#gu mo!na si spodziewa% w odst pie kilku lat prawdziwych zim w naszym kraju. Na prze"omie 2001/2002 i 2009/2010 w naszej strefie klima-tycznej wyst#pi"a zima z charakterystycznymi dla niej warunkami tzn. mróz, du!e opady $niegu, zawieje, a w górach lawiny. Z ciep"ej zimy ciesz# si przede wszystkim s"u!by komunalne, maj# po prostu mniej pracy, mniej awarii, a przede wszystkim zmniejsza si koszt ogrzewania mieszka& i za-k"adów przemys"owych. Uogólniaj#c zmniejszaj# si koszty przetrwania tej pory roku. Jednak!e zima na prze"omie 2001/2002 i 2009/2010 roku pokaza-"a nam prawdziwe swe oblicze. Du!e opady $niegu, zawieje, du!y mróz spowodowa"y du!e szkody w infrastrukturze komunalnej, zima odci "a ma"e miejscowo$ci od $wiata (oczywi$cie jest to w dobie dzisiejszej przeno$nia) zniszczy"a, pozrywa"a przewody elektryczne dostarczaj#ce energi elek-tryczn#, bez której dzi$ nie potrafimy !y%. Niestety spowodowa"a równie! $mier% wielu osób, szczególnie bezdomnych. Ale nie tylko, w górach zgin "o kilka nieodpowiedzialnych turystów i narciarzy, którzy mimo ostrze!e& lawi-nowych znale*li si tam gdzie nie powinni. Mimo przygotowania kraju do te-go rodzaju kl sk, pewnych ofiar si nie uniknie. Jednak!e dotycz# one szczególnie osób, które w lekkomy$lny sposób lekcewa!# ostrze!enia.

Terroryzm

Jest obecnie postrzegany jako najbardziej niebezpieczna forma za-gro!enia dla Polski, natomiast kl ski !ywio"owe to destrukcyjne si"y natury oraz niepo!#dane skutki rozwoju cywilizacyjnego, objawiaj#ce si jako po-wodzie, po!ary, susze, epidemie chorób zaka*nych, awarie zak"adów prze-mys"owych, urz#dze& technicznych, instalacji technologicznych i $rodków transportu.

Je!eli chodzi o terroryzm, to udzia" Polski w koalicji antyterrorystycz-nej i w operacjach kryzysowych prowadzonych przez Sojusz Pó"nocnoatlan-tycki sprawi", !e Polska mo!e sta% si obiektem ataków. Obiektem mog# by% o$rodki w"adzy oraz infrastruktury gospodarczej i publicznej, a tak!e zapory wodne i uj cia wody, zak"ady zbrojeniowe i przechowuj#ce toksyczne $rodki przemys"owe, sk"ady i magazyny wojskowe, w z"y komunikacyjne oraz miej-sca masowych imprez sportowych i kulturowych, których zniszczenie stano-wi powa!ne zagro!enie dla bezpiecze&stwa powszechnego. Dzia"ania terro-rystów to ataki na wcze$niej wybrane obiekty. Ich poczynania na ogó" s# planowane i doskonale przygotowane. Skutki zwykle zagra!aj# bezpiecze&-stwu obywateli i doprowadzaj# do destabilizacji !ycia spo"ecznego. Terrory-$ci mog# dokonywa% ataków z powietrza, na l#dzie i na morzu, z u!yciem czynnika biologicznego, chemicznego i radiologicznego, a tak!e ataków ter-roru informatycznego

31.

31

Por. M. Jab"onowski, L. Smolak, Zarz%dzanie kryzysowe w Polsce, Akademia Humanistycz-na imienia Aleksandra Gieysztora, Pu"tusk 2007, s. 318-319.



Skutki !ywio"owych zdarze( nadzwyczajnych

Skutki !ywio"owych zdarze& nadzwyczajnych ujawniaj# si na wielu p"aszczyznach. G"ównymi s#, te które powoduj# powstanie zagro!e& ekolo-gicznych, epidemie a tak!e awarie techniczne.

