KLASİKLER85

CanYayınları1952

Germinal,ÉmileZola©2010,CanSanatYayınlarıLtd.Şti.Tümhaklarısaklıdır.Tanıtımiçinyapılacakkısaalıntılardışındayayıncınınyazılıizniolmaksızınhiçbiryollaçoğaltılamaz.

1.basım:Şubat2011E-kitap1.SürümOcak2014,İstanbul2011tarihli1.Basımesasalınarakhazırlanmıştır.

Yayınahazırlayan:AlevÖzgüner

Kapaktasarımı:AyşeÇelemDesign

ISBN9789750720246

CANSANATYAYINLARIYAPIM,DAĞITIM,TİCARETVESANAYİLTD.ŞTİ.

HayriyeCaddesiNo.2,34430Galatasaray,İstanbulTelefon:(0212)2525675/2525988/2525989Faks:(0212)2527233www.canyayinlari.comyayinevi@canyayinlari.comSertifikaNo:10758

ÉMILEZOLA

GERMINAL

ROMAN

Fransızcaaslındançeviren

VolkanYalçınoklu

ÉmileZola’nınCanYayınları’ndakidiğerkitapları:

Nana,1984Suçluyorum,2007

ÉMILEZOLA,1840’taParis’tedoğdu.Gençlikyıllarıyoksullukiçindegeçti.1862’deHachetteYayınevi’ndeçalışmayabaşladı.Çeşitlidergileremakalelerveriyor,öyküleryazıyordu.Kendiyaşamındanyolaçıkarakyazdığı,çirkinliklerinaçıkçaanlatıldığıilkromanıLaConfessiondeClaude(Claud’unİtirafları),yalnızcahalkındikkatiniçekmeklekalmadı,polisinveHachette’intepkisiylekarşılaştı.Bununüzerineyayınevindenayrılarakserbestgazeteciliklegeçinmeyebaşladı.1867’deThérèseRaquin’iyayımladıktansonra,Balzac’ınİnsanlıkKomedyası’nabenzerbirdiziromanyazmayıkararlaştırdı.Budiziden1877’deçıkanMeyhane,Zola’nınkitaplarıençoksatanyazarlararasınagirmesinisağladı.Dizininenünlüromanlarıise,NanaileGerminaloldu.VatanaihanetlesuçlanıpmüebbetemahkûmedilenYahudiasıllıAlfredDreyfus’üsavunanZola,genelkurmayısuçlayanünlüaçıkmektubunuyayımladıktansonraİngiltere’yekaçmakzorundakaldı;ancakdavanınyenidengörülmesinidesağladı.EdebiyattadoğalcılığınkurucusuolarakkabuledilenZola,1902’deevindekarbonmonoksitgazından

zehirlenereköldü.

VOLKANYALÇINTOKLU,1961’dedoğdu.Saint-JosephLisesi’ndeokudu.DokuzEylülÜniversitesiTıbbiBiyolojiveGenetikBölümü’nübitirdi.Uzunyıllarkitapçılıkyaptı.Fransızcaveİngilizcedençevirileryapıyor.JulesVerne,AlexandreDumas,GeorgeSand,HonorédeBalzac,CharlesPerrault,LymanFrankBaumveHelenedeWitt’ineserleriniçevirdi.

Birincibölüm

I

Yıldızsızgeceninzifirîkaranlığınagömülmüşdümdüzovadabiradam,pancartarlalarınınarasındangeçerekdosdoğruMarchiennes’denMontsou’yauzananonkilometrelikanayoldatekbaşınayürüyordu.Bastığısiyahtoprağıbilegörmüyor;uçsuzbucaksızufkunvarlığınıise,fersahlarcauzayıpgidenbataklıklarıveçoraktopraklarıyalayıpgeçerkenbuzkesenmartrüzgârının,engindenizlerdekinebenzerbirfırtınanınsayesindehissedebiliyorduancak.Gökyüzünetekbirağaçkaraltısıbilevurmuyor;yol,karanlıktagözalanyağmurserpintileriarasındabirdalgakırangibidümdüzuzanıyordu.

AdamMarchiennes’densaatikicivarındayolaçıkmıştı.Genişadımlarlayürürken,havıdökülmüşpamukluceketiylekadifepantolonununiçindetirtirtitriyordu.Karelibirmendilleyaptığıküçükçıkınonaağırlıkveriyor;kırbaçgibidövendoğurüzgârının

kanattığı,soğuktanuyuşmuşellerininikisinibirdenceplerinesokabilmekiçin,çıkınıkâhsağkolunun,kâhsolkolununaltınaalıyordu.İşsizveyersizyurtsuzolanbuemekçininbomboşzihnindekitekdüşünce,güneşindoğuşuylabirlikteayazınkırılmasıumuduydu.Birsaattirbuşekildetabantepiyorduki,solda,Montsou’yaikikilometrekala,kızılateşlergördü;açıkhavada,sankiboşluğaasılıymışgibiduranüçmangal.Öncekaygıyladuraksadı;sonra,sızılariçindekiellerinibirazolsunısıtmaihtiyacınakarşıkoyamadı.

Yolgiderekçukurlaşıyordu.Herşeygözdenkayboldu.Adamınsağında,demiryolunugizleyenbirkazıkduvarı,kabasababirtahtaperdevardı;solundaiseotlarlakaplıbirbayıryükseliyor,bayırınüzerindebellibelirsizbeşikçatılar,birörnekvebasıkdamlıevleriylebirköyseçiliyordu.Adamikiyüzadımkadarilerledi.Yolunbirdönemecinegeldiğinde,ateşleryanıbaşındatekrarbeliriverdi;adam,bumangallarınbuölgüngökyüzünde,hemdebukadaryüksekte,nasılolupdatütenaylargibi

yanabildiğinihâlâanlamışdeğildi.Amayolüzerindekibaşkabirmanzarabirsüreliğinedurmasınanedenoldu.Bu,arasındanbirfabrikabacasıkaraltısınınyükseldiğihantalbirkütle,birbasıkbinalaryığınıydı;kirlipencerelerdentektükölgünışıklarsızmaktaydı,dışarıda,tahtalarıkararmışdevasaçatmalara,içkarartıcıbirışıkverenbeşaltıfenerasılmıştı.Karanlığavedumanaboğulmuşbudüşselgörüntününiçindentekbirses,gözlegörülmeyenbirbuharbacasınınuzunvekuvvetlisoluğuyükseliyordu.

Adamozaman,burasınınbirmadenocağıolduğunuanladı.Tekrarutancakapıldı:Madenocağıolsaneolurdu?Nasılolsaişbulamayacaktı.Nihayet,binalarayönelmekyerine,işçileriaydınlatmakveısıtmakiçinüzerindedökmekazanlardaüçkömürateşininyakıldığımoloztepeciğinetırmanmayakararverdi.Tesviyecilerinişigeçsaatlerekadarsürmüşolmalıydı,hâlâtoprakdöküntüsüçıkarmaklauğraşıyorlardı.Şimdiadam,işçilerinkızaklarüzerindevagonlarıittiklerini

duyuyor,herateşinyanındavagonlarıboşaltanhareketligölgeleriseçebiliyordu.

“Merhaba,”dedikazanlardanbirineyaklaşarak.

Sırtınıateşedönmüşolanyaşlıarabacıöyleceayaktadikiliyordu;üzerindemorbiryünkazak,başındatavşanderisindenbirkasketvardı;iriyarısarıbeygiriise,çektiğialtıvagonunboşaltılmasınıtaşgibikımıldamadanbekliyordu.Vagonlarıboşaltmaklagörevlikızılsaçlı,sıskadelikanlıhiçaceleetmiyor,devirmekolunauyuşukçaabanıyordu.Veyukarıda,dondurucubirrüzgârşiddetinigittikçeartırıyor,düzenlivegüçlüsoluğuylaortalığıkasıpkavuruyordu.

“Merhaba,”diyekarşılıkverdiihtiyar.Biransessizlikoldu.Kendisinekuşkulu

gözlerlebakıldığınıfarkedenyabancıhemenisminisöyledi.

“AdımÉtienneLantier,makinistim,buradabanagöreişvarmı?”

Alevlerinışığıyüzünevuruyordu;yirmibiryaşındaolmalıydı,karayağızveyakışıklıbir

delikanlıydı,incecikkolvebacaklarınarağmengüçlügörünüyordu.

İçirahatlayanarabacıbaşınısalladı.“Hayırhayır,birmakinistegöreişyok...

Dahadünikimakinistişbulamadangeridöndüler.”

Sertbirrüzgârkonuşmalarınıyarıdakesti.Étiennemoloztepeciğinindibindekikasvetliyapılarıgösterereksordu:

“Burasıbirmadenocağı,öyledeğilmi?”İhtiyarbukezcevapveremedi.Şiddetlibir

öksürüknöbetiylesoluğukesilmişti.Sonundatükürdü,tükürüğükızılrenklitoprağınüzerindesiyahbirlekebıraktı.

“Evet,Voreuxmadenocağı...Bakın!Madencimahallesidehemenşurada.”

Bukezdeyaşlıadamkolunuuzatmış,gençadamınçatılarınışöyleböyleseçmişolduğukaranlıkköyügösteriyordu.Amaaltıvagonboşalmıştı;yaşlıadamkamçısınışaklatmadan,romatizmayüzündenkaskatıkesilmişbacaklarıylaarabalarınpeşinetakıldı;iriyarısarıbeygirisealmışbaşınıgidiyor,tüylerini

dikendikenedenşiddetlirüzgâraltında,arabalarıraylardaağırağırçekiyordu.

Voreuxartık,düşlerâlemindensıyrılmaktaydı.PerişanhaldekikanayanelleriniocağınönündeısıtırkendalıpgidenÉtienne,katranlanmışayıklamahangarını,kuyununüzerindekikuleyi,kömürçıkarmamakinesininyeraldığıgenişbölmeyi,tahliyepompasınınkareşeklindekiküçükkulesini,kısacasımadeninherköşesinigözdengeçiriyordu.Birçukuruniçinegömülmüşolanbumadenocağı,tuğladanalçakyapılarıveürkütücübirboynuzşeklindeyükselenbacasıyla,dünyayıyalayıpyutmaküzereorayaçöreklenmiş,doymakbilmezbircanavarıandırıyordu.Çevresiniincelerken,biryandandakendisini,sekizgündürişaramaklageçenbaşıboşyaşantısınıdüşünüyor;çalıştığıdemiryoluatölyesi,ustasınıtokatlayışı,Lille’den,heryerdenkovuluşuyenidengözününönünegeliyordu.Cumartesigünü,demirfabrikasındaişçiyeihtiyaçolduğusöylenenMarchiennes’egelmişti,amanedemirfabrikasındanede

Sonneville’deişbulabilmişti.Pazargününübirarabaimalathanesindekerestelerarasındageçirmiş,geceninikisindebekçigeliponuoradankovmuştu.Necebindetekbirkuruş,nedeçıkınındabirdilimkuruekmekvardı.Sertrüzgârdankorunmakiçinsığınabileceğibiryerivebirhedefiolmadanbuyollardaneyapacaktı?Evet,burasıbirmadenocağıydı,sağdasoldabirkaçfenerkömürlerinyığıldığıalanıaydınlatıyordu,anidenaçılanbirkapıdan,parlakbirışıklaaydınlananjeneratörbölmesiniazçokgörebilmişti.Canavarınboğuksoluğunuandıranbudurdurakbilmeyen,uzunvederinuğultuya,tahliyepompasındançıkanbusesevarıncayakadarherşeyiayırtedebiliyordu.

SırtınıkamburlaştırarakvagonlarıboşaltanişçiÉtienne’ebakmamıştıbile,Étienneyeredüşürdüğüçıkınınıalmaküzereyken,biröksürüknöbetiarabacınıngeridöndüğünühaberverdi.İhtiyarınkaranlığıniçindenağırağırçıktığıgörüldü;sarıbeygiri,yenidenyüklenmişaltıarabayıçekerekpeşisırageliyordu.

“Montsou’dafabrikavarmı?”diyesordugençadam.

Siyahbirbalgamtükürenihtiyar,rüzgârakarışanbirsesleyanıtverdi:

“Ah!İstemediğinizkadar!Orayı,üçdörtyılöncegörmeliydiniz!Heryanafabrikalarınuğultusuyayılıyordu,işçibulmakzordu,ozamankikadarhiçkazanamadık...Veşimdiyenidenkemerlerisıkmakgerekiyor.Ülkeacınacakhalde,herkesiiştençıkarıyorlar,fabrikalarpeşpeşekapanıyor...Bubelkideimparatorunsuçudeğil;amainsanlaryetmezmişgibihayvanlarbilekoleradanölürkennedenAmerika’ylasavaşatutuşurki?

Bununüzerine,soluklarıkesilerek,kısacümlelerleyakınmayadevamettiler.Étienne,birhaftadırişbulmakiçinnasılboşunakoşturupdurduğunuanlatıyordu;açlıktanölmesimigerekiyordu?Yakındayollardilencidengeçilmeyecekti.Evet,diyekarşılıkveriyorduihtiyar,buişinsonukötüyevaracaktı,çünküTanrıoncaHıristiyan’ınsokaklaradüşmesinirevagörmezdi.

“Artıkkimseetyiyemiyor.”“Ekmekvarsaşükretsinler!”“Doğru,insanlarkuruekmeğebilerazı!”Sesleridağılıpgidiyor,fırtına,sözcüklerini

kasvetlibiruğultuylakapıpgötürüyordu.“Bakın!”diyedevamettigüneyedoğru

dönenarabacıavazavazbağırarak,“Montsouşurada...”

Veyenidenuzattığıeliylekaranlıktaseçilemeyenbazınoktalarıişaretedip,isimlerinisıralıyordu.Orada,Motsou’daFauvelleşekerfabrikasıhâlâfaaliyetteydi,amaHotonşekerfabrikasıişçisayısınıazaltmıştı,yalnızcaDutilleulunfabrikasıyla,madenocaklarıiçinhalatimaledenBleuzefabrikasıayaktakalmayıbaşarmıştı.Sonrakuzeyedoğrueliylegenişbiryayçizerek,oyöndekiufkunyarısınıişaretetti:Sonneville’dekiinşaatatölyeleriherzamankisiparişlerininüçteikisinibilealamamışlardı;Marchiennes’dekidemirfabrikasınınüçfırınındanyalnızcaikisiyanıyordu;nihayetGageboiscamfabrikasındaherangrevegidilebilirdi,çünküücretlerin

düşürüleceğisöylentisidolaşmaktaydı.“Biliyorum,biliyorum,oradangeliyorum

zaten,”diyetekrarlıyordugençadam,ihtiyarınheraçıklamasındansonra.

“Bizler,şimdiyekadaridareettik,”diyeeklediarabacı.“Yinedeocaklardaneskisikadarverimalınamıyor.Bakınişte,karşıdakiVictoire’dayalnızcaikikokfırınıyanıyor.”

Yeretükürdü,sonrauyuklayanbeygiriboşvagonlarakoşarak,hayvanınpeşinetakılıpgitti.

ŞimdiÉtiennetümbölgeyigörebiliyordu.Ortalıkhâlâzifirîkaranlıkolsada,ihtiyarınelibukoyukaranlığıöylebirsefaletledoldurmuştuki,gençadambusaattebile,farkındaolmadan,etrafındakiuçsuzbucaksızenginliktebusefaletihissedebiliyordu.Martrüzgârınınbuçırılçıplakkırlardaönünekatıpsürüklediğişey,biraçlıkçığlığıdeğilmiydi?Kasırgagemiazıyaalmıştı,pekçokinsanıkırıpgeçirecekbirişsizliği,birkıtlığıberaberindegetiriyorduadeta.Étiennegözleriniçevresindegezdirerekkaranlıklarıdelmeyeçalışıyor,amagörmeisteğivekorkusuarasındabocalayıp

duruyordu.Herşeygecekaranlığınınbilinemezliğinde

silinipgiderken,otauzaktayalnızcayüksekfırınlarıvekokfırınlarınıseçebiliyordu.Bufırınlarıneğikduranyüzlercebacasındansırasırakızılalevleryükseliyor;dahasoldakiikikuledenise,devasameşalelermisali,masmavialevleruzanıyordugökyüzüne.Hüzünvericibiryangıngörüntüsüydübu;tehditkârufukta,taşkömürüvedemirdiyarlarınaözgübugeceateşleridışındaparlayantekbiryıldızbileyoktu.

“SanırımBelçikalısınız?”diyesordugeridönenarabacıÉtienne’inarkasından.

Bukezyalnızcaüçvagongetirmişti.Onlarıboşaltmakiçinyeterincezamanvardı:Asansörarızalanmış,bircıvatakırılmıştı;buyüzdenişleronbeşdakikakadaraksayacaktı.Moloztepeciğinindibindebirsessizlikoluşmuştu,kömürvagonlarıuzayıpgidentakırtılarlaraylarısarsmıyorduartık.Madenocağındanyalnızca,sacıdövenbirçekicinuzaktanyankılanansesigeliyordu.

“Hayır,güneyliyim,”diyekarşılıkverdigençadam.

Arızahaberinesevinenişçi,vagonlarıboşalttıktansonrayereoturdu.Hâlâosessizyabaniliğinikoruyordu.Buncalafkalabalığındansıkılmışgibiirivedonukgözlerlearabacıyabakıyordu.Aslındaarabacınındafazlakonuşmakgibibirâdetiyoktu.Yabancıyıcanayakınbulmuşveyaşlılarıbazenkendikendilerineyüksekseslekonuşmayazorlayanbiriçinidökmeihtiyacıduymuşolmalıydı.

“Ben,”dedi,“Montsouluyum,güleceksiniz

amaadımBonnemort.”1

“Bubirlakapmı?”diyesorduşaşıranÉtienne.

Bıyıkaltındangülenihtiyar,Voreux’yügösterdi:

“Evetevet...Benioradanüçkereparamparçabirhaldeçıkardılar,birkeresindesaçımbaşımtutuşmuşcascavlakkalmıştım,birdiğerindekursağımakadartoprakladolmuşvaziyetteydim,üçüncüsündeisekarnım

kurbağagibisuylaşişmişti...Böyleceölmeyeniyetimolmadığınıanladıklarında,takılmakiçinbanaBonnemortisminiuygunbuldular.

İyiceneşelendi,doğrudürüstyağlanmamışbirmakaranıngıcırtısınıandırankahkahalarıkorkunçbiröksürükkrizinedönüştü.Şimdi,ateşkazanınınışıltısıkocakafasını,seyrelmişbeyazsaçlarını,mavimtıraklekelerlekaplısolgunveablakyüzünüaydınlatıyordu.Ensesikalın,kısaboylubiradamdı,baldırlarıvetopuklarıfırlaktı,uzunkollarınınucundakikütelleridizlerinekadaruzanıyordu.Tıpkıesenrüzgâraaldırmadanayaklarınınüzerindekıpırtısızcadikilenbeygirigibitaştanoyulmuşabenziyordu.Nesoğuğunnedekulaklarınındibindeıslıkçalansertrüzgârınfarkındaymışgibiydi.Öksürüp,boğazındansertçesöktüğübalgamıateşkazanınındibinetükürdüğündetopraktakarabirlekeoluştu.Étienneihtiyaravebalgamıylalekelenentoprağabakıyordu.

“Madendeuzunsüredenberimiçalışıyorsunuz?”diyesordu.

Bonnemortkollarınıalabildiğineikiyana

açtı.“Uzunsüremi,ah!evet!..bakın,Voreux

madenineindiğimdesekizyaşındabiledeğildim,şimdiyseellisekizindeyim.Hesaplayınişte...Oradaherişekoşturdum,önceleriçömezdim,kollarımgüçlendiğindevagonlarıittim,sonraonsekizyılboyuncakazmasalladım.Ardından,bulanetbacaklarımyüzünden,tesviye,toprakyığmavetamiratişlerindeçalıştırdılar,takidoktorburadaölüpgideceğimisöylediğiiçinbenimadendenyukarıçıkarmakzorundakalacaklarızamanakadar.İşte,beşyıldanberidearabacılıkyapıyorum...Kırkbeşiyeraltındaolmaküzereelliyılınımadendegeçirmekdilekolay,öyledeğilmi?”

Okonuşurkenateşkazanındandüşentutuşmuşkömürparçacıklarısolgunyüzünükızılbirışıltıyaboğuyordu.

“Artıkişigücübırakıpemekliolmamgerektiğinisöylüyorlar,”diyedevametti.“Amabenkabuletmiyorum,beniahmaksanıyorlar!Altmışyaşımakadar,ikiyıldahaçalışırsamyüzseksenfrankemeklimaaşıalacağım.Bugün

ayrılacakolsambanahemenyüzellifrankmaaşbağlayacaklar.Nehinoğluhindirbunlar!..Zatenbacaklarımdışındaturpgibiyim.Anlayacağınız,ocaktakisuiliklerimekadarişledi.Bazıgünlerbacağımıoynatırkenbasbasbağırıyorum.”

Vebiröksürüknöbetiylesözüyineyarıdakaldı.

“Bukoşullarsiziöksürtüyordasanırım?”dediÉtienne.

İhtiyar,hayıranlamındabaşınısertçesalladı.Sonrakonuşacakgücübulduğunda:

“Hayırhayır,geçenaynezleoldum,”dedi.“Dahaöncehiçöksürmezdim,amaşimdiyakamıbırakmıyor.İşingaripyanısüreklibalgamçıkarıyorum...”

Gırtlağınıtemizlediktensonrasimsiyahtükürdü.

“Bukanmı?”diyenihayetsormayacesaretettiÉtienne.

Bonnemortağzınıelinintersiyleyavaşçasildi.

“Kömür...İçimdebeniömrümünsonuna

kadarısıtacakkömürvar.Üstelikbeşyıldıraşağıinmiyorum.Sanırımfarkındaolmadankömürüiçimdedepolamışım.Olsun!Vücudukoruyor!”

Biransessizlikoldu.Uzaktan,madendedüzenliaralıklarlainipkalkançekicinsesigeliyor,rüzgârgeceninderinliklerindenkopanbiraçlıkvebezginlikçığlığıgibiiniminiminleyerekesiyordu.İhtiyartelaşlaoynaşanalevlerinkarşısındaalçaksesleanılarınıanlatmayadevamediyordu.Ah!Elbettekioveailesimadendekazmasallamayadünbaşlamamışlardı!Aile,MontsouKömürİşletmesikurulduğundanberiyaniyüzaltıyıldırburadaçalışıyordu.DedesiGuillaumeMaheudahaonbeşyaşındabiryumurcakkenRéquillart’daanadamarlardanbirinibulmuştu,burasıişletmeninilkmadenocağıydı,Fauvelleşekerfabrikasınınyanındabulunanbueskiocakbugünterkedilmişdurumdaydı.Madendamarı,dedesininismineatfenGuillaumedamarıolarakanıldığıiçintümyörehalkıbukeşiftenhaberdardı.İhtiyar,söylendiğinegöre

irikıyım,çokgüçlübiradamolanvealtmışındaeceliyleölendedesinitanımamıştı.Sonra,KızıllakaplıbabasıNicolasMaheu,dahakırkyaşındavaryokken,osıradahâlâkazılmaktaolanVoreuxmadenindemeydanagelenbirgöçüğünaltındakalmıştı:Bedeniyamyassıolmuş,kayalarkanınıiçipkemikleriniunufaketmişti.İkiamcasıveüçkardeşideaynımadendecanvermişlerdi.Kendisi,VincentMaheu,yalnızcabacaklarındakirahatsızlıklamadendentekparçahalindeçıktığıiçinişinibilenbiradamolarakkabulediliyordu.Zatenbaşkaneyapabilirlerdiki?Çalışmakgerekiyordu.Buişdiğerzanaatlardaolduğugibibabadanoğulageçiyordu.ŞimdidekarşıdakimadencimahallesindeyaşayanoğluToussaintMaheu,torunlarıvetümakrabalarımadendekazmasallayarakömürtüketiyorlardı.Yüzaltıyılboyuncadededentorunahepaynıpatroniçin,çalışmakha?Burjuvalarınbirçoğutarihlerinibukadariyibilemezdi!

“Neysekiyiyecekbirşeybuluyorsunuz!”

diyemırıldandıÉtienneyeniden.“Söylemekistediğimdebu,yiyecekekmek

oldukçainsanyaşayabiliyor.”Gözleriniışıklarınbirerbireryandığı

madencimahallesineçevirenBonnemortsustu.Montsouçankulesininçanısaatdördü

vurduğundahavagidereksertleşmeyebaşlamıştı.

“Şusizinişletmemaliolarakgüçlümü?”diyesorduÉtienne.

İhtiyaröncesilktiğiomuzlarını,altınyağmurualtındakalmışçasınaaşağısaldı.

“Oho!Öyletabii...KomşusuAnzinİşletmesikadarzenginolmasadamilyonlarlaoynuyor.Saymaklabitmez....Voreux,Victoire,Crèvecoeur,Mirou,Saint-Thomas,Madeleine,Feutry-CantelgibikömürçıkarılanonüçocağınyanısıraRéquillartgibitahliyevehavalandırmaiçinkullandıklarıaltıocakdahavar.Toplamondokuztane!..Onbinişçi,altmışyedibucağayayılanişletmealanı,gündebeşbintonluküretim,tümmadenocaklarınıbirbirinebağlayanbirdemiryolu,atölyeler,

fabrikalar!..Parabasıyorlaranlayacağınız.”Vagonlarınraylarınüzerindeçıkardığı

takırtıüzerine,kocasarıbeygirkulaklarıdikti.Aşağıda,asansörtamiredilmişolmalıydı,çalışanlarişlerininbaşınadöndüler.Arabacı,beygirinitekraraşağıindireceğivagonlarakoşarken,hayvanınkulağınayavaşçaşunlarısöyledi:

“İşeyaramaztembel,gevezeliğialışkanlıkhalinegetirmemekgerekir!MösyöHennebeaunasıloyalandığınıbirbilse!”

Étienne’ingözlerikaranlığadalıpgitmişti:“Demek,madenocağıMösyö

Hennebeau’yaait,öylemi?”diyesordu.“Hayır,”diyekarşılıkverdiihtiyar,“Mösyö

Hennebeaugenelmüdüryalnızca.Yaniodabizimgibiücretliçalışıyor.”

Gençadameliyleuçsuzbucaksızkaranlıklarıişaretetti.

“Ozaman,tümbunlarınsahibikim?”AmaBonnemortyeniden,soluğunukesecek

kadarşiddetlibiröksürüknöbetinetutulmuştu.Nihayetbalgamtükürüp

dudaklarındaoluşansiyahköpüğütemizlediktensonra,şiddetiniartıranrüzgârınuğultusuarasındayanıtverdi:

“Ne!Tümbunlarınsahibikimmi?..Kimsebirşeybilmiyor.Birileriişte.”

Vekaranlıktaeliyle,Maheulerinyüzyılıaşkınbirsüredironlariçinkazmasalladıklarıbubirilerininyaşadığıbellibelirsiz,meçhulveuzakbirnoktayıişaretetti.

Sesindeilahîbirkorkuyuçağrıştıranbirtınıvardı,canlarınıadamalarınarağmenhiçgörmedikleri,karnıtoksırtıpekbirtanrınınsaklandığıulaşılmazbirtapınaktansözediyorduadeta.

“Enazındanyeterinceekmekolsaydı!”dediüçüncükezÉtienne,ihtiyarınsöyledikleriylealakalıolmasada.

“Elbetteya!Herzamanyiyecekekmekbulunsa,çokgüzelolurdu!”

Beygiryolakoyulmuştu,arabacıdaonunpeşinetakılıp,birsakatgibiayağınısürüyerekgözdenkayboldu.Vagonlarıboşaltanadamınyanındakiişçikımıldamadanduruyordu,tortop

olupçenesinidizlerininarasınagömmüş,iridonukgözleriniboşluğadikmişti.

Étienneçıkınınıyerdenaldı,amahemenuzaklaşmadı.Göğsüharlıateşinkarşısındapişerken,sırtınınşiddetlikasırgaaltındadonduğunuhissediyordu.Belkidemadeneişbaşvurusuyapmakendoğrusuolacaktı.İhtiyaryanılıyorolabilirdi,hemzatenherşeyerazıydı,neişolsayapmayahazırdı.İşsizlikveaçlıklabelibükülmüşolanbubölgedenereyegidebilir,neyapabilirdi?Birduvarındibinde,başıboşbirköpekgibiölüpgitmesimigerekiyordu?Yinedetedirginedicibirkararsızlıkyaşıyordu.ZifirîkaranlığagömülmüşolanbudümdüzovanınortasındakiVoreuxyüreğinekorkusalmaktaydı.Rüzgâr,sankihiçdurmadangenişleyenbirufuktanesermişgibietkisiniartırıyordugiderek.Ölgüngökyüzündegününyaklaştığınıhaberverentekbirışıkbelirmiyor,yalnızcayüksekfırınlardanvekokfırınlarındançıkanalevler,karanlığınbilinmezliğiniaydınlatmadanetrafıkızılaboyuyordu.Vevahşibirhayvangibiçukurundaçöreklenmiş

olanVoreuxgiderekdahadaderinegömülüyor,insanetinisindirmektezorlanırcasınadahaderinveuzunsoluklaralıpveriyordu.

1.(Fr.)Dokuzcanlı.(Ç.N.)

II

BuğdayvepancartarlalarınınortasındakiİkiYüzKırklarmadencimahallesikaranlıkgecedeuykuyadalmıştı.Sırtsırtavermişküçükevlerdenoluşanvekışlayadahastanebloklarıgibigeometrikbiçimlivebirbirineparaleldörtgenişblokilebubloklarıayıran,eşitbüyüklüktekibahçelerebölünmüşüçgenişağaçlıklıyolbellibelirsizseçilebiliyordu.Issızovadayalnızca,tahtaperdelerinyerindensökülmüşkısımlarıarasındadolaşanrüzgârınuğultusuduyuluyordu.

İkinciblokun16numarasındaoturanMaheulerinevindehiçkıpırtıyoktu.İlkkatıntekodasızifirîkaranlığaboğulmuştu;balıkistifigibi,ağızlarıaçık,yorgunluktanbitmişhaldeuyuduklarıhissedileninsanlarbukaranlığınaltındaeziliyordusanki.Dışarıdakikeskinsoğuğarağmen,odadakiağırhavadacanlıbirsıcaklık,insanınhayvanikokusununsindiğienderlitoplukoğuşlaraözgüosıcakboğuculuk

vardı.Zeminkattakisalonunguguklusaatidördü

vurduğundaevdehiçbirhareketlenmeolmadı,hafifsoluklarınıslığınaikigürültülühorultueşlikediyorduhâlâ.VebirdenCatherineuyandı.Yorgunluğuarasındaalışkanlıkla,saatindöşemetahtasınıaşıpgelendörtvuruşunusaymış,amatamolarakayılamamıştıhenüz.Sonra,bacaklarınıyorganındışınaçıkarıp,elyordamıylabirkibritbulduvemumuyaktı.Amaoturduğuyerdeöylecekalakaldı,ağırlaşanbaşıarkayadoğrugidiyordu,yastığınageridönmeninkarşıkonulmazihtiyacınaboyuneğdisonunda.

Şimdimum,içindeüçyatağınbulunduğu,ikipencereli,karebiçimindekiodayıaydınlatıyordu.Odadabirgiysidolabı,birmasavecevizağacındanikieskiiskemlevardı,iskemlelerinislirengiaçıksarıyaboyanmışduvarlardabelirginlekeleroluşturuyordu.Ortalıktaçivilereasılmışpılıpırtılardan,döşemeninüzerinebırakılmışbirtestiden,banyoleğeniolarakkullanılantoprak

çömlektenbaşkabirşeyyoktu.SoldakiyataktayirmibiryaşındakibüyükoğlanZacharie,onbirinibitirenkardeşiJeanlinileyatmıştı;sağdakiyataktaisebirialtı,diğeridörtyaşındakiikiufaklıkLénoreveHenrikoyunkoyunauyuyorlardı.CatherineiseüçüncüyatağıkızkardeşiAlzireilepaylaşıyordu,Alziredokuzyaşınagörebirhaylicılızdı,sakatyavrucağınkamburuböğrünedayanmasa,ablasıyanındayattığınıbilefarketmeyecekti.Açıkdurancamlıkapıdan,dehlizebenzeyensahanlıkkoridorugörünüyordu;bukoridordakidördüncüyataktaannevebabayatıyordu,kendiyataklarınınyanınadahaüçaylıkolansonçocuklarıEstelle’inbeşiğiniyerleştirmekzorundakalmışlardı.

Catherineyinedeumutsuzbirhamleyaptı.Geriniyor,ellerinigötürüp,alnınaveensesinedökülmüşdarmadağınkızılsaçlarınıkarıştırıyordu.Onbeşyaşiçinbirazzayıftı;daracıkgeceliğindenyalnızca,kömürledövmelenmişçesinemorarmışayaklarıvesüreklikarasabunlayıkadığıiçinşimdiden

bozulmuşsolgunyüzüyletezatoluşturansütbeyazı,narinkollarıgörünüyordu.Sonbiresnemeyleağzıkocamanaçıldığında,kansızdişetlerininsolgunluğundaincigibiparlayandişleriortayaçıktı.Uykuylasavaşanyaşarmışgrigözlerinde,tümbedenininyorgunluktantükendiğinibelliedenkederliveyılgınbirifadevardı.

Amasahanlıktanbirhomurtugeldi,Maheupeltekbirseslebirşeylergeveliyordu:

“Lanetolsun!Kalkmazamanıgelmiş...MumusenmiyaktınCatherine?”

“Evet,baba,aşağıdakisaatdördüvurdu.”“Ozamançabukolsanamiskin!Pazar

günü,yanidünokadardansetmeseydin,bizidahaerkenkaldırırdın...İştetembellikbunadenir!”

Söylenmeyedevametti,amauykununağırbasmasıylapaylamalarıyenibirhorultuarasındayitipgitti.

Gençkızüstündegecelikle,yalınayakodadagidipgeliyordu.HenriveLénore’unyattıklarıyatağınyanındangeçerkenyanakaymışyorganı

üzerlerineörttü,çocukluğaözgüderinbiruykuyadalmışolanyumurcaklaruyanmadı.GözleriniaçanAlzirehiçbirşeysöylemedendönerekyatağın,ablasınınsıcakbıraktığıtarafınakaymıştı.

“HadiZachariekalkartık!SendeJeanlin!”deyipduruyorduCatherine,yüzükoyunvaziyette,burunlarınıyastığagömmüşuyumaktaolankardeşlerininbaşındadikilerek..

Büyükolanıomuzlarındantutupsarsmasıgerekti;oğlansövüpsayarkenyorganıçekipüstleriniaçtı.İkioğlanınçıplakbacaklarıylatepinmeleriCatherine’inkomiğinegittivegülmeyebaşladı.

“Buhiçdehoşdeğil,benirahatbırak!”diyehiddetlehomurdandıyatağınınüzerindedoğrulanZacharie.“Böyleşakalarıhiçsevmem...Vaycanına!Kalkmazamanıgelmiş!”

Zayıf,sarsakgörünümlübirgençti,seyrekbirkaçsakalıngölgelediğiuzunbiryüzü,sarısaçlarıvetümailefertlerindeolduğugibisolgunbirtenivardı.Karnınakadarsıyrılmış

gömleğiniutandığındandeğildeüşüdüğüiçinaşağıçekti.

“Aşağıdasaatçaldıbile,”diyetekrarlıyorduCatherine.“Hadi,hop!Babamkızmayabaşladı.”

DizlerinikarnınaçekerektortopolanJeanlinyenidengözlerinikaparken:

“Çekilgitbaşımdan,uyuyorum!”dedi.Catherineyinesevecenbirifadeylegüldü.

Çocukincecikkollarıvebacakları,sıracahastalığınınetkisiyleirileşmişeklemleriyleokadarsıskaydıki,ablasıonukollarınınarasınaaldı.Amaikidelikgibigörünenyeşilgözleri,kepçekulakları,kıvırcıksaçlarıylasolgunsuratıbirmaymunuandıranoğlandebeleniyor,gücüyetmediğiiçinöfkelenipbenzidahadasoluyordu.Sonundahiçsesçıkarmadankızınsağmemesiniısırdı.

“Lanetyumurcak!”diyemırıldandıCatherineçığlığıbasarakveçocuğuyerebıraktı.

YorganınıçenesinekadarçekipsessizcebekleyenAlzireyenidenuykuyadalamamıştı.

Sakatlaraözgüokavrayışlıbakışlarıyla,şimdigiyinmeyebaşlamışolanablasınıveerkekkardeşleriniizliyordu.Toprakçömleğinönündeyenibirkavgapatlakverdi,oğlanlaryıkanmasıuzunsürengençkızıitipkakıyorlardı.Geceliklerhavayakalkıyor,yüzlerigözleriuykudanşişmişbirhalde,tuvaletihtiyaçlarınıbirliktebüyümüşköpekyavrularıgibihiçsıkılmadanbirbirlerininyanındagideriyorlardı.İlkhazırlananCatherineoldu.Madencipantolonunugiydi,incekumaştanceketiniüstünegeçirdi,mavibaşlığınınuçlarınıtopuzununaltındanbağladı.Butemizpazartesigiysileriiçindeufaktefekbirdelikanlıyabenziyor,kalçalarınınhafifsalınımlarıdışındahiçbirşeycinsiyetinielevermiyordu.

“İhtiyardöndüğünde,”dediZachariehınzırca,“yatağıyapılmamışbulduğunaçoksevinecek...Sorumlusununsenolduğunusöyleyeceğim.”

İhtiyardediği,büyükbabaBonnemort’du.Geceçalışıpgündüzuyuduğuiçinyatakhiç

soğumuyorveiçindeherzamanhorlayanbirioluyordu.

Catherinehiçyanıtvermedenyorganıçekipyatağıdüzeltti.Amabirsüredirduvarınardındakikomşuevdengürültülergeliyordu.İşletmeninucuzamalederekyaptırdığıbutuğlabinalarınduvarlarıöyleinceydiki,solukalınsayantaraftanduyuluyordu.Adetaiçiçeyaşayanbuinsanlarınözelhayatları,çocuklardadahilolmaküzereherkestarafındanbiliniyordu.Merdivenisarsanhantalbirayaksesininardındancansızbirdüşmesesiniandıranbirgürültüvehuzurlubiriççekişduyuldu.

“Tamam!”dediCatherine,“Levaqueaşağıiniyor,birazdanBouteloup,MadamLevaque’ınakavuşacak.”

Jeanlinbıyıkaltındangüldü,Alzire’ingözleriparladı.Hersabahkomşularınınbuüçlüyaşamıyladalgageçerlerdi.Birkazmacı,birtesviyeciyikirakarşılığıevinealmış,böylecekadınıngecevegündüziçinikiayrıerkeğiolmuştu.

“Philomèneöksürüyor,”dediCatherine

kulakkabartarak.Levaquelarınondokuzyaşındakibüyük

kızlarındansözediyordu.Zacharie’ninsevgilisiolanbukızdahaşimdidenondanikiçocukyapmıştı,ciğerlerininzayıflığındandolayıocağıniçindeçalışamıyor,yukarıdaayıklamaişigörüyordu.

“Evetya!Philomène!”diyekarşılıkverdiZacharie,“Hiçbirşeyealdırmadanuyuyor!..Saataltıyakadardauyunurmu!”

Pantolonunugiyerkenaklınagelenanibirdüşünceylepencereyiaçtı.Dışarıda,karanlıklariçindekimadencimahallesiuyanıyor,kepenklerinarasındantekertekerışıklarbeliriyordu.Derkenyenibirmünakaşabaşladı:Zacharie,Pierron’unkarısıylayatmaklasuçlananVoreux’nünbaşçavuşunun,Pierronlarınkarşıdakievlerindençıkıpçıkmayacağınıgörebilmekiçinpenceredenaşağıyaeğiliyor;kızkardeşidebağıraçağıra,Pierron’undündenberiyüklemebölümündegündüzvardiyasınageçtiğini,buyüzdendeDansaert’inogeceoradakalmasınınmümkün

olmadığınısöylüyordu.İkikardeşkendibilgilerinindoğruluğuhakkındatartışırken,buzgibibirhavaiçeridoluyordu;birdençığlıklarveağlamasesleriduyuldu.Bu,beşiğindesoğuktanrahatsızolanEstelle’insesiydi.

Maheuhemenuyandı.Onaneleroluyorduböyle?İşeyaramazıntekigibiuyuyakalmıştıyine.Osıradasavurduğuokkalıküfürleryüzündenyantaraftakiçocuklarınsesisoluğukesilmişti.ZacharieveJeanlindahasabahınbusaatindeüzerlerineçökenbezginliğinetkisiyleağırağıryıkandılar.GözlerinidörtaçmışolanAlzireonlarıizlemeyedevamediyordu.KoyunkoyunayatanveahenkiçindehafifhafifsoluyanikiyumurcakLénoreveHenri,bugürültüpatırtıyarağmenyataklarındakıpırdamadılarbile.

“Catherine,banamumugetir!”diyebağırdıMaheu.

Gençkızceketinindüğmeleriniiliklediktensonramumuyanodayagötürdü,kardeşlerikapıdansızanazıcıkışıktagiysileriniaramakzorundakaldılar.Babasıyataktankalkıyordu.

AmaCatherinehiçbeklemeden,ayağındakalınyünçorapları,sağısolueliyleyoklayarakaşağıindi,kahvepişirmeküzeresalondayenibirmumyaktı.Evhalkınınbütünnalınlarıyemekdolabınınaltındaydı.

“Kessesinipiçkurusu!”diyebağırdı,Estelle’inardıarkasıgelmeyençığlıklarınaöfkelenenMaheu.

TıpkıihtiyarBonnemortgibikısaboyluydu;şişmanbedeni,irikafası,ablakvesoluksuratı,kısacıkkesilmişsarısaçlarıylababasınabenziyordu.Üzerindesallananbuiri,boğumlukollardankorkanbebekdahafazlayaygarakoparmayabaşladı.

“Kendihalinebırak,biliyorsunkisusmayaniyetiyok,”dedikarısıyatağınortasınadoğruuzanarak.

Odauyanmıştıvebirgeceyibileuykusubölünmedengeçiremediğindenyakınıyordu.Sessizceçıkıpgidemezlermiydi?Altınagömüldüğüyorganındanyalnızca,kababirgüzelliğiyansıtan,otuzdokuzyaşındaolmasınarağmenyediçocuğaanneliketmeklegeçen

yoksulbiryaşamınşimdidenyıprattığı,derinçizgilerlekaplıuzunyüzügözüküyordu.Kocasıgiyinirken,gözlerinitavanadikmiş,ağırağırkonuşuyordu.İkisidekatılakatılaağlayanbebeğekulakvermiyorlardıartık.

“Biliyormusunbendemetelikkalmadıvebugündahapazartesi,onbeşgünlükmaaşınıalmanaaltıgünvar...Buböylegitmez.Hepiniztoputopudokuzfrankgetiriyorsunuz.Buparaylaonkişilikbirevinasılçekipçevirebilirim?”

“Ne!dokuzfrankmı!”diyehaykırdıMaheu.“BenveZacharieüçerfrankalıyoruz,altıfrankeder...Catherinevebabamınkiikişerfranktandörteder,dörtaltıdahaon...Jeanlin’inaldığıbirfrangıdaeklersekonbirfrankyapar.”

“Evet,onbir,amapazarlarıveişinolmadığıgünleridehesabakatarsakelimizedokuzfranktanfazlageçmiyor,anlıyormusun?”

Maheuyanıtvermedi,yerdederikemeriniarıyordu.Sonradoğrularakşöylededi:

“Bukadaryakınmakdoğrudeğil.Gücüm

kuvvetimyerinde.Kırkikiyaşındaçalışamayacakhalegelmişpekçokişçivar.”

“Olabilircanım,amabu,karındoyurmuyor...Bennehaltedeyim,onusöyle.Sendehiçparayokmu?”

“İkimeteliğimvar.”“Kalsın,onunlabiraiçersin...Tanrım!Ben

nehaltedeceğimşimdi?Altıgüngeçmekbilmez.ÖncekigünbanakapıyıgösterenMaigrat’yaaltmışfrankborcumuzvar.Yinedebirkezdahaonunlagörüşmeyideneyeceğim.Amavermemdiyeinatederse...”

Vekadınmumunkasvetliışığındaarasıragözleriniyumupbaşınıhiçkımıldatmadanendişelibirsestonuyladevametti.Yemekdolabınınbomboşolduğunu,çocuklarınreçelliekmekistediğini,kahveninbiletükendiğini,suyunmideağrısıyaptığınıvegünlerboyuncaaçlıklarınıbastırmakiçinhaşlanmışlahanayaprağıylaidareettiklerinianlatıyordu.Estelle’inviyaklamalarısözlerininduyulmasınaengelolduğuiçinyavaşyavaşsestonunuyükseltmekzorundakaldı.Buviyaklamalar

giderekkatlanılmazhalegeliyordu.Maheubuçığlıklarınanidenfarkınavardısanki,gözüdönerekbebeğibeşiğindenkaptığıgibiannesininyatağınafırlattı;öfkeylesöylenmeyebaşladı:

“Alşunu!Yoksaayağımınaltınaalacağım...Lanetolasıvelet!Hiçbirşeyieksikdeğil,memesiniemdiğihaldeötekilerdendahafazlayakınıyor!”

Estellegerçektendeannesininmemesiniemmeyebaşlamıştı.Yorganınaltınagömülmüş,yatağınılıklığıylayatışmıştı,yalnızcamemeyioburcaemendudaklarınınhafifşapırtısıduyuluyordu.

“Piolain’dekiburjuvalargelipkendilerinigörmenisöylememişlermiydisana?”dedibababirsüresessizkaldıktansonra.

Anneyılgınvetereddütlübirifadeyledudaklarınıbüzdü.

“Evet,yoldakarşılaşmıştık,yoksulçocuklaragiyecekveriyorlar...BusabahLénoreveHenriileonlaragideceğim.Banayüzmetelikolsunverseler...”

Odayayenidensessizlikçöktü.Maheuhazırlanmıştı.Biranhareketsizkaldıktansonraboğukbirseslekonuşmayısonlandırdı:

“Nebekliyorsunki?Eldengelenbu,akşamaenazındanbirçorbayapmayaçalış...Konuşmaylahiçbirşeyhallolmuyor,eniyisimadeneinipçalışmak.”

“Elbette,”diyekarşılıkverdikarısı.“Mumusöndür,düşünceleriminrenginigörmeyeihtiyacımyok.”

Maheumumusöndürdü.ZacharieveJeanlinaşağıiniyorlardıbile,odapeşlerinetakıldı;tahtamerdivenyünçoraplı,hantalayaklarınınaltındagıcırdıyordu.Arkalarındabıraktıklarıodavesahanlıkyenidenkaranlığagömülmüştü.Çocuklaruyuyorlardı,Alzire’ingözleribilekapalıydı.Amaşimdianneleri,gözleriaçıkvaziyettekaranlıktauzanıyor,Estelleiseyıpranmışkadınınpörsükmemeleriniçekiştirirkenyavrubirkedigibimırıldıyordu.

Catherineaşağıdailkişolarak,ortasındabirızgaraylaikiyanındadabirerfırınbulunanve

içindesüreklitaşkömürüyananocağınateşiyleilgilenmişti.İşletmeaydanayaheraileyedamarlarınyanduvarlarındantoplanansertkömürdensekizyüzkiloveriyordu.Bukömürbirazzoryandığındangençkızherakşamateşikülleörtüyorvesabahocağınküllerinieşeleyipözenleayıklanmışyumuşak,küçükkömürparçalarıekliyordu.Sonra,ızgaranınüzerineibriğikoyupyemekdolabınınönüneçömeliyordu.

Tümzeminkatıkaplayanbuyeterincegenişsalonunduvarlarıelmayeşilirengindeboyanmıştı,bolsuylayıkandıktansonrabeyazkumserpilmişolandöşemetaşlarıylatertemizbirFlamaneviniandırıyordu.Köknarağacındancilalıbüfenindışında,mobilyaolarakyineaynıağaçtanbirmasaveiskemlelervardı.Duvarlardakigözalıcısüslemeler,İmparator’unveİmparatoriçe’ninişletmetarafındandağıtılanportreleri,yaldızlıçerçeveleriiçindebazıaskerveermişresimleriodanınduruçıplaklığıylaçiğbirtezatoluşturuyordu.Süseşyasıniyetine,yemek

dolabınınüzerindekipembekartondanbirkutuvetiktaklarıylatavanboşluğunudolduruyormuşduygusuveren,kadranıçiğrenklerlebezenmişguguklusaattenbaşkabirşeyyoktu.Merdivenkapısınınyanındakidiğerbirkapımahzeneaçılıyordu.Etraftertemizolsada,hiçeksikolmayankeskinkömürkokusuvebirgünöncesindensinenpişmişsoğankokusubusıcakveağırhavayıkatlanılmazkılıyordu.

Catherineaçıkdolabınönündeneyapacağınıdüşünüyordu.Birparçaekmek,yetecekkadarbeyazpeyniramaazıcıktereyağıvardıvedörtkişiiçintereyağlıekmekhazırlamasıgerekiyordu.Sonundakararınıveripdilimlerikestibazılarınabeyazpeynir,diğerlerinetereyağısürüpsandviçoluşturacakşekildeüstüstekapattı,buhergünmadenegötürdükleriyemekleriydi.Kısasüresonra,babanınaslanpayındanJeanlin’inküçükpayınakadardörtsandviçdebüyükbirhakkaniyetlepaylaştırılmışvemasayadizilmişti.

Kendinitamamıylaişinevermişgibi

görünsede,Catherine’inzihnihâlâZacharie’ninmadenbaşçavuşuvePierron’unkarısınadairanlattıklarıylameşgulolmalıydı,çünküsokakkapısınıaralamışvedışarıyabirgözatmıştı.Rüzgâresmeyedevamediyor,madencimahallesininbasıkevlerindendahafazlaışıksızıyor,uykudanuyananlarınbellibelirsizkoşuşturmalarıduyuluyordu.Kapılaraçılıpkapanıyor,işçilerinsırasırakaraltılarıkaranlıktauzaklaşıyordu.Yüklemegörevlisisaataltıdaişbaşıyapacağınagöredahauyuyorolmalıydı,öyleysedışarıdadurupüşümekaptallıkdeğilmiydi?YinedeCatherinekapınınönündenayrılamıyor,bahçelerinöteyanındakievigözlüyordu.Kapıaçıldığındameraktanyerindeduramazoldu.Amadışarıçıkan,Pierronların,madenocağınagidenküçükkızlarıLydie’denbaşkasıdeğildi.

Catherinebuharınıslığınıduyuncaarkasınıdöndü.Kapıyıkapatıpaceleylekoşturdu:Kaynayıptaşmayabaşlayansuateşisöndürmeküzereydi.Hiçkahvekalmadığından,suyubirgünöncekigünden

kalantelveninüzerineeklemekzorundakaldı,ardındandacezveyehamşekerattı.Osıradababasıveikierkekkardeşiaşağıyainiyordu.

“Vaycanına!”dediburnunufincanınauzatanZacharie,“Bukahvebizineayıltırya!”

Maheutevekküllübirtavırlaomuzsilkti:“Olsun!Sıcakyaodayeter.”Jeanlintopladığıekmekkırıntılarını

kahveyebatırıyordu.KahvesiniiçenCatherinecezvedekalanıtenekemataralaraboşalttı.Dördüde,mumunsolgunışığında,ayaktaalelaceleatıştırıyorlardı.

“Hâlâbitiremedinizmi?”dedibaba.“Sanırsınkiziyafetçekiyoruz!”

Amakapısınıaçıkbıraktıklarımerdivendebirsesyankılandı.Annearkalarındansesleniyordu:

“Ekmeğinhepsinialın,çocuklariçinbirazşehriyemvar!”

“Tamamtamam,”diyekarşılıkverdiCatherine.

Ateşinüzeriniyenidenkülleörtengençkız,saataltıdadönecekolanbüyükbabanın

artakalançorbayısıcakbulmasıiçintencereyiızgaranınbirköşesinekoydu.Herbiripabucunuyemekdolabınınaltındanalıpmatarasınınaskısınıomzunageçirdivesandvicinisırttarafına,gömleğiyleceketininarasınasokuşturdu.Erkeklerönde,mumusöndürüpkapıyıkilitleyenkızarkadaolmaküzeredışarıçıktılar.Evyenidenkaranlığagömüldü.

“Baksen!Demekhepberaberçıkıyoruz,”dedikomşuevinkapısınıkapatanadam.

BuLevaque’tı,yanındaJeanlin’ineniyiarkadaşıolandokuzyaşındakioğluBébertvardı.Şaşırıp,gülmemekiçinkendisinizortutanCatherine,Zacharie’ninkulağınabirşeylerfısıldadı:Budaneydiböyle?Bouteloupartıkkocanınevdençıkmasınıbilebeklemiyordudemek!

Şimdi,madencimahallesindeışıklarsönüyordu.Sonkapıdakapandı,herşeyyenidenuykuyadaldı,kadınlarveçocuklardahabiryeraçılanyataklarındauykularınageridöndüler.Işıklarısönenmadencimahallesinden

solukalıpverenVoreux’yedoğru,şiddetlirüzgâraltındabirkaraltıakınıbaşladı;omuzlarısallanan,nereyekoyacaklarınıbilemedikleriiçinellerinigöğüslerindekavuşturankömürişçileriağıradımlarlaişlerininbaşınagidiyorlardı;sırtlarındataşıdıklarıazıkbirerkamburgibidurmaktaydı.Üzerlerindekiincegiysilerlesoğuktantitreselerdeaceleetmiyorlar,birkoyunsürüsününtemposuylaağıraksakilerliyorlardı.

III

NihayetmoloztepeciğindenaşağıinenÉtienneVoreux’yegirmişti;oradakilereişolupolmadığınısoruyor,kafalarınısallayanişçilerinhepsindenmadenbaşçavuşunubeklemesigerektiğiyanıtınıalıyordu.Yarımyamalakaydınlatılmış,kapkaradeliklerledolu,salonlarınınvekatlarınınkarmaşıklığıylainsandakaygıuyandıranbinalarınortasındakendihalinebırakmışlardıonu.Kısmençökmüşkaranlıkbirmerdivendençıktıktansonrakendinisallananbirasmaköprününüzerindebulmuştu,ardındanzifirîkaranlığagömülmüşolanayıklamahangarındangeçmiş,biryereçarpmamakiçinelleriniöneuzatarakyürümüştü.Anidenönünde,karanlıklarıdelipgeçenkocamanbirçiftsarıgözbelirdi.Gençadamosırada,gözetlemekulesininaltındakikuyununağzında,kömürlerinyığıldığıbölmedebulunuyordu.

Babacanbirjandarmayıandıran,tombul,

kırlaşmışbıyıklıbuadamÇavuşRichomme’duvekayıtgörevlisininbürosunadoğrugidiyordu.

“Herhangibirişiçinişçiyeihtiyaçvarmı?”diyesorduÉtiennebirkezdaha.

Richommetamhayırdiyeyanıtlayacakkenkendisinituttuveyürüyüpgiderkendiğerlerigibişöylededi:

“İşçibaşıDansaert’ibekleyin.”Burayadörtfeneryerleştirilmiştivetüm

ışığıkuyularayönlendirenyansıtıcılardemirkorkulukları,uyarıişaretlerininvesürgülerinkaldıraçlarını,ikiasansörünaralarındaninipçıktığıkılavuzdireklerinipırılpırılaydınlatıyordu.Bunundışındakalanvebirkiliseninsahınınabenzeyengenişalandahareketligölgelergözeçarpmaktaydı.Yalnızcadipteki,lambahaneaydınlıktı.Kayıtgörevlisininbürosundakilamba,sönmeküzereolanbiryıldızınkinebenzersolgunbirışıkyayıyordu.Kömürçıkarmaişlemiyenidenbaşlamıştı.Dökmedemirdenzemininüzerindeardıarkasıgelmeyenbirgökgürültüsüeşliğindekömürvagonlarıgidipgeliyor,sürekli

harekethalindeolanbukaranlıkvegürültülüşeylerinhayhuyundavagonsürücülerininönedoğrueğilmişsırtlarınıseçilebiliyordu.

Étiennebiraniçinkulaklarısağır,gözlerigörmezvaziyetteöylecekalakaldı.Dörtbiryandangelenhavaakımıyüzündenvücudubuzkesmişti.Çelikvebakıraksamıpırılpırılparlayanmakinegözüneilişince,kendinitutamayıpbirkaçadımattı.Makine,kuyununyirmibeşmetregerisinde,dahayüksekbiryerdeydi;tuğlabirtabanınüzerineöylesağlamcayerleştirilmiştikidörtyüzbeygirlikgücüyletamkapasiteçalışmasınarağmen,iyiceyağlandığıiçinsürtünmesizcegiripçıkanpistonuduvarlardahiçbirtitreşimoluşturmuyordu.Kontrolnoktasındaayaktaduranmakinistişaretzillerinekulakkabartıyor,göstergetablosundangözünüayırmıyordu;iplerinucunaasılmışvekömürasansörlerinitemsiledenkurşunlardikeybiryivboyuncahareketederekkuyununfarklıkatlarınıgösteriyordu.Makineninherhareketegeçişinde,beşmetreyarıçapındakiikidevasa

çarktanoluşanveüzerlerineikiçelikhalatındolanıp,ardındandatersyöndeboşaldığımakaralaröylebüyükbirhızladönüyordukiancakgribirtozbulutugibigörünüyordu.

“Dikkatetsene!”diyehaykırdıkocamanbirmerdivenisürükleyenüçişçi.

Étienneazkalsınezilecekti.Gözleriyavaşyavaşkaranlığaalışıyor,yukarıdagidipgelenhalatlarabakıyordu;otuzmetredenuzunolanbuçelikhalatlarbirhamledekuleyeçıkıyor,oradadişliçarklardangeçerekdiklemesinekuyuyainipkömürçıkarmaasansörlerinebağlanıyordu.Dişliçarklarıçankulelerindekinebenzeyendemirbirçatıtaşımaktaydı.Saniyedeonmetrelikbirhızlaonikitonlukbiryüküsarsmadankaldırabilenbuağırkablonunsessizvesürtünmesizcegidipgelişikuşlarıngökyüzündekisüzülüşünüandırıyordu.

“Lanetolsun,dikkatetsene!”diyebirkezdahabağırdıişçiler,soldakidişliçarkıincelemeküzeremerdiveniöbürtarafaiterken.

Étienneağıradımlarlakömürünboşaltıldığıhangarageridöndü.Başınınüzerindekibu

korkunçhareketlilikonusersemeçevirmişti.Soğukhavaakımınınaltındatirtirtitrerken,kulaklarınısağıredenvagonlarıngürültüsündeasansörlerininişçıkışınıizliyordu.Kuyununyanındabulunangöstergetablosu,aşağıdançekilenbiripinkaldıraçlıağırbirtokmağıbirkütüğünüzerinedüşürdüğünügösteriyordu.Tekvuruşdur,ikivuruşindir,üçvuruşyukarıçekanlamınageliyordu.Birtopuzunaralıksızinipkalkandarbeleriniandıranbusinyallertizbirzilsesinineşliğindetümgürültüyübastırıyor,manevrayıyönlendirirkenmakinistemegafonlatalimatlaryağdıranvagonişçisibuşamatayıdahadaüstnoktalarataşıyordu.Buhengâmeiçindedolupboşalanasansörlerbirgörünüpbirkayboluyor,Étiennebualengirliişlereakılsırerdiremiyordu.

Étienne’inanladığıtekbirşeyvardı:Kuyuinsanlarıyirmişerotuzarlokmalarhalindevehiçzorlanmadanyutuyor,üstelikonlarınboğazındangeçtiğinibilefarketmiyordu.İşçilersaatdörtteocağainmeyebaşlıyordu.Ellerindefenerlerleyalınayakbarakadangeliyor,küçük

gruplarhalindeyeterlisayıdakişinintoplanmasınıbekliyorlardı.Demirasansörbirgecehayvanınaözgüsessizbirsüzülüşlekaranlıklardanyükseliyor,herbirindekömürdoluikivagonbulunandörtkatıylasürgülerinüzerineyerleşiyordu.Farklıyükseltilerdekivagonişçilerivagonlarıasansördençıkarıp,yerlerineboşyadakocakütükleryüklenmişolanyenileriniyerleştiriyorlardı.İşçilerbeşerligruplarhalindebuboşvagonlarabiniyorvetümbölmeleridoldurduklarındasayılarıbirseferdekırkakadarçıkabiliyordu.Megafonunboğukveanlaşılmazböğürtüsüyleverilentalimatüzerineişarethalatıdörtkereçekiliyor,böyleceasansörüninsanetiyledolduğuaşağıyabildiriliyordu.Hafifbirsarsıntınınardından,asansörsessizbirdalışageçipbirtaşgibiaşağıyainiyor;ardındabıraktığıtekşey,titreşimlerleboşalanhalatoluyordu.

“Kuyuderinmi?”diyesorduÉtienne,yanındagözlerindenuykuakarakbekleyenbirmadenciye.

“Beşyüzellidörtmetre,”diyeyanıtladı

adam.Amaüstündedörtkatdahavar,ilkiüçyüzyirmimetreaşağıda.

İkisidegözleriniyenidenyukarıçıkanhalatadikereksustular.Étiennetekrarsözegirdi:

“Yahalatkoparsa?”“Ha!kopacakolursa...”Madencilafınıbirelhareketiylesonlandırdı.

Sıraonagelmişti,asansörhiçtekleyipzorlanmadanyukarıçıkmıştıyine.Adamarkadaşlarıylabirlikteasansöregiripyereçömeldi;asansörkuyuyadoğruyenibirdalışageçti,dörtdakikageçtigeçmedi,yeniinsanlarıyutmaküzeretekraryukarıçıktı.Kuyuyarımsaatiçinde,işçilerinindiğikatmanınınderinliğinegöredeğişen,amaherhalükârdaoburcabiriştahla,durdurakbilmedeninsanlarımidesineindirmeyedevametti,bağırsaklarıtümbirhalkısindirebilecekgenişlikteydi.Birmezargibikaranlıkolankuyununmidesişiştikçeşişiyor,asansöraynıaçgözlüsessizlikiçindeboşluktayükseliyordu.

Étiennemoloztepeciğindeduyduğu

huzursuzluğuduymayabaşladıgiderek.İnatetmeninneanlamıvardı?İşçibaşıdadiğerlerigibionubaşındansavacaktı.Bellibelirsizbirkorkuylaanibirkararverdi:Fırladığıgibijeneratörlerinbulunduğubinanınönünegeldi.Kapıardınakadaraçıktı,ikiocağınısıttığıyedikazangörülebiliyordu.Bembeyazbuharlarınveistimıslıklarınınarasındabirateşçiocaklardanbirinekömüratıyor,sıcaklıktakapıeşiğindenbilehissediliyordu;gençadamiçiniısıtanbusıcaklığıntadınıçıkararakotarafadoğruyaklaşırken,madenocağınagelmekteolanyenibirişçigrubuylakarşılaştı.GelenlerMaheulerveLevaquelardı.EnöndesevimlibirdelikanlıgibiyürüyenCatherine’igörünce,birönseziyekapılıp,şansınısonbirkezdahadenemeyekararverdi.

“Baksanızaarkadaş,buradaişçiyeihtiyaçvarmı?Neişolursayaparım.”

KaranlıktaanidenyükselenbuseskarşısındabirazürkenCatherineşaşkınlıklaonabaktı.AmaarkadangelenMaheusöylenenleriduymuştu,Étienne’ecevapverip

onunlabirazsohbetetti.Hayır,işçiyeihtiyaçyoktu.İşararkenyollardasefilolanbuzavallıişçiMaheu’nünilgisiniçekmişti.

Étienne’inyanındanayrılınca,“Gördünüzdeğilmi,insanbudurumadadüşebilir...Hiçsızlanmayalım,bulanetişibilebulamayanlarvar,”dediyanındakilere.

Grupiçerigiripdosdoğrubarakayayöneldi.Burası,duvarlarıkabacasıvanmış,üzerlerindeasmakilitlerolandolaplarınçepeçevresıralandığıgenişbirsalondu.Ortadayanandemirbirkuzine,birtürkapaksızsobakıpkırmızıkesilmişti,ağzınakadarakkorhalinegelmişkömürledoluolduğuiçinçatırdayarakyanankömürparçacıklarıarasırasıkıştırılmıştoprakzeminesıçrıyordu.Salonyalnızca,kızılyansımalarıkirliağaçkaplamaların,isiçindekitavanınüzerindeoynaşankoralevleriyleaydınlanıyordu.

Maheuleriçerigirdiklerinde,barakanınboğucusıcaklığındakahkahalaryükseliyordu.Ayaktaduranotuzkadarişçisırtlarınıateşevermişkeyifleısınmaktaydılar.Ocağainmeden

önce,işçilerharlıateşinönündekemikleriniısıtmak,kuyununrutubetinekarşısıcağıdepolamakiçinburayageliyorlardı.Amaosabahherzamankindendahaneşeliydiler,vagonsürücüsüMouquetteiledalgageçiyorlardı,onsekizyaşındakibutatlıkızınirimemelerivekalçalarıceketiylepantolonunupatlatacakmışgibiduruyordu.KızseyisbabasıihtiyarMouquevevagonboşaltıcıerkekkardeşiMouquetileRéquillart’dayaşıyor,amakardeşiyleaynıvardiyadaçalışmadığıiçinmadeneyalnızgeliyordu.Yazınbuğdaytarlalarında,kışınbirduvardibindeohaftakisevgilisiylekeyifçatardı.Madendekimvarsakızladüşüpkalkar,bozulupkırılmadansıranınkendisinegelmesinibeklerdi.BirgünkendisineMarchienneslibirnalburlagörüldüğüsöylendiğindeöfkedençılgınadönmüş,basbasbağırarakkendinesaygısınınolduğunu,onunbirmadencidenbaşkasıylailişkiyegirdiğinikanıtlayançıkarsabirkolunukeseceğinisöylemişti.

“DemekuzunChaval’denayrıldınöyle

mi?”diyordubirmadencibıyıkaltındangülerek.“Şimdiocüceylemibirliktesin?Amaonabirmerdivengerekecek!..SiziRéquillart’ınçıkışındagördüm.Adamyolkenarındakibirtaşınüzerineçıkmıştı.”

“Neolmuş?”diyekarşılıkverdiMouquetteneşeiçinde.“Senineilgilendirirki?Belindentutupyukarıkaldırmaniçinseniyardımamıçağırdım?”

İşçilersafçayapılmışbukabaşakakarşısında,sobadanneredeysekavrulmuşomuzlarısarsılasarsılagülüyor;kızdaonlarlabirliktekahkahadankırılıyor,sağdansoldanfırlayanetleriylekusurlugibiduranbedeninegeçirdiğiuygunsuzgiysisiylegülünçvekışkırtıcıbiçimdeortalardadolaşıyordu.

Amabirandaherkesinneşesikaçtı,MouquetteMaheu’yekocaFleurance’ınartıkişegelmeyeceğinisöylüyordu:Birgünönceyatağındaölübulmuşlardıonu,kimilerinegörekalpkrizinden,kimilerinegöredebirlitreardıçlikörünübirdikişteiçtiğiiçinölmüştü.Maheuumutsuzluğakapıldı:Birtalihsizlikdaha

yaşanıyordu,vagonsürücülerindenbirinikaybetmiştiveyerinehemenbirbaşkasınıbulmasıdaimkânsızdı.Götürüusulüçalışıyordu;aynıdamardabirlikteişgörendörtkazmacıydılar;kendisi,Zacharie,LevaqueveChaval.VagonlarıyalnızcaCatherinesürerse,işleriaksayacaktı.Anidenhaykırdı:

“Duryahu!İşarayanşuadamyokmu!”Dansaerttamosıradabarakanınönünden

geçiyordu.DurumuanlatanMaheu,ondanadamıişealmakiçinizinistedi.Buaradaişletmenin,Anzin’deolduğugibi,kadınsürücülerinyerineerkeksürücülerigeçirmeisteğinihatırlatıyorduısrarla.İşçibaşıöncehafifçegülümsedi,çünkükadınlarımadendençıkarmadüşüncesi,ahlakvesağlıksorununupekönemsemeyenvekızlarınıbirişeyerleştirmekaygısıyaşayanmadencilerinhoşunagitmiyordu.Dansaertbiraztereddütettiktensonraizinverdi,amabukararınımühendisMösyöNégrel’eonaylatmasıgerektiğinisöyledi.

“İyiama,”dediZacharie,“şimdiyekadar

adamçoktangitmiştir!”“Hayır,”dediCatherine,“kazanlarınorada

oyalandığınıgördüm.”“Neduruyorsun,ozaman,tembel!”diye

haykırdıMaheu.Gençkızfırlayıpgiderken,ateşinyanındaki

yerlerinidiğerlerinebırakanbirgrupmadencikuyununyolunututmaktaydı.Jeanlinbabasınıbeklemeden,iriyarısafoğlanBébertveonyaşındakisıskakızLydieilebirliktelambasınıalmayagitti.Mouquettekaranlıkmerdivendeçocuklarapisyumurcaklardiyebağırıpçağırıyor,kendisineçimdikatarlarsaonlarıtokatlayacağınısöyleyerekgözdağıveriyordu.

KazandairesindekiÉtienneocaklarakömüratanateşçiylesohbetediyordu.Geçireceğigeceyidüşündükçetepedentırnağaürperiyordu,oandaomzundabirelhissetti.

“Gelin,”dediCatherine,“sizegörebirişçıktı.”

Étienneönceneolduğunuanlamadı.Sonraiçisevinçledolarak,gençkızınelinihararetlesıktı.

“Teşekkürler,arkadaş...Doğrusuiyibiradammışsınız!”

Catherineocaklarınonlarıaydınlatankızılışıltısındaerkeğebakarkengülmeyebaşladı.İncecikbedenivebaşlığınınaltındagörünmeyentopuzuyüzündenkendisinierkeksanmasıhoşunagitmişti.Étiennedekeyiflegülüyordu.Kızarmışyanaklarıylabiraniçingülerekbirbirlerinebaktılar.

BarakadakisandığınınönüneçömelmişolanMaheupabuçlarınıvekalınyünçoraplarınıçıkarıyordu.Étienneyanınageldiğindeherşeyibirkaçsözcüklekararabağladılar:Étienneotuzmetelikyevmiyealacak,çalışmakoşullarıağırolsada,işiçabuköğrenecekti.Pabuçlarınıçıkarmamasınıtavsiyeedenkazmacıonabaşınıkorumasıiçinderideneskibirbaretverdi,kendisiveçocuklarıbuönlemihiçumursamıyorlardı.Aletlersandıktançıkarıldı,Fleurance’ınküreğidebunlararasındaydı.Maheupabuçları,çoraplarıveÉtienne’inçıkınınıdayerleştirdiktensonrasandığıkapattı.Birdensabırsızlıklahaykırdı:

“BuChavalhergelesineredekaldı?Yinebirtaşyığınınüzerindebirkızlaoynaşıyordur!..Bugünyarımsaatgeciktik.”

ZacharieveLevaquesobanınbaşındasessizsakinısınmaktaydılar.Zachariebabasınaseslendi:

“Chaval’imibekliyorsun?..Obizdenöncegeliphemenaşağıinmiş.”

“Nasıl!Bunubildiğinhaldebanahiçbirşeysöylemiyorsunha!..Hadi!Hadi!Aceleedelim.”

ElleriniısıtanCatherinegrubuizlemekzorundakaldı.Étienneonayolveriparkasındanyürüdü.İşteyenidenmerdivenlerdenvekaranlıkdehlizlerdenoluşanbirlabirentteyürüyordu;çıplakayaklarburadaeskikeçepabuçlargibiyumuşakseslerçıkarıyordu.Yinedelambahanedenışıkyayılıyordu.Burası,birgünöncedenbakımıyapılmış,temizlenmişvetıpkıkilisedekimumlargibiyakılmışyüzlerceDavylambasınınraflarakatkatyerleştirildiğicamlıbirbölmeydi.Herişçigişedenkendinumarasınınkayıtlıolduğulambayıalıyor,onugözdengeçirdiktensonrasöndürüyordu.

Masasınaoturmuşbirgörevlideişçilerinmadeneinişsaatinikaydediyordu.

Maheu’nünyenivagonsürücüsüiçinlambabaşvurusundabulunmasıgerekti.Venihayetsonbirönlemdahavardı,işçilerlambalarınıtamamensöndürüpsöndürmediklerinidenetleyenbirgörevlininönündengeçiyorlardı.

“Vaycanına!Burasıhiçsıcakdeğilmiş,”diyemırıldandıCatherinetitreyerek.

Étiennebaşınısallamaklayetindi.Kuyununönündekigenişbölmede,havaakımınınortasındadurmaktaydı.Hiçkuşkusuzkendisinegüveniyordu,amavagonlarıngümbürtüsü,işaretzillerininboğuksesleri,megafonunböğürtüsü,makineninmakaralarınabüyükbirhızlasarılıpboşalanhalatlarınsürekliyükselişikarşısında,tatsızbirduyguylaboğazıdüğümleniyordu.Asansörlerbirgecehayvanıgibisüzülerekinipçıkıyor,kuyuağzınınadetayuttuğumadencileriderinleretaşıyordu.Şimdiasansörebinmesırasıonagelmişti.Çoküşüyordu,onunsinirlisuskunluğukarşısındaZacharieveLevaque

bıyıkaltındangülüyorlardı.İkisidebuyabancınınişealınmasındanhoşlanmamışlardı,özellikleLevaquebukonudakendisinedanışılmadığıiçinincinmişti.Catherine’egelince,babasınıngençadamaaçıklamalardabulunduğunugörüncesevindi.

“Bakın,asansörünüzerindebirparaşütsistemivar,demirkancalarhalatınkopmasıhalindekılavuzdireklerinetakılır.Tabii,herzamançalışırmı,obilinmez!..Kuyuyukarıdanaşağıyakalaslarlaörülüüçbölmedenoluşur,ortadaasansörler,soldamerdivenboşluğu...”

Sözlerinearaveripsöylenmeyebaşladı,alçakseslekonuşmayagayretediyordu:

“Lanetolsun!Buradanehaltediyoruz?Biziböyledondurmayanehaklarıvar?”

LambasınıderibaretinebirçiviyletutturmuşolançavuşRichommedaonlarlabirlikteaşağıinecekti,Maheu’nünyakındığınıduydu.

“Dikkatliol,yerinkulağıvar!”diyemırıldandıbabacanca,eskibirmadenciolarakarkadaşlarınakarşıiçtenliğinikorumuştu.

“İşlerinyürümesigerek...İşteasansörgeldi,hadibininbakalım.”

Gerçektende,sacşeritlerveküçükdeliklibirkafesleçevriliolanasansörsürgülerinüzerinesağlamcaoturmuş,onlarıbekliyordu.Maheu,Zacharie,Levaque,Catherinediptekibirvagonayerleştiler,beşkişiolmalarıgerektiğindenÉtiennedeonlaraeşliketti,amaiyiyerlerkapıldığındangençkızınyanınasığışmakzorundakaldı;Catherine’indirseğikarnınabatıyordu.Lambasınıneyapacağınıbilemiyordu,onalambayıceketinindüğmesineasmasınısöylediler.AmaÉtiennebunuduymayıp,lambayıbeceriksizceelindetutmayadevametti.Madencilerasansörünaltveüstkatlarınabinmeyedevamediyorlardı,hayvanistifedergibihabireinsantıkıştırılıyordu.Asansörbirtürlühareketetmiyordu,neleroluyordu?Étiennekendinidakikalardıroradabekliyormuşgibihissediyordu.Nihayetbirsarsıntıolduveaşağıdoğrudüşmeyebaşladılar;etrafındakinesnelerhavadauçuşuyordusanki,inişinetkisiylegenç

adamıniçiçekiliyor,kaygılıbirbaşdönmesiyaşıyordu.Budurum,ışığıgörebildiğisüreboyuncadönedöneuzaklaşankuleayaklarıarasındaikikömüryığmakatınıgeridebırakanakadarsürdü.Ardındanmadenocağınınkaranlığınagömüldüklerindesersemlemişvaziyettekalakaldı,duyularınınetbirşekildealgılayamazhaldeydi.

“İştehareketettik,”dediMaheusakinbirifadeyle.

Hepsininkeyfiyerindeydi.Étienneisezamanzaman,aşağıyamıindiklerini,yoksayukarıyamıçıktıklarınıbilemiyordu.Asansörkılavuzdireklerinedeğmedendümdüzaşağısüzülürkenodurduklarınısanıyor,kalaslaryerindenoynamışçasınaanibirsarsıntıolduğundabaşlarınabirfelaketgeleceğindenkorkuyordu.Üstelik,yüzünüyasladığıkafesinardındankuyununçeperleriniseçemiyordu.Lambalarayaklarınındibineyığılmışinsanlarızarzoraydınlatmaktaydı.Yalnızcayanvagondakiçavuşunsiperliksizlambasıbirdenizfenerigibiparlamaktaydı.

“Asansörünçapıdörtmetre,”diyedevamettiÉtienne’ibilgilendirmekisteyenMaheu.“Kaplamalarıyenilemelerilazım,heryandansusızıyor...Bakın!Sızıntılıalanageliyoruz,duyuyormusunuz?”

Étiennedetamosırada,yağmursesiniandıranbugürültününneredengeldiğinianlamayaçalışıyordu.Sankisağanağınbaşlayacağınıhaberverirmişgibiasansörünüzerinebirkaçiridamladüşmüştüönce,şimdiyağmurşiddetleniyor,selgibiakıyor,gerçekbirtufanadönüşüyordu.Kuşkusuzasansörünçatısıdelinmişti,çünküyukarıdansızansuomzunaakmış,adetaiçineişlemişti.Soğukgittikçedondurucubirhalalıyor,nemlibirkaranlığagömülüyorlardı.Birdenşimşekgibibirışıkçakıpgözlerinikamaştırdı,buaniışıktaharekethalindekiinsanlarınbulunduğubirmağaragörüntüsübelirdi.Ardındanboşluğadalmayadevamettiler.

“Burasıilkkat,”diyorduMaheu.“Üçyüzyirmimetrederinlikteyiz...Nasılhızlıindiğimizigörüyorsunuz,değilmi?”

Lambasınıkaldırıp,istimüzerindegidenbirtreninaltındakiraygibihızlakayanbirkılavuzdireğiniaydınlattı,bunundışındahiçbirşeyiseçebilmekmümkündeğildi.Aydınlıktagörünmesiylekaybolmasıbirolandiğerüçkatıdageçtiler.Kulaklarısağıredenyağmurkaranlıklarıdövüyordu.

“Nekadardaderinmiş!”diyemırıldandıÉtienne.

Sankisaatlerdenberiaşağıiniyorlardı.Étiennedoğrudürüstsığışamadığıiçinsıkıntıçekiyor,Catherine’indirseğikarnınagömülsedekımıldamayacesaretedemiyordu.Catherineteklafetmiyor,Étienneonunkendisinetemasedenbedenininsıcaklığınıhissediyorduyalnızca.Asansörnihayetbeşyüzellidörtmetrederinliktedurduğunda,inişintoputopubirdakikasürdüğünüöğreninceşaşırdı.Amayerlerineoturansürgüleringürültüsü,ayağınısağlambiryerebasmanınhuzuruonuneşelendiriverdi;Catherine’esenlibenlihitapederekşakalaşmayabaşladı.

“Tenininaltındanevardabukadar

sıcaksın?..Farkındaysandirseğinkarnımabatıyor.”

Catherinedebirkahkahaattı.Onuhâlâbirdelikanlızannedecekkadaraptalmıydı?Belkidekördü?

“Dirseğimgözlerinebatmış,karnınadeğil,”diyekarşılıkverdi,şaşırangençadamınhiçanlamveremediğibirkahkahatufanınınortasında.

Asansörboşalıyordu,işçilersiperliksizüçbüyüklambaylaaydınlanan,birkayanıniçineoyulup,tavanıkubbeşeklindeörülmüşyüklemebölmesinigeçtiler.Yükleyicilerdoluvagonlarıdemirdöşemeüzerindegürültüylesürmekteydiler.Duvarlardanbirmahzenkokusuyayılıyor,güherçilekokulubirserinlikbitişiktekiahırdangelensıcaksoluklarakarışıyordu.Bubölmeyekocamandörtgaleriaçılıyordu.

“Butaraftan,”dediMaheu,Étienne’e.“Henüzgelmedik.Dahaikikilometreyolumuzvar.”

Ayrıyönleredağılanişçilergruplarhalinde

karadelikleriniçindegözdenkayboluyorlardı.Onbeşkadarişçisoldakideliğedalmıştı;Étienneengeridenyürüyordu,onunönündeiseCatherine,ZacharieveLevaque’ıizleyenMaheuvardı.Burasıortasındanraylargeçengüzelbirgaleriydi,çoksertbirtaşkatmanındanoluştuğuiçinyalnızcabirbölümüneduvarörmekyeterliolmuştu.İşçilerhiçkonuşmadan,lambalarınıncılızışığındateksırahalindeyürüyorlardı.Gençadamheradımdatökezliyor,ayaklarıraylaratakılıyordu.Birsürediruzaklardan,toprağınderinliklerindengeldiğiduygusuuyandıranveşiddetigiderekartanboğukbirfırtınauğultusuonuendişelendiriyordu.Buuğultu,kendilerinigünışığındanayırantepelerindekimuzzamtoprakkütlesiniçökertecekbirgöçüğüngürültüsüolabilirmiydi?Birparıltıkaranlığıyardı,Étiennekayanınsarsıldığınıhissetti,diğerlerigibidurupduvarayaslandığında,vagonlarakoşulmuşiribeyazbirbeygirinyanıbaşındangeçtiğinigördü.İlkvagondadizginleritutanBébertoturuyordu,sondakivagonun

kenarlarınayapışmışolanJeanliniseyalınayakkoşuyordu.

Tekraryolakoyuldular.Dahailerideönlerineçıkanbirkavşakikigaleriyeaçılıyordu.İşçigrububuradayinebölündü,yavaşyavaşocağınbütünşantiyelerinedağılmaktaydılar.Raylıgalerininbubölümükalaslarlatakviyeedilmişti,meşeağacındanpayandalartavanıtutuyor,herangöçecekmişgibigörünenkayayıahşapbirkılıfgibisarıyordu,arkasındamikakısımlarıparıldayanşistkatmanlarıiledonukvepürtüklükocakumtaşıkütlesigörülüyordu.Karanlıkta,hızlageçenhayaletlergibibellibelirsizgörünenhayvanlarınbüyükbirgürültüyleçektiğiboşyadadolukatarlarsürekligelipgidiyor,raylarınüzerindenyanyanageçiyorlardı.Beklemeyerindekiçifthattınüzerindeuzunsiyahbiryılanıandıranbirkatarduruyordu,katarakoşulmuşbeygirsesliseslisoludu,karanlığaöylesinegömülmüştüki,pekseçilemeyensağrısıtavandandüşmüşbirkayakütlesigibigörünüyordu.Havalandırma

kapılarıaçılıyor,tekrarağırağırkapanıyordu.İlerledikçegaleridaralıpbasıklaşıyor,yüksekliğihernoktadaaynıolmayantavanmadencilerinsüreklieğilmelerinenedenoluyordu.

Étiennebaşınısertçebiryereçarptı.Deridenbaretiolmasakafasıyarılabilirdi.OysaönündengidenvelambalarınışığındakoyukaraltısıseçilenMaheu’nünenufakhareketinibiledikkatletakipediyordu.İşçilerhiçbirşeyeçarpmadanilerlediklerinegöre,hertümseğin,herbudağın,herkayaçıkıntısınınyerinigözükapalıbiliyorolmalıydılar.Gençadamgiderekdahadaıslaklaşankayganzemindeyürürkenzorlanıyordu.Arasıraayağıçamurasaplanınca,geçtiğiyerintambirbataklıkolduğunuanlıyordu.Amaonuençokşaşırtananiısıdeğişiklikleriydi.Kuyunundibiçokserindivemadenocağınınolancahavasınınakıpgeçtiğiraylıgaleridedondurucubirrüzgâresiyor,daracıkgeçitlerdefırtınayadönüşüyordu.Havalandırmanınyeterliolmadığıdiğergeçitleregirildiğinde,rüzgâr

diniyor,ısıartıyor,kurşungibiağırboğucubirsıcakbastırıyordu.

Maheubirsüredirhiçkonuşmamıştı.Sağtaraftakiyenibirgaleriyegirerken,arkasınıdönmedensadeceşöyledediÉtienne’e:

“Guillaumedamarı.”Kazacaklarıyerbudamardaydı.Étienne

dahabirkaçadımataratmazbaşınıvedirseklerinisağasolaçarptı.Eğimlitavanöylesinealçalıyorduki,arasırayirmiotuzmetreboyuncaikibüklümyürümekzorundakalıyordu.Suayakbileklerinekadaryükseliyordu.İkiyüzmetredahaböyleilerlediler,anidenLevaque,ZacharieveCatherine’inortadankaybolduğunufarketti,önündeaçılandaracıkbiryarıktanuçupgitmişlerdisanki.

“Yukarıçıkacağız,”dediMaheu.“Lambanızıdüğmeiliklerinizdenbirineasıp,direkleretutunun.”

Maheudegözdenkayboldu.Étienneonunpeşindengitmekzorundakaldı.Damardakibubacasadeceişçileringeçebileceğibiryerdive

taligeçitlereaçılıyordu.Çapıkömürtabakasınınkalınlığıkadardı,olsaolsaaltmışsantimetreydi.Bereketversin,gençadaminceydi,deneyimsizliğinedeniylekaslarınıgereksizyereyorupomuzlarınıvekalçalarınıeğipbüküyor,yinededireklereasılarakkendiniyukarıyaçekmeyibaşarıyordu.Onbeşmetreyukarıdailktaligeçideulaştılar;amadevametmekgerekiyordu,çünküMaheuvearkadaşlarınınkazıalanıaltıncıgeçitte,kendideyişleriylecehennemindibindeydi.Heronbeşmetredebirüstüstebinmişgeçitlerinbiryenisineçıkıyorlar,sürtünenduvarlarıinsanınsırtınıvegöğsünüçizipduranbuyarıktakitırmanışbitmekbilmiyordu.Étiennekayalarınağırlığıaltındaezilmiş,ellerikopmuş,bacaklarınıyarabereiçindekalmışgibisızlanıpduruyordu;özellikledehavasızlıktanboğulacakmışgibioluyor,kanınındamarlarınızorladığınıhissediyordu.Geçidinbirinde,çömelmişvaziyettevagonlarıitenbiriufak,diğeridahabüyükikihayvanseçergibioldu:BunlarşimdidenişekoyulmuşolanLydieve

Mouquette’ti.Étienne’intırmanacağıikidehlizdahavardı!Alnındanboşalanterlergözlerinedolupgörüşünübulandırıyor,kayalarüzerindeçevikhareketlerlekayarakilerledikleriniişittiğidiğerlerineyetişmektenumudunukesiyordu.

“Hagayret,varmaküzereyiz!”diyeseslendiCatherine.

Sahidendevarmaküzereydiler,tamosıradaocağınındibindenbirbaşkasesyükseldi:

“İyivalla,dahaneler!Sizbenimledalgamıgeçiyorsunuz?..Montsou’danburayakadarikikilometretabanteptiğimhaldehepinizdenöncegeldim!”

Bu,yirmibeşyaşlarında,irikemikli,keskinhatlarasahip,zayıfbiradamolanChaval’di,bekletildiğiiçinsinirlenmişti.Étienne’ifarkettiğindeküçümseyicibirtavırla,şaşkınlıkiçindesordu:

“Budakim?”Maheuolanbitenianlattığında,dişlerinin

arasındanmırıldandı:“Demekdelikanlılarınkızlarınekmeğinde

gözüvar,ha!

İkierkek,gözlerindeanidençakaniçgüdüselbirnefretlebakıştılar.Étiennekendisinehakarettebulunulduğunuhissetsedehenüzdurumukavrayamamıştı.Birsessizlikçöktü,herkesişinekoyuldu.Nihayetdamarlaryavaşyavaşdolmuş,herkatta,hergalerideişçilerfaaliyetegeçmişti.Açgözlükuyugünlüköğünüolanyaklaşıkyediyüzişçiyiyutmuştu;işçilerşimdibudevasakarıncayuvasındatoprağınheryanınıoyuyor,tıpkıkurtlarınkemirdiğiçürükbirtahtagibidelikdeşikediyorlardı.İnsanbuderinsessizlikte,kalıntopraktabakalarınınaltındakulağınıbirkayayadayasa,asönsörüninipçıkmasınısağlayanhalatınhareketinden,galerilerdekömürüparçalayanaletlerinfaaliyetinekadar,harılharıçalışanbuinsanböceklerinkaynaşmasınıduyabilirdi.

ÉtiennearkasınıdöndüğündeCatherine’leyineburunburunageldi.Amabukez,göğüslerininkörpeyuvarlaklığınıhissedipazönceiçineişleyenılıklığınsebebinianladı.

“Demeksenkızsın,öylemi?”diye

mırıldandışaşkınlıkla.Catherinehiçkızarmadan,neşelibir

ifadeylekarşılıkverdi:“Elbette,öyleyim!Nihayetanlayabildin!”

IV

Dörtkazmacıyukarıdoğruyükselendamarboyuncaüstüsteuzanmışlardı.Çıkardıklarıkömürüzerindebiriktirdikleriveduvarakancalarlatutturulmuşkalaslarlabirbirlerindenayrılmışlardı;herbiridamarınyaklaşıkdördermetrelikbölümündeçalışmaktaydı.Çokdereceinceolandamarınkalınlığıbunoktadaancakellisantimolduğundan,tavanladuvararasınasıkışmışhalde,dizlerininvedirseklerininüzerindesürünüyor,dönmeyeçalıştıklarındaomuzlarınısağasolaçarpıyorlardı.Kömürüsöküpçıkarmakiçinyanyatıpboyunlarınıkırmaları,kollarınıkaldırıpsaplıkazmayıyanlamasınasallamalarıgerekiyordu.

EnalttaZacharie,onunüstündeLevaqueveChaval,enüstteiseMaheuvardı.Herbirikazmadarbeleriyleşistyatağınıoyuyor,sonrakömürtabakasındaikidikeyyarıkaçıyorveikibaşlıkazmanınsivritarafınıyarığınüstkısmınadaldırarakkömürkütlesiniyerinden

söküyordu.Yağlıolduğundankütlehalindekikömürdağılıyor,parçalarhalindekarınlarınavebaldırlarınadökülüyordu.Buparçalaraltlarındakikalaslardabiriktiğindekazmacılardaodaracıkyarıktagözdenkayboluyorlardı.

EnfazlazorlananMaheu’ydü.Yukarıdaısıotuzbeşdereceyekadaryükseliyor,havaakımıolmadığındansıcaklıkbirsüresonraboğucubirhalalıyordu.Netgörebilmekiçinlambasınıbaşınınhemenyanındakibirçiviyeasmasıgerekmişti;lambanınverdiğisıcaklıklabeynikavruluyor,kanıdamarlarındafokurduyordu.Amasıkıntısıözelliklerutubetyüzündençekilmezbirhalalıyordu.Yüzününbirkaçsantimüzerindekikayadansızaniridamlalar,kısavesabitaralıklarlahepaynınoktayadüşüyorlardı.Boynunukırması,başınıgeriyeçekmesiboşunaydı:Sudurmadanşapırtıylasuratınadamlıyordu.Onbeşdakikaiçindesırılsıklamolmuş,aynızamandadateriçindekalmıştı,ıslakçamaşırgibisıcakbirbuğuyayıyordu.Osabahinatlagözünedüşensudamlalarıonuçiledençıkarmıştı.Kazmayaara

vermekistemiyor,ikikayaarasında,şiddetlesarsılmasınayolaçanhamlelerlekazmasınısallamayısürdürüyordu;birkitabınikiyaprağıarasınasıkışıpkalmışveyamyassıolmatehlikesialtındakibiryaprakbitiniandırıyordu.

Kimseteklafetmiyordu.Hepsikazmasallıyor,uzaktangelirgibiboğukvedüzensizkazmaseslerindenbaşkabirşeyduyulmuyordu.Durgunhavadahiçyankıyapmayanbuseslerhafifbirçınlamagibiişitilmekteydi.Uçuşankömürtozlarıylayoğunlaşmış,gözleriniyakangazlarlaağırlaşmış,meçhulbirkaranlıklasarmalanmışlardısanki.Metalmuhafazalarınınaltındakilambafitillerikırmızımtırakbirernoktagibigörünüyorduyalnızca.Gözgözügörmüyor,ocak,onkışmevsimiboyuncabirikenkurumyüzündensimsiyahkesilenyassı,eğikvegenişbirbacamisaliyükseliyordu.Hayaletimsişekilleroynaşıpduruyor,ölgünışıklaraltındabirkalçayuvarlaklığı,boğumlubirkol,cinayetişleyecekmişgibikaralarabürünmüşöfkelibir

suratgörünürgibioluyordu.Bazen,anidenkopankömürkütleleri,yüzeylervesivriköşelerbirkristalparıltısıylaaydınlanıyordu.Ardındanherşeyyenidenkaranlığagömülüyor,kazmalarboğukgürültülerleinipkalkıyor,ağırhavanınvesızansularınaltındagöğüslerdençıkansolumaseslerinden,rahatsızlıkveyorgunlukhomurtularındanbaşkabirşeyduyulmazoluyordu.

BirgünöncekidüğündeyorulupkollarındadermankalmayanZacharie,payandavurmakgerektiğinibahaneederekişiçabucakbıraktı,karanlıktadalgıngözlerlehafifbirıslıktutturdu.Kazmacılarınarkasında,damarınyaklaşıküçmetrelikbölümüpayandalanmamıştı;tehlikeyealdırmayanvevakitkaybetmekistemeyenkazmacılarkayalarapayandavurmayıihmaletmişlerdi.

“Hey!Asilzade!”diyehaykırdıdelikanlıÉtienne’e,“oradanbirkaçkütükversene.”

Catherine’denküreğininasılkullanacağınıöğrenmeyeçalışanÉtienneyukarıkütüktaşımakzorundakaldı.Birgünöncesinden

kalmabirmiktarkütükvardı.Genelliklehersabahkayanınölçüsüneuygunolarakkesilmişkütükleraşağıindirilirdi.

“Miskin,birazaceleet!”dediZacharie,yenivagonsürücününkömüryığınıarasındankollarındagüçlükletaşıdığıdörtmeşekütüğüylebeceriksizceyukarıçıkmayaçalıştığınıgörünce.

Kazmasıylaöncetavanda,ardındanduvardabireryarıkaçanZacharie,buboşluklarakütüğünikiucunuyerleştiriyor,böylecekayayıpayandalıyordu.Öğledensonra,topraktesviyecilerigaleridekazmacılardanartakalantoprakkalıntılarınıkaldırıyor,kazılandamardakiçukurlarıtoprakladolduruyor,vagonlarıngidipgelmesiiçinüstvealtgalerilerdekihatlarıtemizliyorlardı.

Maheuyakınmayıbıraktı.Sonundakömürkütlesiniyerindençıkarmayıbaşarmıştı.Suiçindekalmışolanyüzünükoluylasilerken,Zacharie’ninarkasındaneleryaptığınımeraketti.

“Bırakşimdioişi.Yemektensonra

hallederiz...Payımızadüşenvagonlarıdoldurmakistiyorsakkömürçıkarsakdahaiyiederiz.”

“Amatavanesneyipduruyor,”diyeyanıtladıZacharie.“Bak,şuradabirçatlakvar.Çökmesindenkorkuyorum.”

Amababasıomuzsilkti.Haşumesele!Tavanıngöçmesi!İlkdefabaşlarınagelecekbirişdeğildiki,birşekildeüstesindengelirlerdi.Sinirlenip,oğlunudamarınbaştarafınayolladı.

Aslındahepsiişitavsatmıştı.SırtüstüuzanmışolanLevaque,düşenbirkumtaşıparçasınınkanattığısolbaşparmağınabakaraksövüpsayıyordu.Chavalbirazserinlemekiçinöfkeylegömleğiniçıkarmış,gövdesininüstkısmıçıplakkalmıştı.Şimdidensimsiyaholmuşyüzlerindekiincekömürtozuterleriylekarışıpalınlarındanaşağıdoğruselgibiakıyordu.İşeilkkoyulanMaheuoldu,bukezdahaaşağıyıkazıyor,başıneredeysekayayadeğiyordu.Sudamlasıalnınaöylebirinatladamlıyorduki,kafatasındabirdelikaçacakmışhissinekapılıyordu.

“Bunlarıciddiyealmamaklazım,”diyorduCatherine,Étienne’e.“Hepböylebağırıpçağırırlar.”

Kibarcadersvermeyedevametti.Ocaktayüklenenhervagon,kayıtgörevlisi

hangişantiyedençıktığınıanlasındiyeözelbirmarkaylaişaretlenip,öyleceyukarıyollanıyordu.Buyüzdenvagonlarıtamanlamıyladoldurmakvesadecetemizkömürledoldurmakgerekiyordu;yoksakayıtgörevlisiovagonlarıgeriçevirirdi.

Gözlerikaranlığaalışangençadamgençkızınhenüzkömürdenkararmamış,kansızvesolukyüzünebakıyordu;yaşınıkestiremiyor,amaçelimsizliğinigözönünealarakancakonikisindegösterdiğinidüşünüyordu.Yinedeonubirazrahatsızedensafçayırtıklığı,erkeksiserbestliğinedeniyledahabüyükolduğunuhissediyordu:Kızıbeğenmemişti,kafasınısıkısıkısaranbaşlığıvebirsoytarıyıandıransolukyüzüyleonuçokçocuksubuluyordu.Amaonuasılşaşırtan,buçocuğunbüyükbirbecerikliliklebirleştirdiğigücüydü.Düzenlive

hızlıkürekdarbeleriylevagonunugençadamdandahaçabukdolduruyor;sonra,alçakkayalarınaltındangeçerkenhiçzorlanmadan,ağıramatekseferderampayakadarsürüyordu.Étienneisebuişiyaparkenperişanoluyordu,vagonuikidebirderaydançıkıyor,gençadamçaresizlikiçindeöylecekalakalıyordu.

Aslındabuyolukatetmekhiçdekolaydeğildi.ocaktanrampanınbaşınakadaraltmışmetreyibuluyordu.Tesviyecilerinhenüzgenişletmedikleribuhat,tambirsıçanyoluydu,tavanıkâhalçalıpkâhyükseliyor,zemindesüreklitümseklererastgeliniyordu.Bazınoktalarda,yükdoluvagonancakkılpayıgeçebiliyor,sürücükafasınıçarpmamakiçinikibüklümolmak,dizlerininüzerineçökmekzorundakalıyordu.Zatenpayandalarçoktanbelveripkırılmayabaşlamışlardı.Tıpkıincecikkoltukdeğneklerigibi,ortalarındauzunyarıklargörülüyordu.İnsanınbuçatlaklaratakılıpbiryeriniyırtmamasıiçindikkatliolmasıgerekiyordu;baldırkalınlığındakimeşe

kütükleriniçatlatanbusinsiçöküntününaltındanyüzükoyungeçenvagonsürücüleritavanınheranbüyükbirçatırtıylaüstlerineçökmesindenkorkuyorlardı.

“Yinemi?”dediCatherinegülerek.Étienne’invagonuenzorgeçitteraydan

çıkmıştı.Islakzemindedurmadansorunçıkaranraylarınüzerindevagonunudüzgüncesüremiyordu;sövüpsayıyor,öfkeleniyor,büyükgayretlererağmen,hiddetleboğuştuğutekerlekleribirtürlüraylaraoturtamıyordu.

“Birazsabırlıol,”diyeekledigençkız.“Öfkelenirsenbuişinaltındankalkamazsın.”

Catherineustalıklagerigerikayarakvagonunaltınagirmiş,sırtıylayukarıkaldırıpyerliyerineoturtmuştu.Vagonunağırlığıyediyüzkiloydu.ŞaşırıputananÉtiennekekeleyereközürdiliyordu.

Catherine’inona,sağlamdesteknoktalarıbulabilmesiiçinbacaklarınınasılaçacağını,ayaklarınıgalerininikiyanındakikütüklerenasıldayayacağınıgöstermesigerekti.Omuzlardanvekalçadandestekalaraktüm

kaslarlavagonuitebilmekiçinvücuduönedoğrueğerekkollarıgermekgerekiyordu.Birseferindekızınarkasındangitti,onuniyiceöneeğilipkalçasınıçıkararakilerleyişinebaktı,Catherine’inelleriokadaraşağıdaydıkisirklerdekiocücehayvanlargibiadetadörtayaküzerindeyürüyordu.Terliyor,soluksoluğakalıyor,eklemleriçatırdıyor,amaalışkanlığınverdiğikayıtsızlıkla,böyleikibüklümyaşamakherkesinortaksefaletiymişgibihiçyakınmıyordu.Pabuçlarıyüzündenrahathareketedemeyen,buşekildebaşıaşağıdayürürkentakatikesilenÉtiennebirtürlüonungibiyapmayıbaşaramıyordu.Birkaçdakikaiçindebuduruşbiçimibirişkenceyedönüşüyor,yaşadığıtedirginliköylesinekatlanılmazbirhalegeliyorduki,birandizlerininüzerineçöküyor,soluklanıptekrardoğruluyordu.

Sonrarampanınbaşındayenibireziyetbaşlıyordu.Catherineonavagonunuhızlanasılaşağıgöndereceğinigösterdi.Katlardakitümdamarlarlabağlantısıolanburampanın

aşağısındavagonlarıkarşılayan,yukarısındaisefrenebasanikimadenciçırağıvardı.Yaşlarıonikiilaonbeşarasındadeğişenbuhaytalarbirbirlerineağzaalınmayacaksözcüklerlesesleniyorlardı,haberleşirkenonlarınsesinibastırmakiçindahaşiddetlihaykırmakgerekiyordu.Vagonlardanbiriboşaltılıpyukarıyollanacağızamankarşılayıcıişaretveriyor,vagonsürücüvagonunuyerleştirdiğindefrencifrenigevşetiyorvedoluvagonunağırlığıboşvagonunyukarıçıkmasınısağlıyordu.Aşağıda,endiptekigaleride,atlarınkuyuyaçektiğikatarlaroluşuyordu.

“Hey!Lanetolasıhergeleler!”diyebağırdıCatherine,baştansonapayandalarlapekiştirilmişaşağıyukarıyüzmetreuzunluğundakiburampadasesidevasabirmegafondançıkargibiyankılanıyordu.

Cevapvermediklerinegöreçıraklardinleniyorolmalıydılar.Katlarınhiçbirindevagonlargidipgelmiyordu.Sonundaincebirgençkızsesiduyuldu:

“BirimutlakaMouquette’inüstündedir.”

Herkeskahkahadankırılıyor,tümvagonsürücükızlarkasıklarınıtutatutagülüyorlardı.

“Budakim?”diyesorduÉtienne,Catherine’e.

Catherine,busesin,bebekgibiincecikkollarınarağmenvagonlarıgüçlübirkadıngibiitebilenbilmişLydie’yeaitolduğunusöyledi.Mouquette’egelince,ikioğlanlabirdenişpişiriyorolabilirdi.

Amakarşılayıcıçocukaşağıdanvagonugöndermeleriiçinbağırdı.Kuşkusuzyanındanbirçavuşgeçiyordu.Dokuzkatıntamamındavagonlaryenidengidipgelmeyebaşladığında,çıraklarınbirbirlerinesürekliolarakseslenişlerinden,aşırıyüklükısraklargibibuğularsalarakrampanınbaşınagelensürücükızlarınsolumalarındanbaşkabirşeyduyulmuyordu.Birmadenci,emeklervaziyetteykendikilmişkalçalarıpantolonlarınıpatlatacakmışgibiduranbukızlardanbirinerastladığındaerkeksiiçgüdüleriuyanıyor,ocağıhayvanibirşehvethavasısarıyordu.

VeÉtiennehergidipdönüşündeocağın

dibindekiboğucuhavayıhissediyor,düzenliaralıklarlainipkalkankazmalarınçıkardığıboğukvekesikkesiksesleri,inatlaişesarılankazmacılarınderinveacılısoluklarınıduyuyordu.Dördüdesoyunmuş,kömürtozunabulanmış,başlıklarınakadarkapkarakesilmişlerdi.Birara,hırıltılarlasoluyanMaheu’yüçekipçıkarmaları,etrafınıboşaltmakiçindekalaslarısöküp,birikenkömürüyolaboşaltmalarıgerekti.ZacharieveLevaquesertleşmeyebaşladığınısöyledikleridamaralanetokuyorlardı,bugidişleyüklemelerigerekengünlükkömürüyükleyemeyeceklerdi.Chavaldönüpbirsüresırtüstüyattı,varlığısinirinedokunanÉtienne’esövmeyebaşladı:

“Tembelseni!Birkızkadargücünyok!..Vagonunudoldurmayıistemiyorsunanlaşılanha?Kollarınyorulacakdiyemikorkuyorsun?..Tamam,ozaman!Geriçevrilecekhervagoniçinonmeteliğinikeseyimdegör!”

Berbatdaolsabuişibulduğunaçokmemnunolangençadam,işçiyleusta

arasındakikatıhiyerarşiyikabullenerekkarşılıkvermektenkaçındı.Amaadımatacakhalikalmamıştı,ayaklarıkaniçindeydi,kolvebacaklarınaşiddetlikramplargiriyordu,tümbedenicendereyealınmışgibiydi.Bereketversinsaatonolmuş,şantiyedeyemekvaktigelmişti.

Maheusaatinebakmayagerekbileduymadı.Buyıldızsızgeceninortasındasaatleilgilitahminleribeşdakikaolsunşaşmazdı.Hepsigömlekleriniveceketlerinigiydiler.Sonraaşağıindiler,dirseklerinivücutlarınınikiyanınayapıştırıp,topuklarınınüzerineçömelerekoturdular;madencilerbuçömelmebiçimineöylesinealışıktılarkimadenindışındabileoturmakiçinbirkaldırımtaşınayadakalasaihtiyaçduymazlardı.Sandviçleriniçıkarıpsabahmesaisiyleilgilipekfazlakonuşmadan,ağırağıryemeyebaşladılar.AyaktaduranCatherine,birazötede,sırtınıbirkalasadayayarakraylarınüzerineenlemesineuzanmışolanÉtienne’inyanınagitti.Oradazeminbirazdahakuruydu.

“Senyemiyormusun?”diyesorduağzıdoluyken,sandvicielindeydi.

Sonra,budelikanlınıngeceleyinbelkidebeşkuruşsuzveaçbiilaçyollardadolandığıaklınageldi.

“Yemeğimipaylaşmakistermisin?”Étiennemidesikazınırkentitreyensesiyleaç

olmadığınısöyleyerekteklifinigeriçevirdiğinde,gençkızneşeyledevametti:

“Ha!demekiğreniyorsun!..Amadur,sanaısırmadığımtaraftanvereceğim.”

Sandviciniikiyebölmüştübile.Kendipayınıalangençadamhepsinibirlokmadayutmamakiçinkendinizortutuyor,gençkıztitremesinifarketmesindiyekollarınıbacaklarınadayıyordu.Catherinedostanebirtavırlayüzükoyunonunyanınauzandı;bireliniçenesineyaslamış,diğereliniağzınagötürüpağırağırsandviciniyiyordu.Ortalarındaduranlambalarıikigenciaydınlatmaktaydı.

Catherinebirsüresessizcedelikanlıyıseyretti.İnceyüzüvesiyahbıyıklarıylaonuyakışıklıbulmuşolmalıydı.Bellibelirsizkeyifle

gülümsüyordu.“Demekmakinistsinvedemiryollarındaki

işinesonverdiler...Nedenpeki?”“Şefimitokatladımdaondan.”Catherineşaşırıpkalmıştı;mirasaldığı

kayıtsızşartsızitaatetme,sessizceboyuneğmeanlayışıaltüstolmuştu.

“Osıradaiçkiliolduğumudasöylememgerek,”diyedevamettiÉtienne,“veiçtiğimzamançılgınadönerim,kendimeveçevremdekileredünyayıdarederim...Evet,ikikadehiçkininyanınamutlakabirinimezeetmeihtiyacınıhissederim...Sonradaikigünkendimegelemem.”

“İçmemelisin,”dediCatherineciddibirifadeyle.

“Yok,telaşlanma,benkendimibilirim.”Başınısallıyordu,alkolbatağınasaplanmış

birayyaşlarsülalesininsonferdiolaraktümbedenindeacısınıhissettiği,birdamlasınınbilekendisindezehiretkisiyarattığıiçkidennefretediyorduaslında.

“Annemolmasaiştenatıldığıma

aldırmazdım,”dediağzındakilokmayıyuttuktansonra.“Annembahtsızbirkadındır,onaarasırayüzmetelikgönderirdim.”

“Annenneredeyaşıyor?”“Paris’te...Goutte-d’OrSokağı’nda

çamaşırcılıkyapar.”Biransessizlikoldu.Bukonularaklına

geldiğinde,Étienne’insiyahgözleritereddütiçindedonuklaşır,gençsağlıklıbedenininderinliklerindesaklananbilinmeyenbiryaranınendişesigözlerineyansırdı.Birangözlerimadeninkaranlığındadalıpgitti;buderinlikte,toprağınboğucuağırlığınınaltındaçocukluğucanlanıyordugözünde;babasıçokgençvegüzelbirkadınkenannesiniterketmiş,kadıncağızbaşkabiradamlaevlendiktensonrageridönmüştü,kendisiniyiyipbitirenikiadamınarasındakalanannesionlarlabirlikteçirkefebatmış,içkininsugibiaktığırezilbiryaşamasürüklenmişti.Étienneosokağıveherayrıntıyıhatırlıyordu:dükkânınortasınayığılankirliçamaşırlar,evileşgibikokutaniçkiâlemleri,çeneleridağıtanşamarlar...

“Artık,”diyedevamettiyavaşça,“otuzmeteliklikyevmiyeileonaparagönderemem...Açlıktanölüpgidecek.”

Umutsuzcaomuzsilkipyenidenekmeğiniısırdı.

“İçermisin?”diyesordumatarasınınkapağınıaçanCatherine.“Ah!Kahvebu,birşeyyapmaz...Ekmekkurukurugitmiyor.”

AmaÉtiennekabuletmedi,zatenekmeğininyarısınıalmıştı.Yinedegençkıztümiyiniyetiyleısrarettivesonundaşöylededi:

“Tamam,senbukadarkibarolduğunagöreöncebeniçeyim...Ondansonradareddedersen,hiçhoşkaçmayacak.”

Matarasınıuzattı.Dizlerininüzerindedoğrulmuştu,Étienneikilambanınışığıylaaydınlanangençkızıiyiceyakındangörüyordu.Onunedençirkinbulmuştuki?Şimdi,kömürtozuylahafifçekararmışbuyüzdegaripbirçekicilikolduğunufarkediyordu.Gölgelerinsarmaladığıbuyüzde,genişağzınıniçindekidişleriincigibiparlıyor,büyüyengözleri,dişibirkedininkileriandırırcasınayeşilimtırakbir

yansımaylaışıldıyordu.Başlığınınaltındanfırlayanbirtutamkızılsaçkulağınıgıdıplayıpgençkızıgüldürüyordu.Artıkokadardaküçükgörünmüyordu,hiçdeğilseondörtyaşındaolmalıydı.

“Hatırıniçin,”dediÉtiennebiryudumiçipmatarasınıkızageriverirken.

İkinciyudumuiçenCatherinekahvesinipaylaşmakistediğinisöyleyerekbiryudumdahaalmasıiçinÉtienne’eısraretti.Birağızdandiğerinegidenbumataraonlarıeğlendiriyordu.Biraniçin,Étienneonukollarınınarasınaalıpdudaklarındanöpmearzusuduydu.Kızınyüzünükaplayankömürtozuarasındadahadabelirginleşensolukpembedolgundudaklarıbuarzusunudahadakabartıyordu.AmaLille’deyalnızcahafifmeşrepkızlarlabirlikteolduğundanhâlâailesiyleyaşayanbirişçikızınanasıldavranacağınıbilemiyor,böylebirgirişimdebulunmayacesaretedemiyordu.

“Sanırım,ondörtyaşındaolmalısın?”diyesorduekmeğiniısırırken.

Şaşırangençkızbirazöfkelendi.

“Ondörtmü?Benonbeşyaşındayım!..Haklısın,okadarbüyükgöstermiyorum.Amaburadakızlargeçserpilirler.”

Étiennesorularsormayadevametti;gençkızküstahlaşmadanveutangaçlıkgöstermedenyanıtlarveriyordu.Gençadamonuyaşadığıortamınkirlihavasıveyıpratıcıkoşullarıyüzündencinselliğiyeterinceolgunlaşamamışbakirebirçocukzannetsede,Catherine’inerkeklervekadınlarkonusundabilmediğişeyyoktu.ÉtienneonuöpmeninyolunuaçmakiçinsözüMouquette’egetirdiğinde,sakin,neşelibirsestonuylaürkütücüöyküleranlattı.Okızınbirlikteolmadığıerkekkalmamıştı!VeÉtienne,onundabirsevgilisiolupolmadığınıöğrenmekistediğinde,şakaylakarışıkşimdilikannesinikızdırmakistemediğiniamagününbirindebiraşkyaşayacağınısöyledi.Omuzlarıkasılmıştı,terdensırılsıklamolmuşgiysilerininiçindesoğuktantitriyor,munisveboyuneğmişyüzifadesiyleolaylaraveerkeklerekatlanmayahazırolduğunubelliediyordu.

“Kızerkekbiraradayaşandığında,sevgili

bulmakzorolmuyor,öyledeğilmi?”“Elbette.”“Hembununkimseyezararıyokki...

Rahibeanlatmazsınolurbiter.”“Rahipumurumdadeğil!AmaKaraAdam’ı

unutmamakgerek.”“KaraAdamdakiminnesi?”“Madeneinipyoldançıkmışkızların

boynunukıranyaşlımadenci.”Étiennedalgageçipgeçmediğinianlamak

içinonabakıyordu.“Busaçmalıklarainanıyorsan,dünyadan

haberinyokdemektir.”“Tamtersine,okumayıyazmayı

biliyorum...Budaevdeçokişimeyarıyor,çünküannemlebabamınzamanındakimseokumayıbilmezmiş.”

Hiçşüphesizçokzarifbirkızdı.EkmeğinibitirdiğindeÉtienneonukollarınınarasınaalıpdolgunpembedudaklarındanöpecekti.Ürkekçealınmışbukarar,butacizdüşüncesiyleboğazıdüğümleniyordu.Kızınüzerindekigiysiler,şuerkekceketive

pantolonuonuhemkışkırtıyorhemhuzursuzediyordu.Sonlokmasınıdayutmuştu.Mataradanbiryudumdahaalarakkalanıbitirmesiiçinkızauzattı.Artıkhareketegeçmezamanıgelmişti,diptekimadencilereendişeylebirgözattığısıradagalerininağzındabirgölgebelirdi.

AyaktadikilenChaval,birsürediruzaktanonlarıizliyordu.Maheu’nünkendisinigöremeyeceğindeneminolduktansonraonlaradoğruilerledi.YerdeoturmaktaolanCatherine’iomuzlarındankavrayarakbaşınıgeriyeattıveÉtienne’ealdırmazmışgibirahatça,kızındudaklarınakababiröpücükkondurdu.Buöpücükte,birsahiplenmevekıskanççabirkararlılıkvardı.

Amagençkızıntepesiatmıştı:“Rahatbırakbeni,anlıyormusun!”Chavalonunbaşınıtutmuş,gözlerininiçine

bakıyordu.Ortasındakartalgagasıgibikocamanbirburnunbulunduğukararmışsuratındakızılsakalıvebıyıklarıkorgibiyanmaktaydı.Sonundakızıbırakıpteklaf

etmedençekipgitti.Étienne’inürperenbedenibuzkesmişti.

Beklemekleaptallıkettiğinidüşünüyordu.Artıkonuöpemezdi,çünkübudurumdakızıngözündeötekindenfarkıkalmayabilirdi.Yaralanmışgururuylatambirhayalkırıklığıyaşıyordu.

“Nedenyalansöyledin?”dedialçaksesle.“Oseninsevgilin.”

“Amahayır,seniteminederimkiosevgilimdeğil!”diyehaykırdıkız.“Aramızdahiçbirşeyyok.Bazen,canıeğlenmekister...Hemburalıdadeğil,altıayöncePas-de-Calais’dengeldi.”

İkisideişekoyulmaküzereayağakalkmışlardı.GençadamınsoğuktavırlarıkarşısındaCatherine’inneşesikaçargibioldu.Kuşkusuzonudiğerindendahayakışıklıbuluyorduvebelkideseçimyapmayakalksaonutercihedecekti.Onahoşgörünmek,onutesellietmekiçincanatıyordu;şaşkınlıkiçindekiÉtienne’in,lambasınınsolgunbirışıksaçanmavialeviniincelediğinigörüncekonuyudeğiştirmeyidenedi.

“Gelbak,sanabirşeygöstereceğim,”diyemırıldandıdostanebirtavırla.

Onugalerininsonunagötürüp,kömürkatmanınınortasındakibiryarığıgösterdi.Yarıktankuşötüşünebenzerhafifbirses,bellibelirsizbirtıslamageliyordu.

“Elinikoysana,esintiyihissedeceksin...Bu,grizu.”

Étienneafalladı.Madenihavayauçuranokorkunçşeybumuydu?Catherinegülüyor,lambaalevlerininmasmaviyandığınabakılırsaogünocaktafazlamiktardagrizuolduğunusöylüyordu.

“Gevezeliğinizbitmedimi,miskinler?”diyehaykırdıMaheuhaşinbirsesle.

CatherineveÉtienneaceleylevagonlarınıdoldurup,galerininyamruyumrutavanıaltındasürünerek,ikibüklümbirhalderampayadoğruitmeyebaşladılar.İkinciseferlebirlikteterdensırılsıklamolmuşlar,kemikleritekrarçatırdamayabaşlamıştı.

Ocaktakazmacılaryenidenişekoyulmuştu.Terlerininsoğumamasıiçinyemeğiçabucak

yiyorlardıgenellikle.Günışığınınuzağındasessizbiroburluklayediklerisandviçlerimidelerinetaşgibioturuyordu.Yanyatmışhalde,giderekdahagüçlüdarbelerlekazmalarınıindirirkenfazlasayıdavagondoldurmaktanbaşkabirşeydüşünmüyorlardı.Güçlükleeldeedilenbirkazancınhırsıbürümüştügözlerini.Kayalardanselgibiakarakuzuvlarınısızımsızımsızlatansuyu,kaslarınaaşırıyüklenmektenkaynaklanankrampları,mahzenekonmuşbitkilergibisararıpsolduklarıkaranlıklarınboğucuhavasınıhissetmezolmuşlardı.Amasaatlergeçtikçeocağınhavasıdahadazehirleniyor,lambalarınisi,soluklarınhastalıklıkokusu,boğucugrizugazıylaiyideniyiyeısınıyordu;örümcekağlarıgibigözlereketvuranbuzehir,geceboyuncahavalandırılaraktemizlenebiliyorduancak.İşçilerse,köstebekyuvalarınındibinde,ağırtoprağınaltında,zorlananciğerleriylegüçbelasolukalırkenkazmayadevamediyorlardı.

V

Maheuceketinincebindebıraktığısaatinebakmayagerekduymadandurdu.

“Saatbiregeliyor,”dedi,“Zacharie,işinbitmedimi?”

Gençadambirsüredirpayandavurmaktaydı.İşininarasındasırtüstüuzanmış,dalgıngözlerlebirgünöncekiçomakoyununudüşünüyordu.Kendinegelipyanıtverdi:

“Evet,şimdilikyeterli,yarıntekrarbakarız.”Ocaktakiyerinegeridöndü.Levaqueve

Chavaldekazmalarınıbıraktılar.Birsüredinlendiler.Çıplakkollarıylayüzlerininterinisilerken,şistlikatmanlarıçatlayantavandakikayayabakıyorlardı.Konuştuklarıtekşeyişleriydi.

“Şansabak,”diyemırıldandıChaval,“yinetoprakkaymasıçıktıbaşımıza!..Pazarlıktabunuhesabakatmadılar.”

“Dolandırıcılar!”diyehomurdandıLevaque.“Tekdertleribizikazıklamak.”

Zachariegülmeyebaşladı.İşegücealdırdığıyoktu,amaişletmeyesövülmesihoşunagidiyordu.SoğukkanlılığınıkoruyanMaheu,toprağınyapısınınyirmimetredebirdeğiştiğinisöyledi.Haksızlıketmemekgerekiyordu,öncedenkimsebirşeybilemezdi.Amadiğerikisişefleriçekiştirmeyedevamedinceendişelenereketrafınabakındı.

“Şiişşt!Bukadarıyeter!”“Haklısın,”dedisesinialçaltanLevaque.

“Başımızabelaalmayalım.”İşletmeortaklarınınyerindibindede

kulaklarıvarmışgibi,buncaderinliktebileispiyonlardankorkuyorlardı.

“Umurumdadeğil,”diyedevamettiChavalmeydanokurcasına,“oDansaertpisliğibirdahabenimlegeçengünküsestonuylakonuşursa,tuğlayıkarnınayapıştırırım...Ben,onungenceciksarışınlarladüşüpkalkmasınabirşeydiyormuyum?”

Zachariebukezkahkahayıbastı.Pierronneilebaşçavuşunilişkisimadendesüreklibiralaykonusuydu.Damarınalttarafındaküreğine

yaslanmışolanCatherinebilekasıklarınıtutatutagülüyordu,bircümleyleÉtienne’edurumuözetledi;artıkkorkusunugizleyemeyenMaheugidereköfkeleniyordu.

“Hey!Susacakmısınartık!..Başınabelaalmakistiyorsantekbaşınakaldığındakonuş.”

Sözlerinedevamederken,üstgaleridenayaksesleriduyuldu.Çokgeçmeden,işçilerinkendiaralarındaBastıbacakNégreldediklerimadenmühendisi,beraberindekiİşçibaşıDansaert’leocağınyukarısındabelirdi.

“Sizesöylemiştim!”diyemırıldandıMaheu.“Bunlarherdeliktençıkarlar.”

MösyöHennebeau’nunyeğeniolanPaulNégrelyirmialtıyaşında,kıvırcıksaçlı,siyahbıyıklı,inceveyakışıklıbirgençti.Sivriburnu,parlakgözleriylesevimlibiryabangelinciğiniandırıyor,kuşkucuzekâsıişçilerkarşısındaezicibirotoriteyedönüşüyordu.Tıpkıonlargibigiyinmiş,yüzükömürtozunabulanmıştı.Onlarınsaygısınıkazanmakiçin,toprakkaymalarındavegrizupatlamalarındaenzorlugeçitlericanıpahasınadaolsaherkestenönce

aşıyordu.“Geldikdeğilmi,Dansaert?”diyesordu.Ablakyüzlü,şehvetiçağrıştıraniriburunlu

birBelçikalıolanbaşçavuşabartılıbirkibarlıklayanıtverdi:

“Evet,MösyöNégrel...İştebusabahişealınanadam.”

İkisidegalerininortasınakadargelmişlerdi.Étienne’iyukarıçağırdılar.MühendislambasınıkaldırıphiçsorusormadanÉtienne’ebaktı.

“Tamam,”dedisonunda.“Yoldangeçenneidüğübelirsizkişilerinişealınmasındanhiçhazzetmiyorum.Birdahasakınböylebirşeyyapmayın.”

İşlerinaksamadanyürümesiiçinbunungerekliolduğu,vagonsürücüsüolankızlarınyerineerkekleringetirilmeyeçalışıldığıaçıklamalarınahiçkulakasmadı.İşçileryenidenkazmalarınasarılırken,otavanıinceliyordu.Birdenhaykırdı:

“Baksanıza,Maheu,dünyaumurunuzdadeğilgalibasizin!..Lanetolsun,hepinizburadaezilipgideceksiniz!”

“Yoo!Tavanyeterincesağlam,”diyekarşılıkverdiişçisakince.

“Sağlam,öylemi?..Kayaneredeyseçökmeküzere,vesizlakaytbirhavadaikimetreyiaşanaralıklarlapayandavuruyorsunuz.Ah!hepinizaynısınız,payandalamaişinevakitayırmakiçinkazmayıbırakmaktansa,beyninizindağılmasınarazıolursunuz!..Burayahemenpayandavuracaksınız.Kütüklerideikikatınaçıkarın,anlaşıldımı?”

KendicangüvenliklerinieniyikendilerininsağlayabileceğinisöyleyerektartışmayagirişenmadencilerinisteksizliğikarşısındaNégrelöfkelendi:

“Elbetteya!Beyninizdağıldığındasonucunasizmikatlanacaksınızsanki?Hiçdedeğil!Kabakişletmeninbaşınapatlayacak,sizeyadakarılarınızamaaşbağlamakzorundakalacak...Söyledimya,siziiyibilirim:İkivagondahafazlayüklemekiçincanınızıvermeyehazırsınızdır.”

Maheugidereksinirlenmesinerağmen,soğukkanlılıklacevapverdi:

“Bizeyeterinceücretverilseydi,payandalamaişini.”

Mühendishiçyanıtvermedenomuzsilkti.Galerininalttarafınaindi.Aşağıdansonsözünüsöyledi:

“Birsaatinizkaldı,hepinizişekoyulun;ayrıcahaberinizolsun,ücretinizdenüçerfrankkesilecek.”

Kazmacılarbusözlereboğukbirhomurtuylakarşılıkverdi.Onlarıalıkoyantekşey,hiyerarşiningücüydü,buaskerîhiyerarşierdenbaşçavuşakadarherkesibirüstüneboyuneğdiriyordu.YinedeChavalveLevaqueöfkelitavırlarsergilerken,Maheuonlarıbakışlarıylasağduyuyaçağırıyor,Zacharieisealaycıbirifadeyleomuzsilkiyordu.AmaaralarındaençoköfkelenenÉtienne’di.Bucehennemindibineindiğindenberi,içindeağırağırbirisyanduygusuyükseliyordu.Başıöneeğik,herşeyikabullenmişgibiduranCatherine’ebaktı.Bukahredicikaranlıktabuncaağırbirişteömürtüketmekvegünlükekmekparasınıbileçıkaramamakolacakşey

miydi?Négrel,süreklibirbaşhareketiylekendisini

onaylamaklayetinenDansaert’lebirlikteyanlarındanayrıldı.Vebirazileridesesleriyenidenyükseldi,yinedurmuşlardı;damarıngeritarafındakazmacılarıneldengeçirecekleri,onmetrelikgaleribölümününpayandalarınıinceliyorlardı.

“Dünyaumurlarındadeğilbunların,söylemiştimsize!”diyehaykırdımühendis.“Kahretsin!Pekiyasiz,sizonlarıdenetlemiyormusunuz?”

“Denetlemezolurmuyumhiç,”diyekekeledibaşçavuş.“Hepaynışeyleritekrarlamaktandilimdetüybitti.”

Négrelavazavazbağırdı:“Maheu!Maheu!”Hepsiaşağıyaindi.Mühendisbağırarak

konuşmayısürdürüyordu:“Şurayabakın,budayanırmı?..Baştan

savmayapılmış.Şubaşlıkalelaceleyerleştirildiğiiçinkazıklarşimdidentaşıyamazolmuş...Elbetteya!Onarımişininbizeneden

bukadarpahalıyamalolduğunuşimdianlıyorum.Sizaltındaçalıştığınızsüreceidareetsinyeter,öyledeğilmi?Sonraherşeyyerlebirolsunisterse,işletmebiralaytamircitutmakzorundakalsın...Şurayabirbakın,tambirfelaketbu.”

Chavalbirşeysöylemekistedi,amaNégrelonususturdu.

“Gerekyok,nesöyleyeceğinizibiliyorum.Sizedahafazlaücretödenmeli,değilmi?Öyleysesiziuyarıyorum,budurumdayönetimibaşkabirkararalmayazorlayacaksınız:Evet,sizepayandalamaiçinayrıücretödenecekvevagonbaşıaldığınızücretdeoorandadüşürülecek.Bakalımbuiştenkazançlıçıkacakmısınız?..Buarada,şupayandalarıhementakviyeedin.Yarınkontrolegeleceğim.”

Vetehditlerininyarattığışaşkınlıkarasındayanlarındanuzaklaştı.OnunyanındasondereceuysaldavrananDansaert,birazgeridekalarakişçileresertçebağırdı:

“Sizinyüzünüzdenlafişitiyorum...

Ayağınızıdenkalın,üçfranklıkcezaylayetinmeyeceğim!”

DansaertçekipgittiğindebukezMaheupatladı.

“Lanetolsun!Birşeydoğrudeğilsedoğrudeğildir.Benbirçözümyolubulmakiçinsoğukkanlıolmayıyeğlerim;amasonundainsanıçiledençıkarıyorlar...Duydunuzmu?Vagonücretleridüşecekvepayandalamaiçinayrıücretödenecek!İştebizedahaazparavermeninyenibiryolu!..Lanetolsun!”

Çatacakbiriniarıyorduki,CatherineveÉtienne’inellerinikollarınısallayarakgezindiklerinifarketti.

“Zahmetedipdirekgetirirmisinizbana?Umurunuzdadeğil,öylemi?..Şimdibiryerlerinizetekmeyiyiyeceksiniz.”

KendisideşeflerekarşıbüyüköfkebesleyenvemadencilerinçokiyiniyetliolduğunudüşünenÉtiennebukabasözlerehiçgücenmedensöyleneniyaptı.

AğızlarınagelenisöyleyenChavalveLevaquebirazolsunrahatlamışlardı.Zacharie

dedahilolmaküzerehepsibüyükbiröfkeylepayandalarıtakviyeediyorlardı.Yaklaşıkyarımsaatboyunca,balyozdarbeleriyleyerlerineçakılandireklerinçatırtısındanbaşkabirşeyduyulmadı.Kimseninağzınıbıçakaçmıyor,herkesburnundansoluyordu,ellerindengelsebiromuzdarbesiyleitipyükselteceklerikayayalanetlerokuyorlardı.

“Tamam,bukadaryeter!”dediöfkedenveyorgunluktanbitiptükenenMaheusonunda.“Birbuçuksaatolmuş...Ah!Nedeharikabirişgünü,elimizeellimetelikbilegeçmeyecek!..Benusandımartık,gidiyorum.”

Paydosadahayarımsaatolsada,Maheugiyindi.Diğerlerideaynışeyiyaptılar.Madenocağınınsırfgörüntüsübileonlarıçiledençıkarıyordu.Catherinevagonunuyenidenitmeyebaşladığında,gösterdiğiçabayasinirlenerekonuyanlarınaçağırdılar:Kömürünayaklarıvarsa,kendikendineçıkardıdışarı.Vealtısıbirdenaletlerinikoltuklarınınaltınaalarak,sabahgeldikleriikikilometrelikyoldankuyuyageridönmekiçinyürümeyebaşladılar.

Kazmacılarhızlabacadanaşağıyasüzülürken,CatherineveÉtiennebirazgeridekaldı.KüçükLydie’ylekarşılaşmışlardı;duruponlarayolverenkız,burnukanayanMouquette’inyüzünüyıkamakiçinbiryerleregittiğiniamabirsaattenberiortalıktagözükmediğinianlattı.Sonra,Lydie’ninyanındanayrıldıklarında,çamuriçindekalmışbitkinçocuk,çokağırbiryüklecebelleşencılızsiyahbirkarıncamisali,çırpıgibikollarıvebacaklarınıgererekvagonunuyenidenitmeyebaşladı.Gençkızvedelikanlıkafalarınıyarmaendişesiyleomuzlarınızemineiyiceyapıştıraraksırtüstüaşağıyakayıyorlardı;kömürkızaklarıtarafındanperdahlanmışkayaboyundaöylehızlıiniyorlardıki,arasıra“Kıçımızalevalmasın”diyeşakalaşarakdirekleretutunmakzorundakalıyorlardı.

Aşağıyaindiklerindebaşbaşakalmışlardı.Uzakta,galerininbirdönemecindekızılışıklargözdenkayboluyordu.Keyiflerikaçtıveyorgunluktanağırlaşmışadımlarla,Catherineönde,Étiennearkada,yürümeyekoyuldular.

Gençadamislilambalarınışığında,adetabirsisbulutununiçineilerleyenkızıgüçlükleseçebiliyordu;onunbirkızolduğunudüşündükçeiçinibirsıkıntıkaplamaktaydı,çünküonuöpmediğiiçinkendisinibirahmakgibihissediyor;diğeradamınvarlığı,önündebirengeloluşturuyordu.Hiçkuşkusuzkızkendisineyalansöylemişti:Diğeradamonunsevgilisiydi,herkömüryığınınınüzerindesevişiyorlardı,çünkükızkalçalarınışimdidenbiryosmagibikıvırıyordu.Étiennesankikızkendinialdatmışgibinedensizyeresomurtuyordu.Yinede,Catherinedelikanlınınneşesiniyerinegetirmekistercesinesürekliarkasınıdönüyor,onuyollarınınüzerindekiengellerdenhaberdarediyordu.Herkestenokadaruzaktaydılarki,sıkıfıkıikidostgibigülüpeğlenebilirlerdi!SonundavagonlarınbulunduğugaleriyeulaştıklarındaÉtiennekararsızlığınverdiğihuzursuzluktankurtulurken,Catherine,birdahaböylebirfırsatınellerinegeçmeyeceğinibelirtenhüzünlübirbakışlaonusonkezsüzdü.

Şimdidörtbiryanlarındayeraltıyaşamıuğulduyor,çavuşlarsürekliyanlarındangeçiyor,atlarınçektiğikatarlargidipgeliyordu.Lambalargeceyiaydınlatanyıldızlargibiydi.CatherineveÉtienne,soluklarınıyüzlerindehissettiklerihayvanveinsanlarıngeçişineizinvermekiçinkayalarayaslanmakzorundakalıyorlardı.KatarınınardındanyalınayakkoşturanJeanlinonlaratekerlekleringürültüsündenduyamadıklarıbirlaflasataştı.Yürümeyedevamediyorlardı,şimdiCatherinedesessizleşmişti,sabahgeçtiklerikavşaklarıveyollarıhatırlamayanÉtienneisekızınonugiderekyerindahaderinkatmanlarınasürüklediğinidüşünüyordu;onuözelliklerahatsızedenşey,ocaktançıktığıandanitibarenhissetmeyebaşladığıvekuyuyayaklaştıkçatirtirtitremesineyolaçansoğuktu.Havaakımıdaracıkdehlizduvarlarınınarasındayenidenfırtınagibiesiyordu.Étienneaslayolunsonunavaramayacaklarınıdüşünüpumutsuzluğakapılmaküzereydiki,anidenkendileriniyüklemebölmesindebuldular.

DudaklarınışüpheylebüzenChavalonlarayanyanbaktı.Diğerlerideoradaydı,onlarda,buzgibiesenrüzgârınortasındateriçindesessizcebeklerken,öfkelihomurdanmalarınıbastırmayaçalışıyorlardı.Asansörcüler,çokerkengeldikleriiçinonlarıyarımsaattenönceyukarıçıkarmayıreddediyorlardı,üstelikbirbeygiriaşağıindirmekiçinkarmaşıkmanevralaryapılıyordu.Yükleyicilerdemirtekerleklerinkulaklarısağıredengürültüsüaltındavagonlarıyukarıyolluyor;hızlaçıkanasansörlerkapkaradelikteninensağanakyağmurunortasındagözdenkayboluyorlardı.Aşağıda,selgibiakansularladolmuşonmetrederinliğindekiçukurdançamurlubirrutubetyayılıyordu.Kuyununetrafındahiçdurmadandolananişçilergiysilerinisırılsıklamedensuserpintilerininaltındaişarethalatlarınıçekiyor,manivelalarayükleniyorlardı.Üççıplaklambanınkızılımsıışığıhareketlikocagölgeleriaçığaçıkarıyor,buyeraltıbölmesine,birçağlayanınyanıbaşındakibireşkıyamağarası,birhaydutyatağıgörünümüveriyordu.

Maheusonbirçabayla,saataltıdaişbaşıyapmışolanPierron’unyanınayaklaştı.

“Hadiama,pekâlâbiziyukarıçıkarabilirsin.”

Amayakışıklı,yumuşakifadeli,güçlükolvebacaklarasahipyükleyiciürkekbirtavırlateklifinigeriçevirdi.

“Mümkündeğil,çavuşasor...Yoksaparacezasıalırım.”

Homurdanmalaryenidenbastırıldı.Étienne’inkulağınaeğilenCatherine,“Gel,ahıragidelim”dedi.“Orasıbeklemekiçindahauygun!”

Farkettirmedensıvışmakzorundakaldılar,çünküahıragirmekyasaktı.Ahırsolda,kısabirgalerininsonundaydı.Yirmibeşmetreuzunluğunda,dörtmetreyüksekliğindeolan,kayayaoyulmuşvetavanıtuğlaylaörülmüşbugaleriyirmibeygiribarındırabiliyordu.Burasıdahaılıktıgerçektende,bircanlıhayvansıcaklığının,tazeotyataklardanyayılanhoşbirkokununhâkimolduğutemizbiryerdi.Ahırdakiteklamba,kandilgibisolgunbirışık

veriyordu.Dinlenmekteolanbeygirler,çocuksuirigözleriylebaşlarınıçeviripbakıyor,sonra,herkesinsevdiğibesilivesağlıklıişçilerolarak,sakinsakintekraryulaflarınıyemeğekoyuluyorlardı.

YemliklerinüzerindebulunançinkolevhalardakiisimleriyükseksesleokuyanCatherineanidenönündebirininbelirdiğinigörüncehafifbirçığlıkattı.Bu,uyuduğubirsamanyığınınınarasındanürkmüşbirhaldeçıkanMouquette’ti.Pazartesigünleri,pazareğlenceleriyüzündençokyorgundüşmüşse,burnunaşiddetlibiryumrukindiriyorveyüzünüyıkamakbahanesiyleocaktanayrılıp,hayvanlarlabirliktesıcakotyatağınınüzerindedinlenmekiçinburayageliyordu.Kızınaçokdüşkünolanbabası,zordurumdakalmakpahasınaonunbudavranışınıhoşgörüylekarşılıyordu.

Tamosırada,yıpranmışolsadaelliyaşındakieskibirmadenciyegöreepeyikiloluolan,kısaboylu,kelkafalıMouqueBabaiçerigirdi.Onuseyisyaptıklarındanberi,okadar

çoktütünçiğniyorduki,siyahakesenağzındadişetlerisüreklikanıyordu.İkisinikızınınyanındagörünceöfkelendi.

“Sizburadanehaltkarıştırıyorsunuz?Hadiyallah!Aşüfteler,burayaerkekgetirmişlerbirde!..Pisişlerinizigörmekiçinbenimsamanlarımımıbuldunuzbulabula.”

BabasınıntepkisinigülünçbulanMouquettekarnınıtutatutagülüyordu.AmabozulanÉtiennedışarıçıktı,Catherineonagülümsüyordu.Üçübirlikteyüklemebölmesinegeridönerlerken,BébertveJeanlindekatarlarıylaorayagelmekteydiler.Asansörlerinmanevrasıiçinmolaverilmişti,gençkızbeygirlerininyanınayaklaşıpokşadı,biryandandabeygirhakkındaarkadaşınabilgiveriyordu.Yerinaltındaonyılgeçirmiş,madeninenkıdemlisiolanbubeyazbeygirinadıSavaş’tı.Onyıldanberibudelikte,hiçgünışığınıgörmeden,karanlıkgalerilerdehepaynıişiyapıyor,ahırdahepaynıköşededuruyordu.Çokbesili,parlaktüylü,babacantavırlıbuhayvan,yeryüzününkirliliklerindenuzakta

bilgecebiryaşamsürdürürgibiydi.Üstelikbukaranlıklarâlemindeepeycekurnazlaşmıştı.Çalıştığıgaleriyiokadariyibellemiştiki,artıkhavalandırmakapılarınıbaşıylaitiyor,çarpmamakiçinalçakyerlerdebaşınıeğiyordu.Yaptığıseferleridesayıyorolmalıydı,çünkügereklisefersayısınıtamamladığındavagontaşımayıreddediyorveseyisonuyemliğininbaşınagötürmekzorundakalıyordu.Artıkihtiyarlamayabaşlamıştı,kedininkiniandırangözleribazenhüzünlebuğulanıyordu.Belkidekaranlıkdüşlerininderinliklerinde,doğmuşolduğudeğirmenigörürgibioluyordu;Marchiennesyakınlarında,ScarpeNehrikıyısındabulunanbudeğirmen,genişyeşilalanlarlaçevrilivedaimarüzgârlıydı.Havada,hayvanhafızasındatamolarakcanlandıramadığıdevasabirlambayanıyordu.Veyaşlıayaklarınınüzerindetitrerkenbaşınıöneeğiyor,güneşihatırlamakiçinboşyereçabalıyordu.

Buarada,kuyudakimanevralardevametmekteydi,işaretçekicidörtkezvurmuştu,

beygiriaşağıyaindiriyorlardı;bazenbüyükbirkorkuyakapılanhayvanasansördecanverdiğiiçinbuindirmeişlemisırasındaherkesibirheyecanalırdı.Beygiryukarıdaağıniçindeçılgıncadebelenir,ardındanayaklarınınyerdenkesildiğinihissedince,adetataşkesilerek,sabitvebüyümüşgözlerle,tenindeenufakürpertiolmaksızıngözdenkaybolurdu.Buseferkibeygirkılavuzdireklerininarasındangeçemeyecekkadaririolduğundan,kafasıyanyatırılarakbağlanmışveasansörünaltındaaskıyaalınmıştı.İndirmeişlemiyaklaşıküçdakikasürdü,tedbirolarakarasıraasansörünhızınıdüşürüyorlardı.Buyüzden,aşağıdaheyecanartmaktaydı.Neleroluyordu?Hayvanıkaranlıktaasılıbirhaldeyarıyoldamıbırakacaklardı?Sonunda,taşkesmişvaziyette,dehşettenirileşmiş,sabitgözlerlebeygirgöründü.Bu,olsaolsaüçyaşlarında,Trompetisimli,dorubirbeygirdi.

“Dikkatliolun!”diyehaykırıyordu,beygirikarşılamaklagörevliMouqueBaba.“Onugetirin,henüzipleriniçözmeyin.”

Çokgeçmeden,Trompetdökmedemirdendöşemeninüzerinebirkülçegibiyığıldı.Hâlâkımıldamıyordu;okaranlık,uçsuzbucaksızdeliğin,sağıredicigürültülerinyankılandığıoderinbölmeninnedenolduğukarabasanıyaşıyorgibiydi.Hayvanıçözmeyebaşladıklarında,koşumtakımlarıazönceçıkarılmışolanSavaş,yaklaştıveyeryüzündendüşenbuarkadaşınıkoklamakiçinboynunuuzattı.Beygirlerinetrafındakiçemberineşeylegenişletenişçilerişişakayavurdular.“Hey!Nasıl,güzelkokuyormu?”diyelafatıyorlardı.AmaalaycılaraaldırmayanSavaşgiderekcoşuyordu.Arkadaşında,açıkhavanıngüzelkokusunu,otlarınüzerinesinmişgüneşkokusunualıyordubesbelli.Anideniçindebirhıçkırığınhüznünüdebarındırancoşkulubirnidaylakişnedi.Bu,eskianılarınyarattığıneşeileölmedenöncebirdahagünışığınaaslaçıkamayacakolanbirmahkûmunkederininiçiçegeçişiydi.

“Ah!şuSavaş!”diyehaykırdıgözdebeygirlerininkomikoyunlarıylaneşelenen

işçiler.“İştebakın,arkadaşıylasohbetediyor.”Trompetçözülmüştüamahâlâ

kımıldamıyordu.Sankikendisinihâlâağınipleriylesımsıkısarmalanmış,korkudanbütünuzuvlarıfelceuğramışgibihissediyordu.Nihayetbirkamçıdarbesiyle,sersemlemişhaldeayağakalktı,bacaklarıtirtirtitriyordu.VeMouqueBaba,yarenliketmekteolanikihayvanıahıragötürdü.

“Şimditamammıyız?”diyesorduMaheu.Asansörleriboşaltmakgerekiyordu,üstelik

yukarıçıkmavaktinedahaondakikavardı.Yavaşyavaşşantiyelerboşalıyor,madencilergalerilerdengeridönüyorlardı.Asansörünönündeşimdiden,dörtbiryandanesenciğerleriharapedicirüzgârınaltında,sırılsıklamvetirtirtitreyenellikadarişçibirikmişti.Pierron,yüzününyumuşakifadesinerağmen,ocağızamanındanönceterkedenkızıLydie’yitokatladı.ZacharieısınmakbahanesiyleçaktırmadanMouquette’içimdikliyordu.Amahoşnutsuzlukgiderekartmaktaydı.ChavalveLevaquemühendisintehdidini,vagon

ücretlerinindüşürüleceğini,payandalamaücretlerininayrıcaödeneceğinianlatıyorlardı;yerinyaklaşıkaltıyüzmetrealtındakibudaracıkmekânda,sözkonusutasarıyakarşıhoşnutsuzluknidalarıyükseliyor,birisyanfilizleniyordu.Kısasüresonraseslerbastırılamazhalegeldi;kömürebulanmış,beklemektenbuzkesmişbuadamlar,işletmeyimadencilerinyarısınıkuyunundibinde,diğeryarısınıdaaçlıktanöldürmeklesuçladılar.Étiennetitreyerekdinliyordu.

“Aceleedelim!Aceleedelim!”deyipduruyorduÇavuşRichomme,yüklemecilere.

Yukarıçıkmaişleminihızlandırmayaçalışıyor,kimseyesertdavranmakistemediğiiçin,yükselensesleriduymamazlıktangeliyordu.Amahomurdanmalaröylebirhalegeldikimüdahaleetmekzorundakaldı.Arkasındanbağırıyorlar,bununböylesürüpgitmeyeceğini,insanlarınsabırlarınındabirsınırıolduğunuhaykırıyorlardı.

“Senmakulbiradamsın,”dediMaheu’ye,“onlarısusturmalısın.Yeterincegüçlü

olunmadığında,akılcıdavranmakgerekir.”Amaöfkesiyatışanveendişelenmeye

başlayanMaheu’nünmüdahalesinegerekkalmadı.Birdenbireseslerkesildi:İncelemelerinitamamlayanNégrelveDansaert,teriçindekalmışbirhaldebirgalerininağzındabelirmişlerdi.Mühendisteklafetmedenyanlarındangeçerken,işçilerdisiplinalışkanlığıylakenaraçekildiler.Mühendisbirvagona,başçavuşötekineyerleşti;şefleriçindendiğigibi,ensesikalınlarıngelişinibelirtmekiçinbeşkezişaretverildiveasansörkasvetlibirsessizliğinortasındayukarıdoğruyükselmeyebaşladı.

VI

Étiennedörtkişiylebirliktesıkıştığıasansördeyukarıçıkarkenyenidenaçbiilaçyollaradüşmeyekararvermişti.Ekmekparasınıbilekazanamadığıbucehennemindibinetekrarinmekhemengeberipgitmekleaynışeydi.AsansörünüstbölmesinebinmişolanCatherine,gevşeticisıcaklığınıgeçirmeküzereyanındadeğildi.Zatenbusaçmalıklarıaklınahiçgetirmedenoradanbiranönceuzaklaşmakistiyordu;çünküdahaeğitimliolduğuiçinbusürününboyuneğişinianlayamıyordu,sonundaşeflerdenbiriniboğazlayabilirdi.

Anidengözlerikamaştı.Yukarıöylehızlıçıkmışlardıki,Étienneparlakgünışığıyüzündensersemlemişti,şimdidenunutmayabaşladığıaydınlığınetkisiylegözlerinikırpıştırmayabaşladı.Asansörünsürgülerinüzerineyerleşmesirahatbirnefesalmasınayolaçtı.Boşaltıcılardanbirikapıyıaçtığında,işçiler

kalabalıkgruplarhalindevagonlardanatladılar.“Baksana,Mouquet,”diyefısıldadı

Zacharie,boşaltıcınınkulağına,“buakşamVolkan’agidiyormuyuz?”

Volkan,Montsou’damüziklibirkahveydi.Mouquetsessizcegevrekgevreksırıtaraksolgözünükırptı.Babasıgibikısaboyluvetombulolanbugenç,yırtıkyüzifadesiyle,yarınıdüşünmedenharvurupharmansavuranbirhovardayabenziyordu.TamosıradaMouqettedevagondançıkmaktaydı,Mouquetonunkabaetlerinekardeşşefkatiyleokkalıbirşaplakindirdi.

Étiennefenerlerinloşışığında,içindekaygıuyandırmışolanboşaltmahangarınızorluklatanıyabildi.Burasıçıplakvepisbiryerdi.Tozlupencerelerdendonukbirışıksızıyordu.Yalnızcaötede,makineninbakıraksamıışıldıyordu;yağiçindekiçelikhalatlarmürekkebedaldırılmışşeritlergibikayıpgiyordu;tepedekidişliçarklar,onlarıtaşıyandevasaçatı,asansörler,vagonlar,bolcakullanılmışbütünbumadenîaksam,eskimiş

demirlerehasbozrenkleriylehangarıkarartmaktaydılar.Tekerlekleringümbürtüsüdökmedemirdendöşemeyisarsıyor;ordanorayataşınankömürdenincebirkömürtozuyayılıyor,zemini,duvarları,hattakuleninkirişlerinekadarheryerikapkaraediyordu.

AmakayıtgörevlisinincamlıküçükbürosundakiçizelgeyegözatanChavalöfkeiçindegerigeldi.Birindegereklimiktarkömürbulunmadığıiçin,diğerindekikömürlersetemizolmadığıiçin,ikivagonlarınıngeriçevrildiğinigörmüştü.

“Günboşagitti,”diyehaykırdı.“Yineyirmimetelikeksikalacağız!..Birdomuz,kuyruğununasılkullanıyorsa,kollarınıöylekullananaylaklarıişealırsanızolacağıbudur!”

Étienne’eyanyanbakıyor,böylecesözlerininhedefaldığıkişiyiaçığavuruyordu.Gençadamıniçindenyumruklakarşılıkvermekgeçti.Sonra,çekipgideceğinegörebunadeğmeyeceğinidüşündü.Buolaylabirliktekararıtambirkesinlikkazanmıştı.

“İlkgündenmükemmeliistemekdoğru

değil,”dediMaheuortalığıyatıştırmakiçin.“Yarındahaiyiçalışacak.”

Hepsininsinirlerigergindivekavgaçıkarmakiçinbahanearıyorlardı.LambalarınıgerivermeküzerelambahaneyegirdiklerindeLevaque,lambasınıiyitemizlemediğinisöyleyenlambacıylaboğazboğazageldi.Ancakateşinsürekliyandığıbarakayagirdiklerindebirazolsungevşediler.Hattaiçinealabildiğinekömüratılmışolmalıydıkisobakıpkırmızıydı.Koralevlerduvarlardaöylesinekızılyansımalaryapıyorduki,penceresizgenişsalontutuşmuşgibigörünüyordu.Bukezneşeylehomurdanmayabaşladılar,uzaktanateşetuttuklarısırtlarısıcakçorbagibibuharsalıyordu.Arkalarıyanmayabaşlayınca,dönüpöntaraflarınıısıtıyorlardı.Mouquettegömleğinikurutmakiçinhiçsıkılmadanpantolonunuindirmişti.Delikanlılardalgageçiyorlardı;gençkız,kendisiiçinhorgörününenuçifadesiolarakbirdenbireonlarakıçınıgösterince,herkeskahkadankırıldı.

“Bençıkıyorum,”dedialetlerinikutusuna

tıkıştırmışolanChaval.Kimseyerindenkıpırdamadı.Yalnızca

Mouquettehareketlendi,kendisinindeMontsou’yagideceğinisöyleyerekChaval’ınpeşindensıvıştı.Amaherkes,Chaval’inartıkonuistemediğinibildiğiiçin,dalgageçmeyedevamediyordu.

Buarada,birazdüşünceligörünenCatherinealçakseslebabasıylakonuşuyordu.Maheuönceşaşırsada,çokgeçmedenbaşınısallayarakonayladı;çıkınınıvermeküzereÉtienne’iyanınaçağırdı:

“Bakın,”diyemırıldandı,“hiçparanızyoksaonbeşgünlükücretialanakadarsefilolursunuz...Sizebiryerlerdenborçbulmamıistermisiniz?”

Gençadambiraniçinkararsızkaldı.Tamosıradaotuzmeteliğiniisteyipçekipgitmeyidüşünüyordu.Amagençkızınkarşısındaduyduğuutançonaengeloldu.Catherinegözlerinikendisinedikmişti,belkideçalışmaktankaçındığınıdüşünüyordu.

“Biliyorsunuz,sizehiçbirşeyiçinsöz

vermiyorum,”diyedevamettiMaheu,“borçisteğimizgeriçevrilebilir.”

Bununüzerine,Étiennehayırdemedi.Kimseborçvermeyeyanaşmayacaktı.Hemzatenherhangibirtaahhüttebulunmuşolmuyordu,birazkarnınıdoyurduktansonraburadançekipgidebilirdi.Sonra,Catherine’insevincinigörüncehayırdemediğinepişmanoldu;yardımetmişolmanınverdiğimutluluklagençkızonatatlıtatlıgülümsüyorvedostluklabakıyordu.Tümbunlarneyeyarayacaktı?

Maheulerpabuçlarınıalıpdolaplarınıkilitlediktensonra,ısındıkçatekertekerçekipgidenarkadaşlarınınpeşinetakılarakbarakadanayrıldılar.Étienneonlarınardınadüştü,Levaqueveoğludakafileyekatıldılar.Amaayıklamahangarındangeçerkenpatlakverenbirkavgaonlarıyollarındanalıkoydu.

Burası,uçuşankömürtozlarlakararmışkirişleri,aralıklarındansüreklihavageçirengenişkepenkleriylekocamanbirhangardı.Boşaltmahangarındandoğrudanburayagelenkömürvagonlarıtumbacılartarafındansacdan

yapılmışuzunelemeoluklarınaboşaltılıyordu.Buoluklarınsağındavesolundayeralanbasamaklarınüzerineçıkmışayıklayıcıkızlar,ellerindekikürekvetırmıklarlataşlarıayıklayıp,temizkömürüileridoğruitiyorlardı;bukömürdahasonrahunilerlen,hangarınaltındakiraylarınüstündebekleyenvagonlaradökülüyordu.