Zagro"enie ekologiczne

Zagro!enia ekologiczne – to naruszenie równowagi w przyrodzie i po-st puj#ca degradacja ekosystemów: atmosfery, !ycia mórz i oceanów w wy-niku zanieczyszcze& $ciekami i odpadami toksycznymi, powietrza ska!one-go substancjami gazowymi, a tak!e erozje gleb, pustynnienie obszarów i nadmierna eksploatacja kopalni.

Zagro!enia ekologiczne, to post puj#cy na ca"ym $wiecie proces niszczenia naturalnego $rodowiska cz"owieka. Jest to zjawisko majce swoj# d"ug# histori . Obecnie nasili"o si jednak i przybra"o cechy globalne, wi#!#c si z konsekwencjami opanowania energii j#drowej. Fakt ten zaowocowa" gro*b# unicestwienia przyrody w jej obecnym kszta"cie oraz niekorzystnych zmian klimatycznych, w przypadku totalnej wojny atomowej oraz katastrof w elektrowniach j#drowych. Istnieje ogromne zagro!enie BMR (bro& maso-wego ra!enia), technologiami i produkcj#, zagro!enie to jest mo!liwe ze strony pa&stw Trzeciego +wiata, które posiadaj# programy, maj#ce na celu uzyskania dost pu do broni j#drowej

32.

Katastrofa ekologiczna mo!e przybiera% ró!ne formy, dotyczy% wody, zw"aszcza mórz niszczonych przy awariach tankowców z rop#, powietrza – zatruwanego gazami przemys"owymi, ziemi zanieczyszczanej substancja-mi chemicznymi, odpadami poprodukcyjnymi i komunalnymi, $mieciami po-chodz#cymi z gospodarstw domowych.

Epidemie

Skutkiem !ywio"owych zdarze& nadzwyczajnych mog# by% równie! epidemie – to jest „pojawienie si równocze$nie lub w krótkich odst pach czasu du!ej liczby zachorowa& na okre$lon# chorob (najcz $ciej zaka*n#) w$ród ludno$ci danego terenu”

33.

Epidemia jest wi c zdarzeniem wyst puj#cym w okre$lonym czasie i na okre$lonym terenie przypadków zachorowa&, zachowa& lub innych zja-wisk zwi#zanych ze zdrowiem w liczbie wi kszej ni! oczekiwana

34. Epidemie

o niewielkiej liczbie przypadków zachorowa& ograniczone do okre$lonego obszaru i czasu okre$la si terminem ognisko epidemiczne. Obecnie termin epidemia jest coraz cz $ciej u!ywany w literaturze naukowej równie! na oznaczenie epizoocji.

W polskim prawie administracyjnym stosowana jest definicja epidemii jako choroby zaka*nej, któr# okre$lono jako wyst#pienie na danym obszarze zaka!e& lub zachorowa& na chorob zaka*n# w liczbie wyra*nie wi kszej

32

Por. tam!e, s. 308. 33

Encyklopedia PWN, Tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 572. 34

Epidemia (has"o), [w:] Wikipedia - Wolna encyklopedia



ni! we wcze$niejszym okresie albo wyst#pienie zaka!e& lub chorób zaka*-nych dotychczas niewyst puj#cych. W j zyku potocznym termin epidemia u!ywany jest cz sto jako synonim masowych zachorowa& wywo"anych cho-robami zaka*nymi.

Epidemie nale!y oceni% z punktu widzenia wyst powania chorób za-ka*nych w$ród ludzi i zwierz#t. Do najbardziej niebezpiecznych nale!y zali-czy%: w#glika, d!um , czarn# osp , choler , ebol , zapalenie mózgu, tyfus, a tak!e jad kie"basiany

35.

Awarie techniczne

Liczne zagro!enia o nieprzewidywalnych skutkach rodz# awarie tech-niczne, pod poj ciem których rozumiemy gwa"towne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu przemys"owego lub budowlanego, urz#dzenia technicznego lub systemu urz#dze& technicznych powoduj#ce przerw w ich u!ytkowaniu lub utrat ich w"a$ciwo$ci a tak!e obiektów ko-munalnych i urz#dze& transportowych. Charakterystyczne dla awarii tech-nicznych jest to, !e mog# by% wywo"ane jednocze$nie kilkoma ró!nymi zda-rzeniami. Na przyk"ad, wypadkowi drogowemu mog# towarzyszy%, oprócz zniszczenia pojazdu i obiektów drogowych, uwolnienie T+P, po!ary, awarie urz#dze& komunalnych itp.