İncebedenivekoyunbakışlısolgunyüzüyle,öksürdükçekantükürenPhilomèneLevaqueburadaçalışıyordu.Kafasınamavibiryünlükumaşsarmış,ellerivekollarıdirseklerinekadarkapkarakesilmişbirhalde,yaşlıbircadının,Pierronne’unannesininalttarafındakömürayıklıyordu;Yanıkadıylaanılanbukadın,baykuşgibigözleri,cimrikesesigibisımsıkıkapalıağzıylakorkunçbiriydi.Philomène’leikisibirbirlerinegirmişlerdi,gençkızihtiyarıkenditaşlarınıaşırmaklasuçluyor,buyüzdenondakikadırbirsepetbiledolduramadığınısöylüyordu.Sepetbaşınaücretaldıklarıiçinbukonudasüreklikavgaçıkardı.Saçsaçabaşbaşakapışırlar,

kıpkırmızıyüzlerdekaraelizlerikalırdı.“Ağzınasıkıbiryumrukat!”diyehaykırdı

Zacharieyukarıdansevgilisine.Bütünayıklayıcıkızlarkahkahadan

kırıldılar.AmaYanıköfkeylegençadamasaldırdı.

“Pislik,öncepeydahladığınikiveledikabullen!Dahaayaklarınınüzerindedurmayıbilmeyenonsekizyaşındakisarsakbirkızlayatmayıiyibiliyorsun!”

Maheu,şuinsanmüsveddesineağzınınpayınıvereyimdiyerekaşağıinmeyeyeltenenoğlunuengellemekzorundakaldı.Birgözetmeninorayadoğrukoşmasıüzerinetırmıklaryenidenkömürükarıştırmayakoyuldu.Elemeoluklarınınbirucundanöbürucunakadar,dahafazlataşayıklamakiçinyarışankadınlarıneğiksırtlarındanbaşkabirşeygörünmezolmuştu.

Dışarıdarüzgâranidenkesilmişti,külrengigökyüzündennemlibirsoğukyayılıyordu.Omuzlarınıkısıpkollarınıkavuşturankömürcüler,incekumaştangiysilerinin

altındakiirikemiklerinibelliedenbiryürüyüşleikiyanasallanasallana,dağınıkbirsürügibiyolakoyuldular.Günışığında,çamurabulanmışbirzencikafilesigibiyürüyorlardı.Bazılarısandviçlerinibitirmemişlerdi,gömlekleriyleceketleriarasınayerleştirdikleribuekmekparçasıonlarıkamburgibigösteriyordu.

“Bakhele!Bouteloupgeliyor,”dediZachariesırıtarak.

Levaqueyürümeyedevamederken,otuzbeşyaşlarında,şişmanveesmerbiriolan,sakin,dürüstgörünümlükiracısıylakısacalafladı.

“Çorbahazırmı,Louis?”“Sanırım.”“Demek,bugünbizimhanımınkeyfi

yerinde?”“Evet,sanırımöyle.”Başkatesviyecilergeliyor,yeniişçikafileleri

birerbirerkuyuyainiyorlardı.Bu,üçvardiyasıydı;kuyuyineinsanlarıyutuyordu,tesviyecigruplarıraylarınsonundakazmacılarınyerinialacaklardı.Madenhiçboş

durmuyordu,pancartarlalarınınaltıyüzmetrealtındakikayalarıeşeleyenböcekinsanlargecegündüzeksikolmazdı.

Çocuklaröndenyürüyordu.Jeanlin,Bébert’edörtmetelikliktütünüveresiyenasılalabileceklerinedairkarışıkbirplanıaçıklarken,Lydiesaygıylabirazgeridengeliyordu.Catherine;ZacharieveÉtienneilebirlikteonlarıtakipetmekteydi.Hiçbirikonuşmuyordu.AvantagemeyhanesininönünegeldiklerindeMaheuveLe-vaqueonlaraancakyetişti.

“İştegeldik,”dediMaheu,Étienne’e.“Girmekistermisiniz?”

Toplulukburadadağıldı.BiraniçinolduğuyerdekalanCatherine,pınarsuyununyeşilimsiduruluğunasahipirigözleriylegençadamasonbirkezbaktı;kapkarakesilmişyüzübugözlerdekibillursupırıltıyıdahadabelirginleştirmekteydi.Gülümsedivemadencimahallesinedoğruçıkanyoldadiğerleriylebirliktegözdenkayboldu.

Meyhaneköylemadeninarasında,ikiyolun

kesiştiğiyerdebulunuyordu.Duvarlarıbaştanaşağıkireçlesıvanmış,pencerepervazlarıgenişşeritlerhalindegökmavisineboyanmış,ikikatlıtuğladanbirbinaydıbu.Kapınınüzerineçivilenmişkarebirlevhadasarıharflerle,Avantage,Rasseneur’ünMeyhanesiyazıyordu.Arkada,yeşilbirçitleçevrilibirçelik-çomakoyunualanıuzanmaktaydı.Genişbirarazininiçindebulunanbuyerisatınalmakiçinherçareyebaşvurmuşolanişletme,Voreux’nündibinde,tarlanınortasındabitivermişbumeyhaneyüzündenhuzursuzdu.

“Girin,”diyetekrarladıMaheu,Étienne’e.Küçüksalon,beyazduvarları,üçmasası,

birdüzineyeyakıniskemlesi,birmutfakmasasıbüyüklüğündeki,köknarağacındantezgâhıileaydınlıkbirçıplaklığasahipti.Tezgâhınüzerindeonkadarbirabardağı,üçşişelikör,birsürahi,musluğukalaydanyapılmışküçükbirçinkobirafıçısıvardı;başkadahiçbirşeyyoktu,nebirresim,nebirraf,nedebiroyuntakımı.Cilalıveparlakdökmeşöminedebirkülçekömürusulusulyanıyordu.Döşemenin

üzerindekiincebirbeyazkumtabakasıbuyağmurubolbölgeninsüreklirutubetiniemiyordu.

“Birbira,”dediMaheu,bazengelipmeyhaneninbaşındaduransarışın,tombulbirkomşukızına.“Rasseneurburadamı?”

Musluğuçevirenkız,patronunbirazdangeleceğinisöyledi.Madenciboğazındakikömürtozlarınıtemizlemekiçinbardağınyarısınıbirdikişteağırağıriçti.Arkadaşınabirşeyısmarlamadı.Onlarındışındatekbirmüşterivardı,arkadakibirmasayaoturmuşolansırılsıklamvekömürebulanmışbirmadenciderindüşünceleredalmışgibisessizcebirasınıiçiyordu.Birüçüncümüşteridahagirdi,eliyleişaretederekbirbiraistedi,sonrahiçbirşeysöylemedenparasınıödediveçekipgitti.

Çokgeçmeden,otuzsekizyaşlarında,yuvarlaksuratlı,güzelcetıraşolmuş,şişmanbiradam,yüzündekalenderbirgülümsemeyleiçerigirdi.Bu,işletmeninüçyılöncekibirgrevdeişinesonverdiği,eskibirkazmacıolanRasseneur’dü.Çokiyibirişçiydi,güzel

konuşurdu,işçilerintalepleriolduğundasözcülüğüoyapardı,sonundahoşnutsuzlarınlideriolupçıkmıştı.Karısı,birçokmadencikarısıgibidahaozamandanbirmeyhaneişletiyordu;iştenatılıncameyhaneninbaşınaRasseneurgeçmiş,biryerlerdenparabularak,adetaişletmeyitahrikedercesinemeyhaneyiVoreux’nüntamkarşısınakurmuştu.Şimdi,meyhanesigelişipbüyüyor,Rasseneurişçilerinbeynihalinegeliyor,eskiarkadaşlarınınyüreklerindekiöfkeateşiniyavaşyavaşkörükleyerekzenginleşiyordu.

“Budelikanlıyıbusabahişealdım,”dediMaheuhiçvakitkaybetmeden.“İkiodandanbiriboşsa,parasınısonradanödemeküzereonaonbeşgüniçinverebilirmisin?”

Rasseneur’üngenişyüzündeanidenbüyükbirkuşkuifadesibelirdi.Étienne’işöylebirincelediktensonra,yüzündehiçbirüzüntüifadesiolmaksızıncevapverdi:

“Mümkündeğil,ikiodamdadolu.”.Gençadamburetcevabınıbeklemekteydi;

yinedeüzüldü,buradanayrılacakolmanın

yarattığıanisıkıntıkarşısındaşaşırdı.Önemiyoktu,otuzmeteliğinialıncaçekipgidecekti.Arkamasadaiçenmadencigitmişti.Boğazlarınınpasınıtemizlemeküzerebirerbireriçerigirenbaşkaişçilerde,aynışekildesallanasallanameyhanedençıkıyorlardı.Biraiçmekonlariçin,birkeyifyadabircoşkuvesilesideğil,sadecebirgargara,birgereksiniminsessizcegiderilmesiydi.

“Eee,nevarneyok?”diyesorduRasseneur,küçükyudumlarlaiçtiğibirasınıbitirmeküzereolanMaheu’yefarklıbirsestonuyla.

Maheuetrafınabakındı,içerdebirtekÉtienne’inolduğunugördü.

“Yinekapıştık...Evet,payandalamayüzünden.”

Olupbitenlerianlattı.Duyduğuöfkeyleyüzünekanhücumedenmeyhanecikıpkırmızıkesilmişti,gözleriateşsaçıyordu.Sonundapatladı.

“Demeköyle!Ücretleridüşürmeyekalkarlarsaişleribitiktir.”

Étienneonuhuzursuzediyordu.Yinede,

gençadamagözucuylabakaraksözlerinedevametti.Üstükapalıcümlelerle,imalarlakonuşuyor,isimlerinivermedenMösyöHennebeau’dan,karısından,yeğeniBastıbacakNégrel’densözediyor,bununböyledevamedemeyeceğini,dananınkuyruğununergeçkopacağınıtekrarlayıpduruyordu.Yoksullukkatlanılmazboyutlaraulaşmıştı,kapananfabrikaları,işsizkalanişçileriörnekgösterdi.Biraydanberigündeüçkilodanfazlaekmekdağıtıyordu.Birgünöncekendisinesöylediklerinegöre,komşumadeninsahibiMösyöDeneulinnasılayaktakalacağınıbilemiyordu.AyrıcaLille’den,kaygıvericiayrıntılarladolubirmektupalmıştı.

“Biliyorsun,”diyemırıldandı,“birakşamburadagördüğünmalumkişidengeldi.”

Amalafıyarıdakaldı.Karısıiçerigiriyordu,uzunboylu,zayıf,uzunburunlu,elmacıkkemiklerimoraçalanbirkadındı.SiyasetsözkonusuolduğundaRasseneur’dençokdaharadikaldi.

“Pluchart’ınmektubu,”dedi.“Ah!işin

başındaoolsaydı,herşeykısasüredeyolunagirerdi.”

BirsüredenberionlarıdinleyenÉtiennenedensözettiklerinianlıyor,buyoksullukveintikamdüşüncelerikarşısındaheyecanlanıyordu.

Anidentelaffuzedilenbuisimonuürpertti.Kendinitutamayarakyükseksesle,“Pluchart’ıtanırım,”dedi.

Herkesdönüponabaktığıiçin,sözlerinindevamınıgetirmekzorundakaldı:

“Evet,benmakinistim,Lille’debenimbaşçavuşumdu...Çokyamanbiradamdır,onunlasıksıksohbetederdim.”

Rasseneuronuyenideninceliyordu;yüzündehızlıbirdeğişiklik,anibirsevecenlikifadesibelirdi.Sonundakarısına,“BeyefendiyiMaheugetirdi,”dedi.“Onunyanındavagonsürücülüğüyapıyormuş.Yukarıdaboşodamızolupolmadığınıveeğervarsa,parasınısonradanödemeküzereonaonbeşgüniçinbirodaveripveremeyeceğimizisoruyorlar.”

Sorunbirkaçkelimeyleçözülmüştü.Biroda

vardı,kiracısıosabahayrılmıştı.Fazlasıylacoşanmeyhanecikendisinidahadakaptırdı;patronlardan,birçoklarınınyaptığıgibieldeedilmesiçokzorşeylerideğil,yalnızcamümkünolanıtalepettiğinitekrarlıyordu.Karısıysaomuzsilkip,kendihakkıolanıistediğinisöylüyordu.

“Sizeiyiakşamlar,”diyearayagirdiMaheu.“Tümbunlarmadeneinilmesiniveinildiğisürecedeinsanlarınölüpgitmesiniengellemeyecek...Bak,senmadendençıkalıüçyıloldu,nasıldadinçleştin.”

“Evet,kendimiiyicetopladım,”dediRasseneurkibarca.

Étiennekapıyakadargeçirdiğimadenciyeteşekküretti;amaMaheuhiçbirşeysöylemedensadecebaşınısalladı,gençadamonun,madencimahallesinegidenyolugüçlükletırmanışınıizledi.MüşterilerehizmetetmekteolanMadamRasseneurÉtienne’denbirdakikabeklemesiniricaedip,birazdanonuodasınagötüreceğinisöyledi,gençadamböyleceeliniyüzünüyıkayabilirdi.Étienneburadakalmalı

mıydı?Birkararsızlığakapılmıştı,uzunyollardakiözgürlüğün,güneşinaltındaçektiğiaçlığın,kendikendininefendisiolmakeyfivesıkıntısınınözleminiduymasınayolaçanbirhuzursuzlukiçindeydi.Fırtınanınortasındamadenegeldiğiandan,yerinaltındakikaranlıkgalerilerdeyüzükoyunsürünerekgeçirdiğisaatlerekadargeçensüre,yıllardırburadayaşadığıduygusunuveriyorduona.HerşeyebaştanbaşlamaktiksindiricigeliyorduÉtienne’e,çokhaksızveçokacımasızbirdurumdubu,gözleriköredilerekeziyetedilenbirhayvanolmadüşüncesikarşısındainsanlıkonuruisyanediyordu.

Étiennebuşekildekıvranırken,uçsuzbucaksızovadagezinengözleri,baktığışeyinyavaşyavaşfarkınavardı.Şaşırıpkaldı.İhtiyarBonnemortonaeliylekaranlıklarınötesiniişaretettiğinde,ufkuhayalindehiçböylecanlandırmamıştı.Önünde,arazininbirdönemecinde,tahtadanvetuğladanbinaları,ziftlesıvanmışayıklamahangarı,kayağantaşıkaplıkulesi,makinedairesivesolukkırmızı

renkliyüksekbacasıylaVoreux’yügörüyordu;içiçegeçmişbubütününkasvetlibirgörüntüsüvardı.Amabinalarınçevresindegözalabildiğineuzananbirarazivardı,Étienne’inaklınabuarazininbukadargenişolabileceğigelmemişti,kömürstoklarıkabarandalgalarıylabirmürekkepgölünedönüşmüştü,bugölüniçindenasmaköprülerinraylarınıtaşıyanyüksekayaklarçıkıyordu;kenardaistiflenmiştomruklar,birormandakitümağaçlarınkesilipburayataşındığıduygusunuuyandırıyordu.Sağdakikoskocamanmoloztepeciğiise,devasabirbarikatgibigörüşüengelliyordu,tepeciğineskikısmınışimdidenotlarkaplamıştı;biryıldıriçiniçinyanandiğerkısmıysa,bozbulanıkşistvekumtaşıtabakasınınortasındauzunvekızılpasizleribırakarak,yüzeyeyoğunbirdumansalıyordu.Ardındanyılınbumevsimindeçırılçıplakolanuçsuzbucaksızbuğdayvepancartarlaları,yeryercılızsöğütağaçlarıylakesilençalılıklarınbulunduğubataklıklar,incekavaksıralarıylabirbirindenayrılançayırlaruzanıyordu.Çokuzaktaki

küçükbeyazlekeler,kuzeydeMarchiennes,güneydeiseMontsouolmaküzereşehirlerigöstermekteydi;doğudakiVandameOrmanı,çıplakağaçlarınınmorumtırakçizgisiyleufkusınırlıyordu.Bukışikindisininalçalmış,kurşunirenkligökyüzündeVoreux’nüntümkaranlığı,uçuşantümkömürtozlarıovayaçullanarak,ağaçlarısiyahaboyamış,yollarıkaplamış,toprağatohumgibiekilmiştisanki.

Étienneçevresinebakmayadevamediyordu,onuençokşaşırtanşeybirkanaldı,dahadoğrusu,birkanaliçinealınmışolan,geceleyinfarkedemediğiScarpeNehri’ydi.Voreux’denMarchiennes’ekadarikifersahlıkgümüşibirşeritgibidümdüzuzananbukanal,alçakbirarazininüzerindeyükselen,ikiyanıağaçlıklıbircaddeyiandırıyor;kıçtaraflarıkırmızıyaboyanmışmavnalarınsüzüldüğübulanıksularıveyeşilyamaçlarıylaalabildiğineuzayıpgidiyordu.Madenocağınınyanındabiriskelevardı,asmaköprüdengeçenvagonlarkömürüdoğrudanbuiskeleyebağlanmışmavnalaraboşaltmaktaydı.Sonrakanalbir

dirsekoluşturarakbataklığınyantarafındangeçiyordu;budümdüzovanıntümruhu,kömürvedemirintaşındığıbiranayolgibiortasındangeçenbugeometriksukütlesindetoplanmıştısanki.

Étienne’inbakışlarıkanaldansonra,düzlüğekurulmuşolanveyalnızcakırmızıkiremitleriniseçebildiğimadencimahallesineyöneldi.SonrayineVoreux’yeçevirdiğigözleri,killiyamacınaşağısında,oracıktaüretilippişirilmişikidevasatuğlayığınınatakıldı.İşletmeyeaitdemiryoluhattınınbirkolubirtahtaperdeninarkasındangeçerekmadenocağınagidiyordu.Sontesviyecikafilesideocağaindiriliyorolmalıydı.İşçilerinittiğibirvagonunkeskingıcırtılarıduyuluyorduyalnızca.Bilinmeyenkaranlıklar,anlaşılmazgümbürtüler,ışıksaçanmeçhulyıldızlaryoktuartık.Uzakta,yüksekfırınlarvekokfırınlarıalacakaranlıklabirliktesolukbirrenkalmıştı.Étienne,şimdikurşunibuharınıseçebildiği,doymakbilmezbirdevgibidurmadanderinderinsoluyantahliyepompasınınhomurtusundanbaşkabirses

işitmiyordu.Ozamananidenkararınıverdi.Belkide

yukarıda,madencimahallesiningirişindeCatherine’indurugözlerinitekrargörürgibiolmuştu.Dahadoğrusu,Voreux’denesenisyanrüzgârınıhissetmiştibelkide.Nedeninibilemedenazapçekmekvemücadeleetmekiçinocağayenideninmekistiyor;Bonnemort’unsözünüettiğioinsanları,onbinaçinsanıntanımaksızınuğrunacanınıverdiğioaçgözlütanrıyıdüşünürkenbüyükbiröfkeduyuyordu.

İkincibölüm

I

GrégoirelarınmalikânesiPiolaine,Montsou’nunikikilometredoğusundaJoiselleyoluüzerindeydi.Geçenyüzyılınbaşındainşaedilmiş,kareşeklinde,bellibirtarzıolmayanbüyükbirbinaydı.Öncelerisınırlarıdahilindeolangeniştopraklardangeriyeduvarlarlaçevrili,bakımıkolay,aşağıyukarıotuzhektarlıkbirarazikalmıştı.Burasıözelliklebölgeninennefismeyvevesebzelerininyetiştiğibahçelerivebostanlarıylaünlüydü.Parkıolmasada,onunyerinitutanküçükbirkoruvardı.Parmaklıklıbahçekapısındanbasamaklısekiyekadaruzanan,ikiyanındayaşlııhlamurağaçlarınınsıralandığıveyapraklarıylabirkemergibiörttüğüüçyüzmetrelikyol;Marchiennes’leBeaugniesarasındakalankısmındauluağaçlarınnadirengöründüğübudüzovadahayranlıkuyandırıyordu.

OsabahGrégoirelarsekizdekalkmıştı.

Geneldeuykuyadüşkünolduklarındandokuzdanönceyataklarındançıkmazlardı;ancakgecekifırtınasinirlerinigermişti.Kocasırüzgârınbirhasarveripvermediğinianlamakiçinhemenbahçeyeçıktığısırada,MadamGrégoireterliklerivesabahlığıylamutfağainmişti.Kısaboylu,tombul,ellisekizyaşındabirkadındı,parlakbeyazsaçlarınınçevrelediğiiri,bebeksiyüzündebirazşaşkınbirifadevardı.

“Mélanie,”dediaşçıkadına,“hamurhazırolduğunagöreyumurtalıçörekyapsaydın.Küçükhanımyarımsaattenöncekalkmaz,kakaosununyanındaiyigiderdi...Hemonasürprizyapmışoluruz.”

Otuzyıldıraileyehizmetedenyaşlı,sıskaaşçıkadıngülmeyebaşladı.

“Doğru,harikabirsürprizolacak...Fırınıyakmıştım,ısınmışolmalı;hemHonorinedebanayardımeder.”

OdahizmetçiliğiyapanyirmiyaşlarındakiHonorineeveçocukkengelmişveburadayetişmişti.Buikikadınındışındaevdehizmetli

olarakyalnızca,ayakişlerinebakanarabacıFrancisvardı.Birbahçıvanlakarısı,sebzeler,meyveler,çiçeklervekümesleilgileniyordu.Hizmetlerkavgasızgürültüsüz,sıcakbiraileortamıiçindeyerinegetirildiğindenevhalkıgülgibigeçinipgidiyordu.

ÇöreksürpriziniyatağındatasarlamışolanMadamGrégoirehamurunfırınaverilmesiniizlemekiçinbirazbekledi.Mutfakçokbüyüktü;sonderecetemizoluşuna,tencere,kapkacakveçömlektakımlarınabakılırsa,mutfağaönemverildiğisöylenebilirdi.Ortalığanefisyiyeceklerinmisgibikokusuhâkimdi.Raflarvedolaplarerzakladoluptaşıyordu.

“İyicekızarsın,tamammı?”dediMadamGrégoireyemeksalonunageçerken.

Tümeviısıtankalorifererağmen,yemekodasındabirdekömürsobasıyanmaktaydı.Gerçibüyükbirmasanın,iskemlelerin,maunbirbüfeninbulunduğubuyemeksalonundalükseşyadanyanabirşeyyoktu;yalnızca,içinegömülebildikleriikikoltukrahatlarınadüşkünolduklarını,yemeklerinihuzurlasindirirken

keyiflisaatlergeçirmeyisevdiklerinibelliediyordu.Salonaaslageçmezler,ailecehepburadaotururlardı.

Osırada,MösyöGrégoirekalınpazenhırkasıylageridönmekteydi,altmışyaşınarağmenkanlıcanlıbiradamdı,karbeyazıkıvırcıksaçlarınınçevrelediğikeskinhatlıyüzündendürüstlükveiyiyüreklilikokunuyordu.Arabacıvebahçıvanlakonuşmuş;devrilenbacaborusunundışındaönemlibirhasarolmadığınıöğrenmişti.Hersabah,başınadertçıkaracakkadarbüyükolmayanvemalsahibiolarakalabildiğinekeyfiniçıkardığıPiolaine’işöylebirkolaçanetmekhoşunagidiyordu.

“Cécilenerede?”diyesordu,“Bugünkalkmayacakmıyoksa?”

“Bilemiyorum,”diyeyanıtladıkarısı.“Azöncetıkırtılarınıduyargibioldum.”

Sofrahazırdı,beyazmasaörtüsününüzerindeüçkâsevardı.Honorine’iküçükhanımabakmasıiçingönderdiler.Amakızıngitmesiyledönmesibiroldu,gülmesini

bastırmayaçalışıyor,sankihâlâyukarıda,yatakodasındaymışgibialçakseslekonuşuyordu:

“Ah!Beyefendivehanımefendiküçükhanımınhalinibirgörselerdi!..Uyuyor!Tıpkıbirmelekgibiuyuyor...Görmedenanlayamazsınız,öylehoşbirgörüntüsüvarki.”

Anneylebabaduygulugözlerlebakıştılar.Babagülümseyerek,“Gidipbakalımmı?”diyesordu.

“Güzelkızım!”diyemırıldandıanne.“Geliyorum.”

Birlikteyukarıçıktılar.Evintekşatafatlıyeribuodaydı,şımarıkçocuğunkaprisinitatminetmekamacıylamaviipekperdelerveduvarkaplamalarıyla,mavişeritlibeyazlakemobilyalarladöşenmişti.Gençkız,aralıkbirperdedensüzülencılızışıkaltında,yatağınbellibelirsizbeyazlığıiçinde,yanağınıçıplakkolunayaslamışhaldeuyuyordu.Çoksağlıklı,kanlıcanlıveonsekizyaşınagöreolgungözükmesinerağmengüzelsayılmazdı;yinedesütbeyazımuhteşembirteni,kestanerengisaçları,yuvarlakbiryüzü,yanaklarınınarasına

gömülmüşveyüzünekararlıbirifadeverenbirburnuvardı.Yorganüzerindenkaymıştıveöylehafifçenefesalıyorduki,şimdidendolgunlaşmışmemelerikalkıpinmiyordubile.

“Olanetolasıfırtınayüzündengözünükıpmadıherhalde,”dediannetatlılıkla.

Bababirelişaretiyleonususturdu.İkisideönedoğrueğilmişti,yıllarcabekledikleriveartıkumutlarınıkaybettikleribirsıradadünyayagelmişolanbukızı,bakirelereözgüçıplaklığıiçinde,hayranlıklaseyrediyorlardı.Kızlarınımükemmelbuluyorlardı,onlarıngözündeaslaşişmanolmadığıgibi,aslayeterinceyemiyordu.Kız,yüzleriniyüzüneyaklaştırmışolduklarınıfarketmedenuyumayadevamediyordu.Yinede,kıpırtısızyüzündehafifbiroynamaoldu.Onuuyandırmaktanödlerikopananneylebabaparmakuçlarınabasarakodadançıktılar.

“Şiişşt!”dediMösyöGrégoirekapıda.“Uykusunualamamışsabırakalımuyusun.”

“İstediğikadaruyusuntatlıkızım,”diyedesteklediMadamGrégoirekocasını.

“Kalkmasınıbekleriz.”Aşağıinipyemekodasındakikoltuklara

yerleştiler;küçükhanımınderinuykusuylaeğlenenhizmetçilerhiçşikâyetetmedenkakaoyuateşinüzerindebekletiyorlardı.Grégoireelinebirgazetealmıştı;karısıyünbiryatakörtüsüörüyordu.İçerisiçoksıcaktıveevinsessizliğinihiçbirgürültübozmuyordu.

GrégoirelarınyaklaşıkkırkbinfranklıkgelirlerinintamamıMontsoumadenocaklarınınhisselerineyatırılmıştı.Buservetinişletmeninkuruluşzamanlarınakadargidengeçmişinikeyifleanlatırlardı.

GeçenyüzyılınbaşlarındadoğruLille’denValenciennes’ekadarherkesibirtaşkömürüaramaçılgınlığısarmıştı.DahasonralarıAnzinİşletmesi’nikuracakolanimtiyazsahiplerininbaşarısıherkesiniştahınıkabartmıştı.Heryandatoprağınaltıüstünegetiriliyor,şirketlerkurulurkenbirgündeimtiyazsahibiolunuyordu.AmaodöneminendikbaşlılarındanbiriolanBaronDesrumaux’nun,cesaretvezekâsıyla,hiçkuşkuyokkianılarda

özelbiryerivardı.Dörtyılboyunca,başarısızaraştırmalara,aylarsürenkazılarınardındanterkedilenmadenlere,kuyularıtıkayantoprakçöküntülerine,işçilerinboğulupgitmesinenedenolananisubaskınlarına,boşagidenyüzbinlercefranga,yönetiminçıkardığızorluklara,hissedarlarınpaniklemelerine,öncekendileriyleanlaşılmazsakraliyetinimtiyazlarınıtanımamayakararlıbüyüktopraksahipleriylesürdürülenmücadelelere,kısacasıardıarkasıkesilmeyenengellereyenikdüşmedenayaktakalmayıbaşarmıştı.SonundaMontsoumadenleriniişletmeküzereDesrumaux,FauquenoisveOrtaklarışirketinikurmuştu;kuyulardanazdaolsakâreldeedilmeyebaşlanmıştıki,komşuikişirket,KontCougny’yeaitolanCougnyşirketiileCornilleveJenardortaklığınaaitolanJoiselleşirketiarasındakisertrekabetyüzündenazkalsınbatacaktı.Neyseki,25Ağustos1760’taüçimtiyazsahibiarasındabiranlaşmagerçekleşmişvehepsitekbirçatıaltındabirarayagelmişti.Böylece,bugünküMontsou

Kömürİşletmesikurulmuşolmuştu.Mülkozamanınparaölçüsünegöreyirmidörthisseyeayrılmıştı,herhisseisekendiiçindeonikialthisseyebölünüyordu,budaikiyüzseksensekizalthissedemekti;heralthisseonbinfrankdeğerindeolduğuiçinşirketinsermayesiyaklaşıküçmilyonfrangatekabületmekteydi.Cançekişmekteolan,amasonundagalipçıkanDesrumaux’yabupaylaşımdaaltıhisse,üçalthissedüşmüştü.

Oyıllarda,üçyüzhektarlıkbirarazisiolanPiolainebaronunmülküydü;Cécile’inbabasıLéonGrégorie’ınbüyükdedesiolanPicardieligençHonoréGrégoire,onunyanındakâhyaolarakçalışıyordu.Montsouanlaşmasısırasında,biriktirmişolduğuyaklaşıkellibinfrangıbirçorabıniçindesaklamaktaolanHonoré,efendisininsarsılmazkararlığınakorkakorkaboyuneğdi.Buparanınonbininiçıkarıp,çocuklarınınhakkınıgaspettiğikorkusuylabiralthissesatınaldı.Sahidende,oğluEugènebuyatırımdançokazgelireldeetti;vebirburjuvagibiyaşadığıvebabadankalandiğerkırkbin

franklıkmirasınısonundabatacakolanbirortaklığayatırmaaptallığınıgösterdiğiiçin,oldukçasıkıntılıbiryaşamsürdü.Amahisseningetirisiyavaşyavaşartıyordu,Félicien’lebirliktebirsevetedönüşmeyebaşladı;Félicienböylece,eskikâhyaolandedesininçocukluktanberihayalinikurduğuşeyigerçekleştirebildi:Piolaine’i,kamumalıgibi,gülünçbirfiyatasatınaldı.Yinedesonrakiyıllarkötügeçti,devriminyolaçtığıyıkımlarınsonbulmasınıveNapoléon’unkanlıdüşüşünübeklemekgerekti.BüyükdedesininkorkakorkaveçekinerekyaptığıyatırımıngiderekşaşırtıcıbiçimdeartangelirindenyararlanmakLéonGrégoire’anasipoldu.Şirketbüyüdükçebuonbinfrangındeğeridedurmadanartıyordu.1820’de,yüzdeyüzlükbirkârlaonbinfrankgelireldeedilmişti.Bumeblağ1844’teyirmibinfranga,1850’dekırkbinfrangayükselmişti.Nihayet,ikiyıldanberigetiri,ellibinfrankgibiolağanüstübirrakamayükselmişti:Hissenindeğeri,birasırdayüzkatartarakLilleborsasındabirmilyonfrangaulaşmıştı.

MösyöGrégoire,değeribirmilyonfrangaulaştığındahissesinisatmasınıönerenlere,babacanbirifadeylegülümseyerekolumsuzyanıtvermişti.Altıaysonrapatlakverenbirekonomikkrizdehissenindeğerialtıyüzbinfrangadüşmüştü.Amaohâlâgülümsüyor,hiçbirüzüntüduymuyordu,çünküartıkGrégoirelarmadenocaklarınasarsılmazbirgüvenduyuyorlardı.Tanrıbukadaracımasızolamayacağıiçinhissenindeğeriyenidenyükselecekti.Ayrıcabudiniinancaaileyibirasırdanberihiççalışmadangeçindirenbirdeğereduyulanderinminnetduygusukarışıyordu.Bumadenocağıbencilliklerininbirtapınışlakuşattığıbirtürtanrı,yuvalarınınvelinimetiydiadeta;genişyataklarındamiskinmiskinyatmalarını,birtekarısütününeksikolduğusofralarındatıkabasayemelerinisağlıyordu.Babadanoğulasürüpgidiyordubu:Ondankuşkuduyarakkaderigücendirmeninneanlamıvardı?Vebubağlılıklarınıngerisindebatılinancadayananbirkorkuyatıyordu,parayaçeviripbirçekmeceyekoyacak

olurlarsa,buhisseninkarşılığınınkısasüredeeriyipgideceğinedairbirkorkuydubu.Toprağınaltındadahaçokgüvendeolduğunudüşünüyorlardı,birsürümadenci,biraçlarordusugereksinimlerinikarşılamaküzereonlariçinhergünazarazarbuparadançekiyordunasılolsa.

Zaten,buaileninüzerinesaadetyağıyordu.MösyöGrégoiredahaçokgençkenMarchienneslibireczacınınçirkinvebeşparasızkızıylaevlenmişti.Onutaparcasınaseviyor,karısıdabununkarşılığında,onumutluetmekiçinelindengeleniyapıyordu.Kendisinievekapatmıştı,kocasınabayılıyor,onunisteklerinikendiisteklerikılıyordu;farklızevkleryüzündenbirbirleriyleaslatartışmıyor,müreffehbiryaşamidealinebirliktesarılıyorlardı;karşılıklısevgiveözeniçindekırkyıldırböyleceyaşamaktaydılar.Düzenlibirhayatsürüyor,kırkbinfranklıkgelirlerinifazlagösterişekaçmadankullanıyorlar,birikimlerinigeçdoğumuylabirsüreiçinolsadabütçelerinisarsanCécileiçinharcıyorlardı.Bugünbileher

dediğiniyerinegetiriyorlardı:İkincibirat,ikiarabadahaalıyor,tuvaletleriniParis’tengetiriyorlardı.Amabundanayrıcakeyifalıyorlar,gençliklerininmodaanlayışınabağlıkaldıklarıiçinsonderecekorkunçgiyinenkişilerolarak,kızlarıiçinhiçbirşeyinyeterincegüzelolmadığınıdüşünüyorlardı.Onlaragöre,sonundakazançolmayanhertürlüharcamatambirenayilikti.

Anidenkapıaçıldıvegürbirsesduyuldu.“Demekbensizkahvaltıediyorsunuz!”BuCécile’di,yatağındanyenikalkmıştı,

gözleriuykudanşişşişti.Sadecesaçlarınıtoplamışveüzerineyünlübeyazbirsabahlıkgeçirmişti.

“Hiçolurmu,”dediannesi,“gördüğüngibisenibekliyoruz...Birtanembenim,fırtınadangözüneuykugirmedi,değilmi?”

Gençkızşaşkınlıklaannesinebaktı.“Fırtınamıvardı?..Hiçduymadım,bütün

gecedeliksizuyudum.”Buonlaratuhafgöründü,üçübirlikte

gülmeyebaşladılar;kahvaltıyıgetiren

hizmetçilerdekahkahayıbastılar,küçükhanımınaralıksızonikisaatuyumasıbütünevineşeyeboğmuştu.Çöreğingörüntüsüyüzlerdekineşeyidahadaartırdı.

“Nasıl,çörekpişirdinizha?”diyetekrarlıyorduCécile.“İşteyenibirsürprizdaha!..Kakaoyasıcaksıcakbatırdığımdaenfesolacak!”

Sonundamasayaoturdular,kâselerdekikakaodandumanlarçıkıyordu.Uzunsüreyalnızcaçörektenkonuştular,yanlarındakalanMélanieveHonorinepişirmeyöntemlerininayrıntılarınıanlatıyor;onların,ağızlarıburunlarıyağiçinde,çörekleriyalayıpyutmalarınıseyrediyor,efendilerininböyleiştahlayediklerinigördüktensonrapastayapmanınkendileriiçinbirzevkolduğunusöylüyorlardı.

Osıradaşiddetlehavlayanköpeklerin,pazartesivecumagünleriMarchiennes’dengelenpiyanohocasınıhaberverdiğinisandılar.Ayrıcabirdeedebiyatöğretmenigeliyordu.Piolaine’dekieğitimibundanibaretolangenç

kızmutlubircehaletiçinde,çocuksukaprislerlederslerinidinliyor,canınısıkanbirsoruylakarşılaştığındakitabınıpenceredendışarıfırlatıyordu.

“MösyöDeneulingeldi,”dedigeridönenHonorine.

ArkasındaMösyöGrégoire’ınkuzeniolanDeneulinbelirdi;kalınsesi,kendindenemintavırlarıveeskibirsüvarisubayınınedasıylateklifsizceiçerigirdi.Ellisinigeçmişolmasınarağmenkısakesilmişsaçlarıvegürbıyıklarımürekkepsiyahlığındaydı.

“Evet,benim,hepinizegünaydın...Hiçrahatsızolmayın!”

Evhalkıonucoşkuylakarşılarken,oyerineoturmuştu.Yenidenkakaolarınıiçmeyekoyuldular.

“Banasöyleyeceğinbirşeymivar?”diyesorduMösyöGrégoire.

“Hayır,yok,”diyeaceleyleyanıtverdiDeneulin.“Hamlığımıatmakiçinatlagezintiyeçıkmıştım,kapınızınönündengeçerkensizebirmerhabademekistedim.”

Cécileona,kızlarıJeanneveLucie’ninnasılolduklarınısordu.Herşeyyolundaydı,Jeannesürekliresimyapıyor,ablasıLucieisesabahtanakşamakadarpiyanoeşliğindesesinieğitiyordu.Deneulin’insesindehafifbirtitreme,neşelitavırlarlagizlemeyeçalıştığıbirhuzursuzlukvardı.

MösyöGrégoiretekrarsözegirdi:“Madendeherşeyyolundamı?”“Bulanetkrizyüzündenarkadaşlarla

tartıştım!Ah!Refahdoluyıllarınbedeliniödüyoruz!Çokbüyükçaplıbirüretimiçinbirsürüfabrikainşaedip,birsürüdemiryoludöşedik,yüklübirsermayeyibuişeyatırdık.Bugünseparayerindesayıyor,tümbuişletmeleriçalıştırmakiçinparabulunmuyorartık.Bereketversindurumumutsuzdeğil,buişiniçindensıyrılmasınıbaşaracağım.”

Deneulin’ede,kuzenigibi,Montsoumadenlerindenbirhissemiraskalmıştı.Amabüyükbirservetinpeşindekoşangirişimcibirmühendisolarak,değeribirmilyonayükseldiğindehissesinihemensatmıştı.

Aylardanberikafasındabirplanşekilleniyordu.KarısınabiramcasındanVandame’daküçükbirişletmeimtiyazıkalmıştı;oradasadeceikikuyuaçıktı,Jean-BartveGaston-Marieadlıbukuyularöylebakımsız,malzemeleröylekötüdurumdaydıkiçıkarılankömürancakmasraflarıkarşılıyordu.Deneulin,Jean-Bart’ıonarmayı,mekanikteçhizatıyenilemeyi,dahaderineinmekiçinkuyuyugenişletmeyidüşünüyordu;Gaston-Marie’yiisearaştırmakazılarıyapmakamacıylakullanacaktı.Oradafazlamiktardaaltınbulunduğunusöylüyordu.Düşüncesindehaklıydı.Amabirmilyonubuişeharcamışvetamyatırımınınkarşılığınıfazlasıylaalacakkenbulanetekonomikkrizpatlamıştı.ZatenişçilerinekarşıçokiyiniyetlidavrananvebeceriksizbiryöneticiolanDeneulin,karısınınölümündensonrakendisinisoyupsoğanaçevirmelerineizinvermişvedizginlerikızlarınınelinebırakmıştı.Büyükkıztiyatrocuolmayıdüşünüyordu,küçüğününseüçpeyzajısergitarafındanreddedilmişti.İkisinindeyaklaşanfelaketiumursadıkları

yoktu,kapıyadayanansefaletlebirlikte,nasıldabeceriklievkadınlarıolduklarınıgöstermekiçinuğraşıyorlardı.

“GörüyormusunLéon,”diyedevamettiDeneulin,kararsızbirsestonuyla,“hissenibenimleaynızamandasatmamaklahataettin.Şimdipiyasaaltüstoldu,havaalırsınartık.Oysaparanıbanaemanetetseydin,Vandame’dakimadenimizdeneleryapacağımızıgörürdün!”

Grégoire,hiçaceleetmeden,kakaosunubitirmeküzereydi.Sakinceyanıtverdi:

“Asla!..Spekülasyonlarısevmediğimibilirsin.Huzurlubiryaşamsürdürüyorum,kafamıişmeseleleriyleağrıtmakbüyükaptallıkolurdu.Montsouhisseleridüşmeyedevametsede,herzamankigereksinimlerimizikarşılayabilecekdurumdayız.Bukadaraçgözlüolmayagerekyok!Ayrıcabirgünpişmanlıkduyansenolacaksın,çünküMontsouhisseleriyenidenyükselecek,Cécile’intorunlarınabileyetecekkadargelirgetirecek.”

Deneulinonuhuzursuzbirgülümsemeyle

dinliyordu.“Demek,benimişimeyüzbinfrank

yatırmamıteklifetseydim,benigeriçevirecektin,öylemi?”diyemırıldandı.

AmaGrégoirelarınkaygılıyüzifadelerikarşısında,bukadaraceleettiğinepişmanolarak,borçalmakonusunudahazordurumdakalacağıgünlereerteledi.

“Ah!Şakayaptım,dahaodurumadüşmedim!Tanrım!Belkidesenhaklısın.Sanırımbaşkalarınınemeğiylekazanılanparainsanadahamüreffehbiryaşamsunuyor.”

Konuyudeğiştirdiler.Cécilesözütekrarkuzinlerinegetirdi,bukızlarınilgialanlarıonuhayretedüşürsedekafasınımeşguletmekteydi.MadamGrégoire,güneşinyüzünügösterdiğiilkgünkızınısevgiliküçükakrabalarınagötüreceğinesözverdi.DüşünceleredalmışgibigörünenMösyöGrégoirekonuşmalarıdinlemiyordu.Yüksekseslekuzeninekarşılıkverdi:

“Yerindeolsaydım,hâlâinatlaşacağıma,Montsouileanlaşmayaçalışırdım...Onlarda

istekli,paranıkurtarabilirsin.”Grégoire,MontsouveVandameişletmeleri

arasındakieskinefretiimaediyordu.Vandame’ınepeyceönemsizbirişletmeolmasınarağmen,güçlükomşusuMontsou,altmışyedibucağayayılankenditopraklarınınortasınasıkışmışbuküçükmadenocağınıgörmeyetahammüledemiyordu;önceonuyoketmeyeçalışsadabaşarılıolamamıştı,şimdidayanmagücükalmadığındaonuucuzakapatmayıplanlıyordu.Savaşaralıksızdevamediyor,herikimadenişletmesidekendigalerileriylediğerininkilerarasındaikiyüzmetremesafekaldığındakazıyıdurduruyordu.Yöneticivemühendislerinarasındadostaneilişkilersürsede,buçatışmakanlarınınsondamlasınakadardevamedecekmişgibigörünüyordu.

Deneulin’ingözleriateşsaçmaktaydı.“Asla!”diyehaykırdıoda.“Montsouben

yaşadığımsüreceVandame’asahipolamayacak...PerşembegünüHennebeau’yayemeğegitmiştim,süreklietrafımdadolanıp

durdu.Geçensonbaharyönetimegelenbüyükbaşlarbanayağyakıpdurdular...Evetevet,omarkileri,dükleri,generalleri,bakanlarıiyitanırım!Fırsatınıbulsalardonunuzakadarherşeyinizialırlar!”

Susmakbilmiyordu.AslındaMösyöGrégoiredaMontsouyönetimkurulunusavunmuyordu,1760sözleşmesiyleişbaşınagetirilenaltıyönetici,işletmeyidespotçayönetiyorvekurulüyelerindenbiriöldüğündediğerbeşiyeniüyeyiengüçlüvezenginhissedarlararasındanseçiyordu.MakulzevkleriolanPiolaine’insahibi,parayaaşırıdüşkünbubeylerinbazenölçüyükaçırdıklarınıdüşünmekteydi.

Mélaniesofrayıtoplamayagelmişti.Dışarıdaköpekleriyenidenhavlamayabaşladılar,Honorine’inkapıyayöneldiğisırada,sıcaktanveyediklerindenbunalanCécilemasadankalktı:

“Bırak,benbakarım,hocamgelmişolmalı.”Deneulindeayağakalkmıştı.Salondan

çıkangençkızabakarkengülümseyereksordu:

“BastıbacakNégrel’leevlilikişineâlemde?”“Henüzkesinbirşeyyok,”dediMadam

Grégoire,“aklımızageliverenbirfikirdi...Üzerindedüşünmemizgerek.”

“Elbette,”diyedevamettiDeneulin,keyiflegülerek.“Sanırımyengeyleyeğen...AmabeniasılşaşırtanMadamHennebeau’nunCécile’inbukadarüzerinedüşmesi.”

AmaMösyöGrégoiresinirlendi.Bukadarkibarvegençadamdanondörtyaşbüyükolanbirhanımefendi!İğrençbirşeydibu.Böylekonulardaşakayapılmasındanhiçhoşlanmazdı.GülmeyedevamedenDeneulinonunelinisıkıpgitti.

“Hocadeğilmiş,”dedigeridönenCécile.“Oikiçocuklukadıngeldi,hatırlıyormusunanne,haniyoldakarşılaşmıştık,madencininkarısı...İçerialsınlarmı?”

Öncetereddütettiler.Üstleribaşlarıpismiydi?Hayır,peköyledeğildi,zatenpabuçlarınıkapıdaçıkaracaklardı.Anneylebabaşimdidenkocakoltuklarınagömülmüşlerdibile.Yediklerini

hazmediyorlardı.Salonunhavasınındeğişmesindenendişelendikleriiçinsonundakararverdiler.

“Honorine,onlarıiçerialın.”Bununüzerine,Maheudevesoğuktanbuz

kesmiş,midelerizilçalançocuklarımisgibiçörekkokanbusıcacıksalonagirince,korkuylakarışıkbirşaşkınlığakapıldılar.

II

Kapalıkalmışodada,kepenklerinarasındansüzülenbozrenkliışıkhuzmeleritavandayelpazeşeklindegölgeleroluşturmaktaydı;kapalıodanınhavasıgiderekağırlaşıyor,hepsigecekiuykularınadevamediyordu.LénoreveHenrikoyunkoyuna,Alzireisebaşıyanyatık,kamburunayaslanmışhaldeuyuyorlardı;ZacharieveJeanlin’inyatağınatekbaşınauzanmışolanBonnemortBabaiseağzıaçıkhorluyordu.Maheude’ünyattığıodadaçıtçıkmıyordu,Estelle’iemzirirken,memesiyanasarkmışvaziyettetekraruyuyakalmıştı;doyasıyasütemmişolankızıda,annesininkarnınınüzerinde,yüzünüyumuşacıkmemeleregömerek,tıpkıonungibiuykuyadalmıştı.

Altkattakiguguklusaataltıyıvurdu.Madencimahallesinde,açılıpkapanankapılarıngürültüsü,tahtapabuçlarınkaldırımlardaçıkardığıtakırtılarduyuldu.Bunlar,maden

ocağınagidenayıklayıcıkadınlardı.Saatyediyekadarortalıkyenidensessizliğegömüldü.Yedidekepenkleraçılmaya,duvarlarınardındanesnemeveöksürüksesleriyükselmeyebaşladı.Birkahvedeğirmeniuzunsürecızırdadı,amaodadakilerdenhiçbiriuyanmadı.

UzaktangelentokatveçığlıksesleriAlzire’inanidenyatağındadoğrulmasınanedenoldu.Saatinkaçolduğunuanlayıp,yalınayakvaziyetteannesinikaldırmayakoştu.

“Anne!Anne!Geçkaldın.Bugünişinvardıya...Dikkatet!Estelle’iezeceksin.”

Yanadevrilmişirimemelerinarasındahavasızkalmışbebeğiçekipkurtardı.

“Lanetolsun!”dedidilidolanarakMaheude,biryandandagözleriniovuşturuyordu,“insanöyleyorgundüşüyorki,bıraksalarbütüngünuyuyabilirim...LénoreveHenri’yigiydir,onlarıdagötüreceğim,Estelle’esenbakacaksın,buayazdaonudayanımaalırsamhastalanmasındankorkuyorum.”

Aceleyleeliniyüzünüyıkayıp,entemiz

giysisiolaneskibirmavietekilebirgünönceikiyeriniyamaladığıyünlügriceketiniüzerinegeçirdi.

“Lanetolsun,çorbayapmamgerek!”diyemırıldandıyeniden.

Annesisağasolaçarparakaşağıinerken,AlzireağlamayabaşlayanEstelle’ialıpodasınagötürdü.Bebeğinyaygaralarınaalışmışolanablası,sekizyaşınarağmen,onuyatıştırıpoyalayacakkadınsıhileleribiliyordu.Estelle’ihâlâsıcakolanyatağayavaşçayatırıp,birparmağınıemmesiiçinağzınavererekyenidenuyuttu.Buişitamzamanındahalletmişti,çünkübirbaşkapatırtıkoptu;nihayetuyananLénoreveHenri’ninaralarınıbulmasıgerekti.Buçocuklarkoyunkoyunauyuduklarısaatlerdışındahiçanlaşamıyorlardı.Altıyaşındakikızuyanıruyanmazkendindenikiyaşküçükolanoğlankardeşininüzerineçullanıyor,oğlanyediğişamarlarakarşılıkveremiyordu.Herikisinindekarmakarışıksarısaçlarınçevrelediği,körükleşişirilmişgibidurankocamankafalarıvardı.Oğlanıbırakmazsa

kıçınınderisiniyüzeceğitehdidindebulunanAlzire’in,kızkardeşinibacaklarındançekmesigerekti.Çocuklarelleriyüzleriyıkanıpgiysilerigiydirilirkendehuysuzluklatepinipdurdular.BonnemortBaba’yıuyandırmamakiçinkepenkleriaçmaktankaçınıyorlardı.Çocuklarınkorkunçyaygarasınarağmenadamhorlamayadevamediyordu.

“Yemekhazır!Yukarıdakiler,işinizbittimi?”diyeseslendiMaheude.

Kepenkleriaçmış,ateşicanlandırıpüzerinekömüreklemişti.İhtiyarçorbanınhepsiniyalayıpyutmamışolsadiyorduiçinden.Amatencereninboşolduğunugörünceüçgündenberibirkenardasakladığıbiravuçşehriyeyipişirmekzorundakaldı.Yağsız,sadesuyaiçeceklerdiçorbalarını;birgünöncesindenartantereyağındangeriyebirşeykalmamışolmalıydı;Catherine’in,sandviçlerihazırlarkenbirmucizeyaratarakcevizbüyüklüğündebirtopağıayırmışolduğunugörünceşaşırdı.Amamutfakdolabıbomboştu,nebirdilimekmek,nebirazerzak,nedekemirecekbirparça

kemikvardı.Maigratveresiyeyikeser,Piolaine’dekiburjuvalardayüzmetelikvermeyireddederlersehallerineolurdu?Erkeklervekızmadendendönünceönlerineyiyecekbirşeylerkoymakgerekti,neyazıkkihenüzyemedenyaşamanınyolubulunamamıştı.

“Hâlâinmiyormusunuz?”diyehaykırdı.“Çoktançıkmamgerekiyordu.”

Alzireveçocuklaraşağıindiklerindeşehriyeyiüçküçüktabağabölüştürdü.Kendisiacıkmadığınısöylüyordu.Catherinekahveyibirgünöncekitelveninüzerinesuekleyerekhazırlamıştı,odaikincikezsuekleyipbulaşıksuyunuandıran,busondereceaçıkkahvedenikibüyükfincaniçti.Enazındanaçlığınıbastırırdı.

“Dinle,”diyetekrarladıAlzire’e,“büyükbabanıuyandırma.Estelle’edikkatetkafasınıbiryereçapmasın,uyanıpağlamayabaşlarsaşuşekerparçasınıeritipkaşıkkaşıkverirsin...Akıllıbirkızolduğuniçinşekeriyemeyeceğinibiliyorum.”

“Yaokulneolacak,anne?”“Okulabaşkagüngidersin...Bugünbana

lazımsın.”“Geçkalırsançorbayıpişireyimmi?”“Çorba,çorba...Hayır,benibekle.”Sakatçocuklaraözgüerkengelişmişbir

zekâyasahipolanAlzireçorbayapmayıiyibiliyordu.Amadurumuanlamışolmalıydıkiısraretmedi.Artıktümmadencimahallesiuyanmıştı,gruphalindekiçocuklar,pabuçlarınısürüyerekokulagidiyorlardı.Saatsekizivurdu,soltaraftakiLevaquelarınevinden,giderekyükselenkonuşmaseslerigeliyordu.Cezvelerinbaşındaduran,ellerinibellerinedayamış,dillerideğirmentaşıgibidurmadandönenkadınlarıngünübaşlıyordu.Kalındudaklı,basıkburunlu,yıpranmışbirsuratbirpencerecamınayapışmış,bağırıyordu:

“Dinlebak,yenihaberlervar!”“Yok,hayır,dahasonra!”diyeyanıtladı

Maheude.“Acelemvar.”Vesıcakbirkahveteklifinigeri

çeviremeyeceğikorkusuyla,LénoreveHenri’yiitekakaevdençıktı.YukarıdaBonnemortBaba,evisarsanritmikhorultularlauyumayadevamediyordu.

Maheudedışarıçıkınca,rüzgârınkesilmişolduğunugörüpşaşırdı.Havabirdenyumuşamış,gökyüzütoprakrenginebürünmüş,duvarlaryosunbağlamıştı;yollarçamuriçindeydi,kömürçıkarılanbölgelereözgü,suylakarışankurumgibikapkara,pabuçlarınsaplanıpkalacağıkadarkoyuveyapışkanbirçamurdubu.MaheudeLénore’abirşamarindirmekzorundakaldı,çünküküçükkız,pabuçlarınıbirkürekgibikullanarakçamuradaldırıpçıkarıyordu.MadencimahallesindençıkanMaheude,molozyığınıboyuncailerledivekanalyolunutakipetti;kestirmedengitmekiçin,yosuntutmuştahtaperdelerleçevriliboşarazilerinarasındakidelikdeşikyollaragirdi.Hangarlar,yüksekfabrikabinaları,sanayibölgesitarafındanharapedilenkırlarıkustuğukurumlarlakirletenuzunbacalarpeşpeşesıralanıyordu.Küçükbir

kavakağacıkorusununardında,eskiRéquillartmadenocağınınyıkıkkulesigörünmekteydi,kuleninsadecekalındirekleriayaktakalmıştı.Maheudesağadönerekanayolagirdi.

“Durbakalım!Pisdomuz!”diyehaykırdı.“Bensanaçamurdanköfteyapmanınneolduğunugöstereceğim!”

BukezHenriyerdenaldığıbiravuççamuruyoğuruyordu.Ayrımgözetmeksizintokatlarıyiyençocuklaryolageldiler,yinedeçamurdabıraktıklarıayakizlerinegözucuylabakıyorlardı.Heradımdaayaklarınıçamurdankurtarmakiçingösterdiklerigayrettenbitkindüşmüş,bataçıkayürüyorlardı.

Marchiennesyönündekiikifersahlıkkaldırımlıyol,siyahmakineyağınadaldırılmışbirşeritgibikızılımtıraktopraklarınarasındanuzanmaktaydı.Amadiğeryandakiyol,ovadakigenişbirengebeninyamacınakurulmuşolanMontsou’nınortasındangeçip,kıvrılakıvrılaaşağıiniyordu.Sanayikentleriarasındadümdüzbirçizgiizleyenvetatlıkavislerle,hafifinişçıkışlarlauzayıpgidenbukuzey

yollarındayavaşyavaşbinalarinşaediliyorvetümbölgebirişçikentihalinegeliyordu.Ortamışenlendirmekiçinkimisisarıya,kimisimaviyevekuşkusuz,ensonundadönüşeceklerirengipeşinenvermekamacıylakimisisiyahaboyanmıştuğladanküçükevler,sağlısollusıralarhalindekıvrılarakyamacındibinedoğruiniyorlardı.Fabrikaidarecilerininoturduğuikikatlıbirkaçbüyükbinadarcephelievlerinoluşturduğusıkışıkhattıyeryerkesintiyeuğratmaktaydı.Yinetuğladanyapılmışbirkilise,uçuşankömürtozlarıylaşimdidenkararmışçankulesiyle,yenitipbiryüksekfırınıandırıyordu.Şeker,halatveunfabrikalarıarasındaiçkilidanssalonları,içkilikahvehaneler,birahanelergözeçarpıyordu;sayılarıokadarfazlaydıkibinevekarşılıkbeşyüzüaşkınmeyhanevardı.

Maheude,depoveatölyelerdenoluşanişletmeşantiyelerineyaklaştığında,çocuklarınbirinisağına,birinisolunaalıpellerindentuttu.Birazötede,MüdürHennebeau’nun,yoldandemirparmaklıklarlaayrılanvebirdağevini

andırankonağıvardı,konağınarkasındakibahçedecılızağaçlargözeçarpıyordu.Tamosırada,kapınınönündebirarabadurdu,göğsündenişanlarbulunanbiradamvekürkmantolubirkadınindiarabadan,Paris’tenMachiennesgarınagelmişlerdi.EvinyarıaydınlıkgirişindebelirenMadamHennebeauonlarıgörüncebirşaşkınlıkvesevinççığlığıattı.

“Yürüsenize,tembeller,”diyehomurdandıMaheude,çamurateslimolanikiçocuğuçekerek.

Maigrat’nınevinegelmişti,sondereceheyecanlıydı.Maigrat,müdürünkonağınınhemenbitişiğindeoturuyordu,basitbirduvaronunküçükevinikonaktanayırmaktaydı;eveaitbirambarvardı,buambarınyolabakantarafıvitrinsizbirdükkânolarakkullanılıyordu.Maigratoradabakkaliye,şarküteriürünlerivesebzemeyveyevarıncayakadarherşeyibulunduruyor,ayrıcaekmek,biravetenceredesatıyordu.EskidenVoreux’degözetmenolarakgörevyaparken

küçükbirkantinişletmeyebaşlamış,sonraşeflerinindesteğiyleişigenişleterek,Montsou’dakiperakendecilerisafdışıetmişti.Mallarıtoptanalıyor;madencimahallesindekimüşterisayısınınfazlalığı,herşeyidahaucuzasatmasınavedahafazlaveresiyemalvermesineimkânsağlıyordu.Aslında,küçükevinivedükkânınıinşaedenişletmeninherdediğiniyapıyordu.

“İşteyinegeldim,MösyöMaigrat,”dedi,onunkapısınınönündedikildiğinigörenMaheude,mütevazıbirifadeyle.

Maigrathiçyanıtvermedenonabaktı.Şişman,soğuk,kibargörünümlübiradamdı.Verdiğikarardanasladönmemekleövünürdü.

“Hadiama,benidünkügibigeriçevirmeyeceksiniz,öyledeğilmi?Cumartesiyekadaraçmıkalalım?..Sizeikiyıldıraltmışfrankborcumuzolduğunubiliyorumelbette.”

Derdinikısacümlelerle,ezilipbüzülerekdilegetirmekteydi.Sözkonusuolan,songrevzamanındankalaneskibirborçtu.Enazyirmikere,borçlarınıödeyeceklerinedairMaigrat’ya

sözvermişler,amabecerememişlerdi,onbeşgündebirkırkmetelikolsunödeyemiyorlardı.Öncekigünbaşlarınabirfelaketgelmiş,onlarıicrayavereceğinisöyleyenbirkunduracıyayirmifranködemekzorundakalmışlardı.İştebuyüzdenşuantekbirmetelikleribileyoktu.Yoksadiğerlerigibicumartesiyekadaridareedebilirlerdi.

Göbeğinigermiş,kollarınıkavuşturmuşbirhaldekarşısındaduranMaigrat,kadınınheryalvarışınabaşıylaolmazişaretiyaparakcevapveriyordu.

“Yalnızcaikiekmek,MösyöMaigrat.Makulbiriyimdirben,sizdenkahveistemiyorum...Yalnızcagündebirbuçukkilolukikiekmek.”

“Hayır!”diyehaykırdısonundaMaigratvargücüyle.

Osıradakarısıgöründü,günlerinikafasınıbilekaldırmayacesaretedemedenbirhesapdefterininbaşındageçirensıskabirkadındı.Gözleriniateşlibiryakarışlakendisineçevirenbahtsızkadınıgörünceürküpiçerikaçtı.Yatağınımüşterileriolanvagonsürücüsü

kadınlarabıraktığısöyleniyordu.Herkesinbildiğibirgerçekvardı:Birmadencinin,borcunuertelemekistediğinde,kızınıyadakarısınıMaigrat’yayollamaktanbaşkaçaresikalmazdı;kadınıngüzelyadaçirkinolmasıönemlideğildi,yeterkiadamımemnunetsindi.

GözleriylehâlâMaigrat’yayalvarmayadevamedenMaheude,kendisinegiysilerinisoyarmışgibibakanküçükgözlerininölgünparıltısındanhuzursuzoldu.Öfkesikabardı,dahakendisigençkenveyediçocukdoğurmadanönceolsaydı,belkibudurumuanlayabilirdi.SubirikintilerineatılmışcevizkabuklarınıtoplayıpiçlerinikontroledenLénoreveHenri’yisertçeçekerekadamınyanındanuzaklaştı.

“Busiziniçinhayırlıolmayacak,MösyöMaigrat,busöylediğimiunutmayın!”

ŞimditekumuduPiolaine’dekiburjuvalardı.Onlardanyüzmetelikalamazsaaçlıktanöleceklerdi.Sola,Joiselleyolunadoğruyönelmişti.İşletmeninidarebinasıotarafta,yolunköşesindeydi;Paris’inönemli

şahsiyetlerinin,prenslerin,generallerinvehükümetidarecilerininhersonbaharbüyükziyafetlervermeküzeregeldikleri,tuğladangerçekbirsaraydıbu.Maheudeyürürken,kafasındaşimdidenyüzmeteliğiharcamıştıbile:Öncellikleekmek,ardındandakahve;sonrasabahçorbasıylaakşamyahnisiiçinikiyüzelligramtereyağıveküçükbirçuvalpatates,eğerparaartarsa,etyemesigerekenbabaiçinbirazdomuzköftesialacaktı.

MontsourahibiPederJoire,tüylerininıslanmasındankorkanbesilibirkedinintitizliğiylecübbesiniyukarıçekerekyanlarındangeçiyordu.Halimselimbiradamdı,işçileriyadapatronlarıkızdırmamakiçinmadendekisorunlarlailgilenmezgörünürdü.

“Günaydınsayınrahip.”Rahipdurmadı,çocuklaragülümseyerek

yolunadevametti,Maheudeyolunortasındaöylecekalakaldı.Diniinançlarıyoktu,amabiraniçinburahibinkendisinebirşeylerverebileceğinidüşünmüştü.

Vesiyah,yapışkançamuruniçinde

yürüyüşyenidenbaşladı.Dahaikikilometreyollarıvardı,çocuklarartıkeğlenmiyorlar,bitkinbirhaldebataçıkailerliyorlardı.Yolunsağındavesolunda,yosuntutmuştahtaperdelerleçevriliaynıboşaraziler,yüksekbacalarıolan,dumandankararmış,aynıfabrikabinalarıuzanıpgidiyordu.Sonrakırlarınortasında,uçsuzbucaksızdüzarazilerbaşladı;üzerlerindetekbirağacınbilebulunmadığı,kahverengikeseklerdenoluşmuşbirokyanusuandıranbuarazilerVandameOrmanı’nınmorumsuçizgisinedoğruuzanımaktaydılar.

“Benikucağınaal,anne.”Maheudeçocuklarısıraylakucağındataşıdı.

Sağdasoldasubirikintilerivardı,buyüzdenüstününkirlenmemesiiçinelbisesiniyukarıçekmekzorundakalıyordu.Kayganzemindeüçkeredüşmetehlikesiatlattı.Nihayetkapıyayaklaştıklarındaikiiriköpeküzerlerineatılarakşiddetlehavladılar.Çocuklarınkorkuylaçığlıkatmalarıüzerinearabacıhayvanlarakamçıylamüdahaleetmekzorundakaldı.

“Pabuçlarınızıçıkarıpiçerigirin,”dedi

Honorine.Yemekodasınagirenanneveçocuklar

olduklarıyerdeçakılıpkaldılar,anisıcaklıkyüzündensersemlemişler,koltuklarınagömülmüşoturanbuyaşlıbeyveyaşlıhanımınbakışlarındanfazlasıylahuzursuzolmuşlardı.

“Kızım,”dediMadamGrégoire,“göreviniyerinegetir.”

GrégoirelarsadakadağıtmagöreviniCécile’evermişlerdi.Bununiyibireğitimyöntemiolduğunudüşünüyorlardı.Merhametliolmakgerekirdi,Tanrı’nınevigibi,kendikapılarınındaherkeseaçıkolduğunusöylüyorlardı.Hayırişleriniakıllıcayaptıklarıiçinövünüyor,aldatılmaktanvekötülükeğilimleriniteşviketmektençokkorkuyorlardı.Buyüzdenkimseyeaslaparayardımındabulunmazlardı;birkaçmetelikverdikleribilegörülmemişti,çünküelineüçkuruşgeçenbiryoksulunonuhemeniçkiyeyatırdığıbilinenbirgerçekti.Dolayısıylasadakalarınıhepeşyaolarakverirler,özellikledekışaylarında,muhtaççocuklarısıcaktutacakgiysiler

dağıtırlardı.“Vahzavallıyavrucaklar!”diyehaykırdı

Cécile,“soğuktanbetleribenizlerisolmuş!..Honorine,gitdedolaptakibohçayıgetir.”

Hizmetçilerdebuyoksullara,akşamneyiyecekleriendişesitaşımayankızlarınmerhametiveüzüntüsüylebakıyorlardı.Odahizmetçisikızyukarıçıkarken,dalıpgidenaşçıkadın,artançöreğimasayabırakmış,kollarınıikiyanasarkıtmışhaldeöyleceduruyordu.

“Siziniçin,ikiyünelbisemveatkılarımdavar,”diyedevamettiCécile.“Zavallıminiklerinasılsıcaktutacaklarınıgöreceksiniz!”

Ozaman,dilibirazolsunçözülenMaheudekekeleyerek,“Teşekkürler,küçükhanım,”dedi.“Hepinizçokiyiyüreklisiniz...”

Gözleriyaşlarladolmuştu,yüzmeteliğialacağınakesingözüylebakıyor,sadeceGrégoirelarkendiliğindenvermezlerse,parayınasılisteyeceğinidüşünüyordu.Odahizmetçisikızhenüzaşağıinmemişti,odayabirsüreiçincansıkıcıbirsessizlikhâkimoldu.Annelerinineteğineyapışanküçüklergözlerifaltaşıgibi

açılmışbirhaldeçöreğebakıyorlardı.“Sadeceikiçocuğunuzmuvar?”diyesordu

MadamGrégoiresessizliğibozmakiçin.“Ah!Yediçocuğumvar,hanımefendi.”Yenidengazetesiniokumayabaşlamışolan

MösyöGrégoireöfkeyleyerindensıçradı.“Tanrım!Yediçocukmu,amaneden?”“Düşüncesizlikbu,”diyemırıldandıyaşlı

hanım.Maheudeeliniözürdilergibihafifçesalladı.

Eldennegelirdi?İnsançocukyapayımdiyeuğraşmıyordu,kendiliğindenoluveriyordubu!Üstelikbüyüdüklerindeeveparagetiriyor,evigeçindiriyorlardı.İyiceeldenayaktandüşmüşbüyükbabaolmasa,madeneinecekyaşagelmişolanikioğluvebüyükkızısayesindekendileridegeçinipgideceklerdi.Birdeellerihenüzekmektutmayanküçükleridebüyütmekgerekiyordu.

“Madenocağındauzunzamandırmıçalışıyorsunuz?”diyesorduMadamGrégoire.

Maheude’ünsolgunyüzüsessizbirgülüşleaydınlandı.

“Ah!Evet,evet...Benyirmiyaşınakadarmadeneindim.İkincidoğumuyaptığımda,doktor,madendeçalışmayadevamedersemöleceğimisöyledi,kemiklerimdebirhastalığanedenolurmuş.Zatenosıralaryenievlendiğimiçinevdebirsürüişimvardı...Amakocamınailesiezeldenberioradaçalışıyor.Dedesinindedesininzamanındanberi...dahadoğrusubilmiyorum...taenbaşından,Réquillart’dailkkazmanınsallandığızamandanberi.”

MösyöGrégoiredalgınbirhalde,balmumunuandırantenleri,matlaşmışsaçları,açlıkvekansızlıkyüzündenacınacakderecedeküçülerekçirkinleşmişbedenleriyle,buzavallıkadınveçocuklarabakıyordu.Odayayenidensessizlikçökmüştü,hafifbirdumançıkararakyanankömürüngürültüsündenbaşkabirşeyduyulmuyordu.Nemlibirsıcaklığınhâkimolduğuodada,mutluburjuvaevlerininherköşesinesinen,orefahlaağırlaşmışhavavardı.

“Hâlâneyapıyororada?”diyehaykırdısabırsızlananCécile,“Mélanie,yukarıçıkıponabohçanındolabınaltında,soltaraftaolduğunu

söyle.”BuaradaMösyöGrégoire,buaçinsanların

görüntüsününkendisindeuyandırdığıdüşünceleriyükseksesledilegetirdi.

“Budünyadakötülüklerinolduğudoğru,yüreklikadın.Amaişçilerindeherzamanaklıselimiçindedavrandıklarısöylenemez.Onlarçiftçilerimizgibiparabiriktirmekyerineiçkiiçiyor,borçyapıyorvesonundaailelerinigeçindiremezhaledüşüyorlar.”

“Beyefendininhakkıvar,”dediMaheudesakinbirifadeyle.“Herzamandoğrudavranmıyorlar.Parasızlıktanşikâyetettiklerindebendehaytalarabunlarısöylüyorum...Amabenşanslısayılırım,kocamiçmiyor.Yinedebazenpazareğlencelerindekimizamanbirkaçkadehfazladaniçer,amaaslaaşırıyakaçmaz.Affınızasığınaraksöylüyorum,önceleridomuzgibiiçerkenevlendiktensonraiçkiyibırakmasıçokkibarbirdavranış...Yinedebuaklıbaşındatavrısorunuçözmüyor.Bazıgünler,tıpkıbugünolduğugibi,evdekibütünçekmecelerinaltınıüstüne

getirseniztekbirmetelikbulamadığınızolur.”Sözüyüzmeteliğegetirmekistiyordu,

cansızbirseslekonuşmayabaşladı,önceciddiyealmadıklarıolanetborcunzamanlanasılbüyüyerekkendilerinizordurumasoktuğunuanlattı.Heronbeşgündebirdüzenliolaraködemeyapıyorlardı.Amabirseferödemeyigeciktirmeyegörsünler,işleribitiyor,açığıkapatmakimkânsızhalegeliyordu.Delikgiderekbüyüyor,erkeklerborçlarınıödemeyebileyetmeyenişlerindenbıkıpusanıyordu.Ondansonrauğraşdur,ölenekadarborçbatağındankurtulamazlardı.Zatenbazışeylerianlayışlakarşılamakgerekiyordu,boğazındakikömürtozlarınıtemizlemekiçinmadencininbirbardakbirayaihtiyacıvardı.Herşeybirbiraylabaşlıyor,amadertlerbitmekbilmeyincemeyhanedençıkmazoluyorlardı.Kimsedenyakınmakistemezdiamabelkideişçilerinaldığıücretyetersizdi.

“İşletmeninsizeevveyakacakverdiğinisanıyordum,”dediMadamGrégoire.

Maheude,şöminedeyanmaktaolanateşe

gözucuylabaktı.“Evetevet,çokiyibirkömürolmasada

yanıyorişte...Evkirasıisealtıfrank:Azgibigörünsede,insanödemekteçoğunluklazorlanıyor...Meselabugün,heryerimididikdidiketselertekbirmetelikbilebulamazlar.Neyaparsınız,olmayıncaolmuyor.”

Huzuriçindekoltuklarınagömülmüşolanbeyefendiylehanımefendisusuyorlar;önlerindesergilenenbuyoksulluktablosukarşısındayavaşyavaşsıkılmayavehuzursuzolmayabaşlıyorlardı.OnlarıincittiğindenkorkanMaheude,pratikbirkadınolarak,dürüstvesakintavrıylaekledi:

“Ah!Bunlarıyakınmakiçinsöylemedim.Durumböyle,kabullenmekgerekir;nekadarçabalarsakçabalayalım,hiçbirşeyideğiştiremeyiz...EniyisiTanrı’nınbizeuygungördüğüişidürüstçeyerinegetirmek,öyledeğilmiefendim?”

MösyöGrégoireonuonayladı.“İnsanınduygularıböyleolursa,üstesinden

gelemeyeceğibahtsızlıkyoktur,yüreklikadın.”

HonorineveeMélanienihayetbohçayıgetirmişlerdi.Cécilebohçayıaçıp,içindenikielbiseyiçıkardı.Bunlaraatkılar,hattaçorapveeldivenlerdeekledi.Hepsiçokişeyarayacaktı;buaradaaceleediyor,giysilerihizmetçilerepaketletiyordu,çünküpiyanohocasıgelmişti;anneveçocuklarıkapıyadoğruitmeyebaşladı.

“Çokzordayız,”dediMaheudekekeleyerek,“sadeceyüzmeteliğimizolsaydı...”

Sözleriboğazındadüğümlendi;çünküMaheuleronurluinsanlardı,hiçdilenmezlerdi.Cécileendişeylebabasınabaktı;amaadambirgöreviyerinegetirircesine,kesinolarakreddetti.

“Hayır,bubizimâdetimizdeğil.Yapamayız..”

Bununüzerineanneninallakbullakolmuşyüzükarşısındaüzüntüyekapılangençkız,hiçdeğilseçocuklarısevindirmekistedi.Çocuklargözlerinihâlâçörektenayıramıyorlardı,Cécileikiparçakesiponlaraverdi.

“Alın!Busiziniçin.”Sonraçörekleriçocuklarınellerindengeri

alıp,eskibirgazeteistedi.“Durun,bunlarıkardeşlerinizle

paylaşırsınız.”Veannesiylebabasınıduygulanmışbakışları

altındaonlarıkapıyadoğruitti.Yiyecekekmekleriolmayanzavallıyavrucaklar,çöreklerinisoğuktanuyuşmuşellerindesaygıylatutarakdışarıçıktılar.

KaldırımdaçocuklarıçekiştiripduranMaheude’üngözleriartıkneıssıztarlaları,nesiyahçamuru,nedegiderekkararankurşunirenkligökyüzünügörüyordu.Montsou’danbirkezdahageçerkenkararlıbirşekildeMaigrat’nındükkânınagirdi;adamaöyleyalvaryakarolduki,sonundaondanikiekmek,kahve,tereyağı,hattayüzmetelikparabilekoparabildi,çünküadamkısavadeliborçdaveriyordu.Maigrat’nıngözükendisindedeğil,Catherine’deydi:Adam,erzaklarıalmakiçinkızınıyollamasınısöylediğindeanladıbunuMaheude.Görecektibakalım.KendisinefazlasokulursaCatherineonatokadıbasardı.

III

İkiYüzKırklarmadencimahallesininkilisesindesaatonbirivuruyordu;PederJoire’ınpazarayinleriniyönettiğituğladan,küçükbirkiliseydibu.Yinetuğladanyapılmışyantaraftakiokuldan,dışarınınsoğuğuiçerigirmesindiyekapatılmışpencerelererağmen,ezberlerinitutuktutukokuyançocuklarınseslerigeliyordu.Tektipevlerdenoluşandörtbüyükadanınarasında,yanyanaküçükbahçelerebölünmüşgenişyollarbomboştu.Kışmevsimindeharapolanbubahçeler,sonsebzelerinöbekleroluşturaraklekelediğimarnlıtopraklarıylahüzünlübirgörüntüsergiliyorlardı.Çorbalarpişiyor,bacalartütüyor,uzaktakievlerdenbirindebirkadınbeliriyor,birkapıyıaçıpgözdenkayboluyordu.Yağmuryağmasada,havaaşırınemliolduğundan,kaldırımınbirucundandiğerinekadarsıralanmışoluklardanaşağıdakifıçılarasudamlıyordu.Vedüzlüğünortasınabir

çırpıdainşaedilmiş,biryasşeridinebenzeyenkapkarayollarlaçevrelenmişbukasabadainsanıniçiniaçantekşey,hiçdurmadansağanaklarlayıkananvedüzenlibirşekildesıralanankırmızıkiremitlerdi.

Maheudemahalleyedöndüğünde,elindehâlâmahsulükalmışolanbirgözetmenkarısındanpatatesalmaküzerebiryolasaptı.Budümdüzovadakiyegâneağaçlarolancılızkavakağaçlarınınoluşturduğuperdeninardında,diğerlerindenayrıduranbirbinatopluluğuvardı;bahçelerleçevrilidörderevdenoluşanbloklardıbunlar.İşletmebuyenievlerimadençavuşlarınatahsisettiğiiçin,işçilerburayaİpekÇorapMahallesiadınıtakmışlardı;kendimahallelerineiseyoksulluklarınıalayaalırcasına,BorçlarınıÖdeMahallesidiyorlardı.

“Of!Sonundagelebildik,”dedielikolupaketlerledoluolanMaheude,bacaklarındahalkalmamış,çamuriçindekiLénoreveHenri’yievesokarken.

Ateşinönünde,Alzire’inkucağındakiEstelle

ciyakciyakağlıyordu.Şekerikalmayıncabebeğinasılsusturacağınıbilemeyenküçükkız,onamemeverirgibiyapmayakalkmıştı.Bunumaraçoğunluklaişeyarardı.Amabusefer,sekizyaşındakisakatkızın,elbisesiniaralayıp,dümdüzgöğsünübebeğinağzınadayamasıboşunaydı,bebekmemeyidişleyipdeağzınabirşeygelmeyinceöfkeleniyordu.

“Banaver,”diyehaykırdıellerindekipaketleribirkenarabırakananne.“Yoksaikiçiftlafetmemizebileizinvermez.”

Tulumgibişişmişağırmemesinigömleğindençıkarıpyaygaracıkızınağzınadayadığındabebekanidensustu.Nihayetkonuşabildiler.Zatenherşeyyolundaydı,küçükevhanımıateşicanlıtutmuş,odayısüpürüptoplamıştı.Sessizliğinortasında,yukarıdan,büyükbabanınbiranbilekesilmemişolantekdüzehorultusugeliyordu.

“Neçokşeyalmışsın!”diyemırıldandı,gülümseyerekerzaklarabakanAlzire.“Anne,istersençorbayıbenyapayım.”

Masanınüstüdoluydu:Birgiysipaketi,iki

ekmek,patates,tereyağı,kahve,hindibaveikiyüzelligramdomuzköftesivardı.

“Ah!Çorbatabii,”dediMaheudeyorgunbirtavırla.Kuzukulağıvepırasatoplamakgerek...Yok,çorbayısonraerkekleriçinyaparım...Patateslerihaşla,biraztereyağıylayeriz...Kahvedepişir,tamammı?Sakınunutma!”

Amaanidenaklınaçörekgeldi.Şimdidenkendilerinegelmiş,neşeyleitişipkakışanLénoreveHenri’ninboşellerinebaktı.Buaçgözlüleryoldahiççaktırmadançöreğiyiyipbitirmişlermiydi?Çocuklaratokatlarindirirken,tencereyiateşekoyanAlzireonuyatıştırmayaçalışıyordu.

“Bırakonları,anne.Banaayırdıysanbilirsinki,çöreğepekdüşkündeğilimdir.Buncayoluyayangittiktensonraacıkmışolmalılar.”

Saatonikiyivurdu,okuldançıkanyumurcaklarınayaksesleriduyuldu.Patateslerhaşlanmıştı,bolcahindibaekleyerekyoğunlaştırılankahveahenkliseslerçıkaraniridamlalarhalindefiltredensüzülüyordu.

Masanınbirköşesiniboşalttılar;amamasadaannetekbaşınayedi,çocuklardizlerininüzerindeyerdeyediler;açgözlüküçükoğlan,durmadankafasınıçevirip,yağlıkâğıdıağzınısulandırandomuzköftesinebakıyordu.

Maheudeküçükyudumlarlakahvesiniiçmekteydi,ısıtmakistediğielleriylebardağıkavramıştı,tamosıradaBonnemortBabaaşağıindi.Genellikledahageçkalkardı,yemeğiateşinüzerindehazırbeklerdi.Amaogünçorbasınıgöremeyincehomurdanmayabaşladı.Sonra,gelininin,herzamanheristeneninyapılamayacağınısöylemesiüzerine,sessizcepatatesiniyedi.Arasıraayağakalkıyor,ortalıkkirlenmesindiyeküllerinüzerinetükürüyor,ardındantekrariskemlesineçökerek,başıönde,gözlerininferisönmüşhaldelokmasınıağzındaeviripçeviriyordu.

“Ah!Söylemeyiunuttum,anne,”dediAlzire,“komşukadıngeldi...”

Annesionunlafınıkesti.“Canımısıkmayabaşladı!”Busözler,dünkendisineborçvermemek

içinzordurumdaolduğunusöyleyenLevaqueKadın’aöfkesininbirifadesiydi;oysaosıradakadınınparasınınolduğunubiliyordu,kiracısıBoutelouponbeşgünlükkirayıödemiştiçünkü.Madencimahallesindekimsekimseyeborçvermezdi.

“Ha!Aklımagetirdin,”dediMaheude,“birdeğirmenlikkahvesar...Pierronne’agötüreceğim,geçengünödünçalmıştım.”

Kızıpaketihazırladığında,hemengeridönüperkeklereçorbayapacağınıekledi.Sonra,patatesleriniağırağırçiğneyenyaşlıBonnemort’uveyeredüşmüşkabuklarıyemekiçinkapışanLénoreveHenri’yiöylecebırakarak,kucağındaEstelle’ledışarıçıktı.

Maheude,LevaqueKadın’lakarşılaşmakkorkusuyla,evlerinetrafındandolaşmakyerine,dosdoğrubahçelerinarasınadaldı.KendibahçesiPierronlarınkinebitişiktivearadakiyıkıkdökükçittebirdelikaçılmıştı,budeliktengeçerekbirbirlerinegidipgelebiliyorlardı.Dörtevinortaklaşakullandığıkuyudaoradaydı.Kuyununyanında,birkaç

cılızleylakağacınınarkasında,eskialetedevatladolualçakbirarabalıkvardı;bayramgünleriyiyecekleritavşanlarıbirerikişerburadabeslerlerdi.Saatbirivurdu,kahvesaatiydi;hatırlatırcasınabiriçaldı.Kapılardavepencerelerdekimsegörünmüyordu.Yalnızcaişbaşısaatinibekleyentesviyecibirişçi,başınıkaldırmadansebzetarhınıbelliyordu.Maheudekarşıyageçip,diğerbloktakievlerinorayavardığında,kiliseninönündebirbeyleikihanımındurduğunugörerekşaşırdı.Birandurupbaktığındaonlarıtanıdı:MadamHennebeau,misafirleriolanmadalyalıbeyefendiylekürkmantoluhanımamadencimahallesinigezdiriyordu.

“Ah!Nedenzahmetettin”diyehaykırdıPierronne,Maheudekahvesinigeriverince.

YirmisekizyaşındaolanPierronneesmerteni,daralnı,irigözleri,küçücükağzıylamahalleninengüzelkadınıolarakgörülüyordu;işvelibiriolmasınınyanısıradişibirkedigibitemizdi,çocuğuolmadığıiçinmemeleridirikalmıştı.Madendeölenbirkazmacınınduleşi

olanannesiYanıkaslabirmadenciyleevlendirmeyeceğinedairyeminettiğikızınıbirfabrikadaişesokmuş,amaonundul,üsteliksekizyaşındabirkızıolanPierron’laevlenmesiniiçinehiçsindirememişti.Buarada,kadınınâşıklarına,kocanınaşırıhoşgörüsünedairsürüpgidendedikodulararağmen,karıkocaçokmutlubiryaşamsürdürüyordu.Hiçborçlarıyoktu,evehaftadaikikezetgiriyordu,heryerokadartemizdikitencerelerbileaynagibiparlıyordu.Üstüneüstlük,onuhimayeedenbazıkişilersayesinde,işletmePierronne’aşekervebisküvisatmaiznivermişti;kadın,şekervebisküvükavanozlarını,pencereninönüneyerleştirdiğiikiraftasergilemekteydi.Buiştengündealtıyedimetelikkazanıyorbazıpazargünleriiseelineonikimetelikgeçtiğioluyordu.Bumutluluğuyalnızca,ölenkocasınınintikamınıpatronlardanalmakisteyenYanık’ıneskidevrimcilereözgübiröfkeylebağırıpçağırmasıveaileningünahkeçisiolanküçükLydie’ninzırtpırtyediğitokatlarbozuyordu.

“Şimdidennasıldabüyümüş!”dediEstelle’egülücüklergönderenPierronne.

“Ah!Nasıluğraştırdığınıhiçsorma!”dediMaheude.“Çocuğunolmadığıiçinkendinimutlusaymalısın.Enazındanevinitemiztutabiliyorsun.”

Kendievinindüzenliolmasınavehercumartesitemizlikyapmasınarağmen,butertemizodayakıskançbirevkadınıgözüylebakıyordu;odaaynızamandaşıktıda,birayna,çerçeveliüçgravürvebüfeninüzerindeyaldızlıvazolarvardı.

Evahalisimadendeolduğundan,Pierronnekahvesinitekbaşınaiçiyordu.

“Benimlebirfincankahveiçermisin?”diyesordu.

“Teşekkürler,içipgeldim.”“Olsun,birtanedahaiçersin.”Gerçektendebirkahvedahaiçebilirdi.İkisi

kahveleriniağırağıryudumlamayabaşladılar.Bakışları,bisküviveşekerkavanozlarıarasındankarşıdakievlerinpencerelerindeasılıduranvebeyazlıkderecelerievhanımlarının

titizliğinigösterenperdeleretakılmıştı.Levaquelarınleşgibigörünenperdeleri,tenceredipleriniovalamayayarayanbulaşıkbezleriniandırıyordu.

“Bupislikiçindenasılyaşıyorlar,anlamıyorum!”diyemırıldandıPierronne.

BusözlerüzerineMaheude’ünaçılançenesidurmakbilmedi.OnundaşuBouteloupgibibirkiracısıolsaydı,evininasıldaçekipçevirirdi!İşinibilenbiriiçinevinekiracıalmakçokkârlıbirişti.Amakiracıylayatağagirmemekgerekiyordu.Hemkocasıiçipiçipkarısınıdövüyor,Montsoukahvehanelerindekişarkıcıkızlarınpeşindekoşuyordu.

Pierronne’unyüzündederinbirtiksintiifadesibelirdi.Buşarkıcıkızlardanhertürlühastalıkgeçerdi.HeleJoiselle’debirtanesivardıkitümbirmadenocağınahastalıkbulaştırmıştı.

“Beniasılşaşırtan,oğlununonlarınkızıylabirlikteolmasınagözyumman.”

“Ah!Evet,engeloldagöreyim!..Bahçelerimizbitişik.YazboyuncaZacharieve

Philomèneleylaklarınarkasındahepbirlikteydiler,hiçsıkılmalarıyoktu,kuyudansuçekmeyehergidişimdeonlarıişüstündeyakalardım..”

Madencimahallesindekiiçiçeyaşamdaalışıldıkhikâyelerdibunlar;gençkızlarvedelikanlılarhavakararırkararmaz,kenditabirleriyle,kapağıalçakveeğimliarabalıkdamınaatıpoynaşmayabaşlıyorlardı.Réquillart’ayadabuğdaytarlalarınagitmezahmetinegirmekistemeyenvagonsürücükızlarınhepsiilkçocuklarınaburadahamilekalıyorlardı.Budurumfazlasorunyaratmıyor,gençlerbirsüresonraevleniyordu,amaoğlanlarbuişeerkenbaşlarsaannelerkızıyordu,çünküevlenengençartıkeveparagetirmezoluyordu.

“Yerindeolsam,builişkiyibitirirdim,”dediPierronnesağduyuyla.“SeninZachariekızışimdidenikikerehamilebıraktıvebirsüresonradahadailerigidipnikâhsızyayşamayabaşlayacaklar...Herhalükârdasenparayıunut.”

Maheudeöfkeyleelleriniuzattı.“Benidinle,birlikteyaşamayakalkarlarsa,

onlarıaslaaffetmem...Zacharie’ninbizehiçsaygısıyokmu?Onubüyütmekiçinnelerekatlandık!Birkadınınsorumluluğunuüstlenmedenöncebizeborcunuödemesigerek...Çocuklarımızparalarınıhemenbaşkalarınayedirmeyebaşlarsabizimhalimizneolur?Ölelimdahaiyi!”

Gidereksakinleşti.“Neyse,benortayakonuşuyorum,zamanla

neolacağınıgöreceğiz...Kahvençokgüzelolmuş,elininayarınıbiliyorsun.”

Onbeşdakikadaha,başkakonulardankonuştuktansonra,erkeklerinçorbasınıhenüzpişirmediğinisöyleyerekfırladı.Dışarıdaçocuklarokuladönüyorlardı;kapılardabelirenbirkaçkadın,kaldırımboyuncayürüyerekelkolişaretleriylekonuklarınamahallehakkındabilgiverenMadamHennebeau’yabakıyorlardı.Buziyaretmahalledemerakuyandırmayabaşlamıştı.Tesviyecibiraniçintoprağıbellemeyearaverdi,ürkenikitavukbahçelere

doğrukaçıştı.Maheudegeridönerken,işletmenindoktoru

Vanderhaghen’igeçerkenyakalamakiçindışarıçıkmışolanLevaqueKadın’lakarşılaştı.Doktor,ufaktefek,ikiayağıbirpabuçta,iştenbaşınıalamayanbiradamdı,hastalarınıtelaşiçindemuayeneediyordu.

“Mösyö,”diyorduLevaqueKadın,“uykusuzlukçekiyorum,heryanımağrıyor...Bunlarısizeanlatmamgerek.”

Herkeslesenlibenlikonuşandoktoryürümeyedevamederkenyanıtverdi:

“Benirahatbırak!Fazlakahveiçiyorsundur.”

“Benimkocamıdamuayeneetmelisinizbeyefendi...Süreklibacaklarıağrıyor”dedibukezdeMaheude.

“Benirahatbırak,onufazlayoruyorolmalısın!”

Olduklarıyerdekalakalanikikadınhızlauzaklaşandoktoraarkadanbakmaklayetindiler.

“Geliçeri,”dedi,komşusugibiumutsuzca

omuzsilkenLevaqueKadın.“Yenihaberlervar...Hembirkahveiçersin,şimdiyaptım.”

Maheudebirsüredirensede,sonundakabullenmekzorundakaldı.Hatıriçinbirkahveiçecektiartık.İçerigirdi.

Salonpislikiçindeydi,döşemeveduvarlaryağlekeleriylekaplıydı,büfevemasakirdenyapışyapıştı;bakımsızevlereözgüağırbirkokuinsanıngenziniyakıyordu.OtuzbeşyaşınarağmenoldukçagençgösterenBouteloup,ateşinyanındakimasayadirseklerinidayamış,burnunutabağınagömmüşbirhalde,iriyarıbirçocuğundinginedasıylahaşlamasınıyiyordu.YanıbaşındaayaktaduranPhilomène’inüçyaşınabasanilkçocuğuAchilleonaoburbirhayvanınsessizliğiyleyalvarırcasınabakıyordu.Gürsiyahsakalıylaoldukçaşefkatligörünenkiracıarasıraçocuğunağzınabiretparçasısokuşturuyordu.

“Önceşekeriatayım,”dedicezveyehamşekerkoyanLevaqueKadın.

KiracısındanaltıyaşbüyükolanLevaque

çirkin,yıpranmışbirkadındı,memelerikarnına,karnıysadizlerinesarkmıştı.Basıkbiryüzü,hiçtaranmayankırlaşmışsaçlarıvardı.Boutelouponutıpkıiçindensaçlarçıkançorbası,çarşaflarıüçaydabirdeğişenyatağıgibiinceeleyipsıkdokumadanöylecekabullenmişti.Kirabedelineodadahildi;kocasısürekliolarak,herkeshesabınıbilirse,dostluklaraslabozulmazsözlerinitekrarlamaktanhoşlanırdı.

“Dinlebak,”diyedevamettiLevaqueKadın,“dünakşamPierronne’uİpekÇorapMahallesicivarındagörmüşler.TahminedeceğinbeyonuRasseneur’ünevininarkasındabekliyormuş.Birliktekanaltarafınagitmişler...Nedersin?Evlibirkadınınyediğinaneyebak!”

“Öyleya!”dediMaheude,“Pierrononunlaevlenmedenöncebaşçavuşatavşanverirdi,şimdikarısınıvermekonadahaucuzageliyor.”

BouteloupbusözlerekahkahalarlagüldüveyemeğinsuyunabatırdığıbirlokmaekmeğiAchille’inağzınatıktı.İkikadınPierronne’u

çekiştirmeyedevamediyorlardı;pekdegüzelolmayansüslükokananıntekiydi,bütüngünkendisiyleuğraşır,habireyıkanıpheryanınakremlersürerdi.Yinededurumukabullendiğinegöre,bukocasınınbileceğiişti.Öylehırslıadamlarvardıki,sadecekurubirteşekkürduymakiçinşeflerininkıçlarınıyalamayahazırdılar.Birkomşukadındokuzaylıkbirçocuklaçıkagelenekadarböylecedevamettiler.BubebekPhilomène’inikinciçocuğuolanDésiréeidi.ÖğleyemeğiniayıklamahangarındayiyenPhilomène,bebeğiniorayagetirmesiiçinbukadınlaanlaşmıştı,birarakömüryığınlarınınüzerineoturupbebeğiemziriyordu.

“Benimkinibirdakikayalnızbıraksamhemenağlamayabaşlıyor,”dediMaheudekucağındauyuyanEstelle’ebakarak.

AmabirsüredenberisuçlayıcıbirifadeninyerettiğiLevaqueKadın’ıngözlerindenkaçamadı.

“Baksana,artıkbuişebirçarebulmamızlazım.”

İlkbaşlarda,ikianne,üzerindekonuşmayabilegerekduymadanevlilikkonusundaaceleetmemeküzereanlaşmışlardı.Zacharie’ninannesinasıloğlununonbeşgünlükkazancındanolabildiğinceuzunsüreyararlanmakistiyorsa,Philomène’inannesinidekızınınkazancındanmahrumkalmadüşüncesisinirlendiriyordu.Hiçaceleleriyoktu,hattaLevaqueKadın,tekçocukkenküçüğebakmagörevinibileüstlenmişti,ancakçocukbüyüyüpsofrayaortakolunca,üstelikikincisidedünyayagelincemasrafartmıştı.Şimdi,özveridebulunmakistemeyenbukadınikigencinbiranönceevlenmeleriiçinısrarediyordu.

“Zacharieşöyleyadaböyleyolunuçizdi,”diyedevametti,“buişindönüşüyok,nezamannikâhlıyoruzbunları?”

“Buişibaharakadarerteleyelim,”dedicanısıkılanMaheude.“Bunlarhiçdehiçaçıcıkonulardeğil!Birlikteolmakiçinevleneceklerigünekadarbekleyemezlermiydi?..Yeminederim,Catherine’inböylebiraptallıkyaptığını

öğrenirsemonuboğazlarım.”LevaqueKadınomuzsilkti.“Boşversene,onundayolu

diğerlerininkindenfarklıolmayacak.”EvindeymişgibirahatdavrananBouteloup

ekmekbulmakiçinbüfeyikarıştırıyordu.Sonugelmeyendedikodularyüzünden,Levaque’ınçorbasınakatacağı,onkereayıklamayayeltenipdebıraktığısebzeler,patatesler,pırasalaryarısoyulmuşbirhaldemasanınbirköşesindeduruyordu.Kadınbirkezdahaişekoyulmuşken,yinebırakıppencereninönünegitti.

“Odanesi...Şurayabak!MadamHennebeau,yanındadabirilerivar.Pierronne’unevinegiriyorlar.”

BirdenbireyenidenPierronne’uçekiştirmeyebaşladılar.Ah!İşletmebirilerinemadencimahallesinigezdirecekolsa,onlarıtertemizolduğuiçinhemenonunevinegötürürdü.Elbetteki,bukişilereonunbaşçavuşlaolanilişkisinianlatmıyorlardı.İnsanınüçbinfrankkazananbirsevgilisi

olursa,iyiısınankonforlubirevdeoturur,evidetertemizolurdu,aldığıhediyelerdeişintuzubiberiydi.Dışgörünümütemizolsada,bununaltındaneçirkinlikleryatıyordu.MadamHennebeauvemisafirlerikarşıevdençıkanakadarçekiştirmeyedevamettiler.

“İşteçıkıyorlar,”dedinihayetLevaqueKadın.“Mahalleyidolaşıyorlar...Baksanatatlım,galibasanagidiyorlar.”

Maheudebirdenpaniğekapıldı.Alziremasanınüstünüsilmişmiydi?Yaçorba,çorbadahazırdeğildi!“Hoşçakal,”deyipsağınasolunabakmadanevedoğrukoştu.

Amaevtertemizdi.GüvenilirbirkızolanAlzireannesinindönmediğinigörüncebelinebirönlükbağlayıpçorbayıhazırlamayakoyulmuştu.Bahçedekisonpırasalarıkoparıp,kuzukulağıtoplamış,sebzeleritemizliyordu,erkeklerdöndüğündeyıkanmalarıiçinateşinüzerindebüyükbirkazansuısınmaktaydı.NasılolduysabukezdidişmeyenHenriveLénoreeskibirtakviminyapraklarınıyırtmaklameşguldüler.BonnemortBabasessizce

piposunutüttürüyordu.Maheude’ünsoluklanmasınazaman

kalmadanMadamHennebeaukapıyıvurdu.“Girebilirmiyiz,canım?”Uzunboylu,sarışın,kırkyaşıngösterişli

olgunluğuiçindebirazkilolubirkadındı;siyahkadifedenmantosununaltındakibronzrenkliipektuvaletininkirlenmesindenkorktuğunupekbellietmeden,nezaketlegülümsemeyeçalışıyordu.

“Giringirin,”diyordumisafirlerine.“Kimseyirahatsızetmeyiz,meraklanmayın...Bakınburasıdatemiz,öyledeğilmi?Üstelikbuyüreklihanımınyediçocuğuvar!Evlerimizhepböyle...Dediğimgibi,işletmeevlerdenaydaaltıfrankkiraalıyor.Zeminkattagenişbirsalon,yukarıdaikioda,enalttadabirmahzenvebirbahçevar.”

SabahParistrenindeninmişolanmadalyalıbeyefendivekürkmantoluhanımefendikendilerinepeşpeşeverilenbubilgilerkarşısındaafallamışhaldeboşgözlerleetraflarınabakıyorlardı.

“Birdebahçevardemek,”dedikadın.“Amaböylesevimlibiryerdeyaşamakçokkeyifliolmalı!”

“Onlaraihtiyaçlarındanfazlakömürdağıtıyoruz,”diyedevamettiMadamHennebeau.“Doktormuayeneiçinhaftadaikikezevlerineuğrar,ücretlerindenhiçkesintiyapmadığımızhaldeyaşlandıklarındaonlaraemeklimaaşıöderiz.”

“BurasıThebai’yebenziyor!Tambiryeryüzücenneti!”diyehayranhayranmırıldandımadalyalıbey.

Maheudeiskemlegetirmeyekalkıştığındahanımlaroturmayacaklarınısöylediler.SürgünyerininsıkıntısıiçindebirsüreliğinehayvangöstericisirolünebürünmeninmutluluğunuyaşayanMadamHennebeau,seçtiğievlerintemizliğinerağmenyoksulluğunyavankokusundançokçabuktiksinmeyebaşlamıştı.Zatenbilgiççecümlelerkurarken,burnunundibindeçalışıpdidinenveacıçekenişçiahalisinihiçumursamıyordu.

“Negüzelçocuklar!”diyemırıldandıkürklü

hanım;aslındasamanrenklidarmadağınsaçları,kocamankafalarıylaçokçirkinbulmuştuonları.

Bununüzerine,Maheudeçocuklarınyaşlarınısöylemekzorundakaldı,onlardanezaketicabıEstelle’leilgilisorularsordular.BonnemortBabasaygıicabıpiposunuağzındançekmişti;yinede,madendegeçirdiğikırkyılınardındankaskatıkesilmişbacakları,harapolmuşbedeni,karasarıbenziyleöyleyıpranmışbirgörüntüsüvardıkiherkestekaygıuyandırıyordu;şiddetlibiröksürüknöbetinetutulduğunda,siyahbalgamınıninsanlarırahatsızedeceğinidüşünerek,tükürmekiçindışarıçıktı.

EnbüyükövgüyüAlzirealdı.Belindekiönlüğüyleneşirinbirevhanımıydı!Buyaştaböylesinebeceriklibirkızyetiştirdiğiiçinanneyeiltifatlaryağdırıldı.Kimsekamburundansözetmiyor,huzursuzlukdolubirmerhametibarındıranbakışlarsürekliolarakzavallısakatayöneliyordu.

“Artık,”dediMadamHennebeau,“Paris’te

mahallelerimizindurumusorulduğunda,rahatlıklacevapverebilirsiniz.Burasıhepböylesakindir,hepsigördüğünüzgibigeleneklerinebağlı,mutlu,sağlıklıinsanlardır.Birazkafanızıdinlemekistediğinizde,buhavasıtemiz,huzurvericiyeregelebilirsiniz.”

“Harikaharika!”diyehaykırdıbeyefendi,sonbircoşkuhamlesiyle.

Panayırlardayaratığımsıinsanlarınsergilendiğibirbarakadançıkarcasınapekmemnunevdençıktılar;kapıyakadaronlarıgeçirenMaheudeeşiktedikildi;ziyaretçileryüksekseslesohbetederekağırağırgidiyorlardı.Yollarkalabalıklaşmıştı;ziyaretçiler,mahalleyigezdiklerihaberievdeneveyayıldıkçameraklatoplanankadıngruplarınınarasındangeçmekzorundakalıyorlardı.

LevaqueKadınmerakiçindekoşturanPierronne’uevininönündedurdurdu.İkisidefesatçabirşaşkınlıkiçindeydiler.Budaneydiböyle,buinsanlargeceyiMaheulerdemigeçireceklerdiyoksa?Pekdehoşbiryerdeğildi

halbuki.“Okadarkazanıyorlar,yinedehep

meteliksizler!Elbetteya!İnsanınbukadarçokkötüalışkanlığıolursa!”

“Demin,busabahPiolaine’dekiburjuvalaradilenmeyegittiğiniöğrendim.Maigratonlaraveresiyeyikesmişti,amayinedeerzakvermiş...Maigrat’nıntahsilatınasılyaptığınıherkesbilir.”

“Maheude’denha!Yoo!Midesikaldırmaz.HesabıCatherine’eödetir.”

“Ah!Dinle,birdebanaazönceCatherine’inbiriylebirlikteolduğunuöğrenirseonuboğazlayacağınısöyledi!..SankisırıkChaval’innezamandanberionusundurmanınüstündebecerdiğinikimsebilmiyor!”

“Şiişşt!..Geliyorlar.”Bununüzerine,LevaqueKadınve

Pierronne,sakinbirifadeyle,nezaketsizcebirmerakgöstermeden,çıkanziyaretçileregözucuylabakmaklayetindiler.Ardından,kucağındakiEstelle’ledolaşmayadevamedenMaheude’übirelişaretiyleyanlarınaçağırdılar.

Üçübirlikte,hiçkımıldamadan,şıkgiysileriçindekiMadamHennebeauvekonuklarıuzaklaşırken,arkalarındanbaktılar.Ziyaretçilerotuzadımkadaruzaklaşınca,dahadahararetlibirdedikodubaşladı.

“Üzerlerindekigiysilertambirservettutar,içindekilerdendahafazlaparaediyordur!”

“Hiçkuşkusuz...DiğerinitanımıyorumamaMadamHennebeauoetligövdesinerağmenbeşmeteliketmez.Hakkındaneleranlatılıyorneler...”

“Nediyorsun?Neleranlatıyorlar?”“Erkeklerledüşüpkalkıyormuş,enbaştada

mühendisle...”“Osıskabücürlemi?..Ah!okadarufarak

birşeyki,çarşaflarıniçindekaybolur.”“Onunhoşunagidiyorsa,bundansanane?..

Benmüşkülpesenttavırlartakınıpbulunduğuyerdenhoşlanmıyormuşhavalarınagirenbirkadıngördümmü,onahiçgüvenmem...Şunabaksana,hepimiziküçümsermişgibinasıldasırtınıdönüpgidiyor.Buhoşbirdavranışmı?”

Konuklarağıradımlarlakonuşakonuşa

yürürlerken,kiliseninönündekiyoldabirarabadurdu.Yaklaşıkkırksekizyaşında,siyahredingotuüzerinesıkısıkıoturan,bayağıesmertenli,yüzündeotoritervedürüstbirifadebulunanbiradamarabadanindi.

“Kocası!”diyemırıldandıLevaqueKadın,onbinişçisindeçekingenlikduygusuuyandırmışolanmüdürkendisiniduyabilirmişgibisesinialçaltmıştı.“Sahidendebuadamdatambirboynuzlugörünüşüvar!”

Şimditümmahallesokağadökülmüştü.Kadınlarınmerakıartıyordu,insangruplarıbirbirineyaklaşıyor,giderekbüyükbirkalabalıkoluşuyordu;birsürüsümüklüçocuk,ağızlarıaçıkbirhaldekaldırımlardageziniyorlardı.Okulduvarınıngerisinde,parmaklarınınucundayükselereknelerolduğunugörmeyeçalışanilkokulöğretmenininsolukyüzübiraniçingörünüpkayboldu.Bahçelerinarasındatoprağıbelleyenadamayağınıküreğininüzerinedayamış,iriirigözlerleolanbiteniizliyordu.Vededikodumırıltıları,kuruyapraklararasındaesenrüzgâr

misali,kaynanazırıltısıgibigiderekyükseliyordu.

KalabalıközellikleLevaquelarınevininönündeyoğunlaşmıştı.Önceikikadıngelmiş,arkasındantoplananlarınsayısıonu,yirmiyibulmuştu.HerkesbirbirininnesöylediğinekulakkabarttığıiçinPierronnetedbirlidavranaraksusmayıtercihetmişti.MahalleninenaklıbaşındakadınlarındanbiriolanMaheudeolanbiteniizlemekleyetiniyordu;ağlayarakuyananEstelle’isusturmakiçinsokakortasındakimseyealdırmadan,sütleağırlaşıpsarkansağmalinekmemesiniçıkarmıştı.MösyöHennebeaukadınlaraarkakoltuğayerleşmeleriiçinyardımettiktensonraMarchiennes’edoğruyolakoyulanarabanınardındançeneleriyicedüştü;bütünkadınlarkalabalığıncurcunasıiçindeellerinikollarınısallıyor,bağıraçağırakonuşuyordu.

Saatüçüvurdu.Bouteloupvediğertesviyecilermadenocağınagitmişlerdi.Birdenkilisenindönemecinde,kapkarasuratları,ıslanmışgiysileriilesırtlarınıkamburlaştırıp

kollarınıkavuşturmuşhaldegeridönenilkmadencilerbelirdi.Bununüzerinekadınlarçilyavrusugibidağıldılar,kahveiçipdedikoduyadaldıklarıiçinişleriniihmaledenevkadınlarınınürküntüsüiçindeevlerinekoşturuyorlardı.Şimdimahallede,büyükkavgalarınhabercisiolanşukaygılıçığlıkduyuluyorduyalnızca:

“Ah!Tanrım!Çorbam!Çorbamhâlâhazırdeğil!”

IV

Étienne’iRasseneur’ünmeyhanesindebırakanMaheuevedöndüğündeCatherine,ZacharieveJeanlinmasadaçorbalarınıbitirmeküzereydiler.Madendendönüşteöyleacıkmışolurlardıki,ıslakgiysileriyle,hattaelleriniyüzleriniyıkamadansofrayaotururlardı;kimsekimseyibeklemez,sabahtanakşamakadarhazırduranmasada,işsaatlerininelverdiğiherzamançorbasınıkaşıklayanbirileriolurdu.

Maheuiçerigirergirmezerzaklarıfarketmişti.Birşeysöylemesede,endişeliyüzüaydınlandı.Günboyunca,madendesoluksoluğakazmasallarken,ikidebiraklınadolabınboşolduğu,evdekahvevetereyağıkalmadığıgelmiş,herseferindedeiçidaralmıştı.Karısıbuişinüstesindennasılgelecekti?Eliboşdöndüyseneyapacaklardı?Oysamasanınüstüerzakdoluydu.Karısıonaherşeyidahasonraanlatacaktı.Maheudkeyiflegülüyordu.

CatherineveJeanlinşimdidenmasadankalkmış,kahveleriniayaktaiçiyorlardı.ÇorbaylakarnıdoymayanZacharieisekalınbirdilimekmeğinüzerinetereyağısürüyordu.Birtabağakonmuşolandomuzköftesinigörsede,onahiçilişmiyor,tekkişiyeyetecekkadaretolduğundabununbabayaayrılmışolduğunubiliyordu.Hepsiçorbalarınınüzerinekocabirerbardaksoğuksuiçmişlerdi,heronbeşgününsonundaiçtiklerieniyiiçkibuydu.

“Evdebirayok,”dediMaheude,babamasayaoturduğunda.“Birazparakalsınistedim...AmaistersenAlzirehemengidipalsın.”

Maheudgözleriparlayarakkarısınabaktı.Nasıl!Birdeparaartırmıştıdemek!

“Hayırhayır,”dedi.“Birbiraiçtim,yeter.”VeMaheutabakyerinegeçençanaktan,

ekmekiçi,patates,pırasavekuzukulağıylahazırlanmışbulamacıağırağırkaşıklamayabaşladı.Estelle’ikucağındanbırakmayanMaheudesofradahiçbirşeyineksikolmamasıiçinAlzire’eyardımediyor,tereyağı,sosisve

jambondolutabağıkocasınınönünedoğruitiyor,kahveyiiyiceısınmasıiçintekrarateşinüzerinekoyuyordu.

Busırada,ateşinkenarındayıkanmafaslıbaşlıyordu,büyükbirfıçıikiyebölünerekleğenhalinegetirilmişti.İlkyıkananCatherineleğeniılıksuyladoldurup,rahatçasoyundu,bundahiçbirkötülükgörülmedenbüyütüldüğüiçinsekizyaşındanberiyaptığıgibibaşlığını,ceketini,pantolonunuvegömleğiniçıkardı.Sadecekarnınıateşedoğrudöndüvekarasabunlavücudunusertçeovuşturmayabaşladı.Kimseonabakmıyordu,LénoreveHenribilebedenininhatlarınıgörmekiçinhiçmeraklanmıyorlardı.İyicetemizleninceıslakgömleğinivediğergiysilerinidöşemeninüzerineyığılmışhaldebırakıpçırılçıplakmerdivendenyukarıçıktı.Amaikierkekkardeşarasındakavgaçıkmıştı.JeanlinZacharie’ninhâlâsofradaolduğunubahaneederekaceleyleleğenedalıvermişti;Zacharieonuitipkakıyor,sıranınkendisindeolduğunusöylüyor,Catherine’eönceliktanımakla

yeterincenezaketgösterdiğiniamayumurcaklardanartakalanpissudayıkanmakistemediğinihaykırıyordu,kardeşikendisindenönceyıkanacakolursaondankalansumürekkephokkalarınadoldurulabilirdi.Sonundabirlikteyıkanmakonusundaanlaştılar,ikisibirdenateşedoğrudönüpbirbirlerininsırtlarınıbileovaladılar.Sonra,kızkardeşlerigibiçırılçıplakyukarıçıktılar.

“Ortalığınasıldaberbatediyorlar!”diyemırıldandıyerdekigiysilerikurutmakiçintoplayanMaheude.“Alzire,şurayıbirazsil,olurmu?”

Amaduvarınöteyanındangelenbirgürültüylesözleriyarıdakesildi.Erkekküfürleri,kadınağlamaları,kavgapatırtıları,boşbirbalkabağınavurulduğundaçıkanseslerebenzerboğukdarbesesleriişitiliyordu.

“LevaqueKadındayağıyiyor,”dediçanağındibinikaşığıylasıyıranMaheusakinsakin.“AmaBouteloupçorbanınhazırolduğunusöylemişti.”

“Ah!Hazırdıya,”diyekarşılıkverdi

Maheude,“bengördüğümdesebzelermasanınüzerindeöyleceduruyordu;ayıklanmamışlardıbile.”

Bağrışçağrışlararttı,duvarısarsankorkunçbiritişinardındanortalığabüyükbirsessizlikçöktü.Bununüzerine,çorbasınınsonkaşığınıağzınagötürenmadencisakinbirifadeyledurumudeğerlendirdi:

“Çorbahazırdeğilse,adamhaksızsayılmaz.”

Vebirbardaksuiçtiktensonra,domuzköftesininbulunduğutabağıönüneçekti.Etikareparçalarhalindekesiyor,çatalkullanmadanbıçağınıntersiyleekmeğinüzerineyerleştiripöyleyiyordu.Babayemekyerkenkimsekonuşmazdı.kendisideaçlığınısessizcegideriyordu;bu,Maigrat’nınherzamankietinebenzemiyordu,başkabiryerdenalınmışolmalıydı,yinedekarısınabirşeysormadı.Sadeceihtiyarınhâlâyukarıdauyuyupuyumadığınısordu.Hayır,büyükbabahergünkügezintisiniyapmaküzeredışarıçıkmıştı.Salonayenidensessizlikhâkimoldu.

Amaetinkokusu,yeredökülmüşsulardandereleroluşturarakeğlenenLénoreveHenri’ninkafalarınıkaldırmalarınanedenolmuştu.Küçükönde,ablasıarkadababalarınınyanınageldiler.Gözleriniayıramadıklarıetlokmalarınıntabaktanbıçaklaalınışınıumutlaizliyor,amababalarınınağzındakaybolupgittiğinigördüklerindehayalkırıklığınauğruyorlardı.Sonundababa,imrenerekağızlarısulanançocuklarınoaçgözlüarzusunufarketti.

“Çocuklaretyedimi?”diyesordu.Vekarısınıntereddütettiğinigörünce:“Bilirsin,butürhaksızlıklardanhoşlanmam.

Etrafımadolanıpyemekdilendiklerindeiştahımkaçıyor.”

“Tabiikiyediler!”diyehaykırdıöfkeyleMaheude.“Onlarıciddiyealmasen,kendipayınıvediğerlerininkinideversendoymakbilmezler.Alzire,söylesene,hepimizetyemedikmi?”

“Elbetteyedik,anne,”diyekarşılıkverdibutürdurumlardayalansöylemeyibüyükler

kadariyibecerenküçükkambur.Doğruyusöylemediklerindesopayıyiyen

LéroneveHenriböylesinekuyruklubiryalankarşısındaşaşakalmışbirhaldeiçlerindekiisyanıbastırmayaçalışıyorlardı.Küçükyüreklerikabarıyor,karşıçıkıpdiğerleriyerkenoradaolmadıklarınısöylemekiçincanatıyorlardı.

“Hadi,çekilinşuradan!”dedianne,çocuklarısalonunöbürköşesinedoğrukovarken.“Gözünüzhepbabanızıntabağında,utanınkendinizden.Hemyalnızoyeseneolur,çalışıpkazananodeğilmi?Sizhaylazlaryalnızcaharcamayıbilirsiniz,masrafınızboyunuzuaşıyor!”

Maheuçocuklarıyanınaçağırıp,Lénore’usoldizine,Henri’yisağdizineoturttuvekalanetionlarlapaylaştı,küçükparçalarkesipbironabirötekineveriyor,çocuklarherlokmayıiştahlayutuyorlardı.

Yemekbittiğindekarısına,“Hayır,kahveyigetirme.Önceyıkanacağım...Şukirlisuyudökmemiçinbanayardımet,”dedi.

Leğenikulplarındantutupkapınınönündekisuyolunaboşaltırlarken,Jeanlinkurugiysilerleaşağıindi;üzerine,ağabeyigiyerkenrenklerisolupyıpranmışbolbirpantolonlayünbirgömlekgeçirmişti.Açıkdurankapıdansinsicesıvışmaküzereolduğunugörenannesionudurdurdu.

“Nereyegidiyorsun?”“Şuraya.”“Şurasıneresi?..Banabak,akşamiçinbana

karahindibatoplayacaksın.Beniduyuyormusun?Elinboşgelirsen,bendençekeceğinvar.”

“Tamamtamam!”Jeanlin,ellericebinde,pabuçlarınısürüye

sürüyegitti,onyaşındakikavrukçocukzayıfkalçalarınıyaşlıbirmadencigibioynatarakyürüyordu.BirazsonraZachariedeaşağıindi,kardeşindendahaözenligiyinmişti,üzerindemaviçizgilisiyahbiryünkazakvardı.Babasıgeçkalmamasınıtembihledi;Zachariecevapvermekyerine,piposuağzında,başınısallamaklayetindi.

Leğenyenidenılıksuyladolmuştu.Maheuceketiniağırağırçıkarmayabaşlamıştı.Babasınınşöylebirbakışıüzerine,Alzire,LénoreveHenri’yioyunoynamalarıiçindışarıçıkardı.Mahalleninbirçokevindeherkesingözüönündeyıkanılsada,babaöyleuluortayıkanmayısevmezdi.Gerçikimseyikınadığıyoktu,sadecebirlikteyıkanmanınancakçocuklariçinuygunolduğunusöylüyordu.

“Yukarıdaneyapıyorsun?”diyeseslendiMaheudemerdiveninaltbaşından.

“Dünyırttığımelbisemidikiyorum,”diyekarşılıkverdiCatherine.

“Tamam,aşağıinme,babanyıkanıyor.”MaheuveMaheudebaşbaşakaldılar.

Maheude,ateşinyanındakeyfiyerindeolduğuiçinmucizeeseriağlamayanvehiçbiranlamveremedenboşgözlerleanababasınabakanEstelle’ibiriskemleninüzerineoturtmayakararverdi.LeğeninönündeçırılçıplakçömelmişolanMaheuönce,kuşaklarboyukullanılakullanılasaçlarınrenginisoldurupsarartankarasabunlabaşınıyıkamayabaşladı.

Ardından,suyuniçinegirdi,göğsünü,karnını,kollarını,bacaklarınıikieliylesertçeovuşturdu.Ayaktadurankarısıonabakıyordu.

“Söylesene,”diyelafagirdi,“geldiğindebakışlarınadikkatettim...Çoktedirgindin,öyledeğilmi?Amaerzaklarıgörünceiçinrahatladı...Düşünbak,Piolaine’dekiburjuvalarbanabirmetelikbilevermedi.Yinedehoşinsanlardı,küçükleregiyecekverdiler,paraisterkençokutandım,böyleşeylerehiçalışıkdeğilim.”

Biraniçin,düşmesindenkorktuğuEstelle’iiskemleyeiyiceyerleştirmeküzeresözünüyarıdakesti.Babaderisiniovuşturmayadevamediyor,ilgisiniçekenbuhikâyeyiaceleyegetirmemekiçinsorusormadansabırladevamınıbekliyordu.

“Maigratbeniöylecekapıdışarıetmişti!Tıpkıbirköpeğikovargibi...Anlayacağınortadahiçdekeyiflibirdurumyoktu!Giysilersıcaktutsadakarındoyurmuyor,öyledeğilmi?”

Maheuyinehiçsesiniçıkarmadanbaşını

kaldırdı.MaheudePiolaine’denparaalamamış,Maigrat’yaborçyazdıramamışsa,buerzaklarıneredenbulmuştu?Amakarısıherzamankigibikollarınısıvayıponunsırtınıvevücudununulaşamadığıbölümleriniovalamakiçinyanınagelmişti.Maheukarısınınkendisinisabunlamasından,heryanınıbastırabastıraovmasındanhoşlanırdı.Kadınsabunualıpomuzlarınısertçeovuşturmayabaşladığında,Maheudikdurabilmekiçinbedeninikastı.

“Sonra,Maigrat’yageridöndümveonunlakonuştum,evet!Onunlakonuştum...Merhametetmesigerektiğini,adaletdiyebirşeyvarsabununhesabınıvereceğinisöyledim...Busözlercanınıçoksıktı,gözlerinikaçırıyor,oradankaçıpgidecekmişgibigörünüyordu...”

Adamınsırtındankalçalarınainmişti;hızınıalamayarakenincekıvrımlarınakadaruzanıyor,vücudundaeldeğmedikbirnoktabırakmıyordu,kocasınınheryanını,büyükcumartesitemizliğindeovarakparlattığıüçtenceresigibipırılpırılparlatıyordu.Buarada,tümbedenisarsılıyor,kollarısürekligidip

geldikçekanteriçindekalıyor,soluğukesildiğiiçinsözlerikesikkesikçıkıyordu.

“Sonundabanayapışkanmoruk,”dedi...“Artıkcumartesiyekadarekmeğimizvar,üstelikbanayüzmetelikdeparaverdi...Ondantereyağı,kahvevehindibaaldım,hattasosis,jambonvepatatesdeisteyecektimki,homurdanmayabaşladı...Domuzköftesineyedimetelik,patateslereonsekizmeteliködedim,geriyeüçfrankyetmişbeşmetelikkaldı,budabiryahnivebirhaşlamaiçinyeterli...Nedersin?Zamanımıboşaharcamamışım,değilmi?”

Şimdielinealdığıbirbezleadamıengereksiznoktalarınakadarkuruluyordu.Maheububorcunasılödeyeceğinidüşünmedenkahkahalaratıyor,karısınıkucaklamayaçalışıyordu.

“Bırakbe,uzakdur!Islaksınbenideıslatıyorsun...AmakorkarımMaigrat’nınbazıniyetlerivar...”

Catherine’densözedecektiamavazgeçti.Babayıendişelendirmekneyeyarardı?Sonu

gelmezhuzursuzluklarbaşgösterebilirdi.“Negibibirniyetiolabilirki?”“Meselabizekazıkatmakgibi!Catherine’in,

borçdefteriniiyicegözdengeçirmesigerekecek.”

Maheukarısınabirkezdahasarıldıvebuseferonubırakmadı.Banyofaslıhepböylesonaererdi;Maheude’ün,onunheryanınısıkıcaovuşturması,kolvegöğüskıllarınıgıdıklayacakşekildekurulamasıMaheu’yükeyiflendirirdi.Zatenbusaatlerdemahalleninneredeysetümevlerindebutürkaçamaklaryapılır,bununsonucundadaistenmediğikadarçocukdoğardı.Geceleribütünailebiraradaolduğuiçinrahatyoktu.GününenuygunsaatinintadınıçıkarmakisteyenMaheuşakalaryaparakkarısınımasayadoğruitiyor,bucilveleşmeyihiçbirmaliyetiolmayanyemeksonrasıtatlısıolarakadlandırıyordu.Maheudedesarkıkkarnınıvegöğüslerinisallayaraklafolsundiyeçırpınıyordu.

“Tanrım!Saçmalama!..Estellebizebakıyor!Bekledekafasınıöbürtarafaçevireyim.”

“Aman!Boşversene,üçaylıkbebekneanlayacakki?”

İşinibitirenMaheuyalnızcakurubirpantolongiydi.Temizlenipkarısıylaoynaştıktansonraenbüyükzevki,birsüreiçinbeldenyukarısıçıplakgezmekti.Kansızkızlaraözgübeyaztenininüzerindegörülenvemadencilertarafından“dövme”olarakadlandırılankömürsıyrıklarıveyarıklarındangururduyuyor,kaslıkollarını,mavidamarlımermeriandırangenişgöğsünüsergilemektenkeyifalıyordu.Yazıntümmadencilerbuşekildekapılarınınönüneçıkıyorlardı.Nemlihavayıumursamadanbirsüreliğinekapıyaçıkıp,bahçelerinötesindeaynışekildegöğsüçıplakdolaşanbirarkadaşınaaçıksaçıkbirlafattı.Kapılaraçıkanbaşkalarıdaoldu.Kaldırımlardadolanançocuklarkafalarınıkaldırarak,işçilerinaçıkhavadasergiledikleriyorgunbedenlerinebakıpgülüyorlardı.

HâlâüzerinebirgömlekgeçirmedenkahvesiniiçmekteolanMaheu,karısına,mühendisinpayandalamameselesiyüzünden

nasılöfkelendiğinianlattı.Artıkyatışmış,sakinleşmişti,bukonulardaoldukçasağlıklıdüşünebilenMaheude’ünakılcıöğütlerinikafasınısallayarakonaylıyordu.Maheude,herzamanolduğugibişirketlezıtlaşmanınkimseyeyararsağlamayacağınıtekrarlıyordu.SonrakocasınaMadamHennebeau’nunevleriniziyaretettiğinianlattı.Birşeysöylememeklebirlikteikisidebununlagururlanıyordu.

“Aşağıinebilirmiyim?”diyesorduCatherinemerdiveninüstbaşından.

“Evetevet,babankurumayauğraşıyor.”Gençkızınüzerinde,pazargünlerigiydiği,

katyerleriaşınmışverengisolmuş,kabamavipoplindeneskibirelbisevardı.Siyahtüldensadebirbaşlıktakmıştı.

“Demekgiyindin...Nereyegidiyorsun?”“BaşlığımakurdelealmakiçinMontsou’ya

gidiyorum...Eskisiniçıkardım,çokkirlenmişti.”

“Paranvarozaman?”“Hayır,Mouquetteonmetelikvereceğini

söyledi.”

Annegitmesineizinverdi.Amakapıdançıkmaküzereykenarkasındanseslendi.

“Dinle,kurdelenisakınMaigrat’danalma...hemsanakazıkatar,hemdeparamızvarzanneder.”

“Havakarardığındasokaklardafazlasürtmedenevedön,”diyeeklediensesinivekoltukaltlarınıdahaçabukkurutmakiçinateşinönüneçömelmişolanbaba.

Maheuöğledensonrabahçedeçalıştı.Bahçeyedahaöncepatates,fasulyevebezelyeekmişti;şimdibirgünöncedenberikarıktabekleyenlahanavemarulfidelerinidikiyordu.Bahçeninbuköşesiaileninsebzeihtiyacınıkarşılasada,yeterincepatateseldeedilmiyordu.Maheuekipbiçmeişindeniyianlıyor,hattakomşulartarafındangösterişolaraknitelendirilenenginarıbileyetiştiriyordu.Fidelerinsırıklarınıhazırlarken,Levaquedakendibahçesineçıkıppiposunutüttürmeyebaşladı,biryandandaBouteloup’unsabahekmişolduğugöbekmarullarabakıyordu;kiracısıtopraklauğraşmayısevmese,bahçede

sadeceısırganotlarıbitecekti.Çitinüzerindensohbetetmeyebaşladılar.KarısınıdövdüğüiçinrahatlayıpcoşanLevaque,boşabirçabaylaMaheu’yüRasseneur’ünmeyhanesinegötürmeyeçalışıyordu.Yoksabirbardakbiraonukorkutuyormuydu?Birçomakpartisiçevirirler,arkadaşlarlabirazdolandıktansonradaakşamyemeğiiçinevedönerlerdi.Madençıkışlarındahayatlarıböylegeçiyorduzaten.Bundabirkötülükyoktu,amaMaheuayakdiremekteydi:Marullarıekmezseertesigünesolacaklarınısöylüyordu.Aslındakarısınınyüzmeteliktenartırdığıparanıntekkuruşunabiledokunmakistemediğindenişiyokuşasürüyordu.

Saatbeşivurduğunda,Pierronnegelip,Lydie’ninJeanlin’lebirliktemiçıktığınısordu.Levaque,öyleolmalıdiyecevapverdi,çünküBébertdeortadankaybolmuştu;buveletlerherzamanbirliktehaylazlıkederlerdi.Maheu,karahindibatoplamayagittiklerinisöyleyerekonlarıyatıştırdı;Levaque’labirlikteaçıksaçıklaflarlagençkadınatakılmayabaşladılar.Kadın

kızıyoramaçekipgitmiyordu,ellerinibelinekoyuponlarıterslesede,aslındabukabasözlerdenhoşlanıyordu.ÖfkedenkesikkesikçıkansesitavukgıdaklamasınıandıransıskabirkadınPierronne’unyardımınakoştu.Uzakta,kapıönlerindekibazıkadınlariseçekingendurmaktaydılar.Artıkokuldağılmış,çocuklarınhepsisokağadökülmüştü,ortalıkcıvıldayıpduran,yerlerdeyuvarlananyumurcaklarladoluydu;meyhaneyegitmemişolanbabalarıise,üçdörtkişilikgruplarhalinde,tıpkımadendekigibibirduvardibineçömelmiş,arasıralaflayarakpipolarınıtüttürmekteydiler.Levaque,baldırlarınınsıkıolupolmadığınıanlamakiçinPierronne’uellemeyekalkınca,gençkadınöfkeyleçekipgitti;Maheuekipbiçmeyedevamederken,Levaqueda,Rasseneur’ünmeyhanesinetekbaşınagitmeyekararverdi.

Havaanidenkarardı,nekızın,nedeoğlanlarıngeridönmemişolmasınasinirlenenMaheudelambayıyaktı.Bahsegirebilirdi:Masanınetrafındabirarayageliphepbirlikte

yemeleriaslamümkünolmayacaktı.Üsteliksalatasınıhazırlayacağıkarahindibalardahenüzgelmemişti.Hayırsızçocuk,bukaranlıktabirşeytoplayabilirmiydisanki!Salata,ateşinüzerindeağırağırpişenpatatesli,pırasalı,kuzukulaklı,kızarmışsoğanlıyahniylenegüzelgidecekti!Tümevkızarmışsoğankokuyordu;çabucakacılaşanvemahalleninherbirtuğlasınasinenbuyoksulyemeğininkeskinkokusutauzaktakikırlardanbilehissedilebilirdi.

HavakararırkenbahçedeniçerigirenMaheuhemenbiriskemleninüzerineçöküpbaşınıduvaradayadı.Akşamlarıotururoturmazuyuyakalıyordu.Guguklusaatyediyivurdu,sofrayıkuranAlzire’eyardımetmekiçinayakdireyenHenriveLénorebirtabağıkırmışlardı,BonnemortBabaevedönenilkkişioldu,biranönceyemeğiniyiyipmadenedönmekiçinaceleediyordu.Maheude,Maheu’yüuyandırdı.

“Hadi,bizsofrayaoturalım!..Evinyolunubulacakkadarbüyüdüler.Canımısıkanşey,

salatamızınolmayışı!”

V

Rasseneur’ünyerindebirçorbaiçtiktensonra,çatıdaki,Voreux’yebakandaracıkodasınaçıkanÉtienneyorgunluktantükenmişhaldeelbiseleriyleyatağınaserilmişti.İkigünboyuncadörtsaatbileuyumamıştı.Havakararırkenuyandığında,biraniçinneredeolduğunuanlayamadanşaşkınlıklaetrafınabaktı.Bedenindeöylebirbitkinlik,başındaöylebirağırlıkhissediyorduki,birazhavaalıpakşamyemeğiniyediktensonrayenidenyatmadüşüncesiylegüçlükleyataktankalktı.

Dışarıdahavagiderekyumuşuyor,kurşunigökyüzübakırrenginedönüşüyordu,havanınnemliılıklığınabakılırsauzunsürenkuzeyyağmurlarındanbiriyaklaşmaktaydı.Gecegenişdumantabakalarıhalindeçöküyorkaranlıkovanınenuzakköşelerinikaplıyordu.Buuçsuzbucaksızkızıltopraklardenizininüzerindekialçalmışgökyüzüsiyahtozlarlabütünleşmişgibigörünüyordu,osaatte

karanlıklarıhareketlendirecektekbiresintibileyoktu.Ortalığabircenazemerasiminindonukvekasvetlihüznüçökmüştü.

ÜzerindekiağırlığıatmaktanbaşkabirderdiolmayanÉtiennerasgeleyürümeyebaşladı.ÇukurunundibindeşimdidenkaranlığagömülmüşolanvehenüztekbirfeneribileyanmayanVoreux’nünönündengeçerkenişçilerinçıkışınıizlemeküzerebirsüredurdu.Saataltıolmalıydı.Tumbacılar,vagonyükleyiciler,seyisler,karanlıktabellibelirsizseçilenvegülüşenayıklayıcıkızlarlabirliktegruplarhalindeilerliyorlardı.

ÖnceYanıkvedamadıPierronbelirdi.Kadıntaşsayımısırasındabirgözetmenletartıştığındakendisinedestekolmadığıiçinonaçıkışıyordu.

“Nesünepeherifsin!Hakkımızıyemeyeçalışanalçaklarkarşısındasessizkalmakerkekliğesığarmı?”

HiçyanıtvermedensakinsakinardındangelenPierronsonundadayanamadı:

“Demekşefinboğazınasarılmamı

istiyordun.Sağol!Başımadertaçmayahiçniyetimyok!”

“Ozamanadamadomalsaydınbari!”diyehaykırdıYanık.“Ah!Tanrıaşkına!Keşkekızımbenidinlemişolsaydı!..Kocamıöldürdükleriyetmediğigibibirdeonlaraminnetetmemimibekliyorsun?Hayır,görürsünbak,hepsinincanınaokuyacağım!”

Seslergiderekduyulmazoldu.Étiennebeyazsaçlarıuçuşan,uzun,sıskakollarınıöfkeylesallayanbukartalburunlukadınıgözdenkayboluncayakadarizledi.Amaarkasındaikidelikanlınınkonuştuğunuduyuncakulakkabarttı.OradabeklemekteolanZacharie’yitanımıştı,arkadaşıMouquetyanınageldi.

“Geliyormusun?”diyesorduMouquet.“Birsandviçyiyip,Volkan’akaçarız.”

“Birazdan,şimdiişimvar.”“Neişibu?”Tumbacıarkasınıdöndüveayıklama

hangarındançıkmaktaolanPhilomène’ifarketti.Durumuanlargibioldu.

“Ah!Tamam...benöndengidiyorum.”“Tamam,sanayetişirim.”MouquetyürürkenVoreux’dençıkmakta

olanbabasıihtiyarMouqueilekarşılaştı;ikisidebirbirlerineyalnızcaiyiakşamlardemekleyetindiler.Oğulanayolayönelirken,babakanalboyuncailerlemeyebaşladı.

Zacharie,direnmesinerağmenPhilomène’isapabiryoladoğruiteliyordu.Acelesivardı,başkaseferediyordu;buşekildeyıllardırevliçiftlergibitartışmayadevamettiler.Kışgünü,toprakıslakkenveüzerineuzanacaklarıbuğdaylarhenüzyeşermemişkendışarıdabuluşmanınhiçdehoşbiryanıyoktu.

“Hayırhayır,niyetimbudeğil,”diyesabırsızcamırıldandıZacharie.“Sanasöyleyeceğimbirşeyvar.”

Kızıbelindentutmuş,yavaşçaiteliyordu.Moloztepeciğininyanınageldiklerindeparasıolupolmadığınısordu.

“Neiçingerekiyor?”diyesorduPhilomène.Biranbocalayandelikanlı,ailesiduyarsa

sıkıntıyaratacakolanikifranklıkbirborcu

olduğunusöyledi.“Uydurma!..DeminyanındaMouquet

vardı,yineVolkan’a,oiğrençşarkıcıkarılaragideceksin.”

Zachariekendinisavundu,göğsünevurarakşerefsözüverdi.Sonrakızınomuzsilktiğinigörünce:

“İstersensendebizimlegel...Yanımdaolmanbenirahatsızetmez.Oşarkıcıkarılarlaneişimolabilirki?..Geliyormusun?”

“Yaçocukneolacak?”diyekarşılıkverdiPhilomène.“Ortadasürekliağlayanbirçocukvarsainsanbiryereadımatamıyor.Bırakgideyim,kesinevdeortalıkbirbirinegirmiştir.”

AmaZachariekızıbırakmayıpyalvardı.Mouquet’ninönündeküçükdüşmemeliydi,onasözvermişti.Birerkekhergecetavukgibierkendenyatamazdı.SonundapesedenPhilomèneceketininaltyanınıkaldırıptırnağıylakenardikişinikopardıveastarıniçindenonmeteliklerçıkardı.Madendekifazlamesaiücretleriniannesiçalmasındiyeoradasaklıyordu.

“Gördüğüngibibeştaneonmeteliğimvar.Üçünüsanavereceğim...Amaönceannenievlenmemiziçiniknaedeceğinesözver.Böyleyaşamakcanımataketti!Annemyediğimlokmalarısayıyor...Sözver,öncesözver.”

Tutkusuz,yaşadığıhayattanbezmiş,yaşıgeçkin,hastalıklıbirkızınisteksizsestonuylakonuşuyordu.Zachariesözverdiğini,bununkendisiiçinonurmeselesiolduğunuhaykırdı.Parayıaldığındakızıöptü,gıdıklayarakgüldürdüvePhilomènehiçzevkalmayacağınıbirdahasöylemese,uzunyıllardanberisürenbirlikteliklerininkışmekânıolanbumoloztepeciğinindibindeişidahadailerigötürecekti.Kıztekbaşınamahalleyedönerken,Zachariearkadaşınayetişmekiçintarlalarınarasındakikestirmeyolagirdi.

BununsıradanbirbuluşmaolduğunusananÉtienne,neolduğunuanlamaksızın,onlarıuzaktanöyleceizlemişti.Madencikızlarerkenyaştaserpiliyorlardı;Lille’defabrikakapılarındabeklediği,sefaletinterkedilmişliğindedahaondörtyaşındayken

bozulankızlarıhatırladı.Amabaşkabirkarşılaşmaonudahadaşaşırttı.Durupbaktı.

Moloztepeciğinindibinde,iritaşlarladolubirçukurdaLydie’yisağına,Bébert’isolunaoturtmuşolanküçükJeanlin,ikisineçıkışıyordu.

“Nediyorsunuzsizha?..Karşıçıkarsanıztokadıyersiniz...Söyleyinbakalım,bufikrikimbuldu?”

Gerçektende,fikirJeanlin’eaitti.Birsaatboyunca,kanalınkenarındakiçayırlardadiğerikisiylebirliktekarahindibatopladıktansonrabuncasebzeninkendileriiçinfazlaolduğunudüşünmüştü;mahalleyedönmekyerineMontsou’yagitmiş,Bébert’igözcüdikerek,Lydie’yikarahindibalarısatmaküzereburjuvalarınevlerineyollamıştı.Dahaöncedendeneyimiolduğundan,kızlarınneyiisterlersesatabileceklerinisöylüyordu.Alışverişinheyecanıiçindekızbütünhindibalarısatıvermişamaelineonbirmetelikgeçmişti.Veşimdisıraparayıbölüşmeyegelmişti.

“Buhiçdeadildeğil!”diyekarşıçıktı

Bébert.“Üçebölmemizgerek...Yedisinisenalırsan,bizeikişermetelikkalacak.”

“Nedenadildeğilmiş?”diyekarşılıkverdiöfkelenenJeanlin.“Birkere,bensizdendahafazlatopladım!”

Bébertçoğunluklaçekingenliklekarışıkbirhayranlıkvekendinihepmağdurkılanbirsaflıklaitaatederdi.Yaşçadahabüyükvegüçlüolsada,tokadıyiyipoturduğudaolurdu.Amabukezortadakiparayüzündendireniyordu.

“Bizidolandırıyor,Lydie,öyledeğilmi?..Parayıbizimlepaylaşmazsa,annesinesöyleyelim.”

Jeanlinbirandayumruğunuonunburnunadayadı.

“Birdahatekraretsene.Asılbensizegidip,anneminkarahindibalarınısattığınızısöyleyeceğim...Hemsonra,ahmağıntekisinsen,onbirmeteliğinasılüçeböleceğiz,okadarkurnazsanböldegörelim...İşteikişermetelikleriniz.Çabukalın,yoksacebimeatarım.”

DurumukabullenenBébertikimeteliğialdı.

ÖdükopanLydietekkelimeetmemişti,çünküJeanlin’inekarşı,ezikbirküçükkadıngibikorkuvesevgiylekarışıkbirduygubesliyordu.Jeanlinikimeteliğiuzattığında,itaatkârbirgülümsemeyleeliniaçtı.AmaJeanlinbirdenkararınıdeğiştirdi.

“Hey,senbuparayıneyapacaksın?..Saklamayıbeceremezsen,annenelindenalır.Eniyisibendedursun.Parayaihtiyacınolduğundabendenistersin.”

Böylecedokuzmeteliğeelkoydu.Konuşmasınıengellemekiçingülerekkızınbelinesarılmıştı,kızlabirliktemoloztepeciğininüzerindeyuvarlanıyorlardı.Lydieonunküçükkadınıydı,evlerinde,bölmelerinardından,kapıaralıklarındangördükleriaşkoyunlarınıkaranlıkköşelerdedenemeyeçalışıyorlardı.Herşeyibiliyorlar,amaçokküçükolduklarıiçinbirşeyyapamıyorlar,saatlerceküçüksokakköpeklerigibikoklaşıpoynaşıyorlardısadece.Jeanlinbucilveleşmeleri“annebabaoyunu”diyeadlandırıyordu;kızıalıpgötürmeyekalktığızaman,Lydieonunla

koşakoşagidiyor,içgüdüseltatlıbirürpertiylekendinibırakıyordu;böylezamanlarda,birtürlügerçekleşmekbilmeyenbirşeyinbeklentisiiçinde,sinirliamadaimaitaatkâroluyordu.

BuoynaşmalaradahiledilmeyenBébert,Lydie’yedokunmayakalktığındasopayıyediğinden,diğerikisionunvarlığınaaldırmadaneğlendiklerindeöfkevehuzursuzlukiçindebirkenardabekliyordu.Buyüzdenyapabildiğitekşey,birileriningördüğünüsöyleyerekonlarıkorkutuprahatsızetmekti.

“Yandınız,adamınbirisizigördü.”Bukezyalansöylemiyordu,bukişiyoluna

devametmeyekararverenÉtienne’di.Çocuklaryerlerindenfırlayıpkaçtılar,Étienne,ödlerikopanyumurcaklarlaeğlenerekmoloztepeciğininetrafındandolaşıpkanalboyuncailerlemeyebaşladı.Hiçkuşkusuzbuişleriçindahaçokküçüktüler;amabuonlarınsuçumuydu?Okadarçokşeygörüp,okadarçokşeyişitiyorlardıki,onlarızaptetmekiçin

bağlamakgerekirdi.Neşeligörüntüsünerağmen,Étiennegiderekhüzneboğulmaktaydı.

Yüzadımötedeyenidençiftlererastladı.Réquillart’ayaklaşmaktaydı,yıkıntıhalindekieskimadeninetrafında,Montsou’nunbütüngençkızlarısevgilileriyledolaşıyordu.Sundurmanınüzerindesevişmeyecesaretedemeyenvagonsürücükızlarınilkçocuklarınahamilekaldıklarıbuıssızveterkedilmişmekângençlerinortakbuluşmaalanıydı.Tahtaperdeninyeryeryıkılmışkısımları,boşbiraraziyeaçılıyordu;buarazide,yıkılmışikikömüryüklemehangarınınkalıntılarıveayaktakalmışköprüayaklarınıniskeletlerivardı.Artıkkullanılmayanvagonlarsağasoladağılmış,yarıçürümüşeskikalaslarüstüsteyığılmıştı;bubölgedeyenidenyeşermeyebaşlayanbitkiörtüsü,sıkotlarla,şimdidenbüyümeyebaşlayangençağaçlarlakaplıydı.Buradakendilerinievlerindeymişgibihissedenkızlarınherbirineaitgizlibiroyukvardı;delikanlılaronlarıkalaslarınüstüne,direklerinarkasına,vagonlarıniçine

yatırıyorlardı.Kimseyantarafındakilerealdırışetmeden,neredeysedirsekdirseğeuzanıyorlardı.Artıkçalışmayanbumakineninçevresinde,kömürkusmaktanusanmışbukuyununyanındayaşananşeyyaratılışınbirintikamıgibiydi;özgüraşk,içgüdününtahrikiyle,kadınlığageçmekteolanbugençkızlarınkarınlarınabebekleryerleştirmekteydi.

Yinedebueskimadeninbirbekçisivardı;işletme,yıkıkgözetlemekulesininaltındabulunanveterkettiğiikiodayıihtiyarMouque’atahsisetmişti,yapıiskeletininayaktakalmışsonparçalarıdaheranyıkılabilirvebuikiodayıyerlebiredebilirdi.HattaihtiyarMoquetavanınbazıyerlerinipayandalamakzorundakalmıştı.Ailecegülgibigeçinipgidiyorlardı;kendisiveMouquetbirodada,Mouquetteisediğerodadakalıyordu.Pencerelerdetekbircamkalmadığıiçinonlarıtahtaparçalarıçakarakkapatmayakararvermişti,içerisiaydınlıkolmasadasıcaktı.Zatenbubekçininhiçbirşeyegözkulakolduğuyoktu,Voreux’dekiatlarınınbakımıyla

uğraşıyor,komşuocağınhavalandırmabacasıolarakkullanılankuyunundışındahiçbirşeyinfaalolmadığıRéquillartyıkıntılarıylahiçilgilenmiyordu.

İşteMouqueBabayaşlılıkgünlerinibuşekildeâşıklarınarasındageçiriyordu.Mouquette,dahaonyaşındanitibaren,Lydiegibiürkekveçelimsizbiryumurcaktanfarklıolduğunugöstermiş,bıyıklarıyeniterleyengençlereyaraşıretlibutlubirkızolarakeskimadeninherköşesindeonlarladüşüpkalkmayabaşlamıştı.Saygılıdavrandığı,evehiçbirzamanbirdelikanlıyıgetirmediğiiçinbabasıbudurumagözyumuyordu.Zatenihtiyaradamaşksahnelerinealışıktı.Voreux’yegidipgelirken,deliğindenherçıktığında,ayağıillakiotlarınüzerineuzanmışbirçiftetakılırdı.Çorbasıiçinodunyadatavşanıiçinottoplamaküzerearazinindiğerucunagittiğindedurumdahadakötüydü;Montsoulukızlarınşehvetliyüzleribirerbirerhavayakalkarken,yollarauzananbacaklaraçarpmamakiçingözünüdörtaçmasıgerekirdi.Zatenzamanla

bukarşılaşmalarkimseyirahatsızetmemeyebaşlamıştı;nesadeceyerekapaklanmamayaçalışanihtiyarı,nedebudoğalolayıyadırgamayansakinbirihtiyarınölçülüadımlarıylauzaklaşırkensevişmelerinigörmezdengeldiğikızları.Kızlarbusaattegeleninoolduğununasılbiliyorlarsa,MouqueBabadatıpkıbahçelerdekiarmutağaçlarındaçiftleşençapkınsaksağanlardanhaberdarolduğugibibukızlarınvarlığındandahaberdardı.Ahşugençler!Kendilerinisevişmeyenasıldakaptırıyorlardı!Bazen,buhoppalarınkuytulardangelenseslisoluklarıkarşısındakafasınıöteyanaçevirir,çenesinisessizbirüzüntüylesağasolasallardı.Canınısıkantekbirşeyvardı:İkiâşıkodasınınduvarınayaslanaraköpüşmeyiâdethalinegetirmişlerdi.Uykusunukaçıranbudeğildi,amaöylebirdayanıyorlardıkisonundaduvarıyıkacaklardı.

AkşamyemeğindenöncesektirmedenyürüyüşeçıkanBonnemortBaba,herakşamihtiyarMouque’auğrardı.İkieskidostpek

konuşmaz,birliktegeçirdikleriyarımsaatboyuncaonkelimedenfazlaetmezlerdi.Amabirlikteolmak,konuşmayagerekduymadaneskianılaradalmakonlarıkeyiflendirirdi.Réquillart’dabirkalasınüzerineyanyanaotururlar,birikisözeder,sonrabaşlarınıöneeğiphayalleredalarlardı.Kuşkusuzböylecegençlikgünlerinedönüyorlardı.Etraflarındaçapkındelikanlılarsevgililerinineteklerinikaldırır,öpücükvegülüşmesesleriduyulur,ezilentazeotlardankızlarınsıcacıkkokularıyükselirdi.BonnemortBabadakırküçyılöncekarısınamadenocağınınarkasındasahipolmuştu;vagonsürücülüğüyapankızöylesineçelimsizdiki,rahatçasarılabilmekiçinonubirkömürarabasınaoturturdu.Ah!nedegüzelgünlerdi!Sonundaikiihtiyar,çoğunluklabirbirlerineiyiakşamlarbiledemeden,birbaşselamıylaayrılırlardı.

Yinedeoakşam,Étienneorayagelirken,mahalleyedönmekiçinoturduğukalastankalkanBonnemortBabaMouque’aşöylediyordu:

“İyigeceler,ihtiyar!..Söylesene,Roussie’yitanıyormuydun?”

Mouquebiraniçinsustu,omuzlarınıhafifçesalladı,sonraevinegirerken:

“İyigeceler,ihtiyar,iyigeceler!”dedi.AzsonraÉtiennegelip,kalasınüstüne

oturdu.Nedeninibilmiyorduama,içindekihüzüngiderekartmaktaydı.Uzaklaşanihtiyarınardındanbakarken,sabahburayagelişini,sertleşenrüzgârınbususkunadamdansöküpaldığısözcüklerihatırlıyordu.Bunebüyükbirsefaletti!Heleşubudalakızlaryokmuydu!Günboyuncayorgunluktancanlarıçıktığıhaldeakşamlarıburayagelipçocukpeydahlıyor,çalışmayaveacıçekmeyemahkûmvarlıklarahayatveriyorlardı.Karınlarınıaçlıktanölecekyavrularladoldurdukçabuyoksulluğunsonugelmeyecekti.Oysafelaketinyaklaştığınıfarkedip,rahimlerinitıkamaları,bacaklarınısıkıcakapamalarıgerekmezmiydi?Belkidebukaramsardüşüncelereyolaçanşey,busaattediğerleriçifterçifterkeyifsürmeyegiderken

kendisininyalnızolmasıydı.Sıcakvenemlihavasoluğunukesiyor,henüzseyrekolanyağmurdamlalarıalevalevyananellerinedüşüyordu.Evet,bütünkızlarınkaderibuydu,durummantığıaşıyordu.

Étiennekaranlıktakımıldamadanotururken,Montsou’daninenbirçiftonugörmedenyanındangeçip,Réquillard’ınboşarazisinegirdi.Kuşkusuzbakireolangençkızalçaksesleyalvarıpdirenirken,hiçkonuşmayandelikanlıonualtındaküflühalatlarınyığılıbulunduğu,hangarınsağlamkalmışkaranlıkbirköşesinedoğruitiyordu.BunlarCatherinevesırıkChaval’di.AmaÉtienneyanındangeçerlerkenonlarıtanıyamamıştı,düşüncelerininakışınıdeğiştirenbirşehvetduygusuylabuçiftigözleriyleizliyor,işinsonunumerakediyordu.Nedenmüdahaleetsindiki?Kızlarhayırdiyorlarsa,öncekendilerinedildökülmesiniistedikleriiçindi.

Catherine,İkiYüzKırklarmahallesindençıktıktansonrataşdöşeliyoldanMontsou’ya

gitmişti.Madendeparakazanmayabaşladığıonyaşındanberi,madenciailelerininsınırsızözgürlüğüiçindehertaraftatekbaşınagezerdi;onbeşyaşınagelmesinerağmenhiçbirerkeğinonahenüzsahipolmamasınınnedeni,ergenliğiningecikmesiydi,ergenlikbunalımınadadahagirmemişti.İşletmeşantiyelerininönünegelince,yolunkarşısınageçtivebirçamaşırhaneyegirdi,Mouquette’iiçerdebulacağındanemindi;çünkükızgününüsabahtanakşamakadarorada,birbirlerinekahveısmarlayankadınlarlageçirirdi.AmaCatherine’incanısıkıldı,ısmarlamasırasıMouquette’egelmişti,kızbütünparasınıkahvelereharcadığındankendisinevaatettiğionmeteliğiveremedi.Catherine’iavutmakiçinonadabirfincansıcakkahveısmarladılar,amanafileydi.Arkadaşınınbirbaşkakadındanborçalmasınıdaistemedi.Birdenbiretutumluolmayakararverdi,batılinançtankaynaklananbirtürkaygıydıbu,kurdeleyişimdisatınalacakolursa,başınabirfelaketgetireceğineinanıyordu.

Aceleyletekrarmahalleninyolunututtu;Montsou’nunsonevlerininhizasınagelmişkenPiquette’inmeyhanesininkapısındaduranbiradamonaseslendi.

“Hey!Catherine,nereyekoşturuyorsunböyle?”

BusırıkChaval’di.Catherine’incanısıkıldı,ondanhoşlanmıyordeğildi,amakeyfikaçmıştıbirkere.

“Gelbirşeyleriç,küçükbirkadehtatlışarabanedersin?”

Teklifikibarcageriçevirdi:Havakararıyordu,evdenmerakederlerdi.KızınyanınagelenChavalsokağınortasındaonayalvarıyordu.Uzunsüredenberiniyeti,Catherine’i,Piquette’inmeyhanesininüstkatındakigenişkaryolalıodasınagelmeyeiknaetmekti.Süreklireddettiğinegörekendisindenkorkuyorolmalıydı.Kıziyiniyetlegülüyor,çocukyapılmayanhaftagelirimdiyordu.Derkenlaflafıaçıncanasılolduğunuanlayamadansözüsatınalamadığımavikurdeleyegetirdi.