36.

Uszkodzenie lub zniszczenie obiektów przemys"owych mo!e powo-dowa%: uwolnienie toksycznych $rodków przemys"owych (T+P), uwolnienie materia"ów promieniotwórczych, uwolnienie niebezpiecznych materia"ów bio-logicznych i innych.

Uszkodzenie lub zniszczenie obiektów budowlanych mo!e wynika% z zawalenia si budynku oraz zawalenie budowli, których przyczyn# mog# by%: utrata statyki obiektu, zawalenie si rusztowa&, przewrócenie ci !kiego sprz tu budowlanego itp.

Uszkodzenie lub zniszczenie obiektów komunalnych mo!e powodo-wa%: awari energetyczn# (brak dostaw energii elektrycznej, pora!enia pr#-dem elektrycznym); awari wodoci#gow# (brak dostaw wody), zalanie (bu-dynków, budowli, terenów); awari gazownicz# (brak dostaw gazu, zatrucie gazem, po!ary, zniszczenia spowodowane wybuchem gazu); awari cie-p"ownicz# (brak dostaw ciep"a); awari telekomunikacyjn# (brak "#czno$ci, przerwy w funkcjonowaniu urz#dze& wspomagaj#cych system zarz#dzania).

Uszkodzenia lub zniszczenia urz#dze& transportowych mog# powo-dowa% wypadki: drogowe, kolejowe, lotnicze, morskie, na rzekach (wodach $ródl#dowych), które mog# by% wynikiem: zderzenia pojazdów, wypadni cia pojazdów z drogi (wykolejenia pojazdów szynowych), zatoni cia $rodków p"ywaj#cych, upadek lub zniszczenie obiektów lataj#cych itp.

Inne awarie mog# dotyczy%, np. wypadków na terenach obiektów woj-skowych, gdzie sk"adowana, s#: amunicja, materia"y wybuchowe, $rodki za-palaj#ce, $rodki dymne itp.

35

F. Krynojewski, S, Mazur, G. Mikrut, P. Tchórzewski, Zarz%dzanie…, cyt. wyd., s. 151-155. 36

Por. E. Nowak, Zarz%dzanie kryzysowe w sytuacjach zagro e$ niemilitarnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2007, s. 24-25, 37.



Ochrona ludno)ci i dóbr

Zaistnienie zdarze& nadzwyczajnych generuj#cych sytuacj kryzyso-w# wymaga podj cia dzia"a& na rzecz ochrony ludno$ci i dóbr. Obowi#zek taki spoczywa na administracji publicznej oraz podmiotach ratowniczych wszystkich s"u!b (pa&stwowych i samorz#dowych s"u!b) w ramach ochrony ludno$ci, planowania cywilnego i zarz#dzania kryzysowego.

Ochrona ludno$ci to – podejmowanie niezb dnych przedsi wzi % ukierunkowanych na ochron ludzi, mienia, $rodowiska i infrastruktury kry-tycznej przed skutkami katastrof naturalnych i awarii technicznych, a w przy-padkach bezpo$redniego zewn trznego zagro!enia pa&stwa i wojny, za-pewnienie warunków koniecznych do przetrwania; ochrona ludno$ci ma charakter powszechny oraz interdyscyplinarny, wyra!aj#cy si w skoordy-nowanym u!yciu si" i $rodków, b d#cych dyspozycji organów w"adzy i admi-nistracji publicznej, przedsi biorców, organizacji spo"ecznych i humanitar-nych oraz poszczególnych obywateli.

Wykonawcami zada& ochrony ludno$ci s#: organy administracji rz#-dowej i samorz#dowej; podmioty krajowego systemu ratowniczego; zak"ady opieki zdrowotnej; s"u!by komunalne; oraz przedsi biorcy, spo"eczne orga-nizacje humanitarne i inne organizacje pozarz#dowe, $rodki masowego przekazu, o ile s# przewidziane w planach ochrony ludno$ci.

Wymienione podmioty ochrony ludno$ci zobowi#zane s# kreowa% niezb dne warunki !ycia i funkcjonowania spo"eczno$ci lokalnych w sytu-acjach kryzysowych i w stanach nadzwyczajnych, w tym maj# zadanie: pro-wadzenia dzia"a& ratowniczych i ewakuacyjnych w sytuacjach zagro!enia; zapewnienia funkcjonowania s"u!b u!yteczno$ci publicznej, opieki medycz-nej i psychologicznej oraz pomocy spo"ecznej i humanitarnej; zapewnienia porz#dku publicznego i przestrzegania prawa; ostrzegania i alarmowania ludno$ci; oraz upowszechnienia niezb dnych informacji.

Powszechne rozumienie poj cia „ochrona ludno$ci” umieszcza j# tyl-ko w celu i zadaniach organizacji obrony cywilnej (OC), która w czasie kon-fliktów zbrojnych i kl sk !ywio"owych wype"nia tak!e inne zadania. O tym, !e nie jest to s"uszne przekonanie, mo!e $wiadczy% konstytucyjny obowi#zek zapewnienia bezpiecze&stwa ludno$ci przez wszystkie rodzaje w"adz admi-nistracji publicznej i podmioty prawa pa&stwowego. Liczba organów w"adz, instytucji i wykonawców zaanga!owania w przedsi wzi cie ochrony ludno$ci oraz ich wzajemne relacje upowa!niaj# do wyodr bnienia w megasystemie bezpiecze&stwa narodowego systemu ochrony ludno$ci. Poj cie „ochrona ludno$ci” definiowana jest jako zapewnienie bezpie-cze&stwa ludziom, ich mieniu i $rodowisku przed wypadkami i kl skami ka!-dego typu. W i innym uj ciu ochron ludno$ci mo!emy zdefiniowa% jako za-pewnienie bezpiecze&stwa !ycia i zdrowia osób oraz ich mienia, a tak!e utrzymania sprzyjaj#cych warunków $rodowiskowych do ich prze!ycia, po-mocy socjalnej i psychologicznej poszkodowanym oraz os"ony prawnej, a ponadto do ich przygotowania edukacyjnego i sprawno$ciowego, do ra-



dzenia sobie w czasie katastrof, kl sk !ywio"owych i konfliktów zbrojnych, oraz bezpo$rednio po nich. Wspó"cze$nie przedsi wzi cia ochrony ludno$ci lokuje si w szerszym poj ciu ochrony cywilnej. Okre$lenie to pojawi"o si w naszym kraju równo-cze$nie z polskimi aspiracjami integracji ze strukturami NATO i UE. W tym kontek$cie warto zasygnalizowa%, !e ochrona cywilna stanowi du!# cz $% przedsi wzi % tzw. planowania cywilnego na wypadek wyst#pienia sy-tuacji nadzwyczajnych oraz utrzymania gotowo$ci administracji publicznej do dzia"ania w takich sytuacjach. Uwzgl dnia si w niej tak!e dzia"ania w ramach ustalonego w strategii NATO „wsparcia pa&stwa–gospodarza”. Chocia! w ró!nych krajach ochrona cywilna ma ró!ne znaczenie, to do jej zasadni-czych przedsi wzi %, obok ochrony ludno$ci zalicza si : ochron zak"adów pracy i infrastruktury; ochron dóbr kultury; ochron struktur w"adzy; zapew-nienie funkcjonowania pa&stwa w czasie „P” i „W”; oraz organizacj zarz#dza-nia w sytuacjach kryzysowych. Takie uj cie ochrony ludno$ci pozwala na wy-odr bnienie jej rodzajów realizowanych zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie konfliktów zbrojnych, które mo!emy okre$li% jako: ochron fizyczn#, ochron psychologiczn#, ochron – edukacj i szkolenia

37.