“Bensanaalırım!”diyehaykırdıChaval.Catherinekızardı,kurdelesinekavuşmayı

çokistesede,eniyisininbuteklifidegeriçevirmekolduğunudüşündü.Birdenaklınaondanborçalmakgeldi,sonundaChaval’inkendisiiçinharcayacağıparayıiadeetmekoşuluylarazıoldu.Budurumyenidenşakalaşmayabaşlamalarınayolaçtı;eğerChaval’leyatmazsaparayıiadeedeceğikonusundaanlaştılar.AmadelikanlıMaigrat’yagitmektensözedinceortayayenibirsorundahaçıktı.

“Hayır,annemMaigrat’yagitmemiistemiyor.”

“Boşversene,gittiğinheryerionasöylemekzorundamısın?..Montsou’nunenşıkkurdelelerionda!”

Maigrat,sırıkChaval’leCatherine’in,düğünhediyelerinialmakiçingelmişikinişanlıgibidükkânındaniçerigirdiklerinigördüğündekıpkırmızıkesildi,mavikurdelelerikendisiyledalgageçilenbiradamınöfkesiylegösterdi.Gençlerkurdeleyialıpdışarıçıktıklarında,

kapınınönündedikilipalacakaranlıktauzaklaşmalarınıizledi;hırsınıkendisineçekingenbirseslebirşeydanışankarısındançıkardı,onaküfürleretti,önündedizçöküpayaklarınıöpmelerigerekirkenminnetbileduymayanbuaşağılıkinsanlarıgününbirindeyaptıklarınapişmanedeceğinihaykırdı.

SırıkChavalyoldaCatherine’eeşlikediyordu.Kollarınısallayasallayakızınyanındayürümekteydi;onukalçalarıylahafifçeiterekbellietmedenyönlendiriyordu.KızbirdenanayoldanayrılıpRéquillart’ındaracıkyolunagirdiklerinifarketti.Amakızmayazamanbulamadı:BelinesarılanChavalokşayıcısözlerleonusersemletiyordu.Korkmaklaaptallıkediyordu!Onungibiçıtıpıtı,ipekgibiyumuşacık,insandaçıtırçıtıryemeisteğiuyandıracakkadartatlıbirkızakötülükyapmakistermiydihiç?CatherineChaval’insoluğunukulağında,boynunda,hissediyor,tümbedeniürperiyordu.Soluğukesilmişhaldesöyleyecekbirşeybulamıyordu.Doğrusuadamonuseviyorgibiydi.Cumartesiakşamı

mumusöndürdüktensonra,böylebirdurumlakarşılaşsaneyapacağınıdüşünmüştü;sonra,rüyasındaduyduğuhazladirencikırılarakonahayırdiyemediğinigörmüştü.Pekiaynıdüşünceşimdiondanedentiksintivepişmanlıkduygularıuyandırıyordu?Ensesinibıyıklarıylahafifhafifgıdıklarken,kızgözlerinikapıyor,kapalıgözkapaklarınıngerisindebirbaşkaerkeğin,sabahgördüğüdelikanlınınsiluetibeliriyordu.

Catherinebirdenbireetrafınabakındı.ChavalonuRéquillart’ınyıkıntılarınagetirmişti,yıkılmışhangarınkaranlığındaürpererekgeriledi.

“Yo!Hayırhayır,”diyemırıldandı,“yalvarırım,benibırak!”

Erkeğinkarşısındaduyduğukorkuaklınıbaşındanalıyordu;kızlargönüllüolduklarındaveerkeğinhedefeçokyaklaştığınıhissettiklerindedahibirsavunmaiçgüdüsüylebedenlerininkasılmasınayolaçankorkuydubu.Bekâretkonusundaöğrenmesigerekenhiçbirşeykalmadığıhalde,henüzacısını

tatmadığıbirdarbeden,biryaradankorkargibi,bekâretinikaybetmedüşüncesiyledehşetekapılıyordu.

“Hayırhayır,istemiyorum!Henüzçoktoyumdiyorumsana...Sözveriyorum,dahasonra,enazındanvücudumgelişsin.”

Chavalboğukbirseslehomurdandı:“Ahmak!Korkacakbirşeyyok...Sanane

zararıolacakki?”Dahafazlakonuşmadı.Kızısıkısıkı

tutmuş,hangarınaltınadoğruitiyordu.Catherineeskihalatlarınüzerinesırtüstüdüştü,direnmektenvazgeçti,madencikızlarızamanındanönce,neredeyseçocukyaştanitibarencinselliğeyöneltenogelenekselboyuneğişleerkeğeteslimoldu.Ürkekkekelemelerikesildi,şimdiyalnızcaChaval’inateşlisolumalarıduyuluyordu.

Étiennehiçkımıldamadanseslerekulakkabartmıştı.İştebirtanesidahakadınlığaadımatıyordu!Buseferoyungözlerininönündegerçekleşmiş,içinibirhuzursuzluk,öfkeylekarışıkbirkıskançlıkkaplamıştı,oturduğu

yerdenkalktı.Çekinipsakınmadankalaslarınüzerindenatlıyordu,çünküoikisietraflarıylailgilenemeyecekkadarmeşguldüler.Yoldayüzadımkadarilerlemiştiki,geriyedönüpbaktığındaonlarındaayağakalkıpmahalleyedoğruyürüdüklerinigörerekafalladı.Erkekkızınbelinesarılmış,adetabirminnetduygusuylaonusıkısıkıtutuyor,hâlâkulağınabirşeylersöylüyordu;kıztelaşlıgörünüyor,biranönceevedönmekistiyordu,geciktiğiiçinhuzursuzolmuşgibiydi.

Ozaman,Étiennebirarzuyakapıldı,onlarınyüzlerinigörmekistiyordu.Bununahmakçabirarzuolduğunudüşünüpadımlarınısıklaştırdı.Amaayaklarıgitmiyordu,sonundailksokaklambasınınhizasınageldiğinde,karanlıkbirköşeyesaklandı.CatherinevesırıkChaval’itanıdığındaşaşkınlıktandonakaldı.Öncetereddütetti:Bumavielbiseli,başlıklıgençkızCatherinemiydi?ÜzerindepantolonvebaşındabaşlığıylagörmüşolduğuoveletbuChavalmiydi?DemekazönceyanındangeçerkenCatherine’i

buyüzdentanıyamamıştı.Amaartıkhiçkuşkusuyoktu,berrakvederinbirpınarınsuyugibidupduruveyeşilgözlerinitanımıştı.Vaykaltak!Étiennekızıhakirgörüyor,nedeninibilmedenondanintikamalmakiçinyanıptutuşuyordu.Üsteliküzerindekikızgiysilerihiçyakışmamıştıona:Korkunçgörünüyordu.

CatherineveChavalyavaşçageçipgitmişlerdi.Gözetlendiklerininfarkındadeğillerdi,Chavalkızıdurdurupkulağınınarkasınaöpücüklerkonduruyor,kızdabuokşayışlarınetkisiyleadımlarınıyavaşlatarak,gülüpduruyordu.GeridekalanÉtienneonlarıizlemekzorundaydı,salınarakyürüdükleriiçinyolukapatmalarınakızıyor,yinedeöfkesinikabartanbusahneyiizlemeyedevamediyordu.Demekkızınsabahsöylediğişeydoğruydu:Henüzkimseninsevgilisideğildi.Étienneonainanmamış,ötekigibidavranmamakiçinonuöpmektenkaçınmıştı!Kızıkendielleriylebirbaşkasınateslimetmişvebudalalığıonlarınamussuzcagözetleyecekkadarileri

götürmüştü!Bunudüşündükçeçılgınadönüpyumruklarınısıkıyordu,gözünüöylebirkanbürümüştükibuadamıçiğçiğyiyebilirdi.

Gezintiyarımsaatsürdü.ChavalveCatherineVoreux’yeyaklaştıklarındadahadayavaşladılar,kanalboyundaikikez,moloztepeciğininkenarındaüçkezdurdular;şimdiçokneşeliydiler,sevimlioyunlarlacilveleşiyorlardı.Étiennedefarkedilmekendişesiyleonlarlabirliktedurupbeklemekzorundakalıyordu.İçindekibüyükpişmanlıklayetinmekistiyordu:Kızlarakibardavranmanınneleremalolduğukonusundadersinialmıştı.Voreux’yügeçtiktensonra,gidipRasseneur’deakşamyemeğiniyemekyerineonlarımahalleyekadarizlemeyedevametti;onbeşdakikaboyuncakaranlıktadikilip,Chaval’inCatherine’ievinebırakmasınıbekledi.Veartıkayrıldıklarındaneminoluncayolunadevametti;birodayatıkılamayacakkadarsıkıntılıveüzgünolduğuiçinhiçbirşeydüşünmedentauzaklara,Marchiennesyolunakadaryürüdü.

Étiennebirsaatsonra,dokuzadoğru,sabah

dörttekalkabilmesiiçinyemekyiyipyatmasıgerektiğinidüşünerekmahalleyedöndü.Köy,geceninkaranlığınabürünmüş,çoktanuykuyadalmıştı.Kapalıkepenklerdentekbirışıkbilesızmıyor,evlerincephelerihoruldayankışlalarınağıruykusuiçindesıralanıpgidiyordu.Günsonaermiş,işçileryorgunluğunveyemeğinverdiğiağırlıklasofradankalkıpyatağaserilmişlerdi.

BirmakinistveikiişçiRasseneur’ünaydınlıksalonundabiralarınıiçiyorlardı.AmaiçerigirmedenönceÉtiennedurupsonbirkezdahakaranlıklarabaktı.Sabahşiddetlifırtınasırasındaburayageldiğindegördüğüuçsuzbucaksızkaranlıkyinegözlerininönündeydi.Karşısında,birkaçfenerinsolgunışığıylabellibelirsizaydınlananVoreuxvahşibirhayvangibiçöreklenmişti.Moloztepeciğininüzerindekiüçkazan,kankızılıbireraygibiyanıyor,arasıraBonnemortBaba’ylasarıbeygirinindevasakaraltılarınıgörünürkılıyordu.Düzovanınötesindeheryerkaranlığagömülmüştü;Montsou’da,

Marchiennes’de,VandameOrmanı’nda,enginpancarvebuğdaydenizindeyalnızca,uzaklardakifenerlergibi,yüksekfırınlarınmaviateşleriylekokfırınlarınınkızılateşlerigörülmekteydi.Gece,yavaşyavaşsularagömülüyordu,hafifhafifamaaralıksızyağanyağmurbuhiçlikdünyasınıtekdüzedamlalarıaltındaezmekteydi;artıktekbirsesduyuluyordu,gecegündüzçalışantahliyepompasınınderinveağırsoluğu.

Üçüncübölüm

I

ErtesigünvedahasonrakigünlerdeÉtiennemadenocağındaçalışmayadevametti.Ortamagiderekalışıyor,ilkbaşlardakendisineoldukçaçetingörünenbuişevebuyenialışkanlıklaraayakuydurmayabaşlıyordu.İlkonbeşgününyeknesaklığınıtekbirolaybozdu,geçicibirateşyüzündenkırksekizsaatyataktançıkamadı,başıateşleriçindeyanıyor,yarıbilinçsizbirhaldevagonunukendisiningeçemeyeceğikadardarbiryoldasürdüğünügörüyordu.Acemilikdönemininzorluğundan,aşırıyorgunluktankaynaklananbirhastalıktıbu,kısasüredeatlattı.

Günlerbirbirinitakipetti,haftalar,aylarakıpgeçti.ArtıkÉtiennedearkadaşlarıgibisaatüçtekalkıyor,kahvesiniiçiyor,MadamRasseneur’ünbirgünöncedenhazırladığıikidilimyağlıekmeğinialıpyoladüşüyordu.Hersabahmadenegiderken,yatmaküzereevegidenihtiyarBonnemort’lakarşılaşıyor,

öğledensonraçıktığındaiseişbaşıyapmayagelenBouteloup’arastlıyordu.Şimdionundabirbaşlığı,pantolonu,incekumaştanceketivardı,odasoğuktantitriyor,barakadakiharlıateşinönündeodasırtınıısıtıyordu.Sonrasıra,soğukhavaakımlarınındolaştığıkömürboşaltmahangarındayalınayakbeklemeyegeliyordu.Amayeryerbakırlakaplıkalınçelikaksamıkaranlıktaparıldayanyukardakimakineilgisiniçekmezolmuştu;birgecekuşugibikapkarakanatlarıylasessizcesüzülenhalatlar,verilenişaretlerin,yağdırılantalimatların,demirraylarısarsanvagonlarıngürültüsüarasındabiteviyeinipçıkanasansörlerdeonuhiçilgilendirmiyordu.Lambasıiyiyanmıyordu,lanetolasılambacıtemizlememişolmalıydı;uyuşukluğundanancak,kızlarınkabaetlerindeşaklayanşakacışaplaklarlaMouquethepsiniasansöreitelediğizamansıyrılıyordu.Asansörhareketegeçiyor,kuyunundibinebirtaşgibiiniyor,amaÉtiennegünışığınıngözdenkayboluşunugörmekiçinbaşınıbileçevirmiyordu.Halatlarınkopupasansörün

boşluğauçacağıhiçaklındangeçmiyor,yağmurgibiinensularınaltındakaranlıklaragömüldükçekendiniyuvasındahissetmeyebaşlıyordu.AşağıdaPierronyapaybiryumuşaklıklakendilerineasansörünkapısınıaçtığında,işçilertıpkıbirsürügibi,ayaklarınısürüyerekçalıştıklarıdamarlaradağılıyorlardı.ÉtienneartıkmadendekigalerileriMontsousokaklarındandahaiyitanıyor,nerededönmesi,neredekafasınıeğmesi,neredesubirikintisindenkaçınmasıgerektiğinibiliyordu.Yeraltındakiikikilometrelikyolalambasınıyakmadanellericebindeyürüyecekkadaralışmıştı.Herseferindeaynıkarşılaşmalargerçekleşiyordu:Birçavuşgeçenişçilerinyüzlerinilambasıylaaydınlatıyor,MouqueBababirbeygiriçekerekgötürüyor,BébertbaşınısallayaraksoluyanSavaş’ısürüklüyor,Jeanlinhavalandırmakapılarınıkapatmakiçinkatarınardındankoşturuyor,tombulMouquetteilesıskaLydieisevagonlarınıitiyordu.

Étienneocağınnemindenveboğucu

havasındandagiderekdahaazrahatsızolmayabaşlamıştı.Şimdibacayatırmanmaktahiçzorlanmıyordu,sankikemikleriesnekleşmişti,eskidenbirelinifedaetmedengeçemeyeceğiyarıklardanartıkrahatlıklageçebiliyordu.Kömürtozlarınırahatçasoluyor,gözlerikaranlıktagörüyor,terlemesinidertetmiyor,sabahtanakşamakadarsırılsıklamgiysileriyledurmaktanrahatsızolmuyordu.Zatenartıkgücünüboşaharcamıyordu,epeyibecerikazanmıştı,elininçabukluğuylatümmadendekilerihayretedüşürüyordu.Üçhaftaiçindeadımadenineniyivagonsürücüleriarasındaanılırolmuştu:Kimsevagonunurampayakadaronunkadarhızlısüremiyor,onunkadardüzgünboşaltamıyordu.Küçükcüssesiheryerdenkolaycageçmesinisağlıyor;incevebeyazkollarıbirkadınınkileriandırsada,işiniöyleesaslıgörüyordukinarintenininaltındabukollarbirerçeliğiandırıyordu.Yorgunluktansoluğukesilsede,gururunayediremediğiiçinaslayakınmıyordu.Onayalnızcaşakadananlamadığı,üstüne

varıldığındahemenöfkelendiğiiçinsitemediliyordu.Yinedeherkestarafındankabulgörmüştü,onuhergeçengünbirazdahamakineyedönüştürenbuezicirutinişinüstesindenbaşarıylageldiğiiçingerçekbirmadencigözüylebakılıyordu.

ÖzellikledeMaheuonakarşıbüyükbiryakınlıkduyuyordu,çünküdüzgünyapılanişesaygıduyardı.Hemsonra,odadiğerlerigibibuçocuğunkendisindendahaeğitimliolduğunuhissediyordu:Onuokuryazarken,taslaklarçizerkengörüyor,şimdiyekadarhiçbilmediğişeylerdensözettiğiniduyuyordu.Budurumonuşaşırtmıyordu,madencilermakinistleregöredahakalınkafalı,dahakabasabaadamlardıçünkü;onuasılhayretedüşürenbuufaklığınaçlıktanölmemekiçinmadendeçalışmacesaretinigöstermesiydi.Ocaktatesadüfençalışmayabaşlayanişçilerarasındaişineböyleuyumsağlayanbirinedahaöncerastlanmamıştı.Buyüzden,acilenpayandalamayapılmasıgerektiğinde,işiniengellemekistemediğikazmacılardanbiriyerine,

çalışmasınıntitizliğivegüvenilirliğindeneminolduğuÉtienne’igörevlendiriyordu.Şefleribulanetolasıpayandalamaişikonusundaüzerineçokgeliyorlardı;heranmühendisNégrel’inDansaert’lebirlikteçıkagelip,bağırıpçağırarakherşeyiyenibaştanyaptırmayakalkmasındankorkuyordu;amahiçbirşeydenmemnunolmazmışgibigörünenveişletmenineryadageçradikalönlemlerebaşvuracağınıtekrarlayıpduranbubeylerin,kendivagonsürücüsününvurduğupayandalarıbeğendiğinifarketmişti.Amaişlerpekyolundagitmiyor,madendeiçteniçebirhoşnutsuzlukyaşanıyordu;sonderecesakinbiradamolanMaheubilesonundayumruklarınısıkmayabaşlamıştı.

ÖnceZacharieileÉtiennearasındabirçekişmebaşgösterdi.Birakşamneredeysesilletokatbirbirlerinegireceklerdi.Yinede,iyibirçocukolanvehoşlanmadığışeyleriumursamayanZachariekendisinedostçaikramedilenbirbardakbirakarşısındahemenyumuşamış,yeniişçininüstünlüğünükabuletmekzorundakalmıştı.Levaquedaartık

Étienne’eyakındavranıyor,aynıdüşünceleripaylaştığınısöylediğivagonsürücüsüylesiyasisohbetlerediyordu.ÉtienneişçilerarasındayalnızcasırıkChaval’inkendisinegizlibirdüşmanlıkbeslediğinihissediyordu,yinedearalarındabirküslükyoktu,tamtersinearkadaşolmuşlardı;amaşakalaştıklarındabirbirleriniyiyecekmişgibibakıyorlardı.Catherineikisininarasında,yenidenobezginvekaderineboyuneğmişkıztarzınabürünmüştü,ikibüklümvagonunuitiyor,kendisineyardımetmesırasıgelenişarkadaşınahepkibardavranırken,kendisiniaçıkaçıkokşayansevgilisininisteklerineitaatediyordu.Herkesinkabullendiğibuilişkiyeailesidesesçıkarmıyordu;Chavalkızıherakşammoloztepeciğininarkasınagötürüyor,sonrakapısınınönünekadargetiriyor,ayrılırlarkendetümmahalleningözüönündeonusonbirkezdahaöpüyordu.BukonudakesinbirtavırbenimsediğinidüşünenÉtiennebugezintilerkonusundaCatherine’etakılıyor,madendekikızlarlaoğlanlarınbirbirlerinesöyledikleri

türdenaçıksaçıksözlerediyordu;Catherinedeonaaynıüsluplakarşılıkveriyor,sevgilisiylearasındageçenleriballandıraballandıraanlatıyor,amagençadamıngözlerikendisininkilerlebuluştuğunda,allakbullakoluprengisoluyordu.Herikisidebaşınıçeviriyor,içlerinegömdüklerivedışavuramadıklarıduygularınetkisiyle,aralarındabirdüşmanlıkvarmışgibibazenbirsaatboyuncabirbirleriylekonuşmuyorlardı.

İlkbahargelmişti.KuyudançıktığıbirgünÉtienne,yüzündenisanayınınılıksoluğunuhissetmiş,tazetoprağın,yeşerençimenlerin,temizhavanınkokusunualmıştı;veşimdi,hiçbiryazmevsiminindağıtamayacağırutubetlikaranlığınveyerindibindekiosonugelmezkışınortasındakionsaatlikçalışmanınardındanyukarıherçıkışındailkbaharkendinidahaçokhissettiriyor,bedeninidahafazlaısıtıyordu.Günlerhâlâuzamaktaydı,mayısayındaÉtienne,güneşdoğarkenmadeneinmeyebaşlamıştı,osıradalalrenginebürünengökyüzüVoreux’yübirtankızıllığıyla

sarmalıyor,tahliyepompalarındançıkanbeyazbuharpespembehavayayükseliyordu.Artıkkimsesoğuktantitremiyor,çayırkuşlarıyükseklerdeşakırken,ovanınuzaklarındanılıkbiresintigeliyordu.Saatüçteyukarıçıktığındaysa,iyiceyakıcıhalegelerekufkututuşturan,kömürisiylekaplıtuğlalarıkızılaboyayangüneşÉtienne’ingözlerinikamaştırıyordu.Haziranda,buğdaylarbayağıboyatmışlar,pancarlarınkoyuyeşilininyanındamavimsiyeşilrenkleriylegözeçarparhalegelmişlerdi.Ovaenufakbiresintidedalgalananuçsuzbucaksızbirdenizdiadeta,Étienneonungündengüneyayılıpgenişlediğinigörüyor,hattakimiakşamlarsabahkinegöredahayeşilbulupşaşırıyordu.Kanalboyundakikavakağaçlarıyapraklarladonanmaktaydı.Moloztepeciğiniotlaristilaediyor,çayırlarçiçeklerlekaplanıyor,altındasefaletveyorgunluktaniniminiminlediğibutopraktanyenibiryaşamfışkırıyordu.

Étienneakşamlarıdolaşmayaçıktığındaartıksevgilileriürküttüğüyermoloz

tepeciğininarkasıdeğildi.İzlerinibuğdaytarlalarındasürüyor,buçapkınkuşlarınnerelerdeyuvakurduğunusararanbaşaklarınveirikırmızıgelinciklerinsalıntısındananlıyordu.ZacharievePhilomèneeskikarıkocaalışkanlığıylaburayageliyorlardı.SürekliolarakLydie’ninpeşindeolanYanıkAnaonuherseferindeJeanlin’lebirlikteyakalıyordu,amaöylekuytularagizleniyorlardıki,bulunduklarıyerdençıkarmakiçinüstlerinebasmakgerekiyordu;Mouquette’egelince,oheryerdesürtüyordu,herhangibirtarladan,onusırtüstüuzanmış,başıekinleriniçinde,ayaklarıhavadagörmedengeçipgitmekmümkündeğildi.Amaherkesistediğiniyapmaktaözgürdü,gençadamsadeceCatherineveChaval’lekarşılaştığıakşamlarbudurumuayıpsayıyordu.Onlarıikisefergörmüştü,Étienneyaklaşırkeniyiceyereyatmışlar,ekinsaplarıbirdahadakımıldamamıştı.Birbaşkaseferinde,darbirpatikadailerlerkenCatherine’indurugözleribaşaklarınhizasındabeliripsonrada

kaybolmuştu.Böyleanlarda,uçsuzbucaksızovaonadaracıkgeliyor,akşamıRasseneur’ünyerinde,Avantage’dageçirmeyitercihediyordu.

“MadamRasseneur,banabirbiraverirmisiniz?..Hayır,buakşamçıkmayacağım,bacaklarımtutmuyor.”

Vehepdiptekimasadabaşınıduvaradayayarakoturanbirarkadaşınadönüyordu.

“Souvarine,sendebiraistermisin?”“Hayır,teşekkürler.”Étienne,Souvarine’leburadatanışmıştı.

Voreux’demakinistti,üstkattakendiodasınınyanındakimobilyalıodadakalıyordu.Otuzyaşlarındaince,sarışınbiradamdı,zarifbiryüzü,gürsaçlarıvehafifbirsakalıvardı.Beyaz,sivridişleri,inceburunvedudakları,pembetenionayumuşakamainatçıbirkızhavasıveriyor,çelikgrisigözlerindeçakanşimşeklerbuyumuşaklığavahşibiranlamkatıyordu.Yoksulişçiodasındakâğıtlarvekitaplarladolubirsandıktanbaşkaeşyasıyoktu.Rusasıllıydı,kendindenaslasözetmez,

hakkındakisöylentilerekulakasmazdı.Yabancılaraoldukçakuşkuluyaklaşanmadenişçileri,birburjuvanınkiniandıranküçükellerinebakarakonunbaşkasınıfamensupolduğunuanlamışlar,öncelerihakkındabirhikâyeuydurmuşlardı,işlediğibircinayetincezasındankaçıyordu.Ancakkendilerinesonderecekardeşçevemütevazıdavrandığını,cebindekibozukparalarımahalleninyumurcaklarınadağıttığınıgördüklerinde,bukezdesiyasimülteciolduğusöylentileriyayılmıştı,böyleceonuaralarınakabuletmişler,bubelirsizsiyasimültecilafındasuçubilebağışlatanbirözür,birçileyoldaşlığıgörmüşlerdi.

Étienne,ilkhaftalarda,onunsonderecesakınımlıbiriolduğunudüşünmüştü.Geçmişiniancakçoksonralarıöğrendi.Souvarine,Tulaeyaletindesoylubiraileninsonçocuğuolarakdünyayagelmişti.Sen-Petersburg’datıpeğitimigörürken,tümRusgençliğinisaransosyalistdüşünceleronudaetkisialtınaalmış,halkıniçinekarışıpinsanları

tanımakveonlarakardeşçeyardımedebilmekiçinelleyapabileceğibirmeslekedinmeye,yanimakinistolmayakararvermişti.ÇarakarşıgirişilenbaşarısızbirsuikastınardındanRusya’dankaçmakzorundakalmış,şimdidebumesleksayesindeyaşamınısürdürmekteydi.Kaçmadanöncebirayboyuncabirmanavınbodrumundagizlenmiş,heranevlebirliktehavayauçmatehlikesinerağmen,yolunaltınabirtünelkazıpbombalaryerleştirmişti.Ailesitarafındanreddedilmiş,beşparasızkalmış,kendisinibircasusolarakgörenFransızfirmalarıtarafındanmimlenmişti;açlıktanölecekhalegelmiştiki,işçisıkıntısınadüşenMontsouişletmesionunihayetişealmıştı.Biryıldırburadaçalışmaktaydı;iyi,kanaatkâr,sessizbirişçiydi,birhaftagündüzcü,birhaftagececiolarakçalışıyor,işiniöyledüzgünyapıyordukişeflerionuörnekgösteriyordu.

“Senhiçsusamazmısın?”diyesoruyorduÉtiennegülerek.

“Yemekyerkensusarım,”diyeyanıtlıyorduSouvarine,yumuşacık,neredeysehiçvurgusuz

sesiyle.Étienneonakızlarkonusundada

takılıyordu,onuİpekÇorapMahallesiyakınlarındakibirbuğdaytarlasındavagonsürücübirkızlagördüğüneyeminediyordu.,Souvarinesakinvekayıtsızbirtavırlaomuzsilkiyordu.Vagonsürücüsübirkızlaneişiolabilirdiki?Birerkeğincesaretvekardeşlikduygusunasahipolduğusürecekadınonuniçinerkekarkadaştanfarksızdı.Yüreğineböylesinezararlıbirtutkuyusokmanınneâlemivardı?Kadınolsun,dostolsun,hayatındahiçbirbağistemiyordu;başınabuyruktu,kimsekendisineayakbağıolamazdı.

Herakşam,dokuzadoğrumeyhaneboşaldığında,Étienne,Souvarine’lesohbetederdi.Kendisibirasınıağırağıryudumlarken,makinistpeşpeşesigaraiçerdi,inceparmaklarızamanlatütündensararmıştı.Gizemlivedalgınbakışlarıyladumanıizler,düşleredalardı;boştakalansoleliyseoyalanmakiçinsinirlisinirliboşluktabirşeylerarardı;sonunda,ortalıktaserbestçegezinen,herdaimgebeiribiranne

tavşanıkucağınaalırdı.PolonyaadınıverdiğibutavşanSouvarine’içokseverdi,gelippantolonunukoklar,kendisinibirçocukgibikucağınaalanakadarayaklarınınüstündedikilerekbacaklarınıtırmalardı.Sonra,kucağınaçıkıpoturduğundakulaklarınıindirir,gözlerinikapatırdı;Souvarinede,bıkıpusanmadan,içgüdüselbirhareketleonunipeksigritüyleriniokşar,buılıkvecanlıyumuşaklıksayesindesakinleşmişgibigörünürdü.

“Biliyormusunuz,”dedibirakşamÉtienne,“Pluchart’danbirmektupaldım.”

İçerideRasseneur’denbaşkakimseyoktu.Sonmüşterideçıkmış,uykuyadalmaküzereolanmadencimahallesinedoğruyollanmıştı.

“Ah,demeköyle!”diyehaykırdıikikiracısınınkarşısındadikilenmeyhaneci.“Peki,Pluchartnedurumdaymış?”

ÉtienneikiaydanberiLille’dekimakinistledüzenliolarakyazışıyordu;onaMontsou’daişegirdiğinihabervermiş,Plucharddamadencilerarasındapropagandayapabileceğinidüşünerek,

Étienne’ebilgilervermeyebaşlamıştı.“Sözkonusubirliğinfaaliyetleriçokiyi

gidiyormuş,anlaşılanoki,dörtbiryandankatılımlaroluyor.”

“Bubirlikhakkındasennedüşünüyorsun?”diyesorduRasseneur,Souvarine’e.

Polonya’nınbaşınıokşamaktaolanSouvarine,sigarasınındumanınıüfleyerekherzamankisakintavrıylamırıldandı:

“İştebirzırvalıkdaha!”AmaÉtienneheyecaniçindeydi.Cehaletinin

ilkyanılgılarıiçinde,enküçükbirayaklanmafırsatıbileonusermayeyekarşısavaşasevkediyordu.Londra’dakurulmuşolanoünlüEnternasyonal’den,yaniUluslararasıİşçiBirliği’ndensözediyorlardı.Müthişbirçaba,nihayetadaletigerçekleştirecekbirgirişimdeğilmiydibu?Artıksınırdiyebirşeykalmayacaktı,tümdünyanınemekçileriayağakalkıpbirleşecek,işçininnafakasınıgüvencealtınaalacaklardı.Çoksadevegenişbirörgütlenmeydi:enalttaenküçükyerelbirimitemsiledenbirşube,onunüstündeeyalet

şubelerinibirarayagetirenbirfederasyon,sonraulusalfederasyonvenihayetenüstteherulusunbirsekreterletemsiledildiğiyanitüminsanlığıkapsayanbirgenelkonsey.Altıayavarmadantümdünyaelegeçirilecek,patronlarkarşıçıkacakolurlarsayeniyasalaronlarazorlakabulettirilecekti.

“Saçmalık!”diyetekrarladıSouvarine.“KarlMarx’ınızhâlâdoğalgüçlerinkendiliğindenhareketegeçmesineizinvermekgerektiğinisavunuyor.Siyasetyok,komployok,öyledeğilmi?Çalışmalarsadeceücretlerinyükselmesitalebiyleyasalçerçevedeyürütülecek...Buevrimzırvalarınızlacanımısıkmayın!Şehirlerinheryanınıateşeverin,halklarınkökünükazıyın,bukokuşmuşdünyadangeriyehiçbirşeykalmadığında,dahagüzelbirdünyakurulabilirbelki.”

Étiennegülmeyebaşladı.Arkadaşınınsözlerinitamolarakanlamıyor,buyoketmeteorisionainandırıcıgelmiyordu.Rasseneur,yolyordambilen,kişiliğioturmuşbiradamınsağduyusuylabusözleresinirlenmeyetenezzül

bileetmedi.Tekistediği,durumuniyiceaçıklığakavuşmasıydı.

“Neyani?Montsou’dabirsendikakurmayımıdeneyeceksin?”

KuzeyFederasyonu’nunsekreteriolanPluchart’ınistediğibuydu.Özellikle,birgüngrevegiderlerse,Birlik’inmadencileresağlayacağıyararlarınüzerindeduruyordu.Étiennedegrevinyakınolduğunudüşünüyordu:Payandalamaişininsonukötüyevaracak,tümocaklarınayaklanmasıiçinişletmeninufakbirdayatmasıyeterliolacaktı.

“İşinzoryanıaidatlarıntoplanması,”dediRasseneurmakulbirifadeyle.“Heryılgenelfonaellimetelik,sendikayaiseikifranködemekgerekecek,aslındabüyükbirmeblağolmasada,birçoğununbuparayıvermeyeyanaşmayacağınabahsegirerim.”

“Dahası,”diyeeklediÉtienne,“gerektiğindedirenişiçinkullanılacakbiryardımsandığıoluşturmalıyız...Neolursaolsun,artıkbukonularüzerinedüşünmeninzamanıgeldi.Diğerlerihazırsabendehazırım.”

Biransessizlikoldu.Tezgâhınüzerindekipetrollambasıtütüyordu.ArdınakadaraçıkkapıdanVoreux’dekimakineninkazanınakömürdolduranateşçininküreksesiduyuluyordu.

“Herşeyçokpahalı!”dediiçerigirenvekonuşulanlarıendişeyledinleyenMadamRasseneur;herzamankisiyahelbisesininiçindeboyudahadauzamışgibiydi.“Yumurtalarayirmiikimeteliködedim,biliyormusunuz?Buişenindesonundabiryerdenpatlakverecek.”

Bukezüçerkekdeaynıfikirdeydi.Üzgünbirseslesıraylakonuşuyor,yakınıpduruyorlardı.İşçilerinbunadayanacakgücükalmamış,devrimyoksulluklarınıartırmaktanbaşkabirişeyaramamıştı,89’danberipalazlananlarburjuvalarolmuştu,öyleoburcasaldırıyorlardıkiişçilereyalayacakçanakdibibilekalmıyordu.Yüzyıldırolağanüstübirbiçimdeartanzenginlikverefahtanemekçilerinmakulbirpayaldıklarısöylenebilirmiydi?Özgürolduklarısöylenerekişçilerbirkenaraatılmıştı,evet,onlaraaçlıktanölmeözgürlüğü

tanınmıştı,onlardabuözgürlüğüdoyasıyayaşıyorlardı.Seçildiktensonrayoksullarıeskiçizmelerikadarbileönemsemeyenveceplerinidoldurupkeyiflerinebakanalçaklaraoyvermekkarındoyurmuyordu.Hayır,buişeisteryasalaruyarıncayapılacakiyiniyetlibiranlaşmayla,isterseherşeyiyakıpyıkarakşiddetyoluylabirsonvermekgerekiyordu.Yaşlılargöremesebile,çocuklarogünlerimutlakagöreceklerdi,çünkübuyüzyılbitmedenbirdevrimdaha,hemdebuseferbirişçidevrimiolacaktı,bubüyüksarsıntıylatoplumtepedentırnağadeğişecek,dahatemizvedahaadilbirdüzenkurulacaktı.

“Buişenindesonundabiryerdenpatlakverir,”diyetekrarladıMadamRasseneurkararlıbirşekilde.

“Evetevet,”diyebağırdılarüçüde,“buişenindesonundabiryerdenpatlakverir.”

Souvarineşimdi,burnunukeyifletitretenPolonya’nınkulaklarınıokşuyordu.Gözleridalıpgitmişbirhaldeadetakendikendinekonuşurcasınamırıldandı:

“Ücretleriartırmakmümkünmü?Ücretlerinasgarigeçimseviyesinegörebelirlendiğitunçyasasınagöreişçilereancakkuruekmekyiyecekleriveçocukyapacaklarıkadarparaödenir...Ücretlerçokaşağıyadüşerseişçileraçlıktanölüpgider,yeniişçitalebiücretleriyenidenyukarıçeker.Fazlayükselecekolursaçokbüyüyenişçiarzıücretlerintekrardüşmesineyolaçar...Bu,işçilerinömürboyuaçlığamahkûmedilmesi,boşmidelerindengesidir.

Buşekildekendindengeçipbirikimlibirsosyalistolarakkonuşmayabaşlayınca,ÉtienneveRasseneurkaygıyakapılıyor,buumutkırıcıaçıklamalarkarşısındabocalayarakneyanıtvereceklerinibilemiyorlardı.

“Anlıyorsunuzdeğilmi?”diyedevamettiherzamankisükûnetiyleonlarabakarak.“Herşeyiyoketmekgerek,yoksaaçlıkhortlayacak.Evet!Tekçözümanarşi,dünyakanlayıkanıpalevlerlearınacak!..Görünbakınozaman.”

“Beyefendiçokhaklı,”dediMadamRasseneur,devrimcişiddettenyanaolmasına

rağmenkibarlığınıkoruyordu.CehaletineüzülenÉtiennedahafazla

tartışmakistemedi.Ayağakalktı:“Gidipyatalım.Tümbukonuşmalarbeni

sabahüçtekalkmaktankurtarmayacak”dedi.Dudaklarınayapışmışsigaraizmaritini

ağzındanatanSouvarineiritavşanıkarnındanhafifçekavrayarakyerebırakmıştıbile.Rasseneurmeyhaneyikapatıyordu.Tartıştıklarıciddikonularınetkisiylekafalarıkazangibiolmuş,kulaklarıuğulduyordu,sessizcebirbirlerindenayrıldılar.

Herakşam,buboşsalonda,Étienne’inbirsaattebitirdiğibirabardağınınetrafındabenzersohbetlergerçekleşiyordu.Gençadamınzihnininderinliklerindeuyuklayan,karanlıktakalmışbazıdüşüncelerhareketegeçiyor,şekillenmeyebaşlıyordu.Öğrenmeihtiyacıylayanıptutuştuğuhalde,komşusundankitapistemeyeuzunsüreçekinmişti,neyazıkkiondadasadeceAlmancaveRusçaeserlervardı.SonundakooperatiflerleilgiliFransızcabirkitabıödünçalmıştı,Souvarine

kooperatifleriçindezırvalıkdiyordu.Étienneayrıca,Souvarine’inaboneolduğu,Cenevre’deyayımlanananarşistCombatdergisinidemuntazamanokuyordu.Hergünsohbetetmelerinerağmen,Souvarine’ihâlâdışakapalıbuluyordu;dünyadabirsüreliğinekonaklamışgibiydi,çıkarlarla,duygularla,malmülkleenufakbirilgisiyoktu.

Temmuzunilkgünlerinde,Étienne’indurumundadüzelmeoldu.Hergünaynışeylerintekrarlandığımadendekiyeknesakhayatbirolaylasekteyeuğradı:Guillaumedamarışantiyeleribirsorunlakarşılaştılar;toprakkatmanlarında,birçöküntününyaklaştığınıbelliedenbirkırıkvardı.Gerçektendeçokgeçmedenbukırığıbuldular,araziyiçokiyibilmelerinerağmenmühendislerinhenüzbundanhaberiyoktu.Madençalkalanıyor,muhtemelendahaaşağıya,kırığınöbüryanınakayarakyokolandamardanbaşkabirşeykonuşulmuyordu.Yaşlımadencilereğitimliavköpeklerigibi,kömürünkokusunualmayaçalışıyorlardı.Amabuarada,şantiyelerinboş

durmasıdüşünülemezdi;işletmeninbazıyeniocaklarıaçıkeksiltmeyeçıkaracağınıduyuranilanlarasıldı.

Birgün,ocaktanÉtienne’lebirlikteçıkanMaheu,başkabirşantiyeyegeçenLevaque’ınyerineyanındakazmacıolarakçalışıpçalışmayacağınısorduona.Budurumu,gençadamınçalışmasındançokmemnunolanbaşçavuşvemühendisledegörüşmüştü.Maheu’nünkendisinekarşıgiderekartansaygısındanhoşnutolanÉtienne’ebuhızlıyükselişikabullenmektenbaşkabirşeykalmamıştı.

Akşam,ilanlarıgörmekiçinbirliktemadenedöndüler.AçıkeksiltmeyeçıkarılanocaklarVoreux’nünkuzeyindekigaleride,Filonnièredamarındaydı.Pekkârgetireceğebenzemiyorlardı,gençadamsatışkoşullarınıokudukçaMaheubaşınısallıyordu.Gerçektende,ertesigünmadeneinipdamarıincelediklerinde,yüklemeyerindenuzaklığını,zeminingöçmeyemeyilli,kömürtabakasınınincevesertolduğunuÉtienne’egösterdi.Yine

deekmekparasıiçinçalışmakgerekiyordu.Buyüzden,ertesipazar,açıkeksiltmeyekatılmaküzerebarakayagittiler;bölgemühendisibulunmadığıiçinaçıkeksiltmeyiocakmühendisiyönetiyor,başçavuşdaonayardımcıoluyordu.Beşaltıyüzkadarmadencibirköşeyekurulanküçükkürsününkarşısındabirarayagelmişlerdi.Teklifleröylehızlıgeliyorduki,seslerbüyükbiruğultuyadönüşüyor,rakamlarıhaykıransesler,sonrakilertarafındanboğuluyordu.

Maheu,biraniçinişletmeninaçıkeksiltmeyeçıkardığıkırkocaktanhiçbirinialamayacağındankorktu.Krizsöylentileriyüzündenkaygıyakapılan,işsizkalmapaniğiyaşayanrakiplerdurmadanfiyatkırıyordu.MühendisNégrelbukapışmalarkarşısındahiçdeacelecidavranmıyor,ücretlerinmümkünolduğuncadüşmesinibekliyordu;işidahadakızıştırmakisteyenDansaertiseyalanlarabaşvurup,ocaklarıöveövebitiremiyordu.EllimetrelikbirdamarıalabilmekiçinMaheu’nün,kendisigibiayakdireyenbirarkadaşıyla

kapışmasıgerekti;ikisinedeherseferindevagonbaşınabirmetelikdüşüyordu,sonundadamarMaheu’yekaldığındaücretiöylesineaşağıçekmiştiki,arkasındadikilençavuşRichommeonuöfkeyledürterekhomurdanıyor,bufiyatlaişiniçindenaslaçıkamayacağınısöylüyordu.

BarakadançıktıklarındaÉtiennesövüpsayıyordu.Kayınpederişakayagelmeyenişlerleuğraşırken,Catherine’lebirlikteaylakaylakbuğdaytarlalarındandönenChaval’igörüncedayanamayıppatladı.

“Lanetolsun!”diyehaykırdı,“İştebirkazıkdaha!..Şimdideişçileribirbirlerinekırdırıyorlar!”

Chavalsinirlendi;kendisiolsaaslafiyatkırmazdı!NeolduğunuöğrenmekiçinyanlarınagelenZacharieböylebirpazarlığınmidebulandırıcıolduğunusöyledi.Étienneiçindekigizliöfkeyiaçığavuranbirelhareketiyleonlarısusturdu.

“Buişinsonuyakın,gününbirindedizginlerbizimelimizegeçecek!”

BarakadançıktığındanberiağzınıaçmayanMaheukendinegelirgibioldu:

“Dizginlerelimizegeçecek,ha!..Ah!Kahpefelek!Ogünlerigörebilecekmiyiz!”

II

Temmuzunsonpazarı,aynızamandaMontsou’nunbayramgünüydü.Mahallenintitizevkadınlarıcumartesiakşamındanoturmaodalarınıbolsuylayıkamış,yerlereveduvarlarakovakovasubocaetmişlerdi;buyoksulbütçeleriçinbüyükbirlükssayılanbeyazkumarağmenzeminhâlâkurumamıştı.Günçoksıcakgeçeceğebenziyordu,gökyüzüfırtınayüklübulutlarlakaplıydı,kuzeyinuçsuzbucaksızdüzveçorakovalarınayazaylarındanefesaldırmayanoboğucuhavaçökmüştüortalığa.

Pazargünleri,Maheulerdeuyanmasaatlerialtüstolurdu.Saatbeşolduğundayatağındaduramayanbabakalkıpgiyinir,çocuklarsasaatdokuzakadaryatakkeyfiyaparlardı.Osabah,Maheubahçedepiposunuiçtiktensonra,herkesinkalkmasınıbeklerkenbirdilimtereyağlıekmeğitekbaşınayedi.Sabahsaatlerinineyapacağınıpekbilemedengeçirdi:

Susızdıranbanyoleğeninionardı,çocuklaraverilmişolanveliahtınresminiguguklusaatinaltınaastı.Çokgeçmedenyukarıdakilerbirerbireraşağıinmeyebaşladılar,BonnemortBabagüneşlenmekiçindışarıbiriskemleattı,Alzireveannesihemenmutfağadaldılar.Azsonrada,LénoreveHenri’yigiydirmişolanCatherine,ikiçocuğuönünekatarakmerdivenlerdebelirdi;saatonbiregelmiş,patateslitavşanyahnisininkokusuevinheryanınıkaplamıştıkinihayetZacharieveJeanlinşişgözleriyleesneyerekaşağıindiler.

Tümmahalleşenliğincoşkusuylaayaklanmış,kafilelerhalindeMontsou’yagitmekiçinbiranönceyemekfaslınıaradançıkarmayaçalışıyordu.Çocuklartopluhaldesokaklardadolaşıyor,gömleklerinisırtlarınageçirmişolanerkeklertatilgünleriningevşekliğiylepabuçlarınısürüyerekgeziniyorlardı.Bugüzelhavadaardınakadaraçıkkapıvepencerelerdensırasıraodalar,taşkınbirneşeiçindehareketeden,bağıraçağırakonuşanailelergörünüyordu.Ev

sıralarınınbirbaşındanöbürbaşınakadartavşanyahnisikokularıyayılıyor,zenginmutfaklarınaözgübukokuheryeresinmişolankavrulmuşsoğankokusunuogünadetabastırıyordu.

SaatonikideMaheuleryemekleriniyediler.Kapılardaçeneçalan,birbirlerineseslenen,cevapveren,birşeylerödünçalıpverenkadınların,birtokatlakovulanyadaevegetirilenyumurcaklarınyaygarasıarasındaMaheulerdenpeksesçıkmıyordu.Zaten,ZacharievePhilomène’inevliliklerikonusundatersdüştükleriLevaquelarlaaralarıüçhaftadıraçıktı.Erkeklergörüşsede,kadınlarbirbirlerinigörmezdengeliyorlardı.BuküskünlükPierronne’laolanilişkilerisıkılaştırmıştı.Ancak,Pierron’uveLydie’yiannesiylebırakanPierronneogünügeçirmeküzeresabaherkendenMarchiennes’dekikuzininegitmişti,herkesdalgageçiyordu,çünkübukuzinitanımayanyoktu:BıyıklarıolankuzinVoreux’debaşçavuştu.Maheude,birbayramgünüailesinibırakıpgitmeninayıpolduğunu

söylüyordu.Biraydanberisundurmanınaltında

semirttikleritavşanınpatatesliyahnisidışındaMaheulerinsofrasında,yağlıçorbavesığıretivardı.Onbeşgünlükücretlerinibirgünöncealmışlardı.Böylemükellefbirsofrayaoturduklarınıhiçhatırlamıyorlardı.ÜçgüntatilyaptıklarısonSainte-BarbeMadenciBayramı’ndabiletavşanbukadarsemizveyumuşakdeğildi.DişleriyeniçıkmayabaşlayanküçükEstelle’den,dişlerigiderekazalanBonnemortBaba’yavarıncayakadaronunundaçenesiöylebirçalışıyordukiadetakemikleribileöğütüyorlardı.Etgüzeldi,amaçoknadiryediklerindenkolaykolaysindiremiyorlardı.Herşeyisilipsüpürmüşler,akşamakalakalabirparçahaşlamaetkalmıştı.Etyetmezsetereyağlıekmektakviyesiylekarınlarınıdoyururlardı.

İlkönceJeanlinortadankayboldu.Bébertonuokulunarkasındabekliyordu.Yanık’ın,yanındaalıkoyupçıkmasınaizinvermediğiLydie’yiiknaetmeleriuzunzamanaldı.Yanık

kızınkaçıpgittiğinifarkettiğindecılızkollarınısallayarakavazavazbağırmayabaşladı;bugürültüdenbunalanPierron,karısınındakeyiflibirgüngeçireceğinibilenbirkocanıniçhuzuruyladolaşmayaçıktı.

SonraBonnemortBabagitti,Maheudebirazhavaalmayakararverdi,Maheude’ekendisiyleoradabuluşupbuluşmayacağınısordu.Maheudeçocuklarlagelmeninkülfetlibirişolduğunu,yinedeçıkmayakararverirseoradabuluşacaklarınısöyledi.MaheuevdençıktığındabirantereddütettiveLevaque’ınhazırolupolmadığınıgörmekiçinkomşularınayöneldi.Evde,Philomène’ibeklemekteolanZacharie’ylekarşılaştı:yineobitmeztükenmezevlilikkonusunuaçmışolanMadamLevaquekimseninkendisinealdırmadığını,Maheude’lebunusonkezkonuşacağınısöylüyordubasbasbağırarak.Kızısevgilisiyleoynaşırkenkendisininonunbabasızçocuklarınabakmasıişmiydiyani?Philomènesakinsakinbaşlığınıbaşınageçirdi,onualmayagelenZacharie,annesirazıolursakendisiiçinbirsorun

olmadığınısöylüyordu.Levaqueçoktançıkmıştı;Maheu,komşukadınıkarısınayollayarakaceleyleoradanuzaklaştı.İkidirseğinimasayadayamışhaldepeynirinibitirmekteolanBouteloup,Maheu’nünbirbiraiçmekonusundakidostaneısrarlarınıgeriçevirdi.İyibirkocagibievdekalacaktı.

Mahalleyavaşyavaşboşalıyordu,erkeklerbirbiriardıncaevlerdençıkıyor,kapıönlerindesağısolukollayankızlarbabalarınıngittiğiyönüntersinedoğru,sevgililerininkolundauzaklaşıyorlardı.BabasıkiliseninköşesinidönerkenChaval’igörenCatherinehemenonunyanınagitti,birlikteMontsou’yadoğruyolakoyuldular.Çocuklarsağasoladağılmış,annetekbaşınakalmıştı,iskemlesindenkalkacakgücübulamayanMaheudekendisinebirkahvedahakoymuş,ağırağıryudumluyordu.Mahalledesadecekadınlarkalmıştı,birbirlerinidavetediyor,hâlâöğleyemeğininsıcakveyağlıartıklarınındurduğumasalarınetrafındakahveibriklerinisüzüyorlardı.

Levaque’ınşimdidenAvantage’daolduğunusezinleyenMaheuaceleetmedenRasseneur’ünmeyhanesineyollandı.Gerçektende,Levaque,meyhaneninarkasındakiçitlerleçevrilidaracıkbahçedearkadaşlarıylaçelikçomakoynuyordu.AyaktaoyunuizleyenBonnemortBabaveihtiyarMouque,kendilerinioyunaöylekaptırmışlardıkibirbirlerinidirsekleriyledürtmeyibileunutuyorlardı.Kızgıngüneştamtepedeydi,meyhaneduvarıboyuncauzanangölgeşerididışındasığınacakbiryeryoktu;oradabirmasayaoturmuşolanÉtiennebirasınıyudumluyordu,Souvarine’inkendisinibırakıpodasınaçıkmışolmasınabozulmuştu.Neredeyseherpazarodasınakapananmakinistbirşeylerokuyupyazıyordu.

“Oynuyormusun?”diyesorduLevaque,Maheu’ye.

AmaMaheukabuletmedi.Çokterlemişti,susuzluktanölüyordu.

“Rasseneur!”diyeseslendiÉtienne.“Birbiradahagetir.”

VeMaheu’yedönerek,“Biralarbenden,”

dedi.Şimdihepsibirbiriylesenlibenli

konuşuyordu.Rasseneurhiçaceleetmiyordu,biraiçinonaüçkezseslenmelerigerekti;sonundaMadamRasseneurılıkbirbiragetirdi.GençadamsesinialçaltarakRasseneur’ünmekânındanşikâyetetmeyebaşladı:Hiçkuşkusuzçokiyiinsanlardı,üstelikfikirlerideuyuşuyordu,amabiralarıbeşparaetmezdi,çorbalarıiseberbattı!Montsouyolunuhergünkatetmeyigözealsa,şimdiyekadarçoktanorayataşınırdı.Enindesonunda,madencimahallesindebiraileninyanınayerleşecekti.

“Elbette,”diyetekrarlıyorduMaheualçaksesle,“elbette,biraileninyanındadaharahatedersin.”

Birandaçığlıklaryükseldi,Levaquebirvuruştabütünçomaklarıdevirmişti.BaşlarınıöneeğmişolanMouqueveBonnemort,butantananınortasında,büyükbirtakdirduygusuylasessizliklerinikorumaktaydılar.Buustacavuruşunyarattığıneşeoyuncuların,çitinüzerindeMouquette’ingüleçyüzünüfark

etmeleriyleşakalaşmalaradönüştü.Birsaattenberietraftadolanangençkızsonundakahkahasesleriniduyarakcesaretinitoplamışveçiteyaklaşmıştı.

“Nasılyani?Yalnızmısın?”diyebağırdıLevaque.“Sevgililerinnerede?”

“Sevgililerimmi?Hepsinipostaladım,”diyekarşılıkverdikız,küstahçabirneşeyle.“Yenisiniarıyorum.”

Hepsisevgiliolarakkendisiniönesürüyor,kabaşakalarlakızatakılıyorlardı.Mouquettebaşıylaolmazdiyor,kahkahalaratıyor,cilveleryapıyordu.Gözlerinidevrilençomaklardanayırmayanbabasıdabuşakalaşmalarakatılıyordu.

“Hadicanım!”diyedevamettiÉtienne’ebirgözatanLevaque,“kimegözkoyduğunuiyibiliyorum!”Amaonueldeetmekiçinçokuğraşmangerekir.”

BununüzerineÉtienne’inkeyfiyerinegeldi.Vagonsürücüsükızgerçektendeetrafındadörtdönüyordu.DurumÉtienne’inhoşunagitsede,kızakarşıhiçbiristekduymadığıiçin

hayırdiyordu.MouquetteirigözleriniÉtienne’edikerek,birkaçdakikadahaçitinarkasındadikildi;sonrayakıcıgüneştenbunalmışgibianidenyüzünüburuşturupyavaşçaoradanuzaklaştı.

Étiennebirazalçalttığısesiyle,MontsoumadencilerininbiryardımsandığıkurmalarınıngerekliliğikonusundaMaheu’yeuzunuzunaçıklamalardabulunmayadevametti.

“İşletmebiziözgürbıraktığınısöylediğinegörenedenkorkacağızki?Tekgüvencemizemeklimaaşıamabizdenhiçkesintiyapılmadığındanonudakeyiflerincedağıtıyorlar.İşletmeninkeyfinebağlıkalmamakiçin,ihtiyatlıdavranıp,acildurumlardagüvenebileceğimizbiryardımlaşmasandığıoluşturmamızlazım.”

Veayrıntılaragiriyor,nasılörgütleneceklerinianlatıyor,bütünzahmetiüstleneceğinivaatediyordu.

“Bunubendeisterim,”dedisonundaiknaolanMaheu.“Amadiğerleridevar...onlarırazıetmeyeçalış.”

Levaqueoyunukazanmıştı,biraiçmeküzereçomaklarıbirkenarabıraktılar.AmaMaheuikincibirayıiçmekistemedi,dahasonrabakarızdiyordu,kocabirgünvardıönlerinde.AklınaPierrongelmişti.Pierronneredeolabilirdi?HiçkuşkusuzLenfant’ınmeyhanesindeydi.MaheuÉtienneveLevaque’ıdarazıetti,yenibirgrupçelikçomaksahasınıistilaederken,üçübirlikteMontsou’yadoğruyolaçıktılar.YoldaönceCasimir,sonradaGelişmemeyhanelerinegirmekzorundakaldılar.Arkadaşlarıaçıkkapılardansesleniponlarıdavetediyordu,hayırdemeninyoluyoktu.Herseferindebirbiraiçiyor,nezaketicabıkendilerideikramdabulunurlarsaikincibirayıdayuvarlıyorlardı.Ondakikaoturupbirazsohbetediyor,birazötedebaşkabirmeyhaneyegiriyorlardı;bereketsondereceaklıbaşındadavranıpölçüyükaçırmıyorlardı,teksıkıntılarıişedikçepınarsuyugibiberraklaşançişlerininçoksıkgelmesiydi.Lenfant’ınmeyhanesinevardıklarındaikincibirasınıbitirmeküzereolanPierron’lakarşılaştılar,

Pierrononlarıreddetmemekiçinüçüncübirayıdaiçti.Diğerleridekendibiralarınıiçtiler.Şimdidörtkişiolmuşlardı,Zacharie’ninTison’unmeyhanesindeolupolmadığınıanlamaküzerehepbirlikteçıktılar.Salonboştu,beklerkenbirerbirasöylediler.ArdındanakıllarınaSaint-Éloimeyhanesigeldi,oradadaÇavuşRichomme’unısmarladığıbiralarıiçtiler,ondansonradahiçbirgerekçeolmaksızın,sırfdolaşmışolmakiçinmeyhanemeyhanegezdiler.

“HadiVolkan’agidelim,”dedibirdengözleriparlayanLevaque.

Diğerleritereddüdedüşerekgülmeyebaşladılar,derkenarkadaşlarınınpeşinedüşüp,gitgideartanbayramkalabalığınadaldılar.Volkan’ındarveuzunsalonunundibinekurulmuşahşapbirsahneüzerindeLille’inenpespayefahişelerindenbeşşarkıcıiyiceaçıksaçıkgiysileriveedepsizcedavranışlarıylaboygöstermekteydiler;müşterilergözlerinekestirdiklerikızıonmetelikkarşılığındasahneninarkasınagötürüyorlardı.Aralarında

vagonsürücülerinin,tumbacıların,hattaondörtyaşındakiçıraklarındabulunduğumadenocaklarınıntümgençlerioradaydı,biradançokardıçlikörüiçiyorlardı.Salondabirkaçyaşlımadencidevardı,aileyaşantısıbozuk,hovardakocalardıbunlar.

Küçükbirmasanınetrafınayerleştiklerinde,Levaque’ıesiralanÉtienneonayardımsandığıylailgilidüşüncesindensözetmeyebaşladı.Yenibirinancıbenimsemişkişilergibi,fikirleriniyaymayıkendinegörevedinmiştiadeta.

“Herüyeaydapekâlâyirmimetelikverebilir,”diyordu.“Toplananbuyirmişermetelikler,dörtbeşyıldabüyükbirservetyapar;paraoldumuinsanherdurumdakendisinigüçlühisseder,öyledeğilmi?Nedersin?”

“Benhayırdemem,”diyekarşılıkverdiLevaquedalgındalgın.“Sonrakonuşuruz.”

İriyarıbirsarışınonuheyecanlandırmıştı;biralarınıbitirmişolanMaheuvePierronikincişarkıyıbeklemeyegerekduymadangitmeye

kalktıklarındaLevaqueinatlaoradakalmakistedi.

MaheuvePierron’labirlikteçıkanÉtiennedışarda,kendileriniizlergibigörünenMouquetteilekarşılaştı.Kızyineirigözlerinionadikmiş,adeta“İstiyormusun?”dercesinesafsafgülüyordu.Gençadamonunladalgageçipomuzsilkti.Bununüzerinekızöfkelibirtavırlakalabalığınarasınakarıştı.

“Chavalnerede?”diyesorduPierron.“Doğruya,”dediMaheu.“Mutlaka

Piquette’inyerindedir...Hadiorayagidelim.”ÜçübirliktePiquette’inmeyhanesine

vardıklarındakapınınönündepatlakverenbirkavgaonlarıdurdurdu.YumruklarınısıkmışolanZacharietıknazvesoğukgörünüşlüValonbirçivicininüstüneyürüyordu,Chavaliseellericebindeonlarıizlemekteydi.

“İşte!Chavalorada,”dediMaheusakince.“YanındadaCatherinevar.”

Vagonsürücüsükızlasevgilisibeşsaattenberibayramkalabalığınınarasındageziniyorlardı.Kıvrılarakaşağıdoğruinenve

ikiyanındaalçakveboyalıevlerinsıralandığıgenişbircaddeolanMontsouyoluboyuncabirinsanseliakmaktaydı,dümdüzovanınçıplaklığıiçindeyitipgitmişbirkarıncasürüsünüandırıyorlardı.Ezelisiyahbalçıkkurumuştu,yerdenyükselensimsiyahtozlarbirfırtınabulutugibiuçuşuyordu.Yolunikiyanındakimeyhanelertıklımtıklımdoluydu,masalarıkaldırımlarataşıyordu;kaldırımkenarlarınaçiftsırahalindedizilentezgâhlardaşekerlemeler,bisküviler,kızlariçineşarplarveaynalar,delikanlılariçinbıçaklarvekasketlersergileniyordu.Kiliseninönündeokatılıyordu.Şantiyelerinkarşısındagülleoyunuoynanıyordu.Joiselleyolununköşesinde,idarebinasınınyanındakitahtaperdeyleçevrilibiralandahorozdövüşüyapılıyordu,ayaklarınademirmahmuzlartakılmış,boyunlarındakiaçıkyaralardankanakanikiiri,kırmızıhorozcanhavliylebirbirlerinesaldırıyorlardı.Dahaileride,Maigrat’nındükkânında,önlüğünevepantolonunabilardooynanıyordu.Arasırauzunsessizlikleryaşanıyor,insanlarhiç

konuşmadanyiyipiçiyorlar;açıkhavadacızırdayankızartmakazanlarınınyaydığıısıyladahadakatlanılmazhalegelensıcakta,biravepatateslerinihazmetmeyeçalışıyorlardı.

Chaval,Catherine’eondokuzmeteliğebirayna,üçfrangadabireşarpaldı.Herturlamasırasında,yorgunbacaklarıveyüzlerindekidüşünceliifadeyleağıraksakyürüyenMouqueveBonnemort’arastlıyorlardı.Amabaşkabirkarşılaşmaöfkelenmelerinenedenoldu;Jeanlin’inboşbirarsanınkenarınakurulmuşbiraçıkhavameyhanesindenardıçlikörüçalmakiçinBébertveLydie’yiiknaetmeyeçalıştığınıgörmüşlerdi.Catherinekardeşinetokadıbasarken,birşişekapmışolanLydietabanlarıyağlamıştıbile.Buhaylazçocuklarsonundahapsedüşeceklerdi.

KesikBaşmeyhanesininönünevardıklarındaChaval,birhaftadırilanlarladuyurulanispinozyarışmasınısevgilisiylebirlikteizlemeyidüşündü.YarışmayakatılmakisteyenMarchienneslionbeşçivicibirerdüzinekafeslemeyhaneyegelmişti;içlerinde

ispinozlarınkıpırtısızcadurduğukaranlık,küçükkafeslermeyhaneninavlusundakitahtaperdeyeçoktanasılmıştı.Birsaatboyuncakendinağmesiniençoktekrarlayanispinozyarışmayıkazanacaktı.Herçivicielindebirçeteletahtasıylakafeslerininyanındaduruyor,diğeryarışmacılarıgözlüyor,kendisideonlartarafındangözleniyordu.İspinozlarşakımayabaşladılar,kimileridahayumuşak,kimileriisedahatizsesleötüyorlardı,önceleriçekingencekesikkesikşakırken,giderekbirbirlerinikışkırtmışlarvetempoyuartırmışlardı,sonundakendileriniöylebirkaptırmışlardıkisarfettiklerigüçyüzündenaralarındadüşüpölenlerolmuştu.ÇivicilerValonlehçesiyleonlarıbirazdahaötmeleriiçinçılgıncateşvikediyor,yüzeyakınizleyicisoluklarıkesilmişhalde,yüzseksenispinozunhepaynınağmeyitekrarladıklarıbukorkunçkonserisessizcedinliyorlardı.Sonundabirinciliğikazanantizseslibirispinozdövmedemirdenbirkahvecezvesiyleödüllendirildi.

ZacharievePhilomèneiçerigirdiklerinde

CatherineveChavaloradaydılar.Elsıkışıpbirlikteoturdular.AmaarkadaşlarıylabirlikteyarışmayıizlemeyegelenbirçivicininkızkardeşininbacağınabirçimdikattığınıfarkedenZacharieanidenöfkeyekapıldı;kıpkırmızıkesilenCatherinekardeşinisusturmayaçalışıyor,meseleninbüyüyüp,tümçivicilerinChaval’inüzerineçullanmasındanveortalığınkangölünedönmesindenkorkuyordu.Erkeğinkendisiniçimdiklediğinihissetmiş,amahırçıkmamasıiçinsusmuştu.Sevgilisiysebudurumahiçaldırmadansırıtıyordu,dördübirliktedışarıçıktıklarındasorunçözülmüşgibigörünüyordu.AmabirerbiraiçmekiçinPiquette’inyerinegirdiklerindeçiviciyenidenkarşılarınaçıkmış,onlarıkışkırtmayaçalışırgibiumursamazbirtavırlaetraflarındadolanmayabaşlamıştı,aileonuruzedelenenZacharieiseküstahadamınüstüneyürümüştü.

“Rezilherif!Obenimkızkardeşim!..Bekledegör!Onanasıldavranmangerektiğiniöğreteceğimsana!”

İkierkeğiayırmakiçinaralarınagirdiler,oldukçasakingörünenChavalise:

“Bırakyahu,bubeniilgilendirir...Amaherifitaktığımyok!”deyipduruyordu.

ArkadaşlarıylabirlikteorayagelmişolanMaheugözyaşlarıiçindekiCatherinevePhilomène’iyatıştırdı.Çivicininortadankaybolmasıüzerineherkesgülüşmeyebaşlamıştı.Piquette’inmeyhanesinikendimekânıolarakgörenChavalbucansıkıcıolayıunutturmakiçinherkesebiraısmarladı.ÉtienneCatherine’lekadehtokuşturmakzorundakaldı;baba,kızvekızınsevgilisi,oğulveoğulunsevgilisi,kibarca“sıhhatimize”diyerekhepbirlikteiçtiler.ArdındanbukezPierronbirerbiraısmarlamakiçinısraretti.Kimsebuteklifigeriçevirmemiştiki,arkadaşıMouquet’yigörenZacharie’ninöfkesiyenidenkabardı.Onuyanınaçağırdıvegidipçivicininhakkındangeleceğinisöyledi.

“Oalçağıgeberteceğim!..Chaval,senPhilomèneveCatherine’egözkulakol.Benbirazdandönerim.”

BukeziçkiısmarlamasırasıMaheu’yegelmişti.Zachariekızkardeşineyapılanhakaretinhesabınısormakistiyorsa,bundaşaşacakbirşeyyoktu.AmasakinleşmişolanPhilomène,Mouquet’yigörüncebaşınısallamayabaşladı.BuikizibidimutlakaVolkan’agideceklerdi.

Bayramşenliği,akşamPürNeşe’dedüzenlenendanslıbireğlenceylesonlanırdı.BumekânıDésir’indulkarısıişletiyordu,fıçıgibiyuvarlak,irikıyımbirkadındı,elliyaşındaolmasınarağmen,hâlâöyledinçtiki,söylediğinegörehaftanınhergününebirtaneolmaküzerealtısevgilisivardı,pazargünleriise,hepsinibirlikteidareediyordu.Otuzyıldıronlaraakıttığıtonlarcabirayıdüşünüpduygusallaşarakmadencilereçocuklarımdiyehitapediyordu;amaasılövündüğüşey,vagonsürücüsükızlarıntekbirininbilebacaklarınınuyuşukluğunuonunmekânındagidermedenöncehamilekalmamasıydı.PürNeşeikisalondanoluşuyordu,bunlardanbiritezgâhvemasalarınbulunduğumeyhane,diğeriisegeniş

birkapıylageçilenveortasıtahtayla,etrafıisetuğlayladöşenmişdanssalonuydu.Danssalonutavanınbirköşesindendiğerineçaprazlamauzanankâğıtçiçeklerdenyapılmışikikordonlasüslenmişti,bukordonlaryineaynıçiçeklerdenoluşanbirçelenkleortadabirleşmekteydi.DuvarlardademirişçilerininkoruyucusuSaint-Eloi’nın,ayakkabıüreticilerininhamisiSaint-Crépin’in,madenişçilerininkayırıcısıSainte-Barbe’ınvediğerloncakoruyucularınınisimlerininbulunduğuyaldızlıarmalarvardı.Tavanöylealçaktıki,vaazkürsüsübüyüklüğündekisahnedeçalanüççalgıcınınbaşıtavanadeğiyordu.Akşamsalonuaydınlatmakiçindörtköşeyebirerpetrollambasıasılıyordu.

Opazar,saatbeştenberi,pencerelerdeniçerisızangünışığındadansediliyordu.Amasalonlaryediyedoğrudoldu.Dışarıdarügârfırtınahalindeesiyor,savurduğusiyahtozlarinsanlarıngözlerinedoluyor,kızartmakazanlarındançatırçuturseslerçıkmasınayolaçıyordu.Maheu,ÉtiennevePierron,Pür

Neşe’yegirdiklerinde,ChavalveCatherinedansediyor,tekbaşınaolanPhilomènedeonlarıizliyordu.ZacharieveLevaqueortalıktagörünmüyorlardı.Salondaoturacakyerolmadığıiçin,Catherineherdanstansonradinlenmekiçinbabasınınmasasınaoturuyordu.Philomène’ideçağırıyorlardıamaokendisiniayaktadahaiyihissettiğinisöylüyordu.Havayavaşyavaşkararmaktaydı,üççalgıcıcoşmuştu;salonda,içiçegeçmişkollarınortasındasalınankalçavegöğüslerdenbaşkabirşeygörünmüyordu.Getirilendörtlambacoşkulubiruğultuylakarşılandı;birdenbireherşey,kızarmışyüzler,tenlereyapışandağılmışsaçlar,teriçindekiçiftlerdenyayılankeskinkokuyudağıtarakuçuşanetekleraydınlığaçıkıverdi.MaheuÉtienne’eMouquette’igösterdi;yuvarlakbiryağtulumunuandırankızuzunboylu,sıskabirtumbacınınkollarındafırılfırıldönüyordu:avunmakiçinbirerkekbulmuşolmalıydı.

Nihayet,saatsekizde,Maheude,kucağındaEstelle,peşindeAlzire,HenriveLénoreileiçeri

girdi.KocasınıoradabulacağınaeminolduğundandoğrudanPürNeşe’yegelmişti.Midelerkahvevebiraylatıkabasadoluolduğundankimseacıkmamıştı,akşamyemeğinidahasonrayiyebilirlerdi.Başkakadınlardageliyordu,Maheude’ünarkasından,Philomène’inçocuklarıAchilleveDésirée’yiellerindentutmuşolanBouteloup,LevaqueKadın’labirlikteiçerigirdiğindeetraftafısıldaşmalaroldu.İkikadınınarasındansusızmıyorgibiydi,MaheudearkasınadönüpLevaqueKadın’abirşeylersöylüyordu.Yoldauzunuzunkonuşmuşlardı,MaheudeZacharie’ningelirinikaybedeceğineüzülsede,onudahauzunsüreyanındatutmanınhaksızlıkolacağınıdüşünerekbuevliliğikabullenmişti.Gülümsemeyeçalışıyor,amaevegirenparaiyiceazalacağıiçinikiyakalarınınasılbirarayagetireceklerinidüşünüpendişeyekapılıyordu.

“Oturşöyle,komşu,”dediMaheu’nün,ÉtiennevePierron’labirliktebiraiçtiklerimasanınyanındakimasayıgöstererek.

“Kocamsizinledeğilmi?”diyesorduLevaqueKadın.

Arkadaşları,birazdangeleceğinisöylediler.Bouteloupveçocuklardaoturdu,salonçokkalabalıkolduğundanherkeszarzorsığışmıştı,ikimasabirleşikmişgibiduruyordu.Birasöylendi.AnnesiniveçocuklarınıgörenPhilomènedeyanlarınagelmişti.Biriskemleyeoturdu,sonundaevleneceğiniöğrenincememnunolmuşgibigöründü.Zacharie’ninneredeolduğusorulunca,gevşeksesiylecevapverdi:

“Gelirbirazdan,buralardabiryerde,”diyekarşılıkverdi.

Maheukarısıylabakıştı.Demekevliliğerazıoluyorduha?Suratıciddileşti,sessizcesigarasınıiçmeyekoyuldu.Anababalarınısefaletiçindebırakarakbirerbirerevlenençocuklarınnankörlüğükarşısındaonuniçinidegelecekendişesikaplamıştı.

Danshâlâdevamediyordu,kadrilinsonbölümündeortalığıkızılbirtozbulutukaplamıştı;duvarlarzangırdıyor,trompet,

tehlikeyleburunburunagelmişbirlokomotifgibikeskinıslıklarçıkarıyordu.Dansedenleraraverdiklerindeterlemişatlargibitütmekteydiler.

“Hatırlıyormusun?”dediMaheude’ünkulağınadoğrueğilenLevaqueKadın,“Catherinebirsaçmalıkyaparsaonuboğazlayacağınısöylüyordun!”

Chaval,Catherine’iailesininmasasınagetirdi,ikisidebabanınarkasındadikilerekbiralarınıiçtiler.

“Amansende,”diyemırıldandıMaheudekabullenmişbirifadeyle,“hepböylesöylenir...Amaiçimiasılrahatlatanhenüzçocukdoğuramayacakolması,iştebundaneminim!..Birbebekyaptığınıveonudaevlendirmekzorundakaldığımıdüşünsene,ozamanaçkalırızişte!”

Şimditrompetbirpolkaçalıyordu;kulaklarısağıredengürültüyenidenbaşladığında,Maheukarısınaalçaksesledüşüncesiniaçtı.Eve,Étiennegibikalacakyerarayanbirkiracıalamazlarmıydı?Zacharie

evlenipgideceğinegöreonaverecekleriyerleriolacaktı,böylecekaybettikleriparayıtelafiedebileceklerdi.BirdenMaheude’ünyüzüaydınlandı,bumükemmelfikrihayatageçirmekgerekiyordu.Birkezdahaaçlığınpençesindenkurtulmanınhuzuruylakeyfiyerinegeldiveherkesebirerbirasöyledi.

Buarada,Pierron’uiknaetmeyeçalışanÉtienneonayardımsandığıprojesinianlatıyordu.Ancakondanbuörgütlenmeyekatılmasözünüalmıştıki,boşbulunupgerçekamacınıağzındankaçırdı.

“Grevegidersek,busandığınyararlarınıanlayacaksın.İşletmeninneyapacağıumurumuzdabileolmaz,direnmekiçinsandığınkaynaklarındanyararlanabiliriz...Nediyorsun?Tamam,değilmi?”

YüzüsolanPierrongözleriniyereindirerekkekeledi:

“Bunudüşüneceğim...Eniyiyardımsandığıdüzgündavranmaktır.”

OsıradaMaheuÉtienne’inkolunayapıştıvelafıgevelemedenonaevlerindekiracıolarak

kalmakisteyipistemediğinisordu.Arkadaşlarıyladahayakınolmakistediğiiçinmadencimahallesindeoturmayacanatangençadambuteklifihemenkabuletti.Meseleyiçabucaksonucabağladılar,Maheudeçocuklarınevlenmesinibeklemelerigerektiğinisöyledi.

Tamosırada,Zacharie,MouquetveLevaque’lageridöndü.ÜçünündeüstlerinebaşlarınaVolkan’ınkokususinmişti,ağızlarıardıçlikörükokuyordu,giysilerindeisetemizliktennasibinialmamışkızlarınparfümlekarışıkekşikokusuvardı.Körkütüksarhoşolsalarda,hallerindenmemnungörünüyor,birbirlerinedirsekataraksırıtıyorlardı.SonundaevleneceğiniöğrenenZachariekahkahalaraboğuldu.Philomèneisesakinsakin,onuağlarkengörmektensegülerkengörmeyiyeğlediğinisöyledi.Hiçyerkalmadığıiçin,BouteloupiskemlesininLevaque’lapaylaşmaküzerebirazkenaraçekilmişti.BütünaileyibiraradagördüğüiçinbirdenbireçokduygulananLevaqueherkesebirerbiradaha

söyledi.“Vayanasına!Böyleeğlenmefırsatınadiren

çıkar!”diyebağırıyordu.Saatonakadaroradakaldılar.Kadınlar,

kocalarınıbulupevegötürmekiçinpeşlerindeçocuklarlagelmeyedevamediyordu;yemtorbasınıandıranuzunvesolukrenklimemelerinihiçsıkılmadançıkaranannelertombulyanaklıbebekleriniemziriyor;yeniyeniyürümeyebaşlayançocuklarsa,mideleribiradanşişmişhaldemasalarınaltındaemekliyor,hiçutanmadanaltlarınaişiyorlardı.DulDésirKadın’ınfıçılarındanbardaklaraselgibiakanbiramidelerişişiriyor,ağızlardan,burunlardansüzülüyordu.Herkesöylebirşişipgenişlemiştikiomuzlaryadadizleryandakivücutlaradeğiyor,salondakilerböyledirsekdirseğeoturmaktançokmemnungörünüyorlardı.İnsanlarınağzıkulağındaydı.İçerisifırıngibiydi,herkessıcaktanpişiyor,teklifsizcesoyunupdökünüyordu,yoğunpipodumanınınaltındabedenleriyaldızlanmışgibiydi;işintekmahsuru,yerlerindenkalkmak

zorundakalmalarıydı,arasırabirkızayağakalkıpdiptekitulumbanınyanınagidiyor,eteğinikaldırıpişinigördüktensonrageridönüyordu.Renklikâğıttançiçekkordonlarınınaltındadansedenleröyleterlemişlerdiki,birbirlerinigöremezolmuşlardı;fırsattanyararlananmadenciçıraklarıvagonsürücüsükızlararasgelekalçaatıp,onlarıyeredeviriyorlardı.Amafingirdekkızlardanbiriüstündebirerkekleyereyuvarlandığındatrompetinkulaklarısağıredensesidüşmegürültüsünübastırıyor,yerdekiler,salonsankitepelerineçökmüşgibi,ayaklarınaltındaeziliyorlardı.

YanlarındangeçenbiriPierron’akızıLydie’ninkapınınönünde,kaldırımdauyuduğunusöyledi.Çaldığıardıçliköründenkendisinedüşenpayıiçmiş,oradasızıpkalmıştı,Pierronkızınısırtlayıpgötürmekzorundakaldı;dahaayıkkalanJeanlinveBébertdurumuçokkomikbularak,uzakbirmesafedenPierron’uizliyorlardı.Buolaykalkmazamanınıngeldiğininişaretiydi,aileler

PürNeşe’dençıkmayabaşlamışlardı,MaheulerveLevaquelarmahalleyedönmeyekararverdiler.OsıradainatlaanılarınınsessizliğinegömülmüşolanBonnemortBabaileihtiyarMouquedauyuşukadımlarlaMontsou’danayrılıyorlardı.Hepbirliktedönerkensonbirkezdahabayramyerindengeçtiler.Kızartmakazanlarısoğuyor,meyhanelerdeiçilensonbiralarderelergibiyollarınortasınakadarakıyordu.Fırtınapatladıpatlayacakgibiydihâlâ,aydınlıkevlerigeçipkaranlığagömülmüşkırlaradaldıklarındakahkahaseslerigeldikulaklarına.Olgunbuğdaylarınarasındanyakıcıbirsolukyükseliyordu,ogecebellikibirçokkızhamilekalacaktı.NeLevaquelardanedeMaheulerdeyemekleriniiştahlayiyecekhalkalmıştı,Maheuleröğledenkalanhaşlamayıyerkenuyukluyorlardı.

Étienne,Chaval’ibirbiradahaiçmeküzereRasseneur’ünyerinegötürmüştü.

“Benvarım!”dediChaval,arkadaşıyardımsandığımeselesinionaaçınca.“Verelinisıkayım,esaslıadamsın!”

SarhoşluğuneşiğinegelmişolanÉtienne’ingözleriçakmakçakmaktı:

“Evet,birlikolmalıyız...”diyebağırdı.“Adaletinyerinibulmasıiçiniçkiden,kızlardan,herşeydenvazgeçmeyehazırım.Beniheyecanlandırantekbirşeyvar,oda,burjuvalarıortadankaldıracağımızaolaninancım.

III

Ağustosayınınortalarınadoğru,işletmeevlenenZacharie’yePhilomèneveikiçocuğuylaoturmasıiçinmahalledekiboşevlerdenbiriniverinceÉtienneMaheuleretaşındı;gençadamilkgünlerCatherine’inyanındatedirginlikduyuyordu.

Herdakikabiraradaydılar,ağabeyinyerinialanÉtienne,Catherine’intamkarşısında,Jeanlin’leaynıyatağıpaylaşıyordu.Yatmadanönceyadakalktıktansonraonunyanındagiyinipsoyunuyor,kızındaelbiselerinigiydiğiniyadaçıkardığınıgörüyordu.Sonundaiçetekliğideçıktığında,Catherine’inkansızsarışınlaraözgü,kargibibeyaz,saydambedeniortayaçıkıyordu;Étienne,elleriveyüzüşimdidenyıpranmışolankızın,topuklarındanboynunakadarsütebatırılmışgibibembeyazolanbedeninihergörüşündeheyecanlanıyordu,boynundakigüneşyanığıçizgisiamberbirkolyegibibubeyazlığısonlandırmaktaydı.

Başınıçevirirgibiyapıyor,amazamanlakızınvücudununtümhatlarızihninekazınıyordu.Yereçevirdiğibakışlarıönceayaklarıylakarşılaşıyor,sonrayorganınaltınagirerkenbiranlığınadizlerinigörüyordu,nihayetsabahlarıyüzünüyıkamaküzereeğildiğindeküçük,dirimemeleriilişiyordugözüne.Catherineiseonabakmadanhızlahareketediyor,biryılankıvraklığıylasoyunupAlzire’inyanınauzanıyordu,yorganınaltındakaybolduğundaÉtiennepabuçlarınıhenüzçıkarmışoluyordu,sırtıdönükvaziyetteyatangençkızıngörünentekyeri,iribirtopuzhalindekisaçlarıydı.

ZatenCatherine’incanınısıkacakhiçbirdavranıştabulunmuyordu.Birçeşitsaplantıyla,kızyatarkenelindeolmadanonugözetlesede,açıksaçıkimalardanveelşakalarındankaçınıyordu.Zatenkızınanababasıyanıbaşlarındaydı;üstelikCatherine’ekarşıbeslediğidostlukvehınçkarışımıbirduygu,temizlenirken,yemekyerken,çalışırkenhepbiraradaoldukları,enözelihtiyaçlarınavarıncayakadarhiçbirşeygizlikalmadığı

halde,onaarzuylabakmasınaengeloluyordu.Aileninbütünedebigünlükyıkanmaişiylesınırlanmıştı,artıkCatherineyukarkiodadatekbaşınayıkanırken,erkeklersıraylaaşağıdayıkanıyorlardı.

İlkayınsonundaÉtienneveCatherine,gecelerimumusöndürmedenönceodadasoyunukhaldedolaşırkenbirbirlerininfarkınabilevarmıyorgibiydiler.Catherinesoyunurkenartıkaceleetmiyordu,saçınıyatağınkenarınaoturaraktoplamaalışkanlığınageridönmüştü,kollarınıhavayakaldırdığındageceliğikalçalarınakadarsıyrılıyordu;yatmaküzerepantolonunuçıkarmışolanÉtienneisebazenonayardımediyor,kaybettiğifirketeleriniarıyordu.Birbirlerinealıştıkçaçıplakgörünmektençekinmiyor,budurumudoğalkarşılıyorlardı,çünkübundabirkötülükyoktuvebuncakişininaynıodadakalmasıkendisuçlarıdeğildi.Yinede,akıllarındanhiçkötülükgeçmediğihaldeanibirtedirginlikyaşadıklarıoluyordu.Étiennekızınsolukrenklibedeninigecelercefarketmiyor,sonrabirgece

anidengözübubembeyazteneilişincebütünvücuduürperiyor,onasahipolmaarzusunayenikdüşmektenkorktuğuiçinbaşınıçevirmekzorundakalıyordu.Catherinedebazıgeceler,görünürdehiçbirsebepolmaksızınutanıpheyecanlanıyor,gençadamınellerinintenindegezindiğinihissetmişçesineyorganınaltınagömülüyordu.Mumsöndüğünde,oncayorgunluğarağmenuyumadanbirbirlerinidüşündüklerinihissediyorlardı.Budurumonlarıendişelendiriyor,ertesigünsuratlarıasıkoluyordu,çünküarkadaşgibirahathareketettiklerihuzurluakşamlarıtercihediyorlardı.

Étiennebirtek,dizlerinikarnınaçekerekuyuyanJeanlin’denşikâyetçiydi.Alzirehafifçesolukalıpveriyor,LénoreveHenriakşamnasılyattılarsa,sabahdaöylesarmaşdolaşuyanıyorlardı.KaranlığagömülmüşevdesadeceMaheuveMaheude’ündemircikörüğügibidüzenliaralıklarlagelenhorlamalarıduyuluyordu.Neticede,Étienne,Rasseneurlerinodasındakindendaharahattı,yatakfenadeğildi,çarşaflaraydabirkere

değişiyordu.Çorbadadahalezzetliydi,tekderdi,etineveazgirmesiydi.Amaherkesaynıderttenmustaripti,ödediğikırkbeşfrankkiraylaheryemektetavşanetiolmasınıisteyemezdi.Ufaktefekborçlarkalsada,bukırkbeşfranksayesindeaileninikiyakasıbirarayageliyordu.Maheulerkiracılarınaminnettardavranıyorlardı,Étienne’inçamaşırlarıyıkanıyor,sökükleri,düğmeleridikiliyor,arkasıderleniptoplanıyordu;nihayetçevresindebirkadınıntemizliğiniveözeninihissederolmuştu.

İşteosıralarda,Étiennezihnindeyenidüşüncelerinşekillendiğinifarketti.Ozamanakadararkadaşlarınıniçiniçinköpürmesikarşısındasadeceiçgüdüselbirisyanduygusunakapılmıştı.Artıkbirsürüsorutakılmayabaşlamıştıaklına:Bazılarısefaletiçindeyaşarken,bazılarınedenzengindi?Fakirlernedenzenginlerinökçesialtındaeziliyor,bunarağmennedenonlarınyerinegeçmeyiumutedemiyorlardı?İlkadımı,cehaletininfarkınavarmakoldu.Gizlibir

utanç,dilegetirilemeyenbirkederiçinikemirmeyebaşladı;hiçbirşeybilmiyor,insaneşitliği,yeryüzüservetininadaletlipaylaşımıgibikendisiniheyecanlandırankonulardakonuşmayacesaretedemiyordu.Bununüzerine,bilgiyesusamışcahillergibinebulduysaokumayabaşladı.ŞimdisosyalisthareketkonusundakendisindendahabirikimlivedeneyimliolanPluchartiledüzenliolarakyazışıyordu.Ondankendisinekitaplaryollamasınıistedi,tamolarakkavrayamadığıhaldebukitaplardaanlatılanlaronuiyicecoşturdu:ÖzellikleBelçikalıbirdoktorunkömürişçilerininölümünenedenolanhastalıklarıözetlediğiMadenİşçisininSağlığıkitabındançoketkilenmişti;ayrıcaanlaşılmazvekurubirteknikdilleyazılmışekonomipolitikkitapları,onuallakbullakedenanarşistbroşürler,olasıtartışmalardaçürütülemeyecekkanıtlarolaraksunmaküzeresakladığıeskigazetelervardı.ZatenSouvarinedeonabazıkitaplarveriyordu,kooperatiflerleilgiliolanıbitirdiktensonra,birayboyunca,paranın

egemenolmadığı,toplumsalyaşamınemeküzerinekurulduğuevrenselbirmübadelesistemininhayalinikurmuştu.Bilgisizliğininutancıgiderekkayboluyor,düşünebildiğinihissettikçekendisiylegururduymayabaşlıyordu.

BuilkaylarboyuncaÉtienne,öğrenmeyeyenibaşlayanlarıncoşkusuiçindeydi,yüreğizorbalarakarşıbüyükbirnefretledoluptaşıyor,ezilenlerinzaferininyakınolduğunainanıyordu.Okuduğukitaplarıtamanlamıylaözümseyemediğiiçinkafasındahenüzbirsistemgeliştirememişti.Rasseneur’ünuygulamayayöneliktalepleriyleSouvarine’inyıkıcışiddetyanlısıtutumubirbirinekarışmaktaydı;neredeysehergüngiderekonlarlabirlikteişletmealeyhindeatıptuttuğuAvantage’dançıktığındadüşleredalıyor,tekbircamkırılmadan,birdamlakanbileakmadangerçekleşecekradikaldeğişimlerinhayalinikuruyordu.Ancakbununnasılolacağıkonusundadüşüncelerinetdeğildi,işlerinyolundagideceğineinanmayıtercihediyordu,

çünkükafasındabiryenidenyapılandırmaprogramıoluşturmayakalktığızamanipinucunukaçırıyordu.Hattabukonulardaalabildiğineılımlıvetutarsızdavranıyor;bazende,siyasetitoplumsalsorunlardanayrıtutmakgerektiğinisöylüyordu,biryerlerdeokumuşolduğuvearalarındayaşadığıağırkanlımadencileresöylenmesindefaydagördüğübircümleydibu.

ArtıkMaheulerdeherakşam,yukarıçıkıpyatmadanönceyarımsaatdahaoturuyorlardı.Étiennehepaynıkonuyuaçıyordu.Zihniveduygularıgeliştikçemadencimahallesindekibuiçiçeyaşamdandahafazlayakınmayabaşlıyordu.Tarlalarınortasındaböyletıkıştıkışağıllarakapatılacakhayvanlarmıydılar!Öylesinebalıkistifigibiyaşıyorlardıkikomşusukıçınıgörmedengömlekbiledeğiştiremiyorduinsan.Sağlıkkoşullarıdaçokiyiydidoğrusu,kızlarvedelikanlılaristeristemezbirlikteçürüyüpgidiyorlardı!

“Elbette,”diyekarşılıkveriyorduMaheu,“dahafazlaparamızolsadaharahatyaşardık...

Yinede,doğrusöylüyorsun,böyleüstüsteyaşamakinsanayakışmıyor.Sonundaetrafsarhoşerkeklerden,hamilekızlardangeçilmiyor.”

Leşgibikızarmışsoğankokanodanınhavasınıpetrollambasıiyicedayanılmazhalegetirirken,herkeskendidüşüncesiniaçıklıyordu.Hayır,yaşamlarıhiçdekatlanılırgibideğildi.Birzamanlarkürekmahkûmlarınacezaolarakverilenağırbirişteçalışıyorlar,sıklıklaerkenyaştaölüpgidiyorlardı,tümbunlararağmenakşamsofralarındaetbilebulamıyorlardı.Gerçiçorbalarıkaynıyorduamaodaancakaçlıktanölmemelerinisağlıyordu,borçlarınyüküaltındaeziliyor,yedikleribirlokmaekmeğisankiçalmışgibimuamelegörüyorlardı.Pazargünleriyorgunluktankimseyataktançıkamıyordu.Tekeğlencelerisarhoşolmakyadakarılarınıhamilebırakmaktı;oysabiragöbeğişişiriyor,çocuklarisebüyüyünceçekipgidiyorlardı.Hayırhayır,böylebirhayatınkatlanılacakyanıyoktu.

Ozaman,Maheudelafakarışıyordu.“İşincansıkıcıyanı,kimsebirşeylerin

değişeceğineinanmıyor...İnsangençkenmutluluğuyakalayacağınıumutediyor;amasonrabirtürlüyoksulluğunpençesindenkurtulamıyor...Benkimseninkötülüğünüistememamabazenbuadaletsizlikbeniisyanettiriyor.”

Biranodayasessizlikçöküyor,umutvaatetmeyenbugeleceğinsıkıntısıylaherkesinyüreğidaralıyordu.SadeceBonnemortBaba,eğeroradaysa,gözlerinişaşkınlıklaaçıyordu,çünküonunzamanındakimseninböylekaygılarıolmazdı.İnsanlarkömürüniçindedoğar,damarakazmasallarvedahafazlasınakarışmazdı;oysaşimdimadencilerehırsaşılayanbirhavavardıortalıkta.

“Kimseyeçamuratmamakgerek,”diyemırıldanıyordu.“İyibiraiyibiradır...Şeflerinçoğualçaktır,amaşeflerherzamanolacaktır,yalanmı?Bumeselelerlekafapatlatmanınkimseyeyararıolmaz.”

BusözlerüzerineÉtiennebirden

parlıyordu.Nasılolurdu!İşçilerindüşünmeleriyasakmıydı?Asıl,işçilerdüşünmeyebaşladıklarıiçinyakındaherşeydeğişecekti.İhtiyarınzamanında,madencilerhepyerindibinde,gözükulağıdışarıdaolupbitenekapalıbirhayvan,birkömürçıkarmamakinesigibiyaşıyorlardı.Buyüzdenyönetimdekizenginlerişçileriniliğinikemiğinirahatçasömürüyor,onlarıdilediklerigibialıpsatıyorlardı:İşçilerbudurumunfarkındabiledeğillerdi.Amaartıkyerinaltındakimadencileruyanıyor,gerçekbirertohumgibitopraktayeşeriyorlardı;birsabahtarlalarınortasındabitiverdiklerigörülecekti:Evet,insanlaryetişecekti,adaletiyenidensağlayacakbirinsanordusubitecektitopraktan.Devrimdenberitümyurttaşlareşitdeğilmiydi?Herkesoyverdiğinegöre,işçilerkendilerineücretödeyenpatronlarınkölesiolarakkalmakzorundamıydı?Büyükşirketlermakineleriyleherşeyiezipgeçiyorlardı,işçileronlarakarşıgeçmiştekigüvencelerebilesahipdeğildiler,halbukiozamanlaraynımeslekteçalışanlarloncalardabirarayageliphaklarını

savunabiliyorlardı.İştebuyüzdenvedahabaşkasebeplerle,işçilerinbilinçlenmesisonucudananınkuyruğukopacaktı.Bunugörmekiçinmahalleyebakmakbileyeterliydi:Büyükbabalarimzaatmayıbilmezken,oğullarimzaatıyor,torunlariseöğretmenlergibiokuyupyazıyorlardı.Öyleya,yavaşyavaşbirsürüesaslıinsanyetişiyor,güneşinaltındaolgunlaşıyordu!İnsanbütünömrüboyuncabulunduğuyereyapışıpkalmakzorundaolmadığını,başkasınınyerinegeçmeiradesigösterebileceğinianladığıandanedenengüçlüolmayaçalışıpyumruklarınıkonuşturmasındıki?

BusözlerkarşısındaçoksarsılanMaheuyinedegüvensizliğinikoruyordu.

“Gıkdiyecekolsanpasaportunuveriyorlareline.İhtiyarhaklı,cefayıçekenherzamanmadenciolacak,aradasıradasofrasındabirkoyunbudubulmaumuduolmadanhemde.”

BirsüredenberisessizduranMaheudebirrüyadanuyanırcasınaarayagiriyordu:

“Rahiplerinsöyledikleridoğruolsabari,bu

dünyadayoksullukçekenler,öbürtaraftazenginolsalar!”

Lafıkahkahalarlakesiliyor,çocuklarbileinançsızcaomuzsilkiyorlardı,hepsiinancınıyitirmişti,madendekihayaletlerdeniçiniçinkorksalarda,bomboşgökyüzüyledalgageçiyorlardı.

“Evetya,rahipler!”diyehaykırıyorduMaheu.“Bunainansalar,yukarıdadahagüzelbiryereldeedebilmekiçin,dahaazyiyip,dahaçokçalışırlardı...Hayır,ölümherşeyinsonudemektir.”

Maheudederinderiniççekiyordu:“Ah!Tanrım!Tanrım!”Sonrabüyükbirüzüntüyleellerinikucağına

bırakıveriyordu:“Ozamansahidendeişimizbitikdesenize.”Hepsibirbirlerinebakıyorlardı.Bonnemort

Babamendilinetükürürken,Maheusönmüşpiposunuağzındaunutuyordu.Alzire,masanınkenarındauyuyakalmışolanLénoreveHenri’ninarasındakonuşulanlarıdinliyordu.EliniçenesinekoymuşolanCatherine’iniri

berrakgözleriise,inandığışeyleriheyecanlaanlatan,hayalindekitoplumunbüyülügeleceğindensözedenÉtienne’denbiranolsunayrılmıyordu.Madencimahallesiuykuyadalıyor,uzaklardangelenbirçocukağlamasındanyadaevegeçkalmışbirsarhoşunçıkardığıkavgadanbaşkabirşeyduyulmuyordu.Guguklusaatintiktaklarıodadaağırağıryankılanıyor,boğucuhavayarağmenkumludöşemedennemlibirserinlikyayılıyordu.

“Boşlaflarbunlar!”diyordugençadam.“MutluolmakiçinbirTanrı’yaveonuncennetineihtiyacınızmıvar?Mutluluğuyeryüzündekendiellerinizleyaratamazmısınız?”

Coşkulubirsesle,durmadankonuşuyordu.Ufkuörtenbulutlarbirdenbiredağılıyor,buyoksulinsanlarınkaranlıkdünyasındaışıklıbirpencereaçılıyordu.Bitmekbilmezyoksulluk,hayvangibiçalışma,yünündenolduğukadaretindendeyararlanılanhayvanlaraözgübukader,bütünfelaketler,yüzünüaniden

gösterengüneşinaltındasilinipgidiyor;adaletgözkamaştırıcıbirperigibigökyüzündenaşağıiniyordu.ArtıkTanrıöldüğünegöre,insanlarınmutluluğunugüvenceyealacakolan,adaletti;bunudaeşitlikvekardeşliğihâkimkılarakgerçekleştirecekti.Tıpkıdüşlerdeolduğugibibirgüniçindeyepyenibirtoplum,birserabınihtişamınıyansıtanuçsuzbucaksızbirşehirkurulacak,buşehirdeheryurttaşkendiemeğiyleyaşayıportaknimetlerdenpayınıalacaktı.Oeskikokuşmuştoplumbirtozbulutugibidağılacak;günahlarındanarınmışgencecikbirinsanlık,tekilkesi“herkestenyeteneğinegöre,herkeseihtiyacıkadar”olantekbiremekçihalkdoğacaktı.Budüşsüreklibüyüyor,güzelleşiyor,ulaşılmazlığadoğruyükseldikçedahadaçekicihalegeliyordu.

Önceleri,içiniçindehşetekapılanMaheudeonudinlemeyireddediyordu.Hayırhayır,fazlagüzelbirdüştübu,böylesifikirlerekapılmamakgerekirdi,çünküsonradanhayatdahadakatlanılmazhalegelirveinsanmutluluğuyakalayabilmekiçinherşeyi

mahvedebilirdi.İknaolmuş,afallamışbirhaldegözleriparıldayanMaheu’yügördüğündeendişeleniyor,bağırarakÉtienne’insözünükesiyordu:

“Onaaldırmasen!Görüyorsunkibizemasalanlatıyor...Burjuvalarbizimgibiçalışmayarazıolurlarmıhiç?”

Amayavaşyavaşodabubüyününetkisinekapılıyordu.Hayalgücühareketegeçiyor,sihirliumutdünyasınadalarakgülümsemeyebaşlıyordu.Birsaatliğinedeolsaoiçkarartıcıgerçekliktenuzaklaşmaknehoştu!İnsanhayvanlargibisürünerekyaşadığında,aslaeldeedemeyeceğişeylerintadınıçıkaracağıyalanlarasığınmalıydı.Maheude’üasılheyecanlandıranvegençadamınfikirlerinekatılmasınısağlayanşey,eşitlikdüşüncesiydi.

“Bukonudahaklısınız!”diyebağırıyordu.“Benadaletuğrunacanımıbileverebilirim...Doğru!Bizimdehayatıntadınıçıkarmamızadilolurdu.”

BununüzerineMaheucesaretalıpiyicecoşuyordu.

“Lanetolsun!Zengindeğilimamaölmedenönceogünlerigörmekiçinherşeyimiverebilirdim...Ortalıknasıldakarışırdıama!Ogünleryakınmıpeki,nasıldavranmamızgerekecek?”

Étienneyenidenkonuşmayabaşlıyordu.Eskidüzeninçatırdamaktaolduğunu,enfazlabirkaçaydahadayanabileceğiniilerisürüyorduaçıkça.Amabudüzeninnasıldeğişeceğikonusundagörüşlerinetdeğildi;okuduğuşeylerkafasındabirbirinekarışıyor,bucahilinsanlarınkarşışında,kendisinindeiçindençıkamadığıaçıklamalaragirişmektençekinmiyordu.Kolaybirzafereolaninançla,sınıfçatışmalarınısonaerdirecekevrenselbirkucaklaşmaylaılımlıhalegelenbütünsistemlerişiniçinekarışıyordu;tabiipatronlarveburjuvalararasındanbazıdikkafalılarçıkabilirdi,onlardazorlayolagetirilecekti.Maheulersöylenenlerianlıyormuşgibigörünüyor,tıpkıHıristiyanlığınilkgünlerindeeskidünyanıngübresiüzerindemükemmelbirtoplumunyeşereceğinegözlerikapalıinanan

dindarlargibi,bumucizeviçözümlerionaylıyorlardı.BazısözcüklerinüzerindeözellikleduranküçükAlzire,mutluluğugözünde,çocuklarındilediklerinceyiyipoynayabildiklerisıcacıkbirevolarakcanlandırıyordu.Çenesihâlâellerininarasında,kıpırtısızcaduranCatherine,gözleriniÉtienne’denayırmıyor,delikanlısustuğundaysaüşümüşgibisapsarıkesiliphafifçeürperiyordu.

BiraraMaheudeguguklusaatebakıyordu.“Saatdokuzugeçmiş,olacakşeymi!Bu

gidişleyarınkalkamayacağız.”BöyleceMaheulerkeyiflerikaçarak,

umutsuzlukiçindemasadankalkıyorlardı.Sankizenginliğekavuşupbirandaeskisefaletlerinegeridönmüşlergibibirduyguyakapılıyorlardı.MadenegitmeküzereolanBonnemortBabahomurdanarak,bumasallarınkarındoyurmadığınısöylüyor;diğerleriiseduvarlarınnemininveiçerdekipis,boğucuhavanınfarkınavararakartardayukarıçıkıyorlardı.Madencimahallesiderinbir

uykuyagömülmüşken,yukardaÉtienne,ensonyatağagiripmumuüfleyenCatherine’inuykuyadalmadanöncehummalıbirbiçimdesağasoladöndüğünüduyuyordu.

Busohbetleresıksıkkomşulardakatılıyordu;Levaqueeşitpaylaşımfikirlerikarşısındacoşarken,Pierron,işletmeyelafedilmeyebaşlandığındatedbirlidavranıpyatmayagidiyordu.Zachariearadasıradabirsüreliğineiçerigiriyor,amasiyasetkonuşmalarındansıkıldığıiçinbirbiraiçmeküzereAvantage’agitmeyitercihediyordu.Chaval’egelince,durumuabartıyor,kandökülmesiniistiyordu.GençadamneredeyseherakşambirsaatiniMaheulerdegeçirmekteydi:Busıkgelişlerinaltındaaçığavurulmayanbirkıskançlık,Catherine’ikaptırmakorkusuyatıyordu.Şimdidenbıkmayabaşladığıbukız,gecelerionasahipolabilecekbirerkekleaynıodadayatmayabaşladığındanberikıymetebinmişti.

Étienne’inetkisigiderekartıyor,mahalleyavaşyavaşbilinçleniyordu.Bugizli

propagandagüvenliolduğuölçüdeherkesinsaygısınıkazanmaktaydı.Temkinlievkadınıkuşkuculuğunarağmen,Maheude,kirasınıdüzenliödeyen,içkisikumarıolmayanvebaşınıkitaplarındankaldırmayanbugençadamasaygıyladavranıyor,onuneğitimlibirdelikanlıoluşunukomşularınaanlataanlatabitiremiyordu,kadınlardabudurumusuiistimalederekÉtienne’denmektuplarınıyazmasınıricaediyorlardı.Delikanlı,mahalledekilerinmektuplarınıyazan,hassasailevisorunlardadanışılanbirçeşitişadamıhalinegelmişti.Böylece,eylülayınagelindiğinde,oünlüyardımsandığınınihayetkurmuştu,henüzsadecemahallelilerüyeolduğundansandıkhenüztamoturmuşsayılmazdı;amaşimdiyekadarsesçıkarmamışolanişletmebundansonradaişeçomaksokmazsa,bütünmadenocaklarındakiişçilerinkatılacağınıümitediyordu.Étiennebirliğinsekreterliğinegetirilmiş,hattayazdıklarındanazdaolsaparakazanmayabaşlamıştı.Maddidurumugiderekiyileşiyordu.Bukazançla,evli

birmadenciikiyakasınıbirarayagetiremeyecekolsada,ailevisorumluluğuolmayankanaatkârbirgençparabiriktirebilirdi.

Birsüresonra,Étienne’deağırbirdeğişimgerçekleşmeyebaşladı.Yoksulluğuyüzündenşimdiyedekbastırmışolduğubirbeğenilmeverahatyaşamaarzusununaçığaçıkmasıyla,yünlükumaştangiysileraldı.Birçiftdezarifçizmeedininceönderkonumunagelmiş,tümmahalleetrafındatoplanmıştı.Budurumkarşısındagururuokşanmış,herkesingözdesiolmanınmutluluğuylabaşıdönmüştü;kısasüreöncevasıfsızbirişçiolarakçalışırkenbugençyaştadiğerleriniyönetmek,onlaratalimatlarvermekkoltuklarınıkabartıyor,yakınzamandagerçekleşecekolandevrimdeönemlibirroloynayacağınaolaninancıgiderekartıyordu.Değişmeyebaşlayanyüzüciddibirifadeyebüründü,sözlerinitartarakkonuşuyor,içindeuyanmayabaşlayanihtiraslarkuramlarınıkeskinleştiriyor,onudahaçatışmacıdüşünceleresürüklüyordu.

Buarada,sonbaharilerliyor,ekimsoğuklarınınetkisiylemahalleninküçükbahçelerisararıyordu.Madenciçıraklarıvagonsürücüsükızlarıcılızleylaklarınarkasındakiarabalığındamınayatırmazolmuşlardı;bahçelerdeyalnızcakışsebzeleri,üzerleriboncukboncukkırağıylakaplılahanalar,pırasalarvekonservelikhıyarlarkalmıştı.Kırmızıkiremitleriyenidendövmeyebaşlayansağanakyağmuroluklardanselgibiakarak,büyükşakırtılarlaalttakifıçılaradökülüyordu.Evlerde,kömürdolusobalarhiçsönmüyor,kapalıodalarınhavasınıkirletiyordu.Büyüksefaletmevsimiyinebaşlıyordu.

Ekimayınınodondurucuilkgecelerindenbirinde,aşağıkattakonuşmaktancoşmuşolanÉtienne’iuykututmuyordu.YorganınınaltınagirdiktensonramumusöndürenCatherine’iizlemişti.Gençkızdaheyecanlıgörünüyordu,zamanzamantelaşakapılıpsonderecebeceriksizcedavranmasınavedahabeteraçılıpsaçılmasınayolaçanşuutançgaçlıkanlarındanbiriniyaşıyorduyine.Karanlıktaölügibiyatsa

da,Étienneonundauyuyamadığını,kendisininonudüşündüğügibi,onundakendisinidüşündüğünühissediyordu:Aralarındakibusessizalışverişonlarıhiçbirzamanbudenlisarsmamıştı.Dakikalargeçiyor,ikisidekımıldamadanyatarken,bastırmayaçalıştıklarısoluklarıduyuluyorduyalnızca.Étienneikiseferazkalsınkalkıponasarılacaktı.Birbirlerinibuncaarzulamalarınarağmenkendilerineengelolmalarısaçmalıktı.Nedenduygularınıketlemeyeçalışıyorlardıki?Çocuklaruyuyorlardı;onundasevişmekistediğinden,soluksoluğakendisinibeklediğinden,sessizcevedişlerinisıkarakkollarınıbedeninedolayacağındanemindi.Yaklaşıkbirsaatböylegeçti.Étienneonunyanınagitmedi,kızdadavetanlamınageleceğikorkusuylaarkasınıdönmedi.Böyledipdibeyaşadıkça,nedenlerinikendilerinebileaçıklayamadıklarıutangaçlıklar,soğukluklar,dostluğungerektirdiğinezaketleraralarındabirduvargibigiderekyükseliyordu.

IV

“Baksana,”dediMaheudekocasına,“mademkiparaalmakiçinMontsou’yagidiyorsun,gelirkenbanayarımkilokahveylebirkiloşekergetir.”

Maheutamirciyeparavermemekiçinpabuçlarındanbirinidikmekteydi.

“Tamam,”diyemırıldandıişinedevamederken.

“Birdekasabauğrasan...birparçadanaetialırsın,ha?Nezamandıreveetgirmedi.”

Maheubukezkafasınıkaldırdı.“Demekmirasakonduğumusanıyorsun...

İşesürekliaraverdiklerindenonbeşgünlüğümüzkuşadöndü.”

İkisidesustular.Ekimsonunda,bircumartesiöğledensonrasıydı.İşletmeödemesıkıntısıgerekçesiyleogündetümmadenlerdekömürçıkartmaişleminidurdurmuştu.İşletmeyönetimigiderekbüyüyensanayikrizindendolayıpaniğekapılmıştı,zatenfazlaolan

stoklarınıartırmakistemiyor,onbinçalışanınıişsizbırakmakiçinenküçükfırsatıkaçırmıyordu.

“BiliyorsunÉtienneseniRasseneur’ünyerindebekliyor,”diyedevamettiMaheude.“Onudayanındagötür,hesapkonusundaanlaşamazsanız,sendendahabeceriklidavranacaktır.”

Maheubaşıylaonayladı.“Ayrıcaobeyefendilerlebabanındurumunu

dakonuş.Doktoryönetimleağızbirliğiediyor...Baba,doktoryanılıyor,hâlâçalışabilecekdurumdasınız,öyledeğilmi?”

BonnemortBabaongündenberi,kendideyişiyle,bacaklarıtutulduğuiçinbiriskemleyeçivilenmişkalmıştı.Maheudesorusunubirkezdahatekrarladığındahomurdanarakyanıtladı:

“Elbetteçalışırım.Bacaklarımtutulduysadahenüzişimbitmedi.Tümbumavallarıbanayüzseksenfrankemeklimaaşıbağlamamakiçinuyduruyorlar.”

Maheudeihtiyarınbelkideartıkasla

getiremeyeceğikırkmeteliğidüşünüyordu,kaygıylahaykırdı:

“Tanrım!Böyledevamederse,yakındahepimizaçlıktanöleceğiz.”

“İnsanölürseaçlıkdahissetmez,”dediMaheu.

Pabuçlarınabirkaççividahaçakıp,yolakoyulmayakararverdi.İkiYüzKırklarmahallesininödemeleriancaksaatdördedoğruyapılırdı.Buyüzdenmadencileraceleetmiyor,işiağırdanalaraktekertekeryolakoyuluyorlardı,peşlerindengidenkarılarıoyalanmayıpbiranöncegeridönmeleriiçindildökmekteydiler.Meyhaneyetakılıpkalmamasıiçinbirçoğukocasınasiparişveriyordu.

ÉtienneyenihaberlerialmakiçinRasseneur’ünyerinegelmişti.Ortalıktakaygıvericisöylentilerdolaşıyor,işletmeninpayandalamakonusundanhoşnutolmadığısöyleniyordu.İşçileresürekliparacezasıkesiliyor,birçatışmakaçınılmazgörünüyordu.Üstelikbu,tatsızlığındışayansıyanyanıydı,bununaltındabiryığıngizliveciddineden

yatmaktaydı.Étienneiçerigirdiğinde,Montsou’dan

döndüktensonrabirasınıiçenbirarkadaşı,vezneninyanınabirilanasılmışolduğunu,amaüzerindeneyazdığınıtamolarakanlamadığınıanlatıyordu.Çokgeçmedeniçeribirişçi,ardındanbirbaşkasıdahagirdi,herbirifarklıbirhikâyeanlatıyordu.Görünüşegöreşurasıkesindiki,işletmeyenibirkararalmıştı.

“Senbukonudanedersin?”diyesorduÉtienne,masasınınüzerindeyalnızcabirtütünpaketibulunanSouvarine’inyanınaotururken.

Cevapvermekiçinhiçaceleetmeyenmakinistöncesigarasınısardı.

“Bunutahminetmekhiçdezordeğildiderim.Sizinsabrınızıtaşırmayaçalışıyorlar.”

Oincezekâsıylabudurumuyalnızcaotahliledebilirdi.Herzamankisakinifadesiyleaçıklamayabaşladı.Krizdenetkilenenişletmebatmakistemiyorsaharcamalarıkısmakzorundakalacaktı,doğalolarakkemerlerisıkmasıgerekenlerişçilerolacak,hepbirbahaneuydurularakücretlerikırpılacaktı.İki

aydırkömürkuyulardayığılmışhaldebekliyordu,neredeysebütünfabrikalardaişdurmuştu.Araçgerecinatılkalıpıskartayaçıkmasındankorkanişletmeortabiryolbulmayaçalışıyor,belkidemadencilerinburnunusürtüp,dahadüşükbirücreteçalışmayarazıedecekbirgrevdenmedetumuyordu.Ayrıca,gelecekiçinbirtehlikeolarakgördüğüvehenüzkasasıyeterincedolmamışolanyardımsandığınıdabugrevsayesindedevredışıbırakabilecekti.

RasseneurÉtienne’inyanınaoturmuştu,ikisisıkkınbirhaldesöylenenleridinliyordu.MeyhanedetezgâhtaoturanMadamRasseneur’denbaşkakimsekalmadığıiçinyüksekseslekonuşabilirlerdi.

“Budaneredençıktı?”diyemırıldandımeyhaneci.“Bunanegerekvar?Grevişletmeninhiçbirişineyaramaz,işçilerindeöyle.Eniyisiuzlaşmak.”

Rasseneursağduyulubiradamdı.Herzamanmakultaleplerdenyanaydı.Eskikiracısınınünününhızlaartışındanberidirher

şeyinzamanlaolgunlaşacağıdüşüncesineiyicesarılırolmuştu,herşeyebirçırpıdasahipolmakistenirsehiçbirşeyineldeedilemeyeceğiniiddiaediyordu.Biraylagöbekbağlamışadamınsaflığıgizlibirkıskançlığadönüşmeyebaşlamıştı,meyhanesinedahanadirgelenVoreuxişçilerininartıkkendisineeskisigibiakıldanışmamalarıbukıskançlığıdahadaartırıyordu;hattabazen,iştenatılmışeskibirmadenciolarakduyduğuhıncıunutarakişletmeyisavunduğudaoluyordu.

“Yanigrevekarşımısın?”diyebağırdıMadamRasseneurtezgâhınbaşındanayrılmadan.

Kararlıbirevetyanıtıalıncaonususturdu:“Bakhele!Senyüreksizintekiymişsin,bırak

dabubeylerkonuşsun!”Gözlerikadınıngetirdiğibirabardağına

dalıpgitmişolanÉtiennedüşünüyordu.Sonundabaşınıkaldırdı.

“Arkadaşınsözleridoğruolabilir,amabizizorlarlarsagrevkararıalmamızgerekecektir...Pluchartdabukonudaçokyerindeşeyler

yazdıbana.Odagrevekarşı;işçilerindeişverenkadarzararlıçıkacağını,sonundadakesinbirçözümeulaşılamayacağınısöylüyor.Ancakbukoşullarınişçilerinörgütlenmesiiçinbüyükbirolanaksağlayacağınainanıyor...İştemektububurada.”

Gerçektende,MontsoulumadencilerinEnternasyonal’ekuşkuylayaklaşmalarıkarşısındahayalkırıklığıyaşayanPluchart,işçilerinancakişletmeylekarşıkarşıyagelecekleribirçatışmaortamındabirleşecekleriniumuyordu.Étiennetümçabalarınarağmenyardımsandığınatekbirüyebilekaydedememişti,oysamadencilerinçokdahaolumluyaklaştıklarıyardımsandığıiçinvargücüyleçalışmıştı.Amabusandıktakimeblağhenüzokadarazdıki,Souvarine’indediğikısasüredetükenecek,böylecegrevcilerbütünülkelerdekiemekçikardeşlerindenyardımgörmekiçinUluslararasıİşçilerBirliği’nekatılacaklardı.

“Yardımsandığındanekadarparanızvar?”diyesorduRasseneur.

“Ancaküçbinfrank,”diyeyanıtladıÉtienne.“Bildiğinizgibiöncekigünişletmeyönetimitarafındançağrıldım.Ah!Çoknaziktiler,banadefalarcaişçilerininbiryardımsandığıoluşturmasınaengelolmayacaklarınısöylediler.Amadenetimiellerindetutmakistedikleribellioluyordu...Herhalükârda,bukonudaaramızdabirçatışmayaşanacak.”

Meyhaneciküçümserbirifadeyleıslıkçalarakdolaşmayabaşladı.Üçbinfrank!Buparaneyeyeterdiki?Altıgünlükekmekparasınıbilekarşılamazdı,eğeryabancılara,İngiltere’dekiişçileregüvenerekbuişekalkışacakolurlarsayanarlardı.Hayır,bugrevçokaptalcabirfikirdi!

Bununüzerine,sermayeyeolanortakdüşmanlıklarınedeniylegenelliklesonundaortakbirnoktadabuluşanbuikiadambirbirlerineilkdefaağırsözlerettiler.

“Peki,sennediyorsunbuduruma?”diyetekrarsorduÉtienne,Souvarine’edönerek.

Makinistherzamankiaşağılayıcıtavrıylacevapverdi:

“Grevlermi?Saçmalık!”Veyaşanangerginsessizliğinortasında

yavaşçaekledi:“Niyetinizbuysakarşıçıkacakdeğilim,

kimilerimahvolur,kimileriölür,budabirtemizliksayılır...Amabugidişledünyanınyenilenmesibinlerceyılalır.Bence,sizişeönceiçindesüründüğünüzbuzindanıhavayauçurmaklabaşlayın!”

Narineliyle,açıkkalmışkapıdanbinalarıgörünenVoreux’yüişaretediyordu.Ancakbeklenmedikbirolaylasözleriyarıdakesildi.DışarıçıkanevcilkocatavşanPolonya,çırakçocuklartarafındantaşyağmurunatutuluncabirsıçrayıştageridönmüş,panikhalindekulaklarınısarkıtıp,kuyruğunukıstırarakSouvarine’inbacaklarınınarasınasığınmıştı,kendisinikucağınaalmasıiçinbacaklarınasürtünüyor,adetaonayalvarıyordu.SouvarinePolonya’yıdizlerininüzerineyatırıpikieliylekorumayaaldı,oyumuşakveılıktüyleriokşarkenhepolduğugibihayalleredaldı.

Osırada,Maheuiçerigirdi.Birasınıikram

edermişgibisatanMadamRasseneur’ünnazikısrarlarınarağmenbirşeyiçmekistemedi.Étienneayağakalkmıştı,ikisibirlikteMontsou’yadoğruyolakoyuldular.

İşletmeşantiyelerindeödemeyapılangünlerdeMontsoubayramyerinedönerdi.Bütünişçimahallelerindenakınakınişçilergelirdi.Veznedarınodasıküçükolduğundan,kapıdabeklemeyitercihedenişçilergruplarhalindekaldırımdatoplanarak,durmadanyenilenenbirkuyrukoluştururveyolutıkarlardı.Fırsattanistifadeedenişportacılarorayaçektikleritekerleklitezgâhlarında,porselentakımlarındanşarküteriürünlerinevarıncayakadarbirçokşeysergilerlerdi.Amaböylegünlerdeözelliklemeyhanelervebirahaneleriyiişyapardı;çünkümadencilerparalarınıalmayıbeklerkentezgâhlarınönündevakitgeçirirler,paralarınıaldıktansonradaıslatmaküzeretekrarorayadönerlerdi.Yinede,Volkan’agidiptümparalarınıbitirmedikleriiçinaklıbaşındakabuledilmeliydiler.

MaheuveÉtienneogünişçigruplarının

arasındailerlerkeniçiniçinbiröfkeninkabardığınıhissettiler.Alınanparanınbirkısmınınmeyhanelerdeharcandığıgünlerdekikaygısızlıktaneseryoktu.Yumruklarsıkılıyor,herkesinağzındanöfkelerinibelliedenağırsözlerdökülüyordu.

“Söylenenlerdoğrumuyoksa?”diyesorduMaheu,Piquette’inmeyhanesininönündekarşılaştığıChaval’e.“Pisbiroyunoynadılaryineha?”

AmaChaval,Étienne’eyanyanbakaraköfkelibirhomurdanmaylayetindi.Açıkeksiltmedensonrabaşkabirekipleçalışmayabaşlamıştı,tümmahalleninönündeelpençedivandurduğuveherkeseefendiliktaslayanbusonradangelenarkadaşınakarşıiçindegiderekbirkıskançlıkyerediyordu.İşiniçinebirdeaşkçekişmesigirmişti,artıkCatherine’iRequillart’ayadamoloztepeciğininarkasınagötürdüğündeonuağzaalınmayacaksözlerleannesininkiracısıylayatmaklasuçluyor,sonraduyduğuvahşiarzununetkisiylekızıkabaokşayışlarlahırpalıyordu.

Maheuonabirsorudahasordu.“Voreux’nünödemeleribaşladımı?”Chavalbaşınıevetanlamındasallayıp

arkasınıdönünce,ikierkekşantiyeleregitmeyekararverdiler.

Ödemelerbirparmaklıklaikiyebölünmüşküçük,dikdörtgenbirodadayapılıyordu.Duvarlarboyuncasıralananbanklardabeşaltıişçibeklerken,veznedarlayardımcısı,kasketielindevezneninönündeayaktaduranbirmadenciyeparasınıödüyordu.Soldakibankınüstünde,istenkararmışduvaradahayeniyapıştırılmışsarıbirilanvardı.Sabahtanberiişçilersüreklibuilanınönündengeçiyorlardı.İkişerüçeriçerigiriyor,ilanınönündebirsüreliğineçakılıpkalıyor,sonrakıçlarınatekmeyemişgibiomuzlarısarsılaraktekkelimeetmedençekipgidiyorlardı.

Osıradailanınönünde,ablaksuratlıbirgençileyüzüneyaşlılığınsersemliğiçökmüşsıskabirihtiyarvardı.İkisideokumabilmiyorlardı,gençolanıdudaklarınıkıpırdatarakbirşeylerhecelerken,ihtiyar

şaşkınşaşkınbakmayadevamediyordu.Birçokişçiilanıgörmekiçiniçerigiriyor,amahiçbirşeyanlamıyorlardı.

“Şunuokusanabize,”dedi,okumayıkendisidepekbeceremeyenMaheuarkadaşına.

Bununüzerine,Étienneilanıokumayabaşladı.Bu,işletmenintümocaklardaçalışanişçilereyaptığıbirduyuruydu.İşletmeninpayandalamaişlemlerineözengöstermedikleriiçinmadencilerecezakesmektenusandığını,kömürçıkarmakarşılığındaödenecekücretlereyenibirdüzenlemegetirileceğibildiriliyordu.Artıkpayandalama,sağlambirişçıkarmakiçingereklimiktartemelalınarak,aşağıindirilenvekullanılankalaslarınmetreküpünegöreayrıcaücretlendirilecekti.Çıkarılankömürüntaşınmasındaisevagonbaşınaücret,damarınyapısınaveyüklemeyerineuzaklığınagöreellisantimdenkırksantimedüşürülecekti.Vekarmaşıkbirhesaplamayla,onsantimlikbuindiriminpayandalamaücretiyletelafiedileceğikanıtlanmayaçalışılıyordu.Zatenişletmeherkesbuyenidüzenlemeninüstünlüklerini

iyiceanlasındiyeişçilerezamantanıyacaktı,uygulamaya1AralıkPazartesigünügeçmeyekararvermişti.

“Birazdahaalçaksesleokusanız!”diyebağırdıveznedar.“Nekonuştuğumuzuduyamıyoruzburda.”

Étiennehiçaldırmadanokumayadevametti.Sesititriyordu,bitirdiğindeherkeshâlâduyuruyabakıyordu.İhtiyarmadenciylegençolanıdevamınıbeklergibibirsüredahaoradadurduktansonraomuzlarıçökmüşbirhaldedışarıçıktılar.

“Lanetolsun,”diyemırıldandıMaheu.Arkadaşıylabirliktebirsırayaoturmuştu.

Sarıkâğıdınönündeninsanlargeçmeyedevamederken,ikisibaşlarınıöneeğmişhesapyapıyorlardı.Onlarladalgamıgeçiyorlardıyoksa!Payandalamaücretiylevagonlardandüşürülenonsantimitelafietmelerimümkündeğildi.Payandalamaişindentaşçatlasasekizsantimgeçerdiellerine,budurumdaişletmeikisantimlerinicebeindirmişolacaktı,özenlibirişçıkarabilmekiçinharcayacaklarızamandaişin

cabasıydı.İşletmeninamacıbelliydi,ücretlerigizlidengizliyedüşürmekistiyordu!Giderlerimadencilerincebindençaldığıparaylakısacaktı.

“Lanetolsun!Lanetolsun!”diyetekrarladıMaheubaşınıyukarıkaldırarak.“Buuygulamayıkabuledersekbizdenahmağıyokdemektir.”

Osıradavezneninönüboşaldığındanparasınıalmakiçinyaklaştı.Yalnızcaekipşeflerivezneyegeliyor,sonradaaldıklarıparayıadamlarınaonlarbölüştürüyor,böylecezamankazanılmışoluyordu.

“Maheuvearkadaşları,”dediveznedaryardımcısı,“Filonnièredamarı,yedinumaralıkazıalanı.”

Çavuşlarınhergünşantiyelerdençıkankömürvagonlarınınsayısınıişaretlediğikâğıtlaragöredüzenlenenlistedeisimleriarıyordu.Ardındanbirkezdahatekrarladı:

“Maheuvearkadaşları,Filonnièredamarı,yedinumaralıkazıalanı...Yüzotuzbeşfrank.”

Veznedarödemeyiyaptı.“Affedersinizbeyefendi,”diyekekeledi

afallayankazmacı,“biryanlışlıkolmadığındaneminmisiniz?”

Hafifbirürpertiyledonakalmış,yüreğisıkışmıştı,elinisürmeden,bubiravuçparayabakıyordu.Elbettekialacağıparanındüşükolacağınıbiliyordu,amabukadardaazolamazdıyadaveznedaryanlışhesaplamıştı.Zacharie,ÉtienneveChaval’inyerinegeçendiğerarkadaşaparalarınıverdiğinde,kendisine,babasına,Catherine’eveJeanlin’etoputopuellifrankkalacaktı.

“Hayırhayır,yanılmıyorum,”dedigörevli.“İkipazarıveişindurdurulduğudörtgünüçıkarırsak,geriyedokuzişgünükalıyor.”

Maheuhesabıinceliyor,alçaksesletoplamayapıyordu:Dokuzgüniçinkendisineyaklaşıkotuz,Catherine’eonsekiz,Jeanlin’edokuzfranködenmesigerekiyordu.BonnemortBabaüçgünçalışmıştı.Önemiyoktu,Zacharievediğerikiarkadaşındoksanfrangıdaeklendiğindehiçkuşkusuzbundandahafazlatutmasıgerekiyordu.

“Ayrıcakesilencezalarıdaunutmayın,”

diyeeklediveznedaryardımcısı.“Kusurlupayandalamadandolayıyirmifrangınızkesilmiş.”

Kazmacıumutsuzcaelinisalladı.Yirmifrankceza,dörtgünişsizlik!Ozamanhesaptamamdı.HalbukiBonnemortBaba’nınçalıştığı,Zacharie’ninisehenüzevlenmediğidönemde,onbeşgünlükücretleriyüzellifrangıbulurdu!

“Parayıalıyormusunuz,yoksaalmıyormusunuz?”diyebağırdısabırsızlananveznedar.“Bekleyenlerigörüyorsunuz...İstemiyorsanız,söyleyin.”

Maheutitreyenirielleriyleparayıalırken,görevlionudurdurdu.

“Bekleyin,buradaisminizvar.ToussaintMaheu,öyledeğilmi?..Genelsekretersizinlegörüşmekistiyor.Girin,şuandayalnızkendisi.”

Şaşkınadönenişçi,kendisinieskimaunmobilyalarladöşenmiş,duvarlarısolukyeşilkumaşlakaplıbirodadabuldu.Beşdakikaboyunca,solukyüzlü,iriyarıbiradamolan

genelsekreteridinledi,adamkendisiyleayağakalkmadan,masasınınüzerindekikâğıtlarınüzerindenkonuşuyordu.AmakulaklarınınuğuldamasıyüzündenMaheuadamındediklerinitamolarakduyamıyordu.Sonunda,yarımyamalakdaolsababasındansözedildiğinianladı,ellisinidoldurmuşvekırkyılhizmetvermişolduğugözönündetutularakyüzellifrankmaaşbağlanmasıkonusuişletmetarafındanincelenecekti.Ardından,sekreterinsesindebirsertleşmefarkedergibioldu.Adamonupaylıyor,siyasetleuğraştığıiçinsuçluyordu,yardımsandığınavekiracısınadaimadabulundu;madenineniyiişçilerindenbiriolarakböylesaçmasapanişleregirmemesinitavsiyeetti.Maheukarşıçıkmakistesedesözcükleriyanyanagetiremiyordubirtürlü,kasketinititreyenparmaklarıarasındaburarakdışarıçıkarkenkekeliyordu:

“Başüstüne,sayınsekreter...Siziteminederim.”

DışarıyaçıkıpkendisinibekleyenÉtienne’inyanınageldiğindekendinitutamadı.

“Ahmağıntekiyimben,onacevabınıvermeliydim!..Yiyecekekmekyok,hâlâsaçmalıkdinliyoruz!Evet,adamseninleuğraşıyor,mahalleyizehirlediğinisöyledibana...Neyaparsın!Lanetolsun!İsteristemezboyuneğiyorsun.Adamhaklı,endoğrusuböyledavranmak.”

Maheusustu,öfkevekaygıiçindeydi.Étiennekaramsarbirifadeyledüşünüyordu.Yenidenyolutıkayaninsanlarınarasındangeçtiler.İşçilerinöfkesigiderekartıyordu,sakinbirhalkınöfkesiydibu,buağırkitleninüzerindehenüzşiddetiniaçığavurmayankorkunçbirfırtınauğultusudolaşıyordu.Hesapyapmayıbilenbazılarıdurumuanlamıştı,şirketinpayandalamaişindenkazandığıikisantimağızdanağızadolaşıyor,enkalınkafalılarıbileçiledençıkarıyordu.Amaözelliklekendileriniaçlığamahkûmedenbudüşükücrete,işsizliğe,kesilenparacezalarınaisyanediyorlardı.Zatenmidelerinebirşeygirmezolmuştu,ücretlerdahadadüşerseneyapacaklardı?Meyhanelerdeöfkelisesler

yükseliyor,hiddetlendikçeboğazlarıkuruyanlaraldıklarıüçkuruşudatezgâhlarınüzerindebırakıyorlardı.

ÉtienneveMaheuMontsou’danmahalleyegelenekadarhiçkonuşmadılar.EvdeçocuklarlayalnızolanMaheude,içerigirenkocasınıneliboşgeldiğinihemenfarketti.

“Çoknaziksin!”dedi.“Kahvem,şekerim,etimnerede?Birparçadanaetialsanbatmazdınherhalde.”

Maheucevapvermiyordu,bastırmayaçalıştığıheyecanıboğazınıdüğümlemekteydi.Sonra,madendekizorluçalışmakoşullarınınsertleştirdiğiyüzhatlarıbirumutsuzlukifadesiylegevşedi,gözlerindebelireniridamlalarsıcakbiryağmurgibisüzülmeyebaşladı.Biriskemleninüzerineçöküpçocuklargibiağlarken,cebindekiellifrangımasanınüzerinefırlattı.

“İşte!”diyekekeledi,“sanagetirebildiğimtümparabu...Hepimizinemeğininkarşılığıbukadarmış.”

MaheudeÉtienne’ebaktı,delikanlınında

suskunveyıkılmışolduğunugördü.Bununüzerineodaağlamayabaşladı.Dokuzkişiellifranklaonbeşgününasılgeçireceklerdi?Büyükoğluevdenayrılmıştı,ihtiyarbacaklarınıkımıldatamıyordu,yakındaaçlıktanöleceklerdi.AnnesininağladığınıgörünceallakbullakolanAlzireonunboynunaatıldı.Estelleciyakciyakbağırıyor,LénoreveHenrihıçkırıklaraboğuluyorlardı.

Çokgeçmedentümmahalledeaynısefaletçığlığıyükseldi.Erkeklerevleredönmüştü,buazıcıkparayıgörenaileleryanayakılaağlaşıyordu.Kapılartekraraçıldı,kadınlarkapıönlerineçıktılar;yakınmalarıkapalıodalarasığmıyormuşgibi,dışardabağırıyorlardı.Çiseleyenyağmuraaldırmadankaldırımlardanbirbirlerinesesleniyor,avuçlarındakiparayıgösteriyorlardı.

“Şurayabakın!İştekocamaverdikleripara,insanladalgageçmekdeğilmibu?”

“Benimkinebaksanıza!Onbeşgünlükekmeğimizibilekarşılamazbupara.”

“Yabenimki!Sayınisterseniz,yine

gömleklerimisatmamgerekecek.”Maheudedediğerlerigibidışarıçıkmıştı.

HepsindendahaçokhaykıranLevaqueKadın’ınetrafındabirgrupoluşmuştu.Ayyaşkocasıhâlâgeridönmemişti;azyadaçok,elinegeçenparanıntamamınıVolkan’daharcayacağınıtahminediyordu.Philomèneise,ZacharieparadantırtıklamasındiyeMaheu’nünyolunugözlüyordu.İçlerindeensakingörünenPierronne’du,oPierrondenenrezil,nasıloluyorsa,çavuşunlistesineheparkadaşlarındandahafazlamesaisaatiişletmeyibeceriyordu.AmadamadınınbudavranışınıalçakçabulanYanıköfkelikadınlarınarasınakarışmıştı,sıskavedimdikbedeniylekalabalığıntamortasındaduruyor,yumruğunuMontsou’yadoğrusallıyordu.

“Busabahhizmetçilerininarabaylageçtiğinigördüm!..”diyehaykırdıHennebeaularınisminisöylemeden.“Evet,aşçılarıikiatlıbirarabaylaMarchiennes’egidiyordu,balıkalmayagittiğinekalıbımıbasarım!”

Biruğultuyükseldi,herkesyeniden

sövmeyebaşlamıştı.Efendilerininarabasıylakomşukentinpazarınagidenbeyazönlüklübuhizmetçiöfkeyaratıyordu.İşçileraçlıktankırılırken,onlarhâlâbalıkmıyiyorlardı?Hepböylebalıkyiyemeyebilirlerdi,yoksullarındasırasıgelecekti.Étienne’intohumhalindeektiğifikirlerbuisyançığlığındayeşeriyor,serpilipgelişiyordu.Vaatedilenaltınçağabiranönceulaşmasabırsızlığı,birmezargibikapalıduranosefaletufkununötesindekimutluluktanpayalmaisteğiydibu.Adaletsizlikgiderekbüyüyordu,ekmekleriniellerindenalmayakalktıklarınagörehaklarıiçinmücadeleedeceklerdi.Özelliklekadınlar,yoksulluğunolmayacağıoidealdünyayakavuşmakiçinhemensaldırıyageçmekistiyorlardı.Havabayağıkararmış,yağmurşiddetiniartırmıştı,amakadınlarciyakciyakbağırarakkaçışançocuklarınortasındamahalleyigözyaşlarıylayıkamayadevamediyorlardıhâlâ.

AkşamAvantage’dagrevkararıalındı.Rasseneurartıkkarşıçıkmıyor,Souvarinedebunubirilkadımolarakgörüyordu.Étienne

durumubircümleyleaçıkladı:Mademkiişletmeilledegrevistiyordu,ozamangrevegidilecekti.

V

Aradanbirhaftageçti,herançıkabilecekbirçatışmabeklentisiiçinde,çalışmakuşkuluvetatsızbirhavadasürüpgidiyordu.

Maheulerinbirsonrakionbeşgünlükücretleridahadadüşükolacakmışgibigörünüyordu.Buyüzden,ılımlıvesağduyulubirkadınolmasınarağmenMaheudehırçınlaşmayabaşlıyordu.KızıCatherinebirgeceyidışarıdageçirmemişmiydi?Üstelikertesisabahöyleyorgunvehastadönmüştükimadenegidememişti.Kızağlıyor,bununkendisuçuolmadığını,Chaval’inkendisinizorladığını,kaçmayaçalışırsadövmekletehditettiğinisöylüyordu.Chavalkıskançlıktançılgınadönmüştü,aileninkızlarınıkendielleriyleÉtienne’inkoynunasoktuğunuiddiaediyor,Catherine’inevedönmesineengeloluyordu.GözüdönenMaheudekızınaböylebirhödüklegörüşmeyiyasakladıktansonra,Montsou’yagidiponutokatlayacağınısöyledi.

Amaoişgünüyanmıştıbirkere,üstelikkızbirsevgilibulmuşkenbaşkasınıaramayıistemiyordu.

İkigünsonra,ortayabaşkabirsorundahaçıktı.PazartesivesalıgünüVoreux’deakıllıusluçalıştığınısandıklarıJeanlin,iştenkaçmış,BébertveLydieilebirliktebataklıklardaveVandameOrmanları’ndadolaşmayagitmişti.Buikiçocuğudaayartmıştı;neyiçalıpçıpmayagittikleri,erkengelişmişçocuklaraözgühangioyunlaradaldıklarıbellideğildi.Jeanlincezaolarakdayakyedi;annesisokaklarındakikaldırımda,ödleripatlayanmahalleçocuklarınıngözleriönündebirgüzeldövdüonu.Görülmüşşeymiydibu!Doğduklarıgündenberibirsürümasrafçıkarançocuklarıtameveparagetireceklerizamanböyleyapacaklardıha!Buçığlıktazorgeçengençliğinin,herçocuğuilerisiiçinbirgelirkaynağıolarakgörenkalıtsalsefaletinizlerivardı.

Osabah,erkeklerveCatherinemadenegitmeküzereevdençıktıklarında,yatağında

doğrulanMaheude,Jeanlin’eseslendi:“Haylazvelet,birdahaböylebirşey

yaparsan,kıçınınderisiniyüzerim,bilesin!”Maheu’nünyenişantiyesindeçalışma

koşullarıçokçetindi.Filonnièredamarınınbubölümüöyledaralıyordukitavanladuvararasınasıkışanmadencilerkazmalarınısallarkendirseklerininderisiyüzülüyordu.Ayrıca,nemlilikgiderekartıyordu,herankayalarıpatlatarakinsanlarıönünekatıpsürükleyecekbirsubaskınındankorkuyorlardı.Dahabirgünönce,kazmasınısertçeindiripgeriçekenÉtienne’inyüzünesufışkırmıştı;amabuyalnızcabiruyarıydı,ocaktasadeceıslaklıkbirazdahaartmışveçalıştıklarıortamdahasağlıksızbirhalalmıştı.ZatenÉtiennebirkazaolasılığınıaklındanbilegeçirmiyor,tehlikeyiumursamadanarkadaşlarıylaçalışmayısürdürüyordu.Grizununiçindeyaşadıklarıhalde,gözkapaklarınayaptığıağırlığı,kirpiklerindeördüğüörümcekağınıhissetmiyordu.Bazenlambalarınalevisolupdahadamavileştiğindeherkesinaklınagrizu

geliyor,kulağınıdamaradayayanbirmadenciçatlaklardanbirgazsızıntısısesi,fokurdayanhavakabarcığıgürültüsügelipgelmediğinikontrolediyordu.Amaherzamanyaşanabilecekolanasıltehliketoprağıngöçmesiydi,çünküpayandalamanınyetersizolmasıdışında,suiçindekalmışolantopraksağlambirzeminoluşturmuyordu.

Maheugünboyuncaüçkezpayandalarıtakviyeetmekzorundakalmıştı.Saatikibuçuktu,paydosaazkalmıştı.YanyatmışolanÉtiennebirkayakütlesinisökmeyeçalışırkenuzaktangelenşiddetlibirgümbürtütümmadenisarstı.

“Budaneböyle?”diyehaykırdı,kazmasınıbırakıpkulakkabartırken.

Arkasındakigalerininçöktüğünüsanmıştı.Maheu,eğimlizemindenkayarakaşağıya

inmiştibile.“Göçükvar...Aceleedin,çabuk!”diye

bağırıyordu.Endişelibirkardeşlikduygusuylahepsi

alelaceleaşağıindiler.Ellerdekilambalar

madeneçökenölümsessizliğininiçindesallanıpduruyordu;emeklercesineikibüklüm,teksırahalindegalerilerboyuncakoşuyorlar,biryandandahızlarınıkesmedenbirbirlerinesorularsorupkısayanıtlarveriyorlardı:Göçükneredeacaba?Yandamardaolabilirmi?Hayırgümbürtüaşağıdangeliyordu,kömürtaşımahattından!Bacayavarıncahemeniçinedaldılar,yarabereiçindekalacaklarınıumursamadanüstüsteyığıldılar.

DerisidünküdayağınkızarıklığınıhâlâkoruyanJelinogüniştenkaytarmamıştı.Yalınayakkatarınardındankoşuyor,havalandırmakapılarınıbirerbirerkapıyordu;bazen,birçavuşlaburunburunagelmetehlikesiolmadığındasondakivagonaçıkıyordu,uyuyupkalırendişesiylebunuyapmayıyasaklamışlardıona.Amaasıleğlencesi,katarbaşkabirkatarayolvermekiçindurduğundaöntaraftadizginleritutanBébert’inyanınagitmekti.Lambasınıyanınaalmadansessizceyaklaşıyor,arkadaşınaetinimorartacakbirçimdikatıyor;sarısaçları,

kepçekulakları,karanlıktaışılışılparlayanufacıkyeşilgözlerininaydınlattığızayıfyüzüyleaklagelmedikşaklabanlıklaricatediyordu.Sağlıksızbirerkengelişmeiçindekibuçocuk,hayvanlıktanhenüzinsanlığageçmişecişbüçüşbircanlınınşüphelizekâsınavekıvrakhareketlerinesahipti.

Öğledensonra,Mouque,vardiyasırasıgelenSavaş’ıçıraklarınyanınagetirdi;atınkörbirhattınbaşındadurupsoluduğunugörenJeanlin,Bébert’inyanınasokuldu:

“Neyivarbumoruknumaracının?Zınkdiyeduruveriyor...Onunyüzündenbacağımkırılacak.”

Bébertcevapveremedi,çünküdiğerkataryaklaştığıiçinneşelenenSavaş’ıdizginlemekzorundakaldı.Beygir,tauzaktan,arkadaşıTrompet’inkokusunualmıştı,madeneindirildiğiilkgündenberibüyükbirsevgibesliyorduonakarşı.Tevekkülünüvesabrınıgençarkadaşınageçiriponurahatlatmakisteyenyaşlıbirfilozofunşefkatlekarışıkmerhametiydibusanki;çünkübirtürlübu

ortamaalışamayanTrompet,vagonlarıisteksizceçekiyor,hepbaşıöneeğikvaziyetteduruyorvekaranlıktagörmeyengözlerlesürekligüneşinözleminiçekiyordu.Buyüzden,Savaş,Trompet’eherrastladığındabaşınıonadoğruuzatıpsilkiniyor,cesaretlendiricibirokşayışlaonuyalıyordu.

“Vaycanına!”dediBébert,“işteyinebirbirleriniyalıyorlar!”

TrompetgeçipgittiktensonraSavaş’lailgilisoruyayanıtverdi:

“Senaldırmabuihtiyara,nekurnazdıro!..Böyledurduğuzamanbirengelihissetmişdemektir,birtaşyadabirçukurolabilirmesela,canınınkıymetinibilir,biryerininkırılmasınıhiçistemez...Amabugünşukapıyaniyetaktıbilmiyorum.Kapıyıitiyor,ordaçakılıpkalıyor...Senbirşeyhissettinmi?”

“Hayır,”dediJeanlin.Sadecesuvar,dizlerimekadarçıkıyor.”

Kataryenidenyolakoyuldu.BirsonrakiseferdehavalandırmakapısınıbirkafavuruşuylaaçanSavaştekrardurduve

ilerlemekistemedi,titreyipkişniyordu.Sonundaanibirkararlaöneatıldı.

KapıyıyenidenkapayanJeanlingeridekalmıştı.Eğilip,içindebataçıkayürüdüğüsubirikintisinebaktı;lambasınıkaldırdığındapayandalarınsüreklisızansuyunetkisiylebelvermişolduğunufarketti.Osırada,karısıdoğumyapmaküzereolduğuiçinocaktanaceleyleçıkanChicotdediklerikazmacıBerloquegeçiyorduyanlarından.Odaduruppayandalarıinceledi.Jeanlinkatarınayetişmekiçinileridoğruatıldığısırada,anidenkorkunçbirçatırtıduyuldu,göçentoprakadamıveçocuğuyutmuştu.

Sonraortalığıbüyükbirsessizlikkapladı.Göçüğünyarattığıesintiylehavalanankalınbirtozbulutugalerilereyayılmaktaydı.Tozdangözlerigörmezolmuş,soluklarıtıkanmışmadenciler,dörtbiryandan,enuzakşantiyelerdeniniyorlardı;ellerindesallananlambalarbuköstebekdeliklerinindibindekoşuşanbukapkarainsanlarıpekaydınlatamıyordu.Göçükalanınailkulaşanlar

bağırarakarkadaşlarınaseslendiler.Diptekidamardangelenikincibirkafilegaleriyitıkayangöçüğünöbüryanındakalmışlardı.Tavanınenfazlaonmetrelikbirbölümününçöktüğühemenanlaşıldı.Hasarpekciddideğildi.Amayıkıntılarınaltındancançekişenbirinininiltisigeldiğindeherkesinyüreğisıkıştı.

KatarınıbırakanBébertkoşarkenbağırıyordu:

“Jeanlingöçüğünaltında!Jeanlingöçüğünaltında!”

Tamosırada,MaheuZacharieveÉtienneilebirliktebacadanaşağıiniyordu.Umutsuzluklakarışıkbiröfkeiçinde,sövmeyebaşladı.

“Lanetolsun!Lanetolsun!Lanetolsun!”KoşarakgelenCatherine,Lydieve

Mouquettekaranlığındahadaartırdığıürkütücükarmaşanınortasındahıçkırahıçkıraağlamaya,dehşetiçindehaykırmayabaşladılar.Herkesonlarıyatıştırmayaçalışsada,aşağıdangelenheriniltiyleçılgınadönüyor,dahadagüçlühaykırıyorlardı.

ÇavuşRichommedakoşarakolayyerinegelmişti,mühendisNégrel’leDansaert’inmadendeolmayışlarınaüzülüyordu.Kulağınıkayalaradayayıpdinlediktensonra,buiniltilerinbirçocuğaaitolmadığınısöyledi.Oradahiçkuşkuyokkibiradamvardı.MaheuenazyirmikezJeanlin’eseslenmişti.Amasessolukçıkmamıştı.Çocuktoprağınaltındaezilmişolmalıydı.

İniltitekdüzebiçimdedevamediyordu.Cançekişenadamaseslenerekisminisoruyorlar,amagelentekcevapbirhırıltıoluyordu.

“Çabukolalım!”deyipduruyorduRichomme,dahaöncedekurtarmaçalışmalarınakatılmıştı.“Sonraçeneçalarız.”

Madencilerkazmaveküreklerleherikiyandangöçüğegiriştiler.Chaval,MaheuveÉtienne’inyanındahiçkonuşmadançalışırken,Zacharieçıkarılantoprağıntaşınmasınanezaretediyordu.Paydossaatigelmiş,kimsebirşeyyememişti,amaarkadaşlarcanderdindeykençorbayıdüşünmekmümkündeğildi.Yinede,kimseningeridönmemesiüzerine

mahalledekilerinendişeleneceğinidüşünerekkadınlarıgöndermeyiönerdiler.AmaneCatherine,neMouquettenedeLydiegitmekistedi;olupbitenleriöğrenmeihtiyacıylaorayaçakılıpkalmışlar,toprağıkaldırmaçalışmalarınayardımediyorlardı.BununüzerineLevaque,yukarıçıkıpbirgöçüğünmeydanageldiğini,hafifolanhasarıngiderilmeyeçalışıldığınıhabervermeklegörevlendirildi.Saatdördegeliyordu,işçilerbirsaattenkısabirsüredebirgünlükişgörmüşlerdi.Tavandanyenikayalardüşmese,çökentoprağınyarısıçoktankaldırılmışolacaktı.BüyükbirazimleçalışanMaheubirsüreliğinenöbetidevralmayagelenleriöfkeylegeriçeviriyordu.

“Yavaş!”dedinihayetRichomme.“Yaklaşıyoruz...Onlarazararvermeyelim.”

Gerçektendeiniltigiderekdahanetduyuluyordu.İşçilerekılavuzlukeden,buaralıksıziniltiydi;artıkkazmalarınhemenaltındangelirgibiydi.Birdenbireseskesildi.

Hepsisessizlikiçindebirbirlerinebaktılar,

karanlıktaölümünsoğukluğunuhissedipürperdiler.Kaslarıkopacakderecedegergin,terdensırılsıklamolmuşbirhaldekazmasallıyorlardı.Birayakgözüküncetoprağıelleriylekazmayabaşladılar,uzuvlartekertekeraçığaçıktı.Adamınkafasındahasaryoktu.LambalaryüzünüaydınlatıncaChicotismiağızlardadolaştı.Bedenisıcaktı,birkayabelkemiğinikırmıştı.

“Battaniyeyesarıpbirvagonayerleştirin,”diyetalimatverdiçavuş.“Şimdiçocuğukurtaralım,aceleetmeliyiz!”

Maheusonbirkazmasalladı,açılandeliktengöçüğüöbürtaraftankazmaktaolanişçilerigördüler.AdamlarseslenerekJeanlin’ibaygınhaldebulduklarınısöylediler,ikibacağıkırılmış,hâlânefesalıyordu.Babasıçocuğukucaklayıpkaldırdı;dişlerinisıkıyor,duyduğuacıyıdurmadan“Lanetolsun!”diyerekbelliediyordu;Catherinevediğerkadınlaryenidenhaykırmayabaşlamışlardı.

Hemenbirkatarhazırlandı.Bébert’ingetirdiğiSavaşikivagonunönünekoşuldu,ilk

vagondaÉtienne’intuttuğuChicot’nuncesedivardı,ikincisineiseMaheuoturmuştu,birhavalandırmakapısındankoparılanyünparçasınasardıklarıJeanlinbaygınbirhaldebabasınındizlerindeyatıyordu.Ağırağıryolakoyuldular.Hervagonunüstündekızılyıldızlarıandıranlambalaryanıyordu.Arkadan,birbiripeşisırayürüyenmadencilergeliyordu,yaklaşıkellikişilikbirkafileoluşturmuşlardı.Artıkyorgunluktantükenmişlerdi,ayaklarınısürüyor,salgınhastalığayakalanmışbirsürününkederiyleçamurabataçıkayürüyorlardı.Yüklemeyerineulaşmalarıyarımsaatsürdü.Toprağınaltında,zifirîkaranlığınortasındakollaraayrılarak,dönemeçleroluşturarakuzayıpgidengalerilerboyuncailerleyenbukafileninsonugelmekbilmiyordu.

YüklemeyerineöncedengelmişolanRichomme,birasansörünboşolarakbekletilmesitalimatınıvermişti.Pierronikivagonuhemenasansöreyükledi.VagonlarınbirinekucağındayaralıoğluylaMaheu,diğerinededüşmemesiiçinChicot’nuncesedinitutan

Étiennebindi.İşçilerdiğerbölmeleredoluşuncaasansörhareketetti.Yukarıçıkışikidakikasürdü.Kaplamatahtalarındanbuzgibisularsızıyordu,günışığınakavuşmakiçinsabırsızlananişçilerbaşlarınıkaldırmışyukarıyabakıyorlardı.

Neyseki,DoktorVanderhaghen’inevinegönderilençırakonubulmuşvemadenegetiriyordu.Jeanlinveölenadam,yılınhergünüsobanıngürülgürülyandığıçavuşlarınodasınataşındı.Ayakyıkamakiçinhazırolansıcaksukovalarınıdizdiler;yereikişilteserdiktensonraadamıveçocuğuüzerlerineyatırdılar.YalnızcaMaheuveÉtienneiçerigirdi.Dışarıda,vagonsürücükızlar,madenciler,koşupgelençıraklarbirarayatoplanmış,alçakseslekonuşuyorlardı.

DoktorChicot’yagözattıktansonramırıldandı:

“İşibitmiş!..Yıkayabilirsiniz.”İkigözetmen,terihâlâkurumamışve

kömürtozundankapkarakesilmişbucesedisoyarak,süngerleyıkadılar.

“Başındabirşeyyok,”dediJeanlin’inşiltesininyanındadizçökendoktor.“Göğsündede...Amabacaklarıezilmiş.”

Doktorçocuğukendisisoyuyordu;birsütanneninustalığıylabaşlığınındüğümleriniçözüyor,ceketiniçıkarıyor,gömlekvepantolonunusıyırıpalıyordu.Kısasüresonra,Jeanlin’insiyahtozavesarıtoprağabulanmış,kanlekeleriiçindeki,kuşgibisıskacıkbedeniortayaçıktı.Çocuğundurumuanlaşılmadığıiçinonudayıkamakzorundakaldılar.Süngerleovaladıkçabedeniadetadahadaküçülüyordu,teniöylesolukvesaydamdıkialtındankemikleribellioluyordu.Sefillerırkınınbozulabozulageldiğibusonnokta,kayalarınaltındaneredeysepestiliçıkmış,acılariçindekibukuşkadarçocuğunhaliiçleracısıydı.Yıkanıptemizlenince,beyaztenininüzerindekırmızıikilekeoluşturanbaldırlarındakiçürüklerortayaçıktı.

KendinegelenJeanlinacıylainledi.ŞiltesininayakucundadikilenMaheu,kollarınıyanasarkıtmış,onabakıyordu;gözlerindeniri

damlalarhalindeyaşlarsüzüldü.“Demekbabasısensin,ha?”dedidoktor

başınıkaldırarak.“Bırakağlamayı,gördüğüngibiölmemiş...Gelbanayardımet.”

İkibasitkırıkolduğunusaptadı.Amasağbacakonuendişelendiriyordu:Hiçkuşkuyok,kesmekgerekecekti.