Podsumowanie

Wspó"czesny $wiat, ujawnia liczne pola zagro!e& b d#cych konse-kwencj# zaistnienia sytuacji nadzwyczajnej o charakterze kryzysowym. Jed-n# z istotnych przes"anek zaistnienia sytuacji nadzwyczajnych s# kl ski !y-wio"owe – cz sto uto!samiane z poj ciem kataklizmu przyrodniczego. Ka!de zdarzenie i ka!da sytuacja nadzwyczajna mo!liwa jest do charaktery-styki tymi samymi wyznacznikami co sytuacja kryzysowa. Maj#c to na uwa-dze, celowe staje si rozpoznanie i scharakteryzowanie wyznaczników i kry-teriów ich opisu.

Zdarzenia kryzysowe generuj# w zale!no$ci od uwarunkowa& ich za-istnienia konkretne skutki sytuacji kryzysowych. Mog# mie% one charakter personalnych (i dotyczy% sfery psychologicznej, zdrowotnej i bytowej), jak i materialnych (przyrodniczo-klimatyczne i ekologiczne, ekonomiczne, spo-"eczne) oraz organizacyjne.

Wa!n# grup skutków sytuacji nadzwyczajnych uzewn trzniaj# te, które maj# charakter przyrodniczo-klimatyczny, jak i ekologiczny. Ujawniaj# si one si w wymiarze globalnym, regionalnym, oraz krajowym. Tworz# je zdarzenia prowadz#ce do: zmiany klimatu – w konsekwencji efektu cieplar-nianego, zmniejszenia grubo$ci stratosferycznej warstwy ozonowej, zmniej-szania ró!norodno$ci biologicznej ekosystemów, wylesienia i pustynnienia terenów, degradacji wód oceanicznych i morskich.

+rodowisko przyrodnicze, sk"adaj#ce si z elementów o!ywionych i nieo!ywionych, a tak!e materialnych wytworów dzia"alno$ci cz"owieka, mo-!e sta% si przes"ank#, jak i obszarem powstania kl ski !ywio"owe. Pod jej

37

Por. R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpiecze$stwa III RP, Warszawa 2003, s. 335-336.



poj ciem nale!y rozumie% – katastrof naturaln# lub awari techniczn#, któ-rej skutki zagra!aj# !yciu lub zdrowiu du!ej liczbie osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo $rodowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mog# by% skutecznie podj te tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych $rodków, we wspó"dzia"aniu ró!nych organów i instytucji oraz specjalistycz-nych s"u!b i formacji dzia"aj#cych pod jednolitym kierownictwem.

Kl ska !ywio"owa to ekstremalne zjawisko naturalne powoduj#ce znaczne szkody na terenie obj tym tym zjawiskiem, pozostawiaj#ce po so-bie cz sto zmieniony obraz powierzchni ziemi. Powoduje ona wysokie straty w gospodarce cz"owieka, mo!e przemodelowa% stan przyrody, a nawet za-gra!a% !yciu ludzkiemu. Do kl sk !ywio"owych zaliczy% nale!y: powód*, susz , rozleg"y po!ar terenu, trz sienie ziemi, wybuch wulkanu, tsunami, huragan, tornado, obfite opady $niegu oraz lawiny $nie!ne, ekstremalny upa" lub mróz, szczególnie w d"u!szym okresie, osuwiska ziemi, katastrofy ko-smiczne – upadek meteorytu, eksplozja meteoru, bliskie przej$cie komety, wybuch bliskiej supernowej.