Osırada,nihayetdurumdanhaberdarolanmühendisNégrelveDansaert,Richomme’laçıkageldiler.Mühendisöfkelibirifadeyleçavuşunanlattıklarınıdinliyordu.Sonundapatladı:Hepolanetolasıpayandalarınişiydibu!Cankaybınayolaçacağınıyüzlercekezsöylememişmiydi?Oysabuahmaklar,dahasağlampayandavurmalarıistenincegrevegitmektensözediyorlardı!İşinkötüsübütünzararıişletmekarşılayacaktı.MösyöHennebaeubuişebayılacaktıdoğrusu!

“Kimbu?”diyesordu,birçarşafasarılmaktaolanölününbaşındasessizceduranDansaert’e.

“Chicot,eniyiişçilerimizdenbiriydi,”diyekarşılıkverdibaşçavuş.“Üççocuğuvardı...

Zavallıadam!”DoktorVanderhaghen,Jeanlin’inhemen

evegötürülmesiniistedi.Saataltıyagelmiş,havakararmayabaşlamıştı,cesedidebiranöncegötürseleriyiolurdu;mühendisyükarabasınınkoşulmasıvebirsedyegetirilmesiiçintalimatverdi.Yaralıçocuğusedyeyeyatırıp,ölüadamışilteylebirlikteyükarabasınayüklediler.

Vagonsürücükızlarhâlâkapınınönündebekliyor,sonucuöğrenmekiçinoradaoyalananmadencilerlekonuşuyorlardı.Çavuşlarınodakapısıaçıldığında,topluluğabirsessizlikhâkimoldu.Yenibirkafileoluştu;öndeyükarabası,ardındasedye,enarkadadaişçileryolakoyuldular.Madenkuyusununbaşındanayrılıp,mahalleyegidenyokuşuağırağırtırmanmayabaşladılar.Kasımayınınilksoğuklarıylauçsuzbucaksızovadımdızlakkalmıştı,kurşunigökyüzündeninenbirkefengibiyavaşyavaşçökengecetümovayısarıpsarmalıyordu.

Étienne,Maheu’yealçaksesle,Catherine’i

evegöndermesiniönerdi,böylecegençkızdurumualıştıraalıştıraMaheude’esöyleyebilirdi.Perişanbirhaldesedyeninardındanyürüyenbaba,birişaretlerazıolduğunubelirtti;gençkızkoşarakeveyollandı,çünkükafilemahalleyevarmaküzereydi.Amayükarabasının,herkesinçokiyibildiğibukarahaberkutusunungelişinimahalledekileröğrenmiştibile.Kadınlarçılgıngibisokağafırlıyor;içlerindenbirkaçı,saçbaşaçık,arabayadoğrukoşuyordu.Çokgeçmedensayılarıotuzu,elliyibuldu,hepsiaynıdehşetinpençesindeydi.Birölüvardıdemekha?Kimdipeki?Levaque’ınanlattıklarıönceiçlerinirahatlatmış,ardındanhepsinikorkunçbirkâbusasürüklemişti:Birkişideğil,tamonkişiölmüştü,yükarabasıölüleritekertekergetirecekti.

Catherineannesini,birönseziyleyerindeduramazhaldebuldu;dahabirikikelimeetmeyekalmadankadın,“Babanöldü!”diyehaykırdı.

Gençkızınkarşıçıkması,Jeanlin’densöz

etmesiboşunaydı.Maheudeonunsöylediklerinekulakasmadankoşmayabaşlamıştı.Kiliseninönünedoğrudönenyükarabasınıgördüğündebembeyazkesilip,bayılacakgibiolmuştu.Kapıönlerindeheyecandandilleritutulmuşolankadınlarbaşlarınıuzatıyor,kimileridetirtirtitreyerek,kafileninhangievinönündeduracağınıöğrenmekiçinarabayıizliyordu.

Arabageçipgitti;Maheude,arabanınarkasında,sedyeninyanındayürüyenMaheu’yügördü.Sedyeyikendikapısınınönünebıraktıklarında,hayatta,amaikibacağıkırıkolanJeanlin’igörünceöylebüyükbirtepkiduydukiöfkedenboğulacakgibioldu,gözündenyaşgelmeksizinkekelemeyebaşladı:

“Demekböyle!Şimdideçocuklarımızısakatbırakıyorlar!..Tanrım,ikibacağıdakırılmış!Şimdibenneyapacağım?”

“Kessesini!”dediJeanlin’epansumanyapmakiçinevekadargelmişolanDoktorVanderhaghen.“Oradaölüpkalsadahamıiyiolacaktı?”

AmaAlzire,LénoreveHenri’ningözyaşlarıarasındaMaheude’ünöfkesidahadaartıyordu.Yaralıyıyukarıçıkarmalarınayardımedipdoktoraihtiyaçdyduğuşeylerigetirirken,kaderineküfrediyor,sakatlarıbesleyecekparayıneredenbulacağımdiyesöylenipduruyordu.İhtiyaryetmezmişgibişimdidebuyumurcağınbacaklarıtutmuyordu!Ohiçsusmadanyakınmayadevamederkenkomşuevlerdenbirindeyürekparçalayıcıiniltiler,haykırışlaryükseliyordu:Chicot’nuncansızbedenininbaşındagözyaşıdökenkarısıveçocuklarınınçığlıklarıydıbunlar.Karanlıkiyiceçökmüştü,yorgunluktanbitiptükenmişolanmadenciler,yalnızcabuacılıçığlıklarınduyulduğumahalleninkasvetlisessizliğindenihayetçorbalarınıiçiyorlardı.

Aradanüçhaftageçti.Jeanlin’inbacağıkesilmektenkurtulmuştu,ikibacağıdayerindeduracak,amaçocuktopalkalacaktı.Birincelemeninardındanişletme,yardımparasıolarakellifranködemeyerazıolmuştu.Üsteliksakatçocukiyileşiriyileşmezonakuyunun

dışındabirişayarlamayasözvermişti.Yinede,yoksulluklarıartaraksürüyordu,çünkübusonolaylasarsılanbabaateşlibirhastalığayakalanmıştı.

Maheuperşembegünündenitibarenmadeneinmeyebaşlamıştı,günlerdenpazardı.OakşamÉtienne,1Aralıktarihininyaklaştığınısöyledi,işletmenintehdidinigerçekleştiripgerçekleştirmeyeceğinimerakediyordu.Catherine’ibeklerkensaatonakadaroturdular,gençkızChaval’lebirlikteolduğuiçingecikecekti.Amaevedönmedi.Maheudeteklafetmedenöfkeylekapıyısürgüledi.Étienneuzunsüreuyuyamadı,Alzire’inazıcıkyerkapladığıboşyatakonuendişelendiriyordu.

Kızertesisabahdagelmedi.MaheulerancaköğledensonramadendendönüşteChaval’inCatherine’ialıkoyduğunuöğrendiler.Kızkendisineuyguladığıbaskılaryüzündenonunyanındakalmayakararvermişti.ChavalsuçlamalardankurtulmakiçinhemenVoreux’yüterkedip,MösyöDeneulin’inkuyusuJean-Bart’daişegirmiş,Catherinede

vagonsürücüsüolarakoradaçalışmayabaşlamıştı.YeniçifthâlâMontsou’da,Piquette’inmeyhanesininüstkatındaoturuyorlardı.

Maheuönceleri,gidipdelikanlıyıbirgüzeldöveceğini,kızınıdatekmetokatevegetireceğinisöylüyordu.Sonradurumukabullendi:Neyeyarardıki?İşlerhepböyleyürürdü,kızlarbirerkeklebirlikteolmakistediklerindeonlarıengellemekmümkündeğildi.Sakinsakinevlenmelerinibeklemekeniyisiydi.AmaMaheudedurumapekdeiyigözlebakmıyordu.

“Chaval’lebirlikteolduğundatektokatattımmıona?”diyebağırıyordukendinisolgunbiryüzle,sessizcedinleyenÉtienne’e.“Hadisöylesenize,sizaklıbaşındabiradamsınız...Onuserbestbıraktık,öyledeğilmi?Çünkü,lanetolsunkibütünkızlaraynıyolunyolcusu.Meselaben,babambenievlendirdiğindehamileydim.Amaevdenkaçıpanamıbabamıortadabırakmadım,gündeliklerimiihtiyacıolmayanbiradamayedirmekgibibiralçaklığı

aslayapmadım...İğrençbirşeybu!Bugidişlekimseçocukyapmayacak.”

ÉtiennecevapniyetinehepbaşınısalladığındanMaheudeüsteledi:

“Herakşamistediğiyeregidiyordu!Dahaneistiyorduki?Budarboğazıaşanakadarbizedestekoluponuevlendirmemizibekleyemezmiydi?Birkızınönceailesiiçinçalışmasıgerekmezmi?Amabizonaçokyumuşakdavrandık,birerkeklebirlikteolmasınagözyummamalıydık.Eliniverdinmikolunukurtaramazsınişteböyle.”

Alzirebaşıylaonaylıyordu.BuöfkefırtınasındanetkilenenLénoreveHenrisessizceağlıyor,anneleriysebaşlarınagelenfelaketlerisayıpdöküyordu:ÖnceZacharie’yievlendirmekzorundakalmışlardı,ardındanBonnemortBaba’nınbacaklarıtutmazolmuş,iskemlesindenkalkamazhalegelmişti,üstüneüstlükkemikleriyanlışkaynayanJeanlinongündenönceyataktançıkamayacaktı,venihayetoCatherineolacakkaltakadamınbiriylekaçmıştı!Aileperperişandurumdaydı.

MadendeçalışacakbirtekMaheukalmıştı.Estellesayılmayacakolsabile,yedikişionungetireceğiüçkuruşlanasılgeçinecekti?Eniyisikendilerinihepbirliktekanalaatmalarıydı.

“Kendinibuşekildeyiyipbitirmenhiçbirsorunuçözmüyor,”dediMaheuboğukbirsesle.“Belkidedahayolunsonunagelmedik.”

GözleriniyeredikmişolanÉtiennebaşınıkaldırdı,dalgınbakışlarıbirgelecekhayalineodaklanmışhaldemırıldandı:

“Evet!Artıkzamanıgeldi,zamanıgeldi!”

Dördüncübölüm

I

OpazartesiHennebaeular,GrégoirelarıvekızlarıCécile’iöğleyemeğinedavetetmişlerdi.Sondereceplanlıbirdavettibu:SofradankalktıklarındaPaulNégrelhanımlarabüyükmasrafedilerekyenidendüzenlenenSaint-ThomasMadenOcağı’nıgezdirecekti.Amabuhoşbirbahanedenbaşkabirşeydeğildi;MadamHennebeau’nunakılettiğibudavetinasılamacı,CécilevePaul’ünevlenmeleriniçabuklaştırmaktı.

Amatamdaopazartesi,sabahsaatdörttegrevpatlakvermişti.İşletme1Aralık’tayeniücretsisteminiuygulamayakoyduğundaişçilersesleriniçıkarmamışlardı.Onbeşgünlükücretlerödenirkenkimsedentepkigelmemiş,bununüzerinemüdürdenenaltkademedekigözetmenekadartümpersonelyenitarifeninkabuledildiğinisanmıştı;amabusavaşilanıkarşısındasabahtanberibüyükbirşaşkınlıkyaşanıyordu,uygulanantaktikveişçilerinbirlik

içindedavranmasıgüçlübiryönetimeişaretedergibiydi.

DansaertsabahbeşteMösyöHennebaeu’yuuyandırmış,Voreux’detekbirişçininbileocağainmediğinibildirmişti.ŞöylebirdolaştığıİkiYüzKırklarmahallesiderinuykudaydı,kapılarvepencerelerkapalıydı.Gözleriuykudanşişmişhaldeyatağındanfırlayanmüdürneyeuğradığınışaşırdı.Heronbeşdakikadabirhabercilerigeliyor,masasınınüzerindetelgraflaryığılıyordu.İlköncedirenişinsadeceVoreuxilesınırlıkalacağınıummuştu;amagelenhaberlerdurumungittikçedahadaciddibirhalaldığınıgösteriyordu.MirouveCrèvecoeurdegrevekatılmışMadeleine’deiseyalnızcaseyislerişbaşıyapmıştı;endisiplinliikiocakolanVictoireveFeutry-Cantel’debileişçilerinüçtebiriaşağıinmemişti;sadeceSaint-Thomas’dafireyoktu,buocakhareketindışındakalmışgibiydi.Müdürsaatdokuzakadar,baştaLillevalisiveişletmeyöneticileriolmaküzereheryanatelgraflarçekti,yetkilileriuyardı,talimat

bekledi.Négrel’ikesinbilgilertoplamasıiçinkomşumadenocaklarınayolladı.

BirdenMösyöHennebeau’nunaklınaöğleyemeğigeldi;davetinertelendiğinibildirmeküzerearabacısınıGrégoirelaragöndermeküzereyken,kapıldığıbirtereddüt,biristeksizlikonudurdurdu,oysaazöncetıpkıbiraskergibikısatalimatlarlamuharebealanınısavaşahazırlayankendisiydi.BununüzerineMadamHennebeau’nunyanınaçıktı,birodahizmetçisikadınınsaçlarınıtaramaklameşguldü.

“Baksen!Grevegitmişleröylemi?”dedisakince,kocasıonafikrinisorduğunda.“İyidebizineilgilendirir?..Onlarböyleyaptıdiyeyemekyemektenvazgeçecekdeğilizya!”

MösyöHennebeauyemeğintatsızgeçeceğini,Saint-Thomasziyaretiningerçekleşemeyeceğinisöylesede,karısıinatlakarşıkoyuyor,hergerekçeyebircevapbuluyordu;hazırlıklarıçoktantamamlanmışolanbirdavetiiptaledipyemeklerihebaetmeyedeğermiydi?Madeninziyaretedilmesi

sakıncalıysa,sonrasındabundanvazgeçebilirlerdi.

“Zaten,buinsanlarınedendavetettiğimibiliyorsunuz,”dediodahizmetçisidışarıçıktığında.“Buevlilikişisiziişçilerinizinsaçmalıklarındandahafazlailgilendirmeli...Uzatmayagerekyok,benböyleistiyorum,banakarşıçıkmayın.”

MösyöHennebeauhuzursuzluklaürpererekkarısınabaktı;bukurallarasıkısıkıyabağlıadamınsertveifadesizyüzüneyaralıbiryüreğingizliıstırabıyansımıştı.MadamHennebeau’nunomuzlarıçıplaktı,yaşıgeçkinceolsada,hasattanrıçasıCeres’inkiniandıran,sonbahargüneşindetunçrenginialmışdolgunbedenihâlâçekiciliğinikoruyordu.MösyöHennebeaubiraniçin,şehvetlibirkadınınmahremşatafatınasahip,içgıcıklayıcıbirmiskkokusununsinmişolduğubuılıkodadaonukollarınınarasınaalıp,başınımemelerininarasındagömmeyişiddetlearzuladı,amakendisinehâkimoldu,onyıldanberikarıkocaayrıodalardayatıyorlardı.

“Pekiozaman,”dediçıkarken.“Davetiertelemeyelim.”

MösyöHennebeauArdennes’dedoğmuştu.Parissokaklarınabırakılanyetimveyoksulbirçocukolarakçetinbiryaşamsürmüştü.Madencilikokulunuçokzorkoşullaraltındabitirdiktensonra,yirmidörtyaşında,Grand-Combe’dakiSainte-Barbekuyusundamühendisolarakişebaşlamıştı.Üçyılsonra,Pas-de-Calais’dekiMarlesocaklarındabölgemühendisioldu;orada,madenmühendisleriiçinbirkuralhalinegelentalihintecellisiyleArraslızenginbiriplikfabrikatörününkızıylaevlendi.Onbeşyılboyunca,çiftinbuküçüktaşrakentindesürdürdüğütekdüzeyaşamıhiçbirgelişme,hattaçocuklarınındoğumubilebozamamıştı.ParayatapılanbirortamdayetişenMadamHennebeau,vasatmaaşıylaevizarzorgeçindiren,kendisinegençkızlığındakitutkuluhayalleriniyaşatamayanbukocayıgiderekküçümsemeyeveondanuzakdurmayabaşlamıştı.SonderecedürüstbiradamolanvehiçbirdalavereyebulaşmayanMösyö

Hennebeaugörevinebiraskerdisipliniylebağlıydı.Ancakenateşliinsanlarıbileilişkidensoğutanotuhaftenuyumsuzluğuyüzündenaralarındakianlaşmazlıkiyiceartıyordu:MösyöHennebeaukarısınıdelilergibiseviyordu,diğerateşlisarışınlargibişehvetlibirkadındı;aralarındakikırgınlıkvehuzursuzlukgiderekartmış,kısasüresonraodalarınıayırmışlardı.Kadınkendisinebirsevgilibulmuştu,kocasınınbundanhaberiyoktu.Hennebeaukarısınınmemnunolacağınıdüşünerek,Pas-de-Calais’denayrılıpParis’tekibirbürodaçalışmayabaşladı.AmakadınınçocukluğundanberihayalettiğivegidergitmeztaşralılığınıüzerindenatarakkendinidönemintümşatafatlıçılgınlıklarınakaptırdığıParisaralarındakiayrılığıdahadaderinleştirdi.MadamHennebeauoradageçirdiğionyılboyuncaherkesçebilinentutkulubiraşkyaşamış,sonundaterkedildiğindeölümüneşiğindendönmüştü.Bukezkocasıbilmezliktengelememişti,aralarındayaşananserttartışmalarınardından,mutluluğubulduğu

yerdeyaşayanbukadınındüşüncesizliğikarşısındaboyuneğmekzorundakalmıştı.Sevgilisindenayrıldıktansonraüzüntüdenkahrolduğunugörünce,onubukapkaratopraklarınıssızlığındabirazolsunyolagetirmekumuduylaMontsoumadenlerindemüdürlükgörevinikabuletmişti.

Montsou’yayerleştiktensonraHennebeaular,evliliklerininilkyıllarındakisıkıcıvegerginyaşamlarınageridönmüşlerdi.ÖnceleriMadamHennebeauuçsuzbucaksızovanıntekdüzeliğindehuzurbulmuş,bubüyüksükûnetiçindeacısındankurtulurgibiolmuştu;içigeçmişbirkadınmisalievekapandı,yüreğiniaşklarakapatmışgibigörünüyordu,dünyadanelinieteğiniöylesineçekmiştikialdığıkilolarabilealdırmıyordu.Sonrabukayıtsızlığınaltındansonbircoşku,biryaşamaarzusuaçığaçıktı,küçükidarekonağınıkendizevkinegöredüzenleyipdöşeyerekaltıayoyalandı.Konağınkorkunçgöründüğünüsöyleyerek,taLille’ekadarherkesindilindedolaşanhalılar,biblolarve

pahalısanateserleriyledoldurdu.Amaartıkburasıdasinirinedokunurolmuş;gözalabildiğineuzananbuanlamsıztarlalardan,tekbirağacınyetişmediğibukapkaraveuçsuzbucaksızyollardan,kendisinihemiğrendiriphemürkütenbukorkunçinsanlardanbıkmıştı.Busürgünhayatındanyakınmayabaşladı,kocasınıevingeçiminebilegüçbelayetenkırkbinfranklıkbirmaaşiçinkendisinibuberbatyaşamamahkûmetmeklesuçluyordu.Başkalarıgibiyapsa,kârdanpayistese,hissesenetlerialsa,nihayetbirşeyidebaşarsafenamıolurduyani?Evlenirkenkocasınabirservetgetirmişkadınlargibiacımasızcaonunüzerinegidiyordu.MösyöHennebeauisedürüstlüğünükoruyarak,yöneticilereözgüoyapaysoğukluğunardınasığınıyor,amakarısınaduyduğuarzuylayanıptutuşuyordu;durmadanyenilenenveyaşıilerledikçeartansonderecegüçlübirtutkuydubu.Karısınaaslabirsevgiligibisahipolamamıştı,zihninisüreklimeşguledenbirhayalivardı:Karısının,diğerinenasılteslimolduysa,birkezolsunona

daaynışekildekendisinivermesi.Hersabahkalktığında,akşamonungönlünükazanmadüşlerikuruyordu;sonra,karısınınsoğukbakışlarıylakarşılaştığında,onunherhücresiylekendisinireddettiğinihissettiğinde,elinisürmeyebileçekiniyordu.Sertgörünüşününaltınagizlenmiş,tedavisimümkünolmayanbiracıydıbu,evliliğindearadığımutluluğubulamadığıiçiniçteniçeçökenyumuşaktabiatlıbiradamınacısı.Altıaysonrakonağındöşenmesitamamlandığında,uğraşacakbirşeybulamayanMadamHennebeausıkıntıdanpatlamayabaşladı,busürgünhayatınınkendisiniyiyipbitirdiğini,ölsekurtulacağınısöylüyordu.

Tamosıralarda,PaulNégrel,Montsou’yagelmişti.TaşralıbiryüzbaşınınduleşiolanannesiAvignon’daaldığımaaşlakıtkanaatgeçinirken,onupoliteknikokulunagöndermekiçinbüyüksıkıntılarçekmişti.Okuldankötüdereceylemezunolduğuiçinvasatbirişteçalışmayabaşlamış,amadayısıMösyöHennebeauistifaetmesinisöyleyerekonu

Voreux’yemühendisolarakalmıştı.Ozamandanitibarenonaözçocuklarıgibidavrandılar,evdekendisineaitbirodasıbileoldu,oradayiyipiçiyor,oradayatıyor,böylelikleüçbinfranklıkmaaşınınyarısınıannesinegönderebiliyordu.MösyöHennebeauyaptığıbuiyiliğebirkılıfbulmakiçin,işletmeninmühendisleretahsisettiğioküçükevlerdegençbirerkeğinyaşamasınınçokzorolacağınısöylüyordu.BununüzerineşefkatliyengerolünüüstlenenMadamHennebeauyeğeniyleiçlidışlıolmuş,onunhuzurlubiryaşamsürdürmesiiçinelindengeleniyapmayabaşlamıştı.Özellikleilkaylarboyuncaenönemsizkonulardabileonaöğütlerverereközenlibirannegibidavranmıştı.Amanedeolsakadındıveonakişiselsırlarınıaçmadanedemiyordu.Aşküzerinefelsefideğerlendirmelerdebulunanbugencecik,gerçekçi,vesvesesizvezekidelikanlı,sivriburunluinceyüzünedahakeskinbirifadeverenaşırıkötümserliğiyleonueğlendiriyordu.Doğalolarakbirakşam,kendinigençadamın

kollarınabıraktı,niyetininkötüolmadığını,artıkkimseyisevemeyeceğinibildiğiiçinonunladostolmayaçalıştığınısöylüyordu.Gerçektende,onuhiçkıskanmıyor,Négrel’inçokiticibulduğunusöylediğivagonsürücükızlarkonusundadelikanlıyatakılıyor,hattaerkeklereözgükabasabahikâyeleranlatmadığıiçinonaneredeysesuratasıyordu.Birsüresonra,onuevlendirmeyidüşünerekheyecanlandı,fedakârlıktabulunma,onukendielleriylezenginbirkızlaevlendirmehayallerikurmayabaşladı.İlişkilerisürüyordu,geçicibiroyuncakgibigördüğügençadamaaylakvetükenmişbirkadınınsonsevgikırıntılarınıveriyordu.

İkiyılböyleceakıpgitmişti.BirgecekapısınınönündeçıplakayaksesiduyanMösyöHennebeau’nuniçinebirkuşkudüştü.Kendievinde,heleanaoğulsayılabilecekbuikiinsanarasındabirmacerayıkaldırmasımümkündeğildi!Amakarısıertesigünonakararlıbirşekilde,yeğenleriniCécileGrégoire’laevlendirmeyeniyetliolduğunusöyledi.Bu

konudaöyleistekligörünüyorduki,adamaklındangeçenkorkunçdüşünceleryüzündenkendindenutandı.Şimdigeldiğigündenberi,evinkasvetlihavasınıdeğiştirengençadamaminnetduygularıbesliyordu.

Tuvaletodasındanaşağıindiğinde,holdeevedönenPaul’lekarşılaştı.Gençadambugrevhikâyesindenpekhoşlanmışabenziyordu.

“Durumnasıl?”diyesordudayısı.“Mahallelerigezdim.Heryeroldukçasakin

görünüyor...Amasanırımsanabirheyetgönderecekler.”

Osırada,birincikattanMadamHennebeau’nunsesiduyuldu.

“Paul,senmisin?..Yukarıgeldeolanbitenianlatbana.Buinsanlargülgibigeçinipgiderkenböylebirzıpçıktılığanegerekduydular,anlamadım!”

Karısıhabercisineelkoyunca,müdürdahafazlasınıöğrenmektenvazgeçmekzorundakaldı.Üzerindeyenigelentelgraflarınyığılmışolduğuçalışmamasasınageridöndü.

SaatonbirdegelenGrégoirelar,kapının

önündebirnöbetçigibibekleyenuşakHippolyte’inyolunikibaşınaendişeylegözattıktansonrakendileriniitekakaiçerisokmasınaşaşırdılar.Salonunperdelerikapalıydı,misafirlerdoğrudançalışmaodasınaalındı,MösyöHennebeauonlarıbuşekildekarşıladıklarıiçinözürdiledi,amasalonsokağabakıyorduveinsanlarıtahriketmeninbiranlamıyoktu.

“Nasıl!Olanlarıbilmiyormusunuz?”diyedevamettişaşırdıklarınıfarkedince.

GrevinsonundapatlakverdiğiniöğrenenMösyöGrégoiresakinbirifadeyleomuzsilkti.Adamsende!Hiçönemlideğildi,işçileryumuşakinsanlardı.MadamGrégoire,başınısallayarak,kömürişçilerininezelitevekkülünekocasınınduyduğugüvenionaylıyordu.LatinçiçeğirengindekituvaletiylegüzelvesağlıklıgörünenCécileiseogünçokkeyifliydi,kendisinemadencimahalleleriniziyaretedipsadakadağıttıklarıgünlerihatırlatangrevsözcüğünüduydukçagülümsüyordu.

Osırada,siyahbiripeklielbisegiymişolan

MadamHennebeau,peşindeNégrel’le,içerigirdi.

“Necansıkıcı,değilmi!”diyebağırdıkapıdan.“Sankibuadamlarbirazdahabekleyemezlerdi!..PaulbiziSaint-Thomas’agötürmektenvazgeçti.”

“Olsun,bizdegitmeyiz,”dediMösyöGrégoirekibarca.“Buradaoturmakdakeyifliolur.”

Paul,Cécileveannesiniselamlamaklayetinmişti.Onunbusoğukçadavranışınaöfkelenenyengesibirgözişaretiyleonagençkızıgösterdi;sonragülüşereksohbetettiklerinigörünce,biranneninşefkatlibakışlarıylasarmaladıonları.

Buarada,MösyöHennebeautelgraflarıokumuş,birkaçcevapyazmıştı.Diğerlerionunyanındasohbetediyorlardı;karısıbuçalışmaodasıylailgilenemediğinianlatıyordu,gerçektenderengisolmuşkırmızıduvarkâğıtlarına,ağırmaunmobilyalaravekullanılmaktanyıpranmışdosyadolaplarınahiçdokunulmamıştı.Kırkbeşdakikakadarböylegeçti,tamsofraya

geçmeküzerelerkenuşakMösyöDeneulin’ingeldiğinihaberverdi.DeneulinsinirlibirhaldeiçerigirdiveMadamHennebeau’nunönündeeğildi.

“Baksen!Demeksizdeburadasınız,”dediGrégoirelarıfarkedince.

Veheyecanlamüdüredöndü.“Demeksonundaolanlaroldu,ha?Bende

mühendisimdenöğrendim...Benimişçilertamkadroaşağıindilerbusabah.Amagrevbizedesıçrayabilir.İçimhiçrahatdeğil...Söylesenize,sizdesondurumne?”

Arkasındanatlıkovalıyormuşgibi,telaşiçindeydi;emeklibirsüvarisubayıgibisertelkolhareketleriylebağıraçağırakonuşmasıkaygısınıaçığavurmaktaydı.

MösyöHennebeauonasondurumuanlatmayabaşlamıştıki,Hippolyteyemeksalonununkapısınıaçtı.BununüzerineMösyöHennebeausözünearaverdi:

“Sizdeyemeğekalın.Gerisinikahvemiziiçerkenanlatırım.”

“Tamam,nasılisterseniz,”diyekarşılık

verdiDeneulin,kafasıgrevmeselesiyleöylemeşguldükibuöneriyihiçdüşünmedenteklifsizcekabuletti.

Amakabalığınınfarkınavardı,MadamHennebeau’yadoğrudönüpözürdiledi.ZatenMadamHennebeaudaçokanlayışlıydı.Sofrayabirtakımdahakoydurupkonuklarınıyerlerineoturttu.MadamGrégoireveCécile’ikocasınınyanına,MösyöGrégoire’laDeneulin’ikendisağınavesolunayerleştirdi,Paul’üdegençkızlababasınınarasınaoturttu.Mezelerleyemeğebaşladıklarındagülümseyerekşöylededi:

“Benibağışlayın,sizeistiridyeikrametmekisterdim...BildiğinizgibipazartesigünleriOstende’denMarchiennes’etazeistiridyegeliyor.Aşçıkadınıarabaylagöndermeyidüşünmüştüm...Amataşlanmaktankorktuğuiçingitmedi...”

Herkesneşeylekahkayıbastı.Buhikâyeyieğlencelibulmuşlardı.

“Şiişşt!”dediMösyöHennebeau,sokağabakanpencerelereendişeylebakarak.

“Herkesinöğleyemeğindemisafirlerimizolduğunubilmesinegerekyok.”

“İştesofralarındaaslagöremeyecekleribirkangalsucuk,”dediMösyöGrégoire.

Yeniden,amabukezdahaalçakseslegülüştüler.Flamanhalılarıylakaplı,eskimeşeağacındandolaplarladöşenmişbusalondakonuklarınkeyfinediyecekyoktu.Camlıdolaplarıniçindegümüştakımlarışıldamaktaydı;tavanakırmızıbakırdanbiravizeasılmıştı,avizeninparlatılmışbölümlerine,Endülüsçinisindensaksılaraekilmişbirpalmiyeylebiraspidistranıngörüntüleriyansıyordu.Aralıkayınınbugünündedışarıdadondurucubirsoğukvardı,sertbirpoyrazesmekteydi.Amaiçeriyeenufakesintisızmıyor,salonunserayaözgüılıklığındakristalbirçanağadilimlenmişananasınhoşkokusuyükseliyordu.

“Perdelerikapasakmıacaba?”dediNégrel,Grégoirelarıkorkutmaktankeyifalıyordu.

Uşağayardımcıolanodahizmetçisibunubiremirzannederekperdelerdenbiriniçekti.

Böyleceardıarkasıgelmeyenşakalaşmalarbaşladı:Çatallar,bardaklarbüyükbirihtiyatlamasayakonuyor,gelenheryemekfethedilenbirşehirdeyağmalanmaktankurtulmuşbireşyagibicoşkuylakarşılanıyordu.Aslındabuzorakineşeninaltında,gizlibirkorkuyatıyor,sankibiraçlarsürüsüonlarıgözlüyormuşçasınaikidebirdesokağayönelttiklerikaçamakbakışlarbukorkuyuaçığavuruyordu.

Mantarlıomletinardındansofrayaalabalıkgeldi.Konudönmüşdolaşmış,onsekizaydanberigittikçederinleşensanayikrizinegelmişti.

“Sonyıllardayaşananbüyükrefahınişleriburayagetireceğibelliydi,”dediDeneulin.Demiryollarına,limanlara,kanallarayapılanoatılyatırımları,oçılgıncagirişimlereaktarılanparalarıdüşünsenize.Sırfbizimburalardabile,sankiyıldaüçkezpancarhasadıyapılıyormuşgibişekerfabrikalarıaçıldı.Şimdideparasıkıntısıyaşanıyor,beklekiorayaburayayatırılanmilyonlarkârgetirsin;girdiğimizbüyükdarboğazın,işlerindurmasınınnedeni

bu.”MösyöHennebeaubudeğerlendirmeye

karşıçıksada,refahyıllarınınişçilerişımarttığınıkabulediyordu.

“Düşünüyorumda,kuyularımızdaçalışanbuadamlarıngündealtıfrank,yanişimdikininikikatıparakazandıklarıoluyordu.Rahatyaşıyorlar,hattalüksebilealışıyorlardı...Bugüneskiyoksulluklarınadönmekonlaraağırgeliyordoğalolarak.”

“MösyöGrégoire,”diyearayagirdiMadamHennebeau,“lütfenbirazdahabalıkalın.Çoklezzetli,öyledeğilmi?”

Müdürsözünüsürdürdü:“Amabubizimsuçumuzmu?Krizbizide

acımasızcavurdu...Fabrikalarbirerbirerkapanmayabaşladığındanberi,stoklarımızıeritmektebüyüksıkıntıçekiyor,talebingiderekazalmasısonucumaliyetfiyatınıdüşürmekzorundakalıyoruz...İşteişçilerinanlamakistemediklerişeybu.”

Salonabirsessizlikhâkimoldu.Uşakkızarmışkeklikservisiyapıyor,odahizmetçisi

isekonuklarınkadehlerineChambertinşarabıdolduruyordu.

“Hindistan’dakıtlıkbaşlamış,”dediDeneulinkendikendinekonuşurgibialçaksesle.“Amerika’nındemirvedökmedemirsiparişlerinidurdurmasıyüksekfırınlarımızabüyükdarbeindirdi.Herşeybirbirinebağlı,uzaklardakibirsarsıntıtümdünyayıaltüstediyor...Oysaimparatorluksanayidekihızlıgelişmeylenasıldagururlanıyordu!

Tabağındakikeklikkanadınagirişti.Sonrasesiniyükseltti:

“İşinkötüsüşuki,maliyetfiyatlarınıdüşürmekiçin,doğalolarakdahafazlaüretmekgerekir,aksitakdirdeişçiücretleridüşer,ozamandaişçiler,sıkıntıyıkendilerininçektiklerinisöylemektehaksızsayılmazlar.”

Buiçtenitirafyenibirtartışmayayolaçtı.Konukadınlarınhiçhoşunagitmiyordu.Zatenerkeklerinhepsibüyükbiriştahlatabağınagömülmüştü.Osıradauşakiçerigirdi,birşeysöylemekistergibiydi,amatereddütetti.

“Nevar?”diyesorduMösyöHennebeau.

“Telgrafgeldiysebanagetirin...Beklediğimcevaplarvar.”

“Hayır,efendim,MösyöDansaertholdebekliyor...Sizirahatsızetmektençekiniyor.”

Müdürmasadakilerdenizinisteyerekbaşçavuşuiçeriçağırdı.Dansaertmasanınbirkaçadımötesindedurdu;herkesdönmüş,vereceğiönemlihaberlerinheyecanıylasoluksoluğakalanbuiriyarıadamabakıyordu.Mahallelersakindi;amabirheyetgöndermekararıalmışlardı.Belkidebirkaçdakikayakadarburadaolurdu.

“Tamam,teşekkürler,”dediMösyöHennebeau.“Sizdensabahakşamraporbekliyorum,anlaşıldımı!”

Dansaert’insalondançıkmasıylaşakalaşmalaryenidenbaşladı.BitirmekistiyorlarsahiçzamankaybetmemelerigerektiğinisöyleyerekRussalatasınasaldırdılar.,Négrelekmekisteyipde,odahizmetçisi,arkasındakatliamvetecavüzehazırbekleyenbireşkıyasürüsüvarmışçasınaalçakvekorkudolubirsesle,“Peki,efendim,”diye

cevapverinceneşelerisınırtanımazhalegeldi.“Rahatçakonuşabilirsiniz,”dediMadam

Hennebeaukibarca.“Henüzgelmediler.”Müdürönünegetirilenyığınlamektupve

telgrafıniçindenbirtanesiniyükseksesleokumakistedi.Bu,Pierron’unyazdığıbirmektuptu;saygılıbirdille,haindamgasıyememekiçingrevciarkadaşlarınakatılmakzorundakaldığınıbelirtiyor,bugrevihiçtasvipetmediğihalde,kendisinitemsilcilerheyetinedahilettiklerindekarşıbileçıkamadığınıekliyordu.

“İşteçalışmaözgürlüğü!”diyehaykırdıMösyöHennebeau.

Bununüzerineyenidengrevkonusunadöndülervemüdürefikrinisordular.

“Biznegrevlergördük,”diyekarşılıkverdiMösyöHennebeau.“Sonseferkigibibirhafta,bilemedinizonbeşgüntembellikedip,meyhanelerdesürtecekler;sonrakarınlarızilçalmayabaşlayınca,ocaklaradönecekler.”

Deneulinbaşınıikiyanasalladı.“Benimiçimokadarrahatdeğil...Busefer

dahaiyiörgütlenmişebenziyorlar.Biryardımsandıklarıdavar,öyledeğilmi?”

“Evetamaolsaolsaüçbinfrankparavarsandıkta:Buparaylanekadardayanabileceklerinisanıyorsunuz?..ElebaşlarınınÉtienneLantierdiyebiriolduğundankuşkulanıyorum.İyibirişçi;eskideniştençıkardığım,Voreux’yühâlâdüşüncelerivebirasıylazehirlemeyedevamedenRasseneurgibionadayolvermekzorundakalırsanüzülürümdoğrusu...Neysene,işçilerinyarısıbirhaftaiçindeocağainernasılsa,onbeşgüniçindedeonbinibirdenişbaşıyapmışolur.”

Bundanemingörünüyordu.Tekendişesi,işletmeyönetimigrevinsorumluluğunuüstüneyıkarsagözdendüşebileceğiydi.Birsüredenberi,saygınlığınınazaldığınıhissediyordu.Buyüzden,Russalatasınadaldırdığıkaşığınıtabağınabırakıp,Paris’tengelentelgrafları,herkelimesiniiyiceanlamayaçalışarakyenidenokumayabaşladı.Sofradakiherkesonuhoşgörüyor;yemek,silahlarpatlamadanhemen

öncesavaşmeydanındayenenbiraskeryemeğinedönüşüyordu.

Artıkkadınlardasohbetedahilolmuşlardı.MadamGrégoireaçlıktanperişanolacakbuzavallılariçinüzülüyor,Cécileiseşimdidenetveekmekkarnesidağıtılmasınıistiyordu.AmaMadamHennebeauMontsoukömürişçilerininyoksulluğundansözedildiğiniişittikçehayretleriçindekalıyordu.Demek,hallerindenmemnundeğillerdiöylemi?Kiraları,yakacakmasraflarıişletmetarafındankarşılanmıyormuydu?Hayvansürüsügibigördüğübuinsanlaraolankayıtsızlığıiçinde,onlarhakkındakibilgisiezberlediğiüçbeşkalıpcümledenibaretti,Parisliziyaretçileribugerçekdışıcümlelerlehayranbırakıyordu;sonundaanlattığıyalanakendisideinanmış,madencilerinankörlüklesuçlamayabaşlamıştı.

BuaradaNégrel,MösyöGrégoire’ıkorkutmayadevamediyordu.Cécilehoşunagitmiyordeğilsedesırfyengesinihoşnutetmekiçinevlenmekistiyordu;amadediğinegöre,artıktemkinlidavranandeneyimlibirgenç

olarakkızakarşıtutkulubiraşkbeslemiyordu.Cumhuriyetçiolduğunusöylüyor,amabu,işçilerinealabildiğinesertdavranmasına,hanımlarınyanındaonlarlaincedeninceyealayetmesineengelolmuyordu.

“Bendedayımkadariyimserdeğilim,”dedi.“Büyükbirkarmaşanınyaşanacağındanendişeliyim...Buyüzden,MösyöGrégoire,Piolaine’inkapısınısürgülemeniziöneririm.Herşeyinizyağmalanabilir.”

TemizyüzünüaydınlatangülümsemesinihiçbozmayanMösyöGrégoire,madencilerebabacanduygularbeslemekonusundakarısıylayarışıyordu.

“Herşeyimiyağmalayacaklar,öylemi?”diyehaykırdıafallamışbirhalde.“Amabununedenyapsınlarki?”

“Montsou’nunortaklarındandeğilmisiniz?Hiççalışmadanbaşkalarınınemeğiyleparakazanıyorsunuz.Neticeitibariylealçakbirkapitalistsiniz,budaonlariçinyeterlibirgerekçe...Devrimbaşarıyaulaşırsa,servetinizeçalıntıbirparagibielkonulacağındanemin

olun.”MösyöHennebeaubiranda,içindeyaşadığı

oçocuksuhuzuru,bilinçsizliktenkaynaklanansoğukkanlılığıyitiriverdi.Kekelemeyebaşladı:

“Benimservetimmiçalıntıpara!Büyükdedemeskidenmadeneyatırdığıoparayızorkoşullardaalnınınteriylekazanmadımı?Girişiminkarşılaştığıbütüntehlikelerebizgöğüsgermedikmi?Elimegeçengelirikötüyemikullanıyorumbugün?”

AnnevekızınınkorkudanbembeyazkesildiğinigörenMadamHennebeauaceleylearayagirdi:

“Beyefendiciğim,Paulşakayapıyor,sizonaaldırmayın.”

AmaMösyöGrégoirekendinikaybetmişti.Uşağınmasadagezdirdiğitabaktanfarkındaolmadanüçtaneıstakozalıpbacaklarınıdişleriylekırmayabaşladı.

“Evet!Kazandıklarınıkötüyekullananhissedarlarınolduğunuinkâretmiyorum.ÖrneğinişletmeyebulunduklarıhizmetlerdendolayırüşvetolarakkendilerineMontsouhisse

senetleriverilenbakanlardansözedildiğiniduydum.Adınışimdianmakistemediğim,işletmeninenbüyükhissedarlarındanbiriolanodükünyaşamırezaletindikâlâsı;kadınlar,gösterişliziyafetler,gereksizlüksuğrunamilyonlarınıharvurupharmansavuruyor...Amabizkendihalindeinsanlargibisadebiryaşamsürdürüyoruz,parahırsıylayanıptutuşmuyor,elimizdekiyleakıllıusluyaşamayabakıyoruz,üstelikyoksullaradapayayırıyoruz.Hadicanım!İşçilerinizinevimizdenbirtopluiğneçalmalarıiçinazılıhaydutolmalarıgerek!”

Négrel,onuöfkelendirmektenbüyükkeyifalsada,sonundaMösyöGrégoire’ıyatıştırmakzorundakaldı.Istakoztabağıhâlâsofradadolaştırılıyor,hafifkabukçıtırtısıarasındasohbetpolitikayakayıyordu.HâlâtitreyenMösyöGrégoire,herşeyerağmenliberalolduğunusöylüyor,LouisPhilippe’ihasretleanıyordu.GüçlübiryönetimdenyanaolanDeneuliniseimparatorluğuntehlikelitavizlervererekuçurumadoğrusürüklendiğiniiddia

ediyordu.“89’uhatırlasanıza,”dedi.“Yaptığıişbirliği

veyenifelsefidüşünceleremerakıylaDevrim’eimkântanıyanaristokrasioldu...Bugündeburjuvazi,liberalizmçılgınlığıyla,yakıpyıkmahırsıyla,halkayaptığıdalkavukluklaaynıbudalacarolüoynuyor...Evetevet,biziyalayıpyutmasıiçincanavarındişlerinibiliyorsunuz.İçinizrahatolsun,yalayıpyutacaktırda!”

Kadınlaronususturmakiçinkonuyudeğiştirerekkızlarınınnasılolduğunusordular.Lucie,Marchiennes’debirkızarkadaşıylabirliktemüzikleuğraşıyor,Jeanneyaşlıbirdilencininportresiniçiziyordu.Amatümbunlarıdalgınbirifadeyleanlatıyor,bakışlarınımisafirleriniunutaraktelgraflarıokumayadalmışmüdürdenayırmıyordu.Buincekâğıtlarıngerisinde,Paris’in,grevhakkındakararverecekolanyönetimkurulununkokusunualıyordu.Buyüzden,merakınıbastıramayaraksordu:

“Peki,neyapmayıdüşünüyorsunuz?”Kendisineyöneltilenbusoruylairkilen

MösyöHennebeauüstünkörübiryanıtladurumugeçiştirmeyeçalıştı.

“Bakacağız.”“Tabii,sizinarkanızsağlam,

bekleyebilirsiniz,”diyeyükseksesledüşüncesinibelirttiDeneulin.“AmagrevVandame’ayayılırsabenimsonumgeldidemektir.BudurumdaJean-Bart’ıyenilememişolmamdabirişeyaramayacak;elimdekitekocakla,ancakgecegündüzüretimyaparakişiniçindensıyrılabilirim.Evet!Siziteminederimkisonumuhiçhayırlıgörmüyorum.”

FarkındaolmadanyapılanbuitirafMösyöHennebeau’nunilgisiniçekti.Onudinlerkenkafasındabirplanşekilleniyordu:Grevyüzündendurumkötüyegiderse,nedenbundanyararlanmasındıki?Komşusununbatmasınagözyumabilir,işletmehaklarınıölüfiyataalabilirdi.YıllardanberiVandame’asahipolmakisteyenyöneticileringözünegirebilmenineniyiyoluydubu.

“Jean-Bartcanınızıbukadarsıkıyorsa,”dedigülerek,“orayınedenbizesatmıyorsunuz?”

AmayakınmalarındanpişmanlıkduyanDeneulinhaykırdı:

“Asla!”Buaşırıtepkisigülüşmelereyolaçmış,tatlı

servisiyapılırkengrevkonusuunutulmuştu.Sofrayagelenelmaturtasınaövgüleryağıyordu.Ardındanhanımlarpekbeğendikleriananastatlısınıntarifiüzerinesohbetedaldılar.Üzümlearmuttanoluşanmeyveikramıbirtekkuşsütününeksikolduğubusofradakitatlıuyuşukluğuiyicepekiştirdi.Hepsigevşemiş,birağızdankonuşuyorlar,uşakherkesinsıradanbulduğuşampanyanınyerinekadehlereRhinşarabıdolduruyordu.

Tatlıvemeyveikramınınyarattığısıcakortamiçinde,PaulveCécile’inevliliklerinedoğruciddibiradımatılmışoldu.YengesininuyarıcıbakışlarınamaruzkalanNégrelyenidensevimliifadesinebürünerekyağmahikâyeleriyleürküttüğüGrégoirelarıngönlünüalmayaçalıştı.MösyöHennebeaukarısıveyeğeniarasındakianlamlıbakışmalardanhuylanıverdi,içindetekrarokorkunçşüphenin

uyandığınıhissetti,bubakışmalardagözlegörülmeyenbirtemasvardısanki.Amakendiyanındaevlilikkonusununaçılmasıbirkezdahaiçinirahatlattı.

Hippolytekahveservisiyaparkenodahizmetçisiürkmüşbirhaldeiçeridaldı.

“Beyefendi,beyefendi,geldiler!”Gelen,temsilcilerheyetiydi.Kapılaraçılıp

kapandı,yanodalardangelenbirdehşetesintisihissedildi.

“Onlarısalonaalın,”dediMösyöHennebeau.

Masanınetrafındakikonuklarendişeylebakıştılar.Salonabirsessizlikhâkimoldu.Sonra,işitekrarşakayavurmakistediler:Kalanşekerlericeplerinedoldururmuşgibiyapıp,sofratakımlarınısaklamaktansözettiler.Amamüdürciddiyetinikoruyordu,bununüzerinegülüşmelerkesildi,seslerfısıltıyadönüştü;içerialınanişçitemsilcileri,ağıradımlarıylayantaraftakisalonunhalısınıçiğnemekteydiler.

MadamHennebeausesinialçaltarakkocasına,“Kahveniziiçipdegidersiniz,değil

mi?”diyesordu.“Elbette,”dediMösyöHennebeau.“Biraz

beklesinler!”Sinirliydi,bütündikkatinifincanınavermiş

gibigörünsede,gürültülerekulakkabartıyordu.

PaulveCécilesofradankalkmışlardı,Paulanahtardeliğindenbirgözatmasınısöyledigençkıza.Gülmektenkatılıyor,fısırfısırkonuşuyorlardı.

“Onlarıgörüyormusunuz?”“Evet...İriyarıbiradamveonunarkasında

ufaktefekikikişidahavar.”“Yüzlerikorkunç,değilmi?”“Hayır,oldukçanazikgörünüyorlar.”AnideniskemlesindenkalkanMösyö

Hennebeau,kahveninçoksıcakolduğunuvebirazsonrageridöndüğündeiçeceğinisöyledi.Çıkarkenparmağınıdudağınagötürüptemkinlidavranmalarınıişaretetti.Herkestekrarmasayaoturdu,kımıldamayacesaretedemedensessizcebeklediler,kaygıylakulakkabartarak,uzaktangelenkalınerkekseslerinidinlemeye

koyuldular.

II

BirgünönceRasseneur’ünyerindebirarayagelenÉtiennevearkadaşlarıidareylegörüşecekişçitemsilcileriniseçmişlerdi.Akşam,kocasınındaheyetedahilolduğunuöğrenenMaheude’üncanısıkılmış,onaiştenatılmakmıistediğinisormuştu.AslındaMaheudebuişiisteksizcekabuletmişti.İkisideoncayoksulluğavehaksızlığarağmen,tamhareketegeçmelerigerekenzamanda,soylarındangelenkadereboyuneğmeduygusunakapılıyor,yarındüşüncesiyletirtirtitriyorlardı.Maheugenellikle,önemlikonulardaakılcıkararlarverebilenkarısınınsözünüdinlerdi.Amabukez,karısıylaaynıendişelerihissettiğiiçinöfkelendi.

“Benirahatbırak,tamammı!”dedikarısına,yatağauzanıpsırtınıdönerken.“Arkadaşlarımıortadabırakmamdoğrumusence?Üzerimedüşeniyapacağım.”

Maheudedeyatağauzandı.İkiside

konuşmuyorlardı.Uzunbirsessizliktensonrakarşılıkverdi:

“Haklısın,dilediğingibidavran.Amaşunubilesinkisonumuzuhiçhayırlıgörmüyorum.”

Öğleyemekleriniyediklerisıradasaatonikiyivurdu,saatbirdeAvantage’dabuluşupMösyöHennebeau’nunevinegideceklerdi.Sofradapatatesyemeğivardı.Kalanbirparçatereyağınakimsedokunmadı.Akşamtereyağlıekmekyiyeceklerdi.

“Konuşmayıseninyapmanıistiyoruz,”dedibirdenÉtienne,Maheu’ye.

AfallayanMaheu’nünheyecandansesikesildi.

“Ah!Hayır,bukadarıdafazla!”diyehaykırdıMaheude.“Orayagitmesinebirşeydemiyorum,amasizeönderliketmesineizinveremem...Söylesene,nedenbirbaşkasıdeğildeo?”

Bununüzerine,Étienneherzamankietkileyicidiliyledurumuizahetmeyebaşladı.MadenocağınıneniyiişçisiolanMaheuherkestarafındansevilipsayılıyor,sağduyusuyla

örnekgösteriliyordu.Buyüzdenmadencilerintaleplerininonunağzındaniletilmesidahaanlamlıolacaktı.Aslındaöncekendisininkonuşmasıgerekirdi,amaMontsou’yageleliuzunzamanolmamıştı.Ocağınemektarlarındanbirikonuşacakolursadahafazlakulakverilirdi.Kısacası,arkadaşlarıbugörevienfazlahakedenevermişlerdi,onlarıgeriçevirmekalçaklıkoldurdu.

Maheudeumutsuzbirelhareketiyaptı.“Tamam,gitkonuş,başkalarıiçinkendini

fedaet.Benherşeyerazıyım!”“Amabenkonuşmayıbecerememki,”diye

kemkümettiMaheu.“Saçmasapanşeylersöylerim.”

OnuiknaettiğinesevinenÉtienneomzunavurdu.

“İçindengelenisöyleyeceksin,böylesidahaetkiliolacak.”

BacaklarındakişişliklerinmekteolanBonnemortBabaağzıdoluhaldeonlarıdinliyor,kafasınısallıyordu.Sofradabirsessizlikoldu.Patatesyemeğiolduğunda

çocuklarboğulurcasınayer,yaramazlıkyapmayafırsatbulamazlardı.İhtiyarlokmasınıyuttuktansonra,yavaşçamırıldandı:

“İstediğinisöyle,havayakonuşmuşolursun...Benböyledurumlarıçokgördüm!Kırkyılönce,idareyegittiğimizde,bizisüngüyledışarıatıyorlardı!Bugünsizikabulederlerbelki,amayinedeşuduvargibisessizkalacaklardır...Elbette!Onlarınparalarıvar,hiçbirşeyumurlarındamı!”

Sofrayayenidensessizlikhâkimoldu,ayağakalkanMaheuveÉtienne,endişeliaileyiboştabaklarıylabaşbaşabıraktılar.PierronveLevaque’ıyanlarınaalıp,Rasseneur’ünyerinegittiler;komşumahallelerintemsilcilerideküçükgruplarhalindegeliyorlardı.Heyetinyirmiüyesibirarayageldiğinde,işletmeninkarşısınahangitaleplerleçıkacaklarınakararverdiler;sonraMontsou’yadoğruyolakoyuldular.Sertpoyrazetrafıkasıpkavuruyordu.Hennebeaularınevinevardıklarındasaatikiolmuştu.

Uşakönce,beklemelerinisöyleyerek,kapıyı

yüzlerinekapattı;sonrageridönüponlarısalonaaldıvekalınperdeleriaçtı.Tüllerdensüzülenhafifbirgünışığıdolduiçeri.Salondayalnızkalanmadencilersıkılganlıkduyarakoturmayacesaretedemediler;hepsiyıkanmış,tertemizgiysilergiymiş,sabahtantıraşolmuşlardı,sarısaçvebıyıklarıgayetdüzgüngörünüyordu.Kasketleriniellerindeeviripçevirirken,antikamerakınınmodahalinegetirdiğihertarzdanmobilyaylakarmakarışıkbiçimdedöşenmişodayakaçamakbakışlaratıyorlardı:II.Henridönemindenkalmakoltuklar,XV.Louistarzıiskemleler,XVII.yüzyıltarzıbirİtalyanyazımasası,onbeşinciyüzyıldankalmabirİspanyolmobilya,şöminealınlığıolarakkullanılanbirmihrapparmaklığı,kapılaraasılmış,eskiayinkaftanlarındanbozmaalacalıbulacalıperdeler.Bueskisırmalar,bupasrengieskiipeklilerkiliselereözgütümbuşaşaa,işçilerinsaygılıbirhuzursuzluğakapılmasınasebepolmuştu.Doğuhalılarınınupuzuntüyleriadetaayaklarınadolaşıyordu.Amaonlarıasılşaşırtan

şey,odanınsıcaklığıydı;kaloriferdeneşitbiçimdedağılarak,sokaktakirüzgârdanbuzkesmişyanaklarını,tümbedenlerinisarmalayanbirsıcaklıktıbu.Beşdakikaböyleceakıpgitti.Dışdünyadanyalıtılmışgibigörünenbuihtişamlısalonunrefahıhuzursuzluklarınıgiderekartırıyordu.

Sonunda,MösyöHennebeauiçerigirdi,redingotunuaskerîtarzdailiklemiş,madalyasınıküçükbirkurdeleyledüzgünbirbiçimdeyakasınailiştirmişti.Sözeilkobaşladı.

“Ah!demekgeldiniz!..Duyduğumkadarıylabaşkaldırmışsınız...”

Kısabiraradansonratatlısertbirifadeyleekledi:

“Oturun,bendesizinlekonuşmakistiyordum.”

Arkalarınıdönenmadencileroturacakyerbakındılar.Bazılarıiskemlelereilişirken,bazılarıişlemeliipeklileredeğmektençekinerekayaktadurmayıtercihettiler.

Salondabirsessizlikoldu.KoltuğunuşömineninönüneçekenMösyöHennebeau

yüzlerinihatırlamakiçinkeskinbakışlarınıüzerlerindegezdiriyordu.EnarkadagizlenenPierron’utanımış,gözleritamkarşısındaoturanÉtienne’etakılmıştı.

“Evet,sizidinliyorum,banasöyleyeceğiniznedir?”dedi.

Sözegençadamıngireceğinitahminettiğiiçin,Maheuöneçıkıncaöylesineşaşırdıkikendinitutamayıpkonuştu:

“Nasıl!Herzamanaklıbaşındadavranansizingibiiyibirişçiha!AilesiilkgündenberiMontsou’dakazmasallayan,ocağıneneskilerindenbiri!Ah!Buçokkötü,hoşnutsuzlarınbaşınıçekmenizbeniçoküzdü!”

Maheu,gözleriniyereindirmiş,dinliyordu.Sonra,tereddütlüveboğukbirseslekonuşmayabaşladı.

“Müdürbey,zatenarkadaşlarınbeniseçmesininnedenideherkesleiyigeçinensakinbiradamolmam.Yanianlayacağınızgibibugrevkarışıklıkçıkarmakisteyenkötüniyetliyaygaracılarınbirisyanıdeğil.Bizyalnızca

adaletistiyoruz,açlıkcanımızataketti,enazındanevehergünekmekgötürebileceğimizşekildebiranlaşmayavarmamızınzamanıgeldidiyedüşünüyoruz.”

Sesigiderekgüçleniyordu.Gözlerinikaldırıpmüdürebakarak,sözlerinedevametti:

“Biliyorsunuzkiyeniuygulamanızıkabuletmemizmümkündeğil...Payandalamaişinibaştansavmayapmaklasuçlanıyoruz.Doğrudur,buişeyeterlizamanıayıramıyoruz.Amavaktimizipayandalamayaayırırsakücretlerimizdahadadüşecek,şimdibileelimizegeçenparaylakarnımızıdoyuramıyoruz,ücretlerdahadadüşerseherşeyinsonuolur,çalışabilecektekbirişçinizkalmaz.Bizedahaiyibirücretverin,ozamanpayandalamaişinegerekenzamanıayırabiliriz,böyleceyevmiyemiziartırmakiçinbütüngücümüzükazmasallamayasarfetmeyiz.Başkabirçözümmümkündeğil,verimliçalışmamızıistiyorsanız,emeğimizinkarşılığınıödeyin...Amabununyerinesizneyaptınız?Mantığımızınalmadığıbiruygulamagetirdiniz!

Vagonücretinidüşürüp,budüşüşüpayandalamaücretiyletelafiedeceğinizisöylüyorsunuz.Busöylediğinizdoğruolsabilehakkımızyineyenmişoluyor,çünküpayandalamaişiherzamandahafazlavakitalır.Amabiziasılkızdıranşey,söylediğinizşeyindedoğruolmaması:İşletmehiçbirşeyitelafietmişolmayacak,vagonbaşınaikisantimicebeindirecek,hepsibu!”

MösyöHennebeau’nunarayagirmekiçinsertbirelhareketiyaptığınıgörendiğertemsilciler,“Evetevet,budoğru!”diyemırıldandılar.

ZatenMaheudemüdürünkonuşmasınaizinvermedi.Artıkiyiceaçılmıştı,sözlerkendiliğindendökülüyorduağzından.Arasırakendisöyledikleriniduyuphayretedüşüyordu,sankiiçindebiryabancıvardıdaokonuşuyordu.İçindebiriken,varlığındanbilehaberdarolmadığışeylerdibunlar,kabaranyüreğindendışarıtaşıyorlardı.Hepsininçektiğisefaleti,çetinçalışmakoşullarını,hayvangibiyaşayışlarını,evdeaçlıktanferyatedenkadınve

çocuklarıanlatıyordu.Sonyapılaniçleracısıödemelerden,paracezalarıveişsizgeçengünlernedeniylekuşadönen,gözyaşlarıiçindeevegötürülenonbeşgünlükücretlerdensözetti.Kendileriniyoketmeyemiazmetmişlerdiyoksa?

“Buyüzden,müdürbey,”diyesözlerinitoparladı,“nasılolsaöleceksek,çalışmadanölmeyitercihettiğimizisizesöylemeyegeldik.Enazındanyorulmamışoluruz...İşibıraktık,işletmeşartlarımızıkabuletmedendeocağainmeyeceğiz.Vagonbaşınaücretidüşürmek,payandalamayaayrıbirücretödemekistiyorsunuz.Bizlerse,ücretsisteminineskidenolduğugibikalmasınıvevagonbaşınabeşsantimdahafazlaödenmesiniistiyoruz...Şimdi,adalettenveemektenyanaolupolmadığınızakararverecekolansizsiniz.”

Madencilerinarasındansesleryükseldi:“İştebu...Aklımızdangeçenlerisöyledi...

Yalnızcahakkımızıistiyoruz.”Diğerleriise,konuşmadan,başlarını

sallayarakonaylıyorlardı.Yaldızları,işlemeleri

vegizemliantikaeşyalarıylaşatafatlıodayıgörmüyorlardıartık;kabapabuçlarıylaezdiklerihalıyıbilehissetmiyorlardı.

“Bırakındayanıtvereyim,”diyebağırdıöfkelenmeyebaşlayanMösyöHennebaeu.“Öncelikleişletmeninvagonbaşınaikisantimicebineindirdiğidoğrudeğil...Rakamlarabakalım.”

Bununüzerine,içindençıkılmazbirtartışmabaşladı.MüdürişçileribirbirinedüşürmekiçinPierron’aseslendi,Pierronkekeleyerekiyicesindi.Levaqueisetersine,ensaldırganlarınbaşınıçekiyordu,durumuiyicekarmaşıkhalegetiriyor,bilmediğikonulardafikiryürütüyordu.Yükselenhomurtularserasıcaklığındakiodada,duvarlarıkaplayankumaşlarınvehalılarınarasındaboğulupgidiyordu.

“Hepbirağızdankonuşursanız,birbirimizederdimizianlatamayız,”dediMösyöHennebeau.

Yenideneskisükûnetinekavuşmuş,yüzündealdığıtalimatıastlarınakabul

ettirmeyeçalışanbiryöneticinintatlısertifadesibelirmişti.SözebaşladığındanberigözleriniÉtienne’denayırmıyor,onugömüldüğüsessizliğindençekipçıkarmayaçalışıyordu.Buyüzdenikisantimtartışmasınıbirkenarabırakarak,konuyubaşkatarafaçekti.

“Yo,gerçeğiitirafedin,çirkintahriklerekapılmışsınız.Şimdilerdebütünişçilerietkisialtınaalan,eniyileribileyoldançıkaranbirsalgınhastalıkvar...Aslındakimseninitirafınadaihtiyacımyok,pekâlâgörüyorumkibirilerisizideğiştirmiş,eskidennasıldaakıllıusludavranırdınızoysa.Ekmekyerinetereyağıyiyebileceğinizi,artıkefendiliketmesırasınınsizegeldiğinisöylediler,değilmi?Kısacası,toplumdüzeninitahripetmeyidüşleyenohaydutlarsürüsüne,şuünlüEnternasyonal’eüyeyaptılarsizi...”

Busözlerüzerine,Étiennearayagirdi.“Yanılıyorsunuzmüdürbey.Henüz

Montsou’daörgütekaydolmuştekbirmadencibileyok.Amamecburbırakılırlarsa,bütün

ocakçalışanlarıüyeolacaklardır.İşletmenintutumunabağlıbu.”

Oandanitibaren,tartışmasankidiğerlerioradayokmuşgibi,MösyöHennebeauveÉtiennearasındadevametti.

“İşletmeişçilerininvelinimetidir,onutehditetmeklehataediyorsunuz.Buyıl,madencimahallelerinininşasıiçinüçyüzbinfrankharcadığıhaldebuparanınyüzdeikisinibilegerialamıyor.Verdiğiemeklimaaşlarından,dağıtılankömürveilaçlardansözetmiyorumbile.Sizzekibirinsanabenziyorsunuz,birkaçayiçindeenustaişçilerimizdenbirioldunuz,adıkötüyeçıkmışinsanlarlagörüşerekkendiniziharcayacağınızaçevrenizebugerçeklerianlatsanızdahaiyiolmazmı?Evet,ocaklarımızısosyalizmilletindenkurtarmakiçinyollarımızıayırmakzorundakaldığımızRasseneur’densözediyorum...Süreklionunmekânındagörüyorlarsizi,şuyardımsandığıkurmafikridekesinlikleondançıkmıştır,busandığınyalnızcadayanışmaamacıylakurulduğunudüşünsekhoşgörülü

yaklaşabilirdik,amabununbizekarşıkullanılacakbirsilah,savaşmasraflarınıkarşılayacakbiryedekakçeolduğunubiliyoruz.Yerigelmişken,işletmeninbusandıküzerindedenetimkurmayaniyetliolduğunudabelirtmeliyim.”

Étiennegözlerinimüdürünkilerdenayırmadanonudinliyor,dudaklarısinirdenhafifçetitriyordu.Busoncümleyegülümseyerekcevapverdi:

“Demekbudayenibirdayatma,çünkümüdürbeybugünekadarböyledenetimegerekgörmemişti...İşinkötüsü,bizimisteğimizdeişletmeninişlerimizepekkarışmamasıvekoruyucurolüoynayacağına,adildavranarakhakkımızolanparayı,emeğimizinkarşılığınıbizevermesi.Başgösterenherkrizde,hissedarlarınkârpayınıkorumakiçinemekçileriaçlığamahkûmetmekdürüstbirdavranışmı?..Müdürbeynedersedesin,yeniuygulamagizlibirücretindirimindenibaret,bizimisyanımızdabunazaten,çünküişletmegiderlerikısmakzorundaysa,bukısıntıyı

sadeceişçilerüzerindenyapmaklaçokkötüdavranmışoluyor.”

“Tamamişte!”diyehaykırdıMösyöHennebeau.“Halkıaçlığamahkûmedip,onlarınalınteriylegeçindiğimizsuçlamasınıbekliyordumzaten!Sermayedarlarınsanayialanına,özellikledemadenciliksektörüneyaptıklarıyatırımlarınnekadarriskliolduğunubilmesigerekensizingibibirinasılolurdaböylesaçmasapanlaflaredebilir!Bugüntamdonanımlıbirmadenocağıbirbuçuk,ikimilyonfrangamaloluyor;üstelikyatırılanbuncaparayakarşıazıcıkkâreldeetmekiçinnesıkıntılarçekiliyor!Fransa’dakimadencilikşirketlerininneredeyseyarısıiflasetti...Ayaktakalabilmişolanlarıacımasızlıklasuçlamaktambirahmaklık.İşçilerisıkıntıçektiğinde,onlardasıkıntıçekiyor.Bugünkükrizdesanıyormusunuzkiişletmedeenazsizinkadarzarargörmüyor?Ücretlerikendisideğil,rekabetkurallarıbelirliyor,yoksabatabilir.Öfkelenecekseniz,krizkoşullarınaöfkelenin...Amabunlarıdinlemek,anlamak

istemiyorsunuz!”“Hayır,”dedigençadam,“işlerböyle

yürüdüğüsürecebizimyaşamkoşullarımızdaenufakbiriyileşmeolmayacağınıçokiyianlıyoruz;iştetamdabuyüzden,işçilerbugidişatıdeğiştirmekiçineryadageçişbaşınagelecekler.”

Biçimselolaraksondereceılımlıgörünenbusözler,barındırdığıtehdidiaçığavurantitrekvekısıkbirsesleveöylebüyükbirinançladilegetirilmiştikiortalığabüyükbirsessizlikhâkimoldu.Suskunluğagömülensalondahuzursuzvekorkulubirhavaesti.Diğertemsilciler,söylenenleritamolarakanlamasalarda,arkadaşlarınınburefahortamındakendipaylarınıtalepettiğinihissediyorlardı;sıcacıkduvarkaplamalarına,rahatkoltuklara,enucuzubilebiraylıkmutfakmasraflarınıkarşılayabilecekbütünbuşatafatlıeşyalaradikdikbakmayabaşlamışlardı.

BirsüredirdüşünceliduranMösyöHennebeau,sonundaonlarıyolcuetmekiçin

ayağakalktı.Temsilcilerdehareketlendiler.ÉtienneMaheu’nünkolunuhafifçedürttü;bununüzerineMaheu,dilidolanarakvebeceriksizceyenidensözegirdi:

“Bizebütünsöyleyeceğinizbu,demekkibeyefendi...Arkadaşlarakoşullarımızıreddettiğinizibildireceğiz.”

“Dostum,benhiçbirşeyireddetmiyorum!..”diyebağırdımüdür.“Bendesizingibiücretlibiriyimvekararalmakonusundaçıraklarınızdandahafazlayetkimyok.Banatalimatlarverirler,benimgörevimsebutalimatlarıeniyişekildeyerinegetirmektir.Sizesöylememgerekenisöylediğimidüşünüyorum,amakararvermekbenimişimdeğil...Sizbanataleplerinizibildirdiniz,benisebunlarıYönetimKurulu’nasunacak,gelenyanıtıdasizeileteceğim.”

Sorunlarkarşısındatelaşakapılmaktankaçınarak,yukarıdangelecekemirleriuygulamakzorundaolanüstdüzeybirgörevlininnaziksoğukluğuylakonuşuyordu.Şimdimadencileronakuşkuylabakıyor,kimin

nesiolduğunu,yalansöylemeklenasılbirçıkarsağladığını,gerçekpatronlarlaaralarınagirereknekazançlareldeettiğinidüşünüyorlardı.Düzenbazınbiriolmalıydı,kendilerigibiücretkarşılığıçalıştığınısöylüyor,amarefahiçindeyaşıyordu!

Étiennecesaretgösterip,yenidenarayagirdi.

“Görüyormusunuz,müdürbey,sorunlarımızıdoğrudaniletebileceğimizbirinibulamamamıznasıldaüzücü.Onlarlayüzyüzegörüşsek,birçokşeyiaçıklayabilir,sizindikkatinizdenkaçabilecekbazıgerekçelergösterebilirdik...Kimlemuhatapolacağımızıbilseydikelbette!”

MösyöHennebeaubusözlerehiçkızmadı.Hattayüzündebirgülümsemebelirdi.

“Amanyapmayın!Banagüvenmiyorsanızdurumkarışır!..Ozamanorayagitmenizgerekir.”

Temsilciler,pencerelerdenbirinedoğruuzattığıeliylebelirsizbirhareketyapışınıizlediler.Orasıneresiydi?KuşkusuzParis’iima

ediyordu.Amaonlartamolarakneresiolduğunubilmiyorlardı;zihinlerinde,ürkütücübiruzaklıktabulunan,tapınağınaçöreklenmişbilinmezbirilahınhükümsürdüğüerişilmezvekutsalbirdiyarcanlanıyordu.Orayıaslagöremeyeceklerdi,uzaktanMontsou’nunonbinkömürişçisiniezenbirgüçgibihissediyorlardısadece.Müdürkonuşmayabaşladığında,gizlenmişvekararlarverenbugüçoluyorduarkasında.

Cesaretlerikırılmıştı,Étiennebileeniyisininçekipgitmekolduğunubelirtircesineomuzsilkti;osıradaMaheu’nünkolunudostçatıpışlayanMösyöHennebeau,Jeanlin’innasılolduğunusoruyordu.

“Busizeacıbirdersolmalıaslında,bunarağmenbaştansavmayapılanpayandalamaişinisavunuyorsunuz!..Birazdüşünürseniz,dostlarım,grevinhepimiziçinbiryıkımolacağınıanlarsınız.Birhaftayakalmadanaçlıktankıvranacaksınız,neyapacaksınızozaman?..Amabensizinsağduyunuzagüveniyor,engeçpazartesigünüişbaşı

yapacağınızainanıyorum.”Hepsisırtlarınıkamburlaştırıpayaklarını

sürüyereksalondançıkarken,boyuneğmelerikonusundakibuumudabiryanıtvermediler.Müdüronlarıgeçirirkengörüşmeyiözetliyordu:İşletmeyenibirücrettarifesiuygulamaktakararlıydı,işçilersevagonbaşınabeşsantimücretartışıtalepediyorlardı.ÜmitlenmemeleriiçinonlaraYönetimKurulu’nunbukoşullarıkesinliklekabuletmeyeceğinisöylemeyigörevbildi.

“Budalacaişlerekalkışmadanönceiyicedüşünün,”diyetekrarladısessizliklerindenendişelenerek.

HoldePierronyerlerekadareğilipselamverirken,Levaquekasketinitakmayauğraşırgörünüyordu.Maheuuygunbirvedasözcüğüararken,Étienneonudirseğiylebirkezdahadürttü.Butehditkârsessizlikiçindehepbirlikteevdençıktılar.Birtek,büyükbirgürültüylekapanankapınınsesiduyuldu.

YemeksalonunageridönenMösyöHennebeaukonuklarınınsessizvehareketsiz

birhaldelikörleriniiçtiklerinigördü.KısacaolupbitenlerianlatıncaDeneulin’inyüzüasıldı.Soğumuşkahvesiniiçerkenkonuyudeğiştirmeyeçalıştılar.AmaişçilerinişibırakmasınıengelleyecekbiryasanınbulunmamasınaşaşıranGrégoirelartekrargrevkonusunuaçtılar.Paul,Cécile’irahatlatmayaçalışıyor,jandarmalarıbeklediklerinisöylüyordu.

SonundaMadamHennebeauuşağıçağırdı.“Hippolyte,bizsalonageçmedenönce

pencereleriaçıpiçerisinihavalandırın.”

III

Aradanonbeşgüngeçmişti;üçüncühaftanınpazartesigünüidareyegönderilenyoklamakâğıtlarındanmadenocağınainenişçisayısınındahadaazaldığıanlaşılmıştı.Osabahmadencilerinişbaşıyapacağısanılıyordu,amayönetimkurulununtalepleriinatlareddetmesimadencileriöfkelendirmişti.ÇalışmayanocaklarVoreux,Crèvecoeur,MirouveMadeleine’lesınırlıkalmıyor,VictoireveFeutry-Cantel’deişçilerinancakdörttebiriocağainiyordu,Saint-Thomasdabudurumdanetkilenmeyebaşlamıştı.Grevyavaşyavaşyayılıyordu.

Voreux’nünüzerineağırbirsessizlikçökmüştü.Kimseninçalışmadığıboşveterkedilmişşantiyelerölübirfabrikaduygusuuyandırıyordu.Aralıkayınınkurşunigökyüzününaltında,asmaköprülerdeunutulmuşüçdörtkömürvagonusessizbirhüznebürünmüştü.Aşağıda,çatmaların

ayaklarınınarasındakikömürstoklarıeriyipgidiyor,gerideçıplakvekapkarabirtoprakkalıyor;payandadirekleriisesağanakyağmurunaltındaçürüyordu.Kanalıniskelesindeyarıdoluhaldebekleyenmavna,bulanıksuyunüzerindeuykuyadalmışgibigörünüyordu;çözülenkükürdünyağmurarağmentüttüğüıssızmoloztepeciğininüzerindebiryükarabası,kollarınıhüzünleyukarıdoğrudikmişti.Özelliklebinalaruyuşupkalmışgibiydi,ayıklamahangarınınkepenklerikapalıydı,yüklemegürültülerigözetlemekulesinegelmezolmuş,jeneratörodasısoğumuştu,devasabacadanbüyüklüğünehiçyakışmayanincecikdumanlaryükseliyordu.Kömürçıkartmamakinesininkazanlarısadecesabahlarıyakılıyordu.Seyisleratlarıbeslemekiçinocağainiyor,yenidenişçiyedönüşençavuşlargiderilmediğizamanbüyükzararlarayolaçanarızalarlatekbaşlarınailgileniyorlardı.Saatdokuzdansonraiseişlerelmerdivenleriylegörülüyordu.Kapkaratozdanbirkefenebürünmüşbuölübinalarınüzerinde

yaşambelirtisiolaraksadecetahliyepompasınınderinveuzunsoluklarıduyuluyordu,busolukkesilirseocaksularaltındakalırdı.

KarşıtepedekiİkiYüzKırklarmahallesideölügibiydi.Lillevalisihemenolayyerinegelmiş,jandarmalaryollarıtutmuş,amagrevcilerinsükûnetikarşısındavalivejandarmalargeridönmeyekararvermişlerdi.Bugenişovadakimadencimahallesişimdiyekadarhiçbirzamanböylesinegüzelbirörnekteşkiletmemişti.Erkeklermeyhaneyegitmemekiçinbütüngünuyuyor,kahveyidahaölçülüiçenkadınlar,dahamakuldavranıp,gevezeliklereveöfkelitartışmalaragirişmiyorlardı;çocuklarbiledurumuanlamışgibigörünüyorlardı,öyleusluydularkiçıplakayaklarlakoşturuyor,birbirlerinisessizcetokatlıyorlardı.Ağızdanağızadolaşan,süreklitekrarlanankuralşuydu:Herkesakıllıusludavranmalıydı.

YinedeMaheulerinevigelipgidenlerledoluptaşıyordu.Étiennesandıksekreteri

sıfatıylaeldekiüçbinfrangıenyoksulailelerarasındapaylaştırmış;sonradan,sağdansoldanyardımparasıolarakbirkaçyüzfrankgelmişti.Amaartıkkaynaklartükeniyor,grevisürdürecekparalarıkalmayanişçileriçinaçlıktehditediciboyutlaraulaşıyordu.KendilerineonbeşgünlükkrediaçacağınısöyleyenMaigratbirhaftasonrayançizerekveresiyeyikesmişti.Genellikleişletmenintalimatlarınagörehareketederdi,belkideişletmemahalleleriaçlığamahkûmederekdirenişibiranöncekırmakistiyordu.Adamkaprislibirzorbagibidavranıyor,ailelerinalışverişiçinyolladığıkızlarınyüzlerinebakarakekmekveriyoryadavermiyordu.Özellikle,kinbeslediğiMaheude’ünsuratınakapıyıkapıyor,Catherine’ieldeedemediğiiçinonucezalandırmakistiyordu.Üstelikhavabuzgibiydi,kömürlerinintükenmekteolduğunugörenkadınlar,erkeklerocağainmedikçekömürdağıtılmayacağınıdüşünerekendişeleniyorlardı.Açlıktanölmeleriyetmezmişgibi,soğuktandaöleceklerdibu

gidişle.Maheulerşimdidensıfırıtüketmişti.

Levaquelar,Bouteloup’danaldıklarıyirmifrankborçlaidareediyorlardı.Pierronlaragelince,onlardaherzamanparavardı,amakendilerindenborçisteneceğiendişesiyle,diğerlerigibigörünmekiçinMaigrat’yaveresiyeyazdırıyorlardı,aslındaPierronnebirazeteğinikaldıracakolsaadamtümdükkânıönünesermeyehazırdı.Cumartesidenberi,birçokaileakşamyemeğiyemedenyatağagirmeyebaşlamıştı.Vesıkıntılıgünlerinbaşlamasıkarşısındatekbiryakınmabileişitilmiyor,herkessakinbircesaretlealınankararaitaatediyordu.Hepsindemutlakbirgüvenduygusu,dindarcabiriman,inananlaraözgügözükapalıbirteslimiyetvardı.Mademkionlaraadaletçağıvaatedilmişti,evrenselmutluluğakavuşmakiçinçileçekmeyehazırlardı.Açlıkzihinlerinihareketegeçiriyordu,sanrılarakapılanbuyoksulinsanlarınkapalıufuklarındaşimdiyekadaraslabudenligenişbirgedikaçılmamıştı.Gözleri

güçsüzlüktenkararmayabaşladığında,kardeşliğinhâkimolduğu,herşeyinpaylaşıldığı,emeğinaltınçağınıyaşadığı,düşlerindekioidealülkeningerçekmişgibigiderekyaklaştığınıgörüyorlardı.Sonundaorayaulaşacaklarınaolaninançlarınıhiçbirşeysarsamıyordu.Yardımsandığındakiparatükenmişti,işletmegeriadımatmayacaktı,hergeçengündurumundahadakötüyegideceğibelliydi,bunarağmenumutlarınıkaybetmiyor,olupbitenlereküçümseyicibirgülümsemeyleyaklaşıyorlardı.Altlarındakitoprakgöçsebile,birmucizeonlarıkurtaracaktı.Buinançekmeğinyerinitutuyor,açlıklarınıunutturuyordu.Maheuleryadadiğerlerisadesuyaçorbalarınıçabucakmideyeindirdiklerinde,yarısersemlemişşekilde,dahaiyibiryaşamuğrunakendilerinihayvanlarınağzınaatmaktançekinmeyenkurbanlargibibuyaşamınhayaliyleyukarıçıkıyorlardı.

ArtıkÉtienne’inönderliğitartışılmazdı.Akşamsohbetlerinde,okudukçaderinleşenveherkonudaçözümüretmesinisağlayanbilgileri

sayesindeçokyerindetespitlerdebulunuyordu.Geceleriniokumaklageçiriyor,giderekdahafazlamektupalıyordu.Belçika’dayayımlananVengeuradlısosyalistbirgazeteyedeaboneolmuş,mahalleyegirenbuilkgazetesayesindearkadaşlarıarasındakisaygınlığıiyiceartmıştı.Giderekartannüfuzuhergeçengünonubirazdahafazlaheyecanlandırıyordu.Birsürüinsanlayazışmak,bölgenindörtbiryanındakiemekçileringelecekleriüzerinetartışmak,Voreuxlümadencileretavsiyelerdebulunmak,bilhassadabirçekimmerkezinedönüşmek,dünyanınkendietrafındadöndüğünühissetmek,bueskimakinistin,eliyağavekapkaratozlarabulanmışbukazmacınıngururunuokşuyordu.Toplumsalanlamdabirbasamakatlıyor,kendikendinebileitirafedemediğibirarzuylaoiğrençburjuvazininanlayışınıverefahınıbenimsemeyebaşlıyordu.Canınısıkantekşeyhâlâyeterincedonanımlıolmamasıydı,redingotlubirbeyefendiylekarşılaştığındaçekingendavranıyor,utangaçlığakapılıyordu.Kendisinieğitmekiçinharılharıl

okusada,yöntemeksikliğiyüzündenzihnikarışıyor,okuduklarınıtamolaraközümseyemiyor,kafasıanlamadığıbirsürübilgiyledoluyordu.Buyüzden,kendisiylehesaplaştığıbazıanlarda,görevininhakkınıveremediği,aslındaümitbağlanmasıgerekenkişininkendisiolmadığıendişesinekapılıyordu.Belkidebiravukata,arkadaşlarınıtehlikeyeatmadankonuşuphareketedebilecekbirbiliminsanınaihtiyaçvardı.Amaçokgeçmedenbirisyanduygusuylakendinegeliyordu.Yo,hayır,avukatolmazdı!Avukatlarınhepsialçaktı,bilgilerinihalkınsırtındangeçinmekiçinkullanıyorlardı.Neolursaolacaktı,madencilerkendisorunlarınıkendileriçözmeliydiler.Étienneyeniden,sevilenbirönderolmadüşlerinekaptırıyordukendini:Montsouayağınındibinde,Parisiseuzaklarda,sislerarasındaydı;kimbilirgününbirindemilletvekilideolabilirdi,görkemlibirsalonunkürsüsündegörüyordukendisini,parlamentodayeralanilkişçiolarak,yaptığıilkkonuşmadaburjuvalarayıldırımlaryağdırıyordu.

Birkaçgündenberi,Étienne’inkafasıçokkarışıktı.MektupüzerinemektupyazanPluchart,grevcilerigayretegetirmeküzereMontsou’yagelmeyiteklifediyordu.Makinistinbaşkanlıkedeceğiözelbirtoplantıdüzenlenecekti;butasarınınaltındagrevdenyararlanılarakşimdiyekadarEnternasyonal’ekuşkuylabakanişçileriörgütlemedüşüncesiyatıyordu.Étiennegürültüpatırtıçıkmasındanürksede,RasseneurşiddetlekarşıçıkmasaPluchart’ıdavetedecekti.Gençadamoncanüfuzunarağmen,budavayakendisindenöncebaşkoymuşvemüşterileriarasındasadıkgrevcilerbulunanmeyhaneciyiciddiyealmakzorundakalmıştı.Buyüzden,neyanıtvereceğinibilemedenhâlâtereddütediyordu.

Pazartesigünüsaatdördedoğru,altkattakisalondaMaheude’leyalnızolanÉtienne,Lille’denbirmektupdahaaldı.İşsizliktencanısıkılanMaheubalığaçıkmıştı:Şansıyavergiderdekanalağzındairibirbalıktutabilirse,satarveparasıylaekmekalırdı.İhtiyarBonnemortveküçükJeanlinartıkkullanabildikleri

bacaklarınıaçmakiçinevdençıkmışlar;çocuklarda,moloztepeciğindekömürparçalarıtoplayaraksaatlergeçirenAlzire’lebirliktegitmişlerdi.ÜzerinekömüratmayıgözealamadıklarıcılızateşinbaşındaoturanMaheude,gömleğininönünüaçmış,karnınakadarsarkanmemesinisutyenindençıkarmış,Estelle’iemziriyordu.

Mektubuokuyupkatlayangençadamasordu:

“Haberleriyimi?Bizeparagöndereceklermi?”

Étiennebaşınıhayıranlamındasallayınca,sözünedevametti:

“Buhaftayınasılçıkaracağımızıbilemiyorum...Yinededayanacağız.İnsanbirdavadahaklıolduğunainandığında,dahayüreklivedahagüçlüoluyor,öyledeğilmi?”

Artık,aşırılığakaçmadangrevidestekliyordu.İşletmeyiişibırakmadanyolagetirebilselerdidahaiyiolurdu.Amagrevegidildiğinegöre,haklarınıalmadanişbaşıyapmamalıydılar.Bukonudasarsılmazbir

kararlılıkgösteriyordu.Haklıykenhaksızdurumadüşmektenseölmeyitercihederdi!

“Ah!”diyehaykırdıÉtienne,“Birkolerasalgınıbaşgösterseydidebiziişletmeninokanemicilerindenkurtarsaydı!”

“Hayırhayır,”diyekarşılıkverdiMaheude,“kimseyebedduaetmemeklazım.Çözümbudeğil,onlarınyerinibaşkalarıalır...Bensadeceakıllarınıbaşlarınatoplamalarınıistiyorum,bundandaumutluyum,çünküdürüstinsanlartükenmedidaha...Bildiğinizgibişusizinsiyasetinizbenimhiçhoşumagitmiyor.”

Gerçektende,Étienne’inşiddetiçerensözlerinitasvipetmiyor,onukavgacıbuluyordu.Emeğinkarşılığınıalmayaçalışmakdoğruydu,amabaşkaşeylerle,burjuvalarvehükümetleuğraşmayanegerekvardı?Başkalarınınişlerineburnunusokupbaşınabelaalmanınâlemivarmıydı?Yinedeiçipsarhoşolmayanvekırkbeşfranklıkkirasınıdüzenliödeyenbudelikanlıyasaygıduyuyordu.Birerkeğinahlakıdüzgünsebazıkusurlarıhoşgörülebilirdi.

BununüzerineÉtienne,herkesinyiyecekekmekbulacağıCumhuriyet’tensözetti.AmaMaheudebaşınıolumsuzanlamdaikiyanasalladı,orezil48yılınıhatırlıyordu,evliliklerininilkzamanlarındakocasıvekendisidımdızlakortadakalmışlardı.Kederlibirsesvedalgıngözlerleçektiklerisıkıntılarıanlatıpdururken,açıktaduranmemesiniağzındanbırakmamışolankızıEstellekucağındauyuyordu.Étiennededalıpgitmişti,kadınınperişanvesapsarıyüzüyletezatoluşturangevşemişvebembeyazoirimemeyebakıyordu.

“Tekkuruşumuz,ağzımızakoyacakbirlokmaekmeğimizbileyoktu,bütünocaklardaişdurmuştu,”diyemırıldandı.“Kısacası,tıpkıbugünkügibi,olanyoksullaraoldu!”

Amaosıradakapıaçıldı,Catherine’iniçerigirdiğinigörerekafalladılar.Chaval’lekaçtığıgündenberimahalleyehiçuğramamıştı.Öyleürkmüşgörünüyordukikapıyıkapatmayıbileakıledemedi,hiçkonuşmadan,tirtirtitriyordu.Annesiniyalnızbulacağınıummuş,

amagençadamıgörünceyoldahazırladığısözleriunutmuştu.

“Burayanehaltetmeyegeldin?”diyebağırdıMaheudeiskemlesindenkalkmadan.“Senibuevdegörmekistemiyorum,defolgit!”

Bununüzerine,Catherinesöyleyeceklerinihatırlamayaçalıştı.

“Anne,kahveveşekergetirdim...Çocuklariçin...Onlarıdüşünerekfazlamesaiyaptım...”

Ceplerindenyarımkilokahveveyarımkiloşekerçıkarıpmasanınüzerinebıraktı.KendisiJean-Bart’daçalışırkenVoreux’dekigrevonuüzüyor,ailesinebirazdestekolabilmekiçinbaşkayolbulamayıp,çocuklarıbahaneediyordu.Amabuiyiniyetiannesininöfkesiniyatıştıramamıştı.

“Şekergetireceğineevindekalıpekmekparasıkazansaydın.”

Biraydanberiarkasındansöylediğinevarsakızınınyüzünevurarakrahatladı.Sıkıntıiçindeyaşayanbirailesivarken,onaltıyaşındabirkızherifintekinekaçıponunlayaşamayamıbaşlardı!Bunuyapmakiçinevlatlarınen

hayırsızıolmakgerekirdi.Bazıhatalaraffedilebilirdi,amabiranneböylebiralçaklığıaslaunutmazdı.Üstelikkimseonuevehapsetmemişti!Alabildiğineözgürdü,sadeceyatmakiçinevegelmesiyeterliydi.

“Söylesene,buyaştaderdinneydi?”Masanınyanındakımıldamadanduran

Catherine,başınıöneeğmiş,annesinidinliyordu.Ergenliğigecikmişzayıfgençkızbedenitirtirtitriyor,kopukkopukcümlelerleannesinecevapvermeyeçalışıyordu.

“Sankibenimkararımdı,sankigüleoynayagittim!..Beniozorladı.Oistedimibendeistemekzorundayım,öyledeğilmi?Çünkübendendahagüçlü...Olaylarınnasılgelişeceğinibilmekmümkünmü?Neyseolanoldu,artıkgeridönüşüyok,çünkühaoolmuşhabirbaşkası.Benimleevlenmesigerek.”

Erkeklereerkenyaştaitaatetmeyealışmışkızlarınboyuneğişiyle,hiçisyanetmedenkendinisavunuyordu.Hepböyleolmuyormuydu?Moloztepeciğininarkasındatecavüzeuğramak,onaltıyaşındaçocukdoğurmak,

sevgilisikendisiyleevlenirseyoksullukiçindebiraileyaşamısürdürmekdışındabirşeydüşlememişti.Utançtanyüzününkızarmasının,titremesininnedeni,varlığıylakendinihuzursuzedengençadamınönündefahişedurumunadüşmesiydi.

Buarada,Étienne,daharahatkonuşmalarıiçinayağakalkıp,sönmekteolanateşicanlandırmabahanesiyleocağınyanınagitmişti.Amabiraniçingözgözegeldiler;gençadam,yüzüsolgunveyorgungörünsede,durugözleri,esmerleşmişyüzüyleonuhâlâgüzelbuluyordu,garipbirduyguyakapıldı,onakarşıolankızgınlığıgeçivermişti,kendisinetercihettiğibuerkeklemutluolmasındanbaşkabiristeğiyoktu.Onunlailgilenmekihtiyacıduyuyor,Montsou’yagidipsevgilisiniCatherine’edahasaygılıdavranmasıkonusundauyarmakistiyordu.AmaCatherineherzamankigibişefkatlebakanbugözlerdesadecebiracımaduygusugördü,kendisinibuşekildesüzdüğünegöreküçümsüyorolmalıydı.Oan,yüreğiöylesinedaraldıkiboğulacakgibi

oldu,kendisinibağışlatmakiçinbaşkasözbulamadı.

“İşteböyle,sussandahaiyiedersin,”dediöfkesidinmeyenMaheude.“Kalmakiçingeldinsegirebilirsin,aksitakdirdebiranönceçekgit,duaetkikucağımdabebekvar,yoksaşimdiyekadarkıçınatekmeyiyerdin.”

SankibutehditgerçekleşmişgibiCatherinekıçınaanibirtekmeyiyip,acıdanneyeuğradığınışaşırdı.Chavalaçıkdurankapıdaniçeridalıvermiş,vahşibirhayvangibikızatekmeyibasmıştı.BirsüredenberiCatherine’idışarıdangözlüyordu.

“Orospu!”diyehaykırdı,“senitakipettim,kendinidüzdürmekiçinburayageleceğinibiliyordum!Onunparasınıdasenödüyorsunha?Benimparamlaonakahvegetiriyorsun!”

AfallayanMaheudeveÉtiennekıpırdamadanduruyorlardı.Chaval,öfkeiçinde,Catherine’ikapıyadoğrusürükledi.

“Lanetolası,çıkdışarı!”Kızbirköşeyesığınınca,buseferannesine

hakaretetmeyebaşladı.

“Fahişekızınyukardabacaklarınıhavayakaldırmışyatarkenevebekçiliketmekdegüzeliş!”

SonundaCatherine’ibileğindenkavrayıp,tartaklayarakdışarısürükledi.Kapıdaarkasınadönüp,iskemlesineçakılıpkalmışMaheude’ebirkezdahabaktı.Kadıncağızmemesinigömleğininiçinesokmayıunutmuştu.YüzünüyüneteğegömmüşolanEstelleuyumaktaydı,Maheude’üngüçlübirineğinkiniandırançıplakveirimemesiaşağıyasarkıyordu.

“Kızıolmayıncaanasıkendinidüzdürüyor,”diyehaykırdıChaval.“Haydi,gösteronaheryanını!Nasılolsaseninorezilkiracınmüşkülpesentbirideğil!”

Étienneoandaarkadaşınabiryumrukindirmekistedi.MahalleyiayağakaldırmakorkusuylaCatherine’ionunelindençekipalamadı.Amakabaranöfkesinibastıramıyor,gözlerinikanbürüyenikierkekkarşıkarşıyaduruyorlardı.Eskibirkin,uzunzamandırbastırılmışbirkıskançlıkaçığaçıkıyordu.Artıkbiridiğerininhakkındangelmeliydi.

“Sözlerinedikkatet!”dediÉtiennedişlerinisıkarak.“Yoksacanınaokurum.”

“Denesene!”diyekarşılıkverdiChaval.Birkaçsaniyebakıştılar,birbirlerineöyle

yakınduruyorlardıkiyakıcısoluklarınıyüzlerindehissediyorlardı.Catherine,yalvararaksevgilisininelineyapıştıveonusürüklemeyebaşladı.Arkasınabakmadankoşuyor,sevgilisinimahalledenuzaklaştırmayaçalışıyordu.

“Tambirhayvan!”diyehomurdandıÉtiennekapıyısertçekaparken.Öfkedenyerindeduramazhaldeydi,sakinleşmekiçinoturmakzorundakaldı.

KarşısındaoturanMaheudeyerindenkıpırdamamıştı.Elinilanetolsundercesinesalladıktansonrabirbirlerinesöyleyemediklericansıkıcışeyleridüşünereksessizliklerinikorudular.Étiennekendininekadarzorlasada,gözleriniartıkkendisinirahatsızetmeyebaşlayanobembeyaz,sarkıketyığınındanalamıyordu.Kadınkırkyaşındaydı,bedenifazladoğumyapanherdişigibiyıpranmıştı,amaetli

butluvücudu,eskidenbirhayligüzelolanuzunvegenişyüzüylehâlâbirçokerkeğicezbediyordu.Memesiniikieliylekavrayıpsakinsakiniçerisoktu.Girmemekteısraredenpembeucunuparmağıylaiterekelbisesinindüğmeleriniilikledi,memesişimdieskisiyahyeleğininiçindepörsükçeyayılmıştı.

“Domuzunteki,”dedisonundaMaheude.“Böylesineiğrençşeyleridüşünebilmekiçinancakpisbirdomuzolmakgerekir...Umurumdadeğil!Onacevapvermeyebiledeğmez.”

Sonrabakışlarınıgençadamdanayırmadansamimibirsestonuyladevametti:

“Benimdehatalarımoluyorelbet,amasöylediklerininbenimlehiçilgisiyok...Hayatımboyuncayalnızikierkeğinelielimedeğdi,onbeşyaşındaykenvagonsürücübirçocuklabirlikteolmuştum,sonradaMaheu’yle.Odailkigibibeniterketseydihalimniceolurdubilemiyorum.Evlendiğimizgündenberikocamasadıkkaldımdiyeövünecekdeğilim,çünküinsanbirhaltetmemişsegenelliklefırsat

bulamadığıiçindir...Amabenbunuaçıkçasöyleyebiliyorum,bazıkomşularımbukadarınıdasöyleyemez,öyledeğilmi?”

“Çokdoğru,”dediayağakalkanÉtienne.Veodışarıçıkarken,uyuyanEstelle’iiki

iskemleninüzerineyerleştirenMaheudeateşicanlandırmayaçalışıyordu.Bababirbalıkyakalayıpsatarsaçorbapişirebilirdi.

Dışarıdahavaşimdidenkararmıştı,buzgibibirgeceonlarıbekliyordu;içinibirhüzünkaplayanÉtiennebaşıöndeyürüyordu.ArtıkneChaval’eöfkeduyuyor,nedehırpalanangençkızaacıyordu.Zihnindensilinmeyebaşlayanokavgasahnesionuinsanlarınçektikleriçileyi,yoksulluğuniğrençliğinidüşünmeyeyönlendiriyorduyeniden.Açlıkçekenmahalle,akşamyemekyiyemeyecekolankadınlarveçocuklar,boşmidelerlemücadeleedentümbuhalkgözlerininönünegeliyordu.Arasırakapıldığışüphealacakaranlığınürkütücühüznündeyenidencanlanıyor,hiçolmadığıkadarşiddetlibirhuzursuzluğasürüklüyorduonu.Nekorkunç

birsorumluluküstlenmişti!Artıkneparalarınedeveresiyealmaimkânlarıkalanbuinsanlarıhâlâdirenmeyeiknaedebilecekmiydi?Hiçbirdestekgelmezse,açlıkcesaretlerikırarsabuişinsonunereyevaracaktı?Aniden,yaşanacakfelaketigörürgibioldu:Çocuklarölüyor,annelerhıçkırıklaraboğuluyor,betibenzisolmuşvekadidiçıkmışerkekleryenidenocaklarainiyorlardı.Étienneyürümeyedevamediyor,ayağıtaşlaratakılıyor,işletmeninüstüngeleceğini,kendisininsearkadaşlarınınmahvınasebepolacağınıdüşündükçeiçikatlanılmazbirendişeyledoluyordu.

BaşınıkaldırdığındaVoreux’nünönünegeldiğinigördü.Siyahbirkütleoluşturanbinalar,giderekkararangecededahadahantalgörünüyorlardı.Hareketsizkocagölgelerledoluıssızkömüryüklemehangarıterkedilmişbirkaleyiandırıyordu.Kömürçıkarmamakinesiçalışmadığındamadendehayatbitiyordu.Geceninbusaatindecanlıhiçbirşeykalmıyordu,nebirfeneryanıyor,nebirsesişitiliyordu;tümmadenocağınıniçine

gömüldüğübuyokoluşta,tahliyepompasıbile,neredengeldiğibelliolmayanuzakbirhırıltıdanibaretti.

Étienneetrafınabakınıyor,kanbeyninesıçrıyordu.İşçileraçlıktaninlerkenişletmemilyonlarınınucundanyiyordu.Emeğinsermayeyekarşıverdiğibumücadeledegüçlütarafnedenişletmeolsunduki?Herhalükârdazaferonapahalıyapatlayacaktı.Ardındancesetlerinisayacaklardı.Étienneyenidensavaşmahırsınakapılmıştı,ölümpahasınadaolsasefaletinhakkındangelmekiçinvahşibirarzuduyuyordu.Açlıkveadaletsizlikyüzündenhergünazarazaröleceklerinemahallecetoptanölümegitmeleridahaiyiydi.Okuyupdaiyiceözümleyemediğikitaplardayazanlaraklınageliyor,düşmanıdurdurmakiçinşehirleriniateşeverenhalkların,çocuklarınıköleliktenkurtarmakuğrunakafalarınıtaşavuravuraöldürenannelerin,zorbalarınekmeğiniyemektenseaçlıktanölmeyitercihedeninsanlarınhikâyelerinihatırlıyordu.Giderekcoşuyor,okapkara

hüznüniçindenkıpkızılbirneşefışkırıyordu;kuşkularıkaybolmuştu,birsaatliködlekliğindendolayıkendindenutanıyordu.Yenidenuyananinancısayesindekavuştuğugururuonudahayukarılarataşıyor,önderolmanın,kendisinesonunakadaritaatedilmesinin,giderekartangücünün,zafergecesininsevinciniyaşıyordu.Dahaşimdiden,sadebiryüceliksahnesicanlanıyordugözünde;efendiolduğundaiktidarıreddedeceğini,yönetimyetkisinihalkabırakacağınıhayalediyordu.

Amabirden,Maheu’nünsesiyleirkilerekgerçeğedöndü;Maheuşansınınyavergittiğini,kocabiralabalıkyakalayıpüçfrangasattığınıanlatıyordu.Akşamaçorbaiçebileceklerdi.BununüzerineÉtienne,arkadangeleceğinisöyleyiparkadaşınıeveyolladı;Avantage’agidipbirmasayaoturdu,içerdekimüşterininçıkmasınıbeklediktensonra,Rasseneur’e,hemengelmesiiçinPluchart’amektupyazacağınısöyledi.Kararınıvermişti,gizlibirtoplantıdüzenlemekistiyordu,çünküMontsou

kömürişçileritopluhaldeEnternasyonal’ekatılırlarsazaferinkesinolacağınainanıyordu.

IV

Gizlitoplantınınperşembegünü,saatikide,dulDésirKadın’ınPürNeşemeyhanesindeyapılmasınakararverildi.Çocuklarıgibigördüğümadencilereçektirilensefaletcanınataketmişolandulkadınmeyhanesiboşkaldığındanberiöfkedenköpürüyordu.Hiçbirgrevsırasındabukadaraziçkiiçilmemişti,ayyaşlarakıllıusludavranmakuralınıçiğnemekorkusuylaevlerinekapanıyorlardı.BayramgünlerindeinsandangeçilmeyenMontsou’nungenişcaddesi,büyükbirfelaketyaşanmışgibi,sessizvekasvetliydi.Tezgâhlarvemidelerbirayladoluptaşmazolmuş,derelerkurumuştu.Kaldırımlarda,CasimirbirahanesiveProgrèsmeyhanesindemüşteriyolugözleyensolgunyüzlübarkızlarındanbaşkakimsegörünmüyordu;Montsou’dabilePiquettemeyhanesiveKesikBaşbirahanesidahil,Lenfant’danTison’akadartümmeyhanelerbomboştu,sadeceçavuşlarıngittiği

Saint-Eloi’dabirkaçbardakbirasatılıyordu;buıssızlık,koşullarıdikkatealarakücretlerinionmeteliktenbeşmeteliğedüşürenşarkıcıkızlarınmüşteriyokluğundaboşboşoturduklarıVolkan’akadarheryerdekendinigösteriyordu.Tümyöredeyürekleridağlayangerçekbiryashavasıvardı.

“Yazıklarolsun!”diyehaykırdıdulDésirKadın,elleriyledizlerinidöverken,“jandarmalarınsuçubu!İsterlersebenihapsetıksınlar,onlarlauğraşmaktanvazgeçmeyeceğim!”

Onagöreresmîyetkililerin,patronlarıntamamıjandarmaydı,içindehalkdüşmanlığınıbarındıranbusözcükgenelbirtiksintiyiifadeediyordu.Étienne’inönerisinisevinçlekarşılamış,mekânıntamamınıhiçparaalmadanmadencileretahsisedeceğini,hattayasanıngereklikıldığıdavetiyelerikendielleriylegöndereceğinisöylemişti.Zatenyasalarauyulmasadahaiyiolurdu!Böylecegerçekyüzlerinigörmekmümkünolacaktı.Ertesigüngençadam,mahalledeokumayazma

bilenkomşularaçoğalttırdığıellikadardavetiyeyiimzalamasıiçinDésirKadın’agetirdi;davetiyelerocaklarınişçitemsilcilerinevegüvenilirkişileregönderildi.Sözümona,gündemegöre,grevindevamedipetmeyeceğitartışılacaktı,amaaslındaPluchartişçilerintopluhaldeEnternasyonal’ekatılmalarınısağlamakamacıylabirkonuşmayapacaktı.

PerşembesabahıÉtienneendişeyekapıldı,telgrafçekipçarşambaakşamıoradaolacağınıbildireneskiustasıhâlâgelmemişti.Nelerolupbitiyordu?ToplantıdanöncePluchart’lakonuşupmeseleyleilgiliortakbirçerçeveçizemediklerineüzülüyordu.MakinistinVoreux’yeuğramadandoğrudanMontsou’yagidebileceğinidüşünereksaatdokuzdaoradaoldu.

“Hayır,arkadaşınızıgörmedim,”diyekarşılıkverdidulDésirKadın.“Amaherşeyhazır,gelinbakın.”

Kadınonudanssalonunagötürdü.Tavandabirköşedendiğerineuzananveortadabirçelenkhalindebirleşençiçeklibezek

kordonlarındanduvarlarboyuncasıralananazizveazizelerinyaldızlıarmalarınakadar,süslemelerolduğugibiduruyordu.Sadece,çalgıcılarınçıktığısahneninbirköşesinebirmasaveüçiskemlekonulmuş,salonundiğerbölümlerineiseoturmasıralarıdizilmişti.

“Mükemmel,”dediÉtienne.“Biliyorsunuz,evinizdesayılırsınız,”dedi

dulkadın.İstediğinizkadarbağırıpçağırın...Jandarmalargelirse,içerigirmekiçinöncecesedimiçiğnemelerigerekecek.”

Gençadamendişesinerağmen,onabakarakgülümsedi,kadıngözüneokadaririgöründükimemesininbirtekiniancakbirerkekkucaklayabilirdi;buyüzden,haftaboyuncakabulettiğialtısevgilisiniçifterçifteryatağınaaldığısöyleniyordu.

Étienne,Rasseneur’leSouvarine’iniçerigirdiğinigörünceşaşırdı;dulkadınonlarıbüyüksalondabaşbaşabırakıncahaykırdı:

“Baksen,geldinizdemek!”Makinistlergrevekatılmadığıiçingece

Voreux’deçalışmışolanSouvarinesadece

merakındangelmişti.Rasseneur’egelince,ikigündürsıkıntılıgörünüyordu,yuvarlakvetombulyüzündekikalendergülümsemekaybolmuştu.

“Plucharthâlâgelmedi,iyiceendişelenmeyebaşladım,”dediÉtienne.

Meyhanecigözlerinikaçırıpdişlerininarasındancevapverdi:

“Bunahiçşaşırmadım,geleceğinidesanmıyorum.”

“Nasılyani?”BununüzerineRasseneur,dürüst

davranarakgerçeğisöylemeyekararverdi:“Eğerilledesöylememiistiyorsan,durum

şukionabendebirmektupgönderdimvegelmemesiniricaettim...Evet,benceyabancılarıkarıştırmadan,kendiişimizikendimizgörmeliyiz.”

GözüdönenÉtienneöfkedentitreyerekgözleriniRasseneur’edikti,kekeleyerektekrarlayıpduruyordu:

“Bunuyapabildindemek!Bunuyapabildindemek!”

“Elbetteyaptım!Pluchart’agüvendiğimibilirsin!Sağlamveaklıbaşındabiradamdır,onunlaheryolagidilebilir...Ama,anlasana,düşüncelerinizbenideliediyor!Siyaset,yönetim,hiçbiriumurumdadeğil!Tekistediğimmadenciyedahaiyidavranılması.Yirmiyılboyuncayerinaltındaçalıştım,sefaletveyorgunluktanöyleperişanoldumkihâlâoradaaynısefilliğiçekenzavallılarındahaiyiyaşamalarınısağlayacağımayeminettim;bumartavallarınızlahiçbirşeyeldeedemeyeceğinizi,işçileridahadayoksulbiryaşamamahkûmedeceğinizihissedebiliyorum...Açlıkyüzündenkuyularaindiklerigüniyicecanlarınaokuyacaklar,işletmetıpkıkaçıpgidenvekulübesinezorlagerigetirilenköpeklergibi,ücretleriniverirkendayağıdaeksiketmeyecek...İştebunuengellemeyeçalışıyorum,anlıyormusun?”

Kalınbacaklarınınüzerindesağlamcadikilmiş,göbeğinidışarıçıkarmıştı,sesigiderekyükseliyordu.Aklıbaşındavesabırlıkişiliğiağzındanrahatlıkladökülenaçıkseçik

cümlelerdekendinigöstermekteydi.Dünyanınbirçırpıdadeğiştirilebileceğine,işçilerinpatronlarınyerinialabileceğine,paranınelmagibipaylaştırılabileceğineinanmaksaçmalıkdeğilmiydi?Bunungerçekleşmesiiçinbelkidebinlerceyılgerekecekti.Bumucizelerlekafaütülemeyegerekyoktu!Başlarınıderdesokmakistemiyorlarsa,verilecekendoğrukararyeresağlambasmak,gerçekleştirilmesimümkündeğişiklikleritalepetmek,herfırsattaişçilerindurumunubirazdahaiyileştirmekti.Kendisibuişleuğraşsa,işletmeyidahauygunkoşullardaçalışmayaiknaedeceğiniönesürüyor,tersleşmeninherkesinaleyhineolacağınısöylüyordu.

ÖfkedendilitutulanÉtienneonudinlemeyedevamediyordu.Birdenhaykırdı:

“Yazıklarolsun!Senkansızıntekiymişsin!”Azkalsınonuyumruklayacaktı,kendini

tutabilmekiçinsalonubüyükadımlarlaarşınlamayabaşladı;öfkesini,kendineyolaçmakiçinsağasolaittiğisıralardançıkardı.

“Hiçolmazsakapıyıkapatın,”dedi

Souvarine.“Herkesinsiziduymasınagerekyok.”

Kendisigidipkapıyıkapadıktansonra,sakincemasanınbaşındakiiskemlelerdenbirineoturdu.Birsigarasarmış,dudaklarındahafifbirgülümseme,zekiveyumuşakbakışlarlaikisinisüzüyordu.

“Öfkelenmeklehiçbirşeyeldeedemezsin,”dediRasseneursakinbirifadeyle.“Önceleri,sağduyulubiriolduğunusanmıştım.Arkadaşlaraitidaltavsiyeetmen,onlarıevdençıkmamayazorlaman,gücünüdüzenisağlamakiçinkullanmanhoşumagitmişti.Amaşimdionlarıçıkmazasokmaküzeresin!”

SıralarınarasındagidipgelenÉtienneikidebirdemeyhanecininyanınageliyor,onuomuzlarındantutupsarsarkenyüzünedoğrubağırarakcevapveriyordu.

“Lanetolsun,soğukkanlıdavranmayıbendeistiyorum.Evet,onlardandisiplinliolmalarınıistedim!evet,hâlâsakinolmalarınıtavsiyeediyorum!Amabizimledalgageçmeyekalkarlarsa,işdeğişir!..Senherşeyi

soğukkanlılıklakarşılayıpmutluolabilirsin.Amabenaklımıkaçıracakgibioluyorumbazen.”

Onunaçısından,bubiritiraftı.Yeniyetmebirsosyalisteözgühayallerine,yakınbirgelecekteadilbirdüzeninkurulupinsanlarınkardeşçeyaşayacağınadairdüşlerineartıkodagülüyordu.İnsanlarındünyanınsonugelenekadarkurtlargibibirbirleriniyemesiisteniyorsa,kollarıkavuşturupbeklemekyeterliydi.Hayır!Müdahaleetmekgerekiyordu,aksitakdirdeadaletsizliksonsuzadeksürecek,zenginlerherzamanyoksullarınkanınıemecekti.Buyüzden,geçmiştesiyasetitoplumsalsorunlardanuzaktutmakgerektiğinisöyleyerekbudalacadavrandığıiçinkendinibağışlamıyordu.Ozamanlarhiçbirşeybilmiyordu,amaogünbugündürokuyuparaştırıyordu.Artıkdüşünceleriolgunlaşmıştı,birsistemesahipolmaklaövünüyordu.Amakendinidoğrudürüstifadeedemiyordu,çünküelealıpincelediği,sonradabirkenarabıraktığıoncakuramdanizlertaşıdığıiçincümleleripek

anlaşılırdeğildi.EntepedeKarlMarx’ıngörüşlerisapasağlamduruyordu:Sermayesömürününsonucundaortayaçıkıyordu,buçalınmışzenginliğigerialmakemeğingörevivehakkıydı.Uygulamadaise,önceProudhon’ungörüşlerinibenimseyerek,aracılarıortadankaldırangenişçaplıbirmübadelebankasınınvereceğiortakkredilerinbüyüsünekapılmış;dahasonrada,Lassalle’ındevletindesteğiyledünyayıtekbirsanayikentinedönüştürecekolankooperatiflerindenetkilenmiş,amabusistemdendenetimingüçlüğünedeniylevazgeçmişti;kısasüredenberi,kolektivizme,yanitümüretimaraçlarınıntoplumaaitolacağıbirsistemeinanmayabaşlamıştı.Amabukonudadakafasıkarışıktı,buyenidüşünnasılgerçekleştirileceğinibilemiyor,duyarlılığıveaklınınyolaçtığıvesveseleryüzündenelikolubağlanıyor,bağnazcavekesinsaptamalardankaçınıyordu.Teksöyleyebildiği,herşeydenönceiktidarınelegeçirilmesigerektiğiydi.Dahasonraneyapılacağınakararverilirdi.

“Pekiseninderdinnedir?Neden

burjuvalarınsafınageçiyorsun?”diyedevamettiöfkeyle,meyhanecininkarşısınabirkezdahadikilerek.“Buişinenindesonundabiryerdenpatlakvereceğinisöyleyensendeğilmiydin!”

Rasseneurhafifçekızardı.“Evet,söyledim.Üstelikpatlakverirse,

kalleşbiriolmadığımıgörürsün...Amamevkisahibiolabilmekiçinortalığıkarıştıranlarınyanındayeralamam.”

BuseferkızarmasırasıÉtienne’deydi.İkiadam,aralarındakirekabetinyarattığısoğukluklasuratlarınıasıpsustular.Aslındaonları,kendilerininseçmediğitoplumsalrolleriiçindegerçekdüşüncelerininötesinetaşıyan,birinidevrimciliğiiyiceabartmaya,diğeriniiseyapaybirtemkinliliğeitenşey,aralarındakiburekabetti.OnlarıdinlemekteolanSouvarine’insarışınbirgençkızınkiniandıranyüzündesessizbirhorgörüifadesibelirdi,gösterişevekahramanlıkpayesinegerekduymadancanınıvermeyehazırbiradamınezicihorgörüsüydübu.

“Demekhakkımdaböyledüşünüyorsun,ha?”diyesorduÉtienne.“Yoksabenikıskanıyormusun?”

“Seninneyinikıskanayımki?”diyekarşılıkverdiRasseneur.“Büyükadamhavalarınagirmiyorumben,SekreteriolmakiçinMontsou’dabirörgütkurmayaçalışmıyorum.”

Étiennearayagirmeyeçalışsada,Rasseneursözünüsürdürdü:

“Doğruyusöylesene!Enternasyonalumurundadeğilsenin,sadecebaşımızageçmek,şumeşhurKuzeyİşçileriFederalKonseyi’yleyazışmalaryapanönemlibeyolmakiçinyanıptutuşuyorsun!”

Salonabirsessizlikhâkimoldu.Étiennetirtirtitreyerekkarşılıkverdi:

“Amannegüzel...Bendeeleştirilecekbiryanımolmadığınısanıyordum.Herzamansanaakıldanışıyordum,çünkübendenönceuzunyıllarburadamücadeleverdiğinibiliyordum.Amayanındabirilerininolmasınakatlanamadığıniçinbundanböylebildiğimgibidavranacağım...Vesanaöncellikleşunu

söylemekisterimki,Pluchartgelmesedetoplantıyapılacakvearkadaşlarseninmuhalefetinerağmenörgüteüyeolacaklar.”

“Demeküyeolacaklar!”diyemırıldandımeyhaneci,“Bubirazzor...Onlarıaidatödemeyerazıetmekgerekecek.”

“Hiçdeöyledeğil.Enternasyonalgrevdekiişçileresüretanıyor.Aidatlarıdahasonraödeyeceğiz,amayardımhemengelecek.”

Rasseneuranidenöfkelendi.“Tamam!Göreceğiz...Seninşutoplantına

bendekatılıpsözalacağım.Evet,arkadaşlarınakıllarınıkarıştırmanaizinvermeyecek,onlarıgerçekçıkarlarıkonusundaaydınlatacağım.Bakalımkiminsözügeçecek,otuzyıldanberitanıdıklarıbenimsözümmü,yoksabiryılgeçmedenherşeyialtüstedenseninsözünmü?..Hayır!Hayır!Dahafazlaüstümegelme!Bundansonraböyle,kiminkimegücüyeterse!”

Vekapıyıçarpıpdışarıçıktı.Tavandakiçiçekbezeklikordonlartitredi,yaldızlıarmalaryerlerindenoynayıpduvarlaraçarptı.Sonra,genişsalonyenidenağırbirsessizliğegömüldü.

MasayaoturmuşolanSouvarinesakinsakinsigarasınıiçiyordu.BirsüresessizcesalondadolaşanÉtienne,rahatlamakiçinsöylenmeyebaşladı.Bukocaaylağıüzerinesalıyorlarsa,bununsuçlusukendisimiydi?Şanşöhretpeşindekoşmadığını;bütünbunlarınnasılolduğunu,mahallenindostluğunu,madencileringüvenininasılkazandığını,onlarınüzerindenasılbudenlibiretkiyesahipolduğunubilemediğinisöylüyordu.Mevkitutkusuyüzündenortalığıkarıştırmaklasuçlanmasınakızıyor,göğsünevurarakkardeşlikduygularıiçindehareketettiğiniilerisürüyordu.

AnidenSouvarine’inönündeduruphaykırdı:

“İnanbana,benimyüzümdentekbirarkadaşımınbirdamlakanınındöküleceğinibilsem,hemençekipAmerika’yagiderim!”

Makinistomuzsilkti,dudaklarıyenidenhafifbirgülümsemeylekıvrıldı.

“Ah!Kanaksaneçıkar?”diyemırıldandı.“Toprağınkanaihtiyacıvar.”

YatışmayabaşlayanÉtiennebiriskemleçekipmasanınöbürbaşınaoturdu,dirseklerinimasayayasladı.Dalgıngözleriarasırakızılbiralevletutuşarakvahşibirifadeyebürünenbusarışınyüzonuendişelendiriyor,iradesiüzerindegaripbiretkiyaratıyordu.Arkadaşıhiçkonuşmadığıhalde,sessizhalindenbileetkileniyor,kendisinionunyörüngesinegirmişgibihissediyordu.

“Söylesene,benimyerimdeolsan,senneyapardın?Hareketegeçmeyiistemeklehaksızmıyım?..Endoğrusububirliğekatılmamızdeğilmi?”diyesordu.

Souvarinesigarasınındumanınıyavaşçaüflediktensonra,herzamankicevabıverdi:

“Saçmalıkbunlarınhepsi!Amaşuaniçinyapacakbirşeyyok...ZatenEnternasyonalmeselesideyakındahallolacak.Birisibuişleilgileniyor.”

“Birisidediğindekim?”“Birisiişte!”Busözüdoğuyadoğrubakarak,kısıksesle,

adetadindarcabirşevklesöylemişti.Sözettiği

kişianarşistdüşünceleriyletanınanüstatBakunin’di.

“Gerçekdarbeyiyalnızcaoindirebilir,”diyedevametti,“oysaseninşubilimadamlarınevrimcikuramlarıylasadeceödleklikleriniaçığavuruyorlar...OnunyönetimialtındakiEnternasyonalüçyılavarmadaneskidünyayıezipgeçecektir.”

Étiennebusözleredikkatlekulakkabartıyordu.Makinistinsırlarınıkendisinesaklamakistercesinesadeceüstükapalısözcüklerledilegetirdiğibuyıkıpyoketmeinancıhakkındabilgiedinmekiçinyanıptutuşmaktaydı.

“Pekisöylesene,amacınıznedir?”“Herşeyiyıkıpyoketmek.Neulus,ne

hükümet,nemülkiyet,neTanrı,nededindiyebirşeykalacak.”

“Anlıyorum.Pekiama,busizinereyegötürür?”

“İlkelvedarkalıplardankurtulmuşkomünaltopluma,yenibirdünyaya,herşeyinsıfırdankurulacağıyenibirbaşlangıca.”

“Pekibunugerçekleştirmekiçinhangiyöntemlerikullanacaksınız?Nasılbaşarmayıdüşünüyorsunuz?”

“Ateşle,zehirle,hançerle.Eşkıyadediklerigerçekkahramandıraslında,halkınintikamınıalan,eylemegeçmişdevrimcidir,kitaplardayazanlarlaişiyoktur.Sesgetiricibirdizisuikastdüzenleyerekkodamanlaradehşetsaçmak,halkıuykudanuyandırmakgerek.”

KonuşurkenSouvarinekorkunçbirhalalıyordu.Coşkuylaiskemlesindenfırlıyor,cansızgözlerindenesrarlıbirateşfışkırıyor,narinelleriylemasanınkenarınıkıracakmışgibisıkıyordu.İçinibirkorkukaplayanÉtienneonabakıyor,makinistinüstükapalıolarakanlattığıhikâyeleridüşünüyor,Çar’ınsarayınınaltınayerleştirilenpatlayıcıları,yabandomuzlarıgibibıçakladoğranıpöldürülenpolismüdürlerini,makinistinhayatıboyuncasevdiğitekkadınınyağmurlubirsabahvaktiMoskova’daasılışını,gençadamınkalabalığınarasındanonagözleriylegönderdiğisonöpücüğügörürgibioluyordu.

“Hayır!Hayır!”diyemırıldandı,bukorkunçgörüntülerizihnindenuzaklaştırmakiçinelinisertçesallayanÉtienne,“Bizhenüzonoktayagelmedik.Suikastlara,kundaklamalaraaslaizinverilemez!Korkunçşeylerbunlar,yanlışşeyler,bütünarkadaşlarayaklanıpsuçluyuelbirliğiyleboğarlar!”

Üstelikbütünbunlarıaklıalmıyor,dünyanınbirçavdartarlasıgibikökündenkazınmasıylailgilibuürkütücühayalitümbenliğiylereddediyordu.Sonraneolacak,halklaryenibaştannasıldoğupgelişecekti?Bircevapistiyordu.

“Programınıanlatsanabana.Bizlernereyegittiğimizibilmekisteriz.”

Bununüzerine,bakışlarıdalıpgidenSouvarinesakinsakinyanıtverdi:

“Geleceğedairgeliştirilenbütünteorilerdüzenintoptanyıkımınıvedevriminilerleyişiniengelledikleriiçinhüsranlasonuçlanır.”

Cevapiçinititretsede,Étiennekendinigülmektenalamadı.Aslında,korkunçsadeliğiylekendisinicezbedenbudüşüncelerde

iyibiryanolduğunukabulediyordu.Amaarkadaşlarınabunlardansözetmek,Rasseneur’ünekmeğineyağsürmekolurdu.Akılcıdavranmakgerekiyordu.

DulDésirKadınonlarıyemeğeçağırdı.Davetikabuledip,haftaiçigünlerdebalosalonundantaşınabilirbirbölmeyleayrılanmeyhanekısmınageçtiler.Omletlerinivepeynirlerinibitirdiklerindemakinistgitmeyekalktı;Étienneonualıkoymakisteyinceşöylededi:

“Neyeyararki!Kalıpdasizinişeyaramazsaçmalıklarınızımıdinleyeceğim!..Aynışeyleriyeterinceduydumzaten.Sizeiyiakşamlar!”

Dudaklarındasigarası,sakinvekararlıifadesiyleçıkıpgitti.

Étienne’inendişesigiderekartıyordu.Saatbirolmuştu,bellikiPluchartsözündedurmayacaktı.Saatbirbuçuğadoğru,temsilcileryavaşyavaşgelmeyebaşladılar,Étienneonlarıkapıdakarşılamaktaydı,çünküişletmeninherzamankigibiispiyonlarınıgöndereceğikaygısıylaiçerigirenlerigörmek

istiyordu.Herdavetiyeyiinceliyor,gelenlerinyüzlerinedikkatlebakıyordu;aslındabirçoğudavetiyesizgiriyordu,içerialınmalarıiçinÉtienne’inonlarıtanımasıyeterliydi.SaatikiyivurduğundaRasseneur’üngeldiğinigördü,meyhanecitezgâhınönündeinsanlarlasohbetederkensakinsakinpiposunutüttürdü.BualaycısükûnetÉtienne’isinirlendirdi,üstelikorayasadeceeğlenmekiçingelenZacharie,Mouquetvediğerlerininvarlığıcanınısıkıyordu;hiçbiriningreviumursadığıyoktu,aylaklığıntadınıçıkarıyorlardısadece;masalaraoturupsonikimeteliklerinibirayaharcıyorlardı,alaycıalaycıgülüyor,konuşmalaryapılırkencansıkıntısındanpatlayacaklarınıdüşündükleriinançlıarkadaşlarıyladalgageçiyorlardı.

Aradanbironbeşdakikadahageçti.Salondakilersabırsızlanmayabaşlamıştı.Bununüzerine,umudunuyitirenÉtiennekararlıbirelhareketiyaptı.Tamiçerigirmeyehazırlanırken,kafasınıdışarıuzatandulDésirKadınbağırdı:

“Beklediğinizbeyefendigeliyor!”GerçektendebuPluchart’dı.Soluksoluğa

kalmışbiratınçektiğibirarabaylagelmişti.Hemenarabadanaşağıatladı;köşeliveiribiryüzesahip,inceyapılı,yakışıklıbiradamdı,üzerindehalivaktiyerindebirişçininpazargiysisiniandıransiyahbirredingotvardı.Beşyıldanberi,elineeğealmamıştı,kürsüdekibaşarısındandolayıkendiylegururduyuyor,üstünebaşınadikkatedip,saçlarınıözenletarıyordu.Yinede,kollarıvebacaklarıgerginliğinikoruyordu,iriellerindedemirinaşındırdığıtırnaklarıartıkuzamazolmuştu.Çokfaalbiradamdı,hevesleçalışıyor,fikirleriniyaymakiçindurmadantaşrayıdolaşıyordu.

“Sakınbanakızmayın!”dedi,gelecekolansoruvesitemlerinönünükesmekiçin.“Dün,sabahPreuilly’debirkonferansa,akşamdaValençay’dabirtoplantıyakatıldım.BugünMarchiennes’deSauvagnatileöğleyemeğiyedim...Sonundabirarababulabildimneyseki.Sesimdendeanlayacağınızgibiyorgunluktan

bitmişvaziyetteyim.Amasorundeğil,konuşmamıyapacağım.”

PürNeşe’yegirmeküzereykengeridöndü.“Hayaksi!Üyelikkartlarınıarabada

unuttum!Neysekiaklımageldi,yoksaişimizvardı!”

Arabacınınahıraçekmekteolduğuarabayagittitekrar,sandıktançıkardığıvekoltuğununaltınasıkıştırdığısiyahahşaptanküçükbirkutuylagerigeldi.

KeyfiyerinegelenÉtiennePluchart’ınpeşindenayrılmıyor,canısıkkıngörünenRasseneurise,onaeliniuzatmayacesaretedemiyordu.AmaPluchartmeyhanecininelinisıkıp,mektuplailgilikısabirikilafetti:Negaripbirdüşünceydibu!Butoplantınedenyapılmasındıki?Yapılabildiğimüddetçetoplantılaryapılmalıydı.DulDésirKadınonabirşeylerikrametmekistesedegeriçevirdi.Gerekyoktu,içmedenkonuşacaktı.Zatenacelesivardı,akşamLegoujeuxilebuluşmaküzereJoiselle’deolmayıdüşünüyordu.Hepbirliktesalonagirdiler.GecikmişolanMaheu

veLevaquearkalarındangeliyordu.Yabancıbiriiçerigirmesindiyekapıyıkilitlediler;Zacharie’ninMouquet’ye,toplucaçocukyapacağızgalibadiyebağırmasıüzerinedalgacılarkahkahayıbastılar.

Sondanslıeğlencenindöşemeleresinensıcakbuğusununyükseldiğihavasızsalonda,yüzkadarmadencisıralaraoturmuşbekliyordu.Songelenlerboşyerlereotururlarken,salondafısıldaşmalarbaşladı,başlargelenleredoğrudöndü.HerkesLille’dengelenbeyefendiyebakıyordu,siyahredingotuşaşkınlıkvehuzursuzlukyaratmıştı.

Étienne’inönerisiüzerinehemendivanheyetininoluşturulmasınageçildi.İsimleriokuyor,diğerleriellerinikaldırarakkabulettiklerinibildiriyorlardı.Pluchartbaşkanlığa,MaheuveÉtiennedeyardımcıüyeliklereseçildiler.Divanheyetiüyeleriyerlerineotururkeniskemlelerçekilipitildi;madencilerbiraniçin,elindenhiçbırakmadığıkutuyumasanınaltınakoymakiçineğilenbaşkanınnereyekaybolduğunuanlamayaçalıştılar.

Yenidenortayaçıktığında,sessizliğisağlamakiçinyumruğunuhafifçemasayavurdu,ardındanboğukbirseslesözlerinebaşladı:

“Yurttaşlarım...”Küçükbirkapıaçılıncakonuşmasınaara

vermekzorundakaldı.MutfaktarafındandolaşmışolandulDésirKadın,birtepsiiçindealtıbardakbiragetiriyordu.

“Rahatsızolmayın,”diyemırıldandı.“Konuştukçainsanınboğazıkurur.”

Maheukadınınelindekitepsiyialdı,böylecePluchartkonuşmasınadevamedebildi.Montsouluişçileringösterdiğikonukseverliktençoketkilendiğinisöyledi,geciktiğiiçinözürdiledi,yorgunluğundanvesesininkısıklığındansözetti.Ardındansözü,konuşmakisteyenyurttaşRasseneur’everdi.

Rasseneurbirabardaklarınınbulunduğumasanınyanındaayaktaduruyordu.Tersçevrilmişbiriskemleyikürsüolarakkullanmaktaydı.Çokheyecanlıgörünüyordu,boğazınıtemizlemekiçinöksürdüktensonra,tokbirseslekonuşmayabaşladı:

“Arkadaşlar...”Hitabetyeteneği,saatlerboyuncahiç

usanmadanaynıbabacanlıklakonuşabilmesiişçilerüzerindekietkisiniartırıyordu.Konuşurkenelinikolunuhiçkullanmıyor,oturaklıbirbiçimdegülümsüyor,dinleyicilerilafaboğaraksersemletiyor,ensonundahepsininbirden,“Evetevet,doğrusöylüyorsun,haklısın!”diyebağırmalarınısağlıyordu.Amaogün,dahailksözcüklerdenitibarenkarşısındasessizbirmuhalefethissetmişti.Buyüzdensözlerinetemkinlibirşekildedevamediyordu.Sadecegrevindevamıkonusunadeğiniyor,Enternasyonal’esaldırmadanöncealkışlanmayıbekliyordu.İşletmenindayatmalarınaboyuneğmekonurkırıcıolurduelbette,amauzunsüredirenmekzorundakalırlarsa,nasılbirsefalet,nasılkorkunçbirgelecekbekliyorolacaktıonları!Boyuneğmektenaçıkaçıksözetmesede,işçilerincesaretlerinikırıyor,açlıktanölenişçimahallelerinedikkatçekiyor,direniştenyanaolanlarınhangikaynaklaragüvendiğini

soruyordu.Birkaçarkadaşıonuonaylamayakalktı;budurum,konuşmasınıneredeyseöfkelibirhoşnutsuzlukladinleyençoğunluğunsoğuksessizliğinidahabelirginhalegetirdi.Bununüzerine,onlarıiknaetmekonusundaumutsuzluğadüşenRasseneuröfkelendi,dışarıdangelentahriklerekapılırlarsabaşlarınagelecekfelaketlerianlattı.Dinleyicilerinüçteikisiöfkeyleayağakalkmıştı,onundahafazlakonuşmasınıengellemekistiyorlardı,çünküRasseneurkendilerinehakaretediyor,nasıldavranmasıgerektiğinibilmeyençocukyerinekoyuyordu.Rasseneurisebirasındansürekliyudumlaralırken,bukargaşanınortasındakonuşmayadevamediyor;basbasbağırarak,göreviniyerinegetirmesiniengelleyecekolanbabayiğidindahaanasınınkarnındandoğmadığınısöylüyordu.

Pluchartayağakalkmıştı,çıngırağıolmadığıiçinmasayıyumrukluyor,boğuksesiyle,“Yurttaşlarım...yurttaşlarım...”diyetekrarlayıpduruyordu.

Nihayetsükûnetibirazdaolsasağladıve

katılımcılaradanışarakRasseneur’ünkonuşmasınasonverdi.Müdürleyapılangörüşmeyekatılantemsilciler,açlıktangözüdönmüş,yenifikirlerlecoşmuşolandiğerleriniyönlendiriyorlardı.Oylamanınsonucuöncedenbelliydizaten.

“Grevseninumurundabiledeğil!Tuzunkuruçünkü”diyehaykırdıLevaque,Rasseneur’eyumruğunusallayarak.

Étienne,buikiyüzlükonuşmakarşısındaöfkedenkıpkırmızıkesilenMaheu’yüyatıştırmakiçinbaşkanınarkasındanonadoğrueğilmişti.

“Yurttaşlarım,”dediPluchart,“konuşmamaizinverirmisiniz?”

Salonaderinbirsessizlikhâkimoldu.Pluchartkonuşmayabaşladı.Sesizorluklavekısıkçıkıyordu;amabunaalışıktı,yaşamıkoşuşturmaiçindegeçiyor,programınısürdürürkenboğaziltihabınıdaberaberindetaşıyordu.Yavaşyavaşyükselensesidokunaklıbirtonabürünmekteydi.İkiyanaaçılmışkollarıomuzsalınımlarınaeşlikediyordu,adeta

vaazverirgibicümlelerinsonundasesinialçaltıyor,otekdüzemırıltısıyladinleyicilerietkiliyordu.

Sözü,ilkkezkonuştuğuyereltoplantılardahepyaptığıgibi,Entrenasyonal’ingücünevefaydalarınagetirdi.Enternasyonal’inesasamacınınemekçileriözgürleştirmekolduğunuanlattı;örgütüngörkemliyapısındansözetti,enalttakomün,onunüzerindebölge,dahayukarıdaulusveentepededeinsanlıkyeralıyordu.Kollarınıyavaşçahareketettiriyor,katlarıbirerbirerçıkıyor,gelecektekidünyanındevasakatedraliniinşaediyordu.Sonrasıraiçişleyişegeldi:Tüzüğüokudu,kongrelerdensözetti,emeğingiderekartanönemine,genişleyençalışmaprogramınadikkatçekti;başlangıçtasadeceücretlerdeartışıhedefleyenprogram,ücretlikölelikdüzeninintasfiyesinisağlayacakköklübirtoplumsaldeğişimöngörmekteydiartık.Bundanböyleulusdiyebirşeyyoktu,dünyanınbütünişçileriortakbiradaletihtiyacıiçindebirarayagelecek,kokuşmuşburjuvaziyiyeryüzündensilecek,nihayetçalışmayanın

üretimdenpayalamayacağıözgürbirtoplumkurulacaktı.Adetakükrüyorduşimdi,soluğurenklikâğıttanyapılmaçiçeklerititretiyor,sesibasıkveislitavandayankılanıyordu.

Salondabüyükbirdalgalanmaoldu.Birkaçkişibağırmayabaşladı:

“İştebu!..Bizvarız!”Pluchartsözlerinedevamediyordu.Üçyıla

kalmadandünyayıfethedeceklerdi.Enternasyonal’ekatılmışolanhalklarısayıyordu.Dünyanındörtbiryanındanüyelikbaşvurularıyapılıyordu.Hiçbiryenidininbuncamüridiolmamıştı.İktidarıelegeçirdiklerindepatronlarayeniyasalaruygulanacak,sultaaltındayaşamasırasıonlaragelecekti.

“Evet!Evet!..Artıkocaklaraonlarinecek!”Pluchartbirelhareketiylesessizliğisağladı.

Şimdigrevkonusunagelmişti.Prensipolarak,işçilerinsıkıntılarınıartıranveçokyavaşişleyenbiryöntemolduğuiçingrevepeksıcakbakmıyordu.Amadahaiyisieldengelmediğinde,isteristemezbuyolabaşvurmak

gerekiyordu,hiçdeğilsegrevinsermayedüzeninisarsmakgibibirişlevivardı.VebudurumdaEnternasyonal’ingrevcileringüvencesiolduğunusöylüyor,örneklerveriyordu:Paris’tedemirçelikişçileriningrevisırasında,Enternasyonal’inyardımgönderdiğiniöğrenenpatronlarpaniğekapılaraktümtaleplerikabuletmişlerdi;Londra’da,madensahibininçağırdığıBelçikalıişçileritümmasraflarınıkarşılayarakülkelerinegerigöndermiş,böylecemadenocağındakiişçilerinhaklarınıkorumuştu.İşletmeyönetimlerinintirtirtitremesiiçinEnternasyonal’eüyeolmakyeterliydi;işçiler,kapitalistdüzeninköleleriolarakkalmaktansa,birbirleriiçinölmeyitercihedenemekçilerordusunakatılmışoluyorlardı.

Sözlerialkışlarlakesildi.Maheu’nünönerdiğibirayıgeriçevirirkenmendiliylealnındabirikmişterisiliyordu.Tekrarkonuşmayabaşladığısıradasözüalkışlarlabirkezdahakesildi.

“Tamam!”dediaceleyleÉtienne’e.“Bukadaryeter...Çabucaküyelikkartlarını

dağıtalım!”Masanınaltınaeğilip,siyahahşaptanküçük

kutuyuçıkardı.“Yurttaşlarım,”diyebağırdıgürültüyü

bastırarak,“işteüyelikkartları.Temsilcilerinizbunlarıalıpsizedağıtacaklar...Dahasonraherşeyiyolunakoyacağız.”

Rasseneurönedoğruatılıpyineitirazetti.Öteyandan,Étiennedebirkonuşmayapmakistediğiiçinyerindeduramıyordu.Ardındansalonabüyükbirkarmaşahâkimoldu.Levaquedövüşürgibiyumruklarınısallıyordu.Maheuayağakalkmışkonuşuyor,söylediklerindentekkelimeanlaşılmıyordu.Bukızılcakıyametarasında,döşemedengeçmişdanslıeğlencelerdenkalmatozlaryükseliyor,vagonsürücükızlarınveçıraklarınkeskinkokususalonunhavasınıağırlaştırıyordu.

Anidenküçükkapıaçıldı,kapıaralığınıkaplayankocagöbeğiveirigöğüsleriyledulDésirKadıngöründü,gürleyenbirseslehaykırıyordu:

“Lanetolsun,kesinartıkgürültüyü!..

Jandarmalargeldi!”Bölgekomiseribirazgeçdeolsa,tutanak

tutmakvetoplantıyıdağıtmaküzeregelmişti.Yanındadörtjandarmavardı.Dulkadın,beşdakikadıronlarıkapıdaoyalıyor,kendievindedostlarıylabirarayagelmeninendoğalhakkıolduğunusöylüyordu.Sonundaonuitipiçerigirmişler,odakoşakoşaevlatlarınahabervermeyegelmişti.

“Şuradankaçın,”dedi.“Avludasuratsızbirjandarmanöbetbekliyor.Sorundeğil,odunluğunkapısısokağaaçılıyor...Eliniziçabuktutun!”

Komiseraradakikapıyıyumrukluyordu;kimseaçmayıncakapıyıkırmatehditlerisavurmayabaşladı.Toplantınınyasadışıolduğunu,içerideçoksayıdadavetiyesizmadencibulunduğunusöylediğinegörebirmuhbironahaberuçurmuşolmalıydı.

Salondakargaşaartıyordu.Böylekaçıpgidemezlerdi,üyelikvegrevindevamıiçinoylamabileyapılmamıştıdaha.Hepsibirağızdankonuşuyorlardı.Sonunda,başkanaçık

oylamayapmayıakıletti.Kollarhavayakalktı;temsilcilerçabucak,oradaolmayanarkadaşlarıadınadaEnternasyonal’ekatılmakararlarınıbeyanettiler.Böylece,MontsouluonbinkömürişçisiEnternasyonal’eüyeoldu.

Buarada,kaçışbaşlamıştı.Onlarsalonuboşaltırken,dulDésirKadınjandarmalarındipçikleriylesarsılankapıyasırtınıyaslamıştı.Madencilersıralarınüzerindenatlıyor,mutfakveodunlukkapısındanbirbiriardıncakaçıyorlardı.Rasseneurilkçıkanlararasındaydı,azöncekihakaretleriniunutmuşgörünenLevaqueisehemenonunarkasındaydı,kendinegelmekiçinonabirbardakbiraısmarlatmahayallerikuruyordu.KüçükkutuyusıkısıkıtutanÉtienne,ensonçıkmayıonursayanPluchartveMaheu’ylebirliktebekliyordu.Tamonlardadışarıçıkmıştıkikapıkırıldı,komiserdulkadınlaburunburunageldi,memelerivegöbeğiylehâlâyolutıkamaktaydı.

“Ortalığıkırıpdökmekleelinizenegeçecek!”diyebağırdı.“İçeridekimsenin

olmadığınıgörmüyormusunuz?”Sorunlauğraşmayısevmeyen,ağırkanlıbir

adamolankomiseronuyalnızcahapsetıkmaklatehditetti.BirandaortadankaybolanarkadaşlarınınbubecerisinehayrankalanvejandarmalarıhiçumursamayanZacharieveMouquet’ninalaylarıarasındadörtadamınıtopladıvezabıttutmaküzereordanayrıldı.

BirarasokağadalanÉtienne,elindekikutuyüzündenzorlanarakkoşuyor,diğerleridepeşindengeliyordu.GençadamınaklınaanidenPierrongeldi,nedenortalardaolmadığınısordu;Maheu,koşmayadevamederken,Pierron’unhastalandığınısöyledi:Yaltaklanmahastalığınayakalanmıştı,başıbelayagirerdiyekorkuyordu.Pluchart’ıalıkoymakistediler;amaohızınıkesmeden,Legoujeux’yetalimatlarınıiletmeküzerehemenJoiselle’egitmesigerektiğinisöyledi.BununüzerineonaiyiyolculuklardiledilervehızlarınıdüşürmedenMontsousokaklarındatabanakuvvetkoşmayadevamettiler.Soluksoluğakaldıklarıiçinkesikkesikkonuşuyorlardı.Artık

zaferdeneminolanMaheuveÉtiennebüyükbirgüvenlegülmekteydiler:Enternasyonal’denyardımgelince,onlaraişbaşıyapmalarıiçinyalvaran,işletmeolacaktı.Vebuumutlaöneatılışta,kaldırımlardaçınçınötenbukabasabapabuçlarıntutturduğukoşuda,dahabaşkabirşey,karanlıkvevahşibirşey,esintisiülkenindörtbiryanındakiişçimahallelerinitutuşturacakbirşiddethavasıvardı.

V

Onbeşgündahageçti.Ocakayınınilkgünleriydi,uçsuzbucaksızovabuzgibibirsislekaplanmıştı.Yoksullukiyiceartmıştı,hergeçensaatdahadabüyüyenaçlıkyüzündenişçimahallelerindeinsanlarcanderdindeydi.Enternasyonal’inLondra’dangönderdiğidörtbinfranküçgünlükekmekparasınıbilekarşılamamıştı.Dahasonrahiçbiryardımgelmemişti.Obüyükumudunhayalkırıklığıylasonuçlanmasıcesaretlerikırıyordu.İşçikardeşleribilekendileriniyarıyoldabıraktığınagöreşimdikimegüveneceklerdi?Karakışınortasında,kendilerinikimsesiz,dünyadanyalıtılmışhissediyorlardı.

Salıgünü,İkiYüzKırklarmahallesisakinlerivarlarınıyoklarınıtüketmişdurumdaydılar.Étiennetemsilcilerlebirlikteçırpınıpduruyordu:Komşuşehirlerden,hattaParis’tenbileyeniüyelerkaydediliyor,yardımtoplanıyor,konferanslardüzenleniyordu.Ama

buçabalarsonuçvermiyor,ilkbaşlardadirenişicoşkuyladestekleyenkamuoyu,grevsessizsedasız,olaysızbirbiçimdeuzayıpgittiğiiçingiderekkayıtsızlaşıyordu.Ufaktefekbağışlarancakenyoksulailelerinacilihtiyaçlarınınkarşılanmasınayetiyordu.Diğerlerigiysilerinirehinevererek,evlerindekieşyalarıtekertekersatarakgeçinmeyeçalışıyorlardı.Şiltelerinyünü,kapkacak,hattamobilyalardahilherşeyeskicilereveriliyordu.Maigrat’nınişlerinibaltaladığıMontsouluküçükperakendecilermüşterikazanmakiçinveresiyevermeyebaşlayınca,mahallelilerbirsüreliğinedeolsapaçayıkurtardıklarınısanmışlardı;gerçektendebirhaftaboyuncabakkalVerdonckvefırıncılarCaroubleileSmeltenveresiyesatışyaptılar;amaişidöndürememeyebaşlayıncavazgeçtiler.Buişicramemurlarınısevindirmiş,madencileruzunsürealtındankalkamayacaklarıbirborcunaltınagirmişlerdi.Artıkhiçbiryerdenveresiyealışverişedemediklerigibiellerindesatacakeskibirtencereleribilekalmamıştı,artıkbirköşeyekıvrılıpuyuzköpeklergibi

geberipgidebilirlerdi.Étienneherşeyiniortayakoymuştu.

Maheulerinevindetencerekaynasındiyeaylığınıalmaktanvazgeçmiş,Marchiennes’egidipkumaşpantolonunuveredingotunurehinevermişti.Birtekçizmeleriduruyordu,ayaklarısağlamkalsındiyeonlarısatmadığınısöylüyordu.Üzüntüsü,greveçokerkengitmekzorundakalmışolmalarıydı,yardımsandığındayeterinceparabirikememiştibuyüzden.Budurumu,yaşadıklarıfelaketinteknedeniolarakgörüyordu,çünküişçilerindirenişiçingerekliparalarıolsamutlakapatronlarıdizegetirirlerdi.İşletmeyiyardımsandığınınilkbirikimlerinieritmekamacıylaişçilerigrevesürüklemeklesuçlayanSouvarine’insözlerinihatırlıyordu.

Mahalleningörüntüsü,aşsızocaksızkalmışbuyoksullarınınhaliyüreğinisızlatıyordu.Evdedurmamayı,uzungezintileryaparakyorulmayıtercihediyordu.Birakşamevedönerken,Réquillart’ınyakınlarındangeçtiğisıradayolunkenarındabaygınbirkadın

görmüştü.Hiçkuşkusuzaçlıktanölmeküzereydi,onuayağakaldırdıktansonraçitinöteyanındaduranbirkızaseslendi.

“Demeksensin!”dedikızınMouquetteolduğunufarkederek.“Banayardımet,onabirşeyleriçirmekgerek.”

GözleriyaşlarladolanMouquette,babasınınyıkıntılarınortasınayaptığıvirankulübeyekoştu.Elindeardıçlikörüveekmeklehemengeridöndü.Likörlekendinegelmeyebaşlayanyaşlıkadın,hiçkonuşmadanekmeğeaçkurtgibisaldırdı.Birmadencininannesiydi,Cougnytarafındakibirmahalledeoturuyordu,kızkardeşindenonmetelikborçalmakiçinJoiselle’egitmiş,eliboşdönerkenoradabayılıpkalmıştı.Ekmeğinibitirdiktensonrasersemlemişbirhaldeyürüyüpgitti.

Étienne,yıkıkhangarlarıböğürtlendallarınınarasındakaybolanRéquillart’ınboştarlasındakalakalmıştı.

“Birkadehbirşeyiçmekiçiniçerigelmezmisin?”diyesorduMouquettegülerek.

Étienne’intereddütettiğinigörünceekledi:

“Demekbendenhâlâkorkuyorsun,öylemi?”

ÉtienneMouquette’inardınatakıldı,kızınneşesionadageçmişti.Ekmeğibüyükbircömertliklekadınaverişidelikanlıyıduygulandırmıştı.Mouquetteonubabasınınodasındaağırlamakistemedi,kendiodasınagötürüpikiküçükkadeheardıçlikörüdoldurdu.Odatertemizdi,Étienneonaövgüleryağdırdı.Evinhiçeksiğiyokmuşgibigörünüyordu:BabaVoreux’deseyisolarakçalışmayadevamediyor,kızdaevdeboşoturmamakiçinçamaşırcılıkyapıyor,gündeotuzmetelikkazanıyordu.Erkeklerlegönüleğlendiriyorolsadaaylakaylakgezecekdeğildiya!

“Söylesene,nedenbenisevmiyorsun?”diyemırıldandıbirdenbire,gelipkibarcadelikanlınınbelinesarılmıştı.

Busözleriöyleşirinbiredaylasöylemiştiki,Étiennekendinitutamayıpgüldü.

“Sevmezolurmuyum,”diyekarşılıkverdi.“Hayırhayır,benimistediğimgibi

sevmiyorsun...Seniniçinölüpbittiğimibiliyorsun.Nediyorsunha?Beniçokmutluedersin!”

Doğruydu,altıaydanberibunuistiyordu.Étiennehâlâonabakmaktaydı;kızbedeninionunkineyapıştırmış,arzudantitreyenkollarıylabelinesarılmıştı,öyleaşkdoluveyalvarangözlerleyüzünebakıyordukidelikanlınıniçisızladı.Ablakyüzününgüzelbiryanıyoktu,kömürtozlarıteniniyıpratıpsarartmıştı;amagözleriparıltılarsaçıyor,arzuylaürperenbedenindenyayılancazibeonataptazevegencecikbirhavaveriyordu.Étienne,kendisinisonderecemütevazıveateşlibirbiçimdesunangençkızıdahafazlareddedemedi.

“Bak!Sendeistiyorsun,”diyekekeledicoşkuyla,“evet,sendeistiyorsun.”

Birerkekleilkkezberaberolan,hiçerkektanımamışbirbakireninbeceriksizliğivekendindengeçişiyleÉtienne’eteslimoldu.BirsüresonraÉtienneonunyanındanayrılırken,gençkızminnettarlıkladoluptaşıyordu:

Durmadanteşekkürediyor,delikanlınınelleriniöpüyordu.

Étienneayağınagelenbukısmettendolayıbirazutançduydu.KimseMouquette’lebirlikteolduğuiçinövünmezdi.Evdençıkıpgiderken,birdahabunuaslatekrarlamayacağınadairyeminetti.Yinededostçabirduyguiçindeydi,mertbirkızdıMouquette.

Zatenmahalleyegeridöndüğündealdığıciddihaberlerbuserüvenionaunutturdu.Temsilcilermüdürlebirkezdahagörüşürlerse,işletmeninbazıtavizlerverebileceğisöylentilerivardı.Busöylentiyiçıkaranlarmadençavuşlarıydı.Gerçekşuyduki,girişilenbumücadelede,madenmadencilerdendahafazlasıkıntıçekmekteydi.Buinatlaşmaherikitarafındabelinibüküyor,işçileraçlıktankırılırken,sermayeeriyipgidiyordu.İşsizgeçenhergünyüzbinlercefrangamaloluyordu.Duranbirmakineölübirmakineydi.Araçgereçvemalzemelerbozulupçürüyor,çalıştırılmayanparakumunemdiğisugibi

eriyipgidiyordu.İşletmeninyetersizkömürstokuerimeyebaşladığındanberi,müşterilerBelçika’yasiparişvermektensözediyorlardı;bu,gelecekaçısındanbüyükbirtehditti.Amaişletmeyiençokkorkutanşey,galerilerdevedamarlardagiderekartanhasarlardı,budurumubüyükbirtitizlikleörtbasetmeyeçalışıyorlardı.Çavuşlaronarımişlerineyetişemiyor,payandalarkırılıpduruyor,hergüngöçükleroluşuyordu.Kısasüreiçindedurumöylefelaketbirhalalmıştıki,kömürçıkarmaişlemlerinebaşlamadanönceaylarcaonarımyapmakgerekecekti.Şimdidensöylentilerdörtbiryanayayılıyordu:Crèvecoeur’deüçyüzmetrelikbirgaleriolduğugibiçökmüş,Cinq-Paumesdamarınınağzınıtıkamıştı;Madeleine’dekiMaugrétoutdamarıparçalanıpdağılmış,sulariçindekalmıştı.İşletmeyönetimibudurumukabullenmekistemesede,peşpeşeyaşananikikazanınardındanherşeyiitirafetmekzorundakalmıştı.Birsabah,Piolaineyakınlarında,Mirou’nunbirgünönceçökenkuzey

galerisininüzerindekitoprağınyarıldığıgörüldü,ertesigüniseVoreux’demeydanagelengöçük,mahalleninbirbölümündeşiddetlibirsarsıntınınyaşanmasınayolaçtı,ikievyıkılıpyerlebirolacaktıneredeyse.

Étiennevetemsilcileryönetimkurulununniyetiniöğrenmedenyenibirgörüşmegirişimindebulunmayaçekiniyorlardı.SorularsorduklarıDansaert’denkaçamakyanıtlaralıyorlardı:Anlaşmazlıkherkesirahatsızediyorduelbette,biruzlaşmayavarmakiçinnegerekiyorsayapılacaktı;amaDansaert’insöylediklerindebirkesinlikyoktu.Nihayet,haksızdurumadüşmemekiçinMösyöHennebeauilegörüşmeyekararverdiler,işletmeyehatalarınıtelafietmeimkânıvermedikleriiçinsuçlanmakistemiyorlardıçünkü.Yinede,hiçbirkonudageriadımatmamaya,haklıolduklarıiçintaleplerindedirenmeyeyeminettiler.

Görüşme,mahalleninüzerinekoyubirsefaletinçöreklendiğisalısabahıyapıldı.İlkindendahasertgeçti.YineMaheukonuştu,

bubeylerinsöyleyecekyenibirşeyleriolupolmadığınıöğrenmeküzerearkadaşlarıtarafındangönderildiklerinisöyledi.MösyöHennebeauönceşaşırmışgibigöründü:Kendisineherhangibirtalimatverilmemişti,madencilerbuuygunsuzdirenişedevamettikçehiçbirşeydeğişmeyecekti;müdürünbudediğimdedikvekatıtavrıçokbüyükbirtepkiyarattı,öylekitemsilcileruzlaşmaniyetiylegelmişolsalardıbilesırfkendilerinikarşılamabiçimiyüzündenbuniyetlerindencayabilirlerdi.Müdürçokgeçmeden,karşılıklıtavizlerinverileceğibirzeminyaratmayaçalıştı:İşçilerpayandalamanınayrıcaücretlendirilmesinikabuledecekler,bunakarşılıkişletme,cebeindirmeklesuçlandığıikisantimibuücreteekleyecekti.Aslındateklifintamamıylakendisineaitolduğunu,yönetimkurulununhenüzbuyöndebirkararalmadığını,amaParis’tekileribuanlaşmayarazıedeceğiniumduğunusöylüyordu.Amateklifigeriçevirentemsilcilertaleplerindedirendiler:Eskiücretsistemidevamedecek,vagonbaşına

beşsantimzamyapılacaktı.BununüzerineMösyöHennebeau,azöncekiteklifiniParis’edanışmadanhemenuygulayabileceğinisöyledi,açlıktanölmeküzereolankarılarınıveçocuklarınıhatırlatarak,kabuletmeleriiçintemsilcilerisıkıştırdı.Amamadencilergözleriyerde,başlarınısertçesallayarakbuteklifibirkezdahareddettiler.Birbirlerindensertçeayrıldılar.MösyöHennebeaukapıyıarkalarındançarparakkapattı;Étienne,Maheuvediğerlerisabırlarısonraddeyekadarzorlanmışyenikinsanlarınsessizöfkesiyle,kabasabaökçelerinikaldırımtaşlarınavuravurayürümeyekoyuldular.

Saatikiyedoğru,mahalleninkadınlarıdakendipaylarınaMaigratilegörüşmeyegittiler.Tekumutlarıbuadamıbirazyumuşatmakvebirhaftadahaveresiyevermeyeiknaetmekti.Bufikir,insanlarıniyiniyetinefazlasıylagüvenenMaheude’dençıkmıştı.YanıkKadın’laLevaque’ıdakendisiylegelmeyeiknaetmiş,Pierronneiseözürdileyerek,hastalıktanhâlâkurtulamayanPierron’uyalnız

bırakamayacağınısöylemişti.Başkakadınlardakafileyekatılmış,böylecesayılarıyirmiyibulmuştu.Montsouluburjuvalarbusefilveacınacakdurumdakikadınlarınyolukaplayarakyürümekteolduğunugörüncekafalarınıendişeylesalladılar.Kapılarkapandı,birkadıngümüştakımlarınısakladı.Onlarıbuşekildeilkkezgörüyorlardıvebudurumhiçdehayraalametdeğildi:Kadınlarınsokağadökülmesigenellikleişinçivisininçıktığınıgösterirdi.Maigrat’nındükkânındakıyametkoptu.Önce,borçlarınıöyeyeceklerinisanırgibiyaparaksırıtasırıtakadınlarıiçerialmıştı;parayıhepbirliktegetirmelerinekadarnazikbirdüşünceydi.AmaMaheudekonuşmayabaşladığındaöfkelenmişgibigöründü.Kendisiyledalgamıgeçiyorlardı?Hâlâveresiyeistediklerinegöreniyetlerionatopuattırmakolmalıydı!Hayır,tekbirpatates,ufacıkbirekmekparçasıbilevermeyecektibundanböyle!OnlarabakkalVerdonck’a,fırıncıCaroubleveSmelten’egitmelerinisöyledi,zatenbirsüredironlardanalışverişetmiyorlar

mıydı?Kadınlaronualttanalarakkorkuyladinliyor,özürlerdiliyor,acabaduygulanırmıdiyegözlerininiçinebakıyorlardı.Maigratyineçirkinşakalarınabaşladı,sevgilisiolmayıkabulederse,dükkânınıYanıkKadın’abırakacağınısöyledi.Kadınlaröylebirbezginlikveürküntüiçindeydilerkibusözleregüldüler;LevaqueKadıniseişidahadailerigötürerek,buteklifisevesevekabuledeceğinibelirtti.AmayenidenkabalaşanMaigratonlarıkapıyadoğruitmeyebaşladı.Yalvararakısraretmeyisürdürdüklerinigörünce,içlerindenbirinitartakladı.Diğerlerikaldırımdaonasatılmışherifdiyebağırırlarken,intikamcıbiröfkeyleikikolunuhavayakaldırmışolanMaheudeMaigrat’yalanetleryağdırıyor,basbasbağırarak,böylebiradamınyaşamayalayıkolmadığınısöylüyordu.

Mahalleyedönüşleribiryashavasıiçindegerçekleşti.Kadınlarıneliboşgeldiğinigörenerkeklerbaşlarınıöneeğdiler.Herşeybitmişti,ogünbirkaşıkçorbaiçemedenyatacaklardı;tekbirumutışığınıngörünmediğikapkara

günleronlarıbekliyordu.Bunukendileriistemişlerdivekimsegeriadımatmaktansözetmiyordu.Yoksulluğagömüldükçedirenmeistekleridahadaartıyordu,sindiklerideliktençıkmaktansaoradaölmeyitercihedenkıstırılmışhayvanlargibisessizcebekliyorlardı.Boyunetmektensözetmeyikimgözealabilirdi?Arkadaşlarlahepbirliktedirenmeyeyeminetmişlerdi,madendebirgöçükolduğuzamannasıldayanıyorlarsa,şimdideöyledayanacaklardı.Başkaçareyoktu,madenocağıonlaratevekküllüolmayıöğreteniyibirokuldu;onikiyaşındanitibarenateşvesuylaiçiçeyaşayanbuinsanlar,açlığabirhaftadahadayanabilirlerdi;buözveriduygusu,hergünyaşadıklarıölümkalımsavaşındakendilerinifedaetmekleövünenaskerleringururugibigiderekartıyordu.

Maheulerinakşamıberbatgeçti.Sonkömürparçalarınıntüttüğü,sönmeküzereolanateşinbaşındahiçkonuşmadanoturuyorlardı.Şiltelerdekiyünüavuçavuçeldençıkardıktansonra,öncekigündeguguklusaatiüçfranga

satmayakararvermişlerdi.Kulaklarınınalıştığıtiktaklarınartıkyankılanmadığısalonsankibomboşkalmışvebirölümsessizliğinebürünmüştü.Yemekdolabınınüstünde,Maheu’nünkarısınahediyealdığıveMaheude’ünbirmücevhergibideğerverdiğipembekartonkutudanbaşkabirsüskalmamıştıartık.Sağlamkalansonikiiskemleyidesattıklarından,BonnemortBabaveçocuklarbahçedeniçerialınanyosuntutmuşbirsıranınüzerindesıkışsıkışoturuyorlardı.Çökmekteolankurşunialacakaranlıklabirliktehavadahadasoğuyorgibiydi.

“Neyapmalı?”deyipduruyordu,ateşinkenarınaçömelmişolanMaheude.

AyaktaduranÉtienne,imparatorveimparatoriçeninduvardaasılıduranresimlerinebakıyordu.Ailesüsolarakkorumakistemese,onlarıçoktanfırlatıpatacaktı.Sıktığıdişlerininarasındanmırıldandı:

“Varsangörsen,açlıktanölmemiziseyredenbugerzeklerisatmayakalksanikimetelikbileetmezler!”

“Kutuyugötürüpsatsammı?”diyesordusapsarıkesilmişolanMaheude,biraztereddütettiktensonra.

Masanınkenarında,bacaklarınıaşağısarkıtmış,başıöneeğikhaldeoturanMaheuyerindendoğruldu.

“Hayır,istemem!”Maheudegüçlükleayağakalkıpodayı

arşınlamayabaşladı.Tanrıadına,insanbuhaledüşebilirmiydi?Dolaptabirlokmaekmek,evdesatacaktekbireşyakalmamıştı,neredenyiyecekbulabileceklerinedairbirfikirbilegelmiyorduakıllarına!Üstelikateşdesönmeküzereydi!SabahkömürparçalarıtoplamakiçinmoloztepeciğinegönderdiğiAlzire’inişletmeyasaklamışdiyerekelleriboşdönmesiüzerinetepesiattı.İşletmekiminumurundaydıki?Birkaçparçakömürtoplamaklahırsızlıkmıyapmışsayılacaklardı?Küçükkız,üzüntüiçinde,adamınbirininkendisinitokatlamayakalktığınısöylüyordu;dayakyemepahasınadaolsaertesigünorayayenidengideceğinesözverdi.

“YaoJeanlinolacakhayırsıznerede?”diyehaykırdıanne.“Salatagetirecektigüya:Hiçdeğilsekoyunlargibiotlardık!Görürsünüzgeridönmeyecek.Dünakşamdadışarıdaydı.Nehaltlarkarıştırdığınıbilemiyorum,amahergeleninkarnıtokherhalde.”

“Belkideyoldangeçenlerdenparatopluyordur,”dediÉtienne.

ÖfkedengözüdönenMaheude,yumruklarınısallamayabaşladı.

“Böylebirşeyiöğrenecekolursam!..Benimçocuklarımdilenecek,öylemi?Önceonları,sonradakendimiöldürürüm.”

Maheuyenidenmasanınbaşınaçökmüştü.SofranınkurulmamasınaşaşıranLénoreveHenrisızlanmayabaşlamışlardı;sessizduranihtiyarBonnemortiseaçlığınıbastırmakiçinbilgecebirtavırladiliniağzınıniçindeyuvarlıyordu.Artıkkimsekonuşmuyordu,giderekartansıkıntılarıkarşısındahepsiuyuşupkalmıştı;Öksürdükçesimsiyahbalgamtükürenbüyükbabanınromatizmalarıazmış,vücudusutoplamayabaşlamıştı,babanın

astımıtutmuş,dizlerisutoplayıpşişmişti,anneveçocuklarkalıtımsalolansıracahastalığıvekansızlıktanmustariptiler.Buhastalıklarmeslekgereğiolmalıydı;ancakaçlıkkatlanılmazboyutlarageldiğindedurumlarındanşikâyetediyorlardı,mahallelişimdidenhastalıktankırılmayabaşlamıştı.Mutlakayiyecekbirşeylerbulmalarılazımdı.Neyapmalı,nereyegitmeliydiler?

Alacakaranlığınkasvetlihüznüiçindeodagiderekkaranlığagömülürken,birsüredirtereddütedenÉtiennesonundakararınıverdi.

“Benibirazbekleyin,”dedi.“Biryeregidipgeleceğim.”

Veevdençıktı.AklınaMouquettegelmişti.Ekmeğivarsaseveseveverirdi.YenidenRéquillart’agitmekzorundakalışıcanınısıkıyordu:Kızcağız,âşıkbirkölegibi,ellerinesarılıpöpecektiyine;amainsandostlarınınçektiğiacıyagözleriniyumamazdı,gerekirsekızıngönlünühoşedecekti.

“Bendeçıkacağım,”dediMaheude.“Böyleboşoturmaklaolmayacak.”

GençadamınardındankapıyıaçtıveevdekileriAlzire’inyakmışolduğumumunsolgunışığındasessizvehareketsizbirhaldebırakarakkendinidışarıattı,kapıyısertçeçekipkapadı.Kısabirsüredüşüncelidüşüncelidurdu.SonraLevaquelarınevinegirdi.

“Sanageçengünödünçekmekvermiştim.Eğerşimdiiadeedebilirsençokmakbulegeçer.”

Amalafıyarımkaldı,gördüğümanzarahiçdecesaretvericideğildi;evdekendilerininkindendahabeterbirsefalethissediliyordu.

LevaqueKadıngözünüdikmiş,sönmüşateşebakıyordu;boşmidesiyleçivicilerlekafaçekipsarhoşolanLevaqueisemasanınüzerindesızıpkalmıştı.SırtınıduvarayaslamışolanBouteloup,varınıyoğunubaşkalarınayediren,sonradabeşparasızkaldığınaşaşıraniyiniyetlibiradamınsaflığıyla,omuzlarınıovuşturupduruyordu.

“Ekmekha,şekerim!”diyekarşılıkverdiLevaqueKadın.“Bendesendenbirtanedahaistemeyidüşünüyordum!”

Sonra,kocasıuykusundaacıylahomurdanınca,onunyanınagidipsuratınımasayasürttü.

“Kessesini,domuzherif!Bağırsaklarıncayırcayıryansın!..Kendineiçkiısmarlatacağınabirarkadaşındanyirmimetelikborçalamazmıydın?”

Uzunsüredirhiçeldeğmediğiiçindöşemelerindendayanılmazbirkokuyayılanpisodanınortasındasövüpsaymaya,içiniboşaltmayadevametti.Hiçbirşeyumurundadeğildiartık,istersedünyabatsındı!OğluolacakohaylazBébertsabahtanberiortalıktayoktu,keşkehiçdönmesedeondankurtulsamdiyeavazavazbağırıyordu.Sonra,gidipyatacağınısöyledi.Hiçdeğilseyataktaısınırdı.Bouteloup’yusarstı.

“Hadikalkdayukarıçıkalım!Ateşsöndü,boştabaklarıseyretmekiçinmumyakmayagerekyok...Hadi,Louis,geliyormusun?Yatalımdiyorumsana...Birbirimizesarılır,birazhafifleriz...Bulanetolasıayyaşdaburadatekbaşınasoğuktangebersin!”

DışarıçıkanMaheude,kararlıadımlarlabahçelerinarasındangeçerek,kestirmedenPierronlaragitti.İçeridengülüşmeseslerigeliyordu.Kapıyıvurduğundaanibirsessizlikoldu.Kapıyıancakbirdakikasonraaçtılar.

“Bakhele!Senmisin?”diyehaykırdışaşırmışgibiyapanPierronne.“Bendedoktorgeldizannetmiştim.”

Maheude’ünkonuşmasınafırsattanımadansözünüsürdürdü,gürülgürülyanankömürateşininönündeoturanPierron’uişaretetti.

“Hâlâkötü,birtürlüiyileşmiyor.Yüzününrengiyerinde,amamidesidüzelmekbilmiyor.Onusıcaktutmakiçin,elimizdekibütünkömürüyakıyoruz.”

SahidendePierronpembeteni,kanlıcanlıyüzüyleoldukçasağlıklıgörünüyordu.Hastagörünmekiçinzornefesalıyormuşgibiyapıyor,amabubirişeyaramıyordu.ÜstelikMaheudeiçerigirerkenburnunaburamburamtavşanyahnisikokusuçarpmıştı:Elbettekiyemektabağınıortadankaldırmışlardı.Sofradayemekartıklarıduruyordu,masanıntam

ortasındadaunutulmuşbirşarapşişesivardı.“AnnemekmekbulabilmekiçinMontsou’ya

gitti.Sıkıntıiçindeonubekliyoruz,”diyedevamettiPierronne.

Amalafıboğazındadüğümlendi,komşusununbaktığıyönebakıncaodaşarapşişesinigörmüştü.Hemenkendinitoparlayıpbirhikâyeuydurdu:Evet,şaraptıbu,doktorkocasınaBordeauxşarabıiçmesigerektiğinisöyleyince,Piolaine’dekiburjuvalarbuşişeyigetirmişti.Habireonlarabüyükbirşükranduyduğunusöylüyordu,neiyiyürekliburjuvalardıbunlar;bilhassadaoküçükhanımyokmuydu,hiçkibirlibirideğildi,işçilerinevlerinegiriyor,yardımpaketlerinikendielleriyledağıtıyordu!

“Biliyorum,”dediMaheude,“onlarıtanıyorum.”

Yardımlarınhepdahaazihtiyacıolanlarayapıldığınıdüşününceyüreğisıkışıyordu.Budeğişmezbirkuraldı,Piolaine’dekiburjuvalarsuyuhepnehreakıtırlardı.Nasılolmuşdaonlaramahallederastlamamıştı?Belkibu

insanlardanbirşeylerkoparabilirdi.“Banaverecekbirşeylerinizolupolmadığını

sormayagelmiştim...”diyeitirafettisonunda.“Birazşehriyenvarmı,geriveririm,meraketme.”

Pierronnesızlanmayabaşladı:“Negezerşekerim,birirmiktanesibile

yok...Annemhâlâdönmediğinegöre,ekmekbulamamışolmalı.Bugecebirşeyyemedenyatacağız.”

Osırada,mahzendenağlamaseslerigeldi,Pierronneöfkelenipkapıyıyumrukladı.BütüngünaylakaylakdolaşıpsaatbeşteevedönenLydiehaylazınıcezalandırmakiçinorayakapatmıştı.Onuzaptedemezolmuşlardı,ikidebirdeortadankayboluyordu.

Buarada,Maheudeayaktadikiliyor,gidipgitmemeyekararveremiyordu.Bugürülgürülyanansobanınsıcaklığıacılıbirhuzurduygusuylaiçineişliyor,buevdeyemekyendiğinidüşündükçemidesidahadabeterkazınıyordu.Hiçkuşkusuztavşanırahatrahatmideyeindirmekiçinihtiyarkadınıkapıdışarı

etmiş,küçükkızıdamahzenekapatmışlardı.Ah!Kimnedersedesin,birkadınyoldançıktımı,evinebereketgeliyordu!

“İyiakşamlar,”dedianiden.Dışarıdahavakararmıştı,bulutların

ardındakiaydonukbirışıklayeryüzünüaydınlatıyordu.EvedönmeyecesaretedemeyenMaheudebahçelerdengeçipkestirmedengitmekyerinemahalleninetrafındandolandı.Evlerintamtakırolduğudışarıdanbellioluyor,ölümsessizliğinebürünmüşcephelerboyuncakapılardanaçlığınkokususızıyordu.Bütünbukapılarıçalmakneyeyarardı?Herkesaynısefaletinpençesindeydi.Evlerdehaftalardanberiyemekpişmediğinden,işçimahallesininvarlığınıtauzaktan,kırlardanbelliedenokeskinsoğankokusubilehissedilmezolmuştu.Artıksadeceeskimahzenlerin,içindehiçbirşeyinyaşamadığıkovuklarınrutubetveküfkokusuduyuluyordu.Bellibelirsizgürültülerkesiliyor,hıçkırıklarboğulupgidiyor,küfürlerduyulmazoluyordu;giderekderinleşensessizliğin

ortasında,açlıkuykusununbastırdığıhissediliyor,yataklaraserilipkalanbitkininsanlarboşmideleriyüzündenkâbuslargörmeyehazırlanıyorlardı.

Maheudekiliseninönündengeçerken,birgölgeninhızlageçipgittiğinigördü.Umutlanarak,adımlarınısıklaştırdı,çünkümahalledepazarayininiyönetenMontsourahibiPederJoire’ıtanımıştı:Kuşkusuzbazıişlerihalletmekiçinuğradığıkilisedençıkıyordu.Herkesleiyigeçinmeyeçalışan,rahatınadüşkünveyumuşakbaşlıbiradamdı,kamburunuçıkarmışkoşuyordu.İşinigeceninkaranlığınabırakması,işçilerinarasındagörünüptehlikeyeatılmamakiçinolmalıydı.Zatenterfialdığısöyleniyordu.Hattakendiyerineatanan,gözlerikızılkorlargibiyanan,zayıfbirrahipledolaştığıgörülmüştü.

“Sayınpeder,sayınpeder,”diyekekelediMaheude.

Amaadamdurmadı.“İyiakşamlar,iyiakşamlar,kızım.”Maheudeevininönünegelmişti.Bacakları

kendisinitaşımazolmuştu,içerigirdi.Kimseyerindenkımıldamamıştı.Maheu

perişanbirhaldemasanınkenarındaoturuyordu.İhtiyarBonnemortveçocuklardahaazüşümekiçinsıranınüzerindebirbirlerinesokulmuşlardı.Kimsetekbirsözbileetmemişti,sadecemumyanmayadevametmiş,amaartıköylesineküçülmüştükiyakındaışıklarıdakalmayacaktı.Açılankapınınsesiyleçocuklarbaşlarınıçeviripbaktılar;amaannelerinineliboşgeldiğinigörünce,azarlanmakorkusuylagözyaşlarınıbastırarakyenidenyerebakmayabaşladılar.Maheudesönmekteolanateşinyanındakiyerineçöktü.Kimseonabirşeysormadığıiçinsessizlikdevametti.Hepsidurumuanlamıştı,konuşarakkendileriniyormayıgereksizbuluyorlardı;şimdipekdebelbağlamadanÉtienne’ibekliyorlardı,belkidebiryerlerdenbulupgetireceğiyardımonlarınsonumuduydu.Dakikalarakıpgeçiyor,umutlarıiyicekırılıyordu.

Étiennegeridöndüğünde,elindebirbezesarılıbirdüzinekadarhaşlanmışsoğukpatates

vardı.“Ancakbunlarıbulabildim,”dedi.Mouquettelerdedeekmekkalmamıştı:Kız

onubüyükbirsevgiyleöperek,beziniçinekoyduğukendiakşamyemeğinizorlaelinetutuşturmuştu.

“Teşekkürederim,”dedikendisinepayınıuzatanMaheude’e.“Benoradayedim.”

Yalansöylüyor,hüzünlübirifadeylepatateslerinüzerineatılançocuklarabakıyordu.Annevebabadaçocuklardahafazlayiyebilsindiyeağırdanalıyorlardı.Amaihtiyaroburcaherşeyisilipsüpürüyordu.Alzire’evermekiçinbirpatatesiönündenalmakzorundakaldılar.

OsıradaÉtienne,yenihaberleraldığınısöyledi.Grevcilerininatladirenmesinesinirlenenişletme,elebaşılarıiştençıkarmayıdüşünüyordu.Bellikisavaşistemekteydi.Ortalıktaçokdahakötübirsöylentivardı,işletmeçoksayıdaişçiyiocaklarainmesiiçiniknaettiğiniilerisürüyordu:ErtesigünVictoireveFeutry-Cantel’detamkadroişbaşı

yapılacak;hattaMadeleineveMirou’dabileişçilerinüçtebiriçalışıyorolacaktı.Maheuleröfkelendiler.

“Lanetolsun!”diyehaykırdıbaba,“aramızdanhainlerçıkarsahaklarındangeliriz!”

Çektiğiacıyüzündendahadacelallenerekayağafırladı.

“Yarınakşamormanagidelim!..MademPürNeşe’detoplanmamızaizinvermiyorlar,bizdeormandayaparıztoplantımızı.”

BuhaykırışpatateslerioburcamideyeindirdiktensonrauyuklamayabaşlayanihtiyarBonnemort’uuyandırmıştı.Eskibirtoplanmanarasıydıbu,kralınaskerlerinekarşıbirdirenişörgütleyeneskimadencilerinbuluşmazamanınıhaberveriyordu.

“Evetevet,Vandame’dabuluşulsun!Eğerorayagidilirsebendegelirim!”

Maheudekararlıbirifadeylebaşınısalladı.“Hepimizoradaolacağız...Buhaksızlıklara,

buhainliklerebirsonvermekgerek!”Étienneertesiakşamtoplanmaküzere

bütünmahallelerehaberulaştırılmasınakarar

verdi.AmaLevaquelardaolduğugibi,ateşgeçmiş,mumisebirdenbiresönmüştü.Nekömürleri,nedelambayıyakacakgazlarıkalmıştı,ısırıcısoğuktaelyordamıylayataklarınagitmelerigerekti.Çocuklarağlıyordu.

VI

İyileşenJeanlinartıkyürüyordu;amakemikleriyanlışkaynadığıiçinikiayağıdatopallıyordu;ördekgibiyürüyüşü,hırsızvekurnazbirhayvangibieskisikadarhızlıkoşmasıgörülmeyedeğerdi.

OakşamalacakaranlıktaJeanlin,içtiğisuayrıgitmeyenarkadaşlarıBébertveLydie’yleberaber,Réquillartyoluüzerindepusuyayatmıştı.Birpatikanındönemecindebulunandermeçatmabirbakkaldükkânınınkarşısındakitahtaperdeninarkasına,boşbirarsayagizlenmişlerdi.Gözlerineredeysehiçgörmeyenyaşlıbirkadın,satmaküzeredükkânınönünekömürtozundankapkaraolmuşüçdörtçuvalmercimeklekurufasulyekoymuştu;kapıyasinekpislikleriylekaplıtuzlanmışbirmorinaasılmıştı,Jeanlin,gözlerinibalıktanalamıyordu.DahaöncebalığıkapıpgetirmesiiçinBébert’iikikezgöndermişti.Amaherseferindeyolun

köşesindebirileribelirmişti.Zatenhepayakbağıolacakbirileriçıkar,işlerinigörmeleriniengellerdi!

Köşedençıkankişi,atlıbirbeydi;çocuklarMösyöHennebeau’yutanıyarak,tahtaperdenindibinesindiler.Grevbaşladığındanberi,direniştekimahallelerdeböyletekbaşınagezindiğigörülüyordu,soğukkanlılıkvecesaretiçindedurumubizzatkendigözleriylegörmekistiyordu.Şimdiyedekkulağınındibindentekbirtaşbilegeçmemiş,sadecekendisinisaygıylaselamlayansessizsakininsanlargörmüştü;sıksıkdasiyasetealdırışetmeden,kenardaköşedegönüleğlendirençiftlererastlıyordu.Kısrağınıtırısakaldırıyor,kimseyirahatsızetmemekiçindümdüzönünebakarakgeçipgidiyor,amaözgürcevedoyasıyayaşananbuaşklarkarşısındayüreğitatminedilmemişbirarzuylakabarıyordu.Lydie’ninüzerinekapanarakgizlenenyumurcaklarıhemenfarketmişti.Demekufacıkçocuklarbilebirbirlerinesürtünereksefaletleriniunutmayaçalışıyorlardı!Gözleridolmuştu,askerîtarzda

iliklenmişredingotuyla,eyerininüzerindedimdikuzaklaştı.

“Körtalih!”dediJeanlin,“bunlarınardıarkasıkesilmeyecek...Hadi,Bébert!Kuyruğunayapışdakapşubalığı!”

Amaikikişidahageliyordu,çocuktamküfürübasacaktıkiağabeyiZacharie’ninsesiniduydu,Mouquet’yekarısınıneteğinediktiğikırkmeteliğinasılbulduğunuanlatıyordu.Birbirlerininomuzlarınavurarakkeyiflegülüyorlardı.Mouquet’ninaklınaertesigünsıkıbirçomakpartisiçevirmekgeldi:SaatikideAvantage’danyolaçıkacak,MarchiennesyakınlarındakiMontoire’agideceklerdi.Zachariehemenkabuletti.Grevlebaşlarınıağrıtmayadeğermiydi?İşlerigüçleriolmadığınagöreeğlenmeyebakmalıydılar!Yolunköşesinidönerlerken,kanaltarafındangelenÉtienneonlarıdurdurduvebirşeyleranlatmayabaşladı.

“Geceyiburadamıgeçirecekleryoksa?”dediöfkelenenJeanlin.“Havakarardı,kocakarıçuvallarıiçerialmayabaşladıbile.”

BaşkabirmadenciRéquillart’adoğruinmekteydi.Étienneonunlabirlikteuzaklaştı;tahtaperdeninönündengeçerlerkenJeanlinonlarınormandansözettikleriniduydu:Birgüniçindebütünmahallelerehaberulaştıramayacaklarınıdüşünerek,toplantıyıbirsonrakigüneertelemekzorundakalmışlardı.

“Baksanıza,”diyefısıldadıarkadaşlarına,“asıleğlenceyarın.Oradaolmakgerek.Öğledensonragideriz,tamammı?”

Nihayetyolboşalınca,Bébert’igönderdi.“Göreyimseni!Kuyruğunayapışıpçek!..

Amadikkatliol,kocakarınınsüpürgesivar.”Neysekihavaiyicekararmıştı.Bébert

yerindenfırladığıgibimorinanınkuyruğunaasılıpipinikopardı.Balığıuçurtmagibisallayarakkoşmayabaşladı,diğerikisideonunpeşindeydi,üçübirliktetabanlarıyağladılar.Nelerolupbittiğinianlamayanbakkalkadındükkândandışarıçıktı,amakaranlıktagözdenkaybolançocuklarıgöremediğiiçinşaşkınşaşkınbakakaldı.

Buhaytalartümbölgeninbaşınabelaolup

çıkmışlardı.Çapulcusürüsügibiyavaşyavaşheryereelatmaktaydılar.Önceleri,Voreux’dekömürünyığıldığıalandandışarıyaçıkmıyorlardı,istiflenmişkömürleriniçindeyuvarlanıpzencilergibisimsiyaholuyorlar,kalasyığınlarınınarasındasaklambaçoynarken,eldeğmemişbirormanınderinliklerinedalmışgibikayboluyorlardı.Dahasonramoloztepeciğinemusallatoldular,hâlâiçiniçinyanmayadevamedentepeninçıplakkısımlardankıçüstüaşağıkayıyor,sönmüşkısımlardakiböğürtlenlerinarasındadalıp,günboyugözlerdenırak,yaramazsıçanlargibioyunlaroynuyorlardı.Yavaşyavaşoyunalanlarınıgenişletmeyebaşladılar,tuğlayığınlarıarasındadövüşüpsağlarınısollarınıkanatıyor,kırlardakoşuştururkenekmeğikatıketmeksizinhertürdensütlübitkiyiyiyor,kanalkıyılarınıdidikdidikarayıpbataklıkkısımlardayakaladıklarıbalıklarıçiğçiğyutuyor,bazenkilometrelerceuzağa,taVandameOrmanı’nagiderek,ilkbahardaçilekleri,yazındafındıkveyabanmersinlerinimideyeindiriyorlardı.Çok

geçmeden,uçsuzbucaksızovayıtümüyleelegeçirmişlerdi.

AmakeskingözlügençkurtlargibiMontsou’danMarchiennes’ekadarbütünyollarıarşınlamalarınınnedeni,giderekartanaşırmaihtiyacıydı.BuseferlersırasındaçetereisiJeanlin’di,birliğinibütünavlarınüstünesalıyor,hepbirliktesoğantarlalarınıkırıpgeçiriyor,meyvebahçelerinitalanediyor,tezgâhlarıyağmalıyorlardı.Bölgedebuişlerdendolayıherkes,grevdekiişçilerisuçlamaktaydı,örgütlüvebüyükbirsoygunçetesindensözedilirolmuştu.HattaJeanlinbirgün,Lydie’yikendiannesinisoymayazorlamış,Pierronne’unpenceredekiraflardanbirindeduranbirkavanozdasakladığıikidüzinekadarşekeriaşırtmıştı;küçükkızJeanlin’dençokkorktuğuiçinyediğioncadayağarağmenonuelevermemişti.İşinkötüsü,buhaylaz,aslanpayınıkendineayırıyordu.AynışekildeBébertdeganimetionateslimetmekzorundaydı,komutandandayakyemedenbirşeylerkoparabilirsekendinimutlusayıyordu.

BirsüredenberiJeanlin,gücünüiyicekötüyekullanırolmuştu.Lydie’yikarısıymışgibidövüyor,kendisinibiryumruktayereserecekkadargüçlüolanBébert’ienzorluişleresürerekparmağındaoynatmaktankeyifalıyordu.İkisinideaşağılıyor,onlarakölegibidavranıyor,tanıştırılmayalayıkolmadıklarıbirprensessevgilisiolduğunusöylüyordu.Vegerçektende,birsokağınsonunda,birpatikanındönemecindeyadaherhangibiryerdekorkunçbirifadetakınarakonlaramahalleyedönmeleriniemrettiktensonrabirhaftaortadankaybolduğuoluyordu.Tabiiönceganimeticebeindiriyordu.

Oakşamdaaynışeyyaşanmıştı.ÜçübirlikteRéquillartyakınlarındakibirdönemeçtedurduklarında,“Verşunu,”dediJeanlinmorinayıarkadaşınınelindençekipalırken.

Bébertkarşıçıktı.“Benimdepayımvar.Onubençaldım.”“Baksen!”diyebağırdıJeanlin.“Ancakben

verirsempayınolur,üstelikbuakşamdeğiltabiiki,kalırsayarına.”

Lydie’yiitipkaktı,onlarıaskergibihazıroldadurduruphizayasoktu.Sonraarkalarınageçerek,“Şimdi,arkanızıdönmedenbeşdakikaböyleduracaksınız.Dönersenizvahşihayvanlarsiziyer...Sonrasağınızasolunuzabakmadandosdoğrumahalleyedöneceksiniz,BébertyoldaLydie’yeyılışacakolursa,bundanhaberimolur,ozamanvayhalinize,”dedi.

Karanlıktayılangibigözdenkaybolurkençıplakayaklarınınsesibileişitilmedi.İkiçocuk,görünmezbirelinindireceğitokadınkorkusuyla,arkalarınıdönmedenbeşdakikaboyuncaöylecekıpırdamadandurdular.Paylaştıklarıdehşetinetkisiylearalarındagiderekbüyükbiryakınlıkdoğmuştu.Bébertbaşkalarındangördüğügibionukucaklayıpsımsıkısarılmayıhayalediyor,kızdabunucanıgönüldenistiyordu,çünkünazikçesevilipokşanmakonubambaşkabirinedönüştürebilirdi.Amaikisideitaatsizlikyapmayıgözealamıyorlardı.Yolakoyulduklarında,ortalıkzifirîkaranlıkolduğuhaldeöpüşmedilerbile,üzgünveumutsuzbir

haldeyanyanayürüdüler,birbirlerinedokunacakolurlarsareisinarkadangelipkendilerinetokadıbasacağındanemindiler.

ÉtiennetamosıralardaRéquillart’agirmişti.BirgünönceMouquettetekrargelmesiiçinyalvarmıştı,onutaparcasınasevenbukızakarşıkendisinebileitirafedemediğibiryakınlıkduyuyor,biryandandautanıyordu.Amabukezilişkiyibitirmeyeniyetliydi.Kızlagörüşecek,arkadaşlarıhoşkarşılamayacağıiçinartıkpeşinibırakmasıgerektiğinisöyleyecekti.Keyifçatmazamanıdeğildi,insanlaraçlıktankırılırkenböyleoynaşmakonurlubirdavranışsayılmazdı.Mouquette’ievdebulamayıncabeklemeyekararverdi,yoldangelipgeçenleringölgelerinikollamayabaşladı.

Yıkıkdökükgözetlemekulesininaltında,eskikuyununyarıtıkalıağzıgörünüyordu.Birçatıparçasınıhâlâtaşımaktaolandimdikbirdirek,karanlıkdeliğinüzerindeyükselenbirdarağacınabenziyordu.Kuyubileziğininçatlamışduvarlarıarasındaikiağaç,birçınarlabirüvezağacıbitmişti,yerindibindenfışkırır

gibigörünüyorlardı.Otlarlakaplıgirişieskikalaslarlakapanmışbukuyununüzerindeyabanerikleriveakdikenlerbitmişti,ilkbahardaçalıbülbüllerininyuvayaptığıbumekânşimdivahşibirterkedilmişlikiçindeydi.Büyükbakımmasraflarındankurtulmakisteyenişletmeonyıldırbuölüocağıdoldurmayıdüşünüyordu;ancakönceVoreux’yebirvantilatöryerleştirmekgerekiyordu,çünkübirbiriylebağlantısıolanikikuyununhavalandırmabacasıRéquillart’ındibindeydi,eskikurutmakanalıisebacagörevigörmekteydi.Yüzeydekikaplamatahtalarınıçaprazpayandalarlatakviyeetmekleyetinip,kömürçıkışyerinitıkamışlar,üstgalerileriolduğugibibırakıp,yalnızcaalttakigaleriyibakımaalmışlardı;enalttakibugaleridecehennemocağıgibikoskocabirkömürkazanıyanıyordu,bukazanınhavayıçekişgücüöylefazlaydıkikomşuocağınbirucundandiğerucunafırtınagibibirrüzgâresiyordu.Tedbirolarak,gerektiğindeinişçıkışısağlamaküzeremerdivensahanlıklarınınonarılmasıtalimatı

verilmiş,amakimsebuişleilgilenmediğiiçinmerdivenlerrutubettençürümeyebaşlamış,bazıbasamaklarşimdidençökmüştü.Yukarıdakocamanbirçalılıkmerdivenlerinağzınıtıkamıştı;ilkmerdiveninbasamaklarıçöktüğünden,sağlambasamaklaraulaşmakiçinüvezağacınınköklerinetutunup,karanlıktakendinirasgeleaşağıbırakmakgerekiyordu.

Étiennebirçalınınarkasınagizlenmişsabırlabeklerken,dallarınarasındauzunbirsürtünmesesiduydu.Biryılanınürküpkaçtığınıdüşündü.Amabirdenbirebirkibritçakıncaşaşırdı,birmumyakıpkuyununiçinedalanJeanlin’itanıdığındahayrettendonakaldı.Büyükbirmerakakapılıpdeliğeyaklaştı:Çocukgözdenkaybolmuştuveikincisahanlıktancılızbirışıkgeliyordu.Biranduraksadıktansonrakökleretutunupkendiniaşağıyabıraktı,beşyüzyirmidörtmetrederinliğindekikuyunundibiniboylayacağınıdüşündüamaçokgeçmedenayaklarınınbirbasamağadeğdiğinihissetti.Yavaşçainmeyebaşladı.Jeanlinonuduymamışolmalıydı,

Étiennealtındakiışığıngiderekdahaderinlereindiğinigörüyor,çocuğundevasaveürperticigölgesisakatbacaklarınınyalpalayışıylaoynayıpduruyordu.Merdiveninbasamaklarıeksikolduğunda,birmaymunçevikliğiylesıçrayıpelleri,ayakları,yadaçenesiylebiryerleretutunuyordu.Birbirineeklenenyedimetrelikmerdivenlerdenbazılarıhâlâsağlamdı,bazılarıisekırılacakgibisarsılıpçatırdıyordu.Daracıksahanlıklaröylesineyosunbağlamışveçürümüştükiinsanbiryosuntabakasıüzerindeyürürgibioluyordu;aşağıyaindikçesıcaklıkboğucubirhalalıyordu,bufırınsıcağıbüyükkömürkazanındangelmekteydi,neysekikazangrevbaşladığındanberipekfaaldeğildi,çünküocakçalıştığındakazangündebeşbinkilokömüryutarken,bukuyuyagiripdekavrulupyanmamakmümkündeğildi.

“Şuveledebakhele!”diyesöylendisoluksoluğakalmışolanÉtienne.“Hangicehennemegidiyorbu?”

İkiseferazkalsındüşüyordu.Ayaklarınemlitahtalardakayıpdurmaktaydı.Bari

çocukgibikendisinindebirmumuolsaydı,heransağasolaçarpıyor,altındasürekliyerdeğiştirencılızışığabakarakyönünütayinetmeyeçalışıyordu.Yirmincimerdivenegelmiştiveinişhâlâsürüyordu.Merdivenlerisaymayabaşladı:yirmibir,yirmiiki,yirmiüç...süreklidahaderineinipduruyordu.Kavurucusıcakyüzündenbaşıalevalevyanıyor,kendinifırınagirmişgibihissediyordu.Nihayetbiryüklemebölmesinevardı,mumışığınınbirgalerininsonunadoğruilerlediğinigördü.Otuzmerdiveninmişlerdi,ikiyüzonmetreederdibu.

“Benidahanekadardolaştıracak?”diyedüşündü.“Mutlakaahırdagizleniyorbuvelet.”

Amasoldaahıragidenyolbirgöçükletıkanmıştı.Yenidenyoladevametti,artıkyürümekdahazahmetlivetehlikelihalegelmişti.Ürkmüşyarasalaruçuşarakyüklemebölmesinintavanınakonuyorlardı.Işığıgözdenkaçırmamakiçinadımlarınısıklaştırmakzorundakaldı,odaaynıgaleriyegirdi,ancakçocuğunbiryılankıvraklığıylakolaycageçtiği

yerlerdenokolunubacağınıçarpmadangeçemiyordu.Burasıdatümeskigalerilergibidaralmıştı,toprağınsüreklibasıncıylahergeçengündahadafazladaralıyordu;öylekibazıyerlerdeenindesonundatamamentıkanacakbirsıçanyolunadönüşüyordu.Budaralmasırasındaçatlayıpkırılanpayandalarayrıbirtehlikeoluşturuyor,kılıçgibisivrikıymıklarheranderisiniçizipetinesaplanacakgibigörünüyordu.Étiennedizlerininüzerindeyadayüzükoyunsürünerekihtiyatlailerliyor,karanlıktaelyordamıylayolubulmayaçalışıyordu.Birdenbireüzerindenbirfaresürüsügeçti,telaşlakaçışırkenensesindenayaklarınakadarbütünvücudunukatetmişlerdi.

“Lanetolsun!Hâlâgelmedikmi?”diyehomurdandı,belitutulmuş,soluksoluğakalmıştı.

Sonundagelmişlerdi.Birkilometresonrasıçanyolugenişliyor,galerininoldukçaiyikorunmuşbirbölümünegeliniyordu.Burasıkayalaraoyulmuş,doğalbirmağarayıandıran

eskivagonyolununsonuydu.Étiennedurmakzorundakaldı,uzaktanelindekimumuikitaşınarasınayerleştirençocuğugörüyordu,evinedöndüğüiçinhuzurbulanbiradamınrahatlıkvesükûnetiiçindeydi.Galerininbubölümühiçbireksiğiolmayan,konforlubirevedönüşmüştüadeta.Birköşeyeserilmişolankuruotlaryumuşacıkbiryatakgörevigörüyordu;yeresaplananeskitahtalarmasahalinegetirilmişti,üzerindeekmektenelmaya,birkısmıiçilmişlitrelerceardıçlikörünekadarherşeyvardı:Tamanlamıylabirhaydutyatağıydıburası,haftalardırbiriktirilmişbiryığınçalıntıeşyayladoluydu,hattasabunveayakkabıcilasıgibisırfçalmazevkinitatminiçinçalınmışgereksizşeylerdevardı.Ufaklık,çalıpçırptığıbuncaşeyinortasındabencilbirhaydutgibikeyifçatıyordu.

“Baksanaburaya,sensadecekendinimidüşünürsün?”diyebağırdıÉtiennebirazsoluklandıktansonra.“Bizyukarıdaaçlıktankıvranırken,senburadayiyipiçipkeyfinebakıyorsun,öylemi?”

NeyeuğradığınışaşıranJeanlintirtirtitriyordu.Amagençadamıtanıyıncahemensakinleşti.

“Benimleyemekyermisin?”dedisonunda.“Birazkızarmışmorinayanedersin?..Şimdihazırlarım.”

Morinaelindeydihâlâ;yepyenigüzelbirbıçaklabalığınüzerindekisinekpisliklerinitemizlemeyekoyulmuştu,üzerindeözlüsözleryazan,kemiksaplı,kısabıçaklardandıbu.Onunkindeyalnızca“aşk”sözcüğüyazıyordu.

“Bıçağıngüzelmiş,”dediÉtienne.“Lydie’ninhediyesi,”diyekarşılıkverdi

Jeanlin,amaLydie’ninbıçağıkenditalimatıylaKesikBaşmeyhanesininönündebirişportacıdançaldığınısöylemeyegerekduymadı.

Balığıkazımayadevamederkenkibirlibirifadeyleekledi:

“Evimrahat,öyledeğilmi?..Yukarıdandahasıcak,üstelikdahagüzelkokuyor!”

Étienneonunağzındanlafalmakiçinbiryereoturmuştu.Öfkesigeçmiş,dalavereliişler

konusundasonderecebeceriklivegözüpekolanbunamussuzçocuğakarşıiçindebirilgiuyanmıştı.Gerçektendebudeliğindibindekendinirahathissediyordu:Sıcaklıkazöncekigibiçokyüksekdeğildi,dışarıdakeskinaralıksoğuğuyoksullarınderileriniçatlatırken,buradamevsimlerdenhiçetkilenmeyensabitbirısı,birhamamılıklığıhükümsürüyordu.Galerilerzamanlazararlıgazlardanarınmış,grizudiyebirşeykalmamıştı;Şimdisadece,çürümüştahtakokusuvardıortalıkta,keskinbirkaranfilveeterkokusukarışımıydıbu.Mermergibisoluksarırenkleri,beyazımtırakdantellerebenzeyensaçakları,üzerleriniinciveipektenoluşmuşbirşeritgibikaplayantoptopyosunlarıylabukalaslarhoşbirgörüntüoluşturmaktaydı.Bazılarınınüzerindemantarlarbitmişti.Heryanda,günışığınıhiçgörmemişbeyazkelebekler,karrengisinekveörümcekleruçuşuyordu.

“Pekiburadakorkmuyormusun?”diyesorduÉtienne.

Jeanlinşaşırarakonabaktı.

“Tekbaşımaolduğumagörenedenkorkayımki?”

Sonundamorinatemizlenmişti.Tahtaparçalarıylaküçükbirateşyakıpkoruyaydıktansonrabalığıkızarttı.Ekmeğiikiyeböldü.Balıkaşırıtuzluolsada,sağlammideleribayramettirecekkadarlezizdi.

Étienne,kendisinedüşenpayıaldı.“Hepimizaçlıktanbirderibirkemik

kalırken,seninsemirmenehiçşaşırmıyorum.Böyletekbaşınatıkınmanınalçaklıkolduğunubiliyorsunherhalde!Diğerlerinihiçdüşünmüyormusun?”

“Nedendüşünecekmişimki?Onlarınkafalarıçalışmıyormu?”

“Aslındaburadasaklanmaktahaklısın,babanhırsızlıkyaptığınıöğrenseydisenibirgüzelbenzetirdi.”

“Burjuvalarbizisoymuyorlarsanki!Senkendiağzınlasöylersinhep.Maigrat’danaşırdığımbuekmekonunbizeborçluolduğuekmekaslında.”

Ağzıdoluolangençadamşaşıraraksustu.

Yavaşyavaşeskiatalarınınhayvansıgüdülerinialan,butilkigibikurnaz,aklıhepvurgunaçalışanecişbücüşyaratığınsivriburnuna,yeşilgözlerine,kepçekulaklarınabakıyordu.Onuşekillendirenmadenensonundabacaklarınıdakırarakeserinitamamlamıştı.

“YaLydie,onubazenburayagetiriyormusun?”diyesorduÉtienne.

Jeanlinküçümseyicibirifadeylegüldü.“Oküçükcadıyımı?Elbettehayır!..

KadınlarınağzısıkıdeğildirLydieileBébert’ekarşıbüyükbirhorgörü

duygusuylagülmeyedevamediyordu.Böylesineahmakçocuklaradahaöncehiçrastlamamıştı.Attığıherpalavrayainandıklarını,kendisisıcacıkyuvasındabalığınıyerken,onlarınelleriboşdöndüklerinidüşündükçezevktendörtköşeoluyordu.Sonra,küçükbirfilozofunciddiyetiyledurumudeğerlendirdi:

“Yalnızlıkeniyisi,böyleceanlaşmazlıkçıkmaz.”

Étienneyemeğinibitirmişti.Biryudum

ardıçlikörüiçti.Biran,Jeanlin’ikulağındantutupyukarıçıkarsa,babasınaherşeyisöylemekletehditederekhırsızlıkyapmasınıengellese,onungösterdiğimisafirperverliğihiçesaymışolupolmayacağınıdüşündü.Amayerinderinliklerindekibusığınağıbirazdahaincelediğindeaklınabirfikirgeldi:Yukarıdaişlertersgidersekendisiyadaarkadaşlarıiçinböylebirmekânaihtiyaçduyulabilirdi.Çocuğa,arasırayaptığıgibiotyatağınüzerindesızıpkalarakgeceyidışarıdageçirmeyeceğineyeminettirdi;sonraonuevinirahatrahatderleyiptoplamasıiçinoradabırakıp,birparçamumalarakyukarıçıktı.

İnsanıniçineişleyensoğuğarağmen,birkalasınüzerineoturmuşolanMouquetteumutsuzcabekliyordu.Étienne’igördüğündeboynunasarıldı,amaonunkendisiylebirdahagörüşmemeyekararverdiğiniöğrenincekalbineadetabirbıçaksaplandı.Yarabbi!Nedenböyledüşünüyordu?Onunekadarçoksevdiğinibilmiyormuydu?KızınodasınagirmearzusunayenikdüşeceğindenkorkanÉtienne

onuyoladoğrusürüklüyor,olabildiğinceyumuşakbirdillearkadaşlarınınnezdindezordurumadüşebileceğini,siyasidavasınınbuilişkiyüzündenzarargörebileceğinianlatmayaçalışıyordu.Mouquetteşaşırmıştı,ilişkilerininsiyasetleneilgisiolabilirdi?Sonundakendisiylegörülmesininonuutandıracağınıdüşündü,amabunuçokdoğalbulduğuiçinhiçalınmadı.Ayrıldıklarıizleniminivermekiçinkendisiniherkesinönündetokatlamasınıönerdi.Aradasırada,kısasüreliğinedeolsagelipkendisinigörmesiyeterdi.Çılgınlargibiyalvarıyor,ilişkilerinigizlitutacağınayeminlerediyor,onuolsaolsabeşdakikaalıkoyacağınısöylüyordu.İçicızedenÉtiennesüreklikarşıkoyuyordu.Böyleolmasıgerekliydi.Yanındanayrılırkenhiçdeğilsekızıöpmekistedi.YavaşyavaşMontsou’nunilkevlerininönünegelmişlerdi;dolunayınaltındabirbirlerinesarıldıklarısıradayanlarındanbirkadıngeçti,kadınayağıtaşatakılmışçasına,yerindensıçrayıvermişti.

“Okimdi?”diyesorduendişelenenÉtienne.“Catherine,”diyekarşılıkverdiMouquette.

“Jean-Bart’dandönüyor.”Gençkadın,başıönde,ayaklarınısürüye

sürüyegidiyordu,bezginbirhalivardı.İçininedensizbirvicdanazabınınkemirdiğidelikanlıiseonuntarafındangörülmüşolmanınüzüntüsüylearkasındanbakmaktaydı.Amaodabirerkeklebirliktedeğilmiydi?Yineburada,Réquillartyolundaoerkeğeteslimolduğundakendisineaynıacıyıçektirmemişmiydi?Herşeyerağmen,onaaynışekildekarşılıkvermişolduğunaüzülüyordu.

“Sanabirşeysöyleyeyimmi?”diyemırıldandıgözyaşlarınaboğulanMouquette,yanındanayrılırken.“Gönlünbirbaşkasındaolduğuiçinbeniistemiyorsun.”

Ertesigünhavamuhteşemdi,herdonyaptığındaolduğugibigökyüzüpırılpırıldı,kaskatıtoprağınbastıkçaçıtırçıtıröttüğüogüzelkışgünlerindenbiriydi.SaatbirolurolmazJeanlinevdensıvışmıştı;amakiliseninarkasındaBébert’ibeklemekzorundakaldı,annesininyinemahzenekapattığıLydieazkalsınonlaraeşlikedemeyecekti.Kadınbirsüre

sonrakızıordançıkarmış,kolunabirsepettakmış,karahindibayladoldurmadangelirsegeceyifarelerlebirliktemahzendegeçireceğinisöylemişti.Buyüzdenkorkuyakapılankız,biranöncesalataiçinotlarıtoplamakistiyordu.AmaJeanlinonunaklınıçeldi:Buişidahasonrahallederlerdi.Uzunsüredenberi,Rasseneur’üniritavşanıPolonyakafasınıkurcalıyordu,tamAvantage’ınönündengeçerlerkentavşandışarıçıktı.Jeanlinbirhamledetavşanıkulaklarındanyakalayarakkızınsepetinetıktı;üçübirdentabanlarıyağladılar.Tavşanıormanakadarbirköpekgibikoşturarakeğleneceklerdi.

AmaikiarkadaşlarıylabirerbiraiçtiktensonraçomakoynamayabaşlayanZacharieveMouquet’yiizlemeküzeredurdular.Kazanan,Rasseneur’eteslimedilenyenibirkasketlekırmızıbirfularınsahibiolacaktı.Dörtoyuncuikişerliikitakımaayrıldılar,VoreuxilePaillotçiftliğiarasındakiyaklaşıküçkilometrelikilketabaöncekiminbaşlayacağıüzerinepazarlığagiriştiler,kazananZacharieoldu,Mouquetbu

mesafeyisekizvuruştaalacağınısöylerken,o,yedivuruşunkendisiiçinyeterliolduğunuiddiaediyordu.Yumurtabiçimindekişimşirtopuucuyukarıyagelecekşekildeyerekoydular.Hepsininelinde,uzunsaplarısicimlesıkısıkısarılmışeğikdemirdençomaklarvardı.Oyunabaşladıklarındasaatikiolmuştu.Zacharieüçvuruşlukserisindebüyükbirustalıkgöstererektopudörtyüzmetreileriye,pancartarlalarınınarasınagönderdi,dahaönceölümlereyolaçtığıiçinköyiçlerindeveyollardaoynamakyasaklanmıştı.Mouquetdegüçlükuvvetlibirdelikanlıydı,öylesertbirvuruşyaptıkitopuyüzellimetregeriyefırlattı.Veoyunbirtarafıntopuileri,diğertarafıngeriyollamasıylaböylecesürüpgitti,koşarkenayaklarısürülmüştoprağındonmuşkeseklerinetakılıpyarabereiçindekalıyordu.

Jeanlin,BébertveLydie,önceleribumuhteşemvuruşlarınheyecanıylaoyuncularınpeşindenkoşmuşlardı.Sonra,sepettesarsasarsataşıdıklarıPolonyagelmiştiakıllarına,oyunuizlemektenvazgeçmiş,tavşanısepetten

çıkarmışlardı,hızlıkoşupkoşmadığınımerakediyorlardı.Tavşanokgibifırladı,çocuklardaardınadüştüler,durmadanzikzaklarçizerekbirsaatboyuncasonhızlakoştular,tavşanıkorkutmakiçinavazavazbağırıyor,kollarınıalabildiğineaçıpboşluğukucaklıyorlardı.Tavşangebeolmasaonuaslayakalayamayacaklardı.

Nefesnefesekoşarkenbazıküfürlerduyupbaşlarınıçevirdiler.Çomakoynayanlarınalanınagirmişlerdi,Zacharieazkalsınkardeşininbeyninidağıtacaktı.Oyunculardördüncüetaptaydılar:PaillotçiftliğindenQuatre-Chemins’e,Quatre-Chemins’denMontoire’akadargelmişlerdi;şimdideMontoire’danitibarenaltıvuruştaPré-des-Vaches’aulaşmayaçalışıyorlardı.Birsaatteikibuçukfersahyolkatetmişler;buaradaVincentmeyhanesiileÜçBilgebirahanesineuğrayıpbiradaiçmişlerdi.ŞimdivuruşsırasıMouquet’deydi.İkivuruşukalmıştıvekazanacağıkesingibiydi,amaZachariesırıtaraköyleustalıklıbirvuruşyaptıkitopuderinbir

çukuragönderdi.Mouquet’nintakımarkadaşıtopuçıkaramayıncaortalıkkarıştı.Dördübirdenbasbasbağırıyorlardı,başabaşgittikleriiçinoyunkızışmıştı,birpartidahaoynamalarıgerekiyordu.Pré-des-Vaches’laHerbes-Roussesarasıikikilometrebiledeğildi:Bumesafeyibeşvuruştaalacaklardı.OrayavarıncadaLerenard’ınyerindesusuzluklarınıgiderirlerdi.

Jeanlin’inaklınabaşkabirfikirgelmişti.OyunculargittiktensonracebindençıkardığıbiripiPolonya’nınsolarkaayağınabağladı.Çokeğlencelioldu,tavşanüçveledinönüsırakoşuyor,acınacakbirhaldetopallayıpsekiyordu,çocuklarhiçbukadargülmemişlerdi.Ardındanonudahahızlıkoşturmakiçinipiboynunabağladılarvetavşanyorulduğunda,oyuncakbirarabayıçekergibibazensırtüstü,bazendeyüzükoyunyerdesürüklüyorlardı.Budurumbirsaattenfazlasürdü,hayvanınboğazındanhırıltılarçıkıyordu,Cruchotkorusuyakınlarında,çomakoynayanlarınsesleriniişitince,onlarla

birkezdahakarşılaşacaklarınıanlayıptavşanıhemensepetesoktular.

ŞimdiZacharie,Mouquetveikiarkadaşlarıkilometreleriyutuyor,hedefolarakbelirlediklerimeyhanelerdebiraiçmesüresikadarmolaveriyorlardısadece.Herbes-Rousses’tanBuchy’ye,Croix-de-Pierre’e,sonradaChamblay’yekadaruzanmışlardı.Toprak,buzunüzerindesıçrayantopunardındandurmamacasınakoşuşturanayaklarınınaltındaçatırdıyordu.Havaoyunaelverişliydi,ayaklarıbalçığagömülmüyordu,sadecebacaklarınıkırmatehlikesivardı.Kuruhavadasertçomakdarbeleripatlayantabancagibisesçıkarıyordu.Kaslıellerçomaklarınsicimsarılısaplarınısıkıcakavrıyor,gövdenintamamıbiröküzüyereserecekgibiileriatılıyor;budurum,ovanınbirbaşındanbirbaşınahendeklerin,çitlerin,yollardakitümseklerin,alçakbahçeduvarlarınınüzerindenaşılaraksaatlerdirsürüpgidiyordu.Buişiçininsanınkörükgibiciğerleri,çelikgibibacakkaslarıolmasıgerekiyordu.Kazmacılarbüyükbirşevkle,

madeninuyuşukluğunuüzerlerindenatıyorlardı.Yirmibeşyaşındaonfersahlıkyolkatedençılgınlarvardı.Kırkyaşınagelindiğindevücutlarhantallaştığıiçinçomakoynanmazoluyordu.

Saatbeşegeldiğinde,havakararmayabaşlamıştı.KasketivefularıkiminkazanacağınıbelirlemeküzereVandameOrmanı’nakadarbirpartidahayapılmasınakararverildi;Zachariealaycıkayıtsızlığıylasiyasetledalgageçiyordu:Oradatoplantıyapmaktaolanarkadaşlarınarasınadüşmekçokeğlenceliolurdu.Jeanlin’egelince,mahalledençıktıklarındanberikırlardadolaşırmışgibiyapıyor,aslındaormanagitmeyiplanlıyordu.KorkuvevicdanazabıylakıvrananLydie,Voreux’yedönüphindibatoplamakistediğinisöyleyincekızıöfkeyleazarladı:Toplantıyagitmeyeceklermiydi?Büyüklerinnelersöyleyeceğiniöğrenmekistiyordu.Bébert’ioyönedoğruitekliyordu,ağaçlarakadarolanyolueğlencelikılmakiçin,Polonya’yısalıponataşatarakkovalamayıönerdi.Aslındaaklından

geçenhayvanıöldürmek,sonradaRéquillart’dakikovuğunagötürüpyemekti.Tavşanaşağısarkmışkulakları,oynatıpdurduğuburnuylatekrarkoşmayabaşladı.Taşınbirisırtınısıyırırken,diğerikuyruğunuyaraladı,giderekkararanhavayarağmenveletlerbiraçıklığınortasındadikilenÉtienneveMaheu’yüfarketmeseler,hayvanoradaölüpgidecekti.Paniğekapılarakhayvanınüzerineatılıponuyenidensepetesoktular.Tamosırada,sonvuruşlarınıyapanZacharie,Mouquetvediğerikioyuncusonvuruşuyapmışlar,topÉtienne’leMaheu’nündurduğuaçıklığınbirkaçmetreberisineyuvarlanmıştı.Şimdihepsitoplantıyerindebuluşmuştu.

Karanlıkbastırdığındanberidirbölgeninyollarında,düzovanınpatikalarındatekyadatopluhaldeyürüyensessizinsangölgeleriormanınmoraçalanuluağaçlarınadoğruselgibiakmaktaydılar.Mahallelerboşalıyor,çocuklarvekadınlarbilebulutsuzgökyüzününaltındagezintiyeçıkmışgibitoplantıyagidiyorlardı.Artıkiyicekaranlığagömülen

yollardaaynıhedefedoğruyürüyenbukalabalığıseçebilmekmümkündeğildi,yalnızcaheryandangelselerdetekyürekhalindeilerleyenayaklarınsesleriduyuluyordu.Geceninkaranlığındaçitlerin,çalılarınarasındanhafifsürtünmesesleri,bellibelirsizuğultularyükseliyordu.

Osırada,kısrağınabinmiş,evinedönmekteolanMösyöHennebeau,uzaktangelenbuseslerekulakkabartmaktaydı.Yoldasevgililere,bugüzelkışakşamındagezintiyeçıkmış,ağırağıryürüyeninsanlararastlamıştı.Âşıklardudakdudağaöpüşerek,yineduvararkalarındasevişmeyegidiyorlardı.Hendeklerindibindesırtüstüyatankızlar,hayatınhiçbirmasrafıolmayantekzevkinidoyasıyayaşayanbaldırıçıplaklar,bunlarherzamankarşılaştığıgörüntülerdeğilmiydi?Vebuahmaklarsevişmekdemekolanyegânemutluluğudoyasıyayaşadıklarıhaldehayatlarındanşikâyetediyorlardı!Taşlarınınüzerindekendinitümbedeniveruhuylaonaverenbirkadınlahayatayenidenbaşlayacağını

bilse,seveseveonlargibiaçlıktanölmeyerazıolurdu.Bahtsızlığınıntesellisiyoktu,buyoksulinsanlaraimreniyordu.Karanlıkkırlarınderinliklerindeyitipgidenvesadeceöpüşmeseslerinialgılayabildiğibuardıarkasıkesilmeyengürültülerarasındaumutsuzluğakapılmışbirhalde,başıönde,atınıağırağırsürerekevedönüyordu.

VII

ToplantıPlan-des-Dames’da,ağaçlarınkesilmesiyleoluşturulmuşbugenişaçıklıktayapılacaktı.Hafifbireğimleaşağıdoğruinenbuaçıklığınetrafı,yosunlarlayeşillenmişbeyazsütunlarıandırandimdikvedüzgüngövdeliuluağaçlarlaçevriliydi;devrilmişdevasaağaçgövdelerihâlâotlarınüzerindeyatıyordu,soltarafta,kesiliphazırlanmışodunlarküpşeklindeistiflenmişti.Karanlıkbastırdıkçahavasoğuyor,donmuşyosunlarayaklarınaltındaçatırdıyordu.Aşağıdazifirîbirkaranlıkvardı,ufuktayükselendolunaylabirlikteyıldızlarıngörünmezolacağısolukgökyüzüneyüksektekidallarınkaraltısıdüşüyordu.

Üçbineyakınkömürişçisigelmiştitoplantıya;erkeği,kadını,çocuğuyla,kaynaşanbirkalabalıkaçıklığıyavaşyavaşdolduruyor,uzaktakiağaçlarınaltınadoğrutaşıyordu,gecikenlergelmeyedevamediyor,gölgeleregömülmüşinsanbaşlarıyandakikoruluklara

doğrudalgadalgayayılıyordu.Étienne,yukarıda,yamacınbaşında,Maheu

veRasseneur’lebirlikteydi.Aralarındatartışmaçıkmıştı,aniparlamalarlayükselensesleriişitilmekteydi.Yanlarındakileronlarıdinliyorlardı:Levaqueyumruklarınısıkmış,hastalığınıdahafazlabahaneedemediğiiçinçokendişeligörünenPierrontartışanlarasırtınıdönmüştü;BonnemortBabaveihtiyarMouquedaoradaydılar,birkütüğünüzerineyanyanaoturmuş,sankiderinderindüşünüyorlardı.Hemenarkalarında,dalgageçmeyegelmişolanZacharie,Mouquetvediğerlerivardı;kadınlarisetamtersine,kilisedeymişgibiciddivedalgınbirifadeylebirarayatoplanmışlardı.SessizduranMaheude,LevaqueKadın’ınalçaksesleettiğiküfürleribaşınısallayarakonaylıyordu.KışbaşındanberibronşitinüksetmişolanPhilomèneöksürüyordu.YalnızcaMouquette,YanıkKadın’ın,kızınasövüpsaymasınagülüyordu;kadın,tavşanımideyeindirmekiçinkendisinibaşındansavanbirsoysuz,kocasınınkalleşliğisayesindesemirensatılmışınbiri

olduğunusöylüyordukızına.OdunistifininüzerineçıkanJeanlin,Lydie’yiyukarıçekmiş,Bébert’ideyanınagelmeyezorlamıştı,şimdiüçüdeyukarda,herkestenyüksekteduruyorlardı.

TartışmayıRasseneurbaşlatmıştı,kurallarauygunolarakbirbaşkanlıkkuruluseçilmesiniistiyordu.PürNeşe’deuğradığıbozgunubirtürlühazmedemiyordu,intikamınıalmayayeminetmişti,yalnızcatemsilcilerindeğil,tümmadencitopluluğununkarşısınaçıkıldığındaeskisaygınlığınıkazanacağındanemindi.BuöneriyeşiddetlekarşıçıkanÉtienneormandabirbaşkanlıkkuruluoluşturulmasınınahmaklıkolduğunusöylüyordu.Mademkikendilerinebirkurtsürüsümuamelesiyapılıpizlerisürülüyordu,ohaldevahşihayvanlargibidavranıp,devrimcibirtavırsergilemeliydiler.

Tartışmanınsürüpgittiğinigörünce,anidenbirkütüğünüzerineçıkıpkalabalığaseslendi:

“Arkadaşlar!Arkadaşlar!”Kalabalığınuğultusuuzunbiriççekişle

kesilirken,MaheudeRasseneur’ünitirazlarını

bastırmayaçalışıyordu.Étiennegürbirsesledevametti:

“Arkadaşlar,mademkonuşmahakkımızıengelleyip,haydutmuşuzgibipeşimizejandarmalarıtakıyorlar,bizdeburadakonuşuruz!Buradaözgürüz,kendiyuvamızdayız;ormandakikuşları,hayvanlarısusturamadıklarıgibibizidesusturamayacaklar!”

Kalabalıkgümbürgümbürhaykırarakkarşılıkverdi.

“Evetevet,ormanbizimdir,istediğimizgibikonuşabiliriz...Devamet!”

BununüzerineÉtienne,ağaçkütüğününüzerindebirsürehareketsizdurdu.Ufukçizgisindenhenüzpekyükselmemişolanaysadeceyüksekdallarıaydınlatmaktaydı;kalabalıkhâlâkaranlıktaydı,yavaşyavaşyatışıpsessizleşmişti.KendisidekaranlıktakalanÉtienne,kalabalığınüzerinde,yamacıntepesindekibirkaraltıgibiydi.

Kolunuyavaşçakaldırarakkonuşmayadevametti;amaartıkazöncekigibiesip

gürlemiyor,seçmenlerinedurumdeğerlendirmesiyapanbirhalktemsilcisininsoğuksestonuylakonuşuyordu.Nihayet,poliskomiserininPürNeşe’deyarıdakesmişolduğukonuşmasınageridöndü;bilimselbirsöylevverirgibi,sadeceyaşananolaylarıelealarak,grevinkısabirtarihçesinegirişti.Öncelikle,aslındagrevekarşıolduğunusöyledi:Madencilergrevegitmekistememişlerdi,payandalamakonusundakiyeniücrettarifesiyleonlarıbunazorlayanişletmeolmuştu.Sonra,işçitemsilcilerininmüdürleyaptıklarıilkgörüşmeyi,yönetimkurulununartniyetini,ikincigörüşmedeisegecikmişbirtavizle,çalmayaniyetlendikleriikisantimigerivermeyikabulettiklerinihatırlattı.Böylecebugünegelinmişti;rakamlarvererek,yardımsandığındaparakalmadığını,gelenyardımlarınnerelerdekullanıldığınıbirbiraçıklıyor,Enternasyonal’in,Pluchartvediğerlerininadınabirkaçcümleyleözürdileyerek,dahafazladestekolamamalarınınnedeninidünyaçapındaörgütlenmekiçingösterdikleriyoğunçabaya

bağlıyordu.Durumhergeçengündahadaciddileşiyor,işletmedurmadaniştenadamçıkarıyorveBelçika’danişçigetirmetehditlerisavuruyordu;ayrıcazaafiçindekileringözünükorkutarakbazılarınıocağainmeyeiknaetmişti.Bukötühaberlerinaltınıçizmekistergibi,sesininsakintonunumuhafazaediyor,açlığınetkisinigösterdiğini,ümitlerinyitipgittiğini,bumücadeleninsoncesaretkalıntılarınıdayoketmeyebaşladığınısöylüyordu.

“Arkadaşlar,iştebuakşam,bukoşullaraltındabirkararavaracaksınız.Grevindevametmesiniistiyormusunuz?İstiyorsanız,işletmeyiyolagetirmekiçinneyapmayıdüşünüyorsunuz?”

Yıldızlıgökyüzündenderinbirsessizlikçöktü.Karanlıktaseçilemeyenmadencileryüreklerinisıkıştıranbusözlerkarşısındasusuyorlardı;ağaçlarınarasındayükselenumutsuzsolukalıpverişlerdışındatekbirsesduyulmuyordu.

AmaÉtienne,değiştirdiğisesiyletekrarsöze

girdi.Konuşankişiartıkbirliğinsekreterideğil,birçetereisi,gerçekleridilegetirenbirhavariydi.Verdiğisözdendönecekalçaklarçıkacakmıydıaralarından?Biraydanberiçekilenoncaacıdansonra,başlarıönlerindemadenegeridönüp,ilelebetsürüpgidecekyoksulluğarazımıolacaklardı?Emekçiyiaçlığamahkûmedensermayeninzorbalığınasonvermeyeçalışarakbirçırpıdaölmekbundandahaiyideğilmiydi?Herseferindeaçlığaboyuneğiyorlar,amaaçlıköylebirraddeyegeliyordukiensakinolanlarıbileisyanettiriyordu,buahmakçaoyunundahafazlasürmesimümkünmüydü?Sömürülenmadenişçileriniişaretediyor;krizinfaturasınınyalnızcaonlarakesildiğini,rekabetyüzündenmaliyetgiderlerinidüşürmekgerektiğindenasılaçlığamahkûmedildiklerinianlatıyordu.Hayır!Payandalamatarifesinikabuletmelerimümkündeğildi;bununaltındaüstükapalıbirsoygunvardı,herişçiningündebirsaatlikemeğiniçalmakistiyorlardı.Artıkbukadarıfazlaydı,sabırlarıtaşmışolanyoksulların

adaletiyerinegetireceklerigünyakındı.Kollarıhavadaöylecedurdu.Buadalet

sözcüğünüişitenkalabalıktabüyükbirdalgalanmaolmuş,kuruyaprakhışırtısınıandıranbiralkıştufanıkopmuştu.

“Adalet!..Günbugündür,adaletistiyoruz!”Étiennegittikçecoşuyordu.Rasseneurgibi

kolayveakıcıkonuşabilenbirideğildi.Çoğuzamangereklisözcükleribulamıyor,cümleninsonunugetirmektezorlukçekiyor,buzordurumdansıyrılmakiçinbüyükbirçabasarfediyorveomuzhareketlerinebaşvuruyordu.Amabusürekliteklemelerinarasındasonderecegüzelbenzetmeleryapıp,dinleyicileriniavcununiçinealıveriyordu;madenocağındaçalışanbirişçininkiniandıranelkolhareketleri,dirseklerinikendisinedoğruçekişi,sonraserbestbırakarakyumruğunuönedoğruuzatışı,ısırmakistermişgibiçenesinianidenileriçıkarışıdaarkadaşlarıüzerindeolağanüstübiretkiyaratıyordu.Hepsisöylüyorduzaten,Étienneiyibirhatipolmasada,kendisinidinletmeyibiliyordu.

“Ücretlilikköleliğinyenibirbiçimidir,”diyedevamettiheyecanlıbirsesle.“Nasılkidenizlerbalıkçının,toprakçiftçininse,madenocağıdamadencilerinolmalı...Anlıyormusunuz?Madenocağısizindir,birasırdırbedelinikanıvesefaletiyleödeyensizlerin!”

Dahasonra,karmaşıkhukuksorunlarınadeğindi,kendisinindepekiçindençıkamadığıözelmadenyasalarınıelealdı.Yeraltıdayerüstügibihalkaaitti:Amaiğrençbirayrıcalıkbunlarıntekeliniişletmelereveriyordu,ayrıcaMontsou’dakisözdeyasalimtiyazlareskiHainautgeleneğineuygunolarakeskiyurtluksahipleriyleyapılmışsözleşmeleryüzündençıkmazagiriyordu.Budurumdamadencilerinyapacağıtekşey,kendimallarınaelkoymakolmalıydı;önedoğruuzattığıelleriyleormanınötesindekitümarazileriişaretediyordu.Osırada,ufuktayükselenayınışıklarıdallarınarasındansüzülerekÉtienne’iaydınlattı.Hâlâkaranlıktakalankalabalıkonuböyle,ışıkiçinde,açtığıelleriyleservetdağıtırkengörünceuzunuzun

alkışladı.“Evetevet,doğrusöylüyor,bravo!”BununüzerineÉtienne,ensevdiğikonuyu

açtı,üretimaraçlarıortakmülkiyetegeçmeliydi,bucümleniniçerdiğişiddetçokhoşunagidiyorveherseferindeaynıcümleyitekrarlıyordu.Artıkzihinselevriminitamamlamıştı.Hıristiyanlığagirmeyehazırlananlarınodokunaklıkardeşlikduygusundan,ücretleriniyileştirilmesiihtiyacındanyolaçıkmış,sonundaücretinortadankaldırılmasınıhedefleyensiyasidüşünceyeulaşmıştı.Ozamanakadarhenüzinsancılolanvebellibirsistemeoturmayankolektivizmi,PürNeşe’dekitoplantıdansonra,hermaddesiüzerindebilimselolarakkafayorduğukarmaşıkbirprogramadönüşüpsertleşmişti.Öncelikle,özgürlüğünancakdevletinortadankaldırılmasıylaeldeedilebileceğinidüşünüyordu.Ardındanhalk,iktidarıelegeçirincereformlarbaşlayabilirdi.İlkelkomünaltoplumunyaşamtarzıbenimsenecek,ahlakçıvebaskıcıaileninyerini

eşitlikçiveözgürlükçübiraileyapısıalacaktı,siyasi,ekonomikvemedenihaklarkonusundatambireşitliksağlanacak,üretimaraçlarınınortakmülkiyetisayesindebireylerinbağımsızlığıgüvencealtınaalınacak,nihayetmasraflarınıntoplumtarafındankarşılanacağıücretsizmeslekieğitimverilecekti.Böyleceçürümüşeskitoplumbaştanaşağıdeğiştirilmişolacaktı;evlilikkurumunuvemirashakkınıyerdenyerevuruyor,herkesingelirinibelirleyecekyenibirdüzenlemedensözediyor,elindekioraklaolgunlaşmışekinleribiçenbirçiftçininhareketiylekolunusallayarak,yüzyıllarınadaletsizlikanıtınıyerlebirediyordu;ardından,diğereliyle,geleceğininsanlığını,yirminciyüzyılınşafağındaboyatandoğrulukveadaletanıtınıinşaediyordu.Buzihinselgerilimaltındamantıklıdüşünemezoluyor,birbağnazgibisabitfikirleresaplanıyordu.Duyarlılığıvesağduyusundaneserkalmıyor,yenidüzeninkurulmasıçocukoyuncağınadönüşüyordu:Herşeyizihnindetasarlamıştı,adetaikisaattekuracağıbir

makinedensözediyor,üstelikbununtekbirkurşunsıkılmadan,birdamlakandökülmedengerçekleşeceğiniiddiaediyordu.

“Şimdisırabizde,”diyehaykırdısonbirhamleyle.“Artıkiktidarveyeryüzüzenginlikleribizimolacak!”

Ormanınderinliklerindenonadoğruyayılanbiralkıştufanıkoptu.Şimdiaytümaçıklığıaydınlatıyor,külrengiiriağaçgövdeleriarasından,tauzaktabellibelirsizseçilenkoruyakadar,dalgalananinsanbaşlarınıkeskinçizgilerleaçığaçıkarıyordu.Dondurucuhavada,yüzler,pırılpırılyanangözler,açılmışağızlaröfkekusuyordu;açbırakılanveelkonmuşservetleriniyenidenelegeçirmekiçinerkeği,kadını,çocuğuylayağmacılığaitilenbirhalkınöfkesiydibu.Artıksoğuğuhissetmiyorlardı,buateşlisözleriçleriniısıtmıştı.İlahîbircoşkuylaayaklarıyerdenkesiliyor,yürekleriilkHıristiyanlargibi,adaletinhükümsüreceğiyakınbirgeleceğinumuduyladoluptaşıyordu.Aslındaanlayamadıklarıbirsürücümlevardı,bu

teknikvesoyutdüşüncelerikavrayamıyorlardı;amabuanlaşılmazlıkvesoyutlukvaatlerinalanınıdahadagenişletiyor,onlarıelegeçiripgözlerinikamaştırıyordu.Kendikendisininefendisiolmak,acılardankurtulmakvenihayethayatıntadınıçıkarabilmek...nebüyükbirdüştübu!

“Evet,söylediğingibi!Şimdisırabizde!..Kahrolsunsömürücüler!”

Kadınlarcoşmuş,açlıktanbaşıdönenMaheudebilesuskunluğunubozmuştu;LevaqueKadınesipgürlüyor,kendinikaybedenihtiyarYanıkbirbüyücügibikollarınısallıyordu,Philomèneyenibiröksürüknöbetinetutulmuş,ateşlenenMouquettekonuşmacıyasevgidolusözcükleryağdırmayabaşlamıştı.Erkekleregelince,söylenenlerkarşısındaiknaolanvetirtirtitreyenPierronilesusmakbilmeyenLevaquearasındaduranMaheuöfkeylehaykırmıştı;ZacharieveMouquetgibidalgacılarise,arkadaşlarınınbirkadehbileiçmedenbukadaruzunkonuşabilmesineşaşırmış,güçlükle

sırıtmayaçalışıyorlardı.Amaenbüyükyaygarayı,odunyığınınınüzerindekiJeanlinkoparıyor,BébertveLydie’yikışkırtırken,biryandandaiçindePolonya’nınserilipkaldığısepetisallıyordu.

Uğultularyenidenbaşladı.Étiennehalkıngönlünükazanmanınsarhoşluğunuyaşıyordu.Sahipolduğugüç,birsözüyleçarptırdığıbuüçbinyürektecisimleşmişti.Orayagelmeyetenezzületse,öğrencisininanarşizmkonusundakaydettiğigelişmedenmemnuniyetduyacakolanSouvarine,Étienne’inkonuşmasınıdinlerkenonualkışlayacak,sadeceduygusalbiraptallıkolarakgördüğüeğitimleilgilidüşüncelerinedudakbükecekti,çünküonagöreinsanlarokutsalvesağlıklıcehaletdenizineyenidendalmalıydılar.Rasseneur’egelince,küçümseyiciveöfkelibirtavırlaomuzsilkti.

“İzinverdebirazbenkonuşayım!”diyebağırdıÉtienne’e.

Étiennekütüktenaşağıatladı:“Konuşbakalım,senidinleyeceklermi!”

Rasseneuronunyerinialmıştıbile,elleriylesessizliğisağlamayaçalıştı.Uğultukesilmiyor,onutanıyanilksıradakilerdengürgenlerinaltındakaybolmuşsonsıradakilerekadarismiağızdanağızadolaşıyordu;kimseninonudinlemekistediğiyoktu,dahagöründüğüandaeskiinananlarınıöfkelendirendevrilmişbirputtuartık.Uzunzamandinleyicilerinibüyüleyenorahathitabı,oakıcıveuysalkonuşması,bundanböylesadeceödlekleriuyutmayayarayanılıkbirşerbetgibikarşılanıyordu.Gürültününortasındaboşunakonuşmaya,herzamankioyatıştırıcısöylevinitekrarlamayaçalıştı,yasalarladünyayıdeğiştirmekimkânsızdı,toplumsalevrimingerçekleşmesiiçinişidoğalakışınabırakmakgerekiyordu:Herkesonunladalgageçiyor,dörtbiryandanıslıksesleriyükseliyordu,PürNeşe’deuğradığıbozgunbununyanındahiçkalmıştı,itibarıtelafiedilemeyecekşekildesarsılıyordu.Sonundaüzerineavuçavuçdonmuşyosunfırlatmayabaşladılar,birkadınciyakciyakbağırdı:

“Kahrolsunhainler!”Rasseneurosırada,dokumacınındokuma

tezgâhınasahipolduğugibi,madencininmadenocağınasahipolamayacağınıanlatıyor,işletmeninevladıolarakgörülenveçıkarınınneredeolduğunubilenişçininkârdanpayalmayıtercihetmesigerektiğinisöylüyordu.

Binlerceağızhepbirlikte,“Kahrolsunhainler!”diyebağırdı,taşlarhavadauçuşmayabaşlamıştı.

BununüzerineRasseneur’ünbetibenziattı,umutsuzluğakapılıpgözleriyaşladoldu.Hayatıelindenkayıpgidiyor,yirmiyıllıkderindostluklarinsanlarınnankörlüğüyüzündenyerlebiroluyordu.Kütüğünüstündenindi,canevindenvurulmuş,konuşmayadevamedecekgücükalmamıştı.

“Gülersintabii,”diyekekeledikarşısındazaferkazanmışbiredayladuranÉtienne’e.“Dilerimaynışeysenindebaşınagelir...Üstelikgelecekde,bunubil!”

Veöngördüğütümfelaketlerinsorumluluğunuüzerindenatargibielini

sallayıp,sessizveayışığıylaaydınlanmışkırlaradoğrutekbaşınauzaklaştı.

Dörtbiryandanyuhsesleriyükseliyordu,BonnemortBaba’nınkütüğünüzerineçıkıponcagürültününortasındakonuşmayaçalıştığınıgörünceşaşırdılar.Oanadek,MouqueveBonnemortBabahepeskigünleridüşündükleriizleniminivererek,dalgındalgındurmuşlardı.BonnemortBabageçmişiiçindeyenidenuyandıranoanigevezeliknöbetlerindenbirinetutulmuşolmalıydı,böylesianlardaanılariyiceyüzeyeçıkarvedudaklarındandökülmeyebaşlardı,ihtiyaradamsaatlercesusmakbilmezdi.Ortalığabüyükbirsessizlikçökmüştü,herkesayışığınınaltındabirhayaletgibisolgungörünenbuihtiyarıdinliyordu;tartışılankonuyladoğrudanilgiliolmayanvekimseninanlamveremediğiöyküleranlatmayabaşladığındaherkesinşaşkınlığıdahadaarttı.Gençlikgünlerinianlatıyor,Voreux’degöçükaltındakalanikiamcasından,zatürreedenölenkarısındansözediyordu.Yinedeoherzamanki

kemikleşmişdüşüncesindenvazgeçmiyor,buişlerinhiçbirzamanbaşarıyaulaşamadığı,hiçbirzamandabaşarıyaulaşamayacağıkonusundakiısrarınısürdürüyordu.Eskidendeyineböylebeşyüzmadencikralınçalışmasaatleriniazaltmamasıüzerinebuormandatoplanmışlardı,amasözüuzatmadanbaşkabirgrevianlatmayabaşladı:Neçokgrevgörmüştü!Hepsişuağaçlarınaltında,Plan-des-Dames’da,Charbonnerie’devedahaötedekiSaut-du-Louptaraflarındasonbulmuştu.Kimizamansoğuktandonmuşlar,kimizamandasıcaktankavrulmuşlardı.Birakşamöyleşiddetlibiryağmurbastırmıştıkihiçbirşeykonuşamadanevlerinedönmekzorundakalmışlardı.Sonundahepkralınaskerlerigelir,üzerlerineateşaçardı.

“Elimiziişteböylekaldırır,ocağainmeyeceğimizeyeminederdik...Ah!Neyeminlerettim,neyeminler!”

Huzursuzlanmayabaşlayankalabalıkağzıaçıkonudinlerken,sahneyiizleyenÉtiennedevrilmişağacınüzerinesıçrayıpihtiyarın

yanındadurdu.ÖnsıralardakiarkadaşlararasındaChaval’ifarketmişti.Catherine’indeoradaolabileceğidüşüncesiyleyenidencoşmuş,onunönündealkışlanmaisteğinekapılmıştı.

“Arkadaşlar,işteduydunuz,büyüklerimizdenbirininnelerçektiğinikulaklarınızlaişittiniz,buhırsızlarınvecellatlarınhakkındangelmezsekçocuklarımızdaaynısıkıntılarıçekecekler.”

Bukezyüzifadesiçokkorkunçtu,hiçbukadarsertkonuşmamıştı.BireliyleihtiyarBonnemort’ututmuş,sefaletveyassancağıgibisergiliyor,intikamçığlıklarıatıyordu.Lafıuzatmadan,konuyuilkMaheu’yegetirdi,ömürlerinimadendetüketen,işletmetarafındankanlarıemilenbuailefertlerininyüzyıllıkçalışmanınardındaneskisindendahasefildurumadüştüklerinisöyledi;onlarınkarşısına,yönetimkurulundakikocagöbekliparababalarını,birasırdanberigençkızlargibiyangelipyatan,heristedikleriyerinegetirilenhissedarlartakımınıkoydu.Bakanlararüşvetverilebilsin,beyzadeveburjuvalarkendilerine

ziyafetlerçekipşöminelerininbaşındasemirebilsindiyebabadanoğulabütünbirhalkınyerinyedikataltındacanvermesikorkunçbirhaksızlıkdeğilmiydi?Madenişçilerininyakalandıklarıhastalıklarıincelemişti,buhastalıklarıürkütücüayrıntılarlabirbirsaydı:kansızlık,sıraca,bronşit,nefestıkayanastım,kötürümedenromatizma...Buyoksulinsanlaryemgibimakinelerinönüneatılıyor,hayvansürülerigibiişçimahallelerinetıkılıyordu;büyükişletmelerbiravuçtembelservetlerineservetkatsındiyeücretliköleliksisteminiuygulayarakmilyonlarcaişçininkanınıyavaşyavaşemiyordu.Amamadenişçisicahildeğildiartık,kendisiniyerinaltındabirhayvangibiezdirmeyecekti.Madenocaklarınınderinliklerindebirordu,biryurttaşlarordusuyetişiyordu;filizlenmekteolantohumgününbirindetoprağıdelipgünışığınaçıkacaktı.Bakalımozaman,kırkyıllıkhizmettensonraöksürdükçekömürtüküren,madenocağındakirutubetyüzündenbacaklarıödemlerleşişmiş

altmışyaşındabirihtiyarayüzellifrankmaaşbağlamayacesaretedebileceklermiydi?Evet!Emeksermayeden,gizemlitapınağındaçöreklenerekkendisinibesleyenaçinsanlarınkanınıemen,işçininhiçgörmediğiotanrıdanhesapsoracaktı!Otapınağagidilecek,çıkanyangınlarınaydınlığındanihayetyüzügörülecekti;tıkabasainsanetiylebeslenmişoiğrençdomuzyavrusu,okorkunçputkendikanındaboğulacaktı.

Étiennesustu,amaboşluğadoğruuzatmışolduğukoluyeryüzününneresindeolduğunubilmediği,ötelerdekidüşmanıişaretediyordu.BukezkalabalıktanyükselenhaykırışöyleşiddetliydikiMontsouluburjuvalarakadarulaştı,burjuvalarkorkunçbirgöçükolduğunusanarakgözleriniendişeyleVandametarafınaçevirdiler.Gecekuşları,ağaçlarıntepesindenhavalanarak,dupdurugökyüzünedoğruyükselmekteydi.

Étiennesözünüçabucakbağlamakistedi:“Arkadaşlar,kararınıznedir?..Grevi

sürdürmektenyanamısınız?”

“Evet!Evet!”diyebağırdıkalabalık.“Pekinegibiönlemleralmayı

düşünüyorsunuz?..Yarınbazıkalleşlerocağainecekolursa,yenilgimizkesindemektir!”

Tekrargümbürgümbürsesleryükseldi:“Hainlereölüm!”“Demekonlaragörevlerini,ettikleriyemini

hatırlatmayakararverdiniz...Budurumdaşöyleyapalım:Ocaklaragidip,hainleregörünelimveonlaravarlığımızlaengelolalım;işletmeyetekyumrukolduğumuzu,boyuneğmektenseölmeyitercihettiğimizigösterelim.”

“Evet,ocaklara!Ocaklara!”Étiennekonuşmasınabaşladığındanberi,

karşısındagürleyensolgunyüzlerinarasındaCatherine’iarıyordu.Bellikioradadeğildi.AmaChavalhâlâoradaydı,kıskançlıktaniçiiçiniyiyor,gösterilensevgininbirazıiçinkendinisatmayahazır,omuzsilkerekalaylıalaylıgülergibiyapıyordu.

“Arkadaşlar,aramızdaispiyoncularvarsa,kendilerinedikkatetsinler,çünküonlarınkim

olduğunubiliyoruz,”diyedevamettiÉtienne.“Evet,hâlâişibırakmamışVandamelıkömürcüleriburadangörüyorum...”

“Bunubanamısöylüyorsun?”diyesorduChavalmeydanokurcasına.

“Sanayadabirbaşkasına...Amaüzerinealındıysan,karınlarıtokolanlarınaçolanlarlabirişiolamayacağınıbilmengerek.SenJean-Bart’taçalışmayadevamediyorsun...”

Alaycıbirsesarayagirdi:“Evetyaçalışıyor...kendisiiçinçalışanbir

sevgilisivar.”YüzünekanhücumedenChavalbirküfür

savurdu.“Lanetolsun!Çalışmakdamıyasak?”“Evet,arkadaşlarherkesinçıkarıiçin

sefaletekatlanmayıgözealırken,bencilbirispiyoncugibipatronlarınyanındayeralmakyasak!”diyebağırdıÉtienne.“Herkesgrevekatılsaydı,istediklerimiziçoktaneldeetmişolurduk...Montsou’daişbırakılmışken,Vandame’datekbirişçininbileocağainmesidoğrumu?Asıldarbe,buradaolduğugibi

MösyöDeneulin’inocağındavediğertümocaklardagrevegidilseydiindirilmişolurdu.Anladınmı?Jean-Bartocağındasadecehainlervar,hepinizhainsiniz!”

KalabalıkChaval’inetrafınıtehlikelibirbiçimdesarmayabaşlamıştı,yumruklaryukarıkalkıyor,“Kahrolsunhainler!”çığlıklarıyükseliyordu.Chaval’inbetibenziatmıştı.AmaÉtienne’ialtetmehırsıiçinde,aklınabirfikirgeldi.

“Benidinleyin!YarınJean-Bart’agelin,çalışıpçalışmadığımıgöreceksiniz!..Bizlerdesizidestekliyoruz,bunusöylemeküzeregönderdilerbeniburaya.Kazanlarınsönmesi,makinistlerindegrevegitmesigerek.Pompalardurursaneâlâ!Ocaklarısubasar,böyleceherşeyyerlebirolur!”

Onudadelilergibialkışladılar,oandanitibarenyaşanancoşkuÉtienne’iaştı.Peşpeşekütüğünüzerineçıkankonuşmacılaruğultununortasındaellerinikollarınısallayarakacımasızönerilerdebulunuyorlardı.Bubirinanççılgınlığıydı,beklenenmucizenin

gerçekleşmesindenumudunukesmiş,bumucizeyikendielleriyleyaratmayakararvermişbirtarikatınsabırsızlığıydı.Açlıktandüşünemezolanmadencileringözünükanbürümüştü,zafersarhoşluğuiçindeyakıpyıkmak,kandökmekistiyorlardı,böyleceevrenselmutluluğaulaşacaklardı.Vesakinay,dalgalanmaktaolanbukalabalığıışığıylasarmalıyor,kocaormanbukatliamçığlıklarınıbüyükbirsessizliklekuşatıyordu.Yalnızcadonmuşyosunlarökçelerinaltındaçıtırdıyor;narindallarınınkaraltısıaydınlıkgökyüzünevurangürgenler,heybetligörüntülerivedimdikgövdeleriyle,altlarındakaynaşanbuyoksulinsanlarıgörüpişitmiyorlardı.

BiritişkakışınardındanMaheudekendiniMaheu’nünyanındabuldu;ikisideaylardıriçlerindebiriktirdikleriöfkeninetkisiylesağduyularınıyitirmiş,mühendislerinkellesiniisteyecekkadarilerigidenLevaque’ıonaylıyorlardı.Pierronortadankaybolmuştu.BonnemortveMouquebirağızdankonuşuyor,şiddetiçerensözleridoğrudürüst

anlaşılmıyordu.Zacharieişiyineşakayavurmuş,kiliselerinyıkılmasınıistiyor,Mouquetsırfcurcunayakatkıdabulunmakiçinelindekisopayıyerevuruyordu.Kadınlaröfkedençılgınadönmüşlerdi:EllerinibelinedayamışolanLevaqueKadıngüldüğüiçinPhilomène’iazarlıyor,Mouquettemünasipyerlerinetekmeyibasarakjandarmalarıncanınaokumaktansözediyordu;YanıkKadın,elindenesepetnedehindibabulunanLydie’yitokatladıktansonra,hakkındangelmekistediğitümpatronlarıdüşünerekboşluğayumruksavurmayısürdürüyordu.BébertPolonya’yıkaçırırlarkenMadamRasseneur’ünkendilerinigördüğünübirçıraktanöğrenmiş,gidipbunuJeanlin’esöylemişti;biraniçindonupkalanJeanlin,hayvanıgizliceAvantage’ınkapısınabırakmayakararvermiş,sonradadahayüksekseslebağırıpçağırmaya,yeniçakısınıçıkarıp,pırılpırılparlattığıağzınıgururlahavadasallamayabaşlamıştı.

Étiennebitkinbirhalde,kısıksesiyle,“Arkadaşlar!Arkadaşlar!”diyetekrarlayıp

duruyordu;birdakikalığınasessizliğisağlayıp,aldıklarıkararıkesinleştirmekistiyordu.

Sonundaonakulakverdiler.“Arkadaşlar!YarınsabahJean-Bart’da

olacağız,tamammı?”“Evetevet,Jean-Bart’daolacağız!

Kahrolsunhainler!”Buüçbinkişiningökgürültüsünüandıran

haykırışlarıgökyüzünüdoldurdu,sonraayındupduruparlaklığıaltındasönüpgitti.

Beşincibölüm

I

Saatdörtteaybatmıştı,ortalıkzifirîkaranlıktı.Deneulinlerinevindeherkesuyuyordu,Jean-Bartmadenindenbakımsızgenişbirbahçeyleayrılanvebubahçeninendibindeyeralaneskituğlaevsessizliğevekaranlığagömülmüştü,kapıvepencerelerikapalıydı.EvindiğercephesiıssızVandameyolunabakıyordu;ormanınardındaveyaklaşıküçkilometremesafedebulunanVandamebüyükçebirkasabaydı.

ÖncekigününbirbölümünüocaktageçirdiğiiçinyorgundüşmüşolanDeneulinyüzünüduvaradönmüşhorluyordu,osıradarüyasındabirisikendisinesesleniyordu.Sonundauyandıvegerçektenkendisineseslenildiğiniduydu,koşuppencereyiaçtı.Madençavuşlarındanbiribahçededikiliyordu.

“Neoldu?”diyesordu.“Ayaklanmaçıktıefendim,işçilerinyarısı

çalışmakistemiyorlar,üstelikdiğerlerininde

ocağainmesineengeloluyorlar.”Deneulinuykusersemiolduğuvedışarının

soğuğuüzerindesoğukduşetkisiyaptığıiçinsöylenenleritamolarakanlamıyordu.

“Lanetolsun,inmeleriiçinzorlayınsizde,”dedi,lafıağzındageveleyerek.

“Budurumbirsaattirsürüyor,”diyedevamettiçavuş.“Buyüzdensizedanışmayageldik.Onlarıancaksiziknaedebilirsiniz.”

“Tamam,geliyorum.”Hemengiyindi,artıkkafasınıtoparlamıştı,

çokendişeliydi.Eviniyağmalayabilirlerdi,aşçıkadınlauşakuyanmamışlardıbile.Amamerdivensahanlığınındiğeryanındanendişelifısıltılargeliyordu;odadançıktığında,kızlarınınodakapısınınaçıldığını,ikisinindeüzerlerinealelacelegeçirdiklerisabahlıklarıyladışarıfırladıklarınıgördü.

“Baba,neleroluyor?”BüyükkızıLucieyirmiikiyaşında,uzun

boylu,esmertenli,kibirlibirkızdı;küçükkızıJeanneisedahayeniondokuzunagirmişti,saçlarıaltınsarısıydı,ufaktefekvegüzeldi.

“Önemlibirşeydeğil,”diyekarşılıkverdiDeneulin,içlerinirahatlatmakiçin.“Bazıyaygaracılaraşağıdaolayçıkarmışlar.Gidipbakacağım.”

Amakızlarkarşıçıktılar,sıcakbirşeyleriçmedengitmesiniistemiyorlardı.Yoksamidesiherzamankigibibozulacak,hastaolupevedönecekti.Babalarıçırpınıyor,çokacelesiolduğunadairyeminlerediyordu.

“Dinle,baba,”dediJeannebabasınınboynunasarılarak,“küçükbirkadehromiçip,ikibisküviyiyeceksin,yoksaböylecekalırım,benideyanındagötürmekzorundakalırsın.”

Deneulinkabullenmekzorundakaldı,bisküvilerinboğazınadizileceğinisöylüyordu.Kızlarşamdanlarınıalmış,onunönüsıraaşağıiniyorlardı.Yemekodasındahemenişekoyuldular,biribardağaromdoldurdu,diğerikilerekoşupbirpaketbisküvigetirdi.Küçükyaştaannelerinikaybettikleriiçinyeterinceiyieğitilememiş,babalarıtarafındanşımartılmışlardı;büyükkızsahnelerdeşarkısöylemehayallerikuruyor,resmeçokdüşkün

olanküçüksecesurbiryaklaşımlatuhafresimleryapıyordu.Ancakişlerkötüyegidipmasraflarıkısmakzorundakaldıklarında,buzirzopkızlar,hesappusulalarınıkuruşukuruşunainceleyen,derlitopluvekurnazevhanımlarınadönüşmüşlerdi.Artıksanatçılaraözgüerkeksitavırlarıylaparaişleriniüstlenipmeteliğinhesabınıyapıyor,satıcılarlasıkıpazarlıkediyor,yenituvaletleralmaktansaeskilerinisüreklionarıyor,böyleceevingeçimsıkıntısınıhafifletmeyibaşarıyorlardı.

“Yesene,baba,”diyetekrarlıyorduLucie.Ardından,babasınınsuskunluğunu,

düşüncelivekaramsaryüzifadesinifarkettiğindekorkuyakapıldı.

“Böylesuratastığınagöre,durumciddidemek...Ozamanbizdeseninlekalırız,öğleyemeğinibizsizyesinler.”

Osabahiçinyaptıklarıplandansözediyordu.MadamHennebeauarabasıylaönceGrégoirelarauğrayıpCécile’i,ardındandaonlarıalacakvehepbirlikteöğleyemeğiiçinMarchiennes’e,müdürünkarısınınkendilerini

davetettiğidemirfabrikasınayemeğegideceklerdi.Buvesileyledeatölyeleri,yüksekfırınlarıvekokfırınlarınıgezeceklerdi.

“Elbetteseninlekalacağız,”dediJeanneda.Amababalarıkızmayabaşlamıştı.“Saçmalamayın!Yinesöylüyorum,önemli

birdurumyok...Benisevindirmekistiyorsanız,hemenyataklarınızagirinvekararlaştırıldığıgibisabahdokuzdayolaçıkmayahazırolun.”

Kızlarıöpüpaceleyledışarıçıktı.Bahçeninbuzluzeminindeyankılanançizmelerininsesigiderekuzaklaşıyordu.

Jeanneromşişesinintıpasınıözenleyerineoturturken,Luciebisküvileridolabakaldırdı.Odada,sofrasızenginolmayanyemeksalonlarınınsoğuktemizliğivardı.Kızlar,sabahınköründeaşağıinmişolmalarındanyararlanarak,birgünöncesindendağınıklıkkalıpkalmadığınıkontrolettiler.Yerdebirpeçetevardı,uşağınkulağıçekilmeliydi.Sonundaodalarınaçıktılar.

Deneulinsebzebahçesinindarpatikalarınıizleyerekenkestirmeyoldangiderken,

tehlikeyegirenservetini;Montsouİşletmesi’nden,onkatınaçıkarmahayaliylealdığıamaşimdipuladönüşmetehlikesiylekarşıkarşıyaolanbirmilyonfranklıkhissesinidüşünüyordu.Aksiliklerüstüstegelmişti,beklenmedikbüyüktamiratlargerekmiş,işletmemasraflarıartmış,tamkârageçileceğisıradaekonomikkrizpatlakvermişti.Grevkendiocağınadasıçrayacakolursa,işibiterdi.Küçükkapıyıitti:İşletmebinaları,geceninkaranlığında,birkaçfenerinyeryeraydınlattığıkoyugölgelerhalindeseçilmekteydi.

Jean-Bart,Voreuxkadarönemliolmasada,yenilenmişhaliyle,mühendislerindediğigibi,güzelbirocaktı.Kuyuyubirbuçukmetregenişletip,yediyüzsekizmetrelikderinliğeulaştırmaklayetinmemişler,sonbilimselgelişmelerdoğrultusundaüretilenyepyenimakinelerle,asansörlerle,araçgereçledonatmışlardı;hattabinalarıninşasındabilebellibirzarafetgözetilmişti,ayıklamahangarıtırtıklısaçaklarlasüslenmiş,gözetlemekulesibirsaatlesüslenmiş,yüklemehangarıve

makinedairesineRönesansdönemikiliselerigibiyuvarlakbirbiçimverilmiş,üzerineyerleştirilenbacasiyahvekırmızıtuğlalarlaörülerekbirmozaiksarmalıgörüntüsünekavuşturulmuştu.Pompa,sadecesuboşaltmaişlemiiçinkullanılaneskiGaston-Marieocağınayerleştirilmişti.Jean-Bart’daise,kömürçıkartmakuyusununsağındavesolundayeralan,birindebuharlıvantilatörün,diğerindemerdivenlerinbulunduğuikibacavardı.

Sabahüçte,herkestenönceocağagelenChaval,arkadaşlarınıMontsouluişçileriörnekalıpvagonbaşınabeşsantimzamistemeyeiknaetmişti.Çokgeçmeden,dörtyüzişçiellerinikollarınısallayarak,bağıraçağırabarakadanyüklemehangarınadoğruakmıştı.Çalışmakisteyenlerlambalarıellerinde,yalınayak,kazmalarınıyadaküreklerinikoltuklarınınaltınasıkıştırmışhaldebekliyorlardı;diğerleriisetahtapabuçlarıhâlâayaklarında,havazehirgibisoğukolduğundanpaltolarıomuzlarında,kuyununağzınıtutmuşlardı.Düzenisağlamakisteyençavuşlarınbağırmaktansesleri

kısılmıştı,direnişçilerisağduyuyadavetediyor,çalışmakisteyenleriengellememeleriiçindildöküyorlardı.

Catherine’iüzerindeişpantolonuveceketi,başındamavibaşlığıylagörenChavalöfkedendeliyedöndü.Uyandıklarında,onasertçe,yatağındançıkmamasınısöylemişti.Amaişduracakdiyeumutsuzluğakapılankızkalkıponunpeşindengelmişti,çünküChavalonahiçparavermiyor,ikisininmasraflarınıçoğunluklaCatherinekarşılamakzorundakalıyordu;parakazanamazsahalineolurdu?AçaçıkkalanvagonsürücükızlargibiMarchiennesgenelevinedüşmektenödükopuyordu.

“Lanetolasıca!”diyehaykırdıChaval,“Nehaltetmeyegeldinburaya?”

Catherinekekeleyerek,kendisinebiryerlerdenparagelmediğini,çalışmakzorundaolduğunusöyledi.

“Kaltak,demekbanakarşıgeliyorsun!..Hemengeridön,yoksasenitekmetokatgötürürüm!”

Catherineürkerekgerilesede,olayların

nasılgelişeceğinigörmeyekararlıolduğuiçinoradanayrılmadı.

OsıradaDeneulinayıklamahangarınınmerdivenleriniçıkıyordu.Fenerlerinsolgunışığınarağmenbirbakıştadurumukavradı;karanlıklariçindekibukalabalıkyabancısıdeğildi,kazmacısı,yükleyicisi,tumbacısıvevagonsürücüsündençırağınakadarhepsininyüzlerinitekertekertanıyordu.Yepyenivehâlâtemizolanhangardadurdurulmuşolanişöylecebekliyordu:Basınçaltındakikazanhafifıslıklarlabuharsalıyor,asansörlerhareketsizhalatlaraasılıduruyordu,gelişigüzelbırakılmışvagonlardemirdöşemedegeçecekyerbırakmamıştı.Olsaolsaseksenlambaalınmıştı,diğerlerilambahanedeyanıkvaziyetteduruyorlardı.AmahiçkuşkusuzDeneulin’inbirsözüyetecekveherkesişbaşıyapacaktı.

“Pekâlâçocuklar,neleroluyor?”diyesordugürbirsesle.“Canınızısıkannedir?Anlatınbana,konuşupanlaşırız.”

İşçileriniçokçalıştırsadaonlaragenelliklebabacanbirtavırlayaklaşırdı.Sert,otoriterbir

adamdı;onlarıönceborazangibigürleyensesiveiyiniyetiyleiknaetmeyeçalışır,sıklıkladakendinisevdirirdi,işçileronayüreklibiradamolmasındandolayısaygıduyuyorlardı,hergünonlarlabirlikteocağainiyor,birkazameydanageldiğindeenönceokoşuyordu.İkigrizupatlamasısırasında,engözüpeklerbiletereddütederken,okoltukaltlarınahalatbağlatarakkendiniaşağıyasarkıttırmıştı.

“Hadiama,sizegüvendiğimepişmanetmeyeceksinizbeniumarım.Bildiğinizgibiburayabirjandarmakarakolukurulmasınakarşıçıktım...Derdinizirahatrahatanlatın,sizidinliyorum.”

Bütünişçilersıkıntıiçindesusuyor,onunyanındankaçmayabakıyorlardı;sonundaChavalsözegirdi:

“MösyöDeneulin,bukoşullardaçalışmayadevamedemeyiz,vagonbaşınabeşsantimücretartışıtalepediyoruz.”

Deneulinşaşırmışgöründü.“Nasıl!Beşmetelikmi?Neyedayanarak

böylebirtaleptebulunuyorsunuz?Ben

yaptığınızpayandalamaişindenşikâyetçideğilimki,sizeMontsouYönetimKurulugibiyenibirücrettarifesidedayatmıyorum.”

“Olabilir,amayinedeMontsou’dakiarkadaşlarımızhaklı.Tarifeyireddedipbeşsantimlikücretartışıistiyorlar,çünküşuankiücretlerlehakkınıvererekçalışmakmümkündeğil...Bizdebeşsantimzamtalepediyoruz,öyledeğilmiarkadaşlar?”

Onaylayıcısesleryükseldi,itişkakışarasındaortalıkyinekarıştı.Yavaşyavaşhepsiyaklaşıpdarbirçemberoluşturdular.

GüçlübiryönetimdenyanaolanDeneulin’ingözlerindeşimşeklerçaktı,içlerindenbirininboğazınasarılmamakiçinkendisinizortutupyumruklarınısıktı.Sonundamantıklıbirşekildekonuşuptartışmayakararverdi.

“Beşsantimzamistiyorsunuz,işinhakkınınbuolduğunukabulediyorum.Amabuartışıyapacakdurumumyok.Buparayıverirsemtopuatarım...Anlasanıza,sizinvarolmanıziçinöncebenimvarolmamgerek.Oysasıfırı

tüketmeküzereyim,maliyetfiyatlarındakienufakartışiflasetmemanlamınagelir...Hatırlarsanız,ikiyılöncekisongrevdeisteklerinizikabulettim,çünküozamanbunagücümyetiyordu.Amaozambeniçoksarstı,ikiyıldanberibelimidoğrultmakiçindidiniyorum...Gelecekayneredenparabulupdaücretleriniziöderimdiyedüşünmektense,kuyuyabugünkilitvurmayıtercihederim.”

Chaval,işlerinindurumunuonlarasondereceaçıkyüreklilikleanlatanpatronununkarşısındasinsisinsisırıtıyordu.Diğerleriiseinatçılıkvekanmazlıklabaşlarınıöneeğiyorlardı;birpatronunişçilerininsırtındanmilyonlarkazanamasınıakıllarıalmıyordu.

Bununüzerine,Deneulindevametti.Herdakikapusudabekleyen,ilktökezlediğiandakendisiniyutmayahazırMontsouİşletmesi’nekarşıverdiğimücadeleyianlatıyordu.Buvahşirekabetonutasarrufazorluyordu,üstelikJean-Bart’ınçokderinbirkuyuoluşukömürçıkarmamasraflarınıartırıyordu,neysekikömürkatmanlarıçokkalındıdabu

olumsuzluğubirölçüdedengeliyordu.Songrevde,işçilerininkendisinibırakıpgitmesindenkorkmasa,Montsou’yuörnekalıpücretleriaslayükseltmezdi.Onlaragelecekgünlerkonusundagözdağıveriyordu,kendisinimadenisatmayamecburederlerse,Montsouİşletmesi’ninkorkunçboyunduruğualtınagirmekonlariçinnegüzelbirsonuçolurduya!Kendisi,uzaklarda,obilinmeyentapınaktahükümsürmüyordu;madenciyisoyupsoğanaçevirmekiçinmüdürlereparaödeyen,işçininyüzünübilegörmediğihissedarlardandeğildi;birpatrondu,sadeceparasınıdeğil,zekâsını,sağlığını,hayatınıdaortayakoyuyordu.İşindurmasıkendisininölümüdemekti,çünküelindestokuyoktuvesiparişlerikarşılamasıgerekiyordu.Diğeryandan,araçgereceyaptığıyatırımatılkalamazdı.Verdiğisözlerinasıltutardıozaman?Dostlarındanaldığıborçlarınfaizinikimöderdi?Kesinlikleiflasederdi.

“İşteböyle,dostlarım,”dedisözünütamamlarken.“Siziiknaedebilmekisterdim...Birinsandankendisiniboğazlamasını

isteyemezsinizdeğilmi?Hasizebeşsantimzamyapmışım,hasizgrevegitmişsiniz,ikidurumdadagırtlağımıkendielimlekesmişolurum.”

Sustu.İşçilerarasındahomurdanmalarduyuldu.Madencilerinbirkısmıkararsızgörünüyordu.Birçoğukuyuyadoğruyönelmişlerdi.

“Enazından,herkeskendikararınıkendiversin...”dedibirçavuş.“Kimlerçalışmakistiyor?”

Catherineilköneçıkanlardanbiriydi.AmaöfkelenenChavalonugeriiterekhaykırdı:

“Hepimizaynıgörüşteyiz,arkadaşlarınıyüzüstübırakanlarsadecealçaklardır!”

Oandanitibarenuzlaşmakimkânsızgörünüyordu.Yenidenbağırışmalarbaşlamıştı;grevyanlısıişçiler,duvarasıkıştırıpezmepahasınadiğerleriniitipkakarakkuyudanuzaklaştırıyorlardı.Biranumutsuzluğakapılanmüdürtekbaşınakarşıkoymaya,bukalabalığısertçeyolagetirmeyeniyetlendi;amaboşunabirçılgınlıktıbu,geriçekilmekzorundakaldı.

Kayıtbürosunagiripbiriskemleyeçöktü,birkaçdakikasoluksoluğaöyleceoturdu,çaresizliğiyüzündenöyleperişandıkiaklınahiçbirşeygelmiyordu.Sonundasakinleşti;birgözetmene,gidipChaval’içağırmasınısöyledi,Chavalkendisiylegörüşmeyikabuledince,odadakileredışarıçıkmalarınıişaretetti.

“Biziyalnızbırakın.”Deneulin’inniyetibugencinaklındanneler

geçtiğinianlamaktı.Dahailksözlerinden,onunkendinibeğenmişbiriolduğunu,içinibüyükbirkıskançlıkduygusununkemirdiğinihissetti.BununüzerineChaval’ipohpohlamayabaşladı,onungibiyeteneklibirişçiningeleceğiniböyletehlikeyeatmasınaşaşırmışgibigöründü.Dediğinebakılırsa,uzunsüredenberiondakibuhızlıgelişmeyitakipediyordu,sonundaaçıkçakendisinibirsüresonraçavuşyapacağınısöyledi.Chavalonusessizcedinlerken,sıkılıyumruklarıgiderekgevşiyordu.Kafasındabinbirdüşüncevardı:GrevdeısraredecekolursaÉtienne’inyardımcısıdurumunadüşecekti,oysaönündeyenibirufuk

açılıyordu,yöneticitakımınadahilolabilirdi.Gururdanyüzüneateşbasıyor,başıdönüyordu.Zatensabahtanberibeklediğigrevcilerbusaattensonrahiçgelmezdi,birengellekarşılaşmışolmalıydılar,belkidejandarmaönlerinikesmişti:Boyuneğmenintamzamanıydı.Amayinedebaşınıhayıranlamındasallıyor,dürüstlüktenşaşmayanbiradamgibigörünmeyeçalışıp,böylebirteklifegücenmişçesinegöğsünevuruyordu.Nihayetpatrona,Montsou’dakilerlebirbuluşmaayarlamışolduğunusöylemeden,arkadaşlarınısakinleştiripocağainmeyeiknaedeceğinesözverdi.

Deneulinbürodançıkmadı,çavuşlardabirkenardaduruyorlardı.Birsaatboyunca,birvagonunüzerineçıkıpnutukatanChaval’idinlediler.İşçilerinbirkısmıonuyuhaladı,içlerindenyüzyirmikadarıöfkeyleçekipgittiler,bizzatChaval’inönayakolduğudirenişkararındadireniyorlardı.Saatyediyigeçmişti,pırılpırılbirgünbaşlıyordu,havagüneşliamabuzgibiydi.Birdenbireocakyinehareketlendi,

durdurulaniştekrarbaşlamıştı.Öncemakineninkoluçalışmayabaşladı,halatlarmakaralarasarılıpboşalıyordu.Ardından,işarettokmaklarınıngürültüsüarasındaaşağıinişbaşladı,asansörlerdoluyor,dalışageçiyor,sonrayineyukarıçıkıyordu;kuyuçıraklardan,vagonsürücükızlardanvekazmacılardanoluşangünlüktayınınıyutmaktaydı;tumbacılardemirdöşemeüzerindegümbürgümbürseslerçıkaranvagonlarıitiyorlardı.

“Lanetolasıca,oradanehaltediyorsun?”diyehaykırdıChaval,asansörsırasınıbekleyenCatherine’e.“Oyalanıpduracağına,aşağıinsene!”

Saatdokuzda,arabasındaCécile’lebirlikteçıkagelenMadamHennebeauLucie’yleJeanne’ıhazırbuldu,defalarcaonardıklarıtuvaletlerinerağmenkızlarınikisideçokşıktı.AmaarabanınyanındakendilerineatlaeşlikedenNégrel’igörünceDeneulinşaşırdı.Yemeğeerkeklerdemidavetedilmişlerdi?Bununüzerine,MadamHennebeauanaçbirtavırla,yollardaçapulcukılıklıheriflergeziyor

dedikleriiçinürktüğünüveyanlarınabirkoruyucualmayakararverdiğinisöyledi.Négrelgülüyorveiçlerinirahatlatmayaçalışıyordu:Endişelenecekbirşeyyoktu,herzamankigibiyaygaracılarınkurugürültüsüydübu,içlerindenhiçbiricamabiletekbirtaşatmayacesaretedemezdi.HâlâsabahkibaşarısınınsevinciniyaşayanDeneulin,Jean-Bart’dakiayaklanmanınnasılbastırıldığınıanlatıyordu.Artıkiçirahattı.KüçükhanımlarsaVandame’agidecekolanarabayabinerken,bumuhteşemgününetkisiyleneşeiçindeydiler;tauzaktakikırlardagiderekkabaranöfkenin,kulaklarınıyeredayasalarayaksesleriniişitebilecekleriyürüyüşegeçmişinsanlarınfarkındabiledeğillerdi.

“Anlaştıkozaman,”diyetekrarladıMadamHennebeau.“Akşamaküçükhanımlarıalmayageliyorvebizimleyemeğekalıyorsunuz.MadamGrégoiredagelipCécile’ialmayasözverdi.”

“Tamam,geleceğim,”diyekarşılıkverdiDeneulin.

ArabaVandame’adoğruyolaçıktı.JeanneveLuciehâlâyolunkenarındaduranbabalarınagülümsemekiçinbaşlarınıpenceredenuzatmışlardı;Négrelisehızladönentekerleklerinardındanzarifçeatınısürüyordu.

OrmanıgeçipVandame’danMarchiennes’euzananyolagirdiler.Tartaret’yeyaklaştıklarındaJeanne,MadamHennebeau’yaCôte-Verte’egidipgitmediğinisordu,kadınbubölgedebeşyılgeçirmişolmasınarağmen,otarafahiçgitmediğinisöyledi.Bununüzerineorayayöneldiler.OrmanınkenarındayeralanTartaret,altındayüzlerceyıldırbirkömürmadenininiçiniçinyandığı,volkanik,çorakveişlenmemişbiraraziydi.Bölgedekimadencilerburaylailgiliolarakeskibirefsanedensözederlerdi:SürücükızlarınsefihbiryaşamsürdüğübuyeraltındakiSodomeşehrinegökyüzündenateşleryağmış,kızlaryukarıçıkacakzamanbilebulamamıştı;bugünbilebucehennemindibindeyanmayadevamediyorlardı.Koyukırmızırenktekikireçlikayalar,cüzamyaralarınıandıranşap

oyuklarıylakaplıydı.Yarıklarınaralarındansarıçiçeklergibikükürtfışkırıyordu.Geceleribudelikleregözünüdayayacakkadarcesaretliolanlar,alevleri,korateştekavrulmaktaolangünahkârruhlarıgördüklerineyeminederlerdi.Toprağınüstündeışıklaroynaşır,şeytanınbulanetlivepismutfağındanleşgibikokansıcakbuharlartüterdi.İştebuuğursuzTartarettopraklarınınortasında,herzamanyemyeşilçimenleri,yapraklarısürekliyenilenengürgenleriveyıldaüçkezürünalınabilenbereketlitarlalarıylaCôte-Vertesonsuzbirilkbaharmucizesigibidikilmekteydi.Burasıtoprağınderinliklerindekiateşleısınandoğalbirseraydı.Aslakartutmazdı.Buaralıkgününde,don,ormanınyapraklarıdökülmüşağaçlarınınyanıbaşındakibudevasayeşilliğinyanınabileyaklaşamamış,endıştakiotlarıbilesolduramamıştı.

Birazsonraarabaovadahızlailerlemeyebaşladı.Négrelefsaneyledalgageçiyor,madenocaklarındakiyangınıngenelliklekömürtozlarındakikızışmasonucuortayaçıktığını

anlatıyordu;kontrolaltınaalınmayacakolursabuateşsonsuzadekyanardı;Belçika’dakibirmadenocağını,yatağınıdeğiştirdikleribirdereninsuyunukuyuyaakıtaraksöndürmüşlerdi.Amaçokgeçmedensustu,birsüredenberisürekliolarakmadencigruplarıylakarşılaşıyorlardı.İşçileryanlarındansessizcegeçerken,kendilerinikenaraçekilmeyezorlayanbuihtişamlıarabayadikdikbakıyorlardı.Sayılarıgiderekarttığından,Scarpeköprüsündengeçerkenatlaradımadımilerlemeyebaşlamıştı.Nelerolmuştudabuncainsansokaklaradökülmüştü?Küçükhanımlarkorkmayabaşlamış,Négreliçiniçinçalkalanankırlardabirçatışmakokusualmıştı.NihayetMarchiennes’evardıklarındarahatbirnefesaldılar.Güneşinaltındasönükmüşgibigörünenkokfırınlarıylayüksekfırınbacalarındandumanlarçıkıyor,kurumlarherzamankigibihavayasavruluyordu.

II

CatherineJean-Bart’dabirsaattirçalışıyor,vagonlarıeldeğiştirmenoktasınakadarsürüyordu;terdensırılsıklamolduğuiçinbiranyüzünükurulamaküzeredurdu.

DamarınucundaekiparkadaşlarıylakazmasallayanChaval,tekerlekleringürültüsünüduymayıncaşaşırdı.Lambalarölgünölgünyanıyor,kömürtozlarıgörmeyiengelliyordu.

“Neleroluyor?”diyehaykırdı.Catherinesıcaktanneredeyseeriyeceğini,

yüreğinindaraldığınısöyleyinceöfkeylekarşılıkverdi:

“Ahmak,sendebizimgibiyap,gömleğiniçıkar!”

Yediyüzsekizmetrederinlikte,yüklemealanınaüçkilometremesafedebulunankuzeydekiDésiréedamarınınilkgalerisindeçalışıyorlardı.Madencilerocağınbubölümündensözederken,yüzlerisolar,adetacehennemdensözedergibikısıksesle

konuşurlardı;sıklıklabaşlarınısallamaklayetinir,toprağınderinliklerindekiokızgınkordanbahsetmemeyitercihederlerdi.Galerilerkuzeyedoğrualçaldıkça,Tartaret’yeyaklaşıyor,içiniçinyanarakyukarıdakikayalarıkavurupkireçleştirenateşinarasınagiriyordu.Ocağınbubölümündeortalamasıcaklıkkırkbeşdereceyibuluyordu.Ovadangeçenlerinkükürtveiğrençbuharlarpüskürtenyarıklarınarasındangördüklerialevlerin,olanetlibölgenintamortasındaydılar.

ÖnceceketiniçıkaranCatherinebiraztereddütettiktensonrapantolonunudaindirdi.Şimdikollarıvebacaklarıçıplaktı,gömleğinibirbluzgibiiplebelinebağlayıpvagonusürmeyedevametti.

“Evet,böyledaharahatolacak,”dediyükseksesle.

Bunalmasınınaltındagizlibirkorkuyatıyordu.Buradaçalıştıklarıbeşgündenberi,çocukluğundaanlatılanöyküleri,ağızaalınmayacakşeyleryaptıklarıiçinTartaret’ninaltındayananosürücükızlarıdüşünüyordu.

Kuşkusuzartıkböylesaçmahikâyelereinanacakyaştadeğildi,amayinede,anidenduvarıniçindengözlerikorgibiyanan,sobagibikıpkırmızıolmuşbirkızınfırladığınıgörseneyapardı?Bunudüşündükçedahafazlaterliyordu.

Damarınseksenmetreötesinde,vagonubirbaşkakızdevralıyor,odaseksenmetreötedekiyokuşunbaşınakadargötürüp,buvagonudayukarıdakigalerilerdengelenvagonlarlabirlikteaşağıgönderecekolangörevliyeteslimediyordu.

“Vaycanına!Senişinkolayınıbulmuşsun,”dediotuzyaşlarındakibucılızdulkadınCatherine’ingömleğinibelinedoladığınıgörünce.“Benöyleyapamıyorum,çıraklarpislaflarıylabenitacizediyorlar.”

“Erkeklerbenimumurumdadeğil,”diyeyanıtladıgençkız,“öylebunalıyorumki.”

Boşbirvagonuiterekgeridöndü.İşinkötüsü,diptekibugaleride,Tartaret’yeyakınolmanındışındasıcaklığıkatlanılmazkılanbirnedendahavardı.Bugaleri,Gaston-Marie’nin

çokderindebulunan,terkedilmişbirgalerisinebitişikti;onyılöncebirgrizupatlamasınedeniyleogalerideyangınçıkmış,hâlâdasönmemişti,yıkımısınırlamakiçinarayakildenbirduvarörmüşlerdi,buduvarıikidebirdeonarmakzorundakalıyorlardı.Havaolmayıncayangınınsönmesigerekiyordu,amaneredengeldiğibelliolmayanbazıhavaakımlarıateşicanlıtutuyorolmalıydı,onyıldırinatlasönmeyenateşinetkisiylekilduvarbirfırınıntuğlalarıgibikızıyor,yanındangeçerkenyakıcıbirsıcaklıkyayıyordu.Vagonlariştebuyüzmetreyiaşanduvarboyunca,altmışdereceyibulansıcaklıktasürülmekteydi.

İkiseferdensonra,Catherineyineboğulacakgibioldu.Neyseki,bölgeninenkalındamarlarındanbiriolanDésirée’degalerigenişverahattı.Kömürtabakasınınkalınlığıbirmetredoksansantimolduğuiçinayaktaçalışabiliyorlardı.Yinedebirazserinlikuğrunaikibüklümçalışmayabilerazıydılar.

“Hey!Uyuyormusunyoksa?”dedisertçeChaval,Catherine’densesgelmezolunca.“Bu

kaltağıbaşımakimmusallatettibilmemki!Hadidoldurşuvagonunudaçalışmayadevamet!”

Catherinedamarınalttarafında,küreğineyaslanmışduruyordu;Chaval’insözünüdinlemedenbönbönkazmacılarabakarkeniçinibirhuzursuzlukkapladı.Lambalarınkızılımtırakışığındaonlarıiyiseçemiyordu,hepsihayvanlargibiçırılçıplaktı,amaterevekömürebulanıpöylekapkarakesilmişlerdikiçıplakbedenlerionurahatsızetmiyordu.Berbatbiriştibu,kazmalarınboğukdarbeleriveahlayıpoflamalararasındagövdelerbirmaymununkigibiileriuzanıyor,yorgunluktanbitkindüşmüş,sıcaktankavrulmuşkolvebacaklarürkütücübirgörüntüsergiliyordu.AmabellikionlarCatherine’idahaiyigörüyorlardı,çünkükazmalardurmuştu,pantolonunuçıkardığıiçinonunladalgageçiyorlardı.

“Hey!Dikkatet,üşüteceksin!”“Bacaklarıdamuhteşemmiş!Baksana

Chaval,bunlarikikişiyeyeter!”

“Hadiaçdagörelim.Kaldırşugömleği.Yukarı!Dahayukarı!”

Chavalbuşakalarakızacağıyerdeyenidenkızayüklendi.

“Lanetolasıhoşunagittimi?Rezilliğegeldimiondaniyisiyoktur,sabahakadarbulaflarıdinleyebilir.”

Catherinecanınıdişinetakarakvagonunudoldurduktansonraitmeyebaşladı.Galeriçokgenişolduğundanayaklarınıikiyanaaçıpdireklerdendestekalamıyor;ikibüklümolmuş,ileriuzattığıkollarıgerilmişhaldeyavaşçailerlerkenraylarınarasındabirdayanakarayançıplakayaklarıburkulupduruyordu.Duvarındibinegelincekavurucusıcakyenidenbaşlıyor,tümbedenindenselgibiiriterdamlalarıboşanıyordu.Yolunüçtebirinikatettiğindeterdensırılsıklamolmuş,gözlerikararmış,heryanısimsiyahçamurabulanmıştı.Mürekkebedaldırılmışgibigörünendargömleğitenineyapışıyor,bacaklarınınhareketiylebelinekadarsıyrılıyor,hareketlerinikısıtlayarakcanınıacıtıyordu;sonundayenidendurmakzorunda

kaldı.Bugünnesivardıböyle?Kendinihiçbu

kadardermansızhissetmemişti.Madeninağırhavasındanolmalıydı.Buücragalerinindibindehavalandırmayoktuçünkü.Kömürden,kaynayanbirpınarınhafiffısırtısıylayayılanhertürlügazısolumaktaydılar;bugazlarbazenöyleyoğunlaşıyordukilambalaryanmazoluyordu,üstelikonbeşgünboyuncaişçilerinsuratınaokadarfazlagrizuüflenmiştikikimsebunudertetmezolmuştu.Catherine,madencilerinölühavadiyetanımladıklarıbupishavayıiyitanıyordu;alttaboğucuveağırgazlardan,üstteisetutuşuppatladıklarındatümocağıyerlebiredecek,yüzlerceinsanıbirandaöldürecekhafifgazlardanoluşuyordu.Çocukluğundanberibuhavayıöyleçoksolumuştuki,şimdibukadardayanıksızoluşuna,kulaklarınınuğuldayıp,genzininyanmasınahayretediyordu.

Dahafazladayanamayarak,gömleğiniçıkarmaihtiyacıhissetti.Enufakkıvrımıbileteninikesipacıtanbugömleğitaşımakbir

işkencehalinedönüşmüştü.Direnipvagonunuitmeyeçalıştı,amayenidendoğrulmakzorundakaldı.Bununüzerine,eldeğiştirmenoktasındagiyineceğinidüşünerekipi,gömleği,üzerindekiherşeyiçıkardı;öylebirateşbasmıştıkielindengelsederisinidesöküpatacaktı.Veşimdiçırılçıplakkalmıştı,hayatınıçamurlarınarasındadilenerekkazanmayaçalışanbirsokakkızıgibiacınasıbirhaldeydi;sırtıkurumiçindekalmış,karnınakadarçamurabatmıştı,vagonubirarabayakoşulmuşkısrakgibidörtayaküzerindeitiyordu.

Birdeniçinibirumutsuzlukkapladı.İyicesoyunmuşolsadaferahlamamıştı.Çıkaracaknesikalmıştıkibaşka?Kulaklarıuğulduyor,sankişakaklarıbirmengeneylesıkılıyordu.Dizlerininüzerineçöktü.Vagondakikömürlerinüzerineyerleştirdiğilambasısönmüşgibigeldi.Kafasıkarmakarışıktı,tekdüşünebildiğişey,lambanınfitiliniyükseltmekti.İkikerelambayıincelemekistedi;herikiseferdede,önünekoyduğulambanınışığının,nefesikesilircesine

ölgünleştiğinigördü.Lambaanidensöndü.Herşeykaranlığagömüldü,kafasınıniçindeadetabirdeğirmentaşıdönüyordu,uzuvlarınıuyuşturanaşırıyorgunlukşimdikalbinedesirayetediyordu.Sırtüstüyereyığıldı,galerininzemininikaplayanzehirligazıniçindecançekişiyordu.

“Yinebiryerlerdesürtüyorherhalde!”diyehomurdandıChaval.

Damarınüsttarafındankulakkabarttı,tekerleklerinsesiniduyamadı.

“Hey!Catherine,lanetolasıcayılan!”Sesikaranlıkgalerideyitipgitti,karşılığında

çıtbileçıkmadı.“Demekgelipsenidürtüklememiistiyorsun

ha!”Hiçbirkıpırtıyoktu,ölümsessizliğidevam

ediyordu.Öfkeyleaşağıindi,lambasıelindeöylebirhışımlakoşuyorduki,azkalsınyolutıkayankızınbedeninetakılacaktı.Afallamışbirhaldeonabaktı.Nesivardıki?Birazkestirmekiçinnumaramıyapıyorduyoksa?Amayüzünüaydınlatmakiçinaşağıindirdiğilambası

sönmeyeyüztuttu.Lambayıkaldırıpbirkezdahaindirdiğindedurumuanladı:Pishavaçarpmışolmalıydı.Öfkesigeçmiş,tehlikedeolanarkadaşınayardımetmekisteyenmadencininfedakârlıkduygusuaçığaçıkmıştı.Hemengömleğinigetirmeleriiçinbağırdı,ardındançıplakvebaygınyatankızıkollarınınarasınaalıpmümkünolduğuncayükseğekaldırmayaçalıştı.İkisinindegiysilerinigetiripomzunaattıklarında,bireliyleyükünü,diğeriyleikilambayıtutarakkoşmayabaşladı.Deringalerilerönündeuzayıpgitmekteydi,Chavaldeligibikoşuyor,birsağabirsolasapıyor,vantilatörüniçeriüflediğibuzgibiovahavasındahayatbulmayagidiyordu.Nihayetbirpınarşırıltısı,kayalardansızansuyunsesiniduyuncadurdu.EskidenGaston-Marie’ylebağlantıyısağlayanbüyükbirgalerininkavşağınagelmişti.Havalandırmaburadatambirfırtınarüzgârıestiriyordu;ortalıköyleserindikiyereoturupsırtınıdireklerdenbirinedayadığındatepedentırnağaürperdi,sevgilisihâlâgözlerikapalıvebaygınhaldeydi.

“Catherine,hadiama,Tanrıaşkına,şakanınsırasıdeğil...Birazdikdurdaşunuıslatayım.”

Onuböylekendindengeçmişhaldegördükçekorkuyakapılıyordu.Yinedekızıngömleğinisuyasokupıslatmayıbaşardı,ıslakgömlekleyüzünüsildi.Catherine,ergenlikhatlarınıntamolarakoturmadığıgelişmemişkızlaraözgünarinbedeniyleşimdidentoprağagömülmüşbirölügibiyatıyordu.Derken,kızlığıvakitsizcebozulmuşbuzavallı,küçükkızınçocuksumemelerinde,karnındavebacaklarındabirürpertidolaştı.Gözleriniaçıpkekeledi:

“Üşüyorum.”“Hey!Böylesidahaiyi!”diyehaykırdıiçi

rahatlayanChaval.Kızıgiydirdi,gömleğinikolaycageçirdi,

kendisineyardımedemediğiiçinpantolonunubacaklarındangeçirmektezorlanıncaküfürübastı.Catherinehâlâsersemgibiydi,neneredebulunduğunu,nedeniçinçıplakolduğunuanlayabiliyordu.Olupbitenlerihatırlayıncautandı.Üstündekiherşeyiçıkarmayanasıl

cesaretedebilmişti!Chaval’isoruyağmurunatutuyordu:Onubuşekilde,sağınısolunuörtecekbirmendilbileolmadangörmüşlermiydi?Chavaldalgageçiyor,hikâyeleruyduruyor,onuburayaikisırahalindedizilmişarkadaşlarınınarasındangeçirerekgetirdiğinisöylüyordu.Kenditavsiyesinidinleyipkıçınıbaşınıaçmasıhangiaklasığardı?Nihayet,şimşekgibikoştuğunadairkızayeminetti,arkadaşlarıkıçınınyuvarlakmıyoksaköşelimiolduğunubilegörememişolmalıydılar.

“Vayanasını!Soğuktandonuyorum,”dediüzerinigiyerken.

Catherineonunbukadarkibardavrandığınıhiçgörmemişti.Genellikle,güzelbirsözsöyleyecekolsa,arkasındanhemenikiküfürsavururdu.Böylekavgasızgürültüsüzyaşasalarnegüzelolurdu!Yorgunluğunverdiğiuyuşuklukiçindeyüreğisevgiyledoldu.Gülümseyerekmırıldandı:

“Beniöpsene.”Chavalkızıöptü;yanınauzanıp,yürüyecek

gücütoplamasınıbekledi.

“Bakgördünmü,”dediCatherine,“banaoradahaksızyerebağırdın,gerçektentakatimkalmamıştı!Sizinçalıştığınızyerokadarsıcakdeğil,amagalerinindibindeinsannasılpişiyor,birbilsen!”

“Elbette,”diyekarşılıkverdiChaval,“ağaçlarınaltındaolsakdaharahatederdik...Buocaksenincanınaokuyor,bilmezmiyimyavrumbenim.”

Chavalkendisinehakverincegençkızöyleduygulandıkiüstünebircesaretgeldi.

“Aslındakötübirgündü.Üstelikhavabayağızehirliydi...Amabirazdannasılbiryılanolduğumugöreceksin.Çalışmakgerekiyorsaçalışılır,öyledeğilmi?Bençalışmaktansaölmeyitercihederim.”

Birsessizlikoldu.Chavalkolunukızınbelinedolamış,üşümemesiiçingöğsünebastırıyordu.Catherineşimdidenişbaşıyapacakgücükendindebulsada,bukeyiflianıntadınıçıkarıyordu.

“Sendentekistediğim,”diyesözünüsürdürdü,“banakarşıdahakibardavranman...

Bakbirbirimizebirazşefkatgösterdiğimizdenasılmutluoluyoruz.”

Sessizceağlamayabaşladı.“Amaseninlebirlikteolduğumagöre,seni

seviyorumdemektir,”diyebağırdıChaval.Catherinebaşınısallamaklayetindi.

Kadınlarısadeceonlarasahipolmakiçinyanınaalıp,onlarınmutluolmasınıumursamayanerkeklervardı.Şimdigözlerindenipgibiyaşlarsüzülüyor,kolunuherzamanböylebelinedolayacakbaşkabirerkeğedüşmüşolsanasıldamutlubiryaşamsürdüreceğinidüşünerekumutsuzluğakapılıyordu.Başkabirerkekha?Bubaşkaerkeğinbellibelirsizgörüntüsüobüyükduygusallığıarasındazihnindeşekilleniyordu.Amaartıkçokgeçti;şimditekistediği,kendisinifazlahırpalamazsa,ömrününsonunakadarbuadamlabirlikteyaşamaktı.

“Öyleyse,arasıraböyleşefkatlidavranmayaçalış.”

Sözühıçkırıklarlakesildi,Chavalonuyenidenöptü.

“Salakmısınsen!..Bakiştesözveriyorum,

sanakarşınazikolacağım.Okadaracımasızbiradamdeğilim!”

Catherineonabakıyor,gözyaşlarınınarasındantekrargülümsemeyebaşlıyordu.BelkideChavalhaklıydı,mutlukadınlarapekrastlanmıyordu.Ettiğiyeminegüvenmesede,onuböylesevgidolugörmeninkeyfinisürmekteydi.AhTanrım!Buhepböylesürseneolurdu!Birbirlerinesarılıpsarmaşdolaşolmuşlardı,amaduyduklarıayaksesleriyleyerlerindenfırladılar.Azönceyanlarındangeçtikleriüçarkadaşlarınelerolduğunuöğrenmeyegeliyordu.

Hepbirliktedöndüler.Saatonageliyordu,aşağıdayenidenterdökmedenönceserinbirköşeyeçekilipyemekleriniyediler.Amayağlısandviçlerinibitirmiş,mataralarındakikahveleriniyudumlamaküzereykenuzakşantiyelerdengelenbiruğultuonlarıendişelendirdi.Neleroluyordu?Yinemibirkazameydanagelmişti?Ayağakalkıpkoşmayabaşladılar.Herankazmacılara,vagonsürücükızlara,çıraklararastlıyorlardı.Kimseneolup

bittiğinibilmiyor,hepsibağrışıyordu,büyükbirfelaketmeydanagelmişolmalıydı.Yavaşyavaşbütünocağıbirkorkusardı,çılgıngibikoşturangölgelergalerilerdenfırlıyor,karanlıktadurmadanyerdeğiştirenlambaışıklarıhızlageçipgidiyordu.Kazaneredeolmuştu?Nedenkimsebirşeysöylemiyordu?

Birdenbirebirçavuşbağırarakyanlarındangeçti:

“Halatlarıkesiyorlar!Halatlarıkesiyorlar!”Bununüzerinepanikbaşgösterdi.Karanlık

galerilerdemüthişbirkoşuşturmabaşladı.Herkesdeliyedönmüştü.Halatlarınedenkesiyorlardı?İşçileraşağıdaykenhalatlarıkimkesebilirdi?Korkunçbirşeydibu.

Başkabirçavuşunsesigürleyipkayboldu:“Montsouluişçilerhalatlarıkesiyorlar!

Herkesdışarıçıksın!”NelerolupbittiğinianladığındaChaval,

Catherine’idurdurdu.YukarıçıkarsaMontsoulularlakarşıkarşıyageleceğinidüşündükçedizlerininbağıçözülüyordu.Jandarmalarınelinedüştüğünüsandığışu

grevcigüruhugelmiştidemek!BirangeridönüpyukarıyaGaston-Marie’dençıkmayıdüşündü,amaoyolartıkkullanılmıyordu.Küfürlerediyor,bocalıyor,korkusunugizlemeyeçalışırkenböylekoşturmanınahmaklıkolduğunutekrarlıyordu.Kendileriniocağındibindebırakacakdeğillerdiya!”

Çavuşunsesiyenidenyankılandı,bukezdahayakındangeliyordu.

“Herkesçıksın!Merdivenlere!Merdivenlere!”

Chavaldearkadaşlarıylabirliktesürüklenmeyebaşladı.Catherine’iitipkakıyor,yeterincehızlıkoşmamaklasuçluyordu.Ocağındibindetekbaşlarınakalıpaçlıktanölmelerinimiistiyordu?Montsouluhaydutlarişçilerinçıkmasınıbeklemedenmerdivenlerikırabilirlerdi.Bukorkunçvarsayımhepsinideliyedöndürdü,şimdiherkesyukarıyailkçıkanolmakiçingalerilerboyuncaçılgıncakoşmayabaşlamıştı.Bazılarımerdivenlerinkırıldığını,kimseninyukarıçıkamayacağınıhaykırıyordu.Dehşetekapılmışgruplar

halindeyüklemealanınagirmeyebaşladıklarındatambirizdihamyaşandı:Kuyuyadoğruatılıyorlar,merdivenbölmesinindaracıkkapısındabirbirlerinieziyorlardı;tedbirlidavranarakatlarıahıragötürmüşolanyaşlıbirseyisise,kaygısızveküçümseyicibirifadeyleonlarabakıyordu,geceleriniocaktageçirmeyealışıkbiriolarakkendilerinioradançıkaracaklarındanemindi.

“Lanetolasıca!Önümdençıksana!”dediChaval,Catherine’e.“Düşersensenitutabilirimenazından.”

ÜçkilometrelikbukoşturmasonundasoluğukesilipsersemedönenCatherinebirkezdahaterdensırılsıklamolmuş,hiçbirşeyanlamadankendisinibuinsanselinebırakmıştı.Chavalkızınkolunukoparırcasınaçekti,acıylainleyenCatherinegözyaşlarınaboğuldu:Chavalyemininişimdidenunutmuştu,kızcağızaslamutluolamayacaktı.

“Yürüsenebe!”diyegürlediChaval.AmaCatherineondançokkorkuyordu.

Öndençıkarsa,kendisinidurmadan

tartaklayacaktı.Buyüzden,çılgınadönmüşarkadaşlarıonlarıkenaraiterkendirenmeyeçalıştı.Kuyudaniridamlalarhalindesularsızıyor,yüklemealanınınzeminibukoşuşturmaaltındatitreyipsarsılıyordu.Alttaonmetrederinliğindeçamurlubirçukurvardı;ikiyılönce,Jean-Bart’dakorkunçbirkazaolmuş,birhalatınkopmasıüzerineasansörbuçukuruniçinedüşmüş,içindekiikiişçiboğulupölmüştü.Hepsibuolayıdüşünüyorlardı,kalaslarınüzerinebukadarağırlıkbinersekendiakıbetlerideaynıolacaktı.

“Kazkafalı!”diyehaykırdıChaval,“Kalburadadageber,bendekurtulmuşolurum!”

Yukarıçıkmayabaşladı,kızonuizliyordu.Kuyunundibindenyukarıyakadarherbiri

yaklaşıkyedimetrelikyüzikimerdivenvardı;hermerdivenkuyugenişliğiebadındadarsahanlıklaraoturtulmuştu,sahanlıklardabulunankarebiçimindekideliklerancakbirinsanınomuzlarınıngeçebileceğibüyüklükteydi.Kuyununiçduvarlarıylakömürçıkartmabölmesininduvarıarasında

kalanyediyüzmetreyüksekliğindekibuboşlukyassıbirbacayıandırıyordu,üstüstegelenmerdivenlerindüzenlikatlarhalindeneredeysedimdikyükseldiği,karanlıkvebitmekbilmeyen,nemlibirsıçanyolugibiydi.Güçlükuvvetlibiradamınbudevasasütunutırmanmasıyirmibeşdakikaalıyordu.Zatenbuçıkışsadecekazaanlarındakullanılıyordu.

Catherinebaşlangıçtakolaylıklatırmanıyordu.Galerilerdekikeskinkömürparçalarınaalışkınolançıplakayakları,aşınmayıönlemekiçindemirçubuklargeçirilmişkareşeklindekibasamaklardanrahatsızolmuyordu.Vagoniterkennasırlaşanelleri,kendisiiçinkalınolsadadikmelerikolaycakavrıyordu.Hattabubeklenmedikçıkış,hermerdivendeüçkişiolmaküzeresüzülerekyukarıçıkanvebaşıgünışığınaulaştığındakuyruğuhâlâalttakiçamurçukurundasürünecekbiryılangibiuzayıpgideninsankafilesionuoyalıyor,derdiniunutmasınısağlıyordu.Henüzyukarıyaulaşılmamıştı,enöndençıkanlarhenüz

kuyununancaküçtebirinitırmanmışolmalıydılar.Artıkkimsekonuşmuyor,sadeceayaklarınçıkardığıboğukgürültüduyuluyordu;gezginyıldızlarabenzeyenlambalarınaralıklıışıklarıaşağıdanyukarıyadoğrugiderekuzayanbirhatoluşturmaktaydı.

Catherinearkasındakibirçırağınmerdivenlerisaydığınıduydu.Kendisidesaymayabaşladı.Şimdidenonbeşmerdivençıkmışbiryüklemekatınagelmişlerdi.Amaosırada,kafasınıChaval’inbacaklarınaçarptı.Gençadamküfüredipdikkatliolmasınısöyledi.Toplutırmanışgiderekyavaşlıyor,durmanoktasınageliyordu.Nevardıyine?Neleroluyordu?Herkeskorkuiçindeyenidenkonuşmaya,sorularsormayabaşladı.Enaşağıdakimerdivendenbaşlayarakendişeartıyor,günışığınayaklaştıkçayukarıdaneylekarşılaşacaklarınıbilememekonlarıdahadahuzursuzediyordu.Birisimerdivenlerinkırıldığını,yenidenaşağıinmekgerektiğinisöyledi.Hepsininkaygısıdabuydu,boşluktaasılıkalmaktankorkuyorlardı.Birdiğer

söylentiağızdanağızageçerek,yukardanaşağıdoğruiniyordu,birkazmacınınayağıkaymıştı.Nelerolduğutamolarakanlaşılmıyor,haykırışlarsöylenenlerinduyulmasınıengelliyordu;geceyioradamıgeçireceklerdiyoksa?Sonunda,neolduğunudoğrudürüstöğrenemeden,ayaklarınçıkardığıgürültüvelambalarınoynakışıklarıarasındaağırvezahmetlitırmanıştekrarbaşladı.Kırıkmerdivenlerdahayukarıdaolmalıydı.

Otuzikincimerdivende,üçüncüyüklemekatınıgeçerkenCatherinekollarınınvebacaklarınınkasıldığınıhissetti.Öncetenindehafifkarıncalanmalarolmuştu.Şimdiyse,ayaklarınınaltındakidemiri,avuçlarınıniçindekitahtayıhissetmemeyebaşlamıştı.Önceleribellibelirsizolanbirsancıgiderekartıyor,kaslarınıyakıpkavuruyordu.Başdönmeleriarasında,büyükbabasıBonnemort’unanlattığıhikâyelerihatırlıyordu:Merdivenbölmesininolmadığıveonyaşındakikızlarınkömürlerisırtlarındataşıyarakkorkuluksuzmerdivenlerdenyukarıçıkardığı

günlerde,içlerindenbirininayağıkayacakyadaküfedenbirparçakömürdüşecekolsaüçdörtçocukbirdenaşağıyuvarlanıptepeüstüyereçakılırlardı.Catherine’inkolvebacaklarındakikramplarkatlanılmazbirhalalıyordu,aslayukarıyaulaşamayacaktı.

Yeniduraklamalarbirazsoluklanmasınaizinverdi.Amaherduruşlarındayukarıdangelenürkütücüsöylentileronusersemeçeviriyordu.Üstündekivealtındakiinsanlarınsoluklarıtıkanıyor,bubitmekbilmeztırmanışbaşlarınıdöndürüp,herkeslebirlikteCatherine’indemidesinibulandırıyordu.Karanlığınortasındakendindengeçiyor,bacaduvarınınbedenineyaptığıbasınçsinirlerinibozuyordu.Heryanındaniriterdamlalarısüzülürken,nemyüzündenürperiyordu.Yüzeyeyaklaşıyorlardı,sularartıkbardaktanboşanırcasınainiyor,busağanakaltındalambalarsönecekgibioluyordu.

ChavalCatherine’eikikereseslenipsorularsordu,amayanıtalamadı.Aşağıdanehaltediyordu,yoksadilinimiyutmuştu?En

azındaniyiolupolmadığınısöyleyebilirdi.Yarımsaattirtırmanıyorlardı,amatırmanışokadarağırdıkihenüzellidokuzuncumerdivendeydiler.Dahakırküçmerdivenvardı.Catherinesonundakekeleyerekfenaolmadığınısöyledi.Yorgunluktantükendiğiniitirafetse,yineyılanlafınıişitecekti.Basamaklardakidemirlerayaklarınıçizipyaralamışolmalıydı,sankionukemiklerinekadartestereylekesiyorlardı.Kolunuheryukarıatışında,parmaklarınıkapatamayacakkadarkatılaşmışvederisisoyulmuşolanellerininmerdivendikmelerinikavrayamayacağındankorkuyor;harcadığıbüyükçabasonucunda,omuzlarınınvebacaklarınınyerlerindençıkmışolduğunu,arkasıüstüboşluğadüşeceğinisanıyordu.Ençokdamerdivenlerinfazladikoluşuyüzündenzorlanıyor,dimdikuzayıpgidenbasamaklarıçıkmakiçinkarnınıtahtayadayayıpelleriyleasılarakkendisiniyukarıçekmekzorundakalıyordu.Artıkhırıltılısoluklarayaklarınçıkardığısesleribastırıyor,bacaduvarına

çarpıpşiddetionakatlananbuakılalmazhırıltıdiptaraftanyükselerekgünışığınadoğruyitipgidiyordu.Biriniltiduyuldu,ağızdanağızayayılansöylentiyegöre,çıraklardanbirikafasınısahanlığınköşesineçarpıpyarmıştı.

Catherinetırmanmayadevamediyordu.Susızıntısınınolduğuyerigeçtiler.Sağanakkesilmişti.Hurdademirlerinverutubetlitahtalarınkokusuylazehirlenenhavaortalığıkaplayansisledahadaağırlaşmıştı.Catherine,farkınavarmadan,alçakseslesaymayadevamediyordu:seksenbir,sekseniki,seksenüç;dahaondokuztanevardı.Tekrarladığıburakamlarahenklisalınımlarıylaonuayaktatutuyorlardı.Artıkhareketlerininbilincindedeğildi.Gözlerinikaldırdığında,lambaışıklarınınsarmalbirbiçimdefırılfırıldöndüğünügörüyordu.Kanıçekiliyor,öleceğini,ufacıkbiresintininkendinialaşağıedeceğinihissediyordu.İşinkötüsüalttangelenleronlarıitmeyebaşlamışlardı;kuyruktakileryorgunluğungiderekartırdığıbiröfkevegünışığınakavuşmakiçinduydukları

çılgıncabirihtiyaçlaileriyehücumediyorlardı.Enöndekilerdışarıçıkmıştı,demekkırıkmerdivenyoktu;amadışarıçıkmayıbaşaranlaryukarıdatemizhavayısolurken,sonakalanlarınçıkmasınıengellemekiçinmerdivenlerihâlâkırabileceklerinidüşündükçeçılgınadönüyorlardı.Tırmanışbirkezdahadurduğundaküfürleryağmayabaşladı,biranöncegünışığınakavuşmakiçinbirbirleriniitipkakarak,çiğneyerektırmanmayadevamettiler.

Osırada,Catherineyerekapaklandı.UmutsuzbirçığlıklaChaval’eseslenmişti.AmaChavalişitmedi,itişmeklemeşguldü,önegeçmekiçinbirarkadaşınınböğrünetekmeindiriyordu.YuvarlananCatherineayaklaraltındaçiğnendi.Baygınlığısırasındadüşgörüyordu:Eskigünlerinoküçükvagonsürücükızlarındanbiriolarakgördükendini,üzerindekibirküfedendüşenbirkömürparçası,tıpkıtaşınisabetetmişolduğubirserçeyavrusugibionukuyunundibinefırlatmıştı.Tırmanmayabaşladıklarındanberibirsaatgeçmiş,önlerindeyalnızcabeşmerdiven

kalmıştı.Günışığınanasılçıktığınıbilemiyordu,arkadaşlarımerdivenboşluğunundarduvarlarınatutunarak,omuzlarındataşımışolmalıydılar.Anidengözkamaştırıcıgünışığındabuldukendisini,avazavazbağıranbirkalabalıkonuyuhalıyordu.

III

Sabah,dahagündoğmadan,madencimahallelerindebirhareketlilikbaşgöstermişti,kıryollarına,tümovayayayılanbirçalkalanmaydıbu.Amaöncedenkararlaştırıldığıgibiyolaçıkılamamıştı;ortalıktabirsöylentidolaşıyordu,süvaribirliğivejandarmalarovadakolgeziyorlardı.GeceDouai’dengeldiklerisöyleniyor;Rasseneur,MösyöHennebeau’yudurumdanhaberdarettiğiiçinarkadaşlarınısatmaklasuçlanıyordu,hattavagonsürücükızlardanbiriuşağıtelgrafçekmekiçinpostaneyegiderkengördüğüneyeminlerediyordu.Madencileryumruklarınısıkıyor,sabahınalacakaranlığındakepenkleringerisindenaskerlerinyolunugözlüyorlardı.

Saatyedibuçuğadoğru,güneşdoğarken,sabırsızlarınyüreğinesuserpenbaşkabirsöylentiyayıldı.Haberinaslıastarıyoktu,grevbaşladığındanberiLillevalisininisteğiüzerinearasıraaskerleriniyollayıpbasitbirteftiş

yaptırangeneralogünyinebirdevriyeçıkartmıştı.Grevciler,arabuluculukedeceğisözüvermesinerağmenherhaftagözlerinikorkutmaküzereMontsou’yabirliklergönderenbuvalidennefretediyorlardı.SüvarilervejandarmalarsertleşmiştopraküzerindenallarıçınçınötenatlarıylamahallelerinarasındangeçipsakinceMarchiennesyolunagirdiklerinde,madencilerbubönvaliyledalgageçmeyebaşladılar,tamişlerinkızışacağıbirsıradaaskerlerçekipgitmişti.Saatdokuzakadarsükûnetlerinikoruyarakevlerininönündebeklerken,sonjandarmalarınkalenderceuzaklaşmasınıizlediler.Montsouluburjuvalargenişyataklarındabaşlarınıkuştüyüyastıklaragömmüş,uyumayadevamediyorlardı.MüdüriyetkonağındaMadamHennebeau’nunarabayabinipgittiğinigörmüşlerdi,MösyöHennebeauçalışıyorolmalıydı,çünkükapıvepencerelerikapalıolankonakölümsessizliğinebürünmüştü.Ocaklardanhiçbiriaskerîkordonaltınaalınmamıştı,budurumolaylarınnasıl

gelişeceğinikestirmesigerekenbirhükümetintehlikelerkarşısındanasılöngörüsüz,nasılbasiretsizdavranabileceğininbirgöstergesiydi.Saatdokuzagelince,madenciler,birgünönceormandakararlaştırdıklarıbuluşmayagitmeküzereVandame’adoğruyolakoyuldular.