Skutki !ywio"owych zdarze& nadzwyczajnych ujawniaj# si na wielu p"aszczyznach. Powoduj# one powstanie zagro!e& ekologicznych wyra!aj#-cych si naruszeniem równowagi w przyrodzie i post puj#c# degradacj ekosystemów; epidemie, czyli pojawienie si równocze$nie lub w krótkich odst pach czasu du!ej liczby zachorowa& na okre$lon# chorob (najcz -$ciej zaka*n#) w$ród ludno$ci danego terenu, a tak!e awarie techniczne, pod poj ciem których rozumiemy gwa"towne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu przemys"owego lub budowlanego, urz#dzenia tech-nicznego lub systemu urz#dze& technicznych, powoduj#ce przerw w ich u!ytkowaniu lub utrat ich w"a$ciwo$ci, jak równie! obiektów komunalnych i urz#dze& transportowych. Bibliografia Bazerman M.H., Watkins M.D., Zagro enia do przewidzenia. Jak wykrywa&

oznaki kryzysów w firmie i gospodarce, Wyd. HELION, Gliwice 2006. Bieniek M., Mazur S., System zarz%dzania kryzysowego Rzeczpospolitej

Polskiej, Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Katowice 2007.

Eckholm E.P., Ziemia, któr% tracimy. Stres #rodowiskowy a perspektywa wy ywienia #wiata, PWE, Warszawa 1978.

Encyklopedia PWN, Tom 1, A. Krupa, Warszawa 1999. Epidemia (has"o), [w:] Wolna encyklopedia [w:] Wikipedia. Gierszewska G., Analiza strategiczna przedsi!biorstwa, PWE, Warszawa 2003. Jab"onowski M., Smolak L., Zarz%dzanie kryzysowe w Polsce, Akademia

Humanistyczna imienia Aleksandra Gieysztora Pu"tusk 2007. Jakubczak R., Obrona narodowa w tworzeniu bezpiecze$stwa III RP, Dom

Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003. Kl ska, [w:] Wikipedia – encyklopedia multimedialna.



Krynojewski F., Mazur S., Mikrut G., Tchórzewski P., Zarz%dzanie kryzyso-we, obrona cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych, Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Katowice 2003.

Kwiatkowski S., Kwiatkowska-Dro!d! A., O bezpiecze$stwie obywateli i za-rz%dzaniu kryzysowym, Wy!sza Szko"a Spo"eczno-Gospodarcza, Tyczyn 2005.

Mazur S., Zarz%dzanie kryzysowe. Obrona cywilna kraju. Ochrona informacji niejawnych, AWF, Katowice 2003.

Mikulski Z., Ochrona przed powodzi%, Warszawa 1997. Mikulski Z., Gospodarka wodna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Nowak E., Zarz%dzanie kryzysowe w sytuacjach zagro e$ niemilitarnych,

Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2007. Nowak E., Zarz%dzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, Akademia

Obrony Narodowej, Warszawa 2008. Romanowska M., Planowanie strategiczne w przedsi!biorstwie, PWE, War-

szawa 2004. S"ownik wyrazów obcych, wydanie pierwsze, PWN, Warszawa 1971. Susza, [w:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Susza. Szmagalski J., Praca socjalna w sytuacjach katastrof i kl!sk ywio"owych,

[w:] Ofiary katastrof i kl!sk ywio"owych, Centrum Rozwoju S"u!b Spo-"ecznych, Warszawa 1996.

Ustawa z dnia 28 kwietnia 2002 r. o stanie kl ski !ywio"owej, Dz.U 2002, nr 62, poz. 558 z po*n. zm.

Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie kl ski !ywio"owej, Dz.U. 2002, nr 62, poz. 558 z pó*n. zm.

Wawrzyniak B., Odnawianie przedsi!biorstwa, Wyd. POLTEXT, Warszawa 1999. Wolanin J., Zarys teorii bezpiecze$stwa obywateli. Ochrona ludno#ci na

czas pokoju, DANMAR, Warszawa 2005. Wróblewski R., Zarys teorii kryzysu, zagadnienia prewencji i zarz%dzania

kryzysami, AON, Warszawa 1996. Zelek A., Zarz%dzanie kryzysem w przedsi!biorstwie – perspektywa strate-

giczna, PWN, Warszawa 2003. Zi tara T., Przedmowa – Meteorologiczne, hydrologiczne i geomorfologiczne

zjawiska ekstremalne w po"udniowej Polsce, [w:] „Geogrphica Physi-ca”, vol. XXXIII-XXXIV(2004-2005).

Documents

Klęski żywiołowe jako przesłanki sytuacji nadzwyczajnych Natural