AslındaÉtienne,güvendiğiüçbinarkadaşınhepsiniJean-Bart’dabulamayacağınıhemenanlamıştı.Birçoğugösterininertelendiğinisanıyordu;dahadakötüsü,çoktanyolakoyulmuşolanbirkaçkafile,kendisigidiphemenbaşlarınageçmezse,davayıtehlikeyedüşürebilirdi.Gündoğmadanyolaçıkanyüzkadarişçiormandakigürgenlerinaltındadiğerlerinibekliyorolmalıydılar.Étienne’inakıldanışmaküzereyanınauğradığıSouvarineomuzsilkti:Azimlivegözüpekonadambukalabalıktançokdahafazlasınıyapabilirdi;onlaraeşliketmeyeceğinisöyleyerekönündeaçıkdurankitabıokumayadevametti.Montsou’yuateşeveripsorunukolaycahalletmekvarken,işiyineduygusallığadöküyorlardı.Étiennebahçeyolundançıkarken

dökmeocağınönündesapsarıbirsuratlaoturanRasseneur’üfarketti;üzerindenhiççıkarmadığıosiyahelbisesiyledahadaheybetligörünenkarısıise,tatlısertsözlerleonuazarlıyordu.

Maheu,verilensöztutulmalıdiyordu.Böylebirbuluşmakutsaldı.Ancak,gecehepsininheyecanınıyatıştırmıştı;şimdiMaheu,birfelaketyaşanmasındankorkuyor,arkadaşlarınıdoğruyoldatutmakiçinorayagitmeninbirgörevolduğunusöylüyordu.Maheudebaşıylaonayladı.Étiennekibarca,kimseninhayatınıtehlikeyeatmadandevrimcibirtavırsergilemelerigerektiğinitekrarlayıpduruyordu.Yolaçıkmadanönce,evvelkigünkendisineayrılanekmeğiyemedi,amasoğuktanetkilenmemekiçinpeşpeşeüçkadehardıçlikörüiçti,hattaağzınakadardolubirmatarayıdayanınaaldı.Alzireçocuklarlabirlikteevdekalacaktı.DünçokkoşturduğuiçinbacaklarıtutulanihtiyarBonnemortyatağındançıkamamıştı.

Tedbirlidavranarakayrıyollardangittiler.

Jeanlinuzunzamandırortadayoktu.MaheuveMaheude,Montsouyolunasaparken,Étiennearkadaşlarıylabuluşmaküzereormanayöneldi.Yolda,aralarındaYanıkveLevaqueKadın’ındabulunduğubirgrupkadınlakarşılaştı:YürürkenMouquette’ingetirdiğikestaneleriyiyor,karınlarınıtoktutmasıiçinkabuklarıylabirlikteyutuyorlardı.AmaÉtienneormandakimseyibulamadı,arkadaşlarıçoktanJean-Bart’agitmişlerdi.Bununüzerinekoşmayabaşladı,tamLevaqueveyüzkadarişçiavluyagirerken,kendisideocağavardı.Dörtbiryandanmadencilersökünediyordu,Maheuleranayoldan,kadınlartarlalardangeliyorlardı;başlarındaönder,ellerindesilaholmayandarmadağınıkkafilelerhalindeydiler,taşkınsuyunyamaçlardaninişigibidoğalbirakışiçindeilerliyorlardı.Étienne,gösteriizlemeyehazırlanırgibibirasmaköprününüzerineçıkıpoturmuşolanJeanlin’ifarketti.Dahahızlıkoşarakenöndekilerlebirlikteiçerigirdi.Olsaolsaüçyüzkişiydiler.

Kayıtbürosunagidenmerdivenintepesinde

Deneulingörününcebirduraksamayaşandı.“Neistiyorsunuz?”diyesorduDeneulin,

sertbirsesle.Kızlarınıngülerekkendisineelsalladıkları

arabagözdenkaybolunca,tekrarhuzursuzlanıpocağageridönmüştü.Amaherşeyyolundaydı,işçilerkuyuyainmiş,ocakfaaliyetegeçmişti,bunugörünceiçinebirkezdahasuserpilmişti;grevcilerinyaklaştığınıhaberaldığındabaşçavuşlakonuşuyordu.Hemenayıklamahangarınınpenceresinekoşmuş,avluyudolduranvegiderekartankalabalığıgördüğündekendiçaresizliğininfarkınavarmıştı.Dörtbiryanıaçıkbubinalarınasılsavunacaktı?Kendiişçilerindenolsaolsayirmikadarınıçevresindetoplayabilirdi.Hapıyutmuştu.

“Neistiyorsunuz?”diyetekrarladı;bastırmayaçalıştığıöfkesiylesapsarıkesilmişti,felaketinicesaretlekarşılamayagayretediyordu.

Hareketlenenkalabalıktanhomurtularyükseldi.Étienneöneçıkarakkonuşmaya

başladı:“Beyefendi,burayasizezararvermekiçin

gelmedik.Amaişinheryerdedurdurulmasıgerek.”

Deneulinonuaçıkçaahmakyerinekoydu.“Ocağımdaişidurdurarakbanaiyilik

yapacağınızımısanıyorsunuz?Silahıçekipbenisırtımdanvurmanızdanbirfarkıyokbunun...Evet,adamlarımaşağıdaveyukarıçıkmayacaklar,yadaöncecesedimiçiğnemenizgerekecek!”

Busertçıkışbiruğultuyayolaçtı.MaheutehditlersavuraraksaldırmayaçalışanLevaque’ızaptetmekzorundakaldı,ÉtiennedevrimcieylemlerininmeşruiyetikonusundaDeneulin’iiknaetmekiçindildöküpduruyordu.AmaDeneulinkarşılıkolarak,çalışmahakkınıönesürmekteydi.Zatenböylesaçmasapankonulardatartışmayacağını,kendiocağındakendibildiğigibidavranacağınısöylüyordu.Pişmanlıkduyduğutekşey,buçapulcusürüsünüdağıtmakiçinoradabirkaçjandarmabulundurmayışıydı.

“Tamamıylabenimhatam,başımagelenihakettimben.Sizingibiadamlarancakzorbalıktananlar.Hükümetdeaynıhatayıyaparaksizitavizlerlekandıracağınısanıyor.Elinizesilahgeçirmeyegörün,hükümetialaşağıedersinizsiz,bütünderdinizdebuzaten.”

Étiennesinirdentitriyor,amahâlâkendisinitutuyordu.Sesinialçalttı.

“Beyefendi,sizdenişçilerinizinyukarıçıkmasıiçintalimatvermeniziricaediyorum.Arkadaşlarımıntepkilerininönünegeçemeyebilirim.Birfelaketiönleyebilirsiniz.”

“Hayır,gidinbaşımdan!Sizitanıyormuyum?Benimişletmemdeçalışmıyorsunuz,benimletartışacakhiçbirşeyinizolamaz...Ancakeşkıyalarbuşekildeyolkesiptehditlersavururlar.”

ŞimdibağırışçağırışlarDeneulin’insesinibastırıyor,özelliklekadınlaronahakaretleryağdırıyorlardı.Oisegrevcilerekafatutmayadevamediyor,dediğimdedikkişiliğiyleiçindekileriolduğugibiboşaltarakrahatladığınıhissediyordu.Nasılolsavarınıyoğunu

yitireceğinegöre,yararsızyaltaklanmalarıödlekliksayıyordu.Amakalabalıkgiderekartıyordu,şimdidensayılarıneredeysebeşyüzübulanişçilerkapıyadoğrusaldırdılar;Deneulinezilmeküzereykenbaşçavuşonusertçegeriyeçekti.

“Lütfenyapmayınefendim!..Birkatliamyaşanacak.İnsanlarınbirhiçuğrunaölmelerineyeyararki?”

Deneulinçırpınarakdireniyordu,kalabalığadoğrusonbirkezhaykırdı.

“Haydutsürüsü,tekrareskigücümüzekavuştuğumuzdagününüzügöreceksiniz!”

AdamlarıDeneulin’içekipgötürdüler;çıkankargaşalıktaönsıralardabulunanlarmerdivenedoğrusürüklendiler,korkuluklaryıkıldı.Kadınlarciyakciyakbağırıyor,erkeklerikışkırtarakönedoğruitiyorlardı.Kilitliolmayankapıkolaycaaçıldı.Amamerdivenlerçokdardı,izdihamyaşanıyordu,engeridekiişgalcilerdiğergirişlerikullanmayıakıletmeseler,içerigirmeleriçokuzunzamanalacaktı.Baraka,ayıklamahangarı,kazan

dairesi,hertarafinsanlarladoluptaştı.Beşdakikaiçindebütünocağıelegeçirmişler,üçkatıdaişgaletmişlerdi;kendilerinedirenenbupatronakarşıkazandıklarızaferincoşkusuylaçılgıncayumruksallıyor,avazavazbağırıyorlardı.

KorkuyakapılanMaheu,saldırıyageçenilkgrubunarasınadalmayaçalışarakÉtienne’eseslendi:

“Adamıöldürmeyekalkmasınlarda!”Étiennedezatenotarafakoşuyordu,

Deneulin’inçavuşlarınodasınasığındığınıanlayıncayanıtverdi:

“Eee?Kabahatbizimmioluryani?Adamkaçığınteki!”

Aslındaçokendişelivebuöfkepatlamasınaayakuyduramayacakkadardasakindi.Üstelik,kalabalığındizginlerinielindenkaçırdığını,kendisinindahaöncedüşünmüşolduğugibihalkıniradesidoğrultusundasoğukkanlılıklahareketetmeyipkudurgancadavrandıklarınıgörünceönderlikgururuincinmişti.Boşyereonlarısükûnetedavetediyor,gereksizşiddet

eylemleriyledüşmanlarınınelinekozvermemelerigerektiğinihaykırıyordu.

“Kazanlara!”diyebağırıyorduYanıkKadın.“Ateşlerisöndürelim.”

ElinegeçirdiğieğeyihançergibisallayanLevaque,korkunçbirhaykırışlakalabalığınuğultusunubastırdı:

“Halatlarıkeselim!Halatlarıkeselim!”Çokgeçmedenhepsiaynısözüyineliyordu;

sadece,afallamışolanÉtienneveMaheukarşıçıkıyor,hengâmeninortasındadildöküpsessizliğisağlamayaçalışıyorlardı.Sonundagençadamsesiniduyurabildi:

“Amaarkadaşlar,aşağıdainsanlarvar!”Curcunagiderekartıyor,herkafadanbir

sesçıkıyordu.“Neyapalım!İnmemelerigerekiyordu!..

Oholsunhainlere!..Evetya,oradakalsınlar!..Hemmerdivenlervar!”

Merdivenleridüşünererekişiiyiceinadabindirdiklerinde,Étienneboyuneğmesigerektiğinianladı.Dahabüyükbirfelaketinmeydanagelmesindenkorkarakmakine

dairesinekoştu;kuyununüzerindekihalatlarkesilince,aşağıdüşüpkorkunçağırlıklarıylaasansörleriezebilirdi,hiçdeğilsebunuönlemekiçinasansörleriyukarıçekmekistiyordu.Makinistvebirkaçgündüzişçisiortadankaybolmuşlardı;Levaqueveikiarkadaşıdişliçarkınbulunduğudemirçatıyatırmanırlarken,Étiennehareketkolunayapışıpçekti.Asansörlersürgülerinehenüzoturmuşlardıki,çelikhalatlarıkesmekteolaneğeninkeskinsesiduyuldu.Ortalığabüyükbirsessizlikçökmüştü,eğeninçıkardığısestümocağıdolduruyorduadeta.Herkesbaşınıkaldırmış,heyecaniçindebakıyor,busesekulakkabartıyordu.İlksıradaduranMaheuiçininvahşibirsevinçledolduğunuhissetti;sankieğenindişleri,birdahainmekzorundakalmayacaklarıbusefaletçukurlarındanbirininhalatlarınıkeserekonlarıçilelihayatlarındankurtaracaktı.

OsıradaYanıkKadın,barakanınmerdivenlerindegözdenkaybolurkenavazavazbağırıyordu:

“Kazanlara!Kazanlara!Ateşlerisöndürelim!”

Kadınlarpeşindengidiyorlardı.Maheude,tıpkıarkadaşlarınısağduyuyadavetedenkocasıgibi,etrafıkırıpdökmelerineengelolmakiçinotarafakoşturdu.İçlerindeensakinlerioydu,haklarınıkimseyezararvermedensavunabileceklerineinanıyordu.Kazandairesinegirdiğinde,kadınlarikiateşçiyiçoktandışarıatmışlardı;elinebüyükbirkürekgeçirmişolanYanıkKadınocaklardanbirininönüneçömelmiş,akkorhalindekikömürlerihırslatuğlakaplıdöşemeyeboşaltıyor,kömürlersiyahbirdumançıkararakoradayanmayadevamediyordu.Beşjeneratörüçalıştıranonocakvardı.Çokgeçmedendiğerkadınlardaişegiriştiler,LevaqueKadınküreğineikieliyleyapışmış,Mouquettealevalmasındiyeeteğinikalçalarınakadarsıvamıştı;hepsininsuratıbucehennemalevlerininyansımasıylakıpkırmızıkesilmiş,kanteriçinde,saçbaşdarmadağınık.uğraşıpduruyorlardı.Döşemeninüzerindekikömür

yığınıyükseliyor,kızgınsıcaklıkyüzündengenişkazandairesinintavanındaçatlaklarmeydanageliyordu.

“Yeterartık!”diyehaykırdıMaheude.“Yangınçıkacak.”

“İyiya!”diyekarşılıkverdiYanıkKadın.“Eğrisidoğrusunavarır...Ahlanetolasıcalar!Kocamınölümünüonlaraödeteceğimisöylemiştim!”

Osırada,Jeanlin’intizsesiduyuldu.“Dikkatedin!Ateşlerisöndürüyorum!

Buharıolduğugibisalacağım!”İçeriilkgirenlerdenbiriolanJeanlin,

kalabalığakarışmış,ortalıkbirbirinegirincekeyiftendörtköşeolaraknasılbirkötülükyapabileceğinidüşünmeyebaşlamıştı;sonundaaklınabuharısalmakiçinboşaltmamusluklarınıaçmakgelmişti.Buharbirpatlamaşiddetiylefışkırırken,beşkazankulaklarısağıredengökgürültüsügibibirıslıklaboşalıverdi.Buhardangözgözügörmezolmuş,zemindeyanmayadevamedenkömürlersönmeyeyüztutmuş,kadınlarkukla

gibikesikkesikhareketedengölgeleredönüşmüşlerdi.Beyazbuharburgaçlarıngerisinde,sadecegalerinintepesineçıkmışolançocukseçilmekteydi,halindençokmemnungörünüyordu,bukasırgayıyaratmışolmanınsevinciyleağzıkulaklarındaydı.

Bukarmaşayaklaşıkonbeşdakikasürdü.Tamamensönmeleriiçinkömüryığınlarınınüzerinebirkaçkovasudökmüşler,böyleceyangınihtimaliniortadankaldırmışlardı.Amakalabalığınöfkesiyatışacağıyerdeiyicekabarıyordu.Erkeklerçekiçlerikapmış,kadınlardaellerinebirerdemirçubukgeçirmiş,aşağıiniyorlardı;jeneratörlerikırmaktan,makineleriparçalamaktan,ocağıyerlebiretmektensözediyorlardı.

DurumuhaberalanÉtienne,Maheuilebirlikteolayyerinekoştu.Obileintikamtaşkınlığınakapılıpkendinikaybetmeyebaşlamıştı.Yinedemücadeleyieldenbırakmıyor;artıkhalatlarınkesildiğini,ateşlerinsöndüğünü,kazanlarınboşaldığını,yaniçalışmanınmümkünolmadığınısöyleyerek

sakinolmalarıiçinyalvarıyordu.Amakimsenindinlediğiyoktu,birkezdahaonuezipgeçeceklerdi;tamosıradadışarıda,merdivenbacasınaaçılanalçakkapınınönündeyuhalamasesleriyükseldi.

“Kahrolsunhainler!..Rezilödleklersizi!..Hepinizkahrolun!”

Kuyudakiişçileryukarıçıkmayabaşlamışlardı.Gözlerigünışığındankamaşanilkçıkanlar,öylecedurupgözlerinikırpıştırıyorlardı.Ardından,peşpeşedirenişçiişçilerinönündengeçtiler,anayolaulaşıpkaçmayaçalışıyorlardı.

“Kahrolsunalçaklar!Kahrolsunsahtekardeşler!”

Grevcilerinhepsiorayakoşmuştu.Üçdakikageçmeden,binalardakimsekalmadı;BeşyüzMontsouluişçiikisırahalindedizilerek,aşağıinenVandamelıhainleriaralarındangeçmeyezorluyorlardı.Paçavrayıandırangiysileri,çamurdankapkaraolmuşsuratıylamerdiveninbaşındabelirenherişçiyuhalamalara,çirkinşakalaramaruzkalıyordu:

Şunabakın,birkarışboyuvar,göttenbacağınteki!ŞurdakininburnunuVolkan’dakişıllıklaryemiş!Yaşunanedemeli,gözündekiçapaklarlaonkatedralinmumihtiyacıkarşılanır!Şukıçıdümdüzolanabakın,fasulyesırığımübarek!Yuvarlanayuvarlanayukarıçıkan,memelerikarnına,karnıkıçınasarkmıştostoparlakbirvagonsürücükızçılgıncakahkahalarayolaçtı.Onaelatmayaçalışıyorlar,alaylarındozukaçıyor,giderekacımasızlaşıyordu,neredeysekuyudançıkanlarasilletokatgirişeceklerdi;ozavallılariseheraninebilecekolandarbeyigözucuylakollayarakhakaretlerisineyeçekiyor,tirtirtitreyereksessizcegrevcilerinönündengeçiyor,nihayetocaksınırlarıdışınaçıkabildiklerindekurtulmanınsevinciylehızlıbirkoşututturuyorlardı.

“Vaycanına,içerdekaçkişiymişlerböyle?”dediÉtienne.

Çıkanlarınardıarkasıkesilmediğiiçinhayretediyor,çalışanlarınaçlıkkorkusuylayadaçavuşlarıntehdidiyleaşağıinenüçbeş

işçidenibaretolmadıklarınıdüşününceöfkeleniyordu.Demekormandakendisineyalansöylenmişti!NeredeyseJean-Bart’ıntamamıkuyuyainmişti.AmaChaval’inkapıeşiğindedikildiğinigörüncekendinitutamayıpüzerineyürüdü.

“Lanetolasıca!Bizeverdiğinbuluşmasözübumuydu?”

Küfürleryağmayabaşladı,haininüzerineçullanmakisteyenleritişipkakışıyorlardı.Nasılolurdu?Dahabirgünöncekendilerineyeminetmişti,oysaşimdidiğerleriylebirliktekuyudançıkıyordu.Herkesledalgageçiyorduanlaşılan!

“Tutunşunu!Kuyuyaatalım!Kuyuyaatalım!”

KorkudansapsarıkesilenChaval,kekeleyerekbahanelerbulmayaçalışıyordu.AmakalabalığınöfkesiÉtienne’edebulaşmıştı,gözüdönmüşbirhaldeChaval’inlafınıkesti.

“Bizimleolmayıkendinistemiştin;mademöyle,olbakalım...Yürüseneöküzherif!”

BaşkabirbağırtıÉtienne’insesinibastırdı.

ŞimdidekapıdaCatherinegörünmüştü,parlakgüneşışığıgözlerinikamaştırmış,kendisinibuvahşilerinortasındabuluverincekorkuyakapılmıştı.Yüzikimerdivenitırmandıktansonrabacaklarıtutmazolmuş,avuçlarıkaniçindekalmıştı,soluksoluğaydı;onugörenMaheudeelinikaldırıpüzerineatıldı.

“Senikaltakseni,demeksendeaşağıindinha!..Annenburadaaçlıktangeberirken,senopezevenginiçinonaihanetediyorsunha!”

Maheuonunkolunututuptokatatmasınıengelledi.Amaodakızınıtartaklıyor,tıpkıkarısıgibiodakızıpköpürüyordu,ikisidekendilerinikaybederekherkestençokhaykırmayabaşlamışlardı.

Catherine’igörmekÉtienne’iiyiceçiledençıkarmıştı.

“Hadiyürüyünarkadaşlar!Diğerocaklaragidiyoruz!Sendebizimlegeliyorsunpisdomuz!”deyipduruyordu.

Chavalbarakadanpabuçlarınıalıp,yünkazağınıdonmuşomuzlarınaatacakzamanıancakbuldu.Hepsionuitipkakıyor,

ortalarındankoşmayazorluyorlardı.PaniğekapılanCatherinedepabuçlarınıayağınageçirip,soğuklarbaşladığındanberiüzerindençıkarmadığıeskierkekceketinindüğmeleriniilikledivesevgilisininpeşindenkoşmayabaşladı,Chaval’inyanındanayrılmakistemiyordu,onuöldüreceklerineinanmıştı.

Jean-Bartikidakikaiçindeboşalmıştı.Jeanlinelinebirtoplanmaborusugeçirmiş,sankibirsığırsürüsünütoplamayaçalışırgibiboğukseslerçıkararaküflüyordu.Yanık,LevaqueKadın,Mouquettevediğerkadınlarrahatkoşabilmekiçineteklerinitoplamışlardı;Levaqueelindekibaltayıbandoşefininçubuğugibisallıyordu.Dörtbiryandankendilerinekatılanişçilerlebirliktesayılarıbineyaklaşmıştı,birkezdahataşkınbirselgibiyollaradökülmüş,düzensizbirşekildeilerliyorlardı.

Çıkışyoluçokdarolduğuiçintahtaperdeleriyıkıpgeçtiler.

“Ocaklara!Kahrolsunhainler!Çalışmayason!”

Jean-Bartanidenderinbirsessizliğegömüldü.Ocaktanebirses,nebirnefesvardı.Deneulinçavuşlarınodasındançıktı,birelişaretiylekendisiniizlemeleriniengelleyerektekbaşınamadenidolaşmayabaşladı.Yüzüsolgunolsadakendisisakindi.Öncekuyununönündedurdu,başınıyukarıkaldırarakkesilmişhalatlarabaktı:Çelikuçlarişeyaramazhaldeöylecesallanıyordu,eğeninsürtündüğüyerler,siyahyağlekelerininortasındapırılpırılparlayanaçıkyaralargibiydi.Ardından,makinedairesineçıktı,felçolmuşdevasabiruzvuneklemyerigibihareketsizdurankolabaktı,soğumuşmetaledokunduğundabirölüyedeğmişgibiürperdi.Sonrakazandairesineindi,kapaklarıardınadekaçık,suyladolu,sönmüşocaklarınönündeağırağıryürüdü,jeneratörlereayağınınucuylavurdu,kofbirtıngırtıçıktı.Evet,işibitmiş,mahvolmuştu!Halatlarıonarıp,kazanlarıyenidenyaksabileçalışacakişçiyineredenbulacaktı?Grevonbeşgündahasürecekolsaiflasıkaçınılmazdı.Bukesinleşmişfelaketkarşısında,Montsoulu

haydutlarakinduymuyorduartık,bununyüzlerceyılöncesinedayananortakbirhatanınsonucuolduğunu,buişteherkesinsuçubulunduğunuhissediyordu.Onlarınvahşiolduklarındanşüphesiyoktuamabuvahşilerokumayazmabilmiyor,açlıktankırılıyorlardı.

IV

İşçiler,solgunkışgüneşininaltında,dondanbembeyazkesilmişdüzovadailerlemeyedevamediyor,yollardanpancartarlalarınadoğrutaşıyorlardı.

Étienne,Fourche-aux-Boeufs’tenitibarendizginlerielegeçirmişti.Yürümeyearavermedenemirleryağdırıyor,yürüyüşdüzeninisağlıyordu.EnöndenkoşanJeanlinborusuylavahşibirhavatutturmuştu.Kadınlardaenönsıralardaydı,bazılarınınellerindesopalarvardı,Maheudevaatedilmişadaletülkesiniarargibivahşigözleriniuzaklaradikmişti;Yanık,LevaqueKadınveMouquetteoyırtıkpırtıkgiysilerininaltındabacaklarınıhiçkırmadandümdüzileriuzatıyor,savaşagidenaskerlergibiraprapyürüyorlardı.Eğerbirterslikolurdakarşıkarşıyagelirlerse,jandarmalarınkadınlaravurmayacesaretedipetmeyeceklerinigöreceklerdi.Erkeklerbirsürükarmaşasıiçindevegittikçegenişleyenbir

kuyrukhalindekadınlarıngerisindenyürüyorlardı,kimisininelindedemirçubuklarvardı,keskinağzıgüneştepırılpırılyananbaltasıylaLevaquehepsininiçindesivrilmekteydi.KalabalığınortalarındabulunanÉtiennekendiönündenyürümeyezorladığıChaval’dengözünüayırmıyor;onunarkasındangelenMaheuise,karamsarbirifadeyleikidebirdeCatherine’ebakıyordu,gençkızerkeklerinarasındakitekkadındı,sevgilisinebirkötülükyapmasınlardiyeonunyanındayürümektediretiyordu.Başıaçıkolanlarınsaçlarırüzgârdadağılıyor;Jeanlin’inborusundançıkanvahşiezgiyekapılıpsürüklenenbaşıboşbirsürünündörnalagidişiniaklagetirenpabuçtakırtılarıdışındabirsesişitilmiyordu.

Amabirdenyenibirhaykırışyükseldi:“Ekmekistiyoruz!Ekmek!Ekmek!”Öğlenolmuş,altıhaftadanberisürengrevin

yarattığıaçlık,açıkhavadakibukoşuylakendisiniiyicehissettirmeyebaşlamıştı.Sabahyedikleribirikilokmakuruekmeği,

Mouquette’ingetirdiğibirkaçkestaneyiçoktanhazmetmişlerdi;midelerzilçalıyor,hainlereduyulanöfkeyebirdebuacıekleniyordu.

“Ocaklara!Çalışmayason!Ekmekistiyoruz!”

MahalledekendipayıolanekmeğiyememişolanÉtiennemidesindekatlanılmazbirkazıntıhissediyordu.Budurumdanyakınmıyor,amaarasırainsiyakiolarakmatarasınıağzınagötürüpbiryudumardıçlikörüiçiyordu;öyleçoküşüyordukiişinsonunakadardayanabilmekiçinbunaihtiyacıolduğunainanıyordu.Çokgeçmedenyanaklarıyanmayabaşlamış,gözleriçakmakçakmakolmuştu.Yinedeaklıbaşındaydı,gereksizzararlarıönlemekistiyordu.

Joiselleyolunageldiklerinde,patronunaduyduğuöfkeyüzündenaralarınakatılmışolanVandamelıbirkazmacıarkadaşlarınısağadoğruyönlendirmekiçinbağırmayabaşladı:

“HadiGaston-Marie’ye!Pompayıdurduralım!Jean-Bartsularaltındakalıpyokolsun!”

Étienne’in,suyuçekecekolanpompayadokunmamalarıiçinyalvarıpkarşıçıkmasınarağmenkalabalıkyönünüdeğiştirmiştibile.Galerilerikullanılmazhalegetirmekleellerinenegeçecekti?Duyduğuhıncarağmenişçiyüreğibunaisyanediyordu.Maheudeöfkelerinibirmakinedençıkarmayıdoğrubulmuyordu.AmahâlâintikamçığlıklarıatankazmacınınsesinibastırmakiçinÉtienne’indahayüksekseslehaykırmasıgerekti:

“Yürüyün,Mirou’yagidelim!Bazıhainleroradahâlâçalışıyorlar!Mirou’ya!Mirou’ya!”

Vebirelhareketiylekalabalığısoldakiyolayöneltti.Jeanlinyinebaştarafageçmiş,borusunudahagüçlüöttürüyordu.Madencilerarasındabüyükbirdalgalanmayaşandı.Gaston-Marieşimdilikkurtulmuştu.

Uçsuzbucaksızovada,Mirou’yakadarolandörtkilometrelikmesafeyineredeysekoşarakyarımsaattekatetmişlerdi.Kanalbucivardaovayıuzunbirbuzşeridigibiikiyeayırıyordu.Tıpkıaçıkdenizdeolduğugibiufkadoğruuzanarakgözdenkaybolanbudümdüz

tekdüzeliğibozantekşey,kıyılardakiyapraksızağaçlardı;buağaçlar,buztutmuşdallarıyla,devasaşamdanlarıandırıyorlardı.ZemindekihafifyükseltilerMontsouveMarchiennes’igözlerdensaklıyor,uçsuzbucaksızçıplakovaönlerindeuzanıpgidiyordu.

Madenocağınavardıklarında,kendilerinikarşılamaküzerebirçavuşunayıklamahangarındakibirasmaköprününüzerindebeklediğinigördüler.HepsiMontsouluçavuşlarınenkıdemlisiolanQuandieuBaba’yıiyitanıyorlardı;saçısakalıbembeyazolmuşyetmişyaşlarındabirihtiyardı,madencilerarasındagerçekbirsağlıkmucizesiydi.

“Burayanehaltetmeyegeldiniz,serserilersizi?”diyehaykırdı.

Kalabalıkdurdu.Bubirpatrondeğil,birarkadaştı;buyaşlıişçiyeduyduklarısaygıellerinikollarınıbağlıyordu.

“Aşağıdaçalışanlarvar,”dediÉtienne.“Onlarıyukarıçıkart.”

“Evet,çalışanlarvar,”dediQuandieuBaba,“yetmiş,yetmişbeşkişikadarlar,diğerleri

sizdenkorktu,lanetherifler!..Amasizeşunusöyleyeyimki,birtanesibileişibırakmayacak,aksitakdirdekarşınızdabenibulursunuz!”

Kalabalıktanbağırışçağırışlaryükseldi,erkeklerarkadanitiyorlardı,kadınlarönedoğruilerlediler.Hemenköprüdenaşağıinençavuşşimdikapıyıtutuyordu.

Bununüzerine,Maheuarayagirdi:“Bakdostum,bubizimendoğalhakkımız,

arkadaşlarıbizedestekolmayazorlamazsakgrevinasılgenelleştiririz?”

İhtiyarbiransessizkaldı.Aslında,dayanışmakonusundakicehaletikazmacınınkindenfarksızdeğildi.Sonundakarşılıkverdi:

“Tamam,hakkınız;birşeydemiyorum.Amabenyalnızcatalimatlarauyarım...Buradatekbaşımayım.İşçilersaateüçekadarçalışmaküzerekuyuyaindilervesaatüçekadardaoradakalacaklar!”

Sonsözleriyuhalamalararasındaboğulupgitti.Kalabalıktakileryumruklarınısallayarakgözdağıveriyorlardı,kadınlarbilesuratına

doğruavazavazbağırıyorlar,ihtiyaradamonlarınsıcaknefesiniyüzündehissediyordu.Amakargibibeyazsaçıvesakalıylabaşınıdiktutuyor,geriadımatmıyordu;Gösterdiğicesaretsesinindahadagürçıkmasınısağlıyordu,gürültüpatırtıyarağmensesiniaçıkseçikduyurabildi:

“Şunuiyibilinkiburadangeçemezsiniz!..Busözlerimgüneşinbiziaydınlattığınekadargerçekseokadargerçek,halatlarıkesmenizeizinvermekyerineölmeyitercihederim...Dahafazlabanadoğrugelmeyin,yoksagözünüzünönündekendimikuyuyaatarım!”

Kalabalıktabirdalgalanmaoldu,işçilerafallayarakgeriçekildiler.İhtiyardevamediyordu:

“Aranızdabunuanlamayacakkadarahmakolanvarmı?..Bendesizingibiişçiyim.Burayagözkulakolmamsöylendibana,bendeoluyorum.”

Yarımasırgeçirdiğikuyununkasvetlikaranlığındagözlerininferisönen,görevinitambiraskeridisiplinleyerinegetiren,esneklikten

yoksun,darkafalıQuandieuBaba’nınzekâsıbundanöteyegitmiyordu.Arkadaşlarıonaheyecanlabakıyordu;söylediğibütünbusözler,buaskerceitaat,tehlikekarşısındakardeşçeyardımlaşmaduygusuvetevekkülonlarahiçyabancıgelmiyordu.İhtiyarkalabalıktakilerinhâlâbocaladığınısanarakbirdahatekrarladı:

“Gözünüzünönündekendimikuyuyaatarım!”

Kalabalıktabüyükbirkaynaşmaoldu.Hepsiarkasınıdönmüş,tarlalarınortasındaalabildiğineuzanansağdakiyoldayenidenkoşmayabaşlamışlardı.Yinehaykırıyorlardı:

“Madeleine’eyürüyün!Crèvecoeur’e!Çalışmayason!Ekmekistiyoruz!Ekmek!”

Amakalabalıkyürüyüşcoşkusunakapılmışken,ortataraflardabiritişkakışyaşandı.Söylendiğinegöre,Chavaldurumdanistifadeederekkaçmayaçalışmıştı.Étienneonunkolunayapışmış,birhainlikplanlıyorsakemiklerinikıracağınısöyleyerektehditediyordu.Chavalçırpınıyor,öfkeylekarşı

çıkıyordu:“Nedirbuya?Özgürdeğilmiyimyoksa?..

Birsaattenberidonuyorum,yıkanmamgerek.Bırakşukolumu!”

Gerçektende,terlekarışarakderisineyapışankömürtozlarıcanınıyakıyor,yünkazağıonusoğuktankorumayayetmiyordu.

“Yürübakalım,yoksayıkanmakneymişgörürsün,”diyeyanıtladıÉtienne.“Kanisterizdiyeçığırtkanlıkyapmadanöncedüşünecektin.”

Hâlâkoşuyorlardı,ÉtienneyorgunluğaiyidayananCatherine’edöndü.Kızcağızıeskierkekceketiveçamurlupantolonuiçindeböyleperişanbirhaldetirtirtitrerkengörmekonuüzüyordu.Yorgunluktanölmüşolmalıydı,yinedekoşmayadevamediyordu.

“Sengidebilirsin,”dedisonunda.Catherineduymazlıktangeldi.

Étienne’inkilerlekarşılaşangözlerindeyalnızcabiranlıkbirsitemparıltısıbelirmişti.Koşusunaaravermedi.Nedenerkeğiniyalnızbırakmasınıistiyorduki?Chaval’inhiçdenazikolmadığı

doğruydu,hattabazenkendisinidövüyorduda.Amanedeolsaonunerkeğiydi,onasahipolanilkerkekti;binkişininbirdenonunüstüneçullanmasınaçoköfkeleniyordu.Sevgisindenolmasadagururundandolayıonusavunacaktı.

“Basgit,hadi!”dedibukezMaheudahasertbirsestonuyla.

Babasındangelenbuemirbiraniçinyavaşlamasınayolaçtı.Titriyor,gözleridoluyordu.Derken,korkusunarağmenhızlanıpeskiyerinialdı.Bununüzerineonukendihalinebıraktılar.

Joiselleyolunugeçengrevciler,birsüreCronyolunutakipettiktensonraCougny’yeyöneldiler.Butarafta,fabrikabacalarıufukçizgisinikapatıyor,genişvetozlupencereleriylekerestedepoları,tuğlaatölyeleriyolboyuncasıralanıyordu.Artardaikimahallenin,YüzSeksenlerveYetmişYedilermahallelerininbasıkevlerininönündengeçtiler;borusesini,birağızdanbağıranişçileriduyanaileler,erkeği,kadını,çocuğuyladışarıfırlamış,arkadaşlarınakatılarakkoşmayabaşlamıştı.

Madeleine’inönünegeldiklerindesayılarıbinbeşyüzübulmuştu.Yolyumuşakbireğimleaşağıiniyordu,homurdanangrevcikalabalığı,madenocağınınavlusunadoluşmadanönce,moloztepeciğininetrafındandolaşmakzorundakaldı.

Osıradasaathenüzikibileolmamıştı.Amagrevcileringeldiğinihaberalanmadençavuşlarıişçilerierkendenyukarıyaçıkarmıştı;grevcilerorayavardıklarındakuyudançıkıştamamlanmaküzereydi,sonakalanyirmikadarişçideasansörlerdençıktı.Hemenkaçmayabaşladılar,grevcilertaşatarakonlarıkovalıyorlardı.İçlerindenikisinisilletokatdövdüler,birininseceketininkoluyırtıldı.Buinsanavımadenteçhizatınınkurtulmasınısağladı;nehalatlara,nedekazanlaraeluzatıldı.Şimdidenuzaklaşmayabaşlayankalabalık,komşumadenocağınayönelmişti.

Bumadenocağının,yaniCrèvecoeur’ünMadeleine’euzaklığıolsaolsabeşyüzmetreydi.Direnişçileroradadatamçıkışzamanınadenkgeldiler.Kadınlarvagonsürücü

kızlardanbirinibirgüzelpatakladılar,kızcağızınpantolonuyırtıldıvekıçıortayaçıktı,bunugörenerkeklergülmeyebaşladılar.Çıraklartokatlandı,heryanlarımoraran,ağızlarıburunlarıkaniçindekalankazmacılarkaçmayabaşladılar.Vegiderekartanbukıyıcılığın,hepsinizıvanadançıkaranbueskiintikamçılgınlığınınortasında,hainlerinölümünüisteyençığlıklaryükseliyor;emeklerininkarşılığınıalamamanın,açlıktanzilçalanmidelerindoğurduğukiniyiceaçığaçıkıyordu.Halatlarıkesmeyebaşladılar,amaeğeyeterincekeskindeğildi,buişçokzamanalacakgibiydi;büyükbirsusamışlıkiçindeileriye,hepdahaileriyegitmeyeçalışankalabalığınisebekleyeceksabrıyoktu.Kazandairesindemusluklardanbirinikırdılar;ocaklarabocaedilenkovalarcasudemirızgaralarıçatlatmıştı.

Dışarıda,Saint-Thomas’yayürümektensözediliyordu.Endisiplinliocakolduğuiçingrevoradaetkisinigösterememiştihenüz,yediyüzeyakınişçikuyuyainmişolmalıydı;budurum

herkesiçiledençıkarıyordu,onlarameydansavaşınaçıkargibisopalarlasaldıracaklarvekiminayaktakalacağınıgöreceklerdi.Amaortalıkta,sabahdalgageçtiklerijandarmalarınSaint-Thomas’taolduğusöylentisidolaşıyordu.Busöylentiyikiminçıkardığınıkimsebilmiyordu.Amaiçlerinibirkorkusarmıştı,buyüzdenFeutry-Cantel’egitmeyekararverdiler.Yenibirçılgınlıknöbetinekapılarakkendilerinibirandayoldabuldular,pabuçtakırtılarıarasında,“Feutry-Cantel’e!Feutry-Cantel’e!”diyehaykırıyorlardı;oradadadörtyüzkadarhainolmalıydı,demekkendilerinibireğlencebekliyordu!Üçkilometreuzaklıktakimadenocağı,Scarpeyakınlarındakiküçükbirtepeninardındagizleniyordu.BeaugniesyolununötesindekiPlâtrièresyokuşunutırmanıyorlardıki,nerdengeldiğibelliolmayanbirses,süvarilerinFeutry-Cantel’deolabileceklerinisöyledi.Derken,süvarilerinoradaolduğusöylentisibirbaştanbirbaşabütünkalabalığayayıldı.Bununüzerineduraksayarakyavaşladılar,saatlerdirtabanteptikleri,

işsizlikleuyuklayanbuyöredegiderekbirpanikhavasıesmeyebaşlamıştı.Nedenhâlâaskerlerlekarşılaşmamışlardı?Böylerahatçaatkoşturmalarınaizinverilmesikafalarınıkarıştırıyor,direnişinheransertçebastırılabileceğinidüşünerektedirginoluyorlardı.

Kiminverdiğibelliolmayanyenibirtalimatlabaşkabirocağayöneldiler.

“Victoire’a!Victoire’a!”Victoire’dasüvarivejandarmayokmuydu

peki?Bunukimsebilmiyordu.Hepsirahatlamışgörünüyorlardı.GerisingeriyedönerekBeaumonttarafınadoğruindiler.YenidenJoiselleyolunaçıkmakiçintarlalarınarasındangeçtiler.Tahtaperdeleriyıkarakdemiryoluengeliniaştılar.ŞimdiMontsou’yayaklaşıyorlardı,arazidekihafiftümseklergiderekkayboluyor,pancartarlalarıdeniziMarchiennes’inkapkaraevlerinedoğrualabildiğinegenişliyordu.

Bukezönlerindebeşkilometrelikbiryolvardı.Öylebüyükbirçoşkuyakapılmışlardıki

müthişyorgunluğu,yarabereiçindekiayaklarınınacısınıhissetmiyorlardıbile.Kalabalıkgiderekbüyüyor,mahallelerdengeçerkenyeniişçilerinkatılmasıylasayılarıartıyordu.MagacheKöprüsüüzerindenkanalıgeçipVictoire’ınönünegeldiklerindeikibinkişiyibulmuşlardı.Amasaatüçolmuş,işçilerçoktanpaydosetmiş,kuyudatekbiradambilekalmamıştı.Hayalkırıklıklarınıboşatehditlersavurarakaçığavurdular;tekyapabildikleri,işidevralmayagelentesviyeişçilerinikırıktuğlaparçalarıylakarşılamakoldu.Tesviyecilertabanakuvvetkaçtılar,bomboşmadenşimdionlaraaitti.Silletokatgirişecekleribirhainbulamadıklarından,öfkelerinieşyalardançıkarmayabaşladılar.İçlerindeyavaşyavaşbüyümüşolanozehirlinefretçıbanışimdipatlıyordu.Yıllarboyuncaçektikleriaçlıkyakıpyıkmak,yoketmekiçinduyulanbüyükbiristeğedönüşmüştü.

Étiennebirhangarınarkasında,ikitekerleklibiryükarabasınakömürdolduranişçilergördü.

“Defolupgidin!”diyehaykırdı.“Buradantekbirkömürparçasıbileçıkmayacak!”

Biremriyle,yüzkadargrevcikoşupgeldiler;yükleyicilerkaçacakzamanıancakbulabilmişlerdi.Birkaçkişiatlarınkoşumlarınıçözdü,sağrılarınaşaplağıyiyenhayvanlarürkerekkaçtılar;bazıgrevcilerisedevirdikleriarabanınoklarınıkırıyorlardı.

Levaque,asmaköprüleriyıkmakiçin,baltasınıhırslaköprüayaklarınaindiriyordu.Ayaklarınhakkındangelemeyeceğinianlayınca,aklınayüklemehangarınıbaştanbaşakatedenraylarısökmekgeldi.Çokgeçmeden,grevcilerintamamıbuişekoyulmuştu.Maheuelinegeçirdiğidemirçubuğubirkaldıraçgibikullanarak,dökmedemirdenyastıklarısöktü.Busırada,kadınlarıpeşinetakanYanıkKadınlambahaneyedalmış,havadauçuşansopalarzeminilambakırıklarıiçindebırakmıştı.Maheude’üngözüdönmüştü,indirdiğidarbelerinşiddeti,LevaqueKadın’ınkilerdengerikalmıyordu.Hepsininüstübaşıyağabulanmıştı.EllerinieteğinesilenMouquette

böyleyağiçindekalmışolmasınagülüyordu.Jeanlin,sırfşakaolsundiye,birlambayağıkızınensesindenaşağıbocaetmişti.

Amabuintikamkarındoyurmuyordu.Midelergiderekdahafazlaguruldamaktaydı.Enbüyükyakıntılarıacıbirçığlığadönüşerektümhengâmeyibastırdı:

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”Victoire’daeskibirmadençavuşubir

kantinişletiyordu.Adamkorkmuşolmalıydıkidükkânınıöylecebırakmıştı.Kadınlargerigelip,erkeklerderaylarısöktüktensonra,hepbirliktekantinesaldırdılar;kepenklerçabucakkırıldı.İçerdehiçekmekyoktu,sadeceikiparçaçiğetvebirçuvalpatatesvardı.Amasağısoludidikdidikederkenellişişekadarardıçlikörübuldular;içkilerkumunemdiğibirsudamlasıgibianındayokoluverdi.

Étienneboşalanmatarasınıdoldurabilmişti.Açlığınetkisiyleiçkiyavaşyavaşbaşınavuruyor,kötübirsarhoşluğunpençesinedüşüyordu;gözlerikançanağınadönmüştü,solgundudaklarınınarasındangörünendişleri

birkurdundişleriniandırıyordu.Aniden,buhengâmeninortasındaChaval’intüymüşolduğunufarketti.Küfrübastı;sağasolakoşturanişçiler,istiflenmişkerestelerinarkasınaCatherine’lebirliktegizlenmişolankaçağıyakalayıpyakapaçagetirdiler.

“Pisherifseni,başınaişaçılmasındankorkuyorsundemek!”diyehaykırdıÉtienne.“Ormandayken,pompalarıdurdurmakiçinmakinistleringrevegitmesiniisteyensendin;şimdidebizeoyunoynamayakalkıyorsunha!..Tamamozaman,lanetolasıca!Gaston-Marie’yegeridönüyoruz,pompayıkendiellerinlekırmanıistiyorum.Evet,alçakherif!Pompayısenkıracaksın!”

İyicesarhoşolmuştu,birkaçsaatöncekırılmaktankendisininkurtardığıpompanınüzerineşimdiadamsalıyordu.

“Gaston-Marie’ye!Gaston-Marie’ye!”Hepsisevinççığlıklarıylaileriatıldı.İki

işçininomuzlarındantutup,tartaklayaraksürüklediğiChavalhâlâyıkanmasınaizinvermeleriniistiyordu.

“Defolupgitsenesen!”diyebağırdıMaheu,yinekendileriylebirliktekoşmayabaşlayanCatherine’e.

Catherinebukezaldırmadıbile,babasınakızgınbirbakışyönelttiktensonrakoşmayadevametti.

Kafileyenidendüzovadailerlemeyebaşladı.Uzundümdüzyollardan,sürekligenişleyentarlalardangeçerekgeridönüyorlardı.Saatdörtolmuştu,ufkadoğrualçalangüneşelinikolunuöfkeiçindesallayanbuinsanlarınupuzungölgelerinidonmuştoprağadüşürüyordu.

Montsou’yauğramayıp,dahayukarıdangeçerekJoiselleyolunaçıktılar.Fource-aux-BoeufsdönemecinidolaşıpyoluuzatmamakiçinPiolaine’induvarlarınındibindengeçtiler.Grégoirelarazönceçıkmışlardı,notereuğradıktansonra,Cécile’ialmakiçinHennebeaularagidecek,akşamyemeğinideoradayiyeceklerdi.Malikâne,ikitarafııhlamurağaçlarıylakaplııssızgirişyolu,kışmevsimininçırılçıplakbıraktığısebzevemeyve

bahçeleriyleuykuyadalmışgibiydi.Kapalıpencereleriiçerdekisıcağınetkisiylebuğulanmışolanevdehiçbirhareketyoktu;birhuzurvesadelikduygusuverenbuderinsessizlik,sıcakyataklarıvezenginsofralarıylaevsahiplerinindinginvemutluyaşamtarzınıyansıtırgibiydi.

Parmaklıklardaniçeriyeterstersbakangrevciler,güvenlikönlemiolarakşişekırıklarıyerleştirilmişduvarındibindengeçerek,hiçdurmadanyollarınadevamettiler.Haykırıştekrarbaşladı:

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”Buçığlıklarayalnızca,ayaklarıüzerinde

dikilipdişlerinigöstererekvahşicehavlayan,Danimarkacinsikızıltüylüikiiriköpekkarşılıkverdi.Kapalıbirkepenginardındasadeceikihizmetçivardı;haykırışlarınetkisiylekorkudanteriçindekalıpsapsarıkesilenaşçıkadınMélanieveodahizmetçisiHonorinebuvahşileringeçişiniizliyorlardı.Yanpencerecamınınatılanbirtaşlakırılmasıüzerineöleceklerinisanıpdizüstüyereçöktüler.Bu,

Jeanlin’inküçükbirşakasıydı:Birparçaiplebirsapanyapmış,geçerkenGrégoirelaraküçükbirselamgöndermişti.Tekrarborusunuçalmayabaşlamıştıbile,işçikalabalığıuzaktagözdenkayboluyor,haykırışlargiderekzayıflıyordu:

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”Giderekdahadakalabalıklaşıyorlardı;

yuvarlandıkçagücüartanbirçığgibiönüneneçıkarsaezipgeçen,herşeyikırıpdökenöfkeligrevcilerinsayısıGaston-Marie’yegelindiğindeikibinbeşyüzügeçmişti.Birsaatönceburayauğrayanjandarmalar,köylülerinyanıltıcıbilgivermesiüzerineSaint-Thomastarafınagitmişler;telaştan,madenocağınagözkulakolacakbirkaçnöbetçibırakmayıbileakıledememişlerdi.Onbeşdakikayakalmadanateşlersöndürülüp,kazanlarboşaltılmış,binalaristilaedilerekherşeykırılıpdökülmüştü.Amagözleriniözelliklepompayadikmişlerdi.Buharınboşalıppompanındurmasıonlarayeterligelmemiş,öldürmekistediklericanlıbirinsangibiüzerinesaldırmışlardı.

“İlkdarbeyisenindireceksin!”dedi,Chaval’inelinebirçekiçtutuşturanÉtienne.“Hadibakalım!Sendeherkeslebirlikteantiçmedinmi!”

Chavaltitriyor,gerigerigidiyordu;itişkakışarasındaelindekiçekiciyeredüşürdü,arkadaşlarıhiçbeklemedendemirçubuklarla,tuğlalarla,ellerinenegeçirirlerseonunlapompayasaldırdılar.Hattabazılarıüzerindesopakırıyorlardı.Somunlaryerindenfırlıyor,çelikvebakırparçalarkoparılanuzuvlargibisağasolasaçılıyordu.Sertçeindirilenbirkazmadarbesidökmedemirdengövdeyiparçaladı,sularfışkırmayabaşlayıpboşaldı;cançekişenbirinsanhırıltısıgibi,sonbirgurultuduyuldu.

Pompanınişibitmişti,grevcilerkendilerinidışarıdabuldular;deligibi,adetabirbirleriniçiğneyerek,Chaval’iyanındanayırmayanÉtienne’inarkasındatoplandılar.

“Haineölüm!Onukuyuyaatalım!Kuyuyaatalım!”

Betibenziatansefiladamkekeliyor,sabitfikredönüşmüşaptalcabirinatla,habire

yıkanmakistediğinisöylüyordu.“Demekbukadarrahatsızoluyorsun,”dedi

LevaqueKadın.“Alsanabanyoteknesi!”İleridepompadansızansularınoluşturduğu

birbirikintivardı.Üzerikalınbirbuztabakasıylakaplıydı,Chaval’iorayadoğruittiler,buzukırdıktansonra,başınıbudondurucusuyadaldırmayazorladılar.

“Hadi,sokbakalımbaşını!”diyetekrarlıyorduYanıkKadın.“Lanetolasıca!Sokmazsanbizsokarız,onagöre...Şimdidesuiçeceksin,evetevet!Tıpkısuratınıyalağadaldıranhayvanlargibi!”

Chaval,emeklerdurumdasuyuiçmekzorundakaldı.Hepsiacımasızcagülüyordu.Kadınınbirikulaklarınıçekti,birdiğeriyolunüzerindenaldığıbiravuçatpisliğinisuratınafırlattı.Eskikazağılimelimeolmuş,üzerindendökülüyordu.Chavalürkmüşhaldesağasolaçarpıyor,kaçmakiçindebelenipduruyordu.

Maheuonusuyaitmişti,Maheudeisetartaklayanlararasındaydı,ikisideeskihınçlarınıçıkarıyorlardı.Genellikleeski

sevgilileriyledostkalanMouquettebileonaöfkeleniyordu,beşparaetmezinbiriolduğunusöylüyor,pantolonunuindiriphâlâerkekolupolmadığınıgörelimdiyordu.

Étienneonususturdu.“Bukadarıyeter!Herkesinburnunu

sokmasınagerekyok...İstersenbuişiaramızdahalledelim.”

Yumruklarınısıkıyor,gözleribirkatilinkigibiöfkeyleparlıyordu;sarhoşluğubiröldürmeihtiyacınadönüşmekteydi.

“Hazırmısın?İkimizdenbirininölmesigerek...Şunabirbıçakverin,bendevar.”

YorgunluktantükenmişolanCatherinedehşetiçindeonabakıyordu.Kendisiylepaylaştığısırlarıhatırlıyordu,ayyaşanababasınınonualıştırdıklarıbuzehirüçüncükadehlebirlikteiçindeöldürmeisteğinicanlandırıyordu.Birdenbireyerindenfırladı,küçükelleriyledelikanlıyıtokatlayarak,öfkedenboğulanbirsesleyüzünehaykırdı:

“Alçak!Alçak!Alçak!..Buncaiğrençlikyetmedimi?Ayaktaduracakhalikalmamışken

onuöldürmekistiyorsun!”Anababasınavediğerlerinedoğrudöndü:“Hepinizalçaksınız!..Benideonunla

birlikteöldürünöyleyse.Onabirdahadokunursanız,parçalarımsizi.Pisalçaklar!”

Yediğidayakları,çektiğisıkıntılarıunutarakerkeğininönünesiperolmuş,onusavunuyordu;çünkükendisiyleyattığıiçinonaaitolduğunudüşünüyor,sevgilisinibuşekildeaşağılamalarınıkendisiiçinbirutançkabulediyordu.

KızınattığıtokatlaryüzündenÉtiennesapsarıkesilmişti.Azkalsınonutepeleyecekti.Sonraayılmayabaşlayanbirigibieliniyüzündegezdirip,derinsessizliğinortasındaChaval’eşöylededi:

“Doğrusöylüyor,bukadarıyeter...Hadi,basgit!”

Chavalhementabanlarıyağladı,Catherinedearkasındankoşmayabaşladı.Şaşırıpkalangrevcileryolundönemecindegözdenkaybolanakadaronlarıizlediler.İçlerindensadeceMaheude’ünmırıldandığıduyuldu:

“Hataettiniz,onusalmamalıydık.Mutlakabirkalleşlikyaparşimdi.”

Amaişçileryenidenyürüyüşegeçmişti.Saatbeşolmaküzereydi,ufuktakorgibikıpkızılbirrengebürünmüşolangüneşuçsuzbucaksızovayıyangınyerineçeviriyordu.Yanlarındangeçenbirseyyarsatıcı,süvarilerinCrèvecoeurtarafındaninmekteolduğunusöyledi.Bununüzerinegeriçekildiler,ağızdanağızabiremirdolaştı:

“Montsou’ya!İdarebinasına!..Ekmek!Ekmek!Ekmek!”

V

MösyöHennebeauçalışmaodasındakipencereninönünegeçmiş,karısınıöğleyemeğiiçinMarchiennes’egötürenarabanınardındanbakmıştı.ArabanınyanındaatsürenNégrel’ikısabirsüreizlemiş,ardındansakinceçalışmamasasınaoturmuştu.Ev,karısıveyeğenininvarlığıylacanlanmadığızamanboşgibigörünüyordu.Ogündearabacıkarısınıgezmeyegötürüyordu;yeniodahizmetçisiRosesaatbeşekadarizinliydi;evde,terliklerinisürüyesürüyeodalardadolaşanuşakHippolyteileşafaksöktüğündenberitencereleriylecebelleşenveevsahiplerininvereceğiakşamyemeğinihazırlamaklauğraşanaşçıkadınındışındakimsekalmamıştı.MösyöHennebeaububomboşevinsakinortamındarahatrahatçalışacağınıdüşünüyordu.

KimseyikabuletmemesikonusundatalimatalmışolmasınarağmenHippolyte,saatdokuzadoğru,yenihaberlergetirenDansaert’in

geldiğinibildirdi.Müdürbirgünönceormandayapılantoplantıyıancakozamanöğrendi;ayrıntılarokadarnettiki,Hennebeaubiryandanonudinlerken,biryandandaadamınPierronne’laolanaşkilişkisinidüşünüyordu;builişkiyibilmeyenyoktu,haftadaikiüçkezbaşçavuşunölçüyükaçırdığınıanlatanimzasızmektuplaralıyordu:BellikiPierronherşeyikarısınaanlatmıştı,buistihbarattaburamburamyastıkkokusuvardı.Fırsatıkaçırmayanmüdür,Dansaert’edurumdanhaberdarolduğunuimaedip,birrezaletçıkmamasıiçindahatemkinlidavranmasınıöğütlemekleyetindi.Kendiağzıylaverdiğibilgilerinyolaçtığıbusuçlamalarkarşısındaendişeyekapılanbaşçavuşinkârediyor,kekeleyereközürleruyduruyor,amaanidenkızarankocaburnuylakendinieleveriyordu.Yinede,bukadarucuzakurtulduğunasevinerekfazlaüstelemedi;çünkümüdür,namusunadüşkünheradamgibi,madenocağındagüzelkızlarlagönüleğlendirenbirişçiyeacımasızbirsertlikgösterirdi.Sonrayinegrevkonusunadöndüler,

ormandakibutoplantıyaygaracılarınkurugürültüsündenbaşkabirşeydeğildi,ortadaciddibirtehlikeyoktu.Sabahmahalleleridenetlemişolandevriyelerinkorkusuylagrevcilerbirkaçgünburunlarınıbiledışarıçıkaramazlardınasılolsa.

YinedeMösyöHennebeauyalnızkaldığında,valiyebirtelgrafçekmeyidüşündü.Amaortalığıboşunatelaşavereceğindenkorkarakbudüşüncesindenvazgeçti.Heryerdegrevinenfazlaonbeşgünsüreceğinisöylediği,hattayönetimkurulunadaaynışeyiyazacakkadarbasiretsizdavrandığıiçinkendinihâlâbağışlayamıyordu.Grevinikiayayakınbirsüredirdevametmesikarşısındaçokşaşırıyor,umutsuzluğakapılıyordu;hergeçengünitibarınınazaldığını,kariyerinintehlikeyegirdiğinidüşünüyor,yöneticileringözünegirebilmekiçinsesgetirecekbirbaşarıeldeetmesigerektiğineinanıyordu.Birçatışmaçıkmasıdurumundaneyapılmasıgerektiğiniyönetimkurulunasormuştu.Yanıtgecikmişti,öğledensonrakipostaylageleceğiniumuyordu.

Yöneticileruygungörürlerse,hementelgrafçekipocaklarıaskerîkuşatmaaltınaaldırmayıdüşünüyordu.Onagörebüyükçatışmalaryaşanacak,kandökülecek,ölenlerolacaktı.Herzamankikararlılığınarağmen,böylebirsorumlulukkarşısındabocalıyordu.

Saatonbirekadarsakinceçalıştı,birincikattabirodayıtemizleyenHippolyte’insüpürgesindengelenhafifbirsesdışında,evdetekbirgürültüyoktu.Sonra,peşpeşeikitelgrafaldı,ilkiJean-Bart’ınMontsoulugrevcilertarafındanbasıldığınıbildiriyor,ikincisiisehalatlarınkesildiğini,ocaklarınsöndürüldüğünü,hertarafıntahripedildiğiniyazıyordu.Hennebeaubudurumabiranlamveremedi.GrevcilerişletmeninocaklarıdururkennedenDeneulin’inocağınıtercihetmişlerdi?MeselaVandame’ınaltınıüstünegetirebilirlerdi,epeydirüzerindekafayorduğuzaferplanıolgunlaşmaktaydı.Öğlen,genişsalonda,terliklerininsesinibileişitmediğiuşağıngetirdiğiyemekleritekbaşınayedi.Buyalnızlıktakaygılarıdahadaartıyor,içinin

ürperdiğinihissediyordu;tamosıradakoşarakgelenbirmadençavuşudirenişçikalabalığınınMirou’yadoğruyürüdüğünühaberverdi.Hemenardından,kahvesinibitirmeküzereykengelenbirtelgraftanMadeleineveCrèvecoeur’ündetehlikealtındaolduğunuöğrendi.Ozamanşaşkınlığıhadsafhayaulaştı.Saatikidekipostayıbekliyordu.Hemenbirlikleringelmesiniistemelimiydiacaba?YoksaYönetimKurulu’ndantalimatgelenekadarhareketegeçmemesidahamıuygunolurdu?ÇalışmaodasınadönüpbirgünönceNégrel’denvaliyeyazmasınıricaettiğimektubuokumakistedi.Amamektububulamayınca,çoğunluklageceleriraporlaryazangençadamınodasındaolduğunudüşündü.Bellibirkararavaramadan,mektububulmakiçinhızlaNégrel’inodasınaçıktı.

MösyöHennebeauiçerigirdiğindeşaşırıpkaldı:Odatoplanmamıştı,Hippolyteunutmuşyadatembelliketmişolmalıydı.Bütüngecekapalıkalmışolanodaya,kalorifermusluğununaçıkunutulmasınedeniyledaha

daağırlaşmışnemlibirsıcaklıkhâkimdi;Burnunasoluktıkayankeskinbirkokugeldi,bunundoluolanküvettekiparfümlüsudangeldiğinisandı.Odadarmadağınıktı,giysilersağasolaatılmış,ıslakhavlulariskemlearkalıklarınagelişigüzelbırakılmıştı,yatakyapılmamış,sıyrılmışçarşafhalıyakadarsarkmıştı.OdadadalgıncagözgezdirenMösyöHennebeau,hemenardındanüzerikâğıtlarlakaplımasayayönelmiş,birtürlübulamadığımektubuarıyordu.Kâğıtlarıikikeztektekinceledi,bellikiburadayoktu.BuşaşkınPaul,mektubunereyetıkmışolabilirdiacaba?

HermobilyanınüzerindegözgezdirerekodanınortasınakadargelenMösyöHennebeau,açıkduranyatağıniçindepırılpırılparlayanbirşeygördü.Farkındaolmadanyaklaşıpeliniuzattı.Çarşafınkıvrımlarıarasındaaltınmuhafazalıküçükbirşişevardı.MadamHennebeau’nunyanındanhiçayırmadığıeterşişesinihementanıdı.AmaPaul’ünyatağındabuşişeninneişiolduğunuanlayamıyordu.Birdenbetibenzisoldu.Karısıburadayatmıştı.

“Affedersiniz,”diyemırıldandıHippolytekapınınaralığından,“beyefendininyukarıçıktığınıgördümde...”

İçerigirenuşakodanınhalinigörünceafalladı.

“AmanTanrım!Doğruya,odatoplanmamıştı!Rosedabütünişleriüstümeyıkıpgitti!”

MösyöHennebeauavucununiçinesakladığışişeyikırarcasınasıkıyordu.

“Neistiyorsunuz?”“Beyefendi,biridahageldi...

Crèvecoeur’dengeliyormuş,birmektupgetirmiş.”

“Tamam!Beniyalnızbırakın,söyleyinbeklesin.”

Karısıburadayatmıştı!Kapınınsürgüsünüçekipavucunuaçtı,etindekırmızıbirizbırakanşişeyebaktı.Birden,aylardırevindeyaşananbuiğrençilişkiyigörür,duyargibioldu.Eskikuşkularını,kapıönlerindeduyduğuhışırtıları,sessizevdeyankılanançıplakayakseslerinihatırlıyordu.Evet,yatmakiçinburaya

çıkankarısınıngürültüsüydübütünbunlar!”Biriskemleyeçöküp,karşısındakiyatağa

gözlerinidikti,kafasınabalyozyemişgibidakikalarcakalakaldı.Birgürültüylekendinegeldi,birisikapıyavuruyor,içerigirmeyeçalışıyordu.Uşağınsesinitanıdı.

“Beyefendi!..Aaa!Beyefendikapıyıkilitlemiş...”

“Yinenevar?”“Görünenokidurumacil,işçilerherşeyi

kırıpdöküyormuş.İkikişidahageldi.Ayrıcatelgraflardavar.”

“Benirahatbırakın,birazdangeleceğim!”Sabahodayıtoplamışolsa,şişeyi

Hippolyte’inbulacağınıdüşündükçekanıdonuyordu.Uşakzatenherşeyibiliyorolmalıydı,kimbilirkaçdefayatağıbuyasakilişkininsıcaklığıiçindebulmuş,karısınınyastıktakisaçtellerini,çarşaflarıkirletenoiğrençlekelerigörmüştü.İkidebirkapıyagelmesibuyüzdendi.Belkideefendilerininahlaksızlığındantahrikolarak,kulağınıkapıyadayayıpsesleridinlemişti.

MösyöHennebeauhiçkımıldamadanöyleceduruyordu.Hâlâyatağabakmaktaydı.Bukadınlaevlenişi,aralarındahemenbaşgösterenruhsalvetenseluyuşmazlık,kendisininruhubileduymadankarısınınbulduğusevgililer,hastabirkadınıniğrençzevklerinekatlanırcasınaonyılboyuncagözyumduğuosevgilisi,acıiçindegeçenbütünbuuzunyıllaryenidengözündecanlanıyordu.SonraMontsou’yagelişleri,onuiyileştireceğinedairbeslediğiçılgıncaumut,bitkinlikveuyuşuklukiçindegeçensürgünayları,karısınınihayetkendisineiadeedeceğineinandığıelikulağındakiyaşlılık...Derkenyeğenleriçıkagelmişti;karısının,artıkyüreğindeduygularayerolmadığını,sonsuzadekodefterikapattığınısöylediğiveannesiolmayasoyunduğuşuPaul...Kendisiise,hiçbirşeyinfarkındaolmayanahmakbirkocagibi,birçokerkeğinsahipolduğu,bubahtiyarlığıbirtekkendisindenesirgeyenbukadınatapıyordu.Başkalarındanartakalanıkendisinevermeyerazıolsa,ayaklarınakapanacakkadarutanç

vericibirtutkubesliyorduona!Oisebaşkalarındanartakalanıbuçocuğaveriyordu.

UzaktangelenbirzilsesiMösyöHennebeau’nunyüreğinihoplattı.Sesitanımıştı,verdiğitalimatagöre,postacıgeldiğindeçalmalarıgerekenzildibu.Ayağakalktı,bağıraçağıraküfretmeyebaşladı;boğazıyırtılıyor,amabirtürlükendisineengelolamıyordu.

“Ah!Vızgelirtırısgider!Netelgrafları,nedemektuplarıumurumda!”

Şimdiiçiniöfkekaplamıştı,buncapisliğiiçinegömüpüzerindeayaklarıylatepineceğibirçirkefçukuruarıyorduadeta.Bukadınorospununtekiydi,yakasıaçılmadıksözcüklerarıyor,zihnindecanlandırdığıkarısınabusözcüklerlesaldırıyordu.CécileilePaul’ünasılsakinbirtebessümlebaşgözetmeyeçalıştığıaklınagelincebüsbütünçiledençıktı.Demekbudinmeyenşehvetdüşkünlüğündetutkuya,kıskançlığabileyeryoktuha?Öyleysebukadınıngözündeyeğeni,sapkınbiroyuncaktan,erkekdüşkünlüğünütatminettiğibir

alışkanlıktan,yemeksonrasıyenenbirtatlıdanbaşkabirşeydeğildi.Hennebeauherkonudakarısınısuçluyor,yeğeninineredeysemasumgörüyordu;buşehvetuyanışıiçinde,yoldanaşırdığıhammeyveyiısırırgibidişleriniNégrel’egeçirmişti.Ailedesofrayı,yatağıvekadınıpaylaşmayarazıolacakkadarkibarvebecerikliyeğenlerolmasakimbilirkimeelatacak,nereyekadaralçalacaktı?

Kapıyaürkekürkekvuruldu,Hippolyteanahtardeliğindenhafifçeseslendi:

“Beyefendi,postacıgeldi...MösyöDansaertdegeridöndü,işçilerbirbirlerinegirmiş...”

“Lanetolsun!Geliyorum.”Onlaraneyapmalıydı?Marchiennes’den

döndüklerinde,artıkçatısınınaltındagörmekistemediğiiğrençhayvanlargibievdenkovmalımıydı?Elinebirsopaalıp,iğrençilişkilerininzehrinibaşkayereakıtmalarınımıhaykırmalıydı?Buodanınnemliılıklığınıağırlaştıranşey,onlarınbirbirinekarışansolukları,inleyişleriydi;genziniyakanokeskinkokukarısınıntenindenyayılanmiskin

kokusuydu,keskinkokularaolanaşırıdüşkünlüğüonunsapkınzevklerindenbirbaşkasıydı.Hâlâdoluolanleğenlerdeyüzentaslarda,giysilerindağınıklığında,mobilyalarda,günahabulanmışodanıntamamındayasakilişkininsıcakkokusunualıyor,varlığınısürdürenzinayıelletutulurbiçimdehissediyordu.Çaresizliğinverdiğiöfkeyleyatağayumruklarindirmeyebaşladı;bütüngecesürenaşkoyunlarındanbitkindüşmüşgibiyumruklarınınaltındakıpırtısızcadurannemlivekırışıkçarşafları,kaymışyorganıgördükçeiyideniyiyeçılgınadönüyor,ikibedeninizbıraktığıyerleriyırtıpparçalamakistercesinehababamsaldırıyordu.

Amabirdenbire,Hippolyte’intekraryukarıçıktığınıduyargibioldu.Utanarakdurdu.Soluksoluğakalmışbirhaldealnınıkuruladı,kalpçarpıntısınınyavaşlamasıiçinbirsürebekledi.Biraynanınönündekendinebaktığındayüzününtanınmayacakölçüdeallakbullakolduğunufarketti.Sarfettiğiolağanüstüçabasonucundayüzhatlarınınyavaşyavaş

yumuşadığınıgörüpaşağıindi.Aşağıda,Dansaertdışında,ayaktabekleyen

beşhabercivardı.Hepsidegrevcilerinocaklarayürüyüşüyleilgiligittikçedahaciddileşenhaberlergetirmişlerdi;başçavuş,QuandieuBaba’nınyiğitçetutumusayesindekurtulanMirou’daolupbitenleriuzunuzunanlattı.Hennebeuadinliyor,başınısallıyordu;amaanlatılanlarıduymuyordu,aklıyukarda,yatakodasındaydı.Sonundaönlemleralacağınısöyleyerekonlarıgönderdi.Yalnızkaldığındaçalışmamasasınaoturdu,başınıelleriarasınaalıpgözlerinikapayarakuyuklargibidurdu.Gelenmektuplarönündeduruyordu;beklediğimektubu,YönetimKurulu’nuncevabınıaramayakoyuldu,satırlaröncegözlerininönündeoynaşıptitreşti.Yinedesonunda,bubeylerinbirçatışmaistediklerinianladı:Gerçionaişleridahaiçindençıkılmazbirhalesokmamasınıöğütlüyorlardı,amabiryandanda,çıkacakbirkargaşaşiddetkullanılarakbastırılacağıiçingrevinçabucakkırılacağınıimaediyorlardı.OandanitibarenMösyö

Hennebeau’nuntereddütlerisonaermişti,LilleValiliği’ne,Douai’dekiaskerîbirliğe,Marchiennesjandarmasınatelgraflargönderdi.İçirahatlamıştı,artıktekyapacağışeykapanıpbeklemekti,hattadamlahastalığınayakalandığısöylentisinibileyaydı.Bütünöğledensonrayıkimseyikabuletmedençalışmaodasındakapanarakgeçirdi,yağmurgibiyağmayadevamedentelgraflarıvemektuplarıokumaklayetindi.Böylece,Madeleine’denCrèvecoeur’e,Crèvecoeur’denVictoire’a,Victoire’danGaston-Marie’yeyürüyengrevcileriuzaktanizlemişoldu.Biryandanda,yanlışyönlendirildikleriiçin,herseferinde,saldırıyauğrayanmadenlerinaksiistikametinegidenjandarmavesüvarilerinşaşkınadöndüğünedairhaberleralıyordu.Birbirleriniboğazlayabilir,herşeyiyakıpyıkabilirlerdi,Hennebeau’nunumurundabiledeğildi;başınıellerininarasınaalıpparmaklarıylagözlerinikapatmış,kendisiniboşevinderinsessizliğinebırakmıştı;arasırakulağınaçalınantekses,ocakbaşındaakşamyemeğinihazırlayanaşçı

kadınıntenceretavatıkırtılarıydı.Saatbeşolduğundaakşamınalacakaranlığı

odayaçökmeyebaşlamıştı;dirseklerinimasasındakikâğıtlarınüzerineyaslamış,hiçkıpırdamadandalgındalgınoturanMösyöHennebeaubirgürültüyleirkildi.Önceikialçağıngeridöndüklerinidüşündü.Amagürültügiderekartıyordu,pencereyeyaklaştığındakorkunçbirçığlıkyükseldi.

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”Voreux’nünsaldırıyauğrayacağınısanan

jandarmalarocağıkuşatmaküzerehızlaotarafagiderken,grevcilerMontsou’yuişgalediyorlardı.

İlkevlerinikikilometreuzağında,anayollaVandameyolununkesiştiğikavşağınbirazaşağısındaMadamHennebeauveküçükhanımlarkafileningeçişinetanıkolmuşlardı.Marchiennes’dekeyiflibirgüngeçirmiş,demirfabrikasımüdürününevindegüzelbiröğleyemeğiyemiş,öğledensonradaatölyeleriveyandakicamfabrikasınıgezmişlerdi;nihayetbugüzelkışgününündurugünbatımındageri

dönerlerken,yolunkenarındaküçükbirçiftlikgörenCécile’incanıbirbardaksütiçmekistedi.Bununüzerinehepbirliktearabadaninmişler,Négreldezarafetleatındanatlamıştı;bukibarinsanlarkarşısındaeliayağınadolaşanköylükadıntelaşiçindekoşturuyor,sütügetirmedenöncemasayabirörtüsermekistiyordu.AmaLucieveJeannesütünsağılmasınıgörmekistedikleriiçin,ellerindebardaklarlaberaberceahıragitmişler,samanlarabataçıkayürürkendeçokgülmüşlerdi,adetabirkıreğlencesindeydiler.

MadamHennebeaukibarveanaçbiredaylasütünüdudaklarınınucuylayudumlarken,dışarıdanhomurtuyuandırantuhafbirgürültününgelmesiyleirkildi.

“Budanesi?”Yolunhemenkenarındayeralanveaynı

zamandakuruotambarıolarakdakullanılanahırıngenişbirarabakapısıvardı.Gençhanımlarbaşlarınıuzatarakdışarıbaktıklarındasoltaraftakikapkarainsanselini,çığlıklaratarakVandameyolunagirenkalabalığı

görerekşaşırdılar.“Vaycanına!”diyemırıldandıdışarıçıkan

Négrel,“Yoksabizimyaygaracılarsonundaçiledenmiçıktılar?”

“Yinekömürişçileridir,”dediköylükadın.“İkincikezburadangeçiyorlar.İşlerkötüyegidiyorgaliba,bölgeyielegeçirdiler.”

Hersözcüğütartaraksöylüyor,yarattığıetkiyigörmekiçinyüzifadelerinigözlüyordu;hepsininkorktuğunu,bukarşılaşmayüzündenbüyükbirkaygıyakapıldıklarınıanlayıncasözünütelaşlasonlandırdı:

“Ahserserilerah!Serseriherifler!”ArabayabinipMotsou’yadönmekiçinçok

geçkaldıklarınıgörenNégrelarabacıya,arabayıhemençiftliğinavlusunasokmasınısöyledi;adamarabayıbirsundurmanınarkasınagizledi.Négrel,yularınıbiryanaşmanıntuttuğukendiatınıdabusundurmanınaltınabağladı.Geridöndüğünde,yengesinivegençkızlarıkorkudandeliyedönmüşhaldebuldu,kendievinesığınmalarınıönerenköylükadınınpeşindengitmeyehazırdılar.Négrelise,

bulunduklarıyerdedahagüvendeolacaklarınıdüşünüyordu,kimseonlarıaramakiçinbuahıragelmezdi.Amaahırınkapısıiyikapanmıyordu,çürümüştahtalarınarasıöyleaçıktıkibuyarıklardanyolgörülebiliyordu.

“Hadi,birazcesaret!”dediNégrel.“Postuöylekolaykolaydeldirmeyeceğiz.”

Buşakaendişelerinidahadaartırdı.Gürültülergiderekartıyor,amahenüzhiçbirşeygörünmüyordu;bomboşyolda,kasırgaöncesipatlakverenaniboralarabenzerbirfırtınarüzgârıesiyorduadeta.

“Hayırhayır,bakmakistemiyorum,”dedi,samanlarınarasınabüzülenCécile.

BukeyifligünüberbatedenbuinsanlaraöfkelenenMadamHennebeaubetibenziatmışhaldegerideduruyor,tiksintidolugözlerleterstersetrafınabakınıyordu;Jeanne’laLucieise,korkudantirtirtitreselerde,bugösteriyikaçırmamakiçingözlerinikapıdakiyarıklaradayamışlardı.

Gökgürlemesiniandıransesleryaklaşıyor,topraksarsılıyordu.BorusunuöttürenJeanlin

enöndekoşmaktaydı.“Parfümşişeleriniziçıkarın,ahalininter

kokusugelmeyebaşladı!”diyemırıldandıcumhuriyetçifikirlerinerağmenhanımlarınyanındaayaktakımıylaalayetmektenhoşlananNégrel.

Amabualaylısözlerbirkasırgayıandırangürültüpatırtıarasındayitipgitti.Önce,koşarkensaçıbaşıdağılmış,yırtıkpırtıkgiysilerininarasındançıplaktenlerigörünen,açlıktanölmeyemahkûmçocuklardoğurmaktançökmüşbedenleriyleçıplaklıklarıhiçbiretkiuyandırmayankadınlargöründü,sayılarıbinkadardı.Bazılarıkucaklarındataşıdıklarıbebekleriyukarıkaldırıyor,biryasveintikambayrağıgibisallıyorlardı.Göğüslerinıkadınsavaşçılargibişişirendahagençlerinellerindesopalarvardı;sondereceçirkinolanyaşlılarsa,öyleavazavazbağırıyorlardıkiboyundamarlarıpatlayacakmışgibiydi.Arkadanerkeklergöründü;çıraklar,kazmacılar,tamircilerdenoluşanikibinkişilikbuöfkelikalabalıktekbir

bütünhalindeilerliyordu,öylesineiçiçegeçmişlerdikirengisolmuşpantolonlarıvepaçavrayıandıranyünkazaklarıtoprakrengibirtekdüzeliktebütünleşerektektekayırtedilemezhalegelmişti.Gözleriçakmakçakmaktı,pabuçlarınkatılaşmıştopraktaçıkardığıtakırtılareşliğinde,sözlerianlaşılmazbiruğultuyadönüşenMarseillaise’isöylüyorlardı,alabildiğineaçılmışağızlarınınkapkaraboşluğudışındabirşeygörünmüyordu.Başlarınınüzerindehavayakaldırdıklarıdemirçubuklarınarasındakafileninbayrağıgibidimdikyükselenbalta,berrakgöğünaltındakeskinbirgiyotinbıçağınıandırıyordu.

“Nekorkunçyüzler!”diyemırıldandıMadamHennebeau.

“TekbirinibiletanıyorsamArapolayım!”diyesöylendidişlerininarasındanNégrel.“Buhaydutlardaneredençıktı?”

Gerçektende,içlerindekioöfkeye,ikiaydanberiçektikleriaçlıkvesefalete,madenocaklarıarasındaçılgıncakoşuşturmanın

yorgunluğudaeklenince,Montsoulumadencilerinsakinyüzlerivahşihayvanlarınkinedönmüştü.Osıradagüneşbatmaktaydı,kıpkırmızısonışınlarıovayıkanrengineboyuyordu.Yoldanbirkanseliakıyordusanki;kadınıerkeği,hayvankeserkenheryanıkanabulanmışkasaplargibikaniçindekoşmayadevamediyorlardı.

“Ah!Nemuhteşembirgörüntü!”dedileralçaksesle,buolağanüstüdehşettablosununetkisiylesanatçıruhlarıkabaranLucieveJeanne.

Yinedekorkuiçindeydiler,biryalağınkenarınayaslanmışolanMadamHennebeau’nunyanınadoğrugeriçekildiler.İyicekapanmayanbukapınınaralıktahtalarındaniçeribirgözatmalarınınkendilerinikatletmeleriiçinyeterliolacağınıdüşününceMadamHennebeau’nunkanıdonuyordu.GenelliklesondereceyüreklibirgençolanNégrelbiledenetleyemediğibirdehşete,bilinmezliğinyolaçtığıbirdehşetekapılmışvesapsarıkesilmişti.Samanların

arasındakiCécilehiçkımıldamıyordu.Diğerleriisegözlerinikaçırmakisteselerde,kendilerineengelolamayıpyolabakmayadevamediyorlardı.

Gözlerininönünde,buyüzyılsonununkanlıbirgecesindehepsinikaçınılmazbirbiçimdeortadankaldıracakolandevriminkıpkızılgörüntüsüvardı.Evet,birakşamzincirlerinikıran,dizginlerindenboşananhalkböyleceyollaradökülecekti;burjuvalarınkanınıselgibiakıtacak,kesikkellelerisokaklardagezdirecek,zenginlerinkasalarınaelkoyupaltınlarıetrafasaçacaktı.Kadınlaruluyacak,erkeklerısırıpparçalamakiçinkurtlarınkiniandıranağızlarınıaçacaklardı.Evet,aynıyırtıkpırtıkgiysiler,kabasabapabuçlarınıçıkardığıaynıtakırtılar,nefeslerileşgibikokan,kirpasiçindekiaynıkorkunçkalabalık,kabınasığmayanbarbarlarıntaşkınlığıylaeskidüzenisilipsüpüreceklerdi.Hertarafalevalacak,kentlerdetaştaşüstündekalmayacaktı;yoksullarınkadınlarasaldırıp,zenginmahzenleriniboşaltacağıobüyükşehvetveşölengecesininardından

ormanlardakivahşiyaşamageridönülecekti.Belkideyenibirdünyakurulanakadarnetekkuruşservet,nedetekbirsoylulukunvanıkalacaktı.Evet,yoldandoğalbirafetgibigeçenkalabalığınürkütücürüzgârınıyüzlerindehissediyorlardı.

YükselenhaykırışlarMarseillaise’ibastırdı:“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”LucieveJeanneneredeysebaygınlık

geçirecekolanMadamHennebeau’yasokuldular;Négreliseonlarasiperolmakistercesineönlerindeduruyordu.Yoksaeskidüzenbuakşammıçatırdamayabaşlıyordu?Osıradagördüklerişeyonlarıiyicesersemeçevirdi.Kafilegeçipgitmiş,geridekuyruğunsonundakiinsanlarkalmıştı,birdenMouquettegöründü.Oyalanarakyürüyor,bahçekapılarında,evlerinpencerelerindeburjuvaarıyordu;birburjuvagörüncede,suratınatüküremeyeceğiiçin,enbüyükhakaretolarakkabulettiğişeyiyapıyordu.Yinebirburjuvagörmüşolmalıydıkihemeneteğinisıyırıpöneeğildivegüneşinsonışıklarıaltındakocaman

çıplakkıçınıgösterdi.Bugörüntüdemüstehcenbirtarafyoktu,amayabanıllığıkimsedegülmeisteğiuyandırmıyordu.

Herşeygözdenkayboldu;yolunkıvrımlarıboyunca,canlırenklereboyanmışalacalıbulacalıbasıkevlerinarasındangeçenkalabalıkselgibiMontsou’yaakıyordu.Arabayıavludançıkardılar,amaarabacı,grevcileryolututmuşlarsa,hanımefendiyleküçükhanımlarıgidecekleriyeresağsalimulaştırmasorumluluğunugözealamıyordu.İşinkötüsübaşkabiryoldayoktu.

“Yinededönmemizgerek,akşamyemeğinebizibekliyorlar,”dedisiniriçinde,korkudandeliyedönmüşolanMadamHennebeau.“Bulanetişçileryinemisafiriminolduğubirgünüseçtiler.Geldebunlaraiyilikyap!”

LucieveJeanne,vahşilerinhâlâgeçmeyedevamettiklerinisananveonlarıgörmekistemediğinisöyleyerekçırpınanCécile’isamanlarınarasındançekipçıkarmayaçalışıyorlardı.Sonundahepbirliktearabayabindiler.AtınaatlayanNégrel’inaklına

Réquillart’ınarasokaklarındangitmefikrigeldi.“Ağırgidin,”dediarabacıya,“yolçokbozuk.

İlerdeişçigruplarıanayolaçıkmanızaengelolurlarsa,eskimadenocağınınarkasındadurursunuz,bizküçükbahçekapısındangeçipyürüyerekevedöneriz,sizdearabayıveatlarıbirhanınsundurmasınayadaistediğinizherhangibiryereçekersiniz.”

Yolaçıktılar.UzaktakikalabalıkselgibiMontsou’yaakıyordu.Jandarmavesüvarilerinikikezgeçtiğinigörenkasabasakinleripaniğekapılmışlardı.Ortalıktakorkunçsöylentilerdolaşıyor,burjuvalarınkarınlarınıdeşmektensözedenelleyazılmışbildirilerolduğusöyleniyordu;kimsebubildirilerigörmemişolsada,üzerindeyazılanlarkulaktankulağaaktarılıyordu.Özellikledeimzasızbirmektupalmışolannoterinevindekorkuhadsafhayaulaşmıştı;mektupta,mahzeninebirfıçıbarutgömüldüğü,eğerhalkınyanındayeralmayacakolursabufıçınınpatlatılacağıbildiriliyordu.

BumektupyüzündenziyaretleriuzayanGrégoire’larbukonuyutartışıyor,bununbir

şakacınınişiolmasıgerektiğinisöylüyorlardıkidirenişçilerinistilasıevdekileribüsbütündehşetedüşürdü.Grégoirelarsagülümsüyorlardı.Perdeyiaralayıpdışarıyabakıyor,hiçbirtehlikeninolmadığını,meseleninuzlaşmaylasonuçlanacağınainandıklarınısöylüyorlardı.Saatbeşegelmişti,hemenkarşıdabulunanHennebeaularınevinegitmekiçinsokağınboşalmasınıbekleyecekler,gezidençoktandönmüşolmasıgerekenCécile’lebirlikteoradaakşamyemeğinekalacaklardı.AmaMontsou’dahiçkimseonlarınbugüveninipaylaşırgibigörünmüyordu:İnsanlarçılgıncakoşuşturuyor,kapılarvepencerelersertçekapanıyordu.Yolundiğeryanında,dükkânınınkepenklerinidemirçubuklarlatakviyeedenMaigrat’yıgördüler,adamsapsarıkesilmişti,öylebirtitriyordukisomunlarıufaktefek,sıskakarısısıkmakzorundakalmıştı.

Kalabalıkmüdürünkonağınınönündedurmuştu,yinehaykırışlarbaşladı:

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”MösyöHennebeaupencereninönünde

dikilmişdururken,camlarınatılantaşlarlakırılmasındankorkanHippolytekepenklerikapatmaküzereiçerigirdi.Zeminkattakipencereleridekapattı;ardındanbirincikataçıktı,sürgüleringıcırtısı,birbirkapanankepenklerintakırtısıduyuldu.Neyazıkkibodrumkattakimutfakpenceresininkepengiyoktu,tencereveetşişlerininaltındayananateşinkızıllığıtehlikelibirbiçimdecamayansıyordu.

MösyöHennebeauolaylarıdahaiyiizlemekiçinikincikataçıkıp,farkınavarmadanPaul’ünodasınagirmişti,soltaraftakalanbuodanınkonumudiğerlerininkindeniyiydi,işletmeninşantiyelerinevarıncayakadarbütünyolrahatçagörülüyordu.Kepenginarkasınageçip,kalabalığaüsttenbakmayabaşladı.Amatemizleniptoplanmıştuvaletmasasıvetertemizçarşaflarserilmişsoğukyatağıylabuodaonuyineetkisialtınaalmıştı.Öğledensonrakitümöfkesi,yalnızlığınınderinsessizliğindeyaşadığıoşiddetliçatışmaşimdibüyükbiryorgunluğadönüşüyordu.Kendisi

deşimdidenbuodagibisoğumuş,sabahkipisliklerdenarınmış,herzamankikibarlığınakavuşmuştu.Birrezaletçıkarmakneyeyarardı?Nedeğişmiştiki?Karısınınbirâşığıdahaolmuştu,tercihiniaileiçindenyapmasıdurumuolsaolsabirazcıkağırlaştırıyordu,amagörünüşükurtaracağıiçinböylesidahaiyibilesayılabilirdi.Girdiğikıskançlıktançılgınadöndüğünühatırlayıncakendisineacıyordu.Şuyatağayumruklarindirmesinedegülünçtü!Diğerlerinekatlandığıgibibunadakatlanabilirdi.Karısınakarşıduyduğuküçümsemebirazdahaartacaktı,hepsibu.Ağzınıniçizehirgibiydi,herşeyianlamsızbuluyor,varoluşunsonsuzacısınıhissediyor,kendisiniböyleiğrençbirdurumadüşürmesinerağmenhâlâbukadınıarzuladığıiçinutançduyuyordu.

Pencereninaltındakiçığlıklardahadaşiddetlenmişti.

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”“Ahmaklar!”dediMösyöHennebeausıkılı

dişlerininarasından.

Yüksekgelirindendolayıkendisinesövüpsaydıklarını,işçileraçlıktanölürkenenlezizyemeklerimideyeindirenşişgöbeklipisbirdomuzolduğunuhaykırdıklarınıduyuyordu.Kadınlarmutfağıgörmüşlerdi,nargibikızaransülüne,boşmidelerinindahafazlaguruldamasınanedenolanağırkokulusoslaraküfürleryağdırmayabaşladılar.Ah!Bualçakburjuvalaraöyleçokşampanyaiçirip,mantaryedireceklerdikisonundamideleripatlayacaktı!

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”“Ahmaklar!”diyetekrarladıMösyö

Hennebeau,“Sankibenmutlumuyum?”Hiçbirşeyanlamayanbuinsanlarakarşı

içindebiröfkekabarıyordu.Onlargibigamsızolmak,rahatçavepişmanlıkduymadansevişebilmekiçinmaaşınısevesevebuadamlarabağışlamayahazırdı.Keşkeonlarımasasınaoturtupsülünüafiyetleyedirseydidekendisiçitlerinarkasındakızlarıbecerip,onlarıdahaöncebecermişolanlarıhiçumursamasaydı!Birgünlüğünedeolsa

emrindekibusefillerdenbirininyerinegeçebilmek,cinselliğinirahatrahatyaşayabilmek,kabalığıdertetmedenkarısınatokadıbasabilmek,komşukadınlarlagönüleğlendirebilmekiçineğitiminden,refahından,şatafatlıhayatından,müdürlüğünsağladığıgüçtensevesevevazgeçebilirdi.Açlıktanölmeye,bomboşmidesinegirensancılarlakıvranmaya,başdönmeleriiçindesersemsepelekgezmeyerazıydı,belkideböyleceçektiğibüyükacılardankurtulabilirdi.Ah!Hayvanlargibiyaşamayı,malmülksahibiolmamayı,ençirkin,enpasaklıvagonsürücükızlabuğdaytarlalarındadüşüpkalkmayıvebununlayetinebilmeyinasıldaisterdi!

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”Birandatepesiattıvehaykırmaktaolan

kalabalığadoğruöfkeylebağırdı:“Ekmekmiş!Ahmaklarsizi,sadeceekmek

yetermisanıyorsunuz!”Kendisiyemekyiyorduamaçektiğiacıları

hafifletmiyordubu.Altüstolmuşailedüzeni,kederledoluyaşamıbirölümhıçkırığıgibi

boğazındadüğümleniyordu.Sofradaekmekolduğundaherşeyyolundagitmiyordu.Budünyadakimutluluğunservetinpaylaşılmasınabağlıolduğunuhangibudalailerisürüyordu?Buboşhayallerpeşindekidevrimcilerbudüzeniyıkıpbirbaşkasınıkurabilirlerdi,amaherkesepayınıvererekinsanlığanemutlulukkatabilir,nedeacısınıhafifletebilirlerdi.Hattayeryüzündekibahtsızlığıdahadaartıracaklardı;içgüdülerinirahatçatatminetmelerineengelolunup,doyurulmamıştutkularınacısıylabaşbaşabırakıldıklarında,köpeklerevarıncayakadarbütüncanlılariniminiminleyecekti.Hayır,eniyisihiçvarolmamak,yadaolunacaksa,budünyadabirağaç,birtaş,hattaüzerinebasılsadaezilipzedelenmeyecekbirkumtanesiolarakyeralmaktı.

VeşiddetlenenıstırabıiçindeMösyöHennebeau’nungözleridoldu,sımsıcakgözyaşlarıyanaklarındanaşağısüzüldü.Sokağaakşamınalacakaranlığıçöktüğünde,konağınöncephesinetaşlaryağmayabaşladı.MösyöHennebeauartıkbuaçinsanlarakızmıyor,

sadeceyüreğindekanayanyaranınöfkesiylegözyaşlarıarasındamırıldanmayadevamediyordu:

“Ahmaklar!Ahmaklar!”Amaboşmidelerinçığlığıağırbastı,herşeyi

önünekatıpsürükleyenkasırgamisalimüthişbiruğultuyükseldi:

“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”

VI

Catherine’intokatlarıylakendinegelenÉtiennearkadaşlarınınbaşındaduruyordu.AmaonlarıkısıkbirsesleMontsou’yayönlendirirken,içindenyükselensağduyununsesionuşaşırtıyor,tümbunlarınneişeyarayacağınısoruyordu.Olaylarınböylegelişmesiniistememişti;soğukkanlıdavranıpbirfelaketyaşanmasınıönlemekamacıylaJean-Bart’agittiğihalde,nasılolmuştudadurmadankabagücebaşvurmuş,gününsonundadaişimüdürünkonağınıkuşatmayakadarvardırabilmişti?

Yinede,“Durun!”diyebağıranoydu.Önceleriaklındansadece,işçilerinyerlebiretmektensözettiklerişantiyelerikorumakgeçiyordu.Amaşimdi,konağınöncephesineyağantaşlarıgördüğünde,dahabüyükfelaketleryaşanmadanbuşiddetihangimeşrukanalayönlendireceğinidüşünüyor,amaaklınabirfikirgelmiyordu.Çaresizlikiçindeyolun

ortasındatekbaşınadikilirken,sahibininaceleylekepenkleriniindiripsadecekapısınıaçıkbıraktığıTisonmeyhanesinineşiğindeduranbiradamınkendisineseslendiğiniduydu.

“Evet,benim...Dinlebak.”BuRasseneur’dü.NeredeysehepsiİkiYüz

Kırklarmahallesisakiniolankadınlıerkekliotuzkadarkişibumeyhaneyedoluşmuşlardı,sabahleyinevlerindençıkmayanbuinsanlar,akşamadoğrugrevcilerinyaklaştığınıduyuncahaberleriöğrenmeküzerekoşupgelmişlerdi.ZachariebirmasadakarısıPhilomène’leoturuyordu.Dahaötede,PierronvePierronne,arkalarınıdönmüş,yüzlerinisaklıyorlardı.Zatenkimseiçkiiçmiyordu,sadeceorayasığınmışlardı.

ÉtienneRasseneur’ütanıdı,oradanuzaklaşmaküzereyken,adamsözünüsürdürdü:

“Benigörmekkeyfinikaçırıyor,değilmi?..Sanasöylemiştim,gördüğüngibiişlerçığırındançıkmayabaşladı.Şimdiekmekisterizdiyebağırıpdurunbakalım,onlarsizekurşun

yedirecekler.”Étiennegeridönüpcevapverdi:“Canımıasılsıkan,bizhayatımızıortaya

koyarken,kollarınıkavuşturupbiziseyredenalçaklar.”

“Karşıdakieviyağmalamayımıdüşünüyorsun?”diyesorduRasseneur.

“Hepbirlikteölmepahasınadaolsa,sonunakadararkadaşlarımınyanındakalmayıdüşünüyorum.”

UmutsuzlukiçindekiÉtienne,ölmeyehazırbirhalde,yenidenkalabalığıniçinedaldı.Yolunüstündeüççocukkonağataşfırlatıyordu,onlarasıkıbirtekmesalladıktansonra,arkadaşlarınıdurdurmakiçin,camlarıkırmanınhiçbirşeyihalletmeyeceğinihaykırdı.

Jeanlin’inyanınagelenBébertveLydieondansapanınasılkullanacaklarınıöğreniyorlardı.Hangisininenbüyükzararıvereceğinedairiddiayagirereksıraylataşfırlatıyorlardı.BeceriksizbiratışyapanLydiekalabalığınarasındakibirkadınınbaşınıyarmıştı,ikioğlankatılakatılagülüyorlardı.

ArkalarındakibirsırayaoturmuşolanBonnemortveMouqueonlarıizlemekteydiler.Bonnemortödemleşişmişbacaklarınınüzerindeöylesinezorlukladuruyorduki,burayakadargüçbelagelmişti,onuburayahangimerakınsürüklediğibellideğildi,çünküağzındantekbirsözbilealınamayangünlerdekigibidonukbiryüzifadesivardı.

ArtıkkimseÉtienne’insözünekulakasmıyordu.Verdiğitalimatlararağmentaşlaryağmayadevamediyor,dizginlerinikendielleriyleçözdüğübuağırkanlıhayvanların,öfkedengözleridönüncenasıldayırtıcıbirsürüyedönüştüğünügörmekÉtienne’işaşkınlıkvekorkuyasürüklüyordu.KızışmasıaylaralanoağırvedurgunFlamankanıhareketegeçmiştibirkere;takihayvanvahşetedoyanakadarhiçbirşeydinlemez,korkunçbiracımasızlıklasaldırırdı.Güneydeise,insanlarçabucakparlaramaöfkelerisamanalevigibisönüverirdi.BaltasınıelindenalmakiçinLevaque’laitişmekzorundakaldı,ikielleriylebirdentaşatanMaheulerinasıl

zaptedeceğinibilemiyordu.Ençokdakadınlarkorkutuyordugözünü;ölümcülbiröfkeylegaleyanagelmişolanLevaqueKadın,Mouquettevediğerleridişlerini,tırnaklarınıgöstererek,sıskabedeniylehepsinehükmedenYanıkKadın’ınkışkırtmasıylakuduzköpeklergibiuluyorlardı.

Amabirdenortalıkdurulurgibioldu,bubiranlıkşaşkınlıkÉtienne’inyalvarıpyakarmalarınınbeceremediğişeyiyapmış,sükûnetibirazdaolsasağlamıştı.Budurulmanınnedeni,noterdenizinisteyerekmüdürünkarşıdakikonağınageçmeküzeredışarıçıkanGrégoirelardı;oldukçasakindiler,buolayınbirasırdırtevekkülleriylekendilerinibesleyenyiğitmadenişçilerininbirşakasıolduğunaokadarinanırbirhallerivardıki,şaşıranişçilergökteninmişçesinekarşılarınaçıkıverenbuyaşlıbeylehanımefendiyiyaralamakorkusuylagerçektendetaşatmayıkesmişlerdi.Karıkocanınbahçeyegiripbasamaklısekiyiçıkmasınavezilebastıktansonraepeybirsüresürgülükapınınaçılmasını

beklemesineizinvermişlerdi.Osırada,MontsouluolduğuiçinhepsinitektektanıdığıöfkeliişçileregülümseyerekgeçenodahizmetçisiRosedakonağageridönüyordu.YumruklarindirerekHippolyte’inkapıyıaralamasınısağlayandaooldu.Grégoirelariçerigirergirmeztaşyağmuruyenidenbaşladı.Şaşkınlığınıüzerindenatankalabalıkşimdidahaşiddetlihaykırıyordu:

“Kahrolsunburjuvalar!Yaşasıntoplumsaladalet!”

BumaceradanhoşlanmışgibigörünenRose,konağınholündegülmeyedevamediyor,biryandandadehşetiçindekiuşağaşöylediyordu:

“Onlarıtanırım,kötüinsanlardeğildirler.”MösyöGrégoireşapkasınıdüzgünceastı.

MadamGrégoire’akalınyünmantosunuçıkarmasıiçinyardımederkenodalafakarıştı:

“Elbetteöyle,içlerindehiçkötülükyoktur.Birazbağırıpçağırdıktansonra,gidipyemeklerinidahabüyükbiriştahlayiyecekler.”

OsıradaMösyöHennebeauikincikattaniniyordu.Olanbitenigörmüş,herzamanki

soğukvekibartavırlarıylakonuklarınıkarşılamayahazırlanıyordu.Onuhırpalamışolangözyaşlarını,birtekyüzününsolgunluğuelevermekteydi.İçindekierkekyatışmış,şimdigöreviniyerinegetirmeyekararlı,düzgünyöneticininkimliğinebürünmüştüyeniden.

“Sanırım,haberinizvardır,hanımlarhâlâdönmedi.”

Grégoirelarıniçiniilkkezbirendişekapladı.Céciledönmemiştiha!Madencilerintaşkınşakalarıuzarsanasılgeridönecekti?

“Evinönündekikalabalığıdağıttırmayıdüşündüm,”diyeeklediMösyöHennebaeu,“amaneyazıkkiburadatekbaşımayımveuşağımıbuçapulcularıdağıtacakbironbaşıyladörteriçağırmasıiçinnereyegöndereceğimibilemiyorum.”

HâlâoradaduranRosecesaretedipsözegirdi:

“Ah!Beyefendi,onlarkötüinsanlardeğil.”Müdürbaşınısalladı,dışarıdakihengâme

gittikçeartıyor,evinduvarınaisabetedentaşlarıntokgürültüsüduyuluyordu.

“Onlarakızmıyorum,hattamazurgörüyorum,kötülükleriniistediğimizeinanmakiçininsanınonlarkadarahmakolmasıgerekir.Yinedesükûnetisağlamakbenimsorumluluğumda...Söylenenleregörejandarmalaryollarıtutmuş,amasabahtanberibirtekinibilegöremedim!”

LafınıyarıdakesipMadamGrégoire’ayolverdi.

“Ricaederim,hanımefendi,oradabeklemeyin,salonageçin.”

Amaöfkeylebodrumkattanyukarıçıkanaşçıkadınonlarıbirsüredahaholdealıkoydu.Akşamyemeğiiçinsorumlulukkabuledemeyeceğinisöyledi,Marchiennes’dekipastacıdansaatdörttegelmesigerekenböreklerhâlâortadayoktu.Belliki,buhaydutsürüsündenürkenpastacıyarıyoldandönmüştü.Belkidebörekleriadamınelindenzorlaalmışlardı.Ekmekisteyenüçbinsefilinelkoyduklarıbörekleribirfundalığınarkasındamideyeindirdiklerinigörürgibioluyordu.Herhalükârda,beyefendiyidurumdanhaberdar

etmişti,ayaklanmayüzündendoğrudürüstbirişçıkaramayacaksayemekhazırlığındanvazgeçmeyitercihederdi.

“Birazsabırlıolun,”dediMösyöHennebeau.“Dahazamanvar,pastacıherangelebilir.”

SalonunkapısınıaçarakMadamGrégoire’adoğrudöndüğüsırada,gitgideartankaranlıkyüzündenşimdiyekadarfarketmediğibiradamınholdekikanepedeoturduğunugörüpçokşaşırdı.

“Bakhele!Demeksizsiniz,Maigrat,neleroluyor?”

Maigratayağakalkmıştı,korkudanallakbullakolmuşsolgunvetombulyüzüortayaçıktı.Herzamankisükûnetindeneseryoktu;süklümpüklümbirtavırla,haydutlardükkânınasaldıracakolurlarsadiyemüdürdenyardımvekorumaistemeyegeldiğinisöyledi.

“Gördüğünüzgibibendetehditaltındayımveelimdehiçadamımyok,”diyekarşılıkverdiMösyöHennebeau.“Dükkânınızdakalıpmallarınızagözkulakolsaydınızdahaiyi

ederdiniz.”“Ha!Kepenkleridemirçubuklarlatakviye

ettim,hemkarımdaorada.”Müdürünsabrıtükenmişti,küçümsediğini

gizlemeyegerekduymadı.Hergündayakattığıosıskakadınnedegüvenilirbirbekçiydiya!

“Neticede,yapabileceğimbirşeyyok,kendinizikorumayabakın.Sizehemenevinizedönmenizitavsiyeederim,çünküduyduğunuzgibihâlâekmekisterizdiyebağırıyorlar.”

Gerçektende,bağırışçağırışlaryenidenbaşlamıştı,Maigrathaykırışlararasındakendiisminiduyargibioldu.Geridönmesimümkündeğildi,kendisinilinçedebilirlerdi.Öteyandan,dükkânınınyağmalanacağınıdüşündükçeallakbullakoluyordu.Yüzünükapınıncamlıkanadınayapıştırdı;teriçinde,tirtirtitreyerek,başınagelecekfelaketibeklemeyebaşladı,osıradaGrégoirelarsalonageçmeküzereydiler.

SakingörünenMösyöHennebeaukonuklarınınezaketleağırlamayaçalışıyordu.Amaonlardanoturmalarınıricaetmesiboşunaydı;kepenklerisıkısıkıyakapatılmış,

dahahavakararmadığıhaldeikilambaylaaydınlatılansalonda,dışardangelenherhaykırışlabirliktebirdehşethavasıesiyordu.Duvarkaplamalarınınyarattığıboğucuortamdakalabalığınöfkesi,sonunereyevaracağıbelliolmayankorkunçbirtehditgibi,dahadakaygıvericibirhalalıyordu.Yinedesohbetetmeyebaşladılar,sözdönüpdolaşıpbuakılalmazayaklanmayageliyordu.MösyöHennebeauişlerinbunoktayavaracağınıtahminedememişolmasınaşaşıyordu;ispiyonlarıdabirişeyaramamıştı,ençokda,işçilerüzerindekikötüetkisinibildiğiRasseneur’eöfkeleniyordu.Zatenjandarmalardayakındagelirdi,onubuşekildekaderineterketmeleriimkânsızdı.Grégoirelarisesadecekızlarınıdüşünüyorlardı:Zavallıcıknedeçabukpaniğekapılırdı!Belkide,tehlikekarşısındaarabaMarchiennes’egeridönmekzorundakalmıştı.Dışarıdangelenuğultununvekapalıkepenkleribirdavulgümbürtüsüyledöventaşlarınyarattığısinirbozukluğuiçindebironbeşdakikadahabeklediler.Budurum

artıkkatlanılmazbirhalalmıştı,MösyöHennebeaudışarıçıkıpbuyaygaracılarıkendieliyledağıtacağınıvegidiparabayıkarşılayacağınısöylediğisıradaHippolytehaykırarakiçerigirdi:

“Beyefendi!Beyefendi!Hanımefendiyiöldürüyorlar!”

ArabatehlikeligruplaryüzündenRéquillart’dakiarasokaktangeçemeyince,Négrelöncedendüşündüğüçözümebaşvurmayakararvermişti,konağakadarolanyüzmetrelikmesafeyiyayaolarakaşmaya,müştemilatlarınyanındakiküçükbahçekapısındangirmeyeçalışacaklardı:Nasılolsabahçıvankendileriniduyardı,yadakapıyıaçacakbirilerimutlakabulunurdu.Önceherşeyyolundagitmiş,amaMadamHennebeauveküçükhanımlarkapıyıvurduklarısırada,onlarınoradaolduğunuhaberalanişçikadınlarınarasokağadalmalarıylaişlerkarışmıştı.Négrelkimseninbirtürlüaçmadığıkapıyıomzuylakırmayaçalışmışamabaşaramamıştı.Kadınlargiderek

kalabalıklaşıyordu,ezilmektenkorkanNégrelumutsuzcabirkararaldı,yengesinivekızlarıönünekatıp,grevcilerinarasındangeçerekanakapıyaulaşacaktı.Amabugirişimitişkakışlaranedenoldu,avazavazbağıranbirgrupgeçmelerineizinvermiyor,onlarısıkıştırmayaçalışıyor;sağdansoldanakınakıngeleninsanlarda,henüzneolduğunuanlamadan,kavganınortasındasıkışıpkalmışbuşıkgiysilihanımlaraşaşkınlıklabakıyorlardı.Osıradakargaşaöylebirhalegeldiki,izahımümkünolmayançılgıncabirolaygerçekleşti.AnakapıyaulaşanLucieveJeanneodahizmetçisininaraladığıkapıdaniçerisüzülüvermişler,MadamHennebeaudaonlarınarkasındangirmeyibaşarmıştı;peşlerindenkendisiniiçeriatanNégrel,Cécile’inenöndengirdiğinisanarakkapıyısürgüledi.Amagençkızoradadeğildi,paniğekapılarakyolunuşaşırmışvesırtınıevedönerektehlikenintamortasınaatılmıştı.

Hemenardındanbirçığlıkyükseldi:“Yaşasıntoplumsaladalet!Kahrolsun

burjuvalar!”

Yüzünüörtentülyüzünden,bazılarıuzaktan,onuMadamHennebeausanmışlardı.Kimileriise,müdürünkarısınınbirarkadaşınabenzetmişti;sözkonusubuarkadaş,işçilerinnefretettiğibirfabrikatörüngençkarısıydı.Zaten,bu,çokdaönemlideğildi,üzerindekiipekelbisesi,kürkmantosu,şapkasındakibeyaztüyonlarıöfkelendirmeyeyetiyordu.Misgibiparfümkokuyordu,kolundabirsaatvardı,elinekömürdeğmemişmiskinkadınlarınkigibiteniyumuşacıktı.

“Beklehele!”diyehaykırdıYanıkKadın,“Odantellerikıçınasokalımdagörsen!”

“Bunlarıbizdençaldıklarıparalarlaalıyorlar,”dediLevaqueKadın.“Bizsoğuktandonarken,onlarkürkleriçindegeziyorlar...Şunuçırılçıplaksoyundadünyanınkaçbucakolduğunuöğrensin!”

BirandaMouquetteöneçıktı.“Evetevet,onukırbaçlamaklazım.”Kadınlarbuvahşirekabetiçindeağızlarına

gelenisöylüyorlardı,herbiripaçavralariçindekikollarınıuzatarakbuzenginkızın

giysisindenbirparçakopartmakistiyordu.Kuşkusuzkıçıbaşkalarınınkindendahagüzeldeğildi.Üstelikçoğu,busüslüpüslügiysileriniçindekokuşmuşhaldeydi.Buadaletsizlikfazlasıylauzamıştı,biriçetekliğinitemizletmekiçinellimetelikharcayanbukaltaklarınhepsiniişçikadınlargibigiyinmeyemecburedeceklerdi!

GözleridönmüşbukadınlarınortasındakalanCécile’inbacaklarıtutmuyor,tirtirtitreyerekhepaynışeylerisöylüyordu:

“Hanımlar,yalvarırım,banabirşeyyapmayın.”

Birdenboğukbirçığlıkattı:Buzkesmişikielboğazınasarılmıştı.KalabalığınitipkakmasıylagençkızihtiyarBonnemort’unyanınakadarsürüklenmiş,adamdaonunboğazınayapışıvermişti.Açlıktangözüdönmüş,uzunsürensefaletiylesersemlemişgibiydi,kimbilirnasılbirkindürtüsüyleyarımasırlıkitaatkârlığındanbirdenbiresıyrılıvermişti.Oncayıl,meydanagelengrizuvegöçükfelaketlerindekendinitehlikeye

atarakbirdüzinearkadaşınıkurtardıktansonra,bubembeyazgençkızboynununbüyüsünekapılarak,tasavvurbileedemeyeceğibirişekalkışıyor,adetabirihtiyacaboyuneğiyordu.Ogündilitutulduğuiçin,eskianılarınıkafasındaeviripçevirenyaşlıvesakatbirhayvangibiparmaklarınısıkıyordu.

“Hayır!Hayır!”diyehaykırıyordukadınlar,“Kıçınıaçın!kıçınıaçın!”

Konaktakilerolayıgörürgörmez,NégrelveMösyöHennebeau,Cécile’eyardımedebilmekiçin,cesurcakoşupkapıyıaçmışlardı.Amaşimdikalabalıkbahçeparmaklığınadoğruatıldığıiçindışarıçıkmakkolaydeğildi.Grevcilerleitişipkakışmayabaşladıklarısırada,Grégoirelardehşetiçindekapınınönündebelirdiler.

“İhtiyar,kızıbırak!Piolaineliküçükhanımbu!”diyebağırdıMaheudebüyükbabaya;kadınlardanbiriyüzündekitülüyırtıncaCécile’itanımıştı.

ÇocukdenecekyaştakibirkızayapılanbuçirkinmuameleyeöfkelenenÉtienneonu

kalabalığınelindenkurtarmayaçalışıyordu.Birdenaklınabirşeygeldi,Levaque’ınelindençekipaldığıbaltayıhavadasalladı.

“Maigrat’nındükkânınayürüyün!..Oradaekmekvar.Maigrat’nındükkânınıbaşınageçirelim!”

Vedükkânınkapısınavargücüyleilkbaltadarbesiniindirdi.Levaque,Maheuvediğerarkadaşlarıdaonuizlemişlerdi.Amakadınlarıngençkızıbırakmayaniyetleriyoktu.Cécile,Bonnemort’unparmaklarındankurtulupYanıkKadın’ınelinedüşmüştü.Jeanlin’inönayakolduğuLydieveBébertkızınkıçınıgörmekiçineteklerinarasındaemekleyerekilerliyorlardı.Kadınlargençkızınsağınısolunuçekiştiripelbiseleriniyırtmayabaşladıklarısıradaatlıbiradamgöründü;adamhayvanımahmuzluyor,çabukdavranıpönündenkaçamayanlarıkırbaçlıyordu.

“Siziçapulcularsizi!Demekşimdidekızlarımızasaldırıyorsunuz!”

AkşamyemeğiiçinHennebeaularagelenDeneulin’dibu.AtındanhızlaatlayıpCécile’i

belindenkavradı;diğereliyleatınıustalıklaidareediyor,hayvanıcanlıbirkamagibikullanarakkalabalığıyarıyor,çifteyemektenkorkaninsanlarkenaraçekiliyordu.Parmaklıklarınönündeitişkakışlardevametmekteydi.Deneulinyinedeönüneçıkanıezerekilerlemeyedevametti.Bubeklenmedikyardım,küfürvedarbeleryüzündenbüyükbirtehlikealtındaolanNégrel’leMösyöHennebeau’yukurtardı.GençadambaygınCécile’ievetaşırken,iricüssesiylemüdüresiperolanDeneulintamkapınınönünevarmıştıkiatılanbirtaşomzunaisabetetti,omzuazkalsınyerindençıkacaktı.

“Amannegüzel,”diyehaykırdı,“makinelerimikırdığınızyetmedi,şimdidekemiklerimikırın!”

İçerigiripkapıyıhemenkapadı.Ahşapkapıyataşlaryağmayabaşladı.

“Kudurmuşbunlar!”dediDeneulin.“İkisaniyegecikseydim,kafamıboşbirbalkabağıgibiyaracaklardı...Neyaparsınız,laftananladıklarıyok,hepsinigeberteceksin.”

Salonda,Cécile’inkendinegeldiğinigörenGrégoirelarağlıyorlardı.Kızabirşeyolmamıştı,vücudundatekbirsıyrıkbileyoktu,yalnızcatülükaybolmuştu.AmaaşçılarıMélaniegelipdekalabalığınPiolaine’inasılkırıpgeçirdiğinianlattığındakorkularıbüsbütünarttı.Korkudançılgınadönenkadınkoşupefendilerinehabervermeyegelmişti.Kargaşaanındakimsefarkınavarmadanyarıaçıkkapıdanodaiçerigirivermişti.Sonugelmeyenhikâyesinde,Jeanlin’inattığıvetekbircamınkırılmasınayolaçantaş,duvarlarıyıkanbirtopgüllesinedönüşmüştü.BununüzerineMösyöGrégoire’ınaklıbaşınageldi:Kızınınboğazınayapışıyor,eviniyerlebirediyorlardı,dürüstçedeolsaonlarınemekleriylegeçindiğiiçinmadenişçilerininkendisinededişbiledikleridoğruyduha?

Mendilvekolonyagetirenodahizmetçisiyineaynışeyisöyledi:

“Buçokgaripbirdurum,halbukihiçdekötüinsanlardeğillerdir.”

Betibenziatmışbirhaldebirkoltuğaoturan

MadamHennebeau’nunheyecanıhâlâyatışmamıştı;ancakNégrel’ikutladıklarındayüzündebirtebessümbelirdi.Cécile’inanababasıözelliklegençadamateşekkürediyorlardı,evlilikartıkkesinleşmişgibiydi.MösyöHennebeausessizsessizduruyor,bakışlarıkarısı,sabahöldürmeyeyeminettiğiâşığıveyakındakendisinibudelikanlıdankurtaracakolacakgençkızarasındagidipgeliyordu.Hiçacelesiyoktu,artıktekkorkusukalmıştı,oda,karısınındahadaalçalarakbiruşaklabirlikteolmasıydı.

“Pekisiznedurumdasınızcanımyavrularım,biryeriniziincitmedilerya?”diyesorduDeneulinkızlarına.

LucieveJeanneçokkorkmuşolsalarda,tümbunlaraşahitolmaktanmemnundular.Şimdiyüzlerigülüyordu.

“Vaycanına,”diyedevamettibabaları,“negüzelbirgüngeçirdik!..Artıkçeyizinizikendikazandığınızparayladüzeceksiniz,üstelikbenimgeçimimiüstlenmeyedehazırolun.”

Titreyensesiyleşakalaryapıyordu.Kızları

kollarınaatılıncagözleridoldu.BuiflasitirafıMösyöHennebeau’nun

dikkatindenkaçmamıştı.Aklınagelenbirfikirleyüzüaydınlandı.VandamesahidendeMontsouişletmesininelinegeçecekti,beklediğifırsatdoğmuş,yönetimkuruluüyeleriningözüneyenidengirmeşansınıyakalamıştı.Yaşamındauğradığıheryıkımda,emirlereharfiyenuymayıgüvenlibirsığınakolarakgörür,askerîbirdisiplinlesürdürdüğühayatındanazdaolsabirmutlulukpayıçıkarırdı.

Herkesgidereksakinleşiyor,ikilambanınrahatlatıcıışığıvekapıperdelerininyolaçtığıboğucuılıklıkaltındasalonayorgunbirhuzurçöküyordu.Dışarıdanelerolupbitiyordu?Yaygaracılarsusmuş,evetaşyağmazolmuştu;uzaktakikorulardangelenboğukbaltasesleriişitiliyorduyalnızca.Nelerolduğunuanlamakiçintekrarholeçıkıp,kapınıncamlıkanadındandışarıbaktılar.Hattahanımlarveküçükhanımlardabirincikataçıkıpkepenkleringerisineyerleştiler.

“Karşıda,meyhaneninkapısındaduranşuRasseneuralçağınıgörüyormusunuz?”dediMösyöHennebeau,Deneulin’e.“Anlamıştımzaten,mutlakaodabuişiniçinde.”

OysaMaigrat’nındükkânınabaltadarbeleriniindirenRasseneurdeğilÉtienne’di.İkidebirdearkadaşlarınıçağırıyordu:İçerdekimallarkömürişçilerineaitdeğilmiydi?Oncazamandırkendilerinisömüren,işletmenintekbirsözüylekendileriniaçlığamahkûmedenbuhırsızdankendilerineaitolanlarıgerialmayahaklarıyokmuydu?Yavaşyavaşhepsimüdürünkonağınınönündenayrılıp,komşudükkânıyağmalamayakoşuyorlardı.“Ekmek!Ekmek!Ekmek!”çığlıklarıyenidenyükselmeyebaşlamıştı.Bukapınınarkasındaekmekbulacaklardı.Sankidahafazladayanacakgüçlerikalmamış,birsaniyedahageçerseoracıktacanvereceklermişgibi,korkunçbiraçlıkkrizinegirmişlerdi.KapıdaöylebirizdihamyaşanıyordukiÉtiennebaltasınıhersallayışında,biriniyaralayacağındankorkuyordu.

Buarada,konağınholündenayrılanMaigratöncegidipmutfağasığınmıştı;amaoradanhiçbirsesduyamıyor,kafasındasüreklidükkânınasaldırdıklarınıkuruyordu;sonradışarıdakitulumbanınarkasınagizlenmekiçintekraryukarıçıktığısırada,kapısınınçatırdadığını,arasınaadınındakarıştığıhaykırışlarıaçıkseçikişitti.Demekbubirkarabasandeğildi:Olanbitenigöremesedeherşeyiişitiyordu,saldırıyıanbeanizliyor,kulaklarıuğulduyordu.Herbaltadarbesiyüreğinideşmekteydi.Kapınınmenteşelerindenbiriyerindenfırlamışolmalıydı,enfazlabeşdakikasonradükkânıelegeçirirlerdi.Zihnindegerçekçivekorkunçgörüntülerşekilleniyordu:Haydutlariçeridalıyor,çekmecelerinizorlayıp,çuvallarınıparçalıyor,nebulurlarsayiyipiçiyor,kendisineköyköydolaşıpdilenmekiçinbirbastonbilebırakmadanherşeyialıpgötürüyorlardı.Hayır,canıpahasınadaolsa,kendisinibatırmalarınaizinvermeyecekti.Orayagizlendiğindenberi,evininyancephesindekipencerelerdenbirindekarısının,

camlarıngerisindenpekiyiseçilemeyen,solukvecılızkaraltısınıgörüyordu:Hergünyediğidayaklarınezikliğiyle,sessizce,kapınınkırılışınıizliyordubelliki.Pencereninaltındabirsundurmavardı,öylebirkonumdaydıki,konağınbahçesindenaradakikafesçitetırmanıpsundurmanındamınageçmekmümkündü,oradandakiremitlerüzerindesürünerekpencereyeulaşılabilirdi.Evinebuşekildedönmekzorundakalmasıonaacıveriyordu,dışarıçıktığınapişmandışimdi.Belkidedükkânınıkorumakiçinkapınınönünemobilyayığacakkadarvakitbulabilirdi,hattakahramancasavunmataktiklerigeliştiriyor,kalabalığınüzerineyukarıdankızgınyağ,ateşeverilmişgazyağıdökmehayallerikuruyordu.Amamalmülkaşkıylacankorkusuçatışıyor,Maigratödlekliğindensıyrılmayaçalışıyordu.Birden,dahaderindengelenbirbaltasesiylekararınıverdi.Cimrilikağırbasmıştı;tekbirekmeğikaptırmaktansa,karısıylabirliktebedenleriniçuvallarasiperedeceklerdi.

Tamosıradayuhalamalaryükseldi.

“Bakın!Bakın!..Damdaerkekkedivar!Yakalayınşukediyi!”

KalabalıksundurmanındamındakiMaigrat’yıgörmüştü.Paçasıtutuştuğuiçin,hantalbedeninerağmençevikçekafesçitetırmanmış,kırılantahtalarıhiçdertetmemişti,şimdidekiremitlerinüzerindesürünerekpencereyeulaşmayaçalışıyordu.Amaçatıçokeğimliydi,göbeğirahathareketetmesiniengelliyor,tırnaklarıkırılıyordu.Yinede,taşatutulmaktanödükopmasayukarıyakadartırmanacaktı;artıkgöremezolduğukalabalıkaşağıdanbağırmayadevamediyordu:

“Tutunşukediyi!Yakalayın!İşinibitirelimşunun!”

Anidenikielibirdenkaydı,Maigratbirtopgibiyuvarlandı,oluğaçarpıpzıpladı,aradakiduvarınüzerineöyletersbirbiçimdedüştüki,oradanyolafırladıvebirtaşınsivrikenarınaçarpanbaşıyarıldı.Beynipatlamış,hemenoracıktacanvermişti.Yukarıda,camıngerisindehayalmeyalvesolukbirbiçimdeseçilenkarısıhâlâbakmayadevamediyordu.

Öncebirşaşkınlıkyaşandı.BaltasıelindenkayanÉtienneolduğuyerdekalakalmıştı.Maheu,Levaquevediğerleridükkânıunutup,gözlerinikanınincecikkırmızıbirçizgihalindesüzüldüğüduvaraçevirmişlerdi.Bağırışçağırışkesilmiş,giderekartankaranlıktaortalığaderinbirsessizlikhâkimolmuştu.

Hemenardındanhaykırışlaryenidenyükseldi.Kanıgörüncegözleridönenkadınlarsaldırıyageçti.

“DemekkiadaletlibirTanrıvarmış!Ahdomuz,geberipgittinişte!”

Hâlâsıcakolancesedinetrafınadoluşmuşlardı,kahkahalaratarakküfürlersavuruyorlar,patlamışkafasınabakıpçirkinsuratdiyealayediyorlar,açlıklageçenömürlerinintümkininiölününyüzünehaykırıyorlardı.

“Sanaaltmışfrankborcumvardı,işteödedim,pishırsız!”dedidiğerlerindendahahınçlıgörünenMaheude.“Artıkveresiyevermemdiyemeyeceksin...Durhele!Senibirazdahasemirteyim.”

Onparmağıylabirdentoprağıkazdı,ikiavuçdolusutoprakalarakölününağzınatıktı.

“Albakalım!Yehadi!..Hadisene!Biziyiyordunya,bunudaöyleye!”

Sırtüstüyereserilmiş,kıpırtısızcayatanölü,faltaşıgibiaçılmışsabitgözlerlekaranlığınçökmekteolduğuuçsuzbucaksızgökyüzünebakıyordu.Artıkekmekniyetineyiyipyiyeceğitekşeybukaratopraktı.Yoksullarıaçbırakmakonaşansgetirmemişti.

Amakadınlarintikamlarınıtamanlamıylaalmışdeğillerdi.Dişikurtlargibikoklayarakölününetrafındadönüyorlardı.Hepsiiçlerinirahatlatacakbirhakaret,vahşicebirdavranışarıyordu.

YanıkKadın’ıncırlaksesiduyuldu.“Onuerkekkedigibikısırlaştıralım!”Evetevet!Hadımedelimşukediyi!..Alçak,

bizeazçektirmedi!”Mouquetteadamınpantolonunu

çekiştirerekçıkarırken,Levaquebacaklarınıhavayakaldırdı.YanıkKadın,yaşlılıktankupkuruolmuşelleriyleadamınçıplak

bacaklarınıaralayarak,ölüerkeklikorganınıavuçladı.Kendisiniarkayadoğruvererekvargücüyleasılıyor,harcadığıçabadanötürükolkemikleriçatırdıyordu.Esnekderilerdirendiğiiçindurupbirkezdahaasılmakzorundakaldı,sonundakoparmayıbaşardı,bukıllıvekanlıetparçasınıhavadasallarken,zaferkahkahalarıatıyordu.

“Başardım!Kopardımişte!”Cırlakseslerbuiğrençganimetelanetler

okumayabaşladı.“Alçakherif,artıkkızlarımızı

beceremeyeceksin.”“Evet,borcumuzubedenimizle

ödettiremeyeceksinartık,bundanböylebirekmekiçinsanadomalmamızgerekmeyecek.”

“Bak!Sanaaltıfrankborcumvar,hesabıkapatmakistersenbenhazırım,hâlâbecerebileceksentabii!”

Buşakahepsinimüthişneşelendirdi.Kanlıetparçasını,hiçbirininazçekmediği,amasonundabaşınıezdikleri,şimdiellerininarasındacansızyatanzararlıbirhayvangibi

birbirlerinegösteriyorlardı.Çenelerinioynataraküzerinetükürüyor;biröfkepatlamasıiçinde,ölüyüaşağılamakiçinağızlarınagelenisöylüyorlardı:

“Artıkhiçbirişeyaramaz!Toprağagirecekamabirerkekolarakdeğil...Çürüyüpkalorda,işeyaramazherif!”

Bununüzerine,YanıkKadınetparçasınıbastonununucunageçirdi;birbayrakgibihavadasallayarakyolafırladı,avazavazbağırankadınlardaonunpeşinetakıldılar.Bastonunucundankanlardamlıyor,oiçleracısıorgankasapçengelineasılmışartıkbiretparçasıgibisallanıyordu.MadamMaigratyukarıda,pencereninönündehâlâhiçkımıldamadanduruyordu;amabatangüneşinsonışıklarındacamınkusurludokusubeyazsuratınınifadesinideğiştiriyor,onagülüyormuşgibibirhavaveriyordu.Kadınlarbastonunucundataşıdıkları,başıezilmişbuzararlıhayvanlabirliktekoşakoşauzaklaşırken;süreklidayakyiyen,heranaldatılan,sabahtanakşamakadarbaşınıhesapdefterinden

kaldırmayanbuzavallıkadınbelkidegerçektengülümsüyordu.

Budehşetvericiiğdişetmesahnesiinsanınkanınıdonduranbirdehşethavasındagerçekleşmişti.NeÉtienne,neMaheu,nedediğerlerimüdahaleedecekzamanbulabilmişti.Gemiazıyaalmışbucazgırkadınlarınkarşısındakımıldamadanduruyorlardı.Tisonmeyhanesininkapısındanbaşlaruzanıyordu,Rasseneurisyanduygusuylasapsarıkesilmiş,ZacharievePhilomènegördüklerimanzarakarşısındadonakalmışlardı.İkiihtiyar,BonnemortveMouque,sonderececiddibirtavırlabaşlarınısallıyorlardı.BirtekJeanlinsırıtıyordu,dirseğiyleBébert’idürtüyor,Lydie’yikafasınıkaldırmayazorluyordu.Kadınlargeridönmekteydiler,müdürünkonağınınönündengeçiyorlardı.Kepenklerinardınagizlenenhanımefendilerleküçükhanımlarboyunlarınıuzatıpbakıyorlardı.Önlerindekiduvarengelolduğuiçinhadımetmesahnesinigörememişlerdi,havaiyicekarardığındanartıkgözleridedoğru

dürüstseçemezolmuştu.“Obastonunucundanevar?”diyesordu

bakacakcesaretikendindebulanCécile.LucieveJeannebununtavşanderisine

benzediğinisöylüyorlardı.“Hayırhayır,”diyemırıldandıMadam

Hennebeau,“dükkânıyağmaladılarherhalde,domuzetiartığınabenziyor.”

Amabirandaürperereksustu.MadamGrégoireonudiziyledürtmüştü.İkisinindeağzıbirkarışaçıkkaldı.Sapsarıkesilmişküçükhanımlarartıkbirşeysormuyor;faltaşıgibiaçılmışgözleriyle,karanlığıniçindebelirenbukıpkırmızıgörüntüyüizliyorlardı.

Étiennebaltasınıyenidenhavayakaldırdı.Amahuzursuzlukdevamediyordu,şimdibucesetyolutıkamaktavedükkânıkorumaktaydı.Direnişçilerinçoğugeriçekilmişti.Hepsiniyatıştıranbirtatminiçindeydilersanki.Maheuüzgünüzgündururken,birininkulağınakaçmasınıfısıldadığınıduydu.Arkasınıdöndü,üzerindeeskipüsküerkekceketivekapkarasuratıyla

soluksoluğaduranCatherine’igördü.Kızıitti.Onudinlemekistemiyor,silletokatgirişecekgibigörünüyordu.Bununüzerine,gençkızumutsuzlukifadeedenbirhareketyaptı,kısabirtereddüttensonraÉtienne’edoğrukoştu.

“Hemenkaç,jandarmalargeliyor!”Odakızıyanındankovuyor,yediği

tokatlarınetkisiylekanıntekraryanaklarınahücumettiğinihissedereksövüpsayıyordu.AmaCatherinegeriadımatmıyor,baltasınıelindenatmasıiçinonusıkıştırırken,ikieliylebirdenyapışıp,karşıkonulmazbirgüçledelikanlıyısürüklüyordu.

“Sanajandarmalargeliyordedim!..Benidinle.Öğrenmekistiyorsansöyleyeyim,Chavalonlarıçağırmayagitti,birazdanburadaolurlar.Budavranışıbenitiksindirdi,bendekoşupburayageldim...Kurtarkendini,yakalanmanıistemiyorum.”

Dörtnalagelenatlılartauzaktakaldırımlarıçınçınçınlatmayabaşlamışken,CatherineÉtienne’içekipgötürdü.Osıradaanibirçığlıkyükseldi:“Jandarmalar!Jandarmalar!”Büyük

birbozgunyaşanıyor,herkesdeligibikaçışıyordu;sankibirkasırgaherşeyiönünekatıpsürüklemişgibi,ikidakikaiçindesokaktamamenboşalmış,ortalıktatekbirkişibilekalmamıştı.SadeceMaigrat’nıncesedikarabirlekegibibeyaztoprağınüzerindedurmaktaydı.TisonmeyhanesininönündeşimdisadeceRasseneurvardı,içirahatlamışbirhalde,kaçmayagerekduymadan,süngülerinkolayzaferinialkışlıyordu;busırada,sokaklarıbomboş,bütünışıklarısönük,kapılarıpencerelerikapalı,sessizliğegömülmüşolanMontsou’da,korkuylaterdöken,dişleritakırdayanburjuvalardışarıyagözatmayabilecesaretedemiyorlardı.Ovazifirîkaranlığagömülmüştü,hüzünlügökyüzününderinliklerindesadeceyüksekfırınlarınvekokfırınlarınınkızılalevlerigörünüyordu.Dörtnalagelenjandarmalargiderekyaklaşmaktaydı,karanlıkbirkütlegibiyolunbaşındabelirdiklerinde,kimsefarkınavarmadı.Arkalarındanda,muhafızlığınıyaptıklarıMarchiennespastacısınınarabasıgeliyordu;

aşağıatlayanaşçıyamağıbörekleritelaşsızcaarabadançıkarmayakoyuldu.

Altıncıbölüm

I

Şubatınilkonbeşgünüdegeçti,yoksullaraamanvermeyenkarakış,şiddetlisoğuklarlasürüpgidiyordu.Üçresmîyetkili;Lillevalisi,birsavcıvebirgeneralbirkezdahasokaklardagörünmüştü.JandarmalaryetmeyincebiraskerîalayMontsou’yagelmiş,BeaugniesileMarchiennesarasındakarargâhkurmuştu.Silahlıbirliklerkuyularınbaşındanöbettutuyor,hermakineninbaşındaaskerlerbekliyordu.Müdürünkonağının,işletmeşantiyelerinin,hattabazıburjuvalarınevlerininönündebilesüngüleryükseliyordu.Sokaklardasadecedevriyelerinayaksesleriduyuluyordu.Voreux’dekimoloztepeciğininüzerinde,dondurucurüzgârınortasında,düzovayahâkimbirnoktadasüreklibirnöbetçiduruyorvesankidüşmanülkeişgalisözkonusuymuşçasına,ikisaattebirnöbetçilerinhaykırışlarıduyuluyordu:

“Dur!kimdiro?..Parolayısöyle!”

Hiçbirocaktaişbaşıyapılmamıştı.Tamtersine,grevhertarafasıçramışdurumdaydı:TıpkıVoreux’deolduğugibi,Crèvecoeur,MirouveMadeleine’dedekömürçıkarmaişlemidurmuştu;Feutry-CantelveVictoire’dakuyuyainenlerinsayısıhergeçengündahadaazalıyordu,ogünedekgrevinulaşamadığıSaint-Thomas’dabileişibırakanlarolmuştu.Şimdi,madencilerinonurunuzedeleyenbugüçgösterisikarşısındasessizbirinatlaşmabaşlamıştı.Pancartarlalarınınortasındakimahallelerboşalmışgibiydi.İşçilerevlerindenpekçıkmıyor,nadirenbiritekbaşınaçıkıncada,kırmızıpantolonluaskerleredikdikbakarakbaşınıöneeğiyordu.Bukasvetlidinginlikortamında,tüfeklerekarşıkoyanbupasifdireniştesahtebiryumuşaklık;gözleriniterbiyecisinedikmiş,arkasınıdöndüğüandaüstüneatılıpparçalamayahazırbekleyenkafestekiyırtıcıhayvanınzorakivesabırlıitaativardı.Bugrevlebüyükmaddikayıplarauğrayanişletme,BelçikasınırındakiBorinage’danişçigetirtmektensözediyor,ama

bunacesaretedemiyordu;böylece,evlerinekapanankömürişçileriyleaskerîbirliklerinbaşınıbeklediğiocaklararasındasürensavaşyerindesayıyordu.

Okorkunçgününertesinde,ortalığaanidenderinbirsükûnethâkimolmuştu;aslındabusükûnetingerisindeöylebüyükbirpanikgizliydikiherkesolaylarınnedenolduğuzararziyanvevahşetikonuşmaktanolabildiğincekaçınıyordu.Soruşturmasonucunda,Maigrat’nındüşereköldüğükanıtlanmıştı,cesettenkoparılanorgankonusukaranlıktakalmış,buolayşimdidenbirefsaneyedönüşmüştü.Öteyandanişletmeuğradığızararlarıaçıklamıyor,Grégoirelarise,kızlarınıntanıkolarakdinleneceğibirdavanınyaratacağıskandalıgözealamıyorlardı.Yinedeherzamankigibi,olaylarlahiçbirilgisiolmayan,herşeydenhabersizbazışaşkınlartutuklanmıştı.BuaradayanlışlıklaPierrondaellerikelepçelenerekMarchiennes’egötürülmüştü,arkadaşlarıhâlâbuolayladalgageçiyorlardı.AzkalsınRasseneurdeikijandarmatarafından

götürülecekti.Müdürlükiştençıkarılacaklarınlistesiniyapmaklayetiniyor,topluhaldeiştençıkarmalargerçekleşiyordu:Maheudeatılanlararasındaydı.ListedeLevaque’ındışında,sırfİkiYüzKırklarmahallesindenotuzdörtkişivardı.Amabütünsuç,çatışmaakşamıortadankaybolanvesürekliaranmasınarağmenbirdahaizinerastlanmayanÉtienne’eyükleniyordu.Étienne’enefretbesleyenChavalonuihbaretmiş,anababasınıkurtarmakisteyenCatherine’inyalvarmalarısonucudiğerlerininadınıvermemişti.Günlergeçiyor,hiçbirşeyinçözümeulaşmadığıhissediliyor,herkesyüreğidaralarakişinsonucunubekliyordu.

Artıkuykularındahayalîalarmçanlarıylakulaklarıuğuldayan,burunlarındasüreklibirbarutkokusuhissedenMontsouluburjuvalar,hergecesıçrayarakuyanıyorlardı.Amakafalarınıasılallakbullakedenşey,yenirahipleriPederRanvier’ninverdiğibirvaazoldu;gözlerikorgibiparlayanbusıskaadamPederJoire’ınyerinegelmişti.Herkesleiyi

geçinmeyeönemveren,daimasaygıylagülümseyen,oyumuşakhuyluvetombulPederJoire’danöylesinefarklıydıki!PederRanvierbölgeninşerefinilekeleyenoazılıhaydutlarınsavunmasınıüstlenmemişmiydi?Grevcilerinalçaklıklarınaözürlerbuluyor,tümsorumluluğuüzerineyıktığıburjuvaziyeşiddetlesaldırıyordu.BurjuvaziKilise’yieskiözgürlüklerindenmahrumederektümözgürlüklerikendieilindetoplamış,dünyayıadaletsizlikveıstırabınkolgezdiğilanetlibiryerhalinegetirmişti;uzlaşmazlıklarınderinleşmesinenedenoluyor,Tanrı’yı,inançları,ilkHıristiyanlarınkardeşlikgeleneklerinihiçesayarakinsanlığıkorkunçbirfelaketesürüklüyordu.PederRanvierzenginleregözdağıvermecüretinidegöstermişti;onlarıuyarmış,Tanrı’nınsesinekulaktıkamayadevamederlerse,Tanrı’nınmutlakayoksullardanyanaçıkacağınısöylemişti:İmansızzenginlerinservetiniellerindenalıpyeryüzündekiyoksullaradağıtacak,böyleceyüceliğinibirkezdaha

kanıtlamışolacaktı.Vaazıdinleyendindarkadınlartirtirtitriyor,noterbununtambirsosyalizmpropagandasıolduğunusöylüyordu.Herkesrahibi,elindesalladığıhaçıyla,89’dakurulanburjuvatoplumunuyıkmayaçalışanbirçetereisiolarakgörüyordu.

DurumdanhaberdaredilenMösyöHennebeauomuzsilkerekşunlarısöylemekleyetindi:

“Canımızıfazlasıkacakolursa,piskoposbiziondankurtarır.”

Ovadabirbaştanbirbaşapanikrüzgârlarıeserken,Étienneyeraltında,Jeanlin’inRéquillart’dakiinindegizleniyordu.Kimseonunbukadaryakındasaklanabileceğinitahminetmiyordu;ocağıneskikuyusununterkedilmişbirgalerisindesaklanmışolması,busoğukkanlıcüret,aramalarısonuçsuzbırakmıştı.Yukarıdagözetlemekulesininyıkılmışdirekleriarasındabitenyabanerikleriveakdikenlerkuyuağzınıörttüğündenkimseburayaadımatmakistemiyordu,üstelikaşağıinmekiçinyolyordambilmek,üvezağacının

köklerineasılmak,hâlâsağlamkalmışbasamaklaraulaşmaküzerekendinikorkusuzcaaşağıbırakmakgerekiyordu;ayrıcaburayıkoruyandahabaşkaengellerdevardı,merdivenbacasınınboğucusıcaklığını,yüzyirmimetreliktehlikelibirinişiveganimetleredoluhaydutinineulaşmadanöncegalerininbirbirineiyiceyaklaşanduvarlarıarasındaçeyrekfersahboyuncayüzükoyunsürünmeyigözealmakgerekiyordu.Étienneburadabollukiçindeyaşıyordu,ardıçlikörü,kurutulmuşmorinabalığındanartakalanparçalarveçeşitçeşiterzakbulmuştu.Genişotyatakçokrahattı,içeridekihamamılıklığıhertarafaeşitdağılmıştıveenufakesintihissedilmiyordu.Sadecekaranlıktakalmatehlikesivardı.JandarmalarıatlatmaktanbüyükkeyifduyanJeanlin,tedbirieldenbırakmadanbüyükbirgizlilikiçindeonunihtiyaçlarınıkarşılıyor,merhemevarıncayakadarherşeyigetiriyor,amabirtürlübirpaketmumbulmayıbaşaramıyordu.

Beşincigündenitibaren,Étiennemumu

sadeceyemekyerkenyakmayabaşladı.Karanlıktalokmalarboğazındangeçmiyordu.Bitmekbilmezbugece,değişmeyenzifirîkaranlıkenbüyüksıkıntısıydı.Güvenlikiçindeuyuyor,yiyipiçiyor,üşümüyordu,amakaranlıkdahaöncehiçbukadarbüyükbirağırlıkyapmamıştıüzerinde.Buzifirîkaranlıkdüşüncelerinibileeziyorgibigeliyorduona.Şimdiçalıntıyiyecekleriyiyerekyaşıyordu!Komünistdüşüncelerinerağmen,çocuklukeğitimindenkalmaeskikaygılaraçığaçıkıyor,yiyipiçtikleriniiyicekısarakkuruekmekleyetiniyordu.Amaneyapabilirdiki?Yaşamasıgerekiyordu,henüzgörevinitamamlamamıştı.Ağırlığıaltındaezildiğibirutançdahavardı;obuzgibihavada,açkarnınaiçtiğiardıçlikörününetkisiylesarhoşolupbıçaklaChaval’esaldırdığıiçinbüyükbirpişmanlıkiçindeydi.Yaşadığıbuolay,içindegizlikalmışodehşetduygusunuuyandırıyor,birdamlaiçkiyibilekaldıramayıpadamöldürecekkadargözünüdöndürenokalıtımsalhastalığı,nesillerboyugelenoayyaşlıkilletinihatırlatıyordu.

Sonundakatilmiolacaktıyoksa?Şiddeteiyicedoymuşbirdurumda,kendisinitoprağınderinliklerindekibusakinsığınaktabulunca,tıkabasayemişveiflahıkesilmişbirhayvangibiikigünboyuncauyumuştu;uyandığındamidesibulanmayadevamediyordu,ağzızehirgibiydi,başıbirgeceönceiçkiâlemindeymişgibiağrıyordu.Aradanbirhaftageçti;durumdanhaberdarolanMaheuleronabirmumdahiyollayamadılar:Yemeksırasındabileolsaışıktanvazgeçmesigerekiyordu.

ArtıkÉtienne,otyatağınauzanıpsaatlerceyatıyordu.Henüziçselleştirdiğindeneminolmadığıbellibelirsizdüşüncelerzihninikurcalıyordu.Bilgisiarttıkça,kendisiniarkadaşlarındanayıranbirüstünlükduygusunakapılmıştı.Hiçbukadarçokkafayormamıştı,ocaktanocağadeligibikoştuklarıgününertesindeiçinikaplayanbutiksintininnedeninisoruyordukendine;amacevabınıvermektençekiniyordu,aklınagelenanılar,açgözlülüğünbayağılığı,içgüdülerinkabalığı,ortalığayayılantümbusefaletkokusuonuiğrendirirolmuştu.

Karanlıktayaşamanınverdiğisıkıntıyarağmen,mahalleyedöneceğianınkaygısınıyaşıyordu.Balıkistifigibiiçiçeyaşayanbusefillerinhalimidesinibulandırıyordu.Ciddiciddisiyasettenkonuşabileceğitekbirkişiyoktu,insanıngenziniyakanopissoğankokusununiçindehayvanlargibiyaşıyorlardı!Étienneonlarınufuklarınıgenişletmek,burjuvalaraözgünezaketverahatlığakavuşturmak,kendikendilerininefendisiyapmakistiyordu;amabunasıldauzunsürecekbirişti!Zatenbuaçlıkzindanındazafergününübeklemecesaretinikendindebulamıyorduartık.Onlaraönderlikyapmanınverdiğigurur,süreklionlaradınadüşünmekaygısıonuyavaşyavaşdiğerlerindenuzaklaştırıyor,nefretettiğioburjuvalardanbirinedönüştürüyordu.

Jeanlinbirakşam,birarabacınınfenerindenaşırdığımumparçasınıgetirdi;buÉtienneiçinbüyükbirtesellioldu.Karanlıktansersemedönüpçıldıracakraddeyegeldiğindebiraniçinmumuyakıyor,kâbustankurtulurkurtulmazda,yaşamasıiçinekmekkadargerekliolanbu

ışığıidarelikullanmakamacıylahemensöndürüyordu.Sessizlikkulaklarındauğulduyor,birfaresürüsününkaçışmaseslerinden,eskipayandalarınçatırtısından,ağınıörenbirörümceğinçıkardığıhafifhışıltıdanbaşkabirşeyduymuyordu.Vebuılıkhiçliktegözleriaçıköylecedururken,sabitfikirhalinegelmişolandüşüncesinedönüyor,yukarıdakiarkadaşlarınınneyaptığınıdüşünmeyebaşlıyordu.Onlarıyarıyoldabırakmayıyapacağıenbüyükalçaklıkolarakgörüyordu.Buşekildesaklanmasınınnedenisonundaözgürkalmak,onlaratavsiyelervermekvehareketegeçmekti.Uzunsürelidüşünceleredaldıktansonrayenibirhevesekapılmıştı:ŞartlarındüzelmesinibeklerkenikincibirPluchartolmayıistiyordu,kolemeğinibırakacak,sadecesiyasetüzerinekafayoracaktı,amatertemizbirodadatekbaşınaçalışacaktı;bahaneside,zihinselçalışmanıntümhayatıkapladığıvebüyükbirsükûnetgerektirdiğiydi.

İkincihaftanınbaşındaJeanlingelip,

jandarmalarınonunBelçika’yageçtiğinidüşündüklerinisöyleyince,havakararırkararmazÉtiennedeliğindençıkmayıgözealdı.Durumuöğrenmek,direnişisürdürüpsürdürmemekgerektiğinianlamakistiyordu.Onagörebudavakaybedilmişti;dahagrevdenönceneticedenkuşkuduymuş,sadeceolaylarıngelişimineboyuneğmişti;şimdiyseayaklanmanınsarhoşluğugeçinceilkkuşkularınageridönüyor,işletmeninboyuneğeceğinedairumutlarınıkaybediyordu.Amabunuhâlâkendikendinebileitirafedemiyor,bozgununyolaçacağısefaleti,çekilecekacılarınağırsorumluluğununkendiüzerineyükleneceğinidüşündüğündeiçiniderinbirendişekaplıyordu.Grevinbitmesiüstlendiğirolünsonaermesi,umutlarınınyıkılması,madenocağındakiaşağılayıcıişe,mahalledekiiğrençhayatadönmesianlamınagelmiyormuydu?Kendinikandırıpufakhesaplaragirişmedeneskikararlılığınakavuşmayaçalışıyor,direnişedevametmeninmümkünolduğunu,emeğinonurluintiharısonucunda

sermayesistemininkendiliğindençökeceğinikendisinekanıtlamakiçinuğraşıyordu.

Gerçektende,bölgedebüyükiflaslaryaşanıyordu.Geceleri,tıpkısaklandığıormandandışarıçıkanbirkurtgibikaranlıkkırlardadolaşırken,ovayıbirbaştanbirbaşakaplayançöküşsesleriniişitirgibioluyordu.Yolkenarlarındayürürken,binalarısolukgökyüzüaltındaçürüyen,kapısınakilitvurulmuş,bomboşfabrikalardanbaşkabirşeygörmüyordu.Krizdenözellikleşekerfabrikalarıetkilenmişti;HotonveFauvelleşekerfabrikalarıişçisayısınıazalttıktansonrapeşpeşebatmışlardı.Dutilleulunfabrikasındakisondeğirmenayınikincicumartesigünüdurmuştu,madenleriçinhalatüretenBleuzehalatfabrikasıişsizlikyüzündenkapanmıştı.Marchiennesbölgesindedurumhergeçengündahadaciddileşiyordu:Gageboiscamfabrikasınıntümkazanlarısönmüştü,Sonnevilleinşaatatölyelerisürekliişçiçıkarıyordu,demirfabrikasınınüçyüksekfırınındanyalnızcabiriyanarkenkok

fırınlarındanhiçbirinindumanıtütmüyordu.İkiyıldanberigiderekderinleşensanayikrizininyolaçtığıMontsoukömürişçileriningrevidurumudahadakötüleştirmiş,çöküşühızlandırmıştı.Amerika’dangelensiparişlerindurması,üretiminpiyasatalebininüzerineçıkmasıyüzündensermayeninatılkalmasıgibisorunlaraşimdibirde,hiçhesaptaolmayankömürsıkıntısıeklenmiş,hâlâyanmaktaolanbirkaçkazaniçingereklikömürsağlanamazolmuştu;artıkmakineleringıdasıolankömürünkuyulardantedarikedilememesicançekişmenindoruknoktasınaulaştığıanlamınageliyordu.Genelgidişatınkötüleşmesikarşısındakorkuyakapılanişletmekömürüretiminiazaltıpmadencileriaçlığamahkûmetmiş,amaaralıkayınınsonunagelindiğindeocaklardakistoklardatekbirkömürparçasıbilekalmamıştı.Herşeybirbirinebağlıydı,felaketrüzgârlarıtauzaktanesmeyebaşlıyor,birçöküşçorapsöküğügibidiğerinitetikliyordu,sanayikuruluşlarıbirbirleriniezerekyokolupgidiyorlardı.Bufaciazincirinin

etkilerikomşukentlerdedehissediliyor,Lille’de,Douai’de,Valenciennes’debankacılarortadankaybolarakbirçokaileninocağınısöndürüyordu.

Étiennegeceninayazındasıksıkbiryolundönemecindeduruyor,yıkıntısesleriniduyargibioluyordu.Karanlıktaderinbirnefesalıyor,hiçliğinsevincinekapılıyor,içidoğangünlebirlikteeskidüzeninyıkılıpgideceğiumuduyladoluptaşıyordu;servetdiyebirşeykalmayacak,eşitliğintırpanıadaletsizliğinkökünükazıyacaktı.Amabutopluçöküşteonuasılilgilendirenişletmeninocaklarıydı.Karanlıktagörmeyengözlerleyenidenyolakoyuluyor,ocaklarıtekertekerdolaşıyor,yenibirhasarolduğunuöğrenincemutluoluyordu.Galerilerbakımsızkaldıkça,giderekönemderecesiartanyenigöçüklermeydanageliyordu.Mirou’nunkuzeygalerisininüstündeöylegöçükleroluyordukiJoiselleyolununyüzmetrelikbölümüdepremolmuşgibiçökmüştü;bukazalarnedeniyleyayılacaksöylentilerdenkorkanişletme,toprak

sahiplerineyokolupgidenarazilerininbedelinihiçpazarlıketmedenödüyordu.KayalarıkolayçökenCrèvecoeurveMadeleinegöçükleryüzündengitgidetıkanıyordu.Victoire’daikiçavuşuntoprakaltındakaldığı,Feutry-Cantel’isularınbastığısöyleniyordu;bakımsızkalanpayandalarkırılıpdurduğuiçinSaint-Thomas’dakibirgalerininbirkilometrelikkısmınayenidenduvarörmekgerekiyordu.Hersaatbaşıortayaçıkanyenimasraflarşirketortaklarınınhisselerinieritiyor,ocaklarınhızlatahripolmasıMontsou’nunbirasırdayüzekatlananünlüsermayesiniyiyipbitirecekgibigörünüyordu.

PeşpeşegelenbudarbelerkarşısındaÉtienneyenidenumutlanıyor;üçüncüayıdadirenişlegeçirirlerse,tapınağınınbilinmezliğindebirputgibiçöreklenmişoturan,oyorgunvetıkabasadoymuşhayvanın,ocanavarıngeberipgideceğineinanıyordu.Montsou’dakikargaşanınardındanParisgazetelerininçalkalandığını,hükümetyanlısıgazetelerlemuhalifgazetelerarasındahararetli

tartışmalaryaşandığınıbiliyordu;korkunçşeyleryazılıpçiziliyor,özellikledeimparatorluğunönceleriteşvikettiği,şimdidekorkmayabaşladığıEnternasyonal’leuğraşılıyordu;budurumadahafazlakulaktıkayamayacağınıanlayanişletmeYönetimKurulu’nunikiüyesilütfediparaştırmayapmakiçinMontsou’yagelmişti,ancakçokilgisizveçözümbulmayaniyetleriyokmuşgibidavrananbukişilerüçgünsonraherşeyinyolundagittiğinibeyanederekgeridönmüşlerdi.YinedeÉtienne,oradakaldıklarısüreiçindebubeylerinsüreklitoplantılaryaptığını,hummalıbirfaaliyetiçinegirdiklerini,çevrelerindekikimseninserveripsırvermediğibirtakımişleregiriştiklerinihaberalmıştı.Onlarıgüvenleriniyitirmemişgibinumarayapmaklasuçluyor,geridönüşlerinipanikiçindekaçmalarınabağlıyor,bualçakheriflerinherşeyiyüzüstübırakıpgitmelerinebakarakzaferlerinekesingözüylebakıyordu.

AmaÉtienneertesigeceyenidenumutsuzluğakapıldı.İşletmeninomurgasıöyle

kolaycakırılamayacakkadarsağlamdı,milyonlarkaybetsede,dahasonrabunu,işçilerinekmeğindenkısarakgerialırdınasılolsa.OgeceJean-Bart’akadargitmiş,birgözetmendenVandame’ınMontsouişletmesinesatılacağınıöğrenerekişinaslınıtahminetti.Söylendiğinegöre,Deneulinlerdeattaninipeşeğebinmekzorundakalanzenginlereözgüacınasıbirsefaletyaşanıyordu,babayaşadığısıkıntıyüzündenhastadüşmüş,parasızlıkkaygısıylaiyiceçökmüştü,alacaklılarlaboğuşankızlarisegiysilerinikurtarmayaçalışıyorlardı.Açlıktankırılanişçimahallelerindebile,suyundahigizligizliiçildiğibuburjuvaevindekikadarsıkıntıçekilmiyordu.Jean-Bart’daişbaşıyapılmamış,Gaston-Marie’yeyenibirpompayerleştirilmekzorundakalınmıştı,elleriniçokçabuktutmalarınarağmenocağısubasmış,budurumbüyükmasraflarayolaçmıştı.Reddedileceğinibilsede,sonundaGrégorielardanyüzbinfrankborçisteyenDeneulintahminettiğicevabıalıncayıkılmıştı,parayıkendisineolansevgileri

yüzündenvermediklerinisöyleyenGrégoirelar,onaüstesindengelemeyeceğibirişekalkışmamasını,madenocağınısatmasınıtavsiyeediyorlardı.Deneulinhâlâaynıkararlılıklahayırdemeyisürdürüyordu.Grevinfaturasınınkendisineçıkmasınaöfkeleniyor;ocaksatılacaksa,beyinkanamasındanölüpsatıldığınıgörmemeyidiliyordu.Amaçaresizkalıncaönerileridikkatealmakzorundakalmıştı.Onuköşeyesıkıştırmaya,sadecenakitsıkıntısıyüzündenkömürünçıkarılamadığı,onarılıpeldengeçirilmiş,yenidendonatılmış,kaçırılmazbirfırsatolanbuocağıyokpahasınasatınalmayaçalışıyorlardı.Bariönerilenparalarlaborçlarınıkapatabilsekendinimutlusayacaktı.Montsou’yagelenyönetimkuruluüyeleriyleikigünpazarlıkyapmış,içindebulunduğuzordurumusuiistimalederekumursamazmışgibidavrananbuadamlarabasbasbağırıp,“Asla”diyehaykırmıştı.Birçözümeulaşılamayınca,işletmeyöneticilerisonnefesinisabırlabeklemeküzereParis’edönmüşlerdi.Zararın

buşekildekarşılanacağınıfarkedenÉtienne,sonderecegüçlüolduğubirsavaştayanıbaşındaserilipkalanzayıflarıncesetleriniyutarakiyicepalazlananbüyüksermayeninkarşıkonulmazgücünühissederekyinecesaretinikaybetmişti.

Neyseki,ertesisabahJeanlingüzelbirhabergetirdi.Voreux’dekuyununiçkaplamalarıeldengitmeküzereydi,hertaraftansularsızıyordu,buyüzdenonarımiçinalelaceledoğramacılarçağırmakzorundakalmışlardı.

Étienne,tümovayahâkimvaziyettemoloztepeciğininüzerindebekleyennöbetçininsiyahkaraltısındankorktuğuiçinogünekadarVoreux’denuzakdurmuştu.Nöbetçiyegörünmedenorayaulaşmakmümkündeğildi,çünkütepedealaybayrağıgibidikilerekdörtbiryanıgörüyordu.Sabahsaatüçedoğrugökyüzüiyicekararınca,Étienneocağayollandı;arkadaşlarıonakuyununiçkaplamalarınınçokkötüdurumdaolduğunusöylediler,hattaonlarındüşüncesinegöre

kaplamalaracilenyenilenmeliydi,budakömürüretimininüçaydurmasıdemekti.Étienneuzunsüreoralardadolanıp,doğramacılarınkuyudangelençekiçseslerinidinledi.Tedaviedilmesigerekenbuyarayüreğinineşeyledolduruyordu.

Sabahakarşıgeridöndüğündenöbetçininyinemoloztepeciğininüzerindedikildiğinigördü.Bukezkendisinigörecektimutlaka.Yürürkenbiryandandahalkıniçindençıkanbuaskerlerinhalkakarşısilahlandırıldığınıdüşünüyordu.Ordubirdenbireaitolduğusafıseçse,devrimnasıldakolaycazafereulaşırdı!Bununiçinkışlalardakiişçinin,köylününkökenlerinihatırlamalarıyeterliolacaktı.Burjuvalarınenbüyükkorkusudabuyduzaten,ordununsafdeğiştirebileceğinidüşündükçezangırzangırtitriyorlardı.Haksızcasürdürdükleritatlıhayatlarınınbütünrezillikleriylebirlikteikisaatiçindesilinipgiderlerdi.Şimdidenaskerîbirliklerintamamındasosyalizmdüşüncesininyayıldığısöyleniyordu.Budoğruolabilirmiydi?Adalet

burjuvazinindağıttığımermilersayesindegerigelecekmiydi?Derkenbaşkabirümidekapılıyor,ocaklarıkuşatanbirlikleringrevcilerinsafınageçtiğini,işletmeyöneticilerinitoptankurşunadizdiğini,madenocağınıişçilereverdiğinidüşlüyordu.

Osırada,zihnindebudüşüncelerle,moloztepeciğinetırmanmaktaolduğunufarketti.Buaskerlenedensohbetetmesindiki?Hemböylecedüşünceleriniöğrenmişolurdu.Kalıntılararasındatahtaparçalarıarargibiyaparakkayıtsızbiredaylailerledi.Nöbetçikıpırdamadanöyleceduruyordu.

“Hey,arkadaş,neberbatbirhava,değilmi?”dedisonundaÉtienne.“Sanırımkaryağacak.”

Nöbetçisapsarısaçlı,solgunvetemizyüzüçillerlekaplı,ufaktefekbiraskerdi.Kaputununiçindeacemibirergibigörünüyordu.

“Evet,sanırımöyle,”diyemırıldandı.Mavigözlerinikülrengigökyüzüneçevirip,

tauzaktakurumukurşungibiovanınüzerine

çökenodumanlışafağauzunuzunbaktı.“Neahmakadamlarbunlar,siziburaya

dikipiliğinizikemiğinizidonduracaklar!”diyedevamettiÉtienne.“GörendeKazaklargeliyorsanacak!..Üstelikburadasüreklirüzgâreser!”

Küçükaskerhiçyakınmadantirtirtitriyordu.Birazilerde,fırtınalıgecelerdeBonnemortBaba’nınsığındığıtaştanbirkulübevardı,amamoloztepeciğiniterketmemeemrialdığıiçinaskeryerindenhiçkıpırdamıyordu,soğuktankaskatıkesilmişellerisilahınıhissetmezolmuştu.Voreux’yükoruyanaltmışkişilikmüfrezedeyeralıyorduvebuacımasıznöbetsırasısıksıkgeldiğindeneliayağıdonuporacıktaölecektineredeyse.Görevibunugerektiriyor,oiseedilginbirboyuneğişleiyiceuyuşupkalıyor,sorularauyuklayanbirçocukgibikopukkopuksözcüklerlecevapveriyordu.

Étienneonbeşdakikaboyuncaonusiyasettenkonuşturmayaçabalamış,amabaşaramamıştı.Kâhevet,kâhhayırdiyordu,anlıyorgibibirhaliyoktu;arkadaşlarıyüzbaşınıncumhuriyetçiolduğunu

söylüyorlardı,kendisinegelincesiyasethakkındahiçbirfikriyoktu,zatenumurundadadeğildi.Ateşetmeemriverilirse,cezaalmamakiçinateşederdi.BirişçiolarakonudinleyenÉtienne’iniçinde,halkınorduya,kıçlarınakırmızıbirpantolongiydirilerekbeyinleriyıkananbukardeşlerineduyduğukinuyanmıştı.

“Pekiadınızne?”“Jules.”“Nerelisiniz?”“Plogofluyum,şutaraflardan.”Kolunuöylesineuzatmıştı.Bretagne’dabir

köydü,dahafazlasınıbilmiyordu.Küçük,solgunyüzücanlanmıştı,coşkuylagülmeyebaşladı.

“Annemvebirkızkardeşimvar.Yolumugözlüyorlardırşimdi.Amadönmemedahaçokvar...BurayagelirkenPont-l’Abbé’yekadarbanaeşlikettiler,Lepalmec’lerinatınıalmıştık,Audierneyokuşunundibindeazkalsınbacaklarınıkırıyordu.KuzenimCharleselindesosislerlebizibekliyordu,amakadınlarhüngür

hüngürağlayıncahepsiboğazımızadizildi...AhTanrım!Evimnekadaruzaktakaldı!”

Gözlerinemlenmişti,amagülmeyedevamediyordu.IssızPlogoftoprakları,fırtınalarınkasıpkavurduğuovahşiRazBurnu,fundalıklarınçiçeklendiğimevsimde,parlakbirgüneşışığıaltındacanlanıyordugözünde.

“Söylesenize”dedi,“cezaalmazsambanaikiyıliçindebirayizinverirlermi?

Bununüzerine,ÉtiennedeküçükkenterkettiğiProvence’tansözetti.Gündoğuyordu,kartaneleritoprakrengigökyüzündeuçuşmayabaşlamıştı.Nihayet,böğürtlenlerinarasındadolananJeanlin’inkendisineşaşkınşaşkınbaktığınıgörünceendişelendi.Çocukelinisallayarakkendisiniçağırıyordu.Askerlerledostolmahayalineişeyarardıki?Dahayıllar,yıllargeçmesigerekiyordu,başaracağınıdüşünerekböylesineyararsızbirişegiriştiğiiçinüzülüyordu.Amabiranda,Jeanlin’inelişaretininneanlamageldiğinianlayıverdi:Nöbetdeğişimivaktiydi,hemenoradanayrılıp,gizlenmeküzereRéquillart’a

doğrukoşmayabaşladı,yenilgininkaçınılmazolduğudüşüncesiyleyüreğibirkezdahaburkulmuştu;yanıbaşındakoşanJeanlin,ociğeribeşparaetmezaskerin,üzerlerineateşaçmalarıiçindevriyelerehaberverdiğinisöylüyordu.

MoloztepeciğininüstündekıpırdamadanduranJules’üngözleriyağankaradalıpgitmişti.Çavuş,yanındaadamlarıylayaklaşıyordu,kuralgereğiherzamankisözlersöylendi.

“Dur,kimdiro?..Parolayısöyle!”İşgalaltındakibirülkedeymişçesine,ağır

postalseslerininuzaklaştığıduyuldu.Gündoğduğuhaldemahallelerdehiçbirhareketlilikyoktu,askerpostallarınınaltındakömürişçilerisusuyorveöfkedençılgınadönüyorlardı.

II

İkigündürkaryağıyordu;yağışsabahkesilmiş,şiddetlibirdonunetkisiyleuçsuzbucaksızbembeyazörtütakırtakırbuztutmuştu.Yollarımürekkepkarası,duvarlarıveağaçlarıkömürtozunabulanmışbusiyahülkegözalabildiğinebeyazakesmişti.İkiYüzKırklarmahallesikarınaltındakaybolmuşgibiydi.Çatılardantekbirdumanbileyükselmiyordu.Yollardakitaşlarkadarsoğukevlerdeateşyanmıyor,kiremitlerinüzerindekikalınkartabakasıerimekbilmiyordu.Mahalle,bembeyazovanınortasındabeyaztaşlarınçıkarıldığıbirtaşocağına,kefenesarınmışölübirköyebenziyordu.Sokaklardangeçenaskerlerinbıraktığıçamurluayakizlerivardıyalnızca.

Maheulerde,geriyekalanbiravuçkömürdeyanıpbitmişti;serçelerinbilebirsapotbulamadıklarıbukorkunçhavadamoloztepeciğindenkömürparçalarıtoplamak

düşünülemezdi.İnatedipelleriylekarıeşeleyenAlzireağırbiçimdehastadüşmüştü.Maheude,DoktorVanderhaghen’ingelmesinibeklerkenonuyırtıkpırtıkbirbattaniyeyesarmakzorundakalmıştı;doktorunevineikikezgitmiş,amaonubulamamış,hizmetçidedoktorunhavakararmadanöncemahalleyeuğrayacağınısöylemişti.Annesipencereninönündedikilmiş,doktorunyolunugözlerken,küçükkızsönmüşocağınyanındaokadarüşümeyeceğinisanarakaşağıinmekistemiş,oturduğuiskemledetirtirtitriyordu.BacaklarıyenidentutulanihtiyarBonnemortkarşısındauyuklargibiydi.Jeanlin’lebirliktesokaklardaparadilenenLénoreveHenrihenüzevedönmemişlerdi.BomboşodayıağıradımlarlaarşınlayıpduranMaheuise,artıkkafesiniseçemeyenbirhayvanınsersemliğiyleherseferindeduvaraçarpıyordu.Gazyağıdabitmişti;amahavanıniyicekararmışolmasınarağmen,dışarıdakibembeyazkarınyansımasıiçeriyihafifçeaydınlatıyordu.

Ayaksesleriduyuldu;kapıyısertçeiten

LevaqueKadın,dahaeşiktenadımınıataratmazgözüdönmüşhaldeMaheude’ebağırmayabaşladı:

“Benimleheryattığındakiracımdanzorlayirmimetelikaldığımısenmiuydurdunyoksa?”

Maheudeomuzsilkti.“Saçmalama,benöylebirşeysöylemedim...

Hemkimsöyledisanabunu?”“Bununönemiyok,amabanasenden

duyduklarınısöylediler...Hattayediğimizhaltlarıduvarıngerisindenişittiğini,kıçımıyerindenkaldırmadığımiçinevipislikgötürdüğünüdesöylemişsin...Bunlarısöylediğinideinkâretbakalım!”

Kadınlarınbitmekbilmeyendedikodularıyüzündenhergünkavgaçıkıyordu.Özelliklekapıkomşularıarasındakidargınlıklarvebarışmalargünlükolaylarhalinegelmişti.Yinede,birbirlerinehiçböylesineşiddetlesaldırmamışlardı.Grevbaşladığındanberiaçlıkkinlerinikabartıyor,herkesçatacakyerarıyordu.İkikadınınarasındakibirtartışma

erkekleringırtlakgırtlağagelmesineyolaçıyordu.

NitekimLevaquedaBouteloup’yuzorlasürükleyerekçıkageldi.

“İştearkadaşburda,söylesinbakalımkarımlayatmakiçinyirmimetelikvermişmi?”

Temizyüzündekiürküntüifadesigürsakalınınardındanpekbelliolmayankiracıkemkümediyor,suçlamayakarşıçıkıyordu.

“Yok,hayır,böylebirşeyaslaolmadı,asla!”AnidenLevaquegözdağıverircesine,

yumruğunuMaheu’nünburnunadoğrusalladı.“Haberinolsun,böyleşeylerdenhiç

hoşlanmam.İnsanınböylebirkarısıvarsakemiklerinikırmalı...Sendeonunsöylediklerineinanıyormusunyoksa?”

“Lanetolsun!”diyehaykırdızatencanındanbezmişolanMaheu,“Budedikodulardanbıktımusandım!Zatenyeterincesıkıntıçekmiyormuyuz?Benirahatbırak,yoksacanınaokurum!..Hemsöylebakalım,karımınböyledediğinikimsöyledi!”

“Kimsöylediha?..Pierronnesöyledi.”

Maheudetizbirkahkahaatarak,LevaqueKadın’ınüzerineyürüdü:

“Ah!DemekPierronnesöyledi...Tamam,ozaman,bendebanasöylediklerindenbahsedeyim.Evet!Banasenin,birinialtınadiğeriniüstünealıpikierkeklebirdenyattığınısöyledi!”

Bununüzerine,ortalıkiyicekarıştı.Hepsisinirdenkuduruyordu,LevaquelarMaheulerecevapyetiştiriyor,Pierronne’unonlarhakkındadahabirsürüşeyanlattığınısöylüyorlardı,Catherine’ielleriylesatmışlar,ÉtienneiseVolkan’dakaptığıhastalığıçocuklaravarıncayakadartümaileyebulaştırmıştı.

“Demekbunlarısöyledi,öylemi?”diyekükrediMaheu.“Tamam!Şimdiorayagidiyorum,eğersöyledimderseağzınınortasınabirtanepatlatırım.”

Maheudışarıfırlamıştı,Levaquelarolacaklarıgörmekiçinonunpeşinetakıldılar,kavgalardantiksinenBouteloupisegizlicesıvıştı.BuiftiralarlakanıbeyninesıçrayanMaheudedetamkapıdançıkıyordukiAlzire’in

iniltisiylegeridönmekzorundakaldı.Battaniyeninuçlarınıküçükkızıntitreyenbedenininaltınasıkıştırdı,sonratekrarpencereninönündedikilip,dalgıngözlerleyolabakmayabaşladı.Doktorhâlâgelmemişti!

MaheuveLevaquelar,PierronlarınkapısındakarınüzerindetepinenLydieilekarşılaştılar.Evinpencerelerikapalıydı,kepenklerinaralığındanincebirışıksızıyordu.Çocuköncesorularakaçamakyanıtlarverdi:Hayır,babasıevdedeğildi,yıkanançamaşırlarıgetirmeküzereçamaşırhaneye,YanıkAna’nınyanınagitmişti.Sonrarahatsızoldu,annesininneredeolduğunusöylemekistemedi.Sonundakindolusinsibirgülümsemeyleherşeyiitirafetti:MösyöDansaertgelmişti,annesisohbetleriniengellediğiiçinonudışarıatmıştı.Dansaertsabahtanberi,ikijandarmaylabirliktemahallededolaşıyor,işçileretekrarişbaşıyapmalarıiçindildöküyor,zayıfgördüklerinegözdağıveriyor,hergittiğiyerdepazartesigünüişbaşıyapılmazsaişletmeninBorinagelılarıişealmayakararlıolduğunu

söylüyordu.AkşamhavakararırkenPierronne’uevdeyalnızbuluncajandarmalarıgöndermişti;şimdiiçerde,gürülgürülyananateşinyanındabirkadehardıçlikörüiçiyordu.

“Şiiişşt!Susun,bakalımneyapıyorlar?”diyemırıldandıLevaqueedepsizcegülerek.“Hesabımızıbirazdangörürüz...Hadiküçükşıllık,senuzaklaşburadan!”

Lydie’ninbirkaçadımgeriçekilince,Levaquegözünükepenginaralığınadayadı.Gülmesinibastırmayaçalışıyor,tümvücudusarsılıyordu.SonrasıraLevaqueKadın’ageldi,biranbaktıktansonrayüzünüekşiterek,bununkendisinitiksindirdiğinisöyledi.NelerolupbittiğinimerakedenMaheu,kadınıkenaraitipiçeribaktıktansonraparayıverendüdüğüçalardedi.Ardındantıpkıbirkomediizlergibisıraylaiçeriyigözetlemeyedevamettiler.Temizliktenaynagibiparlayanodaya,gürülgürülyananateşsayesindehoşbirhavahâkimdi,masanınüzerindepastalar,bardaklarvebiriçkişişesiduruyordu,bellikişenlikvardı.İçerdegördüklerişeyikiadamıçileden

çıkarmayayetmişti,başkakoşullaraltındaolsa,altıaydalgageçipgülerlerdi.Kadınıneteklerihavadaykenböyletıkabasayiyipyemesigülünçtü.Amaarkadaşlarıbirdilimekmeğe,biravuçkömüremuhtaçkensıcacıkbirodadaoynaşmak,bisküvilerlebeslenmekalçaklıkdeğilmiydi?

“Babamgeliyor!”diyebağırdıLydie,sıvışırken.

Pierron,çamaşırbohçasınıomzunavurmuş,sakinsakinçamaşırhanedendönüyordu.Maheuhemenonaseslendi.

“Baksana,karın,Catherine’isattığımı,bizimevdekiherkesinbulaşıcıhastalığayakalandığınısöylüyormuş...Pekiyaiçeridekarınıeskitmeklemeşgulolanbeyefendibunakarşılıksananeödüyor?”

BusözlerehiçbiranlamveremeyenPierronşaşkınşaşkınbakarken,kapınınönündekisesleriduyarakkorkuyakapılanPierronnenelerolupbittiğinianlamakiçinkapıyıaralayacakkadarsersemlemişti.Yüzükıpkırmızı,gömleğinindüğmeleriaçıktı,

kaldırdığıeteğinibelinetutturmuştu,Dansaertiseodanındibindetelaşlapantolonunugiyiyordu.Böylebirolayınmüdürünkulağınagitmesindenkorkanbaşçavuştirtirtitreyerektabanlarıyağladıvegözdenkayboldu.Bununüzerine,kahkahalar,yuhalamalar,küfürlerarasındatambirkepazelikyaşandı.

“Sen,milleteherzamanpasaklıderdurursun,”diyebağırdıLevaqueKadınPierronne’a,“kendinişeflereovdurttuğunagöre,temizolmanaşaşmamakgerek!”

“Arkadankonuşmaktaüstüneyokturonun!”diyeeklediLevaque.“Şukaltağabaksen,güyakarımbirimizialtınabirimiziüstünealıpkiracıylabeniaynıandayatağaatıyormuş!..Evetevet,bunlarısensöylemişsin.”

AmasakinleşenPierronneiçlerindeengüzelveenzengininkendisiolduğunubilmeninverdiğigüvenle,küçümserbirifadetakınmış,bukabasözlerepabuçbırakmıyordu.

“Demişsemdemişim,defolupgidin,tamammı!..Benimneyaptığımsizineilgilendirir,

kıskançlarsürüsüsizi,birkenaraparakoyduğumuziçinbiziçekemiyorsunuz!Hadihadi,boşunauğraşmayın,kocamMösyöDansaert’innedengeldiğiniiyibiliyor.”

SahidendePierronküplerebiniyor,karısınısavunuyordu.Kavgayöndeğiştirdi,artıkhedefPierron’du,onasatılmış,ispiyoncu,şirketinköpeğidiyebağırıyorlar,kalleşliğinekarşılıkşeflerinönüneattığıgüzellokmalarımideyeindirmekiçinevinekapanmaklasuçluyorlardı.Pierroniselafyarışındageridekalmıyor;Maheu’nün,kapısınınaltından,üstündeçaprazlamaikikemikvebirhançerresmininbulunduğubirtehditmektubuattığınıiddiaediyordu.Açlığınenuysallarıbileçiledençıkarmayabaşlamasındanberibütünkadınkavgalarındaolduğugibi,isteristemezbukavgadaerkekleringırtlakgırtlağagelmesiylesonuçlandı.MaheuveLevaquePierron’unüzerinesaldırıpyumruklamayabaşlayıncaonlarıayırmakgerekti.

YanıkKadınçamaşırhanedengeridöndüğündedamadınınburnundanolukoluk

kanakıyordu.Nelerolupbittiğiniöğrenince,“Budomuzşerefimiikiparalıkediyor,”demekleyetindi.

Sokakyenidenboşaldı,karınçıplakbeyazlığınılekeleyentekbirkaraltıbileyoktu;herzamankiölümsessizliğinegömülenmahalledondurucusoğuğunaltındaaçlıktaninliyordu.

“Doktorgeldimi?”diyesorduMaheukapıyıkapatırken.

“Gelmedi,”diyekarşılıkverdihâlâpencereninönündedikilmekteolanMaheude.

“Çocuklardöndümü?”“Hayır,dönmediler.”Maheukafasınabalyozyemişbiröküzgibi

tekrarbirduvardandiğerinegidipgelmeyebaşladı.İskemlesindekazıkkesmişgibioturanBonnemortBabakafasınıbilekaldırmamıştı.Alziredetekkelimeetmiyor,onlarıendişelendirmemekiçintitremesinibellietmemeyeçalışıyordu;amaıstırabınacesaretlegöğüsgersede,kimizamanöyleşiddetlibirtitremenöbetinetutuluyorduki,küçükkızın

cılızsakatbedenininsarsılışıbattaniyeninüzerindenbilehissediliyordu;oanlarda,faltaşıgibiaçtığıgözlerini,salonuayışığıgibiaydınlatanbeyazakesmişbahçelerintavandakisolukyansımasınadikiyordu.

Artıkyoksulluğunsonsınırınagelipdayanmışlardı,tamtakırkalmışevdecançekişmekteydiler.Şilteninyünlerindensonraörtülerideeskiciyegitmiş,ardındançarşaflar,çamaşırlarvesatılacaknevarsaeldençıkarılmıştı.Birakşambüyükbabanınmendiliniikimeteliğesatmışlardı.Buyoksulevdençıkanhereşyagözlerinyaşlarladolmasınanedenoluyor,kocasınınhediyeettiğipembekartonkutuyueteğininiçinesokaraksatmayagötürdüğügünühatırladıkçaanneninyüreğihâlâsızlıyordu,sankiçocuğunubirkapınınönünebırakmıştı.Dımdızlakkalmışlardı,vücutlarındakiderilerdenbaşkasatacakhiçbirşeyleriyoktu,amaodaöylesineyıpranmış,öylesinebozulmuştuki,kimsebeşparavermezdi.Satacakbirşeylerikalmadığınıbildikleriiçineviaramayabilegerek

duymuyorlardı,artıknebirmum,netekbirpatates,nebirparçakömürbulmaumuduvardı,yolunsonunagelmişlerdi;ölmeyibekliyorlar,sadeceçocuklarıiçinüzülüyorlardı,nasılolsakendielleriyleöldürecekolduklarıküçükkızındahaönceböylebirhastalığayakalanmasınaveboşyereıstırapçekmesineyolaçtıklarıiçindeliyedönüyorlardı.

“Nihayetgelebildi!”dediMaheude.Pencereninönündensiyahbirkaraltı

geçiyordu.Kapıaçıldı.AmagelenDoktorVanderhaghendeğil,yenirahipPederRanvieridi;adambuölümkokan,ışıksız,ateşsiz,ekmeksizevegirdiğindeşaşırmışgibigörünmedi.Şimdiyekadarüçkomşuevidahaziyaretetmişti,tıpkıjandarmalarladolaşanDansaertgibi,odaevevgezerekiyiniyetliişçileriayartmayaçalışıyordu:Kapıdangirergirmezbirsoftanınateşlitavrıylakonuşmayabaşladı.

“Evlatlarım,pazarayininenedengelmediniz?İyiyapmıyorsunuz,sizisadece

Kilisekurtarabilir...Hadiama,önümüzdekipazargünüayinekatılacağınızasözverin.”

Maheuonaşöylebirbaktıktansonrahiçbirşeysöylemedensalonuağırağırarşınlamayadevametti.YanıtıMaheudeverdi.

“Ayinemi,sayınrahip,nedenorayagelecekmişizki?UluTanrıbizimlealayetmiyormu?..Bakınmesela,oradaateşleriçindetitreyenküçükkızımonaneyaptı?Yeterincesefaletçekmiyormuyduk?Benkızımabirfincansıcaksubileiçiremeyecekhaldeyken,onuhastaetmesipekmigerekliydi!”

Bununüzerine,ayaktadikilenrahipuzunuzunanlatmayabaşladı.Grevi,bukorkunçyoksulluğu,açlığınyarattığıbumüthişkinikullanarak,dininiyüceltmekiçinvahşilerevaazverenbirmisyonerincoşkusuylakonuşuyordu.Kilise’ninyoksullarınyanındaolduğunu,gününbirindeTanrı’nıngazabınızenginlerinüzerineçekerekadaletisağlayacağınısöylüyordu.Üstelikogünündoğuşuçokyakındı,çünküzenginlerTanrı’nınyerinialmış,Tanrı’yıhiçe

sayarakgücüellerinegeçiripdünyayıtekbaşlarınayönetmeyebaşlamışlardı.Amaişçilerdünyamallarınınhakçapaylaşılmasınıistiyorlarsa,tıpkıİsa’nınölümündensonrahavarilerinetrafındatoplananyoksullarvehalktaninsanlargibi,kendilerinihemenrahiplerinelineteslimetmeliydiler.Büyükemekçikitlelerinesözügeçtiğigünpapanasıldabüyükbirgücekavuşacak,dinadamlarınemüthişbirorduyasahipolacaktı!Dünyabirhaftadakötülerdenarındırılacak,namussuzefendilerkovulacak,sonundagerçekTanrıegemenliğikurulacaktı,böyleceherkeshakettiğiölçüdeödüllendirilecek,işyasasıevrenselmutluluğusağlayacaktı.

Maheuderahibidinlerken,sonbahargecelerindekisohbetlerde,sıkıntılarınınyakındasonaereceğinisöyleyenÉtienne’idinlergibiydi.Amarahiplerehiçbirzamangüvenmemişti.

“Güzelşeylersöylüyorsunuz,sayınpeder,”dedi.“Amabununnedeni,burjuvalarlaaranızıniyiolmaması...Diğerrahiplerimizyemeklerinimüdüriyetteyer,nezamanekmekistesek

gözümüzüşeytanlakorkuturlardı.”Rahipyinelafıaldı,kilisevehalkarasındaki

oüzücüyanlışanlamadansözetti.Şimdiüstükapalıcümlelerleşehirlerdekirahiplere,piskoposlarasaldırıyor;zevkesefayadalmış,sahipolduklarınüfuzlakendilerindengeçmiş,dünyaegemenliğiniellerindenalanınişbirliğiyaptıklarıoliberalburjuvaziolduğunugöremeyecekkadarkörleşipsersemlemişyüksekdinadamlarınaveryansınediyordu.Kurtuluşkırsalkesimrahiplerindengelecekti;yoksullarındayardımıyla,İsa’nınkrallığınıkurmakiçinhepbirdenayağakalkacaklardı;şimdidenyoksullarınbaşınageçmişgibiydi,birhalkönderi,birİncildevrimcisiedasıylakemiklibedeninidikeltiyor,ışılışılparlayangözlerikaranlıkodayıneredeyseaydınlatıyordu.Buateşlivaazgiderekgizemlibirkonuşmayadönüşmüştü,öylekizavallıevhalkıuzunbirsüredironunnedediğinianlamıyordu.

“Bukadarsözegerekyok,”diyehomurdandıbirdenMaheu,“bizebirazekmek

getirmekleişebaşlasaydınızdahaiyiolurdu.”“Pazargünüayinegelin,”diyehaykırdı

rahip,“Tanrıherşeyekadirdir!”Böyleceçekipgitti,vaazvermeküzerebu

seferdeLevaquelarınevinegirdi;Kilise’ninnihaizaferinedairdüşlerkurarkenkendisiniöyleyücelmişhissediyorduki,dünyevisıkıntılarıalabildiğineküçümsüyor,acıçekmedenkurtuluşunmümkünolmadığınainanarak,açlıktankırılanişçimahallelerindeeliboş,sadakavermedendolaşıyordu.

Maheuodayıarşınlamayadevamediyordu,döşemetaşlarınıtitretendüzenliayakseslerindenbaşkabirşeyduyulmuyordu.Paslanmışbirmakaragürültüsüduyuldu,BonnemortBabasoğumuşocağatükürdü.Ardındandüzenliayaksesleriyenidenduyulmayabaşlandı.AteşiiyiceyükseldiğiiçinkendindengeçmişolanAlzirealçakseslesayıklıyor,güneşinaltındaoyunoynadığınısanarakgülüyordu.

“Kahpefelek!”diyemırıldandıMaheude,küçükkızınyanaklarınadokunduktansonra,

”Şimdidealevalevyanıyor...Budomuzherifingeleceğiyok,ohaydutlargelmesiniyasaklamışolmalılar.”

Doktordanveişletmedensözediyordu.Osıradakapınınyenidenaçıldığınıgörüpbirsevinççığlığıattı.Amakollarıikiyanadüştü,umutsuzbiryüzifadesiyleolduğuyerdekalakaldı.

“İyiakşamlar,”dediÉtienne,kapıyıdikkatlicekaparkenalçaksesle.

Sıklıklahavaiyicekarardığındageliyordu.Maheulersaklandığıyeridahaikincigünöğrenmişlerdi.Amabusırrıkimseylepaylaşmadıklarıiçin,mahalledekimsegençadamınakıbetinibilmiyordu.Budurum,hakkındabirefsanedoğmasınanedenolmuştu.Hâlâonagüvenmeyedevamediyorlardı,ortalıktagizemlisöylentilerdolaşıyordu:Birorduylavesandıklardolusualtınlageridönecekti.Birmucizeninilahîbeklentisiylehayalleriningerçekleşeceğine,Étienne’inkendilerinevaatettiğiadaletülkesinebirdenbirekavuşacaklarınainanıyorlardı.

KimilerionuMarchiennesyolundaüçbeyefendiylebirliktebirarabanıniçindegördüğünüsöylüyor,kimileriyseikigündahaİngiltere’dekalacağınıiddiaediyordu.Yinedezamangeçtikçe,güvensizlikbaşgöstermekteydi;saygınlığınızedeleyenilişkisiherkestarafındanbilindiğinden,dalgacılaronunbirmahzende,Mouquette’insıcacıkkoynundagizlendiğiniilerisürüyorlardı.İtibarıyavaşyavaşsarsılıyor,onaençokgüvenenlerbileiçteniçeumutsuzluğakapılıyor,buinsanlarınsayısıhergeçengünartıyordu.

“Neberbatbirhava!”diyeeklediÉtienne.“Pekiyasizdeyenibirhaberyokmu,herşeyyinekötüyemigidiyor?..BastıbacakNégrel’inBelçika’yaBorinagelımadencilerigetirmeyegittiğisöyleniyor.Lanetolsun!Budoğruysaişimizbittidemektir!”

Bubuzgibivekaranlıkodayagirinceiçiürpermişti,artankaranlığınortasındavarlıklarınıhissettiğibuzavallıinsanlarıgörebilmekiçingözlerininkaranlığaalışmasıgerekti.Eğitimleincelipgelişmiş,gözünü

yükselmehırsıbürümüş,sınıfındankopmuşbirişçinintiksintivehuzursuzluğunuhissediyordu.Bukokunun,butıkıştıkışbedenlerinsergilediğisefaletkarşısındakorkunçbiracımaduygusunakapılıyor,boğazıdüğümleniyordu!Cançekiştikleriniseyretmekonuöyleallakbullakediyorduki,boyuneğmelerinitavsiyeetmekiçinsözcüklerarıyordu.

AmahışımlaönünedikilenMaheuhaykırdı:

“Borinagelılarha!Oahmaklarbunacesaretedemezler!..Helebironlarıkuyuyaindirmeyekalksınlar,ozamanocaklarıbaşlarınayıkarız!”

Étiennesıkıntılıbirifadeyleellerindenhiçbirşeygelmeyeceğini,ocaklarıbekleyenaskerlerinaşağıinerlerkenBelçikalıişçilerikoruyacaklarınısöyledi.Maheuyumruklarınısıkıyor,kendideyimiylesüngülerisırtındahissettiğiiçinçiledençıkıyordu.Demekartıkkömürişçilerininkendimemleketlerindebilesözügeçmiyordu!Çalıştırmakiçinenselerinesilahdayıyor,onlarakürekmahkûmlarıgibi

davranıyorlardı!Maheuiseçalıştığıkuyuyuseviyor,ikiaydanberiinememişolmakonabüyükbirüzüntüveriyordu.Buyüzdende,işealacaklarınısöyleyerekgözdağıverdiklerioyabancıları,bubüyükhakaretidüşündükçe,gözünükanbürüyordu.Sonra,tezkeresininelineverildiğinihatırlayıncayüreğisızladı.

“Nedenöfkelendiğimibilmiyorum,”diyemırıldandı.“Artıkonlariçinçalışmıyorum...Beniburadandakovarlarsa,pekâlâsokaktadageberebilirim.”

“Bırakbunları!”dediÉtienne.“İstersenyarınişbaşıyapabilirsin.İyiişçilerigeriçevirmiyorlar.”

AteştensayıklayanAlzire’inhafifçegüldüğünüduyuncaşaşırıpsözünüyarıdakesti.HenüzsadeceBonnemortBaba’nınkıpırtısızkaraltısınıfarkedebilmiş,hastaçocuğunbuneşesikarşısındaürkmüştü.Çocuklardaölmeyebaşladığınagörebukadarıfazlaydı.Titreyensesiylekararınıaçıkladı:

“Budurumdahafazlasüremez,hapıyutmuşhaldeyiz...Vazgeçmekgerek.”

OanakadarkıpırdamadansessizceduranMaheudeanidenparlayarak,birerkekgibisövüpsaymaya,Étienne’ebağırmayabaşladı:

“Nediyorsunsen?Lanetolasıca,bunlarısenmisöylüyorsun?”

Gençadamgerekçelerinisıralamakistesede,kadınkonuşmasınaizinvermiyordu.

“Lanetolsun,aynışeyleritekrarlayayımdeme!Yoksabukadınhalimleyüzünetokadıindiririm...Bizikiaydıraçlıktankıvranalım,evinbütüneşyalarınısatalım,çocuklarımhastalıktankırılsınvehiçbirsonucaulaşamadanpesedelimkihaksızlıkdasürüpgitsin,öylemi?Baksanasen,bunudüşünmekbilekanımınbeynimeçıkmasınanedenoluyor.Hayır!Hayır!Teslimolmaktansaherşeyiyakıpyıkmayıtercihederim.”

Tehditkârbirelhareketiyle,karanlıktaduranMaheu’yüişaretetti.

“Şunuiyidinle,eğerkocamocağadönecekolursakarşısındabenibulur,suratınatükürür,alçaklığınıyüzünevururum!”

Étienneonugöremesede,yüzünde,

havlayanbirköpeğinsoluğunabenzerbirsıcaklıkhissediyordu;kendisininsebepolduğubuöfkepatlamasıkarşısındaşaşırıpgerilemişti.Maheudeöyledeğişmiştiki,artıkonutanıyamıyordu;eskidensondereceaklıbaşındaolan,kendisinişiddetyanlısıolmaklasuçlayan,kimseninölmesiniistememekgerekirdiyenbukadınşimdimantığınınsesinekulağınıtıkamış,herşeyiyakıpyıkmaktansözediyordu.Artıkpolitikadansözeden,burjuvalarınkökününbirçırpıdakazınmasınıisteyen,açlıktanölenlerinemeğiylesemirenhırsızzenginlerdendünyayıkurtarmakiçincumhuriyetivegiyotinitalepedenkendisideğil,oydu.

“Evet,kendiellerimleparçalarımonları...Artıkcanımızataketti!Şimdisırabizde,bunusensöylüyordun...Babamın,büyükbabamın,büyükbabamınbabasınınbuacılarıçektiğiniveoğullarımızın,torunlarımızınaynısıkıntılarıyaşayacağınıdüşündükçeçılgınadönüyor,bıçağasarılmakistiyorum...Geçengünazbileyaptık.Montsou’yusontuğlasınakadarbaşlarınayıkacaktık.Neyeyanıyorumbiliyor

musun?İhtiyarınPiolainelikızıboğmasınaengelolmayacaktım...Benimçocuklarımaçlıktanölürkenhiçbirininkılıkıpırdamıyor!”

Sözlerikaranlığınortasındabalyozgibiiniyordu.Kapalıufukaçılmakistememişti,ogerçekleşmesimümkünolmayanidealıstırabınkemirdiğibubeyindezehiredönüşüyordu.

“Beniyanlışanladınız,”diyebildisonunda,geriyeçarkedenÉtienne.“İşletmeyleuzlaşmayavarılabilir,kuyularınperişandurumdaolduğunubiliyorum,kuşkusuzbizimleanlaşmayaçalışacaklardır.”

“Hayır,hiçsanmıyorum!”diyegürlediMaheude.

Osırada,LénoreveHenrielleriboşgeridönüyorlardı.Birbeyefendionlaraikimetelikvermiş,amaablasıküçükkardeşinisüreklitekmelediğiiçinparakarlarınarasınadüşmüştü;Jeanlin’lebirliktearasalardabulamamışlardı.

“Jeanlinnerede?”“Gittianne,işiolduğunusöyledi.”Étiennebukonuşmalarıyüreğisızlayarak

dinliyordu.Birzamanlar,çocuklarıdilenecekolursaonlarıöldüreceğinisöylüyordu.Şimdiiseçocuklarıkendielleriylesokaklaragönderiyor,hattaMontsouluonbinkömürişçisininyoksulihtiyarlargibibirbastonveheybealarakdehşetinhâkimolduğuülkeyibirbaştanbirbaşadolaşmalarıgerektiğindensözediyordu.

Karanlıkodadatedirginlikdahadaartmıştı.Eveaçdönenyavrucaklaryemekistiyorlardı,nedenyemekyenmiyorduki?Mızıldanıptepindiler,sonundacançekişmekteolanablalarınınayağınıezdiler,Alzireacıylainledi.Gözüdönenannelerikaranlıktaonlararasgeletokatlarindirdi.Sonraçocuklarekmekistediklerinisöyleyipdahadagüçlühaykırmayabaşlayınca,gözyaşlarınaboğularakyereçöktü,ikisiylebirlikteküçüksakatkızıdakucaklayarakbağrınabastı.Onuhalsizbırakıptüketenbirsinirboşalmasıylauzunsüreağladı,biryandandakekeleyerekhepaynışeyitekrarlıyor,ölümdenmedetumuyordu:“Tanrım,nedencanımızıalmıyorsun?Tanrım,

bizeacı,kurtarbuişkenceden!”Büyükbabayağmurverüzgârıneğdiğiyaşlıbirağaçgibihiçkımıldamadanotururken,bababaşınıbileçevirmedenocaklayemekdolabıarasındagidipgelmeyedevamediyordu.

Osıradakapıaçıldı,bukezgelenDoktorVanderhaghen’di.

“Lanetolsun!”dedi,“Mumyaksanızgözlerinizmibozulurdu?..Çabukolalım,acelemvar.”

Herzamankigibiiştencanıçıkmış,söylenipduruyordu.Neyseki,doktorunyanındakibritvardı,hastayımuayeneedebilsindiyebabaaltıkibritiarkaarkayayakmakzorundakaldı.ÖrtüsüüstündenalınanAlziretitrekışıktatirtirtitriyor,karıniçindecançekişencılızbirkuşuandırıyordu,öylezayıftıkisadecekamburuseçilebiliyordu.Yinede,gözlerinikocakocaaçmış,cançekişenlerindalgıntebessümüylegülümsüyor,sıskaelleriiçegöçmüşgöğsününüzerindekasılıpduruyordu.Zorlasolukalananne,Tanrı’nın,evişlerineonayardımcıolan,buakıllı,uysalevladı

kendisindenöncealmasınındoğruolupolmadığınısorduğundadoktorsinirlendi.

“Alişte,göçüpgidiyor...Evladınaçlıktanöldü.Üsteliksadeceodeğil,azönceyandakievdebirçocuğundahaöldüğünügördüm...Hepinizbeniçağırıyorsunuzamaelimdenbirşeygelmez,sağlığınızakavuşmanıziçinetyemenizgerek.”

ParmaklarıyananMaheukibritielindenatmıştı;henüzsıcakolanminikcesettekrarkaranlığagömüldü.Doktorkoşakoşagitmişti.ÉtiennekapkaranlıkodadaokasvetliölümçağrısınıtekrarlayıpduranMaheude’ünhıçkırıklarındanbaşkabirşeyduymuyordu.

“Tanrım!Sırabende,benimdecanımıal!..Tanrım,bizeacı,kocamın,diğerlerinindecanınıalkikurtulalım!”

III

Opazargünüsekizdenitibaren,Souvarine,Avantage’ınsalonundatekbaşınaherzamankiyerineoturmuş,başınıduvarayaslamıştı.Kömürişçileribiraiçecekikimeteliğineredenbulacaklarınıbilemiyorlardı,meyhanelerhiçbukadarboşkalmamıştı.MadamRasseneursinirlibirsessizlikiçindetezgâhınbaşındahiçkımıldamadanotururken;dökmedemirocağınönündedikilmekteolanRasseneurdalgınbirifadeylekömürünkızıldumanınıizlermişgibigörünüyordu.

Aniden,çoksıcakodalaraözgüoderinhuzurunortasında,birpencerecamınınüçkeretıklatılmasıüzerineSouvarinebaşınıoyanaçevirdi.Ayağakalktı;dışarıdan,Souvarine’iboşbirmasayaoturupsigarasınıtüttürürkengördüğündeÉtienne’inonuçağırmakiçindefalarcakullandığıbuişaretitanımıştı.AmamakinistorayavaranakadarRasseneurkapıyıaçmıştıbile;pencereden

yansıyanaydınlıktagörüptanıdığıadamaseslendi:

“Senielevermemdenmikorkuyorsun?..İçerdedaharahatsohbetedersiniz.”

Étienneiçerigirdi.MadamRasseneur’ünkibarcateklifettiğibirayıbirelhareketiylegeriçevirdi.Meyhaneciekledi:

“Uzunzamandırneredesaklandığınıtahminediyorum.Arkadaşlarınındediğigibiispiyoncununtekiolsaydım,birhaftaöncejandarmalarıorayagönderirdim.”

“Kendinisavunmanagerekyok,”diyekarşılıkverdigençadam,“otürdenbiradamolmadığınıbiliyorum...Aynıfikirleripaylaşmasakdabirbirimizeolansaygımızıkoruyabiliriz.”

Salonayenidensessizlikhâkimoldu.TekrariskemlesineoturupsırtınıduvarayaslayanSouvarine’ingözlerisigarasınındumanınadalıpgitmişti;amasinirlisinirlikıpırdayanparmaklarınıdizlerindegezdiriyor,oakşamortalardagözükmeyenPolonya’nınılıktüyleriniarıyordu;içteniçebirhuzursuzluk

duyuyor,tamolarakneolduğunuanlayamadığıbireksiklikhissediyordu.

MasanındiğertarafınaoturanÉtiennesonundaşöylededi:

“Voreux’deyarınişbaşıyapılıyor.BelçikalılarbastıbacakNégrel’lebirliktegeldiler.”

“Evet,işçilerihavakaradığındagetirdiler,”diyemırıldandıayaktaduranRasseneur.“Umarımyineçatışmaçıkmaz!”

Sonrasesiniyükseltti:“Hayırhayır,yenibirtartışmabaşlatmak

istemiyorum,sadecedahafazlainatlaşırsanız,işinsonununkötüyevaracağınısöylüyorum...Bak!ŞuankidurumunuztıpatıpEnternasyonal’inkinebenziyor.GeçengünbazıişlerimiçingittiğimLille’dePluchart’lakarşılaştım.Sanırımörgütteişleryolundagitmiyor.”

Ayrıntılarvermeyebaşladı.Birlik,burjuvaziyihâlâtirtirtitretenbirpropagandahamlesiyledünyanındörtbiryanındaişçileriörgütlediktensonra,şimdihırsvekişilik

çatışmalarınıntetiklediğiiçkavgalarlahergeçengünbirazdahagüçtendüşüyor,kendikendiniyokediyordu.Anarşistlerinağırlıklarınıkoyupevrimyanlılarınıyönetimdenuzaklaştırmalarıyla,ilkhedefolanücretleriniyileştirilmesihizipçekişmeleriarasındaunutulmuş,disiplininyarattığıkinyüzündenbirikimlikadrolarörgüttenayrılmışlardı.Çürümüşköhnedüzenibirsoluktayerlebiredecekdurumagelmişolankitleselşahlanışınsonugörünmüştüartık.

“Pluchartbuyüzdenhastalanmış,”diyedevamettiRasseneur.“Sesiiyicekısılmış.Yinedekonuşmaktangeridurmuyor,birkonuşmayapmakiçinParis’egidecekmiş.Banatamüçkere,bizimgrevinçuvalladığınısöyledi.”

BaşınıöneeğmişolanÉtienne,arayagirmeden,onunkonuşmasınaizinveriyordu.Birgünöncearkadaşlarıylasohbetederken,başınınüzerindekinvekuşkurüzgârlarınınestiğinihissetmişti;bozgununhabercisiolanburüzgârlar,gözdendüştüğünügösteriyordu.Şimdikarakaradüşünüyor,hayalkırıklığına

uğradığındahalkınkendisindenhesapsoracağınıöncedensöylemişolanbuadamkarşısındayenilgisiniitirafedemiyordu.

“Grevçuvalladıtabii,bunuPluchartkadarbendebiliyorum,”dedi.“Amabununböyleolacağıbelliydi.Bugreveisteyerekgitmedik,işletmeyleiplerinkopacağınıhesabakatamadık...İnsanbazenkendinikaybedipolmadıkşeylerümitediyor,işleryolundagitmeyincedebunubaştandüşünmekgerektiğiniunutuyor,sankiyaşananfelaketgökteninmişgibiyakınmaya,kavgaetmeyebaşlıyor.”

“Peki,yenilgiyikabulettiğinegöre,nedenarkadaşlarınısağduyuyadavetetmiyorsun?”diyesorduRasseneur.

Gençadamgözlerinionadikti.“Banabak,ilerigitmeyebaşladın...Senin

düşüncelerinsana,benimkilerbanakalsın.Neolursaolsunsanasaygıduyduğumugöstermekiçiniçerigirdim.Amabenhâlâ,acıiçindekıvransakda,bizimaçlıktanbirderibirkemikkalmışbedenlerimizinhalkındavasınasenino

sağduyulupolitikalarındandahayararlıolacağınıdüşünüyorum...Ah!Oalçakaskerlerdenbirigöğsümebirkurşunsıksa,neonurlubirsonolurdubenimiçin!”

Yenikdüşenleringizliarzusunu,kederlerindensonsuzadekkurtulmaküzereölümesığınmaisteklerinidilegetirenbuhaykırışlagözleridolmuştu.

“Güzelsöylediniz!”dediMadamRasseneur,kocasınaçevirdiğigözlerinde,köktencidüşünceleriniyansıtanaşağılayıcıbirifadevardı.

Gözleridalıpgitmiş,ellerinisinirlisinirlidizlerindegezdirenSouvarine,söylenenleriduymamışgibiydi.İnceburnu,küçüksivridişleriylegençbirkızınkiniandıransarışınyüzü,kanlıgörüntüleringeçtiğigizemlibirdüşünetkisiylevahşibirhalalıyordu.Yüksekseslehayalkurmayabaşlamıştı,Rasseneur’ünEnternasyonal’leilgilibirsözükonuşmaesnasındakulağınaçalınmış,onacevapveriyordu.

“Hepsiödlekonların,örgütlerinikorkunç

biryıkımaracıhalinegetirecektekbirkişivardıiçlerinde.Amabununiçinistemekgerekir,hiçbiriyürektenistemiyoroysa,buyüzdendevrimbirkezdahabaşarısızlığauğrayacak.”

Tiksintisiniyansıtanbirsestonuylainsanlarınahmaklıklarındanyakınmayadevamederken;diğerikisi,onunbiruyurgezeredasıylakaranlığakonuşupitiraflardabulunmasıkarşısındaşaşırıpkalmışlardı.Rusya’daişlerkötügidiyordu,aldığıhaberlerumudunukırmıştı.Eskidostlarınınhepsi,Avrupa’yıtitretenünlünihilistler,papazçocukları,küçükburjuvalar,tüccarlarbirerpolitikacıyadönmüşlerdi;ufuklarıulusalözgürlüklesınırlıkalıyor,zorbayıöldürdüklerindedünyanınkurtulacağınısanıyorlardı.Souvarineonlaraeskidüzeniolgunbirekingibikökündenkazımaktansözettiğianda,hattaomasumcumhuriyetkelimesinibileağzınaaldığında,anlaşılmadığınıvekarşısındakilerikaygılandırdığınıhissediyor,evrenseldevrimciliğingözdendüşmüş,

başarısızprensleriarasındayeralanbirihalinegeldiğiduygusunakapılıyordu.Yinedeyüreğihâlâyurtseverlikleçarpıyor,ensevdiğicümleyitekrarlarkensesikederlikederliçıkıyordu:

“Hepsibudalalık!..Bubudalalıklarıylabirhaltbeceremezler!”

Sonradasesinialçaltarak,insanıniçiniacıtancümlelerleoeskikardeşlikdüşündensözetti.Servetinivemevkiinigözdençıkarmış,sırfortakemeğedayananbuyenitoplumunkurulduğunugörmekumuduylaişçilerinyanındayeralmıştı.Cebindekitümparayıuzunsüremahalledekiyumurcaklaradağıtmış,duyduklarıgüvensizliğealdırmadankömürişçilerinebirkardeşsevgisiyleyaklaşmış,işiniiyiyapıpazkonuşanbirişçiolaraksakinhalitavrıylaonlarıngönüllerinikazanmıştı.Amahertürdenyakınilişkiyihorgördüğü,ciddiyetinikorumakiçineğlencevegösteriştenuzakdurmakistediğiiçinonlarlabirtürlükaynaşamamış,hepbiryabancıolarakkalmıştı.Özellikledesabahtanberi,gazetelerdeyeralanbirhaberdendolayıöfkeliydi.

Sesideğişti,korgibiyanangözleriniÉtienne’edikerekdoğrudanonahitapetti.

“Düşünebiliyormusun?ŞuMarsilyalışapkaişçileripiyangodanyüzbinfranklıkbüyükikramiyeyikazanıncaparayıhemenhissesenetlerineyatırıpartıkhiççalışmadanyaşayacaklarınısöylemişler!..Evet,sizFransızişçilerinindüşüncetarzıbu,birköşedebencilceveaylakçatekbaşınızayemekiçinbüyükbirservetekonmayıarzularsınız.İstediğinizkadarzenginlereveryansınedin,talihinsizebahşettiğiparayıyoksullarageriverecekcesaretyoksizde...Kendinizeaitbirparçagelirinizolduğuveburjuvalarasırfonlarınyerinialamadığınıziçinöfkelendiğinizsüreceaslamutluolamayacaksınız.”

Rasseneurbirkahkahaattı,Marsilyalıikiişçininbüyükikramiyeyigeriçevirmeleridüşüncesionaahmakçageliyordu.AmaSouvarine’inbetibenzisoluyor,allakbullakolansuratı,halklarınmahvınayolaçanosofucaöfkeyleürkütücübirhalalıyordu.

“Hepinizinkökükazınacak,alaşağıedilip

çöplüğündibiniboylayacaksınız.Ödleklerinvekeyfinedüşkünlerinsoyunukurutacakbiriçıkacakelbette.Bakın,şuellerimigörüyormusunuz!Eğerbuelleryapabilseydi,dünyayışöyleavuçlayıp,hepinizyıkıntılaraltındakalasınızdiyeunufakolanakadarsilkelerdi.”

“Güzelsöylediniz!”dediyineMadamRasseneur,kibarveiknaolmuştavrıyla.

Salonayenidensessizlikhâkimoldu.Sonra,ÉtiennesözütekrarBorinagelıişçileregetirdi.Souvarine’eVoreux’dealınanönlemlerhakkındasorularsoruyordu.Amakendidüşüncelerinedalanmakinistzorakiyanıtlarveriyor,sadecemadenibekleyenaskerleremermidağıtılacağınıbildiğinisöylüyordu;parmaklarınındizlerindekihareketiiyicesinirlivehuzursuzbirhalalınca,eksikliğiniduyduğuşeyinneolduğununihayetanladı,evciltavşanınyumuşakveyatıştırıcıtüyleriniarıyordu.

“Polonyanerede?”diyesordu.Meyhanecibirkahkahadahaatıp,karısına

baktı.Hafifbirtereddüttensonrasöylemeye

kararverdi.“Polonyamı?Sıcakbiryerde.”Jeanlin’leyaşadığımaceradansonrairi

tavşanyaralanmışolmalıydı,çünkübütünyavrularıölüdoğmuştu,gereksizyerebirboğazdahabeslememekiçinhemenogünonupatateslebirliktepişirmeyekararvermişlerdi.

“Evet,buakşambirbudunuyedinya...Azkalsınparmaklarınıdayiyecektin,unuttunmu?”

Souvarineöncebirşeyanlamadı.Amaçokgeçmedensapsarıkesildi,çenekaslarıbiröğürtüylekasıldı.Güçlüiradesinerağmengözleriyaşlarladoldu.

Amadiğerlerionunacısınıfarkedemedenkapısertçeaçıldı.ChavalönüsıraiteklediğiCatherine’lebirlikteiçerigirdi.Montsoumeyhanelerindebiravepalavralarlasarhoşolduktansonra,aklınaeskiarkadaşlarınakimsedenkorkmadığınıgöstermekiçinAvantage’agitmekgelmişti.İçerigirerkensevgilisineşöylediyordu:

“Lanetolasıca!Buradabirbardakbira

içeceksindiyorumsana.Yanbakanolursaçenesinidağıtırım!”

Étienne’igörünceafallayanCatherine’inyüzüsapsarıoldu.Chavaldeonufarkedincepispissırıttı.

“MadamRasseneur,ikibira!Yenidenişbaşıyapılmasınıkutluyoruz.”

KimseninbirasiparişinireddetmeyenMadamRasseneur,tekkelimeetmedenbardaklarıdoldurdu.Ortalığabirsessizlikçökmüş,nemeyhanecinedediğerikisiyerlerindenkıpırdamamışlardı.

“Benimiçinispiyoncudiyenlervarmış,”diyedevamettiChavalküstahça,“yüzümekarşısöylesinlerdehesaplaşalım,hadibekliyorum.”

Kimsekarşılıkvermedi,erkeklerbaşlarınıçevirmiş,boşgözlerleduvarabakıyorlardı.

“Tembellervar,tembelolmayanlarvar,”diyeekledidahayükseksesle.“Benimgizleyecekbirşeyimyok,Deneulin’inoboktanocağındanayrıldım,banagüvendikleriiçinyanımaverdiklerionikiBelçikalıylabirlikte

yarınVoreux’dekuyuyainiyorum.Bunakarşıçıkanvarsa,söylesindebirkonuşalım.”

BukışkırtmalarınınküçümseyicibirsessizliklekarşılandığınıgörünceCatherine’eçıkışmayabaşladı.

“Lanetolası,içsenebe!..Çalışmayıreddedenbütünpislikleringebermesişerefinebenimlekadehkaldır!”

Catherinebardağınıtokuşturdu,amaeliöyletitriyordukibirbirineçarpanikibardağınhafifçeçınladığıduyuldu.Chavalşimdidecebindençıkardığıbiravuçparayısarhoşlaraözgübirçalımlamasanınüzerineyayıyor,buparayıalnınınteriylekazandığınısöylüyor,aylaklardaonmetelikçıkarsınlargörelimdiyemeydanokuyordu.Arkadaşlarınıntavırlarıylaiyiceçiledençıkınca,doğrudandoğruyahakaretetmeyebaşladı.

“Demekköstebeklergeceleriortayaçıkıyorlarha?Haydutlararastlayabilmemiziçinjandarmalarınuyumasıgerekiyordemek?”

Étiennesakinvekararlıbirifadeyleayağakalkmıştı.

“Banabak,canımısıkmayabaşladın...Evet,senbirispiyoncusun,oyaydığınparalardabileihanetinkokusuvar,osatılmışbedeninedokunmakmidemibulandırır.Amasorundeğil,iştekarşındayım,ikimizdenbirifazlaydızaten.”

Chavalyumruklarınısıktı.“Demeksenihareketegeçirmekiçinbayağı

sövmekgerekiyormuş,ödlekherif!Amatekbaşınagel!Geçengünyaptığınızpisliklerinbedeliniödeteceğimsana!”

Catherine,yalvarırgibikollarınıkaldırarakarayagirmeyeçalıştı;amaonuitmelerinebilegerekkalmadı,kavganınkaçınılmazolduğunuhissedengençkızkendiliğindenyavaşçageriçekildi.Duvarayaslanıpsessizcedurdu,korkudantaşkesildiğiiçinartıktitremiyordu,faltaşıgibiaçılmışgözlerinikendisiiçinbirbirleriniöldürmeyeniyetligörünenbuikiadamadikmişti.

MadamRasseneursadecekırılmasınlardiyetezgâhınüzerindekibardaklarıkaldırmaklayetindi.Sonraabartılıbirmeraksergilemeden

yenidenyerineoturdu.Yinede,ikieskiarkadaşınbirbirleriniboğazlamalarınaizinverilemezdi;Rasseneurinatlaarayagirmeyeçalışıyordu,Souvarineonuomzundantutupmasanınyanınagetirirdi:

“Buseniilgilendirmez...İkisindenbirifazla,güçlüolanayaktakalır”dedi.

Chaval,Étienne’inhamlesinibeklemedensıkılıyumruklarıylahavayıdövüyordu.Dahauzunboyluvesarsaktı,rakibininyüzünühedefalarakbirçiftkılıçgibikullandığıkollarıylapeşpeşeöfkeliyumruklarsallıyordu.Buaradakonuşmayadevamediyor,seyircilerehavaatmakiçinküfürlersavurupcoştukçacoşuyordu.

“Ah!Pispezevenkseni,ağzınıburnunukırayımdagör!..Oparlaksuratınıuzatdadomuzlapasınaçevireyim,bakalımozamankaltaklarpeşindenkoşacakmı?”

Étiennedişlerinisıkmış,sessizliğinikoruyor,kısaboyuylakapanıyor,oyunukuralınagöreoynayarakyumruklarıylagöğsünüveyüzünükoruyordu;rakibininaçığınıkolluyor,sonra

yaygibifırlayansertyumruklarindiriyordu.Önceleribirbirlerinepekzararveremediler.

Birininboşagidenyumrukları,diğerininsoğukkanlıbekleyişimücadeleninuzamasınanedenoluyordu.Biriskemledevrilmişti,döşemetaşlarınaserpilmişbeyazkumlarkabapabuçlarınınaltındaeziliyordu.Amasonundasoluksoluğakaldılar,göğüslerindenhırıltılarçıkıyordu,içlerindeyananöfkeateşiyleyüzlerikıpkırmızıkesilmiş,gözlerikıvılcımlarsaçıyordu.

“Albakalım!Kemiklerinikıracağımsenin!”diyehaykırdıChaval.

Gerçektendeyumruğu,yanlamasınaindirilmişbirtokmakgibi,rakibininomzunugöçertmişti.Étienneacıylainlememekiçinkendinizortuttu,kaslarınezildiğinibelliedenobellibelirsiz,boğuksesdışındabirşeyduyulmadı.OdaChaval’ingöğsününtamortasınadoğrusavurduğubiryumruklakarşılıkverdi,rakibiçekirgegibisıçrayıpdurmasa,buyumruklayereserilmesiiştenbiledeğildi.Yinedeyumruköylesertbirşekildesol

böğründepatladıki,Chavalsendeledi,soluğukesilmişti.Kollarınınacıylagevşediğinihissedereköfkedençılgınadöndü;vahşibirhayvangibisaldırarak,hasmınınkarnınadoğrumüthişbirtekmesavurdu.

“Albakalım!Bağırsaklarınıortayasereceğimsenin!”diyehomurdandıboğuksesiyle.

Étiennetekmeyisavuşturdu,bukuralihlalikarşısındaöylesinirlenmiştikisessizliğinibozdu.

“Kessesini,hayvanherif!Birdahadatekmeatayımdeme,yoksakafanabiriskemleindiririm.”

Bununüzerinekavgadahadaşiddetlendi.YerindeduramayanRasseneurkarısınınsertbakışlarıolmasabirkezdahaarayagirecekti:İkimüşterikozlarınıonlarındükkânındapaylaşamazlarmıydı?BununüzerineRasseneur,bariateşinüzerineyuvarlanmasınlardiyegidipocağınönündedurmaklayetindi.Souvarineherzamankisoğukkanlıifadesiylebirsigarasarmışama

yakmayıunutmuştu.Catherineduvarındibindekımıldamadanduruyordu;sadeceellerifarkındaolmadanbelineçıkmıştı,oradaeğilipbükülüyor,ikidebirdekasılarakelbisesininkumaşınıçekiştiriyordu.Tercihinibelliediparalarındanbirininölümüneyolaçmamakiçinbağırmamayagayretediyor,zatenkafasıkarmakarışıkolduğundankimintarafınıtuttuğunubilebilmiyordu.

KısasüresonrateriçindekalanChavalyorulmaya,boşayumruksallamayabaşlamıştı.Étienneöfkesinerağmenkapanmayadevamediyor,bazılarısıyırıpgeçsedeneredeysetümdarbelerisavuşturuyordu.Kulağıyarılmış,rakibinintırnağıboynununderisiniyırtmıştı,canıöyleyanmıştıkibukezdeobirküfürsavurarakenşiddetliyumruklarındanbiriniindirdi.Chavalsıçrayarakgöğsünübirdefadahakurtardı,amaeğildiğiiçinyumrukyüzüneisabetetmiş,burnunuezipgözünüpatlatmıştı.Birdenburundeliklerindenkanboşandı,gözüşişipmorardı.Sefiladam,akankandangözükapanıpgörmezolmuş,beyin

sarsıntısıylasersemlemişbirhaldeyumruklarıylahavayıdöverken,göğsününortasınayediğisonyumrukişinibitirdi.Birçatırtıduyuldu,Chaval,ağırbiralçıçuvalıgibidüşereksırtüstüyereserildi.

Étiennebekledi.“Ayağakalk.Devametmekistiyorsan,

ederiz.”Chavalyanıtvermedi,kısabirsersemlikten

sonrayerdekıpırdandı,kollarınıbacaklarınıgerdi,güçlükletoparlanıpbirandizlerininüzerindetortopvaziyettedurdu;elinicebinesokmuşkarıştırıyor,kimseneolduğunubilmesedebellikibirşeyarıyordu.Ardındanayağakalktığında,boyundamarlarınıpatlatırcasınavahşibirçığlıkataraktekrarsaldırdı.

AmaCatherinedurumugörmüştü;elindeolmadanbüyükbirçığlıkattı,bağrındankopupgelenvekendisininbilefarkındaolmadığıbirtercihiaçığavuranbuçığlıkonudaşaşırttı.

“Dikkatet!Bıçağıvar!”Étienneilkdarbeyikoluylasavuşturacak

zamanıancakbulmuştu.Şimşirdenbirsapabakırbirbileziklesabitlenmişbıçağınkalınağzıyünkazağıkesmişti.ÉtienneChaval’inbileğineyapıştı,korkunçbirboğuşmabaşladı;Étienneonunbileğinibırakacakolursaişininbiteceğinihissediyor,diğeriisekurtulupbıçağısaplamakiçindebeleniyordu.Bıçakyavaşyavaşaşağıdoğruiniyor,kasılmışolankollarıgiderekgüçtendüşüyordu;Étienneçeliğinsoğuktemasınıikikezetindehissetti,olağanüstübirçabaharcayarakrakibininbileğiniöylebirkıracakgibisıktıki,bıçakaçılanparmaklarınarasındankaydı.İkisideyeredoğruatıldılar,amabukezbıçağıelegeçirenÉtienneoldu.SırtüstüdevrilenChaval’ediziylebastırıp,bıçağıboğazınadayadı.

“Ah!Lanetolasıhain,gebereceksin!”Bağrındankopupgelenkorkunçbirses

adetakulaklarınısağırlaştırıyordu.Anibiröldürmeçılgınlığı,kandökmeihtiyacıbenliğinintaderinliklerindenyükselip,çekiçdarbelerigibibaşınızonklatıyordu.Dahaöncehiçböylebirçılgınlıknöbetinekapılmamıştı.

Üsteliksarhoşdadeğildi.Tecavüzüneşiğindekendisiylemücadeleedenşehvettengözüdönmüşbirigibiumutsuzcatitriyor,bukalıtımsalhastalığakarşıkoymayaçalışıyordu.Sonundakendinehâkimolmayıbaşarıpbıçağıarkasınadoğrufırlattıveboğukbirseslehomurdandı:

“Kalkayağa,defolgit!”BukezRasseneuronlaradoğrukoşmuş,

amabıçağınkendisinedesaplanabileceğikorkusuylaaralarınagirmeyepekcesaretedememişti.Dükkânındacinayetişlenmesiniistemiyor,öfkeylebağırıpçağırıyordu,tezgâhınbaşındadimdikoturankarısıiseona,herzamankigibivakitsizyaygarakopardığınısöylüyordu.FırlatılanbıçakneredeyseSouvarine’inbacağınaisabetedecekti,adamsonundasigarasınıyaktı.Demekbuişbitmişti?Catherineherikisidesağolanadamlaraafallamışbirhaldebakmayadevamediyordu.

“Defolgit!”diyetekrarladıÉtienne,“Defolgit,yoksasenigebertirim.”

AyağakalkanChaval,burnundanhâlâ

akmaktaolankanıelinintersiylesildi;çenesikaniçindekalmış,gözümorarmıştı,bozgunauğramanınöfkesiyleayaklarınısürüyerekkapıyayöneldi.Catherinedegayriihtiyarionunardınatakıldı.OzamanChavalcelalleniverdi,nefretleküfretmeyebaşladı.

“Ah!Hayırhayır!Pissürtük,mademonutercihettin,gitonunkoynunagir!Canınasusamadıysanbirdahaevimeayakbasma!”

Kapıyısertçeçarptı.Yanmaktaolankömürünhafifçıtırtılarınınduyulduğuılıksalonabüyükbirsessizlikçöktü.Yerdesadecedevrilmişiskemlevedöşemeninüzerindekikumlarınemmekteolduğubirkanbirikintisivardı.

IV

Rasseneur’ünmeyhanesindençıkanÉtienneveCatherinesessizceyürüdüler.Buzlarçözülmeyebaşlamıştı,soğukhavadakarıeritmeksizinçamurabulayanağırbirçözülmeydibu.Kurşunirenkligökyüzünde,çokyükseklerdeesenşiddetlibirfırtınarüzgârınınönünekatıpsürüklediğisiyahpaçavralarıandıraniribulutlarınardındadolunayınvarlığıseziliyordu;aşağıdaisetekbiresintibileyoktu,kartopaklarınınyumuşakçayeredüştüğüçatılardansüzülensularınşıpırtısıduyuluyordubirtek.

KendisinebırakılanbukadınınvarlığıÉtienne’itedirginediyor,gençadamsöyleyecekbirşeybulamıyordu.OnudaRéquillart’agötürüpbirliktegizlenmedüşüncesinisaçmabuluyordu.Kızımahalleye,ailesininyanınagötürmekistemiş,amaCatherinekorkuyakapılarakreddetmişti:Hayırhayır,onlarıalçakçabırakıpgittiktensonra,yanlarına

dönmektenseherşeyerazıydı!İkisidehiçkonuşmadan,çamurlarınselgibiaktığıyollardakörlemesineyürüyorlardı.ÖnceVoreux’yedoğruinmişler,sonrasağadönüpmoloztepeciğiilekanalınarasındangeçmişlerdi.

“Amakalacakbiryerlazımsana,”dediÉtiennesonunda.“Benimbirodamolsaydı,seniorayagötürürdüm...”

Ancakanlamveremediğibirçekingenliklesözünüyarıdakesti.Geçmişgünleri,birbirlerineduyduklarıgüçlüarzuyu,utançvenezaketkurallarıyüzündenbirlikteolamayışlarınıhatırladı.Bukadarallakbullakolduğuna,yüreğiyavaşyavaşyenibiristekletutuştuğunagöre,bukızıhâlâarzuluyorolabilirmiydi?Gaston-Marie’deyüzüneindirdiğişamarlaraklınageliyor,buhatıraiçiniöfkeyledolduracağıyerdeşimdionutahrikediyordu.Catherine’iRéquillart’agötürüporadaonasahipolmadüşüncesigözünegayetdoğalvekolaygörünüyor,buduygusundanötürüdeşaşkınlığakapılıyordu.

“Hadi,kararver,seninereyegötürmemi

istiyorsun?Benimlekalmayıreddettiğinegörebendenbayağınefretediyorsundemek?”

PabuçlarıyoldakitekerlekizlerindekaydığıiçingeridekalanCatherine,ağırağırÉtienne’iizliyordu;başınıkaldırmadanmırıldandı:

“Canımzatenyeterincesıkkın,birdesenüstümegelme.Buistediğinneyeyarayacakbundansonra?Artıkbenimbirsevgilim,senindebirkadınınvar.”

Mouquette’tensözediyordu.Onbeşgündürortalıktadolaşansöylentilerebakarak,gençadamınokızlabirlikteolduğunusanıyordu;Étienneöyleolmadığınadairyeminedince,başınıikiyanasallayarak,onlarıdudakdudağaöpüşürkengördüğügeceyihatırlattı.

“Tümbusaçmalıklarnehazindeğilmi?”dedikısıksesleÉtienne,olduğuyerdedurmuştu.“Seninlenegüzelanlaşabilirdik!”

Catherinehafifçeürpererekkarşılıkverdi:“Boşver,üzülme,pekbirşeykaybetmiş

sayılmazsın;senbenimnekadarhastalıklı,nekadareftenpüftenolduğumubirbilseydin!Öylehapıyutmuşdurumdayımkihiçbir

zamantambirkadınolamayacağım!”İçinidökmeyedevametti,ergenliğininbu

kadargecikmesinikendikusuruolarakgörüyordu.Budurumbirerkeğiolmasınarağmenonuküçükdüşürüyor,birçocukgibigörülmesinenedenoluyordu.Birçocukdoğurabilsekusurubirölçüdetelafiedilmişolurdu.

“Zavallıyavrum!”dedialçaksesleÉtienne,yüreğibüyükbiracımahissiyledolmuştu.Moloztepeciğinindibinde,bukocayığınıngölgesindegözlerdenuzaktılar.Mürekkeprenklibirbulutayınönündengeçtiğiiçinbirbirlerininyüzlerinibileseçemiyorlardı,soluklarıkarışıyor,aylardırarzusuylayanıptutuştuklarıoöpücükiçindudaklarıbirbiriniarıyordu.Amaanidenaytekrarortayaçıktı,tepelerinde,ışıklaaydınlanankayalarınüzerindeVoreuxnöbetçisinindimdikkaraltısınıgördüler.Öpüşemeden,birutangaçlıklabirbirlerindenayrıldılar;içindeöfkeyi,bellibelirsizbirtiksintiyivebüyükbirdostluğubarındıraneskiutangaçlıkları

depreşmişti.Ayakbileklerinekadarbattıklarıçamurdaağırağıryürümeyebaşladılar.

“Demekkararlısın,istemiyorsun,öylemi?”diyesorduÉtienne.

“Hayır”dediCatherine.“Chaval’densonrasenvesendensonrabirbaşkası...Hayırdüşündükçetiksiniyorum,hiçmutluolamayacaksamnedenböylebirşeyegirişeyimki?”

İkisidesustular,teklafetmedenyüzadımkadardahayürüdüler.

“Enazındannereyegideceğinibiliyormusun?”dediÉtienne.“Böylebirgecedesenitekbaşınadışarıdabırakamam.”

Catherinesadeliklecevapverdi:“Geridönüyorum,Chavalbenimerkeğim,

onunevindenbaşkabiryerdeyatamam.”“Dayaktanöldürürseni!”Yenidensustular.Catherineboyuneğmiş

birifadeyleomuzsilkmişti.Chavalonudövebilirdi,nasılolsayoruluncabırakacaktı,birfahişegibisokaklardasürtmesidahamıiyiolurdusanki?Hemtokatlaragiderek

alışıyordu;kendisiniavutmakiçin,onkızdansekizinindahadakötüerkeklerlebirlikteolduğunutekrarlıyorduiçinden.Sevgilisibirgünkendisiyleevlenirse,budabirinceliksayılırdı.

ÉtienneveCatherinefarkındaolmadanMontsou’yadoğruyönelmişlerdi,orayayaklaştıkçadahadasuskunlaşıyorlardı.Sankidahaöncehiçbirşeypaylaşmamışlardı.Étienne,Chaval’inyanınadönmeyekararverdiğiiçinçoküzülsede,kızıiknaedecekbirsözbulamıyordu.Yüreğiparçalanıyordu,onabirkaçağınsefilyaşamından,biraskerkurşunuylabeynidağılacakolursayarınsızbirgecedenbaşkasunacağışeyyoktu.Belkideendoğrusu,yenibirderdeçanaktutmadanşuankiderdekatlanmaktı.Başıönde,kızısevgilisininevinegötürüyordu;anayolda,şantiyelerinköşesinde,Piquette’inmeyhanesineyirmimetrekalaCatherineonudurdurdu.

“Dahaöteyegelme.Senigörürseyineçıngarçıkarır”dediğindedehiçitirazetmedi.

Kiliseninçanıonbirivuruyordu,meyhane

kapanmıştı,amaaralıklardanışıksızıyordu.“Hoşçakal,”diyemırıldandıgençkız.Eliniuzatmıştı,Étiennebirtürlübueli

bırakmıyordu;Catherineayrılabilmekiçin,istemeyeistemeyeeliniyavaşçageriçekti.Arkasınahiçbakmadan,anahtarıylaaçtığıküçükkapıdaniçerigirdi.Amagençadamoradanuzaklaşmıyor,olabileceklerinkaygısıylagözünüevdenayırmadanolduğuyerdedikilmeyedevamediyordu.Kulakkabartıyor,dayakyiyenbirkadınınçığlıklarınıduymakorkusuylatirtirtiriyordu.Evsessizvekaranlıktı,Étiennebirincikattakibirpencereninaydınlandığınıgördü;pencereninaçılıpdayoladoğrueğilenincekaraltıyıtanıyıncailerledi.

Catherinefısıltıylakonuştu:“Evedönmemiş,benyatıyorum...

Yalvarırım,sendegitburadan!”Étienneoradanayrıldı.Buzlarınçözülmesi

hızlanıyor,çatılardanselgibisularakıyor,karanlığagömülmüşbusanayikasabasınınduvarlarından,tahtaperdelerinden,belli

belirsizseçilebilenbütünkütlelerindenadetatersızıyordu.Étienneönce,yorgunluktanvekederdentükenmişbirhaldeRéquillart’ayöneldi,yeraltındagözdenkayboluportadansilinmeihtiyacıiçindeydi.

SonraaklınaVoreuxgeldi;işbaşıyapacakBelçikalıişçileri,askerlerekarşıöfkeliveocaklarınayabancılarısokmamayakararlıolanarkadaşlarınıdüşündü.Eriyenkarsularınınoluşturduğugölcüklerarasındayenidenkanalboyuncayürümeyebaşladı.

Moloztepeciğineyaklaştığındaayınpırılpırılparladığınıgördü.Başınıkaldırıpgökyüzünebaktı,tepelerdeesenşiddetlirüzgârbulutlarıhızlasürüklüyordu;bulutlargiderekbeyazlaşıyor,inceliyor,ayınönündengeçerkenbulanıkbirsuyunpuslusaydamlığınabürünüyorlardı;birbiriardıncaöylehızlıgeçiyorlardıkibiraniçinperdelenenay,çokgeçmedentümparlaklığıylayenidenbeliriyordu.

GözleribuparlakışıklakamaşanÉtienne,başınıindirirkenmoloztepeciğininüzerinde

gördüğüşeyyüzündenöylecekalakaldı.Soğuktankaskatıkesilmişolannöbetçigeziniyor,MarchiennesyönünedoğruyirmibeşadımattıktansonraMontsoutarafınadoğrugeridönüyordu.Solukgökyüzünebelirginbirbiçimdeyansıyanbukaraltınıntepesindesüngününbeyazparıltısıgörülüyordu.Amagençadamınasıldikkatiniçekenşey,BonnemortBaba’nınfırtınalıgecelerdesığındığıkulübeninarkasındakihareketligölgeydi;bugölgeyerdesürünen,pusudakibirhayvanaaitgibiydi,Étienne,sansarıandıranuzunvekemiksizsırtınabakarakonunJeanlinolduğunuhemenanladı.Nöbetçininonufarketmesiimkânsızdı,buhaylazyumurcakkuşkusuzbirhınzırlıkpeşindeydi,çünküaskerlerihiçsevmiyor,insanlarıöldürmekiçintüfekleriylebirliktegönderilenbukatillerdennezamankurtulacaklarınısorupduruyordu.

Étiennebiraniçinbiraptallıkyapmasınıengellemeküzereonaseslenmeyidüşündü.Aybulutlarıngerisindegözdenkaybolmuştu,Étienne,çocuğunsıçramayahazırvaziyette

tortopolduğunugördü;amaayyenidenbelirince,çocukçömelmişdurumdaöylecekaldı.Nöbetçiherseferindekulübeyekadarilerliyor,sonraarkasınıdönüpaksiistikametteyürüyordu.Birbulutanidenortalığıkarartınca,Jeanlinvahşibirkedigibiaskerinomuzlarınasıçrayarakpençelerinigeçirdivebıçağınıboğazınasapladı.Nöbetçininyelekılındanyakalığıdirençgösterince,çocukbütünağırlığıylayüklenerekikieliylebıçağınsapınabastırdı.Sıksıkçiftliklerinarkasındayakaladığıpiliçleriboğazladığıiçinelialışkındı.İşiniöyleçabukhallettiki,geceninkaranlığındatüfekbirdemirtangırtısıylayeredüşerkensadeceboğukbirçığlıkduyuldu.Aytekrarortayaçıkmış,pırılpırılparlıyordu.

ŞaşkınlıktandonakalanÉtiennehâlâyukarıbakmayadevamediyordu.Seslenmekistemiş,amasesiboğazındadüğümlenmişti.Moloztepeciğininüstüboştu,hızlauzaklaşanbulutlarahiçbirkaraltıdüşmüyordu.Étiennekoşarakyukarıtırmandı;Jeanlin’i,kollarıikiyanaaçık,sırtüstüyereserilmişolancesedin

yanındaçömelmişvaziyettebuldu.Karınortasında,parlakayışığınınaltında,kırmızıpantolonvegrikaputnetbirşekildeseçilebiliyordu.Tekdamlakanakmamıştı,bıçakhâlâsapınakadaradamınboğazınagömülüydü.

Étienne,düşünmeyefırsatbulamadan,öfkelibiryumruklaçocuğucesedinyanınaseriverdi.

“Bununedenyaptın?”diyekekeliyordu,kendinikaybetmişbirhalde.

DoğrulmayaçalışanJeanlin,zayıfbedeninikedigibikabartarakellerininüzerindesüründü;kepçekulakları,yeşilgözleri,çıkıntılıçenesiyaptığıkötülüğünetkisiyletitriyor,alevalevyanıyordu.

“Lanetolasıca!Bununedenyaptın?”“Bilmem,canımöyleistedi.”Verdiğibuyanıtıaçıklamayakoyuldu.Üç

gündenberibuistekleyanıptutuşuyordu.İçiiçiniyiyor,düşündükçebaşına,ensesineağrılargiriyordu.Madenişçilerinikendimekânlarındarahatsızedenbuaşağılıkaskerlerepabuç

bırakmakolacakşeymiydi?Ormandakisertnutuklardan,ocaklarbasıldığısıradaatılanölümçığlıklarındanaklındakalanbeşaltısözcüğüdevrimcilikoynayanbiryumurcakgibitekrarlayıpduruyordu.Bütünbildiğibuydu,kimseonubuişeteşviketmemiş,tıpkıtarlalardansoğançalmafikrigibibunudakendiakıletmişti.

BirçocuğunzihnindeböylebircinayetdüşüncesininyeşermesikarşısındadehşetedüşenÉtienne,karşısındakineyaptığınıbilmeyenbirhayvanmışçasına,Jeanlin’itekmeledi.Voreuxkarakolundakilerinnöbetçininboğukçığlığınıduymuşolmalarındanendişeediyor,ayınbulutlarınarasındanhersıyrılışındaocaktarafınabirgözatıyordu.Amahiçbirhareketlilikyoktu,eğilipaskerinyavaşyavaşdonmayabaşlayanelleriniyokladı,kaputununüstündendurmuşolankalbinidinledi.Bıçağın,sadecekemiksapıgörünüyordu;üzerinde,siyahharflerlekazınmışosevgiyedairbasit“Aşk”sözcüğüokunuyordu.

Gözleriniaskerinboğazındanyüzünekaydırdı.Anidenküçükaskeritanıdı:BirsabahsohbetettiğiacemiaskerJules’dübu.Çillerlekaplıbutemiz,sarışınçehrekarşısındaiçiniderinbirsızıkapladı.Kocakocaaçılmışmavigözlerigökyüzünedikilmişti,dahaöncememleketiniufuktaararkendeaynıbakışıgörmüştüÉtienneonda.GözünepırılpırılbirgüneşinaltındagörünenbuPlogofneredeydiacaba?Oralardabiryerdeydimutlaka.Bufırtınalıgecedetauzaktadenizkudurmuşolmalıydı.Çokyukarılardangeçenburüzgârofundalıktopraklardadaesmiştibelki.Ayaktadikilenikikadın,annevekızkardeşrüzgârdanuçmamasıiçinbaşlıklarınıtutarak,kendilerindenfersahlarcauzaktakiküçükaskerinosaatteneyaptığınıgörebileceklermişgibiufkabakıyorlardı.Artıkonusonsuzadekbekleyeceklerdi.Yoksullarınzenginleruğrunabirbirleriniboğazlamalarınetiksintivericibirşeydi!

Amabucesediortadankaldırmakgerekiyordu.Étienneönceonukanalaatmayı

düşündü.Amaoradamutlakabulurlardiyevazgeçti.Bununüzerinekaygısıhadsafhayaulaştı,dakikalargeçiyordu,nasılbirkararalmalıydı?Birdenaklınabirfikirgeldi:CesediRéquillart’ataşıyabilirse,birdahaonukimseninbulamayacağışekildegömebilirdi.

“Burayagel,”dediJeanlin’e.Çocukçekiniyordu.“Hayır,benidöversin.Hembenimişimvar.

Sanaiyiakşamlar.”Gerçektende,Voreux’de,payanda

istiflerininaltındakigizlibirkovuktaBébertveLydieilebuluşacaklardı.Büyükbirplanlarıvardı,Belçikalıişçilerocağainerkentaşyağmurunatutulacakolursa,kendilerideolayakarışmakiçingeceyidışarıdageçireceklerdi.

“Dinle,”diyetekrarladıÉtienne,“burayagel,yoksaaskerleriçağırırım,kelleniuçururlar.”

Jeanlinyanınagelince,Étiennemendiliniçıkarıpaskerinboynunasıkıcasardı,kanınakmasınıengellediğiiçinbıçağıçıkartmadı.Karlareriyordu,yerdenekanlekesi,nede

boğuşmaizlerivardı.“Bacaklarındantut.”Jeanlinbacaklarıtuttu,Étienneise,tüfeği

omzunaastıktansonraaskerikoltukaltlarındankavradı;ikisibirlikte,taşlarıyuvarlamamayadikkatederekyavaşyavaşmoloztepeciğindenaşağıinmeyebaşladılar.Neysekiaybulutlarınardınagizlenmişti.Amakanalboyundailerlerken,tümparlaklığıylayenidenortayaçıktı:Karakoldankendilerinifarketmemeleritambirmucizeydi.Sessizceveaceleylehareketediyorlar,cesetsağasolasallandığıiçinzorlanıpheryüzmetredebironuyerebırakmakzorundakalıyorlardı.Réquillartsokağınınköşesinde,birgürültüylekanlarıdondu,devriyeleregörünmemekiçinbirduvarınardınagizlenecekzamanıancakbuldular.Dahaileride,karşılarınabiradamçıktıamasarhoştu,sövüpsayarakuzaklaştı.Nihayetkanteriçindeeskiocağaulaştılar,öyleyaşadıklarıbüyükbirgerginlikyüzündendişleritakırdıyordu.

Étienneaskerimerdivenbacasındanindirirkençokzorlanacaklarınıtahminetmişti.

Gerçektendebüyükzahmetçektiler.ÖnceJeanlin’inyukarıdadurupcesediaşağısallandırmasıgerekti,Étienneisebasamaklarınkırıkolduğuikisahanlığıaşmakiçinçalılaratutunupcesetlebirlikteaşağıiniyordu.Sonrahermerdivenbaşındaaynıişlemitekrarlamasıgerekti;kendisiöndeniniyor,ardındancansızbedenikarşılayıptutuyordu,böylececesedintümağırlığınınüstünebindiğinihissederekotuzmerdiven,yaniikiyüzonmetreaşağıindi.Tüfeksırtınısıyırıyordu,çocuktansondereceidarelikullandığımumugetirmesiniistememişti.Zatenneyeyarardıki?Budaracıksıçanyolundamumişizorlaştırırdı.Yinede,soluksoluğayüklemekatınavardıklarındaufaklığımumugetirmesiiçinyolladı.Karanlığınortasındacesedinyanıbaşınaoturdu;yüreğiyerindenfırlayacakmışgibiçarparakJeanlin’ibeklemeyebaşladı.

Jeanlinelindekimumlageridöndüğünde,Étienneonaakıldanıştı,çünküçocukbueskigalerileriinsanlarıngeçemeyeceğiyarıklaravarıncayakadardipköşebiliyordu.Yeniden

yolakoyuldular;cesediyıkıkdökük,labirentgibigalerilerdebirkilometrekadarsürüklediler.Sonundatavanalçaldı,kırılmaküzereolanikipayandanındesteklediği,kolaycagöçebilecekbirkayanınaltındadizçökmüşvaziyetteydiler.Küçükaskeribirtabutayatırırgibi,buuzunvedaracıkyereyatırdılar,tüfeğiniyanınakoydular,sonraserttopukdarbeleriyle,kendileridealtındakalmapahasına,payandalarıkırdılar.Kayaçabucakyarıldıdizlerininvedirseklerininüzerindesürünerekuzaklaşacakzamanıancakbuldular.Étiennedurumugörmekiçindönüpbaktığında,tavançökmeyedevamediyor,müthişağırlığıylacesediağırağıreziyordu.Kısabirsüresonraortadakalınbirtoprakkatmanındanbaşkabirşeykalmadı.

Jeanlinyuvasına,ohaydutmağarasındakiköşesinegeridöndüğünde,yorgunluktantükenmişbirhaldeotyatağınınüzerineuzanarakmırıldandı:

“Amanboşver,veletlerbeklesinbiraz,şöylebirsaatkestireyimben.”

Étienneufacıkkalanmumusöndürmüştü.Odaperişanvaziyetteydi,amauykusuyoktu,karabasanıandıranacılıdüşüncelerbeyninebalyozgibiiniyordu.Çokgeçmeden,onuiçiniçinkemiren,yanıtveremediğitekbirsorukaldıkafasında:KendisiboğazınabıçağıdayamışkenChaval’inedenöldürmemiştide,şuçocukisminibilebilmediğibiraskerinedenboğazlamıştı?Buöldürmecesareti,buöldürmehakkıonundevrimciinançlarınıaltüstediyordu.Yoksakorkağınbirimiydi?Otlarınüzerineserilmişolançocukayyaşbiradamgibihorluyordu,adetaişlediğicinayetinsarhoşluğuylasızıpkalmıştı.Jeanlin’inoradaolduğunubilmek,horultusunuişitmekÉtienne’itiksindirip,öfkelendiriyordu.Anideniçiürperdi,birkorkuesintisiyüzünüyalayıpgeçmişti.Toprağınderinliklerindengelenhafifbirsürtünmesesi,birhıçkırıkduyargibioldu.Orada,kayalarınaltındatüfeğiyleyatanküçükaskerinhayaliylesırtıbuzkesip,tüyleridikendikenoldu.Çoksaçmaydı,ocağındörtbiryanındansesleryükseliyordu,mumutekrar

yakmakzorundakaldı;solgunışıktagalerilerinbomboşolduğunugörüncerahatlayabildiancak.

Bironbeşdakikadaha,gözleriniyananfitiledikerek,aynıdüşünceyleboğuşupdurdu.Derkenbircızırtıduyuldu,fitilsöndü,herşeyyinekaranlığagömüldü.Étienne’iniçinitekrarbirürpertikapladı,böylesinegürültülühorladığıiçinazkalsınJeanlin’itokatlayacaktı.Çocuğunyanındakivarlığıöylekatlanılmazbirhalegelmiştikitemizhavaalmaihtiyacıylayerindenfırladı,ensesindebirgölgeninsoluğunuhissedergibihızlagalerileriaşıpmerdivenbacasındanyukarıçıktı.

Yukarıda,Réquillart’ınyıkıntılarıarasındanihayetderinderinsolukaldı.Öldürmeyecesaretedemediğinegöre,kendisiölmeliydi;dahaöncelerideaklındangeçenölümdüşüncesiyenidenfilizleniyor,sonbirumutgibizihninekazınıyordu.Devrimuğrunacesurcaölmek,iyiyadakötüherşeyiyolunakoyacak,dahafazlakafapatlatmasınaengelolacaktı.ArkadaşlarıBorinagelılarasaldırırlarsa

enönsaftayeralacaktı,şansıyavergidersebirmermiyehedefolabilirdi.KararlıadımlarlageridönüpVoreux’nünetrafındadolaşmayabaşladı.Saatikiolmuştu,ocağıbekleyenaskerlerinkarakololarakkullandıklarıçavuşodasındanbağırtılargeliyordu.Nöbetçininortadankaybolmasıkarakoluayağakaldırmış,gidipyüzbaşıyıuyandırmışlardı,hertarafköşebucakaraştırıldıktansonraaskerinfirarettiğinekararverilmişti.KaranlıktapusuyayatmışolanÉtienne,küçükaskerinkendisinesözettiğicumhuriyetçiyüzbaşıyıhatırlıyordu.Kimbilir,belkideonuhalkınyanındayeralmayaiknaedebilirlerdi.Askerlernamlularınıyereindirdiklerindeburjuvalarınişibitmişdemekti.Étiennekendiniyenibirdüşekaptırdı,artıkölmeyidüşünmüyordu,zaferhâlâmümkünolabilirdi,buumutlacoşmuşvaziyette,ayaklarıçamuruniçinde,çözülenbuzlarınserpintileriomuzlarında,saatlerceoradadurdu.

SaatbeşekadarBorinagelılarıgözledi.Sonra,işletmeninuyanıkdavranarakonlarıo

geceVoreux’deyatırdığınıanladı.Kuyuyainişbaşlıyordu.Gözcüolarakbekleyen,İkiYüzKırklarmahallesindenbirkaçgrevci,arkadaşlarınahaberveripvermemektetereddütediyorlardı.Étienneoynananoyunuonlaraanlatıncakoşarakgittiler,gençadamisemoloztepeciğininarkasında,kanaldakigemileriyedeğeçekmekiçinkullanılanyoldabekliyordu.Saataltıoldu,toprakrengigökyüzükızılımtırakbirşafaklaaydınlanırken,PederRanvierbirpatikanınbaşındagöründü,cüppesinisıskabacaklarınınüzerindetoplamıştı.Herpazartesi,ocağındiğeryanındakimanastırınkilisesinegidipsabahduasıokurdu.

“Günaydın,dostum,”diyebağırdıgüçlübirsesle,çakmakçakmakgözleriylegençadamıtepedentırnağasüzdüktensonra.

AmaÉtiennekarşılıkvermedi.Uzakta,Voreux’nündestekayaklarınınarasındanbirkadınıngeçtiğinigörmüş,kadınıCatherine’ebenzetinceendişeyekapılarakoyönekoşmuştu.

Catherinegeceyarısındanberi,buzlarıçözülenyollardatabantepiyordu.EvedönenChavalonuyataktabuluncabirtokatlaayağadikmişti.Basbasbağırıyor,penceredenatılmakistemiyorsabiranöncekapıdançıkıpgitmesinisöylüyordu.Yediğitekmelerlebacaklarımosmorkesilengençkızağlayaağlayayarımyamalakgiyinipaşağıinmiş,sonbirşamarlakendinikapınındışındabulmuştu.Böylesinehoyratçakovulmasıkarşısındaneyeuğradığınaşaşırarakbirtaşınüzerineoturmuş,gözlerinievedikipChaval’inonuçağırmasınıbeklemişti;çünküböylebirşeymümkündeğildi,Chavalonugözlüyorolmalıydı;gidecekyeriolmadan,sahipsizbirbiçimdetirtirtitrediğinigörünce,yukarıçıkmasıiçinseslenecekti.

Amaikisaatsonra,sokağaatılanbirköpekgibiöylecebeklerkensoğuktandonmaküzereolduğunufarkedincekararınıverdi.Montsou’dançıktı,sonrageridöndü,nekaldırımdanseslenmeyenedekapıyıçalmayacesaretedebildi.Nihayetmahalleye,ailesininyanınadönmedüşüncesiyle,anayoldan

kaldırımboyuncayürümeyekoyuldu.Amakapınınönünegeldiğindeöylebirutancakapıldıki,kapalıkepenklerinardındatümmahalleninderinbiruykudaolmasınarağmen,biritarafındangörülüptanınmakorkusuylabahçelerboyuncakoşmayabaşladı.Oandanitibarenamaçsızcadolanıpdurdu,enufakgürültüdeyüreğiağzınageliyor,birfahişegibiyoldantoplanıp,aylardırkorkulurüyasınıgördüğüMarchiennesgenelevinegötürülmektenödükopuyordu.İkikezVoreux’yekadargittiamakarakoldangelenbağırışlardanürküp,izlenipizlenmediğinianlamakiçinarkasınabakaraksoluksoluğakaçtı.RéquillartSokağıyinesarhoşlarladoluydu,yinedebirkaçsaatöncereddettiğiadamarastlamakumuduyladönüpdolaşıporayageliyordu.

Chavalosabahişbaşıyapacaktı;Catherinebunudüşünerekocağadoğruyollandı,aslındaonunlakonuşmanınbiryararıolmayacağınıhissediyordu:Aralarındaherşeybitmişti.Jean-Bart’daçalışmalardurmuştu,itibarının

zedeleneceğindenkorkanChaval,tekrarVoreux’deçalışmayabaşlarsaonuboğazlayacağınısöylemişti.Pekineyapmalıydı?Sokaklaradüşmesi,açlıktanölmesi,kendisiyleyatacakerkeklerindayaklarınaboyuneğmesimigerekiyordu?Bacaklarıkesilmiş,belinekadarçamurabulanmışvaziyettetekerlekizlerininarasındasendeleyerek,zorluklayürüyordu.Çözülenbuzlaryollardaçamurseligibiakmaktaydı,Catherineçamurlarabataçıkayürümeyedevamediyor,oturacakbirtaşbakınmayabilecesaretedemiyordu.

Günışıdı.Catherine,temkinlicemoloztepeciğininyanındandolaşanChaval’isırtındantanımıştı,tamosıradapayandaistifininaltındakisığınaklarındanbaşlarınıuzatanLydie’yleBébert’igördü.Jeanlinonlarabeklemeleriniemrettiğiiçinevlerinedönmeyipgeceyiorada,pusuyayatarakgeçirmişlerdi;JeanlinişlediğicinayetinsarhoşluğuylaRéquillart’dahorulhoruluyurken,ikiçocukısınmakiçinbirbirlerinesarılmışlardı.Rüzgâr

kestanevemeşeağacındankerestelerarasındaıslıkçaldıkçatıpkıterkedilmişbiroduncukulübesindeymişlergibibirbirlerinesokuluyorlardı.Lydiekocasındansüreklidayakyiyenbirkadıngibi,çektiğisıkıntılarıaçığavuramıyor;Bébertise,yanaklarınıkıpkırmızıyapantokatlardanyakınmayıgözealamıyordu;amaJeanlinonlarıfazlacaistismarederolmuştu,çocuklarıolmadıkhırsızlıklarazorlayaraktehlikeyeatıyor,sonradaganimetipaylaşmayıreddediyordu;bunudüşündükçeçocuklarınyüreğindeisyanduygusukabarmayabaşlamıştı,sonunda,Jeanlin’inkoyduğuyasağarağmen,neredengeleceğibilinmeyenotokadaaldırmadanbirbirlerinesarıldılar.Tokadıngelmediğinigörünce,başkabirdüşünceyekapılmadan,usulusulöpüşmeyedevamettiler,uzunsüredirbastırdıklarıtutkularını,yüreklerindebiriktirdikleritümsızılarıdabuöpüşmeyekatmaktaydılar.Bütüngecebirbirleriniböyleısıtmışlardı,bugözlerdenuzakgizlikovuktaöylesinemutluydularki,börekleryenilip

şaraplariçilenSainte-BarbeBayramı’ndabilebukadarmutluolduklarınıhatırlamıyorladı.

Catherine,anibirborusesiyleyerindensıçradı.Parmakuçlarındayükselerekbakınca,karakoldakiaskerlerinsilahlarınasarıldıklarınıgördü.Étiennekoşarakgeliyordu,BébertveLydiegizlendikleriyerdendışarıfırlamışlardı.Havaiyiceaydınlanmıştı;taötede,kadınlıerkeklibirkalabalık,öfkelielkolhareketleriyleişçimahallesindenaşağıyadoğruinmekteydi.

V

Voreux’nünbütüngirişlerikapatılmıştı:hazıroldaduranaltmışaskeraçıkbırakılmıştekkapınınönündebarikatkurmuştu;bukapıdan,çavuşodasıylabarakanınaçıldığıdarbirmerdivenlekayıtbölmesinegidiliyordu.Yüzbaşıarkadangelebilecekbirsaldırıyıönlemekiçinaskerlerinituğladuvarındibineikisırahalindeyerleştirmişti.

Mahalledeninenmadenişçileriöncebirazuzaktadurdular.Olsaolsaotuzkişikadardılar,aralarındabağıraçağıratartışıyorlardı.

KucağındauyuklayanEstelle’leilkgelenlerdenbiriolanMaheude,darmadağınıksaçlarınaaceleylebirmendilbağlamıştı,öfkelibirseslehepaynışeyitekrarlıyordu:

“Kimsegiripçıkamasın!Hepsiniiçeridekıstıralım!”

Maheuonuonaylarken,MouqueBabaRéquillart’dançıkageldi.Geçmesiniengellemeyeçalıştılar.Amaadamdebeleniyor,

beygirlerindevrimifilanumursamadıklarını,neolursaolsunyulafyemelerigerektiğinisöylüyordu.Üstelikbeygirlerdenbiriölmüştü,yukarıçıkarmakiçinkendisinibekliyorlardı.Étienneyaşlıseyisinkalabalığınarasındangeçmesinisağladı,askerlerdekuyuyainmesineizinverdiler.Onbeşdakikasonra,grevcilerinsayısıyavaşyavaşartıptehditedicibirhalalırken,zeminkattakigenişbirkapıaçıldı,ölühayvanıtaşıyanbirkaçadamgöründü,hâlâsarıldığıağıniçindeacınacakbiretyığınıgibiduranhayvanıerimişkarbirikintilerininortasınabıraktılar.Öylebüyükbirşaşkınlıkyaşanmıştıkiadamlarıntekrariçerigiripkapıyıkapatmalarınakimseengelolmadı.Yanayatmışvekaskatıkesilmişbaşınıgörüncehepsibeygiritanımıştı.Fısıldaşmalarbaşladı.

“BuTrompet,değilmi?Trompetbu.”GerçektendeTrompet’ti.Ocağaindiği

gündenberiorayauyumsağlayamamıştı.Heptasalıveişekarşıisteksizdi,ışıközlemiylekıvranıyordusanki.OcağınemektarıSavaş’ınonyıllıktevekkülününbirazınıolsunaşılamak

içinonaherseferindedostluklasürtünmesi,boynunuhafifçeısırmasıdabirişeyaramamıştı.Savaş’ınokşayışlarıkederinidahadaartırıyor,karanlıklardayaşlanmışarkadaşınınverdiğisırlartüyleriniürpertiyordu.Rastlaşıpbirliktekişnedikleriherseferindebirbirlerineyakınıyorlardıadeta,ihtiyarartıkhatırlayamamaktan,gençiseunutamamaktandertliydi.Ahırdayemlikleriyanyanaydı,başlarınıöneeğdiklerindesoluklarınıbirbirlerininyüzüneüflüyor,günışığındaalabildiğineuzananyemyeşilotlara,bembeyazyollara,pırılpırılgüneşedairdüşlerinianlatıyorlardı.TrompetottanyatağıüzerindeterdökerekcançekişirkenyanınagelenSavaş,hıçkırığıandırankısatıksırışlarlaonuumutsuzcakoklamıştı.Vücudununsoğumayabaşladığınıhissediyordu;ocakonunsonneşesini,kendisineaçıkhavadageçirdiğigençliğinihatırlatanomisgibikokularlagökteninenbuarkadaşınıdaelindenalıyordu.Nihayetarkadaşınınartıkkımıldamadığınıfarkedince,korkuylakişneyerekyularınıkoparmıştı.

Mouquebirhaftadanberibaşçavuşuuyarıyorduaslında.Bukarmaşadahastabiratlanedeilgilenirlerdiya!Bubeyleratlarıyerindenoynatmayıhiçsevmezlerdi.Amaartıkonumecburenyukarıçıkaracaklardı.SeyisöncekigünikiişçiylebirliktebirsaatuğraşıpTrompet’ibağlamıştı.OnuyüklemeyerinekadargötürmekSavaş’adüşmüştü.Yaşlıbeygirölüarkadaşınıağırağırçekereköyledarbirgaleridengeçiriyorduki,zamanzamanonunderisiniyüzmepahasınakoşumlaraasılmasıgerekiyordu;yorgunluktantükenmişhaldekafasınısallıyor,mezbahayagidecekolanbuetyığınınınyeresürtünüşünüdinliyordu.Yüklemeyerindekoşumtakımlarıçıkarıldığında,hüzünlübakışlarlaarkadaşınınyukarıçıkarılmasıiçinyapılanhazırlıkları,Trompet’inçamurluçukurunüzerindekikalaslardangeçirilişini,ağınbirasansörkafesininaltınabağlanışınıizliyordu.Nihayetyükleyicilerölühayvanıngeldiğinedairişaretverdiler;Savaşbaşınıkaldırıp,önceyavaşyavaşyükselen,ardındanbirdenbire

karanlıklaradalıp,bukaradeliğintepesindesonsuzadekyokolanarkadaşınasonbirkezbaktı.Boynunuuzatmışöyleceduruyor,zayıfhayvanhafızasıylabelkide,yeryüzüneaitbazışeylerihayalmeyalhatırlıyordu.Amaartıkherşeybitmişti,arkadaşıyukarıçıksadahiçbirşeygöremeyecekti;kendisideyukarıçıkarılacağıgün,acınacakbiretyığınıgibiböylesıkısıkıbağlanacaktı.Dizlerititremeyebaşladı,uzakkırlardangelentemizhavasoluğunukesiyordu;ağırağırahırınadöndüğündesarhoşgibiydi.

OcağıngirişindekikömürişçileriTrompet’incesediniüzgünüzgünizliyorlardı.Birkadınalçaksesleşöylededi:

“Enazındanaşağıinipinmemekinsanınkendielinde!”

Osıradamahalledenyenikafilegelmekteydi,hemenarkasındaLevaqueKadın’laBouteloup’nunbulunduğuLevaqueenbaştayürüyor,biryandandabağırıyordu:

“KahrolsunBorinagelılar!Ocağımızdayabancıistemiyoruz!”

Hepsikapıyasaldırmayaçalışıyordu,

Étienneonlarıdurdurmakzorundakaldı.Olsaolsayirmisekizyaşında,ince,uzunboylu,yüzündehüzünlüvekararlıbirifadeolanyüzbaşıyayaklaşmış,durumuizahediyor,sözlerininyarattığıetkiyigözleyerekonunaklınıçelmeyeçalışıyordu.Boşuboşunakandökmeninneyararıvardı?Adaletmadenişçilerindenyanadeğilmiydi?Hepsikardeştiler,birbirlerinianlamalarıgerekiyordu.Cumhuriyetkelimesiniduyanyüzbaşısinirlibirhareketyapmıştı.Sertaskerîtavrınıeldenbırakmıyordu,anidenbağırdı:

“Açılın!Görevimiyerinegetirmekzorundabırakmayınbeni.”

Étienneonuiknaetmekiçinüçkeregirişimdebulundu.Arkasındaarkadaşlarıhomurdanıyordu.MösyöHennebeau’nunmadenocağındaolduğusöyleniyor,kömürünükendisininçıkarıpçıkaramayacağınıgörmekiçinboynunaipbağlayıpkuyuyasarkıtalımdiyenlerçıkıyordu.Amabusöylentininaslıastarıyoktu,ocaktabirtekNégrel’leDansaertbulunuyordu,biraraikisibirliktekayıt

bölmesininpenceresindegörünmüşlerdi.Pierronne’layaşadığıilişkininaçığaçıkmasındanberikendineolangüvenisarsılanbaşçavuşgeridedururken;mühendisküçük,keskingözlerinicesaretlekalabalığınüzerindegezdiriyor,insanlaravenesnelerealaycı,küçümseyicibirgülümsemeylebakıyordu.Yuhalamalarbaşlayınca,ikisidegözdenkayboldular.ArtıkonlarınyerindeSouvarine’insarısaçlıkafasıgörünüyordusadece.Çalışıyordu,grevbaşladığındanberimakinesininbaşındanbirgünbileayrılmamıştı;artıkhiçkonuşmazolmuş,solgungözlerininderinliklerindeçelikbirmıhgibiparıldayansabitbirfikregiderekdahaçoksaplanmayabaşlamıştı.

“Açılın!”diyetekrarladıyüzbaşıbağırarak.“Hiçbirşeydinlemekzorundadeğilim,kuyuyukorumakiçinemiraldım,bendekoruyacağım...Askerleriminüzerinegelmeyin,yoksasizipüskürtmeyibilirim.”

Sesindekikararlılığarağmen,sayılarıgiderekartanmadencilerigördükçeyüzü

endişeylesoluyordu.Öğlennöbetidevredecekti;yinedeozamanakadardayanamayacağındankorkarak,ocaktanbirçırağıtakviyeistemeküzereMontsou’yagöndermişti.

Sözleriöfkelibağırışlarlakarşılandı.“Kahrolsunyabancılar!Kahrolsun

Borinagelılar!..Kendiocağımızdabizimsözümüzgeçer!”

Étiennesıkıntıylageriyeçekildi.Herşeybitmişti,savaşmakveölmektenbaşkaçareyoktu.Arkadaşlarınıdizginlemektenvazgeçti,kalabalıkküçükbirliğinönünegelipdayandı.Aşağıyukarıdörtyüzkişiydiler,çevredekimahallelerdeboşalıyor,işçilerkoşakoşaorayageliyordu.Hepsiaynışeyihaykırıyorlardı,MaheuveLevaqueaskerlereöfkeyleçıkışıyordu:

“Çekingidinburadan!Sizinlebirderdimizyok,çekingidinburadan!”

“Buişsiziilgilendirmez,”diyeekliyorduMaheude.“Bırakınkendiişimizikendimizhalledelim.”

OnunarkasındaduranLevaqueKadındahadabüyükbirşiddetlehaykırıyordu:

“İçerigirmekiçinsiziezipgeçmemizmilazım?Çekipgidindiyericaediyoruzsizden!”

Bébert’lebirliktekalabalığınenyoğunolduğuyeresokulmuşolanLydie’ninbile,inceciksesiyleciyakciyakbağırdığıişitildi:

“Dangalaklar,askerbozuntuları!”BirkaçadımgerideduranCatherine,

talihsizceortasınadüştüğübuşiddetgösterilerinişaşkınbirifadeyleizliyordu.Çektiğibuncasıkıntıyetmiyormuydu?Negünahişlemiştidefelaketlerbirtürlüpeşinibırakmıyordu?Dahabirgünöncegrevcilerinöfkesinebiranlamveremiyor,insanşamarıyedimidahafazlasınıaranmamalıdiyedüşünüyordu;şimdiiseyüreğikinlekabarıyor,Étienne’ingecesohbetlerindeanlattıklarıaklınageliyor,askerlerlenekonuştuğunuişitmeyeçalışıyordu.Gençadamaskerlerearkadaşlardiyehitapediyor,onlarahalkıniçindengeldiklerinihatırlatıp,sömürücülerekarşıhalktanyanaolmalarıgerektiğinisöylüyordu.

Kalabalıktabüyükbirdalgalanmaoldu,yaşlıbirkadıninsanlarıitekakageçmeyeçalışıyordu.KorkutacakderecedezayıfolanYanıkKadın’dıbu,kollarıveboynuaçıktaydı,öylehızlıkoşmuştukiyüzünedüşenaksaçlarıgörmesiniengelliyordu.

“Ah!Nihayetgeldimişte!”diyekekeledisoluksoluğa.“OsatılmışPierronbenimahzenekapatmıştı!”

Hiçvakitkaybetmeden,ağzınıbozupküfürlersavurarakaskerlerinüzerineyürüdü.

“Rezilheriflersizi!Namussuzlarsürüsü!Komutanlarınızınçizmeleriniyalar,amayoksullarınkarşısındaaslankesilirsiniz!”

Bununüzerinediğerlerideonunyanınageldiler,hepbirliktesövüpsaymayabaşladılar.Bazılarıhâlâ“Yaşasınaskerler,subayıkuyuyaatalım!”diyebağırmayadevamediyorlardı.Amaçokgeçmedentekbirhaykırışyükselmeyebaşladı:“Kahrolsunkırmızıpantolonlular!”Kardeşlikçağrılarını,kendilerinidesteklemekonusundakidostanegirişimlerinihiçtepkivermedensessizve

kıpırtısızcadinleyenaskerler,buküfüryağmurualtındadaaynıduygusuzkatılıklarınısürdürüyorlardı.Arkalarındaduranyüzbaşıkılıcınıçekmişti;giderekyüklenenkalabalığınonlarıduvarayapıştıracağınıgörünceaskerleresüngüyedavranmalarınıemretti.Askerleremreitaatettiler,ikisıraçelikuçgrevcileringöğsünedayandı.

“Ah!Sizialçaklar!”diyehaykırdıYanıkKadıngeriçekilirken.

Çokgeçmeden,ölümühiçesayarak,hepbirliktetekraryüklendiler.KadınlaröneatılıyorMaheudeveLevaqueKadınhaykırıyorlardı:

“Öldürünbizi,öldürünozaman!Hakkımızolanıistiyoruz.”

Levaque,elininkesilmesipahasınaüçsüngüyübirdenkavramışsarsıyor,yerlerindençıkarmakiçinçekiştiripduruyor,öfkeylekatbekatartanbirgüçlesüngüleribükmeyeçalışıyordu;arkadaşınınpeşinetakılıpgeldiğiiçincanısıkılanBouteloupiseuzaktansakinceolanbiteniizliyordu.

“Hadibakalım,”diyetekrarlıyorduMaheu,

“nekadaryürekliolduğunuzugörelim!”Ceketiniçıkarıpgömleğinisıyırarak,kömür

lekeleriylekaplıkıllıgöğsünüsüngüleredoğruuzatıyordu.Korkunçbirküstahlıkvecesaretleçelikuçlaraabanıyor,askerlerigeriçekilmekzorundabırakıyordu.Süngülerdenbirigöğsünebattığındaçılgınadönmüş,etineiyicegömülüpkaburgakemikleriçatırdasındiyedahafazlaabanıyordu.

“Ödlekler,sizdecesaretnearar...Arkamızdaonbinişçidahavar.Evet,biziöldürebilirsiniz,amaonbinkişiyidahaöldürmenizgerekecek.”

Askerlerindurumugiderekgüçleşiyordu,sonraddeyekadarsilahlarınıkullanmamakonusundakesinemiralmışlardıçünkü.Bugözüdönmüşlerinkendilerinisüngüleregeçirmesininasılengelleyeceklerdipeki?Üstelikhareketalanlarıdakısıtlanmıştı,duvaradayanmışvaziyettelerdi,dahafazlagerigitmelerimümkündeğildi.Yinede,biravuçaskerdenoluşanbuküçükbirlikmadencilerinkabaranbirdalgagibiüzerineçullanmasınaiyi

dayanıyor,komutanlarınınverdiğikısaemirlerisoğukkanlılıklayerinegetiriyordu.Gözleriçakmakçakmak,dudaklarısinirdenkısılmışolanyüzbaşınıntekkorkusu,askerlerininhakaretlerkarşısındaçiledençıkmalarıydı.Bıyıklarıyeniterlemiş,inceuzunbirçavuşgözlerinişimdidenendişevericibirşekildekırpıştırmayabaşlamıştı.Hemenyanındaduranvekatıldığıoncatalimveseferdeteniesmerleşmişolankıdemlibiraskersüngüsününsamançöpügibieğildiğinigörüncesararmıştı.Birdiğeri,hâlâburamburamekilmiştoprakkokan,kuşkusuzacemibirer,rezillikvenamussuzluklasuçlandığınıduydukçakıpkırmızıkesiliyordu.Hakaretlerinsonugelmiyor,yumruklarsallanıyor,küfürler,suçlamalar,tehditlerşamargibisuratlarınainiyordu.Askerlerinböyleifadesizbiryüzle,askerîdisiplininokibirlivehazinsessizliğiiçindetutulabilmesiiçinverilenemirlerinçokgüçlüolmasıgerekiyordu.

Birçatışmakaçınılmazgibiydi,tamosıradaaskerlerinarkasından,iyiyüreklibir

jandarmanınkiniandıranbeyazsaçlarıveheyecandanaltüstolmuşsuratıylaÇavuşRichomme’unçıktığınıgördüler.

“Lanetolsun,bukadarıdafazla!Böylesaçmalıklaragerekyok,”diyehaykırdı.

İleriatılıp,süngülerlemadencilerinarasınagirdi.

“Arkadaşlar,benidinleyin...Yaşlıbirişçiolarakherzamansizinyanınızdayeraldığımıiyibilirsiniz.Sizeadildavranmazlarsa,şeflerinyüzünegerçeklerihaykıracağımayeminediyorum...Amabukadaryeter,buyürekliaskerlerehakaretetmeniz,karnınızındeşilmesiiçinuğraşmanızhiçbirşeyihalletmiyor.”

İşçileronudinliyor,tereddütediyorlardı.Amaneyazıkkiyukarıda,bastıbacakNégrel’insivriyüzüyenidengörünmüştü.Kendisigelmeyipyerinebirçavuşugönderdiğiiçinsuçlanacağındankorkuyordu,konuşmayayeltendi;sesininkorkunçbiruğultuiçindekaybolupgittiğinigörünceomuzsilkerekpenceredenuzaklaştı.ArtıkRichomme’unkendiadınayalvarması,sorunundostanebir

şekildeçözümleneceğinihaykırmasıboşunaydı;işçilersöylediklerinidinlemiyor,onaşüpheligözlerlebakıyorlardı.Amaçavuşinatlaaralarındakalmayadevametti.

“Lanetolsun!Sizinlebirliktebenimdekafamıkırsınlaristerlerse,sizböyleahmaklıkettikçeyanınızdanayrılmayacağım!”

OnlarısağduyuyadavetetmesiiçindesteğiniistediğiÉtienneelindenbirşeygelmeyeceğinibelirtircesinebirhareketyaptı.Artıkçokgeçti,grevcilerinsayısıbeşyüzügeçmişti.BukalabalıkBorinagelılarıkovmakiçingelenöfkeliişçilerdenibaretdeğildi:Durmuşbakanmeraklılarvekavgaylaeğlenendalgacılardavardı.Birazötedekibirgrubunortasında,ZacharievePhilomènebirgösteriseyredergibiolanbiteniizliyorlardı,öylerahatbirhallerivardıki,ikiçocuklarını,AchilleveDésirée’yideyanlarındagetirmişlerdi.Réquillart’danyenibirkafilegeliyordu,aralarındaMouquetveMouquettedevardı:Mouquethemensırıtasırıtagidip,arkadaşıZacharie’ninomzunabirşaplakattı;

Mouquetteiseöfkeiçindekoşarakenkavgacılarınbulunduğuönsırayagirdi.

Buaradayüzbaşı,durmadanbaşınıçeviripMontsouyolunabakıyordu.İstediğitakviyegüçbirtürlügelmiyordu,emrindekialtmışaskerdahafazladayanamazdı.Sonunda,kalabalığıngözünükorkutmakiçinaskerleresilahlarınıdoldurmaemriverdi.Askerleremriyerinegetirdiler,amaortalıkiyicekarışıyor,atıptutmaların,alaylarınardıarkasıkesilmiyordu.

“Şurayabakın!Bumiskinleratıştaliminegidiyorherhalde!”diyegülüşüyorduYanık,LevaqueKadınvediğerkadınlar.

Maheude,uyanıpağlamayabaşlayanEstelle’igöğsünebastırarakyanlarınaiyiceyanaşınca,çavuş,buzavallıyavrucaklaburadaneişiolduğunusordu.

“Sanane?”diyekarşılıkverdiMaheude.“Cesaretinvarsaateşet.”

Erkekleraşağılayıcıbirifadeylebaşlarınısallıyorlardı.Hiçbiriüzerlerineateşaçılacağınainanmıyordu.

“Bunlarıntüfeklerindemermideyoktur,”dediLevaque.

“BizleriKazakaskerlerimisandınız?”diyebağırdıMaheu.“Lanetolsun,insankendiyurttaşınakurşunsıkarmı?”

Kimileri,Kırımseferinekatıldıklarındabilemermilerdenkorkmadıklarınısöylüyorlardı.Hepsitüfeklerinüzerineyürümeyedevamediyordu.Oandaateşaçılsa,kalabalıktapaçayıkurtaranfazlainsankalmazdı.

ÖnsaftaduranMouquetteaskerlerinkadınlarıdelikdeşiketmekistediklerinidüşündükçeöfkedenkuduruyordu.Bildiğibütünküfürlerisaydığıiçin,onlarıdahafazlaaşağılayacakbirhakaretbulamıyordu;enbüyükküfürolarakbildiğitekşeykalmıştı,birdenbireaskerlerinsuratınadoğrukıçınıaçıpgösterdi.İkieliyleeteklerinikaldırıyor,iyiceöneeğiliyor,kıçınınkoskocamanyuvarlaklığınıortayaseriyordu.

“Alın!Busiziniçin!Sizingibipisherifleriçinoldukçatemizsayılır!”

Eğiliyor,oturupkalkıyor,herbirigörebilsin

diyedönüpduruyor,tekrartekraraynıhareketleriyapıyordu.

“Bu,subayiçin!Bu,çavuşiçin!Bu,erleriçin!”

Birkahkahatufanıkoptu,BébertveLydiegülmektenyerlereyatıyorlardı,karamsarbekleyişinerağmenÉtiennebilebuhakaretamizçıplaklığıtakdiretmişti.Şimdiherkes,hemdalgacılarhemdeöfkedengözüdönmüşolanlar,sankibokabulanmışlargibiaskerleriyuhalıyordu;sadeceuzakta,eskipayandalarınüzerindedikilenCatherinesessizliğinikorumaktaydı,birnefretateşiylekavruluyor,kanınbeynineçıktığınıhissediyordu.

Amaosıradabiritişkakışyaşandı.Askerlerininöfkesiniyatıştırmakisteyenyüzbaşıbirkaçkişiyigözaltınaalmayakararvermişti.Mouquettebirhamledearkadaşlarınınbacaklarınınarasınadalarakkaçtı.Amaengözüdönmüşlerarasındabulunanüçmadenişçisi,Levaqueveikikişidahayakalanarakçavuşodasındagözaltına

alındı.NégrelveDansaertyukarıdanyüzbaşıya,

içerigiripkendiyanlarınagelmesiiçinsesleniyorlardı.Yüzbaşıbuöneriyigeriçevirdi,kapılarıkilitsizbubinalarınkolaycaelegeçirileceğini,saldırganlarsilahınıelindenaldıklarındabüyükbirutançyaşayacağınıdüşünüyordu.Küçükbirliğişimdidensabırsızlıklahomurdanmayabaşlamıştı,butahtapabuçlusefillerdenkaçacakdeğillerdiya!Duvarasıkışmış,tüfekleridolualtmışaskeryenidenkalabalığadoğruhamleyaptı.

Öncebirgeriçekilmevederinbirsessizlikoldu.Grevcilerbusertçıkışkarşısındaşaşkınlığadüşmüşlerdi.Ardındangözaltındakilerinhemenserbestbırakılmasınıtalepedenbirçığlıkyükseldi.Kimileri,onlaraiçerdeeziyetedildiğinisöylüyordu.Aralarındaanlaşmayagerekduymadan,aynıduygunundürtüsüyle,aynıöçalmaihtiyacıylahepbirlikteyakındakituğlayığınınakoştular;butuğlalarınçamuruoyöreninkillitoprağındansağlanıyorvehemenoradapişiriliyordu.

Çocuklartuğlalarıbirerbirertaşırken,kadınlareteklerinedolduruyorlardı.Kısasüresonra,herkesinayağınındibindecephanesihazırdı,taşlısaldırıbaşladı.

İlktuğlayıYanıkKadınattı.Tuğlalarısıskadizindekırıyorvebirerelinealdığıikiparçayıaskerleredoğrufırlatıyordu.KollarınısıvayanLevaqueKadın,irivehantalbedeniengellediğiiçin,hedefitutturmaküzereaskerlereiyiceyaklaşıyor;kocasıgözaltınaalındığınagöreonugötürebileceğinidüşünenvegeriyedoğruçekipduranBouteloup’nunyalvarıpyakarmalarıdabirişeyaramıyordu.Kadınlarınhepsigaleyanagelmişti,tuğlalarıtombulbacaklarındakırarkensağısolukanayanMouquette’incanısıkılmış,kırmadanbütünhalindefırlatmayabaşladı.Çocuklardasaldırıyakatılmışlardı.Bébert,Lydie’ye,tuğlayıatmakiçindirseğininasılkıvıracağınıgösteriyordu.Devasadolutanelerigibiyağantuğlalarboğuktakırtılarçıkarıyordu.GemiazıyaalmışkadınlarınortasındabirdenbireCatherinegöründü,odakollarınıhavayakaldırmış,kırdığıtuğlalarıcılız

kollarınınvargücüylefırlatıyordu.Nedeninibilmedenburnundansoluyor,tümdünyayıyoketmearzusuylayanıptutuşuyordu.Bukahrolasıbahtsızyaşamıyakındasonaermeyecekmiydi?Erkeğitarafındansilletokatevdenkovulması,terkedilmişbirköpekgibiçamurlusokaklardasürtmesi,kendisigibibirlokmaaşamuhtaçbabasındanbirtasçorbaisteyemeyecekhalegelmesibardağıtaşıransondamlaolmuştu.Kendinibildibileli,hiçbirşeyyolundagitmiyor,tamtersineişlerhergeçengündahadasarpasarıyordu;tuğlalarıkırıyor,herşeyiyoketmeisteğiylefırlatıpduruyordu,gözünüöylebirkanbürümüştükikimeisabetettiğinigörmüyordubile.

AskerlerinönündeduranÉtienne’inazkalsınkafasıyarılıyordu.Kulağışişmişti,arkasınıdöndüğünde,tuğlanınCatherine’intitrekellerindençıktığınıanladı;ölmekpahasınadaolsayerindenkıpırdamıyor,gençkızabakıyordu.Étiennegibidahabirçokişçide,çatışmanınheyecanıylakendilerindengeçmiş,elleriikiyanlarındaortalıktaöylece

duruyorlardı.Mouquetsankimisketoyunuizliyormuşgibiyorumlaryapıyordu:“Ohbe,tamisabet!Maalesefıskaladı!”Dalgageçipduruyor,Zacharie’yidirseğiyledürtüyordu;olupbiteniizlemekamacıylababalarınınomzunaçıkmakiçintutturanAchilleveDésirée’yitokatlayanZacharieisePhilomène’letartışmaktaydı.Uzakta,yolkenarındabirikmişizleyicilervardı.Yokuşuntepesinde,işçimahallesiningirişinde,bastonunayaslanarakgüçbelaorayakadargelenihtiyarBonnemortbelirmişti,şimdikıpırtısızcaduruyor,dimdikkaraltısıpasrengigökyüzünevuruyordu.

İlktuğlalaratılmayabaşlarbaşlamaz,ÇavuşRichommeyenidenaskerlerlemadencilerinarasınagirmişti.Tehlikeyealdırmadan,grevcilereyalvarıyor,askerlerdensakinolmalarınıistiyordu;okadarüzgündükigözyaşlarıiridamlalarhalindedökülüyordu.Uğultununortasındasöyledikleriişitilmiyor,sadecetitreyengürvekırlaşmışbıyıklarıseçilebiliyordu.

Amatuğlayağmurugiderekşiddetini

artırıyordu,artıkkadınlargibierkeklerdekollarısıvamıştı.

OsıradaMaheude,Maheu’nüngeridedurduğunufarketti.Elleriboş,suratıasıktı.

“Neyinvarsenin?”diyehaykırdı.“Yoksakorkuyormusun?Arkadaşlarınınhapsetıkılmasınaizinmivereceksin?..Ah!Kucağımdaşuçocukolmasaydı,görürdünsenbeni!”

AğlayarakboynunayapışmışolanEstelle,onunYanıkKadın’ladiğerlerininyanınagitmesineengeloluyordu.Kocasıkendisiniduymamışgibidavranınca,yerdekibirkaçtuğlayıayağıylaonadoğruitti.

“Lanetolasıca!Alsanaşunları.Cesaretlenmeniçinherkesinönündesuratınatükürmemmigerekiyor?”

KıpkırmızıkesilenMaheutuğlalarıkırıpfırlatmayabaşladı.Maheude,kasılmışkollarıylakızınıgöğsünebastırırkenkocasınıiteleyipduruyor,arkasındasüreklibağırıpçağırıyor,adamısersemeçeviriyordu.HepbirazdahailerigidenMaheusonundakendisini

tüfeklerlekarşıkarşıyabuldu.Butaşyağmurualtındaküçükbirlik

görünmezolmuştu.Neysekituğlalarkalburadönenduvarınçokyukarısınaisabetediyordu.Neyapmalıydı?Yüzbaşınınyüzüsırtlarınıçeviripiçerigirmedüşüncesiylebiraniçinkıpkırmızıkesildi;amabubilemümkündeğildi,enufakhareketlerindelinçedilmelerikaçınılmazdı.Birtuğlakepininsiperliğinikırmıştı,alnıkanıyordu.Askerlerindenbirçoğuyaralanmıştı;hepsiningözüdönmüşvaziyetteydi,okarşıkonulmaznefsimüdafaaiçgüdüsüyleemirleridinlemezolacaklardı.Çamaşırtokacıgibiinensertbirdarbeylesolomzukırılacakgibiolanvemosmorkesilençavuş,“Lanetolsun!”diyebağırmıştı.İkituğlanınisabetettiğiacemierinbaşparmağıezilmişti,üsteliksağdizisancımaktaydı:Kendilerinebuncaeziyetedilmesinedahanekadarizinvereceklerdi?Sekenbirtaşyaşlıkıdemliaskerinkasığınaçarptı,adamınsuratısapsarıkesildi,silahısarsıldı,zayıfkollarındandüşecekgibioldu.Yüzbaşınınateşemri

vermesinetamüçkezramakkaldı.Kaygıdanboğulacakgibioluyor;sonsuzgibigörünenbirkaçsaniyelikiçselmücadelesinde,insanaveaskeredairdüşünceleri,görevleri,inançlarıbirbiriylekıyasıyaçatışıyordu.Tuğlayağmurusağanağadönüşmüştü;tamağzınıaçıp,“Ateş!”diyebağıracaktıkisilahlarkendiliğindenpatladı,önceüç,sonrabeşelsilahatıldı,ardındanyaylımateşibaşladı,uzunbirsessizliğinardındantekbireldahaateşedildi.

Tambirşaşkınlıkyaşandı.Ateşaçılmıştı,hayrettendonakalankalabalıkhâlâbunainanamıyordu.Canhıraşçığlıklarortalığıinletirken,borazanlaateşkesemriverildi.Çılgıncabirpanikbaşladı;insanlar,yaylımateşinetutulmuşbirhayvansürüsügibiçamurlarabataçıkadeligibikaçıyorlardı.

İlküçmermiylebirlikteBébertveLydieüstüsteyığılıpkalmışlardı,küçükkızyüzündenvurulmuş,oğlansasolomzununaltındankurşunyemişti.HemenoracıktacanverenLydiekıpırdamadanyatıyordu.Bébertisekımıldıyor,çırpınarakcançekişirken,son

gecelerinigeçirdikleriokaranlıkkovuktakigibikızıtekrarkollarınınarasınaalmayaçalışıyordu.NihayetRéquillart’dankoşarakgelenJeanlin,uykudanşişmişgözleriyledumanlarınarasınadaldı,Jeanlin’inküçükkadınınasarılaraköldüğünügördü.

Diğerbeşmermiyse,YanıkKadın’laÇavuşRichomme’uyereyıkmıştı.Yaşlıadamarkadaşlarınasakinleşmeleriiçinyalvarırkenkurşunsırtındangiriponudizlerininüzerineçökertmişti;ardındangeriyedevrilmişveyerdecançekişmeyebaşlamıştı,gözleribirazöncedöktüğüyaşlarladoluydu.Boynundanvurulanyaşlıkadınbirdemetkuruçalıgibiçatırtılarçıkararakvekaskatıyereyığılmış,kanıağzınıniçindeköpürürkensonbirküfürsavurmuştu.

Amaaskerlerinaçtığıyaylımateşyüzadımötedeolaylarıgülerekizleyenmeraklılarıdatarıyordu.Mouquetağzındangirenbirmermiylesırtüstüdevrilerek,ZacharievePhilomène’inayaklarınındibinedüşmüş,yanlarındadurançocuklarınınikisidekaniçindekalmıştı.Aynıanda,Mouquettede

karnınaikikurşunyemişti.İyiyüreklikızaskerlerinsilahadavrandığınıgörmüş,içgüdüselbirhareketleCatherine’inönüneatılırken,onakendinikorudiyebağırmıştı;büyükbirçığlıkataraksırtüstüyeredevrildi.YanınakoşanÉtienneonukucaklayıpgötürmekistedi;amakızcağız,birelhareketiyleişininbittiğinisöylemeyeçalıştı.Kendisiölüpgidiyordu,Étienne’leCatherine’iböylebirliktegörmektenduyduğumemnuniyetibelliedercesineherikisinedegülümseyerekcanverdi.

Herşeysonaermişgibiydi,mermilerinyankısıiyiceuzaklaşıp,işçimahallesininevleriarasındayitipgiderken,gecikmişsonbirelsilahpatladı.

TamkalbindenvurulanMaheukendietrafındadönüp,kömürtozundankapkarakesilmişbirsubirikintisineyüzükoyunkapaklandı.

AfallayanMaheudeonadoğrueğildi.“Hey,canım!Kalksana.Birşeyinyokdeğil

mi?”

EllerinikullanmasınıengelleyenEstelle’ikoltuğununaltınaalıpkocasınınbaşınıçevirdi.

“Konuşsana,nerendenvuruldun?”Maheu’nüngözleriboşboşbakıyor,

ağzındankanlıköpüklergeliyordu.Maheudeanladı,kocasıölmüştü.Çamurlarıniçineçöküpkaldı,koltuğununaltındabirbohçagibituttuğukızıyla,avalavalkocasınabakıyordu.

Ocakboşalmıştı.Yüzbaşısinirlibirhareketle,birtaşınparçaladığıkepinibaşındançıkarıp,sonrayinetakmıştı.Hayatındakibuenbüyükfelaketkarşısında,solgunsuratısertliğinikoruyordu,askerleriseifadesizyüzleriylesilahlarınıdolduruyorlardı.KayıtodasınınpenceresindeNégrel’leDansaert’inürkmüşyüzleribelirdi.Souvarineonlarınarkasındaydı,beyninemıhlanıpkalmıştehlikelisabitfikrisankialnınakazınmışgibiderinbirkırışıklıkoluşturmuştu.Ufkunöteyanında,tepenindibindedikilenBonnemorthiçkıpırdamamıştı;birelinibastonunadayamış,diğeriniise,yakınlarınınaşağıdaöldürülmesinidahaiyigörebilmekiçinkaşlarınınüzerine

siperetmişti.Yaralılarbağırıpinliyor;cesetleriseeriyenkarlarınçamurunavekirlikarkalıntılarınınaltındayenidengörünürolmayabaşlayankapkarakömürtozunabulanmışvaziyettesoğuyorlardı.Yoksulluktanbirderibirkemikkalarakiyiceküçülmüşbuzavallıinsancesetlerininarasında,korkunçveiçleracısıbiretyığınıhalindeTrompet’inölüsüyatıyordu.

Étienneölmemişti.YorgunlukveendişedenbitiptükenmişCatherine’inyanıbaşındabekliyorduhâlâ,tamosırada,çınçınötenbirsesleürperdi.Bu,ayindendönenPederRanvieridi.İkikolunuhavayakaldırmış,birpeygamberöfkesiyleTanrı’nıngazabınıkatillerinüzerineçağırıyordu.Adilbirdünyanınkurulmaküzereolduğunumüjdeliyor,budünyanınyoksullarınıveemekçilerinikatlederekbugünekadarkisuçlarınınenbüyüğünüişleyenburjuvazinintepesineyıldırımlaryağacağını,böyleceyeryüzündensilinipgideceğinibildiriyordu.

Yedincibölüm

I

Montsou’daateşlenensilahlarınsesleriParis’temüthişbiryankıuyandırmıştı.Dörtgündenberi,muhalifgazetelerbüyükyaygarakoparıyor,ilksayfalarındatüylerürpertenhaberlereyerveriyorlardı:Yirmibeşyaralı,ikisiçocuk,üçükadınolmaküzereondörtölüvardı;gözaltınaalınanlardaolmuştu,birhalkkahramanıhalinegelenLevaquesorguhâkimine,eskisavunmalarıandıranokkalıbirifadevermişti.Bubirkaçmermiylecanevindenvurulanimparatorluk,kendiyarasınınciddiyetinikavrayamadan,mutlakerklereözgübirsükûnettaslıyordu.Bu,kamuoyunuoluşturanParissokaklarındançokuzakta,okömürkarasıbölgedemeydanagelmişcansıkıcıbirçatışmaydı.Kısasüreiçindeunutulacaktı,işletmeyebuolayıörtbasetmesiveuzadıkçatoplumsalbirtehlikehalinialacakolanbugrevibitirmesiiçintalimatverilmişti.

Bununüzerine,çarşambasabahıüç

YönetimKuruluüyesininMontsou’yageldiğigörüldü.Ogünedek,katliamyüzündenyasapasabatmış,yüreğiyaralıbuşehirrahatbirsolukalıp,nihayetkurtulacağıiçinsevindi.Havaaçmıştı,şubatayınınilkgüneşligünleriydi,pırılpırılbirgüneşinyaydığıılıklıklaleylaklartomurcuklanıyordu.İşletmeyönetimbinasındakitümkepenkleraçılmıştı,koskocabinayenidencanlanmışgibigörünüyordu;içerdençokgüzelhaberlergeliyordu,yaşananfelaketeçoküzülenbubeylerinmahallesakinlerinebabaşefkatiylekucakaçmaküzerekoşakoşageldiklerisöyleniyordu.Vurulandarbeninbukadarşiddetliolmasınıonlardaistememişti,amaolanolmuştubirkere,şimdikurtarıcılıkgörevlerinicanlabaşlayerinegetirecek,geçdeolsaonarıcıönlemleralacaklardı.ÖnceBorinagelılarınişinesonverip,kendiişçilerineverdikleribubüyüktavizigöklereçıkardılar.Ardındanbozgunauğrayangrevcilerinartıkbirtehditoluşturmadığıocaklardanaskerleriuzaklaştırdılar.Voreux’deortadankaybolan

nöbetçikonusunudayineonlarhasıraltıettiler:Heryerikarışkarışaramış,netüfeğinecesedibulabilmişlerdi;bircinayettenşüphelenselerde,askerinfirarettiğinekararverdiler.Yarınlardanödlerikoparak,eskidünyanınköhnemişçatısıaltındadizginsizkalmışkalabalıklarınkarşıkonulmazvahşetindensözetmeyitehlikelibularak,olaylarıyatıştırmakiçingayretgösteriyorlardı.Zatenbuuzlaşmaçabalarıidarigörevlerinilayıkıylayerinegetirmelerinedeengeldeğildi;çünküDeneulin’inişletmemerkezinegelipMösyöHennebeau’ylagörüşmelerebaşladığıbiliniyordu.Vandame’ınsatışıkonusundapazarlıklarsürüyordu,Deneulin’inbubeylerinönerisinikabuledeceğikonusundagüvenceveriliyordu.

Amaortalığıasılçalkalandıranşey,YönetimKuruluüyelerinindörtbiryanaastırdıklarıbüyüksarıilanlardı.Üzerlerindekalınharflerleyazılmışşusatırlarvardı:“Montsouluişçiler,songünlerdeüzücüsonuçlarınatanıkolduğunuzbukarışıklıklarınsağduyuluveiyi

niyetliişçilerigeçimsıkıntısınadüşürmesiniistemiyoruz.Pazartesisabahıtümocaklarıyenidenaçacakveişbaşıyapıldığındadüzeltilmesigerekenkonularıbüyükbirtitizlikveiyiniyetleelealacağız.Sonuçolarak,yapılmasıdoğruvemümkünolannevarsayapacağız.”Ogünöğleyekadar,onbinkömürişçisibuilanlarıgördü.Hiçbirikonuşmuyor,çoğukafalarınısallıyor,kimilerideyüzifadelerindeenufakbirdeğişiklikolmadan,ayaklarınısürüyesürüyeçekipgidiyordu.

Ogünedek,İkiYüzKırklarmahallesiinatladirenmeyisürdürmüştü.Ocağınçamurlarınıkızılaboyayanarkadaşlarınınkanıyollarınıkapatıyordusanki.Pierronveonungibionkadardönekarkadaşındanbaşkaocağainenolmamıştı;diğerleriiseonlarıngidişgelişlerinitehdideyadaherhangibirhareketeyeltenmedenasıksuratlarlaizliyorlardı.Kiliseduvarınayapıştırılanilanıdaiçteniçekuşkuylakarşıladılar.İşlerinesonverilenlerdensözedilmiyordu:İşletmeonlarıgerialmayıdüşünmüyormuyduyoksa?Birmisilleme

korkusu,direniştebaşıçekenlerinişlerinesonverileceğikaygısıkardeşçebirdayanışmaduygusuyaratıyor,hepsininhâlâayakdiremesineyolaçıyordu.Durumşüpheliydi,bekleyipgörmeklazımdı,eğerbubeylerlütfedipdeherşeyiaçıkaçıkanlatırlarsaozamankuyuyainerlerdi.Basıkevlerebüyükbirsessizlikçökmüştü,açlıkbileartıkbirşeyifadeetmiyordu,ölümtümşiddetiyleçatılarınaçullandığındanberihepsiölmeyehazırdı.

Amaözellikleevlerdenbiri,Maheulerinevi,yasınetkisiylebüyükbiracıvesessizliğegömülmüştü.Kocasınıtoprağaverdiğindenberi,Maheude’ünağzınıbıçakaçmıyordu.Çatışmadansonra,Étienne’inçamurlarabulanmış,yarıölüvaziyettekiCatherine’ievegetirmesineizinvermişti.Gençadamınönünde,yatırmakiçinüzerindekileriçıkarırken,gömleğindekikanlekelerinigörüncebiraniçinkızınındakarnınabirmermiyediğinidüşünmüştü.Amaçokgeçmeden,okorkunçgününsarsıntısıylaergenliğeadımattığınıanladı.Netalihtiya!Jandarmalarkurşunlasın

diyeçocukdoğurabilecekdurumagelmekgüzelbirhediyeydidoğrusu!Catherine’lehiçkonuşmadığıgibiÉtienne’edeteklafetmezolmuştu.Étiennetutuklanmapahasınaevdekalıp,Jeanlin’inyanındayatıyordu,Réquillart’ınkaranlığındanöylebunalmıştıkiorayadönmektensehapsegirmeyitercihediyordu:Bütünoölümlerdensonrakaranlıktanürküyor;orada,kayalarınaltındayatanküçükaskeridüşündükçekendinebileitirafedemediğibirkorkuyakapılıyor,tepedentırnağaürperiyordu.Üstelik,uğradığıbozgunyüzündenacıylakıvrandığıiçinhapishaneyibirsığınakgibigörüyordu.Amakimseonuarayıprahatsızetmiyordubile,bedenininasılyoracağınıbilemedensıkıntıylavakitöldürüyordu.BazenMaheude,kızınaveona,evimdenearıyorsunuzdergibinefretlebakıyordu.

Yinebalıkistifigibiuyuyorlardı,zavallıAlzireartıkkamburunuablasınınböğrünegömemezolduğuiçinikiufaklıkCatherine’leyatıyor,BonnemortBabadaonlarıneski

yataklarındauyuyordu.Anneevinboşluğunu,artıkkendisineçokgenişgelensoğukyatağınauzandığındahissediyordu.BoşluğudoldurmakiçinEstelle’ikoynunaalmasıbirişeyaramıyor,kocasınınyeribirtürlüdolmuyordu;kadıncağızsaatlercesessizsessizağlıyordu.Günlereskisigibiakıpgeçmeyebaşladı:Yiyecekekmekbulamadıklarıgibigeberipgidemiyorlardıda;sağdansoldantopladıklarıartıklarosefilyaşamısürdürmelerinisağlamaktanbaşkabirişeyaramıyordu.Hayatlarındahiçbirşeydeğişmemişti,birtekkocasıeksikti.

BususkunkadınıgördükçeiyiceumutsuzluğakapılanÉtienne,beşincigünöğledensonraevdençıkıpmahalleninkaldırımdöşenmişyoluboyuncaağırağıryürümeyebaşladı.Hareketsizlikonubunaltıyor,kafasındakendisinikıvrandıranaynıdüşünceyle,başıönde,elinikolunusallayasallayayürüyüşlereçıkıyordu.Yarımsaatbuşekildeyürüdüktensonra,arkadaşlarınınonugörebilmekiçinkapılarınönüneçıktığınıfarkedincesıkıntısı

dahadaarttı.Zatenepeyiazalmışolanitibarınıyaylımateşinrüzgârıiyicesilipsüpürmüştü,mahalleninsokaklarındayürürkenherkesonakıvılcımsaçangözlerlebakıyordu.Başınıkaldırdığında,erkeklerintehditkârbakışlarlakendisinisüzdüğünü,kadınlarınperdeleriniaraladığınıgördü;vebusessizithamlar,açlıkvegözyaşlarınındahadairileştirdiğigözlerdekibubastırılmışöfkekarşısındaeliayağınadolanıyor,nasılyürüyeceğinişaşırıyordu.İlerledikçe,arkasındakiiçiniçinsuçlamaartıyordu.Tümmahallelinindışarıçıkıpyüzünesefilliğinihaykırmasındanöylebirkorktukitirtirtitreyerekevedöndü.

AmaMaheulerdekarşılaştığısahneonuiyicealtüstetti.İhtiyarBonnemort,katliamgünübastonuparamparça,yıldırımçarpmışyaşlıbirağaçgibiyereserilipkalmışvaziyetteikikomşutarafındanbulunduğundanberimıhlanıpkaldığıiskemlesinde,soğukocağınbaşındaoturuyordu.LénoreveHenriaçlıklarınıbastırmakiçinbirgünöncelahanapişirileneskitencereyikulaklarısağıredenbir

gürültüylekazırken,Estelle’imasanınüzerinebırakanMaheudeCatherine’inönünedikilmiş,kızıdövecekmişgibibasbasbağırıyordu.

“Lanetolasıca,birdahatekrarlasana!Deminsöylediğinibirdahatekrarlabakayım!”

CatherineVoreux’yedönmeniyetindensözetmişti.Ekmeğinikazanamamak,işeyaramazbirhayvangibiannesineyükolmakhergeçengündahadakatlanılmazbirhalegeliyordu;Chaval’dendayakyemektenkorkmasa,salıgünüçoktankuyuyainmişolacaktı.Kekeleyereksözünüsürdürdü:

“Neyapmamıbekliyorsun?Çalışmadanyaşanmıyorki.Hiçdeğilseyiyecekekmeğimizolur.”

Maheudeonunlafınıkesti.“Dinle,içinizdenbiriçalışmayakalkarsa

onukendiellerimleboğarım...Ah!Hayır,bukadarıdafazla,senöncebabalarınıöldür,sonradaçocuklarınısömürmeyedevamet!Yeterartık,göçüpgidenbabanızgibisizleridedörtkolluylagötürmelerinitercihederim.”

Uzunsürensessizliğibüyükbiröfke

patlamasıylasonbulmuştu.Catherineevenedeçokparagetirecektiya!Olsaolsaotuzmetelikalırdı,şeflerlütfedipşuJeanlinhaylazınadabirişverecekolurlarsayirmimetelikdeogetirirdi.Ellimetelikvedoyurulacakyediboğaz!Yumurcaklarbulduklarınımideyeindirmektenbaşkabirişeyaramıyorlardı.Büyükbabayagelince,düştüğüsıradabeyinsarsıntısıgibibirşeygeçirmişolmalıydı,ogünbugündüralıkalıköyleceoturuyorduçünkü;birihtimal,askerlerinarkadaşlarınıtaradığınıgörünceaklınıoynatmışdaolabilirditabii.

“Öyledeğilmi,ihtiyar?Sonundaişinizibitirdiler.Bileğinizsağlamolsadaartıkhapıyutmuşdurumdasınız.”

BonnemortonunnedediğinianlamadanferikaçmışgözlerleMaheude’ebakıyordu.Gözlerinibirnoktayadikipsaatlerceöylekalıyor,ortalıkkirlenmesindiyeyanıbaşınakoyduklarıküldolubirtasatükürmekdışındahiçbirşeyiakıledemiyordu.

“Emeklimaaşınıdabağlamadılar,”diye

devamettiMaheude,“düşüncelerimizyüzündenoparayıdavermeyeceklerineeminim...Yok,burezilheriflercanımızayettiartık!”

“Amaastıklarıilandasöylediklerinegöre...”diyecekolduCatherine.

“Kesartık,şuilansafsatalarıylabenimbaşımışişirme!..Bizifakabastırıpçiğçiğyemekiçinkurduklarıyenibirtuzakbu.İstediklerikadarnazikgörünmeyeçalışsınlar,canımızıaldılarbirkere.”

“Pekiamaanne,nereyegideceğiz?Bizimahalledeoturtmazlarartık.”

Maheudeneanlamageldiğibelliolmayansertbirhareketyaptı.Nereyemigideceklerdi?Hiçbirşeybilmiyor,bukonuyudüşünmemeyeçalışıyor,aklınageldikçeçıldıracakgibioluyordu.Biryerleregiderlerdiişte.TencerenintangırtısıkatlanılmazhalegelinceLénoreveHenri’ninüzerineyürüyüpikisinedetokadıbastı.EmekleyerekmasanınkenarınagelmişolanEstelleyeredüşüncevaveylaiyicearttı.Annesionubirşamarlasusturdu:

Oracıktaölüpgitseneiyiolacaktı!Alzire’densözetti,diğerlerinindeonunkadarşanslıolmasınıdiliyordu.Sonrabirdenbaşınıduvarayaslayıphıçkırıklaraboğuldu.

AyaktadikilenÉtiennearayagirmeyecesaretedememişti.Evdeadamyerinekonulmazolmuştu,çocuklarbilekuşkuylayanındanuzaklaşıyorlardı.Amabubahtsızkadınıngözyaşlarıyüreğiniburktu,dayanamayıpmırıldandı:

“Hadiama,birazmetinolun!Öyleyadaböyle,biryolbulacağız.”

Maheudeonuduymamışgibiydi,alçaksesleyakınmayadevamediyordu.

“Ahşusefalet!Bukadarımümkünmü?Bütünbufelaketlerbaşımızagelmedenönceiyikötüyuvarlanıpgidiyorduk.Kuruekmekyesekbilehepbiraradaydık...Tanrım,nelerolduböyle?Negünahişledikdeböylebiracıyırevagördünbize?Kimimiztoprağınaltında,kimimizindebiranönceorayagitmektenbaşkaisteğiyok!..Şurasıgerçekkibizibeygirlergibiişekoşuyorlardı;hakçaolmayan

paylaşımdabizehepsopayemekvezenginlerinceplerinidahadaşişirmekdüşüyordu,dünyanimetlerindennasibimizialmayıbirgünolsunumamadık.Umutkalmayıncainsanınyaşamaisteğidekayboluyor.Evet,buböyledahafazlasüremezdi,birazsoluklanmakgerekiyordu...Amabufelaketlerinyaşanacağınınerdenbilirdik!Adaletistemeninkarşılığıbuncaacımıolmalıydı?”

Derinderiniçgeçirdikçegöğsükabarıpiniyor,sesibüyükbirkederleboğuklaşıyordu.

“Üstelikouğursuzlarhâlâişbaşında,birazcıkdişinizisıkarsanızişlerdüzelecekdiyorlar...İnsanyaşamkoşullarındanöylebirbeziyorkigerçekleşmeyecekhayallerekapılıyor.Aptalgibineumutlarbeslemiştim,herkesinkardeşçeyaşayacağıbirdünyayıhayalediyor,bulutlarınüzerindeuçuyordum!Amainsantekrartepetaklakçamuruniçinedüşüncebirdahakendinegelemiyor...Budoğrudeğildi,oradagöreceğimizihayalettiğimizşeylerinhiçbiriyoktu,varsayoksayinesefalet,istemediğinkadarsefaletvardı,tüfekle

vurulmakdacabası!”Étiennebusızlanmayıdinliyor,kadının

döktüğüherdamlagözyaşıiçinidayanılmazbiracıyladolduruyordu.İdeallerininzirvesindenpaldırküldüryuvarlanıpparamparçaolanMaheude’üyatıştırmakiçinnesöyleyeceğinibilemiyordu.Odanınortasınagelenkadınşimdionabakıyordu;sonkezöfkeylehaykırarakiçindekilerikustu:

“Yasen,başımızabuncabelaaçtıktansonra,sendeocağadönmeyidüşünüyormusun?..Sanahiçbirkonudasitemetmiyorum.Amabenseninyerindeolsam,arkadaşlarımaoncakötülükyaptığımiçinkederdenölürdüm.”

Étiennekarşılıkvermekistedi,sonraumutsuzcaomuzsilkti:Onaaçıklamalardabulunmakneyeyarardı?Böyleacıçekerkenanlamayacaktınasılolsa.Büyükbirkederleevdençıktı,sokaklardadeligibiyürümeyebaşladı.

Erkeklerkapılarda,kadınlarpencerelerde,yinetümmahalleonubekliyordusanki.Étiennegörünürgörünmezhomurdanmalar

başladı,kalabalıkarttı.Dörtgündenberiortalıktaşiddetlibirdedikodurüzgârıesiyor,genelbirlanetgibisuratındapatlıyordu.Yumruklaronadoğrusıkılıyor,annelernefretleonuçocuklarınagösteriyor,ihtiyarlaryüzünebakarakyeretükürüyorlardı.Yenilgidensonrakidümenkırış,itibarınkaçınılmazbiçimdeyerlebirolması,boşuboşunaçekilenacılarınkörüklediğinefrettibu.Açlığınveölümünbedeliniödüyordu.

Philomène’lebirlikteevedönmekteolanZacharie,Étiennekapıdançıkarkenonaçarptı.Pispissırıttı.

“Şurayabak!Beyimizgidereksemiriyor,demekbaşkalarınınbaşınıyemekadamıbesliyormuş!”

LevaqueKadın,yanındaBouteloup’ylabirliktekapıyaçıkmıştı.BirkurşunlavurulupölenBébert’densözederekbasbasbağırdı:

“Evetya,çocuklarınkatledilmesinenedenolanalçaklarvararamızda.Onubanagerigetirmekistiyorsa,gidiptopraklarıeşelesin!”

Bouteloupyanındaolduğu,evboş

kalmadığıiçinhapistekikocasınıunutmuşgörünüyordu.Yinede,aklınagelince,cırlakbirsesledevametti:

“Boşversene!Yürekliinsanlarhapislerdeömürçürütürken,namussuzlarelinikolunusallayasallayaortalıktageziniyor!”

OndankaçmakisteyenÉtienne,bahçelerinarasındankoşarakgelenPierronne’laburunburunageldi.Kadın,fevridavranışlarıylakendilerinidarağacınasürükleyeceğindenkorktuğuannesininölümüylerahatlamıştı.Pierron’unkızıolacakoşıllıkLydieiçindehiçüzülmemiş,gerçekbirbaşbelasındankurtulduğunudüşünmüştü.Yinede,komşularıylaarasınıdüzeltmekiçinonlarınyanındayeralıyordu.

“Pekiyaannemiçinnediyeceksin,hadisöylesene?Yaoküçükyavrucak?Herkesgörmüş,onlarseninyerinekurşunuyerken,senonlarınarkasındasaklanıyormuşsun!”

Neyapmalıydı?Pierronne’unvediğerlerininboğazınasarılıp,mahalleliyledövüşmelimiydi?Biranniyetlenirgibioldu.

Kanbeyninesıçramıştı,arkadaşlarınıhayvangibigörüyor,olaylarıngidişatındankendisinisorumlututacakkadarkafasızveyontulmamışoluşlarınaöfkeleniyordu.Buneahmaklıktı!Onlarıyenidenetkisialtınaalacakgüçteolmadığıiçinkendindentiksiniyordu;hakaretlerekulaklarınıtıkayarakadımlarınısıklaştırmaklayetindi.Çokgeçmedenbuhızlıyürüyüşbirkaçışadönüştü,önündengeçtiğiherevdenyuhalamalaryükseliyor,peşinetakılanlarçıkıyor,herkestaşkınbirkiniçinde,giderekgökgürültüsünüandıranbirsesleonalanetlerokuyordu.Sankionlarısömüren,katleden,bahtsızlıklarınanedenolankendisiydi.Peşindeavazavazbağırankalabalıklabirlikte,betibenziatmış,çılgınadönmüşbirhaldekoşarakmahalledençıktı.Nihayetanayolavardığındaçoğupeşinibıraktı,amabirkaçkişiinatlaardındangelmeyisürdürüyordu;yokuşundibine,Avantage’ınönünegeldiğindeVoreux’dençıkanbirbaşkagruplakarşılaştı.

İhtiyarMouqueveChavaldeoradaydı.Yaşlıadam,kızıMouquetteveoğlu

Mouquet’ninölümündenberiseyislikgörevinedevamediyor,nesızlanıyornedeüzüntüsünüaçığavuracaktekbirlafediyordu.Étienne’igörünceöfkeylesarsıldı,gözlerindenyaşlarboşandı,tütünçiğnemektenkararmışvedişlerikanayanağzındanağırhakaretlerdökülmeyebaşladı.

“İtherif!Rezil!Seniöküzseni!Durhele,zavallıçocuklarımayaptıklarınınbedeliniödeyeceksin,senideonlarınyanınagöndereceğim!”

Yerdenbirtuğlaalıpikiyeböldü,ikiparçayıdafırlattı.

“Evetevet,işinibitirelimşunun!”diyebağırdıChaval,ayağınagelenbuintikamfırsatınaçoksevinmiş,sırıtıyordu.“Şimdisırabizde...Köşeyesıkıştınişte,pisrezil!”

OdaÉtienne’etaşfırlatmayabaşladı.Kızılcakıyametkopuyordu,hepsiyerdentuğlalarıalıpkırıyor,tıpkıaskerlereyaptıklarıgibiüzerineyağdırıyordu.Sersemleyengençadamkaçmayaçalışmıyor,karşılarındadurarakonlarıyatıştıracaksözcüklerbulmaya

çalışıyordu.Birzamanlarcoşkuylaalkışlanankonuşmalarındanbiriniyapmayayelteniyor,onlarısadıkbirsürügibiavucununiçindetuttuğugünlerdemestedensözleritekrarlıyordu;amaartıküzerlerindehiçbiretkisikalmamıştı,kendisinesadecetaşlarlayanıtveriyorlardı,solkoluyaralanmıştı,bubüyüktehlikealtındagerilemeyebaşladı,tamosıradasırtınınAvantage’ınduvarınadayandığınıhissetti.

Rasseneurbirsüredirkapınınönündeduruyordu.

“İçerigir,”dedisadece.Étiennetereddütediyor,orayasığınmak

gururunadokunuyordu.“Girhadi,onlarlakonuşacağım.”Kabuletmekzorundakalıpsalonunbir

köşesinegizlendi,meyhanecigenişomuzlarıylakapıaçıklığınıkapatıyordu.

“Hadiamaarkadaşlar,aklınızıbaşınızatoplayın...Biliyorsunuzkisiziaslaaldatmadım.Herzamansükûnettenyanaoldum;sözümüdinleseydiniz,budurumadüşmeyecektiniz.”

Omuzlarınıvegöbeğinihoplatahoplatauzunuzadıyakonuştu,ılıksuyunyatıştırıcıetkisinigösterensözleriniustabirhatipakıcılığıyladilegetiriyordu.Sankidahabirayöncesindearkadaşlarıtarafındanyuhalanıpkorkaklıklasuçlanmamışgibieskiitibarınıkolaylıklakazanmayabaşlamıştı.Oyalayıcısesleryükseliyordu:Söyledikleriçokdoğruydu!Onakatılıyorlardı!Konuşmadediğinböyleolurduişte!Müthişbiralkışkoptu.

Arkada,yüreğikederleburkulanÉtiennebayılacakgibioluyordu.Ormanda,halkınnankörlüğündenbirgünÉtienne’indepayınıalacağınısöyleyenRasseneur’ünkehanetinihatırlıyordu.Neahmakçabirhayvanlıktıbu!Yaptığıfedakârlıklarnasıldaacımasızcaunutulmuştu!Süreklikendikendisinitüketipyokedengözübağlıbirgüçtübukalabalık.Davalarınıçıkmazasokanbuhödüklereöfkelenmesininaltında,kendiyıkılışı,tutkusununulaştığıacıklısoniçinduyduğubüyüküzüntüvardı.Neyani!Herşeybitmiş

miydi?Gürgenlerinaltında,üçbinyüreğinkendisininkiylebirlikteçarptığınıhatırlıyordu.Ogün,halkınsevgisiniavuçlarındatutmuş,buinsanlarınsahibiolduğunu,onlarahükmettiğinihissetmişti.Çılgıncadüşlerlekendindengeçiyorduozamanlar:Montsouönündeeğilecek,Parisonakucakaçacaktı,belkidemilletvekiliolacak,birmecliskürsüsündekonuşanilkişçiolarak,söyleviyleburjuvalarıyıldırımlavurulmuşadöndürecekti!Amaherşeybitmişti!Şimdizavallıvenefretedilenbiriolarakuykusundanuyanıyor,güvendiğiohalktuğlalaratarakonualaşağıediyordu.

Rasseneur’ünsesiyükseldi.“Şiddetinsanlarıaslabaşarıya

ulaştırmamıştır,dünyayıbirgündedeğiştirmekmümkündeğildir.Sizeherşeyibirçırpıdadeğiştireceklerinivaatedenleryasoytarıyadaalçaktır!”

“Bravo,bravo!”diyehaykırdıkalabalık.Suçlukimdipeki?Étienne’inkendikendine

sorduğubusoruonuyiyipbitiriyordu.Gerçektendeyüreğinikanatanbufelaketonun

suçumuydu;çekilensefaletinsorumlusukendisimiydi;insanlarınkurşunlanmasına,kadınlarınveçocuklarınaçlıktanbirderibirkemikkalmalarınaomusebepolmuştu?Birakşam,bufelaketleryaşanmadanöncebuacıklısahnelergözününönündengeçmişti.Amaozamanlarbilmediğibirgüçayaklarınıyerdenkesmiş,arkadaşlarıylabirlikteonudasürükleyipgötürmüştü.Aslındaarkadaşlarınıyönlendirmemiştide;Étienne’iyönetenasılonlardı,onuarkasındaniterekhiçyapmayacağışeylerezorlamışlardı.Herşiddeteylemindeöylecedonakalmıştı,çünkühiçbirinineöngörmüşnedearzuetmişti.Mesela,yanındayeralmışmahallesakinlerininbirgünkendisinitaşatutacağınıdüşünebilirmiydi?Gözüdönmüşbuherifleronu,bolbolyiyipiçecekleriveyangelipyatacaklarıbiryaşamsözüvermeklesuçlarkenaçıkçayalansöylüyorlardı.Vicdanazabıylabaşetmeyeçalıştığıbukendiniaklamaçabalarında,üstlendiğigörevelayıkolamadığınadairgizlibirkaygıvardı,oldumolasıonutedirginedenbilgi

eksikliğikaygısıydıbu.Amaartıkcesaretinintükendiğinihissediyordu,arkadaşlarıylaarasındagönülbirliğibilekalmamıştı;birdoğalafetgibi,kurallarıveteorilerialtüstederekherşeyisilipsüpürenogözübağlıvekarşıdurulmazhalkıngücündenkorkarolmuştu.Hissettiğibirtiksinti,incelmişzevklerininyarattığıbellibirhuzursuzluk,tümbenliğiyleağırağırbirüstsınıfayönelişionugiderekhalktankoparmıştı.

“YaşasınRasseneur!Ondaniyisiyok,bravo,bravo!”

Kalabalıkdağılırkenmeyhanecikapıyıkapattı;ikiadamhiçkonuşmadanbakıştılar.İkisideomuzsilkti.Sonundaoturupbirliktebirbiraiçtiler.

Aynıgün,NégrelveCécile’innişanlanmalarınınşerefinePiolaine’debüyükbiryemekdavetiverildi.Grégoirelarbirgünöncedenyemekodasınıcilalatmışlar,salonuntozlarınıaldırmışlardı.Mélaniemutfağıidareediyor,etkızartmalarınagözkulakoluyor,kokularıtavanarasınakadarçıkansalçaları

karıştırıyordu.ArabacıFrancis’insofraservisisırasındaHonorine’eyardımetmesikararlaştırılmıştı.Bahçıvanınkarısıbulaşıklarıyıkayacak,bahçıvanisebahçekapısınıaçıpkonuklarıkarşılayacaktı.Busessizsakinvevarlıklıevdeverilenhiçbirziyafetortalığıböylesineayağakaldırmışdeğildi.

Herşeyçokgüzelgitti.MadamHennebeauCécile’eçoksıcakdavranmış,MontsounoterikibarcamüstakbelçiftinmutluluklarınakadehkaldırmayıönerdiğindeNégrel’egülümsemişti.MösyöHennebeau’nundakeyfiyerindeydi.Güleryüzüylekonuklarıetkilemekteydi,ortalıktadolaşansöylentilerebakılırsayenidenyönetimkurulunungözünegirmişti,kararlıtavrıylagrevibastırdığıiçinLégiond’Honneurnişanıylaödüllendirilecekti.Sonolaylardansözetmektenkaçınsalarda,masayahâkimolanneşedebirgalibiyethavasıvardı,yemekresmîbirzaferkutlamasınadönüşüyordu.Sonunda,rahatbirsolukalmışlardı,artıkhuzuriçindeyiyipiçip,uyuyabileceklerdi!KanlarıVoreux’nünçamurutarafındandahayeni

emilenölülerdenüstükapalıdaolsasözettiler:Gereklibirderstibu;Grégoirelarartıkherkesingörevinin,işçimahallelerinegidipyaralarısarmakolduğunusöyleyincehepsiduygulandı.Kendileri,iyiniyetlisoğukkanlılıklarınatekrarkavuşmuşlar,yüzyıllıktevekkülleriningüzelbirörneğinivererekşimdidenkuyularaindiklerinigörürgibiolduklarıyüreklimadencilerinibağışlamışlardıbile.ArtıkkorkuylatitremeyenMontsou’nunilerigelenleriücretsorunununözenleelealınmasıgerektiğindehemfikirdiler.Kızarmışetservisedildiğinde,MösyöHennebeau’nunpiskopostangelenvePederRanvier’ninbaşkabiryeretayinedileceğinibildirenmektubuokumasıylazafercoşkusudoruklaraulaştı.Eyalettekibütünburjuvalar,askerlerekatildiyenburahibinhikâyesinihararetletartışıyordu.Sofrayatatlıgetirilirken,noterhiççekinmeden,dinkonusundaözgürdüşüncelibiriolduğunuaçıkladı.

Deneulindeikikızıylabirlikteoradaydı.Buneşeliortamda,iflasınedeniyleyaşadığı

üzüntüyügizlemeyeçalışıyordu.Dahaosabah,Vandame’ıMontsouİşletmesi’nesattığınıgösterensözleşmeyiimzalamıştı.Köşeyekıstırılmışbirhalde,YönetimKurulu’nunönerisinikabuletmekzorundakalmış,uzunzamandırpeşindeolduklarıbuavıonlarabırakarak,borçlarınıkarşılamayayetecekparayızarzorkoparabilmişti.Hattasonanda,teklifedilenbölümmühendisliğigörevinimemnuniyetlekabuletmişservetiniyiyipbitirenbuocaktasıradanbirücretliolarakçalışmayarazıolmuştu.Doymakbilmeyenbüyüksermayedevinintekertekeryuttuğu,gittikçesayılarıçoğalanbüyükişletmelerarasındatutunamayanküçükşahısşirketlerininveonlarınpatronlarınınölümçanıydıbu.Deneulin,grevinbedelinisadecekendisininödediğinidüşünüyor,MösyöHennebeau’yatakılacaknişaniçinkadehkaldırılırken,aslındakendifelaketininşerefineiçildiğinihissediyordu.Tektesellisi,onarılıpeldengeçirilmiştuvaletlerininiçindeçokgüzelgörünenveparayapulaaldırmadanyaşadıkları

iflasımertçekarşılayankızlarıLucieveJeanne’dı.

KahveiçinsalonageçtiklerindeMösyöGrégoirekuzeninibirkenaraçekip,cesurkararındandolayıkutladı.

“Neyaparsın?SenintekhatanMontsou’dakibirmilyonlukhisseniVandame’ayatırmakoldu.Kendinikorkunçbirsıkıntıyasoktunvebureziliştebütünparanıkaybettin;oysabak,benimhissemçekmecemdeyatıyorhâlâ,hiççalışmamagerekkalmadangülgibigeçinipgidiyorum,üstelikbırakbeni,torunlarımınçocuklarınıbilegeçindirmeyeyetecek.”

II

Étiennepazargünükaranlıkçökerçökmezmahalledensıvıştı.Yıldızlarladoluberrakgökyüzüalacakaranlığınmaviışığıylayeryüzünüaydınlatıyordu.KanalainipkıyıboyuncaağırağırMarchiennes’edoğruyürüdü.Akarsuboyuncaerimişgümüşkülçesigibigözalabildiğineuzanan,ikifersahlıkbudümdüzçimenlipatikaonunensevdiğigezintialanıydı.

Oradakimseyerastlamazdı.Amaogün,kendisinedoğrubiriningeldiğinifarkedincecanısıkıldı.Yıldızlarınsolgunışığıaltındayalnızbaşlarınadolaşanikiadam,birbirleriniancakyüzyüzegeldiklerindetanıdılar.

“Vaycanına!Demeksensin,”diyemırıldandıÉtienne.

Souvarinekarşılıkvermedenbaşınısalladı.Birankımıldamadandurdular;sonrayanyanaMarchiennes’edoğruyürümeyebaşladılar.Herikisidebirbirlerindençokuzaktalarmışgibi

kendidüşüncelerinedalmışgörünüyordu.“Gazeteler,Pluchart’ınParis’tekibaşarısını

yazıyor,okudunmu?”diyesordusonundaÉtienne.“İnsanlaronukaldırımlardabeklemiş,Belleville’dekişutoplantıdançıktığındabüyüktezahüratlarlakarşılamışlar...Soğukalgınlığınarağmenbaşarıdanbaşarıyakoşuyor.Bundansonrakimseonututamaz.”

Makinistomuzsilkti.Ağzılafyapanları,çenesiyleparakazanmakiçinbaroyagirergibisiyaseteatılanlarıküçümsüyordu.

ÉtienneşimdisözüDarwin’egetirmişti.Beşmeteliklikbirkitaptan,özetlenmişvehalkınanlayacağıbiçimdesadeleştirilmişbazıyazılarınıokumuştu;doğrudürüstanlayamadığıbumetinlerden,hayattakalmakiçinverilenmücadeleyikendincedevrimcibirdüşünceolarakelealmış,zayıflarınşişmanlarıyemesi,güçlühalkıncılızburjuvaziyiyutmasıgerektiğisonucunavarmıştı.AmaSouvarinesinirlendi,sadecearistokratfelsefecilerinekmeğineyağsürenünlüdoğalseçilimkuramıylabilimseleşitsizliğinhavariliğini

yapanDarwin’ibenimsedikleriiçinbudalasosyalistlereveripveriştirdi.Yinede,arkadaşıinatediyor,onuiknaetmeyeçalışıyor,kuşkularınıbirvarsayımladilegetiriyordu:Eskitoplumunortadankalktığı,enufakkırıntısınakadarsilinipsüpürüldüğüvarsayılsabile,yenidüzeninaynıadaletsizliklerleyavaşyavaşyozlaşmasındanendişelenmekgerekmiyormuydu?Sağlıklı,beceriklivezekiolanlarpalazlanırken;hastalıklı,ahmakvetembelolanlaryenidenköleleşmeyecekmiydi?Ebedisefaletiöngörenbudüşüncekarşısındamakinistbasbasbağırmayabaşladı;eğerinsanadaletisağlayamayacaksayokolupgitmeliydi.Toplumlarçürüdükçe,soncanlınındakökükazınanakadarinsanlarbirbirleriniyerdururdu.Yenidensessizliğegömüldüler.

Souvarineuzunsüre,başıöneeğikvaziyetteyumuşacıkotlarınüzerindeyürüdü;öyledalgındıki,çatılardakiyağmuroluklarıboyuncadolaşanuyurgezerbiradamıngüvenlirahatlığıylaakarsuyaaşırıyakınyürüyordu.Derken,birgölgeyleçarpışmışgibinedensiz

yereirkildi.Kafasınıkaldırdı,sapsarıyüzügöründü;arkadaşınayavaşçaşöylededi:

“Sanaonunnasılöldüğünüanlatmışmıydım?”

“Kimin?”“Rusya’dakikarımın.”Étienne,genelliklebaşkalarınaolduğukadar

kendisinekarşıdabüyükbirilgisizlikiçindeolanbuduygusuzgörünüşlüadamın,titreyensesivesırlarınıaçmaihtiyacıkarşısındaşaşırarakbelirsizbirhareketyaptı.Tekbildiği,sözkonusukadınınbirsevgiliolduğuveMoskova’daasıldığıydı.

“İşleryolundagitmemişti,”diyedevamettiSouvarine;gözleri,mavimtırakikisıraoluşturanheybetliağaçlarınarasındabembeyazakıpgitmekteolankanalınsularınadalıpgitmişti.Demiryolunadinamitdöşemekiçinondörtgünbirdeliktekaldık;amaçarıntrenideğil,biryolcutrenihavayauçtu...BununüzerineAnuşka’yıtutukladılar.Herakşamköylükıyafetinebürünüpbizeyemekgetiriyordu.Birerkekdikkatiçekebileceğiiçin

fitilideoateşlemişti...Upuzunaltıgünboyunca,kalabalığınarasınagizlenerekyargılanmasınıizledim...”

Sesigüçlükleçıkıyordu,biröksürüknöbetiyleboğulacakmışgibioldu.

“İkikerehaykırmak,insanlarınüzerindenatlayarakonaulaşmakiçindayanılmazbirarzuduydum.Amaneyeyarardıki?Birkişinindahaeksilmesibirsavaşçınındahayitirilmesidemekti;üstelikgözgözegeldiğimizde,banaısrarlabakanirigözlerihayırdergibiydi.”

Yineöksürdü.“Songün,bendemeydandaydım...Yağmur

yağıyordu,beceriksizcellatlarbardaktanboşanırcasınayağanyağmuraltındaherşeyiyüzlerinegözlerinebulaştırıyorlardı.Dahaöncekidörtkişiyiyirmidakikadaasabilmişlerdiancak:İkidebirdeipkopuyor,dördüncüyübirtürlüasamıyorlardı...Anuşkadimdiksırasınıbekliyordu.Benigöremiyor,kalabalığınarasındabeniarıyordu.Birtaşınüzerineçıktığımdabenigördü,gözlerimizbirdahadaayrılmadı.Öldüğündehâlâbanabakıyordu...

Şapkamısallayıp,oradanuzaklaştım.Yenidensessizlikoldu.Kanalınbeyazsuları

gözalabildiğineuzanıyor,ikisidetekrarkendidüşüncelerinedalmışgibibezginadımlarlayürümeyedevamediyorlardı.Ufkunderinliklerinde,solgunrenklisularincecikbirışıkçizgisigibigökyüzünüdeliyordusanki.

“Bucezayıhaketmiştik,”diyedevamettiSouvarinesertbirsesle.“Birbirimizisevdiğimiziçinsuçluyduk...Evet,ölmesiiyioldu,onunkanındanyenikahramanlardoğacak,bendeiçimdekikorkulardankurtuldum...Ah!Başkalarınıncanınıalmakyadakendininkinivermekgerektiğigünhiçbirşeyelinititretmemeliinsanın,nebirakrabanebirkadınnedebirdostolmalıhayatında!”

GeceninserinliğindeürperenÉtiennedurmuştu.Tartışmayagirmedensadeceşöylededi:

“Epeyuzaklaştık,geridönelimmi?”dedi.AğırağırVoreux’yedoğruyolakoyuldular,

birkaçadımsonratekrarsözegirdi:“Yeniilanlarıgördünmü?”

İşletmeninsabahastırdığıbüyüksarıilanlardansözediyordu.Bukezdahanetveuzlaşmacıbirtavırsergileyenyönetim,ertesigünkuyuyainecekolanmadencilerintekrarişealınacağınasözveriyordu.Herşeyunutulacak,elebaşlarıbilebağışlanacaktı.

“Evet,gördüm,”diyekarşılıkverdimakinist.

“Pekinedüşünüyorsun?”“Herşeyinbittiğinidüşünüyorum...Sürü

tekrarkuyuyainecek.Hepinizkorkaksınız.”Étiennehararetlearkadaşlarınısavundu:

Bireyolarakhepsiyiğitolabilirdi,amaaçlıktankırılanbirhalkgüçtendüşerdi.YürüyeyürüyeVoreux’yevarmışlardı;madenocağınındevasakaraltısıönündesözünüsürdürdüvekendisininaslaaşağıinmeyeceğineyeminetti;amaişbaşıyapanlarıhoşgörüyordu.Ardından,marangozlarınkuyununiçkaplamalarınıonaracakvakitbulamadıklarısöylentilerinindoğruolupolmadığınıöğrenmekistedi.Kuyuçeperinibirkılıfgibisarantahtakaplamanıntoprağınbasıncıylabelveripkabardığı,kömür

çıkarmaasansörlerindenbirininbeşmetreboyuncabukısmasürtündüğüdoğrumuydu?YenideniçinekapananSouvarinekısayanıtlarveriyordu.Dahabirgünönceoradaçalışmıştı,asansörsahidendepayandalarasürtünüyordu,hattamakinistlerbukısımdangeçilirkenhızıartırmakzorundakalıyorlardı.Amabütünşeflerbuuyarılarasinirleniphepaynıyanıtıveriyordu:Öncelikliolan,kömürünçıkarılmasıydı;kaplamasonradanonarılıptakviyeedilirdinasılolsa.

“İstermisinocakçöksün!”diyemırıldandıÉtienne.“Neşenlikolurdu.”

GözlerinikaranlıktabellibelirsizseçilenmadenocağınadikmişolanSouvarinesakinceyanıtladı:

“Arkadaşlarınaaşağıinmeyitavsiyeettiğinegöre,buşenliğionlaryaşayacakdemektir.”

Montsouçankulesindesaatdokuzuçalıyordu;arkadaşıgidipyatacağınısöylediğinde,makinistelinibileuzatmadanekledi:

“Pekiozaman,hoşçakal.Bengidiyorum.”

“Nasıl,gidiyormusun?”“Evet,çalışmakarnemiistedim,başkabir

yeregideceğim.”ŞaşkınadönenÉtienneheyecanlaona

bakıyordu.İkisaatlikgezintidensonrasonderecesakinbirseslesöyleyivermişti,oysabuaniayrılıkhaberiniduyuncaÉtienne’inyüreğisıkışmıştı.Arkadaşlıketmiş,birliktesıkıntıçekmişlerdi;birdahagörüşememedüşüncesiinsanıherzamanhüzünlendirirdi.

“Gidiyorsun,pekiamanereye?”“Neresiolursa,bendebilmiyorum.”“Amayenidengörüşeceğiz,değilmi?”“Hayır,sanmıyorum.”İkisidesustu,söyleyecekbirşey

bulamadanbiraniçinkarşıkarşıyadurdular.“Öyleysehoşçakal.”“Hoşçakal.”Étiennemahalleyedoğruçıkarken,

Souvarinearkasınıdönüptekrarkanalkıyısınagitti;başıöndeamaçsızcayürüdü,ortalıköylekaranlıktıkigeceniniçindekıpırdayanbirgölgegibigörünüyordusadece.Arasıraduruyor,

uzaktangelençanvuruşlarınısayıyordu.SaatgeceyarısınıçaldığındakıyıdanayrılıpVoreux’yedoğruyöneldi.

Osıradaocakbomboştu,olanmadendesadecegözleriuykudanşişmişbirçavuşdışındakimseylekarşılaşmadı.Kazanlarsabahvardiyasıiçinsaatikideyakılacaktı.Önce,ceketinidolaptaunuttuğubahanesiyleyukarıçıktı.Burgulubirmatkap,çokkeskinküçükbirtestere,birçekiçvebirmakastanoluşanbirkaçaletbuceketesarılıdurmaktaydı.Sonraoradanayrıldı.Amabarakadançıkacakyerde,merdivenbacasınaaçılandarkoridoragirdi.Ceketinikoltuğununaltınaalıp,lambayakmadan,merdivenlerisayasayaderinliğihesaplayarakağırağırinmeyebaşladı.Asansörkafesininüçyüzyetmişdördüncümetredealtkaplamanınbeşincibölmesinesürtündüğünübiliyordu.Ellidördüncümerdivenegeldiğindeeliyleyokladı,kaplamadakikabarıklığıhissetti.İşteburasıydı.

Bununüzerine,yapacağıişüzerindeuzunsürekafayormuşustabirişçininbecerikliliği

vesoğukkanlılığıylaçalışmayakoyuldu.Kömürçıkarmabölmesineaçılacakşekildemerdivenbacasınıniçduvarınıtestereylekesmeyebaşladı.Çabucakyanıphemensönenkibritlerinışığında,kaplamalarındurumunuvekısasüreönceyapılanonarımlarıgörebildi.

CalaisileValenciennesarasındakuyularaçılırken,yeraltında,enalçakvadilerseviyesindebirikmişbüyüksukütleleriniaşmaktabüyüksıkıntılarçekiliyordu.Süreklifışkıransuyuzaptetmek,derinvekaranlıkdalgalarıçeperleridövenyeraltıgöllerininortasındakuyularıyalıtmak;duvarlarancak,fıçıtahtalarıgibibirbirinegeçmişkalaslarlakaplanırsamümkündü.Voreuxkazılırkenkuyuyaikikaplamaduvarıyapılmıştı:Üstseviyedekiduvar,birsüngergibisuyuemmiş,çatlaklarladolutebeşirlitoprakkatmanınayakınkaygankumlarvebeyazkillerdenoluşantabakadaydı;altseviyedekiduvarise,kömürdamarınınhemenüzerine,birsıvıkadarakışkan,ungibiinceciksarıkumlarınbulunduğutabakayaörülmüştü;iştefırtınaları

veçalkantılısiyahdalgalarıylaKuzeylikömürişçilerininkorkulurüyasıolan,günışığındanüçyüzmetreaşağıdabulunan,adetadipsizvemeçhulyeraltıdenizitamdabunoktadaydı.Genelliklekaplamalarbukorkunçbasınçaltındaiyidayanırdı.Madencilerintekendişesi,suyladolaneskigalerilerdekigöçüklerlesarsılanyakıntoprakkatmanlarınınçökmesiydi.Aşağıdoğruyüklenenbukayalardabazençatlaklaroluşuyor,buçatlaklaryavaşyavaşkaplamalarakadarilerliyorvezamanlakaplamalarınbiçiminibozup,onlarıkuyununiçinedoğruitiyordu;işteenbüyüktehlikebuydu,kaplamalargöçersekuyuçığgibiyağantopraklavetaşkınkaynaksularıyladolardı.

AçtığıdeliğinüzerindeatabinergibiduranSouvarinekaplamanınbeşincibölmesindeağırbirhasartespitetti.Tahtalariçeriyedoğrubelvermiş,hattabirçoğuyerlerindenfırlamıştı.Eklentiyerlerininkatranlanmışkıtıkladoldurulanaralıklarındanmadencilerin“fışkı”dedikleritazyiklisularfışkırıyordu.

Marangozlarvakitdarlığıyüzündenbaştansavmabirişçıkarmış,köşeleredemirköşebentleryerleştirmekleyetinerekbazıvidalarısıkmamışlardı.Hiçkuşkusuz,kaplamalarınarkasında,yeraltısuyununkumlarındabüyükbirhareketlilikyaşanıyordu.

Souvarine,güçlübirbasınçtayerlerindenfırlayacakşekilde,köşebentvidalarınımatkabıylagevşetti.Çılgıncabirataklıklaçalışıyordu,belkiyirmikeredibiboylama,yüzseksenderecederinliğeyuvarlanmatehlikesigeçirdi.Asansörkafeslerininüzerindekaydığıkalaslara,şumeşeağacındankılavuzdireklerinetutunuyor;boşluğaasılıvaziyette,budireklerinbelirliaralıklarlatutturulduğukirişlerinüzerindegidipgeliyor;ölümekarşıbüyükbiraldırmazlıkla,sadecebirdizineyadadirseğinedayanarakeğiliyor,oturuyor,tersdönüyordu.Ufacıkbiresintiylebileaşağıuçabilecekhaldeydi,tamüçseferdüşmektenkılpayıkurtuldu,umurubileolmadı.Önceeliyleyokluyor,sonraçalışmayakoyuluyordu,kibritiancakbukaygankirişlerarasında

yönünübulamazsayakıyordu.Vidalarıgevşetipkalaslaragirişti;karşıkarşıyaolduğutehlikedahadaartmıştı.Diğerlerinitaşıyananadireğibuldu;direncinikaybetmesiiçinonuoyuyor,testereylekesiyor,yontupinceltiyordu;deliklerdenveyarıklardanfışkıranincecikvedondurucusulargözlerinedoluyor,biryağmurgibiheryanınısırılsıklamediyordu.İkikibritsöndü.Bütünkibritlerıslanıyordu,artıkortalıkzifirîbirkaranlığagömülmüştü.

Oandanitibaren,içiniderinbiröfkekapladı.Görünmezliğinsoluklarıylabaşıdönüyor,birsağanağatutulmuşbudeliğinyarattığıdehşetiçindekorkunçbirtahripisteğiuyandırıyordu.Kaplamalararasgelesaldırdı,herşeyibiranöncetepesineçökertmeihtiyacıyla,matkabı,testereyikullanarakneresidenkgelirsedelmeye,kesmeyebaşladı.Nefretettiğibircanlınınetinideşercesinekorkunçbirgözüdönmüşlüklesaldırıyordu.HiçkapanmayanağzıylaoncainsanıyutmuşolanoiğrençVoreuxcanavarınıgebertecektisonunda!Aletlerinindelipkeserkençıkardığı

seslerduyuluyor;Souvarineuzanıyor,sürünüyor,inipçıkıyor,birçankulesininkirişleriarasındauçuşanbirgecekuşugibisürekliharekethalindeykenmucizevibirbiçimdetutunupdüşmemeyibaşarabiliyordu.

Amakendihalinesinirlenereksakinleşti.İşleridahasoğukkanlıbirşekildehalledemezmiydi?Soluklanıp,aceleetmedentekrarmerdivenbacasınagirdi,testereylekestiğiparçayıyerineyerleştiripdeliğitıkadı.Bukadarıyeterdi,fazlabüyükbirhasarverirsehemenfarkederveonarmayagirişirlerdi,bunuistemiyordu.Canavarıkarnındanyaralamıştı,bugeceyiçıkarıpçıkaramayacağıgörülecekti,üstelikSouvarineimzasınıdaatmıştı,insanlarcanavarınkendieceliyleölmediğinianlayıpdehşetekapılacaklardı.Hiçaceleetmedenaletleridüzgünceceketinesardı,merdivenleriağırağırtırmandı.Kimseyegörünmedenocaktançıktığında,üstünüdeğiştirmeyiaklındanbilegeçirmedi.Saatüçüvuruyordu.Yolunüzerindedikilipbeklemeyekoyuldu.

Aynısaatte,gözüneuykugirmeyenÉtienne

odanınzifirîkaranlığındahafifbirgürültüduyupendişelendi.Çocuklarınhafifsoluklarını,BonnemortBabaveMaheude’ünhorultularınıayırtediyordu;yanındayatanJeanliniseflütgibiıslığımsıbirsesçıkarmaktaydı.Kuşkusuzkafasındanuydurmuştu,tamdalmaküzereykengürültüyenidenbaşladı.Otşiltedengelenbirhışırtıydıbu,birisisesçıkarmamayaçalışarakyataktankalkıyorolmalıydı.Catherine’inrahatsızlandığınısandı.

“Senmisin,neyinvar?”diyesordualçaksesle.

Kimseyanıtvermedi,horultulardevamediyordu.Beşdakikaboyuncahiçbirkıpırtıolmadı.Sonrayenibirhışırtıdahaduyuldu.Étiennebuseferyanılmadığındanemindi,odanınöbürtarafınagitti,karanlığıelleriyleyoklayarakkarşıdakiyatağıbulmayaçalıştı.Gençkızı,soluğunututmuş,kulağıkirişteöyleceotururbuluncaçokşaşırdı.

“Nedencevapvermiyorsun?Neyapıyorsunböyle?”

SonundaCatherineyanıtverdi:“Kalkıyorum.”“Busaattekalkıyorsunha!”“Evet,ocağaçalışmayagidiyorum.”İçisızlayanÉtienne,şilteninkenarına

oturmakzorundakaldı,buaradaCatherinedeonagerekçeleriniaçıklıyordu.Böyleaylakaylakoturmak,kendisineyöneltilensitemkârbakışlarçokağırınagidiyordu;Chaval’dendayakyemepahasınaoradaçalışmayıtercihediyordu;annesigetireceğiparayıreddedersekendineayrıevtutardı,başınınçaresinebakacakkadarbüyümüştü.

“Şimdigit,giyineceğim.Banayardımcıolmakistiyorsanhiçbirşeysöyleme.”

AmaÉtiennekızınyanındanayrılmıyordu,kedervemerhametduygularıylaonunbelinesarıldı.Hâlâgeceuykusununılıklığınıkoruyanşilteninkenarındayatakkıyafetleriylebirbirlerinesokulmuşlardı,çıplaktenlerininsıcaklığınıhissetmekteydiler.Catherineöncedelikanlınınkollarındankurtulmayaçalıştı,ardındanodaÉtienne’inboynunasarıldı,

umutsuzbirkucaklayışlaonukendineçekereksessizceağlamayabaşladı.Başkahiçbirarzuyakapılmadan,birtürlüyaşayamadıklarımutsuzaşklarınıngeçmişiylebaşbaşa,öylecedurdular.Aralarındakiherşeybitmişmiydi?Şimdiikisideyalnızolduğunagöregününbirindebirbirlerinisevebileceklermiydi?Kendilerininbileaçıkçaanlayamadığıbiryığındüşünceyüzündenbirlikteolmalarınıengelleyenşuhuzursuzluktan,şuutançtankurtulmalarıiçinufacıkbirmutlulukyeterdiaslında.

“Senyat,”diyemırıldandıCatherine.“Annemiuyandırmamakiçinışıkyakmayacağım...Hazırlanmamlazım,banaizinver.”

YüreğiderinbirkederlesızlayanÉtienneonudinlemiyor,kendindengeçmişçesinebağrınabastırıyordu.Birhuzuristeği,karşıkonulmazbirmutlulukihtiyacıylayanıptutuşmaktaydı;evlendiklerini,birlikteyaşayıpbirlikteölmektenbaşkabirşeyistemedikleritertemiz,küçükbirevdeoturduklarınıhayalediyordu.Kuruekmeklebileyetinirlerdi,hatta

birlokmayiyecekleriolsaonudakarısınaverirdi.Başkabirşeyistemeninanlamıvarmıydı?Yaşamdahafazlasınadeğermiydi?

AmaCatherineçıplakkollarınıgençadamınboynundançekmişti.

“Yalvarırım,bırakbeni.”BununüzerineÉtienneiçtengelenbir

coşkuylakızınkulağınafısıldadı:“Bekle,bendeseninlegeliyorum.”Bunusöylediğinekendisideşaşırdı.Ocağa

inmeyeceğineyeminetmişti,pekiamabiranbileüzerindedüşünmeden,hiçkafayormadanağzındançıkıverenbuanikararınsebebideneydi?Amaöylebirrahatlamış,kuşkularıöylebirsilinipgitmiştiki,şanseseriölümdendönmüşveacılarınasonverecektekçareyibulmuşbiradamgibikararındadiretiyordu.OnunkendisiiçinfedakârlıktabulunduğunuanlayanveocaktahakaretleremaruzkalacağındanendişelenenCatherine’initirazlarınadaaldırmadı.Hiçbirşeyumurundadeğildi,ilandaherkesinbağışlanacağısözüverilmişti,bukadarıyeterliydi.

“Çalışmakistiyorum,bubenimkararım...Hadigürültüyapmadangiyinelim.”

Karanlıktahiçsesçıkarmamakiçinellerindengeleniyaparakgiyindiler.Catherinemadencigiysileriniakşamdangizlicehazırlamıştı;Étienneisedolaptanbirceketlebirpantolonaldı,leğeniyerindenoynatıpgürültüçıkarmaktançekinerekelleriniyüzleriniyıkamadılar.Herkesuykudaydı,amaanneninyattığıdarkoridordangeçmelerigerekiyordu.Geçerkenaksigibibiriskemleyeçarptılar.Maheudeuyandı,uykusersemliğiiçindeseslendi:

“Hey,kimo?”TirtirtitreyenCatherinezınkdiyedurmuş,

Étienne’inelinisıkıyordu.“Meraketmeyin,benim,”dediÉtienne.

“Daraldım,birazhavaalmakiçindışarıçıkıyorum.”

“Tamam,tamam.”Maheudeyenidenuykuyadaldı.Catherine

kıpırdamayacesaretedemiyordu.Nihayetaşağıindi,Montsoulubirkadınınverdiği

ekmektenkesipkenaraayırmışolduğubirdilimiÉtienne’lekendisinepayetti.Ardındankapıyıyavaşçakapatıpdışarıçıktılar.

Souvarineyolunköşesinde,Avantage’ınyanındadikilmişduruyordu.Yarımsaattenberi,birkoyunsürüsügibiağıraksakyürüyerekişlerinedönmekteolanvekaranlıktazarzorseçilenkömürişçilerinebakıyordu.Mezbahanınkapısındaduruphayvanlarısayanbirkasapgibionlarıtekteksayıyordu;dönenlerinsayısınınçokluğukarşısındahayretedüştü,tümkaramsarlığınarağmeniçlerindenbukadarkalleşçıkacağınıkestirememişti.Kuyruksürekliuzuyordu,Souvarinebunugördükçekaskatıkesiliyor,dişlerinisıkıyor,yüzündebuzgibibirifadeyle,gözleriçakmakçakmaköyleceduruyordu.

Birdenbireürperdi.Önündengeçipgidenveyüzleriniseçemediğibuadamlararasındanbiriniyürüyüşündentanımıştı.Öneçıkarakonudurdurdu.

“Nereyegidiyorsun?”AfallayanÉtiennecevapvermekyerine

kekelemeyebaşladı.“Bakşuişe!Demekhâlâgitmedinha!”Sonraitirafetti,ocağageridönüyordu.

Yeminettiğidoğruydu,amabelkideyüzyılsonragerçekleşecekşeylerikollarınıkavuşturupbekleyemezdi;üstelikkendineaitbaşkagerekçeleridevardı.

Souvarineonunsöyledikleriniürpererekdinlemişti.Omzunayapışıpmahalleyedoğruitti.

“Evegeridön,öyleistiyorum,duyuyormusun?”

AmaCatherineyanlarınayaklaştığında,Souvarineonudatanıdı.Étiennekarşıçıkıyor,kimseninonuntutumunuyargılamayahakkıolmadığınısöylüyordu.Makinistgözlerinigençkızdanarkadaşınaçevirdi,nehalinvarsagördergibibirhareketyaparakbiradımgeriçekildi.Yüreğinibirkadınakaptıranerkeğinişibitmişdemekti,artıkölebilirdi.BelkidebiraniçingözlerininönündenMoskova’daasılansevgilisigeçmiş,hayatlaolanosonbağlantısıdakoptuktansonrabaşkalarınınvekendisinin

yaşamıylailgilikararvermekteözgürkalışınıhatırlamıştı.

“Git,ozaman,”demekleyetindi.TedirginolanÉtienne,oyalanıyor,bu

şekildeayrılmamakiçindostanebirsözarıyordu.

“Gitmektekararlımısın?”“Evet.”“Öyleyseeliniverdostum.Yolunaçık

olsun,gücenmekyok.”Souvarineeliniuzattı,elibuzgibiydi.

İnsanınhayattanebirkarısı,nededostuolmalıydı.

“Buseferciddenhoşçakal.”“Tamam,hoşçakal.”Karanlıktahiçkımıldamadanduran

Souvarine,Voreux’yegirmekteolanÉtienne’leCatherine’igözleriyleizledi.

III

Saatdörttekuyuyainişbaşladı.BizzatlambahaneyegelipkayıtdefterininbaşınageçmişolanDansaert,gelenherişçiyikaydedip,birlambaverilmesinisağlıyordu.İlandavaatedildiğiüzere,herkesihiçkarşıçıkmadaniçerialıyordu.Yinede,Étienne’leCatherine’igörünceirkilerekkıpkırmızıkesildi,tamonlarıgeriçevirmeküzereağzınıaçmışken,karardeğiştirip,alaycıbirtavıriçindezaferinintadınıçıkarmaklayetindi:Demekaslanlarınşahıdizegelmiştiha?Montsou’nunbaşpehlivanıekmekistemekiçintekrarkapısınageldiğiiçin,işletmeşanslısayılırdı.Étiennehiçsesiniçıkarmadanlambasınıalıp,Catherine’lebirliktekuyuyadoğruyürüdü.

AmaCatherine’inasılkorkusu,yüklemebölmesindekiarkadaşlarınınhakaretdolusözlerlekendilerinesaldırmasıydı.Sahidendedahagirergirmez,yirmikadarmadencinin

ortasındaboşbirasansörbekleyenChaval’igördü.ChavalöfkeylekızınüstüneyürürkenÉtienne’ifarkedipdurdu.Bununüzerine,aşağılayıcıbirtavırtakınmayaçalışıpomuzsilkereksırıttı.Demekbıraktığısıcacıkyerihemenbirbaşkasıdoldurmuştu,iyiya,umurundadeğildi,hattaiyiolmuş,böylecebirbaşbelasındankurtulmuştu!Bubeybaşkalarınınartıklarınameraklıysa,kendibileceğiişti;buküçümsemegösterisininaltındaonualtüstedenbirkıskançlıkyatıyor,gözlerikıvılcımlarsaçıyordu.Diğerarkadaşları,başlarınıöneeğmişhiçkıpırdamadansessizceduruyorlardı.Yenigelenlerekaçamakbirbakışatmaklayetiniyorlar;ardından,lambalarıellerinde,genişhangarınsürekliesintisialtındaincecikceketleriyletirtirtitreyerek,gözlerinitekrarkuyununağzınadikiyorlardı.

Sonundaasansörgelipsürgülerinüzerineoturunca,binmelerisöylendi.Catherine’leÉtienne,Pierronveikikazmacınıngirmişolduğubirvagonasıkıştılar.YanvagondakiChaval,MouqueBaba’yayükseksesle,

idareninnifaktohumlarısaçanpisliklerdenkurtulmakiçinbufırsatıdeğerlendirmemeklehataettiğinisöylüyordu;amaeskisinikköpekyaşantısınageridönenveçocuklarınınölümüneartıküzülmeyenyaşlıseyis,sadeceboşverdercesineelinisallıyordu.

Asansörhareketetti,karanlığadaldılar.Kimsekonuşmuyordu.İnişinüçteikisinitamamladıklarısırada,anidenkorkunçbirsürtünmehissettiler.Demirlerçatırdıyordu,işçilerbirbirlerininüstünekapaklandılar.

“Lanetolsun!”diyehomurdandıÉtienne,“Biziyamyassıetmeyemiçalışıyorlaryoksa?Burezilkaplamalarıyüzündenhepimizgeberipgideceğiz.Birdeonardıklarınısöylüyorlarhâlâ!”

Yinedekafesengeliaşmıştı.İşçilerinendişeylekulakkabarttığışiddetlibirsağanakaltındainişinedevamediyordu.Direklerinbağlantıyerlerindekuvvetlisızıntılarmıvardıyani?

GünlerdironarımçalışmalarıylauğraşanPierronkendisineyöneltilensorularkarşısında,

idareyiçekiştirmekgibialgılanacağındançekinipkorkusunubellietmemeyeçalışıyordu.

“Hayır!Hiçbirtehlikeyok!Hepböyleolur.Demeksızıntıyerlerinikapatacakvakitbulamadılar.”

Tepelerindengürülgürülsularboşalıyordu,tambirsağanakaltındadibe,sonyüklemealanınaulaştılar.Çavuşlardanhiçbirimerdivenleritırmanıpkaplamalarındurumunabakmayıakıletmemişti.Pompayeterliolurdunasılolsa,geceleyindekalafatçılarbağlantıyerlerinieldengeçirirlerdi.Galerilerdeişlerinyenidendüzenlenmesiepeyizorlukçıkarıyordu.Mühendis,kazmacılarıkazıyerlerineyollamadanönce,tümişçilerinilkbeşgünboyuncaacilenpayandalarınonarılmasındaçalışmasınakararvermişti.Hertaraftagöçüktehlikesivardı,galerilerindurumuöyleberbattıkiyüzlercemetreboyuncapayandalarınonarılmasıgerekiyordu.Aşağıda,herbiribirçavuşunyönetimindeonkişilikekipleroluşturuluyor;sonradabuekiplerençokhasargörenyerlerdeçalıştırılmaya

başlanıyordu.İniştamamlandığında,üçyüzyirmiikimadencininkuyuyainmişolduğusaptandı,busayıocaktamkapasitefaaliyetgösterdiğindeçalışanişçilerinyarısınatekabülediyordu.

Chavaltamda,Catherine’leÉtienne’inbulunduğuekibedüştü;bubirtesadüfdeğildi,arkadaşlarınınarkasınasaklanmış,oekibegirmekiçinçavuşusıkıştırmıştı.Buekip,yaklaşıküçkilometreötede,kuzeygalerisininucundabulunanveOnSekizParmakdamarındakibirgaleriyitıkayangöçüğütemizlemeyegitti.Çökmüşkayalarakazmaküreklerlegiriştiler.Étienne,Chavalvediğerbeşişçikazarakyoluaçarken,Catherineveikiçırakmolozlarıvagonlarayükleyipasansörlerinorayataşıyorlardı.Çavuşbaşlarındanayrılmadığıiçinpekkonuşmuyorlardı.Yinedesürücükızınikiâşığıazkalsıntekmetokatbirbirlerinegireceklerdi.HomurdanahomurdanaartıkosürtüğüistemediğinisöyleyenChaval,yinedekızlauğraşıyor,onusinsiceitipkakıyordu;bunufarkedenÉtienne

eğerCatherine’irahatbırakmazsahaddinibildireceğinisöylemişti.Birbirlerineçiğçiğyiyecekgibibakıyorlardı,diğerleriarayagirmekzorundakaldılar.

SaatsekizedoğruDansaert,işebirgözatmakiçinyanlarınageldi.Sinirligörünüyorduçavuşaçıkıştı:Hiçbirişyolundagitmiyordu,payandalarınsırasıyladeğiştirilmesigerekiyordu,böyleişmiolurdu!Mühendislebirliktetekrargeleceğinisöyleyerekçekipgitti.SabahtanberiNégrel’ibekliyor,nedenbukadargeciktiğinianlamıyordu.

Birsaatdahageçti.Çavuştoprakkaldırmaçalışmalarınıdurdurmuş,bütünişçileripayandalarıdeğiştirmeişiylegörevlendirmişti.Catherineveikiçırakdamoloztaşımayıbırakmış,payandadireklerinihazırlayıptaşımayabaşlamışlardı.Ocağınbirucundabulunanbugalerinindibindekiekip,adetabirilerikarakoldaçalışırgibiydi,diğerşantiyelerlehiçbirbağlantılarıyoktu.Kulaklarınaüçdörtsefergaripgürültüler,uzaklardangelenkoşuşturmasesleriçalınanişçilerbaşlarınıo

tarafadoğruçevirdiler.Neleroluyordu?Sankigalerilerboşalıyor,arkadaşlarıkoşakoşayukarıçıkıyordu.Amagürültülerkesiliportalıkyinederinbirsessizliğegömülünce,çekiçtakırtılarındansersemlemişvaziyettetekrarpayandalarıçakmayakoyuldular.Birsüresonra,toprakkaldırmaişinegeridöndüler,vagonlaryinesürülmeyebaşlandı.

İlkseferdenürkmüşhaldegeridönenCatherine,yüklemenoktasındakimseyigöremediğinisöyledi.

“Seslendim,kimseyanıtvermedi.Herkesçekipgitmiş.”

Öylebüyükbirşaşkınlıkyaşandıkionişçialetlerinibirkenaraatıpkoşmayabaşladı.Ocağındibinde,yüklemealanınabukadaruzakbiryerdeyüzüstübırakılmışolmadüşüncesiyleçılgınadönüyorlardı.Erkekler,çocuklarvevagonsürücükızellerindeyalnızcalambalarıylaartardakoşuyorlardı;çavuşdaçılgınadönmüştü,ortalığısaransessizlikten,alabildiğineuzanangalerilerinıssızlığındangitgidedahaçokürkerekseslenipduruyordu.

Neolmuştudatekbirkişiyibilegöremiyorlardı?Arkadaşlarınınbuşekildeortadankaybolmalarınahangitehlikeyolaçmışolabilirdi?Tehlikeninbelirsizliği,neolduğunubilmediklerihaldehemenyanıbaşlarındahissettikleributehdit,kapıldıklarıdehşetidahadaartırıyordu.

Yüklemealanınayaklaştıklarısıradaselolupakansuyollarınıkesti.Birandadizlerinekadarsuyuniçindekaldılar;artıkkoşamıyor,birdakikalıkgecikmeninbileölmelerinenedenolacağıdüşüncesiylesularızorluklayarıyorlardı.

“Lanetolsun!Kaplamalarpatladı,”diyehaykırdıÉtienne.“Buradageberipgideceğimizisöylemiştim!”

AşağıindiklerindenberiPierron,kuyudaninensularıngidereksağanağadönüştüğünükaygıylaizliyordu.İkiişçiylebirliktevagonlarıasansöreyüklerkenbaşınıkaldırıpyukarıbaktığındayüzügözüsuiçindekalıyor,yukarıdagürüldeyentufanyüzündenkulaklarıuğulduyordu.Amaözellikle,altındaki

havuzun,onmetrederinliğindekioçamurçukurunundolduğunugörünceödükoptu:Sularşimdidenzeminkaplamalarınıaşmış,dökmedemirdendöşemeyeyayılmayabaşlamıştı;pompanınsızansularıtahliyeetmekteyetersizkaldığınıgösteriyordubu.Yorgunluktantekleyenpompanınçıkardığızorlanmasesleriniduyuyordu.BununüzerineDansaert’iuyardı,amaöfkelibirküfürsavuranbaşçavuşmühendisibeklemelerigerektiğinisöyledi.PierronDansaert’iikikezdahauyarsada,berikindengelentekyanıt,öfkeliomuzsilkişleroldu.Tamam,suyükseliyordu,neyapsındıyani?

Osırada,yanındaisteksizceyürüyenSavaş’labirlikteMouquegöründü;uyuklayanyaşlıbeygirbaşınıçamurçukurunadoğruuzatıpacıacıkişneyerekanidenşahakalkınca,Mouqueikieliyleonudizginlemekzorundakaldı.

“Bilgedostum,neyinvarsenin?Seniendişelendirendene?..Ha!Yağmuryağdığıiçinmi?Hadigel,senineilgilendirirki?”

Amahayvanıntüyleridikendikenolmuştu,Mouqueonusürüklemekzorundakaldı.

MouqueveSavaş’ıngalerininderinliklerindegözdenkaybolduklarısırada,yukarıdabirçatırtıkoptu,düşmekteolanbirşeyingürültüsüduyuldu.Bu,kuyuduvarlarınaçarpaçarpayüzseksenmetreyukarıdandüşenbirkaplamaparçasıydı.Pierronvediğeryüklemecilerkenaraçekilmeyefırsatbuldular,meşekalasparçasısadeceboşbirvagonuezdi.Osırada,açılangediktenselgibisularboşalmayabaşladı.YukarıçıkıpnelerolupbittiğinigörmekisteyenDansaertyukarıçıkıpbakmakistedi;amadahasözünübitirmesinekalmadanikincibirkaplamaparçasıaşağıyuvarlandı.Bununüzerinetehlikeninciddiyetinianlayıpürkenbaşçavuşhiçduraksamadı,işçilerinhemenyukarıçıkarılmasıiçintalimatverdi,şantiyelerdekiadamlarahaberversinlerdiyedeçavuşlarıgönderdi.

Ardındankorkunçbirhengâmebaşladı.Bütüngalerilerdenkoşakoşaişçilergeliyor,

asansörlerebinmekiçinsaldırıyorlardı.Biranönceyukarıçıkmakiçinitişipkakışıyor,birbirlerinieziyorlardı.Bazılarımerdivenbacasındanyukarıçıkmayıdenedi,amageçidinşimdidentıkanmışolduğunuhabervererekgerisingeridöndüler.Asansörheryolaçıktığındahepsidehşetekapılıyordu:Buseferdegeçmeyibaşarmıştı,amabirsonrakiseferde,kuyuyutıkayanengelleretakılmayacağınıkimbilebilirdi?Yukarıdaçökmedevamediyorolmalıydı;peşpeşegelenboğukpatlamalar,kesilmekbilmeyenvegiderekşiddetlenensağanağıngürlemesiarasında,yarılıpkırılanpayandalarınçatırtısıduyuluyordu.Çokgeçmeden,kırılankılavuzdireklerininarasındainipçıkamazolanvealtıdelinenasansörkafeslerindenbirikullanılmazhalegeldi.Birdiğeri,direklereöylebirsürtünüyordukiheranhalatkopabilirdi.Aşağıdahâlâyukarıçıkmayıbekleyenyüzeyakınişçivardı,hepsikanteriçindeçırpınıyor,sırılsıklamvaziyetteasansörkafesineyapışıyordu.Düşenkalaslarikiişçiyiöldürdü.Asansöreyapışanbir

üçüncüsüiseellimetreyüksekliktendüşerekçamurçukurununiçindekayboldu.

Dansaertsükûnetisağlamayaçalışıyordu.Elinebirkazmaalmış,dediklerineitaatetmeyenlerikafalarınıyarmaklatehditediyordu;işçilerisırayasokmakiçinuğraşıyor,yüklemecilerin,arkadaşlarınıasansörebindirdiktensonraensonçıkacaklarınısöylüyordu.Kimseninonudinlediğiyoktu,korkudansapsarıkesilenveherkestenönceasansörebinmekisteyenPierron’uengellemişti.Herseferindeonabirtokatatarakuzaklaştırmakzorundakalıyordu.Amaburadabirdakikadahakalırsasularagömüleceğinidüşündükçeonundadişleritakırdıyordu:Yukarıdaherşeyyıkılıyor,sulartaşkınbirırmakgibiüstlerineçullanıyor,kalasparçalarıölümcülbiryağmurgibitepelerineyağıyordu.Birkaçişçinindahaasansöredoğrukoştuğunugörüncekorkudandeliyedönmüşhaldebirvagonaatladı,Pierron’undaardındanatlamasınaizinverdi.Asansöryukarıyaçıkmayabaşladı.

Osırada,Étienne’leChaval’inekibiyüklemealanınaulaştı.Asansörünyukarıçıktığınıgörüptelaşlakoştular;amakaplamalarınsonvekesinkesçöküşüüzerinegeriçekilmekzorundakaldılar:Kuyutıkanmıştı,asansörbirdahaaşağıinemeyecekti.Catherinehıçkırahıçkıraağlıyor,Chavalavazavazküfretmektenboğulacakgibioluyordu.Yirmikişikadardılar,bukahrolasışefleronlarıböyleyüzüstümübırakacaklardı?MouqueBaba,Savaş’ıtelaşsızcaorayagetirmiş,hâlâyularındantutuyordu;hemihtiyarhemdehayvansularınhızlıyükselişikarşısındadonupkalmışgibiydiler.Sularşimdidenkalçalarınaulaşıyordu.HiçsesiniçıkarmadandişlerinisıkanÉtienne,Catherine’ikollarınınarasınaalarakyukarıkaldırdı.Yirmikişibirdenkafalarınıyukarıkaldırmış,budalacabirinatlakuyunundeliğinedoğrubakıyorlardı,oysaüzerlerinebirnehirgibisuakıtanbugöçmüşdeliktenonlarahiçbiryardımgelemezdiartık.

YukarıçıkanDansaertasansördenindiğinde,koşarakgelenNégrel’igördü.İşe

bakınkiosabahMadamHennebeauyataktankalkarkalkmaz,kataloglardandüğünsepetiniseçmeküzereonualıkoymuştu.Saatonolmuştu.

“Neleroluyor?”diyehaykırdıuzaktan.“Ocakhapıyuttu,”diyekarşılıkverdi

başçavuş.Dilidolanarakyaşananfelaketianlatırken,

mühendisşüphecibirtavırlaomuzsilkiyordu:Hadicanım!Kaplamalarbuşekildegöçermiydi?Kuşkusuzdurumuabartıyorlardı,kendisiningörmesigerekiyordu.

“Aşağıdakimsekalmadı,değilmi?”Dansaerthuzursuzluklabocalıyordu.

Hayır,kimsekalmamıştı,enazındanbunuumuyordu.Yinedegecikmişişçilerolabilirdi.

“Allahkahretsin!”dediNégrel,“Ozamansiznedenyukarıçıktınız?İnsanadamlarınıyüzüstübırakırmı?”

Hemenlambalarınsayılmasıtalimatınıverdi.Sabahüçyüzyirmiikilambadağıtılmıştı;şuandaiseikiyüzellibeşlambavardı,amaişçilerinbirçoğupaniksırasında

çıkankargaşadalambalarınıdüşürdüklerinisöylüyorlardı.Yoklamayapmayaçalıştılaramakesinsayıyıbulmakmümkündeğildi:Bazıişçileryukarıçıkarçıkmazkaçıpgitmişti,bazılarıiseisimleriniduyamayacakhaldeydiler.Kimseeksikolanarkadaşlarıhakkındanetbirşeysöyleyemiyordu.Belkiyirmi,belkikırkkişiydiler.Amamühendistekbirkonudanemindi:Aşağıdainsanlarvardı;kuyununağzınadoğrueğilince,çökenkaplamalarınarasından,suyungürültüsünekarışanhaykırışlarıduyuluyordu.

Négrel’inilkişi,MösyöHennebeau’yudurumdanhaberdaredipocağınkapatılmasınıistemekoldu.Amaartıkçokgeçti,kaplamalarınçatırtısıarkalarındankovalıyormuşgibiİkiYüzKırklarmahallesinekoşanmadencilerortalığıayağakaldırmışlardıbile;kadını,yaşlısı,gencihaykırıpağlayarakaşağıyakoşuyorlardı.Onlarıkuyuyayaklaştırmamakiçingözetmenlerdenbirkordonoluşturupönlerinikesmekgerekti,aksitakdirdekurtarmaçalışmalarını

zorlaştıracaklardı.Kuyudançıkanişçilerinçoğu,üstlerinibaşlarınıdeğiştirmeyibileakıledemeden,sersemlemişbirhaldeöyleceoradaduruyor,azkalsındibindeölüpkalacaklarıbuürkütücüdeliğekorkudanbüyülenmişgözlerlebakıyorlardı.Akıllarıbaşlarındangitmişkadınlaronlarınetraflarınısarmış,yalvarıpyakarıyor,birilerinisorupduruyorlardı.Falancaaşağıdamıydı?Pekiyafilanca?Yaşuöteki?Kekeleyerekbilmediklerinisöylüyorlar,tirtirtitriyorlar,hâlâcanlılığınıkoruyanokorkunçgörüntülerizihinlerindenuzaklaştırmakistercesineçılgınlargibiellerinikollarınısallıyorlardı.Kalabalıkhızlaartıyor,yollardanağlayıpinlemesesleriyükseliyordu.Veyukarıda,BonnemortBaba’nın,moloztepeciğininüzerindekikulübesindeyereoturmuşbiradamvardı,oradanayrılmamışolanSouvarineolaylarıizliyordu.

“İsimler!İsimleraçıklansın!”diyehaykırıyordukadınlar,ağlamaktankısılansesleriyle.

Négrelortayaçıkarakşöylededi:

“İsimleriniöğreniröğrenmezsizeaçıklayacağız.Kimseyebirşeyolmayacak,herkeskurtulacak,benşimdiaşağıiniyorum.”

Bununüzerinekalabalıkendişelibirsessizliklebeklemeyebaşladı.Gerçektende,mühendis,tambircesaretvesoğukkanlılıklaaşağıinmeyehazırlanıyordu.Asansörünsökülmesini,onunyerinehalatınucunabirfıçıbağlanmasısöyledi;ayrıcasularınlambasınısöndürebileceğinidüşünerekfıçınınaltınayedekbirlambaasılmasıtalimatınıverdi.

Yüzlerikireçgibiveallakbullakolmuşçavuşlar,tirtirtitreyerekbuhazırlıklarayardımediyorlardı.

“SizdebenimleaşağıgeleceksinizDansaert,”dediNégrelkararlıbirsestonuyla.

Amabütünçavuşlargibibaşçavuşundakorkudandeliyedönmüşolduğunuveneredeyseayaktaduramadığınıgörünceküçümseyenbirelhareketiyleonukenaraitti.

“Yok,banaayakbağıolursunuz,tekbaşımainsemdahaiyi.”

Halatınucundasallanandaracıkfıçıya

girmiştibile;bireliylelambasını,diğeriyledeişarethalatınıtutarakmakinisteseslendi:

“Yavaşçaindir!”Makinemakaralarıhareketegeçirdi,Négrel

aşağıdakizavallılarınçığlıklarınınyükseldiğikuyudagözdenkayboldu.

Üsttaraflarda,hiçbirhasaryoktu.Kaplamalargayetiyidurumdaydı.Fıçıkuyununortasındasalınırken,Négrelbirsağabirsoladönüyor,lambayıtutupkaplamalarıinceliyordu:Bağlantıyerlerindekisızıntılarokadarhafiftikilambasınıbileetkilemiyordu.Amaüçyüzmetrederineinipaltkaplamayaulaştığındalambasıtahminettiğigibisöndü,fışkıransularfıçıyıdoldurmayabaşlamıştı.Oandanitibarenetrafını,fıçınınaltınaastırdığıvekaranlığakendisindenöncedalanlambasayesindegörebildi.Tümgözüpekliğinerağmenfelaketinürkütücüboyutlarıkarşısındaürperipsapsarıkesildi.Yalnızcabirkaçkalasyerindekalmış,diğerleriolduğugibikopupdüşmüştü.Arkadaaçılankocamanboşluklardanuninceliğindekisarıkumlaryığınlarhalinde

akıyor,meçhulfırtınavekazalarınyatağıoyeraltıdenizininsularıbirtesviyehavuzundanboşalırcasınakuyuyadoluyordu.Durmadanartanbuboşluklarınortasında,kırbaçgibiinenvefıçıyıdöndürenosağanağınaltındabirsüredahaaşağıindi;fıçınınaltındakızılbiryıldızgibiparlayanlambaokadarazışıkveriyorduki,çokuzaklarda,hareketlikocamangölgelerarasındayıkıkbirşehrinyollarını,kavşaklarınıgörürgibioluyordu.Artıkinsanlarınelindenhiçbirşeygelmezdiburada.Négrel’intekbirumuduvardı,ölümtehlikesiyleburunburunaolaninsanlarıkurtarmayaçalışmak.Aşağıindikçeçığlıkseslerinidahanetduyabiliyordu;amabirsüresonradurmakzorundakaldı,karşısınaaşılmazbirengelçıkmıştı;doğramaparçaları,kırılmışkılavuzdirekleri,merdivenbacasınınyarılmışduvarkaplamalarıvepompanınkopmuşborularıbirbirinegeçmişvaziyettekocabiryığınoluşturmuş,kuyuyutıkıyordu.Yüreğisıkışarakuzunuzunetrafıincelerkenaşağıdangelenseslerbirdenbirekesildi.Hızlayükselensukarşısında,zavallı

insanlarhâlâboğulmadılarsabaşkagalerileredoğrukaçmışolmalıydılar.

Négrelkendisiniyukarıçekmeleriiçinişarethalatınaasılmakzorundakaldı.Ardındanfıçıyıdurdurmalarıiçinhalatıbirdahaçekti.Onuhayretedüşürentekbirşeyvardı,nedeninianlayamadığıbuanikazakafasınıkurcalıyordu.Nelerolupbittiğinianlamakiçinhâlâsağlamduranbirkaçkaplamaparçasınıinceledi.Uzaktanbaktığındagördüğü,tahtalarınüzerindekiyarıklar,çentiklerkarşısındaşaşırdı.Islanmışolanlambasıneredeysesönmeküzereydi,parmaklarıylayokladığıkaplamalardakorkunçbiryıkımçalışmasınıneseriolantestereizlerinivematkapdelikleriniaçıkçahissetti.Bellikibirileribufelaketihazırlamıştı.Afallamışbirhaldedüşünürken,kaplamatahtalarıçatırdadı,sonbirkaymaylaboşluğayuvarlanırkenazkalsınonudaberaberlerindesürükleyeceklerdi.Négrelcesaretinikaybetmişti,bunuyapanadamıdüşündükçekötülükkarşısındabirdindarınhissettiğikorkuylatüyleridikendikenoluyor,

işlediğisuçkadarbüyükcüssesiyleadamhâlâorada,karanlıklardagizlenmişçesine,heryanıbuzkesiyordu.Bağırarak,öfkeyleişarethalatınaasıldı;üsteliktamzamanıydı,çünküyüzmetreyukarıda,üsttaraftakikaplamalardadabirhareketlilikbaşladığınıfarketti:Bağlantıyerleriaçılıyor,kıtıkdolgulardökülüyor,aralarındansularfışkırıyordu.Artıktümkaplamalarındüşmesivekuyunungöçmesianmeselesiydi.

Yukarıda,MösyöHennebeaukaygıylaNégrel’ibekliyordu.

“Ee!Neleroluyor?”diyesordu.Amaboğulacakgibiolanmühendis

konuşmuyordu.Hadesenbayılacaktı.“Bumümkündeğil,böylesidahaöncehiç

görülmedi...İnceleyebildinmi?”Négrel,başıylaevetdiyekarşılıkverirken,

çevresinekuşkulugözlerlebakıyordu.Kendilerinidinleyenbirkaççavuşunönündekonuşmakistemediğiiçindayısınıonmetreileriyegötürdü,bumesafenindeyeterliolmadığınıdüşünerekbirazdahauzaklaştı;

sonrakulağınaeğilerekalçakseslebununbirkundaklamaolduğunu,kaplamalarınbirisitarafındandelinipkesildiğini,şahdamarınadarbeyemişolanocağıncançekişmekteolduğunuanlattı.Sapsarıkesilenmüdür,büyüksuçlarınvekorkunçrezaletlerinduyulmasınıistemeyenbirigibi,gayriihtiyarisesinialçalttı.Montsouluonbinişçininönündepaniğekapılmışgörünmeninbiryararıyoktu;dahasonra,neyapabileceklerinidüşünürlerdi.Aşağıinipkendisiniboşluğasarkıtan,bukorkunçişigerçekleştirmekiçincanınıdefalarcatehlikeyeatankişinincüretkârlığıkarşısındaşakınadönmüşhaldefısıldaşmayadevamettiler.Yakıpyıkmakiçingösterilenbudelicecesareteakılsırerdiremiyorlar;herşeyaçıkseçikortadaolsada,otuzmetreyüksekliktekipencerelerdenkaçanmahkûmlarlailgilioünlüfirarhikâyelerineolduğugibibunadainanmakistemiyorlardı.

MösyöHennebeauçavuşlarınyanınagittiğinde,yüzüsinirdenseğiriyordu.Eliniumutsuzcasallayarakocağınhemen

boşaltılmasıtalimatınıverdi.İşçiler,adetabirölüyütoprağaverdiktensonramezarlıktançıkıyormuşçasınasessizcemadendenayrılırkendönüpdönüp,hâlâayaktaduranamaartıkhiçbirşeyinkurtaramayacağıbüyüktuğlabinalarabakıyorlardı.

Kayıtodasındanensonayrılanmüdürvemühendisikalabalığınısrarlıhaykırışıkarşıladı.

“İsimler!İsimler!İsimleriaçıklayın!”Şimdi,Maheudedekadınlarınarasındaydı.

Geceduyduğugürültüyühatırlıyordu,kızıvekiracıevdenbirlikteçıkmışolmalıydılar,kuşkusuzkuyunundibindeydiler;önce,oholdu,oyüreksizalçaklaroradageberipgitmeyihakettidiyebağırmış,amahemenarkasındanocağakoşup,endişeyletitreyerekenönsaftabeklemeyebaşlamıştı.Artıketrafındakonuşulanisimlernedeniyleumutbeslemeyebilecesaretedemiyordu.Evet,Catherinede,Étiennedeaşağıdaydı,arkadaşlarındanbirionlarıgörmüştü.Amadiğerlerikonusundafikirbirliğinevarılamıyordu.Hayır,okişifalancadeğildi,tersinefilancaydı,belkiChaval

olabilirdibak,amabirçırakChaval’lebirlikteyukarıçıktıklarınayeminediyordu.Hiçbiryakınlarıtehlikealtındaolmamasınarağmen,PierronneveLevaqueKadındayırtınıyor,diğerlerikadaryükseksesleağlayıpsızlıyorlardı.KuyudanilkçıkanlararasındayeralanZacharieherzamankialaycılığınarağmenbukezağlayarakannesinevekarısınasarılmıştı;annesininyanındadurmuş,onunlabirliktetirtirtitriyor,kızkardeşiiçinbeklenmedikbiçimdetaşkınbirsevgigösterisindebulunarak,yöneticilerresmîbiraçıklamayapmadanonunaşağıdaolduğunainanmayacağınısöylüyordu.

“İsimler!İsimler!Neolurisimleriaçıklayın!”

SinirlenenNégrelgözetmenlerebağırdı:“Susturunşunları!İnsanınyüreğisızlıyor.

Bizdeisimleribilmiyoruz.”Dahaşimdidenikisaatgeçmişti.İlkanların

şaşkınlığıiçindekimseninaklınaRéquillart’dakieskikuyugelmemişti.MösyöHennebeaukurtarmaçalışmalarınınoradanyürütüleceğini

söylediğisıradaortalıktabirsöylentidolaşmayabaşladı:Beşişçikullanımdışıolaneskimerdivenbacasınınçürümüşbasamaklarınıtırmanaraksubaskınındaboğulmaktankurtulmuşlardı;buarada,MouqueBaba’nınadınıngeçmesiherkesişaşırtıyordu,kimseonunaşağıdaolduğunainanmıyordu.Amakuyudankurtulanbeşkişininanlattıklarıgözyaşlarınıseledönüştürüyordu:Göçüklerönlerinikestiğiiçinyollarınışaşıranonbeşarkadaşlarıkendileriniizleyememişti;artıkonlarıkurtarmakmümkündeğildi,çünküRéquillart’dasularşimdidenonmetreyeyükselmiştibile.Artıkbütünisimlerbiliniyordu,ortalıkcanhıraşferyatlarlainliyordu.

“Şunlarısusturun!”diyetekrarladıNégrelöfkeiçinde.“Geriçekilsinler!Evet,evet,yüzmetregeriye!Burasıtehlikeli,itinhepsini.”

Buzavallıinsanlarlaboğuşmakgerekti.Dahadabüyükfelaketlerinsözkonusuolduğunu,ölümlerigizlemekiçinkendilerinikovduklarınıdüşünüyorlardı,bununüzerine

çavuşlarkuyununherançöküptümocağıyutabileceğiniaçıklamakzorundakaldılar.Tambirşokyaşayaninsanlarınsesisoluğukesildi,adımadımgerilemeyebaşladılar;amayinede,kalabalığızaptedenbekçisayısıartırılmakzorundakalındı,çünküinsanlar,istemedendeolsabirçekiminetkisindeymişgibihepotarafayöneliyordu.Binkadarinsanyolunüstündeitişipkakışmaktaydı,bütünişçimahallelerinden,hattaMontsou’danbileakınakıngeliyorlardı.Yukarıda,moloztepeciğininüzerindekiokızyüzlüsarışınadamsabırsızlığınıbastırmaküzerepeşpeşesigarayakıyor,parlayangözleriniocaktanayırmıyordu.

Böylecebekleyişbaşladı.Öğlenolmuş,kimsebirşeyyememişti,hiçbirioradanayrılmıyordu.Kurşunivepuslugökyüzündepasrenklibulutlaryavaşçasüzülüyordu.Rasseneur’ünbahçeçitininarkasındairibirköpek,kaynaşankalabalıktanrahatsızolmuş,hiçdurmadanhavlıyordu.Yavaşyavaşçevrearazilereyayılanbukalabalıkyüzmetre

mesafedeocağıçepeçevrekuşatmıştı.BüyükboşluğunortasındaVoreuxyükselmekteydi.İçerdenebirinsannebirsesvardı,ortalıkçölgibiıssızdı;açıkkalmışkapıvepencerelerbinalarınterkedilmişolduğunugösteriyordu,oradaunutulmuşkızıltüylübirkedibuıssızlıktatehlikekokusualarakbirmerdivendenatlayıpgözdenkayboldu.Bellikijeneratörkazanlarıyeniyenisönmekteydi,çünküuzuntuğlabacadankopkoyubulutlaradoğruincedumanlaryükseliyordu;yakındayıkılıpgidecekolanbukoskocabinalardantekbirsesgeliyor,gözetlemekulesininrüzgârgülüacıbiriniltiylekederlikederligıcırdıyordu.

Saatikide,hiçbirgelişmeyaşanmamıştı.MösyöHennebeau,Négrelvekoşupgelendiğermühendislerinoluşturduğuuzunceketliveşapkalıbirgrupkalabalığınbirazönündeduruyordu;bacaklarıyorgunluktantükenmişolduğuhaldehummalıbirbekleyişleonlardahiçbiryereayrılmıyorlardı,böylebirfelaketkarşısındaellerindenhiçbirşeygelmediğiiçinbüyükbirsıkıntıiçindeydiler,adetacançekişen

birhastanınbaşucundabeklermişgibi,arasırafısıltıylakonuşuyorlardı.Üstkaplamalardaçöküyorolmalıydı;aniçatırtıların,derinbirboşluğayuvarlanankütlelerinçıkardığıkesikkesikgümbürtülerinardındanortalığatekrarbüyükbirsessizlikçöküyordu.Yaragiderekbüyüyordu:Aşağıdanbaşlayançöküntüyukarıyadoğruçıkıyor,yüzeyeyaklaşıyordu.Négrelsinirlibirsabırsızlıkiçindeydi,nelerolupbittiğiniöğrenmekistiyordu,buürkütücüboşluktatekbaşınailerlemeyebaşlamıştıkiomuzlarınayapışıponuengellediler.Neyeyarardıki?Elindenbirşeygelmezdi.Osırada,bekçileriatlatanyaşlıbirmadencibarakayadoğrukoştu;amasakinsakingeridöndü,pabuçlarınıalmayagitmişti.

Saatüçoldu.Hâlâhiçbirdeğişiklikyoktu.Kalabalıksağanakyağmuraltındasırılsıklamolmuş,yinedebiradımbilegerilememişti.Rasseneur’ünköpeğiyenidenhavlamayabaşladı.Nihayetüçüyirmigeçeilksarsıntıylatopraksallandı.Voreuxsarsılmış,yinedehâlâsağlamveayaktaduruyordu.Amaçok

geçmedenikincibirsarsıntıoldu,kocamanaçılanağızlardanuzunbirçığlıkkoptu:Katranlasıvalıayıklamahangarıikikeresallandıktansonrakorkunçbirgümbürtüyleçökmüştü.Müthişbasınçaltındakalaslarkırılıyor,birbirlerineöylebirsürtünüyorlardıkietrafakıvılcımlarsaçılıyordu.Oandanitibarenyersüreklisallandı,arkaarkayasarsıntılaroluyor,yeraltındameydanagelengöçükleryüzündentoprak,püskürmekteolanbirvolkangibigümbürdüyordu.Uzaktakiköpekartıkhavlamazolmuştu,sadeceöncedenhissettiğisarsıntılarıhaberverircesineinleyerekuluyordu;kadını,çolukçocuğuylaolupbitenleriseyredentümbuhalk,kendilerinihavayasıçratanhersarsıntıdaacıylahaykırıyorlardı.Ondakikageçmeden,gözetlemekulesininarduvazçatısıçöktü,yüklemehangarıylamakinedairesininçatlayanduvarlarındabüyükgedikleraçıldı.Ardından,sarsıntılarkesildi,çöküşdurdu,ortalığayenidenbüyükbirsessizlikhâkimoldu.

Voreux,barbarordularının

bombardımanınauğramışgibi,birsaatboyuncayarıyıkıkvaziyetteöylecekaldı.Artıkkimsehaykırmıyor,çemberigenişletenizleyicilersadeceseyretmekleyetiniyordu.Çökenayıklamahangarınınkirişyığınlarıaltındaparçalanmıştumbalar,eğilipbükülmüşeleklergözeçarpıyordu.Amaasılyıkıntıyüklemehangarındaydı,tuğlalaryağmurgibiyağmış,kocakocaduvarlarmolozyığınıhalinegelmişti.Dişliçarklarıtaşıyandemiriskeleteğrilmiş,yarıyarıyakuyuyagömülmüştü;birasansörkafesihavadaasılıkalmış,kopmuşbirhalatucusallanıpduruyordu;kömürvagonları,demirdöşemeparçaları,merdivenbasamaklarıkocabiryığınhalindebirbirinegeçmişti.Tesadüfeseriayaktakalanlambahaneninsolundadüzenlibirşekildesıralanmışküçüklambalarduruyordu.Duvarıyarılanmakinedairesinindibinde,geniştabanınınüzerinesağlamcaoturanmakinegörünmekteydi:Bakıraksamıparıldıyor,büyükçelikbölümlerigüçlüvealtedilmezkaslarıandırıyor;yukarıdoğrukıvrılmışdevasa

hareketkolu,uzanıpyatmış,gücündeneminbirdevingüçlüdizinebenziyordu.

Bubirsaatliksessizliktensonra,MösyöHennebeauyenidenumutlanmayabaşlamıştı.Yersarsıntılarıbitmişolmalıydı,makineyivekalanbinalarıkurtarabilirlerdibelki.Amakimseninyaklaşmasınahâlâizinvermiyor,yarımsaatdahasabretmekgerektiğinisöylüyordu.Bekleyişkatlanılmazbirhalaldı,umutkaygıyıdahadaartırıyor,tümyüreklerkütkütatıyordu.Ufuktabüyüyenkapkarabirbuluthavanınkararmasınıçabuklaştırıyor,yeraltıkasırgalarınınmeydanagetirdiğienkazınüzerineuğursuzbirkaranlıkçöküyordu.Sabahyedidenberihiçkımıldamadan,hiçbirşeyyemedenoradabekliyorlardı.

Tammühendislertemkinlibirşekildeilerlerken,korkunçbiryersarsıntısıylakaçışmayabaşladılar.Ocakağırtoplarladövülüyormuşgibi,yeraltındankorkunçpatlamaseslerigeliyordu.Yukarıdakisonbinalardayıkılıyor,birbirininüzerinedevriliyordu.Önce,ayıklamahangarıyla

yüklemehangarınınkalıntılarıbirburgacakapılaraksürüklendi.Ardındankazandairesiçöküpyokoldu.Derkeniçindetahliyepompasınınbulunduğukareşeklindekiküçükkule,topgüllesiisabetetmişbirinsangibiönedoğrudevrildi.Osırada,korkunçbirşeyoldu,tabanındanayrılanmakinenin,kolunubacağınısallayarakadetaölümlemücadeleettiğigörüldü:İlerledi,ayağakalkmakistergibihareketkolunu,okocamandiziniuzattı;amaartıkcançekişiyordu,yereyığılıpsonnefesiniverdi.Sadeceotuzmetreyüksekliğindekibacayerindeduruyor,kasırgadakibirgemidireğigibisarsılıyordu.Herkesunufakoluphavayasavrulacağınısanırken,kocakütlesiyleçöküverdi,adetadevasabirmumgibieriyiptopraktarafındanyutuldu;yerseviyesindehiçbirparçası,hattaparatonerininucubilegörünmüyordu.İşibitmişti,buçukuraçöreklenmiş,midesitıkabasainsanetiyledolucanavarınoderinveuzunsoluklarıartıkkesilmişti.Voreux,olduğugibi,dipsizderinlikleregömülmüştü.

Kalabalıkhaykırarakkaçışmayabaşladı.Kadınlargözlerinikapayarakkoşuyordu.Dehşet,erkekleribirkuruyaprakyığınıgibiönünekatıpsürükledi.Bağırmakistemiyorlar,amaaçılanbudevasaçukurkarşısındaellerinikollarınısallayarak,boğazlarınıpatlatırcasınabağırıyorlardı.Onbeşmetrederinliğindekibusönmüşvolkanağzı,enazkırkmetregenişliğindebirhatboyuncayoldankanalakadaruzanıyordu.Binalardansonradevasadestekayakları,raylarıylaberaberasmaköprüleri,üçvagonlukatarıylatümocakbuçukuragömülmüş;istiflenmişkalaslar,yığınhalindekitomruklarsamançöplerigibiyutulmuştu.Çukurundibinde,kalas,tuğla,demirvealçıdanoluşankarmakarışıkbiryığından,unufakolupbirbirinegeçmişleşgibimolozlardanbaşkabirşeygörünmüyordu.Üstelikçukurgiderekbüyüyor,kenarlardakiçatlaklartarlalarıkatederektauzaklarakadaryayılıyordu.Birçatlak,Rasseneur’ünöncephesiyıkılanmeyhanesinekadaruzanıyordu.Mahalledegöçecekmiydiyoksa?Buuğursuz

gününbitiminde,dünyayıezmekistercesinekurşungibiüzerlerineçökenbulutlarınaltında,güvenlikteolabilmekiçinnereyekadarkaçabilirlerdi?

Négrelacıbirçığlıkattı.DahadagerigidenMösyöHennebeauağlıyordu.Felakethenüzbitmemişti,kanalkıyısındakiduvarçöktü,köpürensularbirandaçatlaklardanbirinehücümetti.Derinbirvadiyedökülençağlayanlargibiakıpgözdenkayboluyordu.Ocakbunehriemiyor,galerileryıllarcasualtındakalacakkadarsuyladoluyordu.Çokgeçmedenvolkanınağzıdolmuştu,birzamanlarVoreux’nünbulunduğubuyerde,şimdiçamurlubirgöl,altlarındalanetlişehirlerinyattığışugöllerdenbirivardı.Etrafıdehşetvericibirsessizlikkaplamıştı,toprağınderinliklerinedoğrudökülenbusuyunyeraltındagürüldeyişindenbaşkabirşeyişitilmiyordu.

Bununüzerine,sarsılanmoloztepeciğininüzerindekiSouvarineayağakalktı.Yerinaltındacançekişenzavallılarıntepesineolanca

ağırlığıylaçökenbuyıkıntınınkarşısındahıçkırıklaraboğulmuşMaheudeveZacharie’yitanımıştı.İçtiğisonsigarasınıdayereatıp,birkezolsunarkasınabakmadangeceninkaranlığındaoradanuzaklaştı.Gölgesigiderekküçüldü,karanlığakarıştı.Uzaklara,meçhuledoğrugidiyordu.Herzamankisoğukkanlılığıylayürüyor,dinamitinbulunduğuheryerdeinsanlarıveşehirlerihavayauçurmaya,herşeyinkökünükazımayagidiyordu.Cançekişenburjuvazi,attığıheradımdaaltındakitoprağınhavayauçtuğunugördüğünde,buişiyapmışolankesinlikleSouvarineolacaktı.

IV

YönetimKurulu’nugazetelerdenöncedurumdanhaberdaretmekisteyenMösyöHennebeau,Voreux’nünyıkıldığıgeceParis’edoğruyolaçıkmıştı.Ertesigüngeridöndüğünde,yüzündegöreviniyerinegetirmişbiryöneticininsakinifadesivardı.Bellikisorumluluğuüzerindenatmıştı,itibarızedelenmemiş,tamtersineLégiond’Honneurnişanıileilgilikararnameolaydanyirmidörtsaatsonraimzalanmıştı.

Amamüdürbuişiniçindensıyrılmayıbaşarsada,işletmebukorkunçdarbeninetkisiylesarsılmıştı.Sorunyitipgidenbirkaçmilyondeğil,kuyularındanbirininyokolmasıylabağrındaaçılanderinyaravedolayısıylayarınlarayönelikosinsivedaimikorkuydu.Öylebüyükbiryaraalmıştıkibirkezdahasessizkalmaihtiyacıduymuştu.Buçirkinsaldırıyıkurcalamakneişeyarardı?Ohainibulupbirkahramanyaratmanınve

diğerlerinindekafasınıkarıştırarakbaşkakundaklamalaravesuikastlaraçanaktutmanınneanlamıvardı?Aslındaişletmegerçeksuçluyubulamıyor,böylesinebüyükbirgüçvecesaretgerektirenbirişintekkişitarafındangerçekleştirilebileceğineinanamadığından,bununbirçoksuçortağınıbirarayagetirenörgütlübirgirişimolduğunudüşünüyordu;işteasılkorktuklarışey,ocaklarınetrafındagiderekartanbutehlikeydi.Müdürgenişbirmuhbirlikşebekesioluşturmakveolayakarıştığındanşüphelenilenelebaşlarınısessizsedasıztekertekeriştençıkarmakiçintalimatalmıştı.Yöneticilerbüyükbirsiyasitedbirolarakdüşündükleributemizlikharekâtıylayetinmeyekararvermişlerdi.

HemengönderdikleritekkişiBaşçavuşDansaertoldu.Pierronne’unevindekirezalettensonraonubugörevdetutmakimkânsızhalegelmişti.Onuntehlikekarşısındakitutumunu,adamlarınıyüzüstübırakıpkaçanbirkomutangibidavranışınıgerekçegösterdiler.Öteyandanböylece,ondan

nefretedenmadencilerinağzınabirparmakbalçalmışoluyorlardı.

Yinede,halkarasındabazısöylentilerdolaşıyordu;idare,grevcilerinocağıbirbarutfıçısıylahavayauçurduklarınıyazanbirgazeteyetekzipyazısıgöndermekzorundakaldı.Zaten,hükümetinbilirkişiolarakgönderdiğimühendis,hızlıbirincelemeninardından,kaplamalarınyığılantoprağınbasıncıaltındaparçalandığınıbildirirbirraporhazırlamıştı;işletmedesuskunluğunukorumayıvekendisiiçinbirutançdaolsa,olayındenetimeksikliğindenkaynaklandığınıkabullenmeyitercihetmişti.Yaşananfelaket,üçüncügündenitibaren,Parisbasınındaönemlibiryertutmayabaşlamıştı.Madendecançekişenişçilerdenbaşkabirşeykonuşulmuyor,hersabahyayımlananhaberlerbüyükbirilgiyleokunuyordu.Voreux’nünismibileMontsouluburjuvalarınsararıpsolmasına,dillerinintutulmasınayetiyor,enyüreklilerinbilebirbirlerininkulaklarınafısıldarkentitredikleribirefsanedoğuyordu.Bütünülke

kurbanlariçinbüyüküzüntüduyuyor,çökenocağagezilerdüzenleniyor;ailecekbugezilerekatılanlar,yeraltındagömülüpkalanzavallıinsanlarıntepesineolancaağırlığıylaçökenyıkıntılaradehşetlebakıyorlardı.

BölgemühendisliğineatananDeneulin,görevebaşlarbaşlamazbufelaketiniçinedüşmüştü;ilkişikanalıyatağınageridöndürmekolmuştu,çünküselgibiakınedenbusu,zararıhersaatdahadaartırıyordu.Büyükçabalargerektirenbuişiçinhemenyüzkadarişçiyibirsetinşaetmeklegörevlendirdi.Taşkınsularikikeresindeilksetleriönünekatıpsürüklemişti.Şimdipompalaryerleştiriliyor,suyunaltındakaybolmuştopraklarıadımadımkurtarmakiçinamansızbirmücadeleveriliyordu.

Amakuyununyuttuğumadencilerikurtarmaçalışmalarıdahabüyükbirheyecanyaratıyordu.Négrelolağanüstübirçabagösteriyor,buaradayardımcıeksikliğideçekmiyordu;tümişçilerkardeşçebirdayanışmaduygusuylaonayardıma

koşuyorlardı.Greviunutmuşlardı,ücretfalanumurlarındadeğildi,isterlerseonlaratekkuruşverilmesindi,arkadaşlarıölümtehlikesiylekarşıkarşıyaolduğunagörecanlarıpahasınaonlarıkurtarmaktanbaşkabirşeydüşünmüyorlardı.Hepsiiçlerititreyerekkazmaları,kürekleriyleoradabekliyor,hanginoktanınkazılacağınıöğrenmekistiyorlardı.Birçoğukazadansonra,yaşadıklarıdehşetşokunuatlatamamıştı;sinirdentitriyor,soğukterlerdöküyor,süreklikâbusgörüyor,yinedeyataklarındanfırlayıp,adetaintikamalmakistercesinekoşakoşatopraklasavaşmayagidiyorlardı.Neyazıkki,işencanalıcısorularagelipdayandımısıkıntıbaşlıyordu:Neyapmalıydı?Aşağıyanasılinmeliydi?Kayalarıkazmayaneredenbaşlanmalıydı?

Négrel’indüşüncesinegöre,aşağıdakizavallılardantekbiribilehayattadeğildi,hiçkuşkusuzonbeşidesudayadahavasızlıktanboğularakölmüştü;yinedemadenkazalarındaanakuraldiptemahsurkalanlarınsağolduklarınıvarsaymaktı;dolayısıylaNégrelde

buyöndehareketediyordu.İlksorun,kazazedelerinnereyesığınmışolduklarınıtahminedebilmekti.Danıştığıçavuşlarvedeneyimliyaşlımadencileraynıfikirdebirleşiyordu:Arkadaşları,sularyükseldikçebirgaleridendiğerinegeçerekenüsttekidamarlarakadarçıkmışvenihayetüstgalerilerdenbirindekısılıpkalmışolmalıydılar.ÜstelikbutespitleriMouqueBaba’nınverdiğibilgiyedeuyuyordu;ihtiyarınanlattığıkarışıkhikâyeyegöre,aşağıdakilerkaçışınpaniğiiçindeküçükgruplaraayrılarakfarklıkatlaradağılmışlardı.Ancakişeneredengirişeceklerisözkonusuolduğundaçavuşlarfikirayrılığınadüşüyorlardı.Yüzeyeenyakıngalerileryüzellimetreaşağıdaolduğunagöre,birkuyuaçmalarımümkündeğildi.Ocağayaklaşılabilecektekgirişolarak,geriyeRéquillartkalıyordu.AmasularaltındakalaneskimadenocağınınVoreuxilebağlantısıkesilmiştivesuseviyesiüzerindeolupdakullanılabilecekyegâneyerler,ilkyüklemealanınabağlıgalerilerinsağlamkalmış

kısımlarıydı.Sularıntahliyesiyıllarsürerdi,budurumdaalınacakendoğrukararbugalerilerikontroletmek,tehlikealtındakimadencilerinbirucunasığınabileceklerisualtındakigeçitlerinsözkonusugalerilereaçılıpaçılmadığınıgörmekti.Mantıklıcabusonucavarmakiçinçoktartışmışlar,gerçekleştirilmesimümkünolmayanbirsürütasarıyıelemekzorundakalmışlardı.

Bununüzerine,tozluarşivlerikarıştıranNégrelherikiocağıneskiplanlarınıbulupinceledi,aramaçalışmalarınınneredenbaşlatılmasıgerektiğinekararverdi.Buizsürmeişionugiderekheyecanlandırmayabaşlamış,insanlaravenesnelereherzamanalaycıbirumursamazlıklayaklaşangençadambirözveritutkusunakapılmıştı.Réquillart’dailkzorluklaraşağıinerkenyaşandı:Öncekuyununağzınıaçmakiçinüvezağacınıyerindensökmek,yabanerikleriniveakdikenlerikesmek,sonradamerdivenleritamiretmekgerekti.Nihayetaraştırmalarbaşladı.Mühendisaşağıbirlikteindiğionişçiye

damarınbazınoktalarınıgösterip,oralarakazmaylavurmalarınıistiyordu;sonratambirsessizlikiçindehepsikulağınıkömürdamarınadayayıp,uzaktankarşılıkverilipverilmediğinianlamayaçalışıyordu.Amagirilmesimümkünolantümgalerileridolaştılaramaboşunaydı,hiçbiryanıtgelmiyordu.Kararsızlıkartmıştı:Damarınneresinikazmakgerekiyordu?Kimseyokmuşgibigöründüğünegörekimedoğruilerleyeceklerdi?Yinede,giderekartanbirendişeninverdiğikızgınlıkiçinde,inatlaaramayısürdürüyorlardı.

MaheudeilkgündenberisabahtanRéquillart’ageliyordu.Kuyununbaşındabirkalasaoturuyor,akşamakadaryerindenkımıldamıyordu.Biriyukarıçıkınca,ayağakalkıpgözleriyleonasoruyordu:Birhabervarmıydı?Hayır,yoktu!Sonrayenidenyerineoturuyor,sertveduygularınıaçığavurmayanbiryüzifadesiyletekkelimeetmedenbeklemeyedevamediyordu.İnininbaskınauğradığınıgörenJeanlin,ganimetlerininelegeçirileceğinianlayanvahşibirhayvangibi

korkuiçindeetraftadolanıpdurmuştu:Kayalarınaltındayatanküçükaskeridüşünüyor,onuderinuykusundanuyandıracaklarıendişesiyleürperiyordu;amamadeninobölümüsularaltındaydıvearaştırmalardahasoltarafta,batıgalerisindeyapılıyordu.İlkbaşta,araştırmaekibinekatılanZacharie’yeeşliketmekiçinPhilomènedeorayagelmiş,birsüresonraboşunabekleyipüşümektenbıkmıştı:Evdeoturuyor,hiçbirşeyleilgilenmeyentembelkadınlargibibütüngünpinekliyor,sabahtanakşamakadaröksürüpduruyordu.Zacharieisetamtersine,adetayaşamazolmuştu,kızkardeşinibulabilmekiçintopraklarıavuçavuçyemeyerazıydı.Geceleriçığlıklaratarakuyanıyor,kızkardeşininaçlıktanbirderibirkemikkaldığınıgörüyor,boğazınıpatlatırcasınaimdatdiyebağırdığınıduyuyordu.İkikere,iştetamburası,kesinliklehissediyorumdiyerekkafasınagörebiryerlerikazmayayeltenmişti.Artıkmühendisaşağıyainmesineizinvermiyordu;amao,kovulduğukuyunun

başındanayrılmıyor,birşeyleryapmaihtiyacıylaetraftadörtdönüyor,annesininbileyanındaoturupbekleyemiyordu.

Aramaçalışmalarınınüçüncügününegelinmişti.UmudunukaybedenNégreloakşambuişesonvermekararıalmıştı.Amaöğleyemeğindensonrasonbirdenemeiçinişçileriylebirliktegeridöndüğünde,Zacharie’ninocaktançıktığınıgörerekşaşırıpkaldı;delikanlıkıpkırmızıbirsuratla,elinikolunusallayarakbağırıyordu:

“Orada!Banacevapverdi!Hadigelin,çabukolun!”

BekçiyiatlatıpmerdivenlerdenaşağıinmeyibaşarmıştıveGuillaumedamarınınilkgalerisindenişaretgeldiğinedairyeminediyordu.

“Amasöylediğinizyerdenikikeregeçtik,”dediinanmamışgibigörünenNégrel.“Neyse,birkezdahabakarız.”

Maheudeayağakalkmıştı;aşağıinmesiniengellemelerigerekti.Kuyununkenarındaayaktabekliyor,gözlerinikaranlıkdelikten

ayırmıyordu.Aşağıindiklerindebizzatkazmayıelinealan

Négreluzunaralıklarlaüçkerevurdu;sonraişçileresesçıkarmamalarınısöyleyerekkulağınıkömürdamarınadayadı.Hiçbirsesduyamayıncabaşınısalladı:Bellikizavallıçocukhayalgörmüştü.Zachariedeöfkeiçindekazmayıvurdu;işaretiyineduymuştu,gözleriparlıyor,sevinçtentirtirtitriyordu.Bununüzerine,diğerişçilerdetekertekerdenemeyebaşladılar:Hepsiheyecanlanıyor,uzaktangelenkarşılığıaçıkseçikduyuyorlardı.Mühendisşaşırmıştı,kulağınıbirkezdahadayadı;sonundasonderecehafif,bellibelirsiz,düzenliaralıklarlagelenbirsesduydu,tehlikeanındamadencilerinkömürdamarınavurarakverdikleriişarettibu.Madenkömürü,bütünsesleritauzaklardandaolsabillurgibiiletirdi.

Oradabulunançavuşlardanbiri,arkadaşlarıilearalarındakikömürkatmanınınenazındanellimetrekalınlığındaolduğunutahminediyordu.Amadahaşimdidenelleriniuzatsalaronlaradokunacaklarmışgibisevinçtendeliye

döndüler.Négrel,mahsurkalanişçilereulaşmakiçinhemençalışmalarıbaşlattı.

ZacharieyukarıçıkıncaMaheude’ügördü,birbirlerinesarıldılar.

“Bukadarheveslenmeyin,”dediPierronneacımasızca,ogünsırfmeraktanorayadolaşmayagelmişti.“Catherineoradadeğilseçoküzülürsünüzsonra.”

Budoğruydu,Catherinebaşkabiryerdeolabilirdi.

“Senişinebaksana!”diyehaykırdıZacharieöfkeyle.“Oradaolduğunubiliyorum.”

Maheude,ifadesizbiryüzle,sessizcetekraryerineoturmuştu.Yinebeklemeyekoyuldu.

HaberMontsou’daduyulurduyulmaz,insanlaryenidenkoşupgeldiler.Görünürdehiçbirşeyolmadığıhaldeoradadurupbekliyorlardı,meraklılarıuzaktatutmakgerekti.Aşağıdagecegündüzçalışılıyordu.Birengellekarşılaşmaktankorkanmühendis,damarboyuncaüçgeçitaçtırıyordu,buüçgeçitmahsurkalanmadencilerinbulunduğutahminedilennoktadabirleşecekti.Kazılan

geçitlerçokdarolduğundanancakbirişçiçalışabiliyor,ikisaattebirnöbetdeğiştiriliyordu.Çıkarılankömürlersepetleredolduruluyor,geçitileriyedoğrukazıldıkçauzayanbirinsanzincirisayesindeeldenelegeçirilerekdışarıyaçıkarılıyordu.İşönceçokhızlıyürüdü,birgündealtımetrekazdılar.

Zachariekazıyapacakseçkinişçilerarasındayeralmayahakkazanmıştı.Bu,paylaşılamayanonurlubirgörevdi.Kurallarauygunolarakikisaatlikçalışmanınardındanişidevralmayageldiklerindeöfkeleniyordu.Arkadaşlarınınsırasınıçalıyor,kazmayıbırakmakistemiyordu.Onunçalıştığıgalerikısasüreiçindediğerlerinigeridebırakmıştı,kömüreöylebirgözüdönmüşlüklesaldırıyordukisankiiçindebirkörükvarmışgibi,göğsündençıkanhırıltılısoluklarıgeçidindışınataşıyordu.Çamuriçinde,kapkara,yorgunluktankendindengeçmişbirhaldedışarıçıktığındaolduğuyereyığılıyor,arkadaşlarıüzerinebattaniyeörtmekzorundakalıyorlardı.Çokgeçmedensendeleyerektekrargeçide

dalıyor,boğukkazmasesleri,bastırılmayaçalışılaniniltilereşliğinde,müthişbirbaşarmaazmiyledoluptaşarakyinesavaşabaşlıyordu.Amaişinkötüsükömürtabakasıgidereksertleşiyordu,dahahızlıçalışamadığıiçinçiledençıkmış,ikikerekazmasınıkırmıştı.Ayrıcasıcaktandarahatsızolmayabaşlamıştı;hermetredebirazdahaartansıcaklık,havaakımınınolmadığıbudaracıkdeliktegiderekkatlanılmazbirhalalıyordu.Gayetiyiçalışanküçükbirvantilatörolsadahavalandırmaiçinyetersizkalıyordu;tamüçkere,havasızlıktanbaygınlıkgeçirenkazmacılarıdışarıçıkarmakzorundakaldılar.

Négrelişçileriylebirliktekuyudayaşıyordu.Yemekleriniaşağıyaindiriyorlar,bazenpaltosunasarınarakbirsamanyığınınınüzerindeikisaatkestiriyordu.Zavallılarınyalvarışı,biranöncekendilerinikurtarmalarıiçinverdikleri,giderekdahadabelirginbirbiçimdeişitilenişaretişçilerincesaretiniartırmaktaydı.Şimdibüyükbirberraklıkla,birarmonikanıntuşlarındangeliyormuşgibi

müzikaltınılarhalindeduyuluyordu.İşçileryönlerinibusesegörebelirliyor,tıpkıtopgürlemelerinedoğruilerleyenaskerîbirliklergibibubillursutınıyadoğruilerliyorlardı.KazmacılarınhernöbetdeğişimindeNégrelaşağıiniyor,duvaravuruyor,sonrakulağınıyapıştırıyordu;şimdiyekadarherseferindeyanıthızlıveısrarlıbirbiçimdegelmişti.Artıkhiçkuşkusuyoktu,doğruyöndeilerliyorlardı;amakazıişiöyleağıryürüyorduki,bugidişlezamanındaulaşmalarımümkünolmayacaktı.İlkikigüniçindeonüçmetrekazmayıbaşarmışlardı,amaüçüncügünbumesafebeşmetreye,dördüncügüniseüçmetreyedüşmüştü.Kömürkatmanıöylesıkışmışveserleşmiştikişimdigündeenfazlaikimetrekazabiliyorlardı.Dokuzuncugüninsanüstüçabalarsayesindeotuzikincimetreyeulaşmışlardıvehesaplarınagörekazmalarıgerekenaşağıyukarıyirmimetredahavardı.Tutsaklariçinonikincigünbaşlıyordu,dondurucukaranlıktaekmeksiz,ateşsizgeçirilen,onikikereyirmidörtsaat!Butüyler

ürpertendüşünceylegözlerdoluyor,kollarişedahasıkısarılıyordu.Tanrı’nınbukullarınındahafazladayanmalarımümküngörünmüyordu,zatensonbirgündüruzaktangelenişaretvuruşlarıhafiflemişti,seslerherankesilebilirdiyeödlerikopuyordu.

Maheudehiçsektirmedenhergüngelipkuyununağzındaoturuyordu.SabahtanakşamakadarevdeyalnızkalamayacağıiçinEstelle’idekucağındagetiriyordu.Çalışmalarısaatisaatineizliyor,umutlarıvehayalkırıklıklarınıpaylaşıyordu.Buradatoplananinsanlar,hattaMontsouhalkıbileheyecaniçindebekliyor,sonugelmeyenyorumlardabulunuyordu.Bölgedekibütünyüreklerorada,toprağınaltındaçarpıyordusanki.

Dokuzuncugün,öğleyemeğizamanı,çalışmayıbırakmasıiçinkendisineseslenilenZacharie’denyanıtgelmedi.Çılgınadönmüştü,küfürlersavurarakkazmayadevamediyordu.YanınagelenNégreldeonasözgeçiremedi;osıradaaşağıdabirçavuşveüçişçikalmıştı.Zacharie,ortalığıdoğrudürüstaydınlatmadığı

içinişiniyavaşlatanotitrekışığaöfkelenmişolmalıydıkitedbirsizdavranıplambasınıyaktı.Oysabukonudakesintalimatvardı,çünkübudaracıkvehavalandırmadüzeneğiolmayandehlizlerdegrizukaçağıtespitedilmişvebüyükmiktardagazbirikmişti.Anidenyergöksarsıldı,topunağzındanfırlayanbirmermigibi,sıçanyolundanbiralevhortumufışkırdı.Ortalıkalevaldı;hava,galerilerinbirucundandiğerinekadarbarutgibitutuşmuştu.Bualevseliçavuşuveüçişçiyiönünekataraksürükledi,kuyuboyuncayukarıçıktı,kayalarvekalasparçalarıpüskürtenbirvolkangibikuyununağzındanfışkırdı.Meraklılarkaçışmayabaşladılar;Maheude,korkuyakapılanEstelle’igöğsünebastırarakayağakalktı.

Négrelveişçilergeridöndüklerindebüyükbiröfkeylesarsıldılar.Acımasızlığınıngetirdiğibudalacakaprisleriyüzündençocuklarınıöldürenbirüveyanayıdövercesinetoprağınüzerindetertertepindiler.Fedakârlıkyapıyor,arkadaşlarınınyardımınakoşuyor,amayinede

yenikurbanlarveriyorlardı!Üçsaatsürenbüyükçabalarınveatlatılantehlikelerinardındangalerileregirdiler,kurbanlarınyukarıçıkarılmasıyürekparalayıcıoldu.Çavuşdaişçilerdeölmemişti,amabütünvücutlarıkorkunçyanıklarlakaplıydı,ortalığıyanıketkokususarmıştı;ateşağızlarındangirmiş,gırtlaklarınavarıncayakadaryakıpkavurmuştu;sürekliacıylahaykırıyor,kendileriniöldürmeleriiçinyalvarıyorlardı.Buüçişçidenbiri,grevsırasındaGaston-Marie’ninpompasınasonkazmadarbesiniindirenkişiydi;diğerikisininellerindeisehâlâaskerleretuğlafırlattıklarısıradaoluşansıyrıklar,kesiklervardı.Sapsarıkesilmiş,ürpereninsanlar,yaralılargeçirilirkenşapkalarınıçıkardılar.

Maheudeayaktabekliyordu.SonundaZacharie’nincesedigöründü.Giysileriyanmış,tanınmayacakhaldekibedenikavrulmuş,kapkarakesilerekkömürleşmişti.Patlamasırasındabaşıparçalanıpyokolmuştu.Buürkütücükalıntılarıbirsedyeyeyerleştirdiklerinde,Maheude,ateşgibiyanan

gözlerindentekdamlayaşakıtmadan,kurulmuşbirmakinegibisedyeninpeşinetakıldı.UyuyanEstelle’ikucağındataşıyarakyürüyordu,saçlarırüzgârdauçuşuyor,görüntüsüyürekparalıyordu.MahalledehaberiöğrenenPhilomènebiraniçindonakalıpikigözüikiçeşmeağlamayabaşladı,amaçokgeçmedensakinleşti.Amaannesi,aynıağıradımlarlaşimdidenRéquillart’ınyolunututmuştu:Oğlunuyolcuetmiş,şimdidekızınıkarşılamakiçingeridönüyordu.

Üçgündahageçti.Müthişgüçlükleriçindekurtarmaçalışmalarınayenidenbaşlanmıştı.Neyseki,kazılangalerilergrizupatlamasısonrasındagöçmemişti;amainsanınciğerleriniyakanhavaöyleağırvezehirliydikibaşkavantilatörlergetirmekzorundakalmışlardı.Kazmacılarheryirmidakikadabirnöbetdeğiştiriyorlardı.Sürekliilerliyorlardı,arkadaşlarıylaaralarındataşçatlasaikimetrelikbirmesafekalmıştı.Amaşimdi,yürekleribuzkesmişvaziyette,sırfintikamalırgibikazmayadevamediyorlardı;çünkügürültülerkesilmiş,

imdatişaretininohafif,billursutınısıişitilmezolmuştu.Kurtarmaçalışmalarınınonikinci,felaketinonbeşincigünündeydiler;sabahtanberiortalıktabirölümsessizliğivardı.

YenikazaMontsoulularınmerakınıiyiceartırmıştı,burjuvalaröylebüyükbircoşkuylagezilerdüzenliyorlardıkiGrégoirelardaonlarınyolundangitmeyekararverdiler.Voreux’yearabalarıylagidecekler,MadamHennebeaudaLucie’yleJeanne’ıkendiarabasıylaorayagetirecekti.Deneulinonlaraçalıştığıocağıgezdirecekti,sonraRéquillart’auğrayacak,Négrel’dengalerilerintamdurumunuvehâlâumudunukoruyupkorumadığınıöğrenipgeridöneceklerdi.Nihayetakşamhepbirlikteyemekyenecekti.

Grégoirelarsaatüçedoğrugöçenocağınönündearabadanindiklerinde,dahaöncegelenMadamHennebeau’nun,denizmavisituvaletiyle,solgunşubatgüneşindenkorunmakiçinşemsiyesininaltındakendilerinibeklediğinigördüler.Gökyüzüpırılpırıldı,havadabirilkbaharılıklığıvardı.MösyöHennebeauda

Deneulin’lebirlikteoradaydı;MadamHennebeau,kanalınönünesetçekmeçalışmalarıylailgiliaçıklamalardabulunanDeneulin’idalgındalgındinliyordu.ResimdefteriniyanındanhiçayırmayanJeanne,karşısındakimanzaranınkorkunçluğukarşısındaheyecanlanarakçizimlerebaşlamıştı;onunhemenyanıbaşına,birvagonkalıntısınınüzerineoturmuşolanLucieisebugörüntüyü“muhteşem”buluyor,neşeiçindehaykırıyordu.Henüztamamlanmamışolansetinbirçokyerindensularsızıyor,köpürenbusular,göçmüşmadenocağınınyerindekidevasaçukuradökülüyordu.Yinedebuvolkanağzıgiderekboşalıyor,toprakemdikçesuyunseviyesialçalıyordiptekiürkütücükarmaşaortayaçıkıyordu.Pırılpırılbirgününmasmavigöğüaltındakibuçirkefkuyusu;kırılıpgeçirilmiş,çamurlaragömülmüşbirşehrinharabeleriniandırıyordu.

“Demekbunugörmekiçinbuncazahmetegiriyorlarmış!”diyehaykırdı,hayalkırıklığınauğrayanMadamGrégoire.

PespembeyanaklarıylaoldukçasağlıklıgörünenCécileiçineçektiğibutertemizhavanınkeyfiniçıkarıpyanındakilerleşakalaşırken,dudaklarıtiksintiylebükülenMadamHennebeaumırıldanıyordu:

“Doğrusuyahiçdehoşdeğil.”İkimühendisgülmeyebaşladı.İlgilerini

çekiphoşnutetmekamacıyla,ziyaretçilereetrafıgezdirmeyekoyuldular,pompalarınnasılçalıştığını,şahmerdanınkazıklarınasılçaktığınıanlatıyorlardı.Amahanımlaryinehuzursuzlandılar.Suyuntamamınınboşaltılıpkuyununyenideninşaedilebilmesiiçinpompalarınyıllarca,belkidealtıyediyılçalışmasıgerektiğiniöğrendiklerindeürperdiler.Yo,hayır,başkaşeylerdüşünmeyitercihederlerdi,buyıkıntılarabaktıkçainsanaolsaolsahafakanlarbasardı.

“Gidelim,”dedi,arabasınayönelenMadamHennebeau.

JeanneveLuciebağrışarakitirazettiler.Nasıl,bukadarçabukmugeridöneceklerdi!Resimdehenüzbitmemişti!Oradakalmak

istediler,akşamababalarıonlarıyemeğegetirirdinasılolsa.Bununüzerine,MösyöHennebeaukarısınınarabasınatekbaşınabindi,çünküodaNégrel’dendurumuöğrenmekistiyordu.

“Tamam,sizöndengidin,”dediMösyöGrégoire.“Bizdeişçimahallesindebeşdakikalıkküçükbirziyaretyapıp,arkanızdangeliriz...Meraketmeyin,sizinleaynızamandaRéquillart’daoluruz.”

MadamGrégoire’laCécile’inardındanarabayabindi,diğerarabakanalboyuncayolalırken,onlarınkiyavaşçayokuşutırmanmayabaşladı.

Bugezintiyihayırsevercebirziyaretletamamlamayıdüşünmüşlerdi.Zacharie’ninölümü,şimdiherkesindilindeolanşutalihsizMaheuailesinekarşıbüyükbiracımaduygusuyladoldurmuştuiçlerini.Babalarıolacakohayduta,birkurtgibiöldürülmesigerekenoaskerkatilineüzülmüyorlardı.Amakocasındansonraoğlunukaybeden,belkidekızışuandatoprağınaltındacansızyatano

zavallıanneiçlerinisızlatıyordu;üsteliksakatbirbüyükbabadan,birgöçüksonrasındatopalkalanbirçocuktan,grevsırasındaaçlıktanölenküçükbirkızdandabahsediliyordu.Ailebozguncudüşünceleriylebufelaketlerikısmenhaketmişolsada,Grégoirelarmerhametlerininbüyüklüğünü,herşeyiunutuparayıdüzeltmekistediklerinigöstermeküzereonlarakendielleriylebirşeylergötürmeyekararvermişlerdi.Özenlehazırlanmışikipaketarabakoltuklarındanbirininaltındaduruyordu.

Yaşlıbirkadınarabacıya,ikinciblok16numaradaoturanMaheulerinevinigösterdi.AmaGrégoirelarellerindepaketlerlearabadaninipkapıyıçaldıklarındahiçbiryanıtalamadılar,derkenkapıyıyumruklamayabaşladılar,yinekimseaçmadı:Eviniçkarartıcıbirgörünümüvardı,yasdolayısıylaboşalmış,karanlıkvebuzgibiduruyordu,sankiuzunzamanönceterkedilmişti.

“Kimseyok,”dedihayalkırıklığınauğrayanCécile.“Nesıkıcı!Şimdibunlarıneyapacağız?”

Anidenyandakievinkapısıaçıldıve

Levaquekadıngöründü.“Ah!Beyefendi,hanımefendi,özürdilerim!

Küçükhanım,benibağışlayın!..Komşumuarıyorsunuzgaliba.Evdeyok,Réquillart’agitti...”

Tambirlafkalabalığıylaonlaraolanbitenianlatıyor,anneningidipRéquillart’dabekleyebilmesiiçinLénoreveHenri’yekendisininbaktığınısöylüyordu;insanlarınyardımlaşmasıgerekirdinedeolsa.Açgözlülükleparlayangözleripaketleretakılmıştı,dulkalanzavallıkızından,kendiyoksulluğundansözedipduruyordu.Ardından,tereddütlübirifadeylemırıldandı:

“Bendeanahtarvar.Eğerbeyefendiylehanımefendiiçerigirmekisterlerse...Büyükbabaorada.”

Grégorielarşaşkınşaşkınonabakıyorlardı.Nasılolurdu!Büyükbabaiçerdeysenedenkimsecevapvermiyordu?Uyuyormuyduyoksa?LevaqueKadınkapıyıaçtığında,gördüklerimanzarakarşısındazınkdiyedurdular.

Bonnemortorada,soğukşömineninönünde,biriskemleyemıhlanmışvaziyetteoturuyordu;faltaşıgibiaçtığıgözlerinibirnoktayadikmişti.Birzamanlarsalonucanlandıranguguklusaatvecilalıköknarmobilyalarolmadığıiçiniçerisidahagenişgörünüyordu;çiğbiryeşileboyanmışduvarlarda,pembedudaklarıresmîvelütufkârbirtebessümlekıvrılmışimparatorveimparatoriçeninportrelerindenbaşkabirşeykalmamıştı.İhtiyaryerindenkımıldamıyor,kapıdangirenışıkyüzündengözlerinikırpıştırmıyor,hattaiçerigirenlerinhiçfarkındadeğilmişgibibönbönbakmayadevamediyordu.Ayağınındibindekedilerinpislemekabınabenzeyenküldolubirtabakvardı.

“Nazikdavranmadığıiçinkusurunabakmayın,”dediLevaqueKadınkibarca.“Galibakafasındabirkaçtahtaeksildi.Onbeşgünoldutekkelimeetmedi.”

AmaBonnemort,ciğerlerindenyükselenderinbirhırıltıylatepedentırnağasarsıldı;tabağıniçinekapkaraveyoğunbirbalgamtükürdü.Küllerbalgamabulanmış,birkömür

bulamacınadönüşmüştü,sankimadenocağınıntümkömürtozuyaşlıadamıngöğsündebirikmiş,şimdidışarıçıkıyordu.Çoktaneskihareketsizliğinedönmüştübile.Sadecearasıratükürmekiçinkıpırdıyordu.

Allakbullakolan,mideleribulananGrégoirelar,yinededostanevecesaretvericibirşeylersöylemeyeçalışıyorlardı.

“Pekâlâ,dostum,”dedibaba,“üşütmüşsünüzgaliba?”

Gözleriniduvaradikmişolanihtiyarkafasınıbileçevirmedi.Odayatekrarağırbirsessizlikçöktü.

“Sizesıcakbirşeyleriçirmekgerek,”diyeekledianne.

Bonnemortkaskatıvesessizceoturmayısürdürdü.

“Baba,bizeonunsakatolduğunusöylemişlerdiaslında,”diyemırıldandıCécile.“Amasonradanakıledemediğimiz...”

Sıkıntıylalafınıyarıdakesti.İçindesebzelisığırhaşlamasıbulunantencereyiveikişişeşarabımasanınüzerinebıraktıktansonra,ikinci

paketiaçıpiçindenbirçiftkocamanayakkabıçıkardı.Bu,büyükbabanınhediyesiydi.AyakkabılardanherbirinibirelindetutanCécileşaşkınşaşkın,birdahayürüyemeyecekolanzavallıadamınşişmişayaklarınabakıyordu.

“Hey,dostum,buhediyebirazgeçgeldi,değilmi?”dediMösyöGrégoire,ortamıneşelendirmekiçin.“Olsun,yinedeişeyarar.”

Bonnemortneişitti,nedeyanıtverdi,korkunçyüzütaşgibisoğukvekatıydı.

BununüzerineCécileayakkabılarıusulcacıkduvarındibinebıraktı.Amasesçıkarmamakiçinokadardikkatetmesibirişeyaramadı,kabaralaryinedeçınlamıştı;kocamanayakkabılarbuodadasırıtmaktaydı.

“Teşekkürbeklemeyin!”diyehaykırdı,ayakkabılarabüyükbirkıskançlıklagözatanLevaqueKadın.“Affınızasığınıyorumamakıymetbilecekdurumdamıo!”

Konuştukçakonuştu,Grégoirelarıkendisineacındırmakiçinevinegötürmeyeçalışıyordu.Sonundabirbahanebulmuştu,

onlaraçokusluvesevimliolanLénoreveHenri’yiövmeyebaşladı:Öylezeki,çocuklardıkinesorsanızgüzelgüzelcevapveriyorlardı.Beyefendiylehanımefendiöğrenmekistedikleriherşeyionlarasorabilirdi.

“Kızım,geliyormusun?”diyesordu,evdençıkacağınasevinenbaba.

“Evet,hemengeliyorum,”dediCécile.Cécile,Bonnemort’layalnızkaldı.

Ürpertileriçinde,büyülenmişgibionuoradaalıkoyanşey,buihtiyarıbiryerlerdentanıyorgibiolmasıydı.Kömürlekeleriyledolu,busapsarı,köşelisuratınerdegörmüşolabilirdi?Anidenhatırladı,avazavazbağırarakçevresinisarankalabalıkgeldigözlerininönüne,buzgibiellerinboğazınısıktığınıhissetti.Buoydu,oadamlayinekarşılaşmıştıişte,Cécileonundizlerininüzerindeduran,tümgücübileklerindetoplanmışoişçiellerinebakıyordu;adamyaşlıydıamabileklerihâlâsağlamdı.YavaşyavaşBonnemortdakendinegelirgibioldu,kızıgörüyor,şaşkınbirifadeyleonuinceliyordu.Yüzünüateşbasıyor,kenarından

inceciksiyahbirsalyanınsızdığıağzısinirlisinirliseğiriyordu.İkisidebirgücünçekiminekapılmışgibikarşılıklıbakışıyorlardı:Gençkızsoyunungereğitembellikverefahiçindegeçenuzunyıllarınardındankanlıcanlıveçiçekgibitazeyken;adam,babadanoğulasüregelenyüzyıllıkağırçalışmakoşullarıveaçlığınetkisiyleyıpranmış,tümvücuduödemlerleşişmiş,sakatbirhayvanınacınasıçirkinliğinesahipti.

OndakikasonraCécile’inyanlarınagelmeyişineşaşıranGrégoirelarMaheuleregeridöndüklerinde,korkunçbirçığlıkattılar.Kızlarımorarmışbirsuratlayerdeyatıyordu,boğulmuştu.Boynundakocamanellerinbıraktığıkıpkırmızıparmakizlerivardı.CansızbacaklarıüzerindesendeleyenBonnemortonunyanıbaşınadüşmüşvebirdahadakalkamamıştı.Ellerihâlâçengelgibiduruyor,faltaşıgibiaçılmışgözleriylebönbönbakıyordu.Düşerkentabağınıkırmış,küllerortalığayayılmış,siyahbalgambulamacıodanınhertarafınasıçramıştı;Kocamanayakkabılarisehâlâsapasağlam,duvarın

dibindeduruyorlardı.Olayınnasılgerçekleştiğihiçbirzamantam

olarakanlaşılamadı.Cécilenedenonayaklaşmıştı?İskemlesinemıhlanmışolanBonnemortonunboğazınanasılyapışabilmişti?Bellikikızcağızıngırtlağınayapıştığındavargücüylesıkmış,çığlıkatmasınabileimkântanımamış,birlikteyereyuvarlandıklarındaCécilesonnefesiniverinceyekadardasıkmayadevametmişti.Komşuevinincecikduvarındannebirsesnedebiriniltiduyulmuştu.İhtiyarın,obembeyazgençkızboynukarşısındaanibircinnetgeçirip,anlaşılmazbiröldürmearzusunakapıldığınainanmakzorundakaldılar.Hayatıboyuncayenifikirlerekarşıçıkarakitaatkârbirhayvangibiyaşayanbuihtiyarkötürümünböylebirvahşetsergilemesiherkesiçokşaşırttı.Kendisinindefarkındaolmadığı,içiniyavaşyavaşzehirleyenbirnefretimikusmuştuyoksa?Yaşananlarındehşetikarşısında,bunun,bilincinikaybedenbiralığınişiolduğunakararverildi.

Buarada,Grégoirelardizçökmüş,hıçkıra

hıçkıraağlıyor,duyduklarıacıyüzündenboğulacakgibioluyorlardı.Taparcasınasevdikleri,yıllarcabekledikleri,doğduktansonraelbebekgülbebekbüyüttükleri,uyurkenayaklarınınucunabasabasayatağınınbaşınagidipseyrettikleri,yediğiniiçtiğini,kilosunuhiçbirzamanyeterlibulmadıklarıkızlarıartıkyoktu!Kendilerinihayatabağlayacakhiçbirşeykalmamıştı,oolmadanyaşamalarınınneanlamıvardı?

LevaqueKadın,çılgınadönmüş,haykırıyordu:

“Ah!Sefilihtiyar,omuyapmışbunu?Böylebirşeykiminaklınagelirdi?..Maheudeakşamdanöncegelmez!İstersenizkoşuponuçağırayım.”

Acıdankahrolanannevebabayanıtvermiyorlardı.

“İyiolurdeğilmi?..Gidipçağırayım.”Amaçıkmadanönce,LevaqueKadın’ın

gözüneayakkabılarilişti.Mahalleayağakalkmış,evinönündeşimdidenbirkalabalıkbirikmişti.Birileribuayakkabılarıçalardınasıl

olsa.ÜstelikMaheulerdeonugiyecekerkekdekalmamıştı.LevaqueKadınayakkabılarıusulcaalıpgötürdü.Görünüşebakılırsa,tamBouteloup’nunayağınagöreydi.

Réquillart’daHennebeaularNégrel’lebirlikteuzunsüreGrégoirelarıbeklediler.Kuyudanyukarıçıkmışolanmühendisonlaraayrıntılıaçıklamalaryapıyordu:Aşağıdamahsurkalanlarabuakşamulaşmayıumuyorlardı;amabellioradanancakcesetleriniçıkaracaklardı,çünküölümsessizliğidevamediyordu.MühendisinarkasındakibirkalasaoturmuşolanMaheudebembeyazbiryüzlekonuşulanlarıdinliyordu;tamosıradaLevaqueKadıngelipihtiyarınmarifetinianlattı.Maheude,öfkevesabırsızlıklaelinisallamaklayetindi.YinedeLevaqueKadın’ınpeşinetakıldı.

MadamHennebeauayılıpbayılıyordu.Bunasılbirvahşetti!Ogünokadarneşeli,dahabirkaçsaatönceokadaryaşamdoluolanzavallıCécileölmüştüha!MösyöHennebeaukarısınıbirsüreliğineihtiyarMouque’un

kulübesinesokmakzorundakaldı.Beceriksizelleriylekadınıngiysisininkopçalarınıaçıyor,ortayaçıkangöğüslerindenyayılanmiskkokusuylaaltüstoluyordu.Amaonun,evliliğinisuyadüşürenbuölümkarşısındaşaşkınadönenNégrel’esarılarakikigözüikiçeşmeağladığını,ikisininbirlikteyanıpyakıldıklarınıgörünce,büyükkaygısındankurtuldu.Bufelaketherşeyiyolunakoymuştu;karısınınarabacıyladüşüpkalkmasındankorktuğuiçin,yeğenininyanlarındakalmasınıtercihediyordu.

V

Kuyunundibindeyüzüstübırakılanzavallılardehşetiçindehaykırıyorlardı.Şimdisukarınlarınakadarçıkmıştı.Selgibiakansuyungürültüsüonlarısersemeçeviriyor,aşağıdüşensonkaplamaparçalarıdünyanınmüthişbirçatırtıylabaşlarınayıkıldığıkaygısınıuyandırıyordu;amaonlarıasılçılgınaçevirenahırdakapalıkalanbeygirlerinkişnemeleriydi,boğazlananhayvanlaraözgü,akıldançıkmayacakkadarkorkunçölümçığlıklarıydıbunlar.

Mouque,Savaş’ıçözmüştü.Yaşlıbeygir,yuvalarındanfırlamışgözlerinidurmadanyükselensuyadikmiş,titreyereköyleceduruyordu.Suyüklemebölmesinihızladolduruyordu,tavanınaltındahâlâyananüçlambanınkızılışığında,yeşilimtıraksuyungiderekyükseldiğigörülüyordu.Savaş,buzgibisuyunböğründekikıllarııslattığınıhissedince,birdenkorkunçbirkoşututturdu,dörtnala

uzaklaşarakkömürtaşımagalerilerindenbirinedalıpgözdenkayboldu.

Bununüzerine,herkescanderdinedüştü,işçilerpanikiçindehayvanınpeşinetakıldılar.

“Buradaoyalanmayagerekyok!”diyebağırıyorduMouque.“Réquillartyolunudenemeklazım.”

Geçitkapanmadanyetişirlerseyandakieskiocaktançıkabilecekleridüşüncesionlarıheyecanlandırmıştı.Artardadizilenyirmiişçi,susöndürmesindiyelambalarınıhavadatutarakitişkakışkoşuyorlardı.Neysekigalerihafifbireğimleyükseliyordu;buyüzdenseviyesidahafazlayükselmeyensuylamücadeleederekikiyüzmetreilerlediler.Çılgınadönmüşbuzavallılarıniçlerindeuyuyakalmışeskiinançlaruyanmayabaşlamıştı,toprakanadanyardımdiliyorlardı,atardamarlarındanbirikesildiğiiçinbütünkanınıüstlerineboşaltarakintikamalıyordutoprakşimdi.İhtiyarbirişçi,madenocağındakikötüruhlarıyatıştırmakiçinbaşparmaklarınıdışadoğrukıvırarak,unutulmuşbirduayı

mırıldanıyordu.Amailkkavşaktagörüşayrılığınadüştüler.

Seyissoldangidilmesiniistiyor,diğerlerisağdakigaleriyiizlerlerseyolunkısalacağınısöylüyorlardı.Böyleliklebirdakikakaybettiler.

“Banane!Geberipgidinburda,benimdeçokumurumdaya!”diyehaykırdıChaval.“Benşutaraftangidiyorum.”

Sağagirdi,ikiarkadaşıdaonutakipettiler.Diğerleriise,çocukluğundanberiRéquillart’daçalışanMouqueBaba’nınardınatakılıp,koşmayadevamettiler.Amaodatereddütediyor,hangiyolasapacağınakararveremiyordu.Kafalarkarışıyor,yaşlılarbilearapsaçınadönmüşgibigördükleriyollarıtanıyamıyorlardı.Heryolağzındakararsızlıklazınkdiyeduruyorlardı,oysabiranöncekararvermelerigerekiyordu.

YorgunluktanvekorkudanartıkyürüyemeyecekhalegelenCatherineyüzündenÉtienneenarkadankoşuyordu.Onakalsa,odaChaval’lebirliktesağdakiyolasapardı,çünküoyolundoğruyololduğunu

düşünüyordu;amakuyunundibindeölüpgitmepahasınadaolsaonunardındangitmemişti.Üstelikgruptakidağılmadevamediyordu,arkadaşlarınınbazılarıdoğrubildikleriyollarasapmışlardı,şimdiihtiyarMouque’unarkasındasadeceyedikişikalmıştı.

“Boynumasarıl,senitaşıyacağım,”dedigençkızıntakatininkesildiğinifarkedenÉtienne.

“Hayır,beniburadabırak,”diemırıldandıCatherine,“artıkdevamedemeyeceğim,hemenölüversemdahaiyi.”

Diğerlerindenellimetregeridekalmışlardı;Étienne,bütündirenmelerinerağmenCatherine’ikucaklayıpkaldırmayaçalıştığısıradagalerianidentıkandı:Devasabirkütleönlerinedüşüp,onlarıdiğerlerindenayırmıştı.Sularkayalarahücumetmiştibile,dörtbiryandagöçüklermeydanageliyordu.Geridönmekzorundakaldılar.Artıkneyönegittiklerinibilmedenyürüyorlardı.Budefterkapanmıştı,Réquillart’danyukarıçıkmadüşüncesindenvazgeçmelerigerekiyordu.Tek

umutlarıdahayukarıdakidamarlaraulaşabilmekti,eğersularalçalırsagelipkendilerinikurtarabilirlerdibelki.

Étiennesonunda,Guillaumedamarındaolduklarınıanladı.

“Tamam!”dedi,“neredeolduğumuzubiliyorum.Lanetolsun!Doğruyoldailerliyormuşuz,amaşimdinehaltedeceğizbilemiyorum!..Dinle,dümdüzgidelim,bacadanyukarıtırmanırız.”

Sulargöğüslerinekadaryükseldiğiiçinağırağırilerliyorlardı.Işıklarıoldukçaumutsuzluğakapılmıyorlardı.Yağıidarelikullanmakiçinlambalardanbirinisöndürdüler,söndürdüklerilambanıniçindekigazyağınıdahasonradiğerineboşaltacaklardı.Bacayavarmaküzereykenarkalarındangelenbirgürültüylekafalarınıoyanaçevirdiler.Yoksaarkadaşlarınındayolutıkanmış,gerimidönüyorlardı?Tauzaktanuğultugibibirsoluksesigeliyordu,köpüklersıçratarakkendilerinedoğruyaklaşanbufırtınanınneyinnesiolduğunuanlayamıyorlardı.Beyazımsı,kocamanbir

kütleninkaranlıktançıkıp,daracıkpayandalarınarasındanzorluklageçerekyanlarınaulaşmayaçalıştığınıfarkedinceçığlıkattılar.

Bu,Savaş’tı.Yüklemebölmesindenfırlayıpgittiktensonra,karanlıkgalerilerdeçılgıncakoşmuştu.Onbiryıldıryaşadığıbuyeraltışehrininyollarınıbiliyormuşgibigörünüyordu;hepiçindeyaşadığıbusonsuzgeceyealışıkgözleriçokiyiseçiyordu.İricüssesiyledoldurduğubudaracıksıçanyollarındabaşınıeğipbacaklarınıkıvırarakkoşuyor,koşuyordu.Yollarbirbiriniizliyor,karşısınakavşaklarçıkıyor,amaohiçtereddütetmiyordu.Nereyegidiyordu?Belkidetauzaklara,doğduğuveilkgençliğinigeçirdiğiScarpekıyısındakideğirmene,gökyüzündedevasabirlambagibiışıldayangüneşinbellibelirsizhatırasınadoğrukoşuyordu.Yaşamakistiyor,hayvanhafızasıcanlanıyor,ovalarınhavasınıbirkezdahasolumaarzusuonu,sıcacık,ışıklıgökyüzüneaçılanodeliğeulaşanakadarkoşmayazorluyordu.Eskitevekkülübirisyan

duygusuylasilinipgitmekteydi,gözleriniköretmişolanocak,şimdideonuöldürmekistiyordu.Sularonukovalıyor,bacaklarınıkırbaçlıyor,sağrısınıısırıyordu.Amailerledikçegalerilerdaralıyor,tavanlaralçalıyor,duvarlaronusıkıştırıyordu.YinedeSavaş,derisininyüzülmesine,payandalarınarasındanzorluklageçerkenetlerininparçalanmasınarağmenkoşmayadevamediyordu.Madenocağıonukıstırıpboğmakiçindörtbiryandandaralıyorgibiydi.

ÉtienneveCatherinekendilerinedoğrugelmeyeçalışanhayvancağızınkayalarınarasınasıkıştığınıgördüler.Ayağıtakılıptökezlemiş,ikiönbacağıdakırılmıştı.Sonbirçabaylabirkaçmetredahasüründü;amaböğürleridaracıkaralıktangeçmiyordubirtürlü,toprakonukıskıvrakyakalamış,tümbedeninisarmalamıştı.Kanlariçindekibaşınıönedoğruuzatıp,iriiriaçılmışbulanıkgözlerle,geçebileceğibiryarıkaradı.Suhızlayükselipbedeninikaplıyordu.Ahırdacanverendiğerbeygirlergibi,içparalayıcıbiçimde

uzunuzunkişnemeyebaşladı.Korkunçbircançekişmeydibu;bacaklarıkırılmış,kıpırdayamazdurumagelmişyaşlıhayvancağız,günışığındanuzakta,toprağıntaderinlerindeçırpınıpdurmaktaydı.Yürekparalayançığlıklarıdinmekbilmiyordu,sularyelesinekadaryükselmişti,önedoğruuzatıpalabildiğineaçtığıağzındandahaboğukçığlıklarçıkıyorduşimdi.Dolanbirfıçınınboğukgurultusunuandıransonbirhırıltıişitildi.Ardındanheryanıderinbirsessizlikkapladı.

“Ah!Tanrım!Götürbeniburadan,”diyehıçkırahıçkıraağlıyorduCatherine.“Ah!Tanrım!Korkuyorum,ölmekistemiyorum...Götürbeni!Götür!”

Ölümügörmüştü.Kuyununçökmesi,ocağısularınbasması,hiçbiri,cançekişenSavaş’ınhaykırışlarıkadarmüthişbirdehşetyaşatmamıştıona.Hayvanınçığlıklarınıduyuyor,canhıraşkişnemelerihâlâkulaklarındaçınlıyor,tepedentırnağaürperiyordu.

“Benigötürburadan!Götürbeni!”

Étienneonubelindenkavrayıpsürüklemeyebaşladı.Tamzamanındahareketegeçmişlerdi,bacayaçıktıklarındaomuzlarınakadarıslanmışvaziyetteydiler.KızındirekleretutunacakgücükalmadığındanÉtienneonayardımetmekzorundaydı.Tamüçsefer,Catherine’inellerininarasındankayıp,arkalarındagürüldeyenderinsularadüşeceğinisandı.Henüzsubaskınınauğramamışilkgaleriyeulaştıklarındabirkaçdakikasolukalmafırsatıbuldular.Çokgeçmedensularhücumageçinceyenidentırmanmalarıgerekti.Butırmanışsaatlercedevametti,yükselensularonlarıbirgaleridendiğerinekaçırıyor,hepdahayukarıçıkmayazorluyordu.Altıncıgaleridesoluklanırkenyenibirumudakapıldılar,suseviyesindeartışolmuyorgibiydi.Amasularanidenhızlayükselmeyebaşladı;yedinci,ardındandasekizincigaleriyetırmanmakzorundakaldılar.Artıktekgalerikalmıştı,orayaulaştıklarındasuyunsantimsantimyükselmesiniendişeyleizlediler.Yükselmedurmazsa,tıpkıyaşlıbeygirgibionlarda

tavanayapışacak,ağızlarınasulardolarakölüpgideceklerdi!

Heranyenigöçükseslerigeliyordu.Madenocağınınincecikbağırsaklarıakışhalindekibubüyüksukütlesinitaşıyamadığıiçinçatlayıpyarılıyor,ocaktepedentırnağasarsılıyordu.Sutarafındanpüskürtülenhavagalerilerinucundabirikipsıkışıyor;korkunçpatlamalarla,yarılankayalarınvealtüstolantoprakkatmanlarınınarasındangeçipgidiyordu.Korkunçgümbürtülerlegelentambiryeraltıafetiydibu,tufanlarınyeryüzünüaltüstedipdağlarıovalarınaltınagömdüğüzamanlardayaşananoeskikaostu.

ArdıarkasıgelmeyençöküntülerlesersemedönenCatherine,ellerinikavuşturarakdurmadanaynılafıağzındageveliyordu:

“Ölmekistemiyorum...Ölmekistemiyorum...”

Étienneonurahatlatmakiçinsuyunartıkyükselmediğineyeminediyordu.Altısaattirkaçmaktaydılar,yardımlarınagelmelerianmeselesiydi.Altısaatderkenöylesine

söylüyordu,zamankavramınıyitirmişti.AslındatambirgündürGuillaumedamarındatırmanıpduruyorlardı.

Sırılsıklamvaziyette,tirtirtitreyerekbirköşeyeoturdular.Catherinegiysilerininsuyunusıkmakiçinhiçutangaçlıkduymadansoyundu;sonrapantolonunuveceketinitekrargiyipüzerindekurumalarınıbekledi.Ayaklarıçıplakolduğundan,Étiennekendipabuçlarınıgiymesiiçinonaısraretti.Şimdisabırlabekleyebilirlerdi;lambanınfitilinikısmışlar,kandilışığıgibiazıcıkbirışıklayetiniyorlardı.Amamidelerinekramplargirmeyebaşladı,ikisideaçlıktanölmeküzereolduklarınıfarkettiler.Oanadekyaşadıklarınınbilefarkınavaramamışlardı.Felaketmeydanageldiğisıradahenüzyemekleriniyememişlerdi,ekmekdilimlerinibulupçıkardıklarında,dilimlerinsuylaşişereklapayadönmüşolduğunugördüler.Catherine,kendipayınıyemekistemeyengençadamaçıkıştı.Bitkindüşengençkızekmeğiniyeryemezbuzgibitoprağınüzerindeuyuyakaldı.Uykusuzluktanperişan

olanÉtienneise,başınıellerininarasınaalmış,sabitbakışlarlaonunbaşınıbekliyordu.

Buşekildekaçsaatgeçmiştikimbilir?Étiennebunukestiremiyordu.Bildiğitekşey,bacadeliğindengördüğüsimsiyahveyerindeduramayansuyun,kendilerineulaşmakiçinbircanavargibisırtınıkabarttığıydı.Önceincebirçizgihalinde,kıvrakbiryılangibiuzadı;ardındaneğilipbükülereksürünenbirsırtgibigenişledi,çokgeçmedenonlaraulaştı,uyuyangençkızınayaklarııslanmayabaşladı.KaygılananÉtienneonuuyandırıpuyandırmamaktatereddütediyordu.Onubutatlıuykudanuyandırmak,hiçbirşeyinfarkındaolmamanınhuzuruylabelkideaçıkhavayı,güneşigördüğüogüzelimdüşündençekipçıkarmakinsafsızlıkolmayacakmıydı?Zatennereyekaçacaklardıki?Düşünüpduruyordu,birdenhatırladı;damarınbubölümündeyüklemeasansörlerinegidenrampa,üstkattakiyüklemehangarınaaçılanrampaylabağlantılıydı.Bubirçareolabilirdi.Étienne,suyunyükselmesiniizleyerek,

kendilerinioradansüreceğizamanıbekleyerek,Catherine’inmümkünolduğuncauyumasınaizinverdi.Sonundaonuhafifçekucaklayıpkaldırdığında,Catherinetepedentırnağaürperdi.

“AmanTanrım!Demekyenidenbaşlıyor!”Ayılıpherşeyihatırlamış,ölümüntekrar

yanıbaşındaolduğunugörerekhaykırmayabaşlamıştı.

“Hayır,sakinol,”diyemırıldandıÉtienne.“Geçebileceğimizbiryervar,yeminederim.”

Rampayaulaşmakiçinyenidenomuzlarınakadarıslanarakikibüklümyürümekzorundakaldılar.Baştanbaşapayandalarlapekiştirilmişyüzmetreuzunluğundakibudeliktedahatehlikelibirtırmanışbaşladı.Öncevagonlardanbiriniaşağıdasabithalegetirmekiçinhalataasılmayıdenediler,çünkütırmanışlarısırasındadiğervagonaşağıinecekolursaonlarıezebilirdi.Amahalatyerindenkıpırdamadı,düzenekbozulmuşolmalıydı.Kendilerinitedirginedenbuhalatıkullanmayıgözealamayıp,başkabirtehlikeyeatılmayıtercihettiler;tırnaklarını

kaygandirekleregeçirerektırmanmayabaşladılar.Étiennearkadangeliyor,ellerikaniçindekalankızkaydıkçaonabaşıylaalttandestekoluyordu.Aniden,yolutıkayankalasparçalarınaçarptılar.Toprakkaymıştı,meydanagelenbirgöçükdahayukarıçıkmalarınıengelliyordu.Neyseki,bulunduklarıyerdebirkapıvardı,okapıdanbirgaleriyeçıktılar.

Önlerindebirlambaışığıgörünceşaşkınadöndüler.Adamınbirionlaraöfkeylebağırıyordu:

“İştebenimgibikendinikurnazsananikiahmakdaha!”

Chaval’dibu,göçükrampayıtıkadığıiçinoradakısılıpkalmıştı;onunlabirliktegidenikiarkadaşıkafalarıyarılıpyarıyoldaölmüşlerdi.DirseğindenyaralananChavalise,cesaretedip,emekleyerekgeridönmüş,onlarınlambalarınıalmış,ceplerinikarıştırarakekmekleriniaşırmıştı.Tamyanlarındanayrılmaküzereykenarkasındameydanagelensonbirgöçükgaleriyitıkamıştı.

Toprağınaltındançıkanbuinsanlarıgörürgörmez,yemeğinionlarlapaylaşmayacağınayeminetmişti.Gerekirseonlarıöldürecekti.Sonraodagelenleritanıdı,öfkesidindi,gülmeyebaşladı,gülüşündeşeytanibirsevinçvardı.

“Ah!DemeksensinhaCatherine!Demekburnunusürtünceerkeğinedönmeyekararverdin.Tamam!Bunubirliktekutlayalım.”

Étienne’igörmezdengeliyordu.BukarşılaşmayüzündenallakbullakolanÉtienneise,kendisinesokulanvagonsürücükızıkorumakiçingayriihtiyaribirhareketyapmıştı.Yinededurumukabullenmekgerekiyordu.DahabirsaatöncedostanebirşekildeayrılmışlargibiChaval’esordu:

“Aşağılarabaktınmı?Oradakidamarlardangeçebilirmiyiz?”dedi.

Chavalhâlâpispissırıtıyordu.“Evetya!Damarlar!Onlardagöçtü,iki

duvararasındakısılıpkaldık,tambirfarekapanıburası...Amaiyibirdalgıçsangeldiğinyoldangeridönebilirsin.”

Gerçektendesuyükseliyor,çıkardığışıpırtılarişitiliyordu.Kaçışyoluçoktantıkanmıştı.ÜstelikChavalhaklıydı,burasıtambirfarekapanıydı,önüvearkasıbüyükgöçüklerletıkanmışbirgaleriparçacığıydı.Tekbirgeçityoktu,üçüdeoradakapanakısılmıştı.

“Demekkalıyorsun?”diyeeklediChavalalaycıbirifadeyle.“Boşver,eniyisiniyaparsın,benirahatbırakırsanağzımıaçıpsanateklafetmem.Buradaikierkekiçinyeterinceyervar...Yakındailkkimingeberipgideceğinigörürüz,tabiiyardımgelirseobaşka,gerçibanabirazzorgörünüyorya.”

“Duvaravurursakbelkibiziduyarlar,”dediÉtienne.

“Vurmaktanbıktımusandım...Albakalım!Butaşlabirdesendene.”

ÉtienneChaval’indahaöncevuravuraufaladığıtaşıyerdenaldı;damaravurarak,tehlikealtındakimadencilerinyerlerinibellietmekiçinbaşvurduklarıouzunişaretiverdi.Sonrakulağınıyapıştırıpdinledi.Aynışeyiyirmikeztekrarladı.Hiçbiryanıtgelmiyordu.

BuaradaChaval,soğukkanlılıkgörüntüsüvererekkendineyerhazırlıyordu.Önceüçlambasınıduvarındibineyerleştirdi,yalnızcabiriyanıyordu,diğerlerinidahasonrakullanacaktı.Sonrabirkalasparçasınınüzerine,geriyekalanikidilimekmeğiyerleştirdi.Burasıonunyemekdolabıydı,tutumludavranırsaekmeklerikigünidareederdi.Catherine’edoğrudöndü:

“BiliyorsunCatherine,çokacıkırsanbunlarınyarısısenin.”

Gençkızsesiniçıkarmıyor,tekrarbuikierkeğinarasındaolmaksıkıntısınıiyiceartırıyordu.

Çekilmezyaşambaşladı.YerdebirbirlerininbirkaçadımuzağındaoturanChavalveÉtiennehiçkonuşmuyorlardı.Chaval’inuyarısıüzerinegençadamlambasınısöndürdü,gereksizbirisraftıbu;sonrayenidensessizliğegömüldüler.Étienne’inyanınauzanmışolanCatherineeskisevgilisininkendisineyönelttiğibakışlardanhuzursuzdu.Saatlergeçiyor,hiçdurmadanyükselensularınşıpırtısıduyuluyordu;arada

sıradadaderinsarsıntılar,uzaktangelengümbürtülermadenocağındakisongöçüklerihaberveriyordu.Lambadakiyağbitipdediğeriniyakmakgerektiğinde,biraniçingrizukorkusuylahuzursuzlandılar;amakaranlıktakalmaktansahemenhavayauçmayıtercihediyorlardı,neysekipatlamaolmadı,grizuyoktu.Yenidenuzandılar,saatleryinegeçipgidiyordu.

BirgürültüyleirkilenÉtienneveCatherinekafalarınıkaldırdılar.Chavalyemekyemeğekararvermişti:Birdilimekmeğinyarısınıkesmiş,hepsinibirandayalayıpyutmamakiçinlokmalarınıuzunuzunçiğniyordu.Açlıktankıvranmaktaolandiğerleriiseöyleceonabakıyorlardı.

“Gerçektenistemiyormusun?”diyesordusürücükızakışkırtıcıbirifadeyle.“Hataediyorsun.”

Catherine,teklifigeriçevirememekorkusuylagözleriniyereeğmişti,midesinegirenkramplarınşiddetiylegözleriyaşlarladoldu.AmaChaval’inneyapmayaçalıştığını

anlıyordu;dahaosabahsoluğunuensesindehissetmişti,onubirbaşkasınınyanındagördüğüiçinoeskiçılgıncaarzusudepreşmişti.KendisiniçağıranogözlerdekiateşiCatherineçokiyibiliyordu;kıskançlıkkrizinekapılıp,annesininkiracısıyladüşüpkalkmaklasuçladığıkızcağızatekmetokatgiriştiğizamanlardakiateştibu.AmaCatherineerkeğiistemiyor,eğeronadönecekolursa,içindecançekiştikleribudaracıkmahzendeikiadambirbirinegirerdiyeödükopuyordu.HeyTanrım!Sonsaatlerinidostçageçiremezlermiydi?

Étienne,Chaval’denbirlokmaekmekdilenmektenseaçlıktanölmeyitercihederdi.Sessizlikağırlaşıyor,dakikalarhiçbirumutvermeden,yeknesakbirbiçimdeağırağırakıpgidiyor,sankizamangeçmiyordu.Üçübirliktekısılıpkaldıklarındanberibirgüngeçmişti.İkincilambadasönmeküzereydi,üçüncüyüyaktılar.

Chavaldiğerekmekdiliminiyemeyebaşlarkenhomurdandı:

“Aptal,gelipyesene!”

Catherineürperdi.Étienneonuözgürbırakmakiçinarkasınıdönmüştü.Kımıldamadığınıgörünce,alçakseslefısıldadı:

“Hadigit,yavrum.”Bununüzerine,Catherine’inbastırdığı

gözyaşlarıselgibiboşandı.Ayağakalkacakgücübileyoktu,hattaaçolupolmadığınıdabilmiyorduartık,tümbedeninisaranbirıstıraplauzunuzunağladı.Étienneayağakalkmış,durmadangidipgeliyor,hayatınınsonanlarınınefretettiğirakibiylegeçirmekzorundaoluşunaöfkelenerekişaretvermeyedevamediyor,amahiçbiryanıtalamıyordu.Birbirlerindenuzaktaölecekkadarbileyerleriyoktu!Onadımataratmazgeridönmekveoadamlaburunburunagelmekzorundakalıyordu.Yerindibindebilebuzavallıkızıpaylaşamıyorlardı!Kızsağkalanınolacak,ondanönceölürseChaval,Catherine’iyinekendisindençalacaktı.Saatlerbirbirinikovalıyor,zamangeçmekbilmiyor,soluklarıvebirbirleriningözleriönündegiderdikleridoğalihtiyaçlarıylagiderekzehirlenenbudaracık

alandakibirliktelikleriiyicekatlanılmazbirhalalıyordu.Étienne,yumruklarıylaparçalamakistergibiikikezkayalarasaldırdı.

Birgündahasonaeriyordu;ChavalCatherine’inyanınaoturmuş,sondiliminionunlapaylaşıyordu.Gençkızlokmalarıgüçlükleçiğniyor,Chavalise,onadiğerininönündebirkezdahasahipolmadanölmeyiistemeyenkıskançâşıkinadıylaherlokmayıbirokşayışlaödetiyordu.ArtıktükenmişolanCatherine’inonakarşıkoyacakgücükalmamıştı.AmaChavalonunlasevişmeyeyeltenince,sızlandı.

“Ah!Bırakbeni,kemiklerimikıracaksın.”TirtirtitreyenÉtienneolanlarıgörmemek

içinalnınıbirdireğeyaslamıştı.Birdenhışımlaatıldı.

“Lanetolası,bırakonu!”“Senineilgilendirir,obenimkadınım,

dilediğimiyaparım!”dediChaval.Vemeydanokurcasınakızasıkısıkısarıldı,

kızılbıyıklarınıdudaklarınayapıştırırkenkonuşmayısürdürüyordu:

“Bizirahatbıraktamammı!Oradadurdabeceripbereremediğimizebakbakalım.”

AmadudaklarıbembeyazkesilenÉtiennehaykırıyordu:

“Eğeronubırakmazsanseniboğarım!”Chavalbirçırpıdaayağafırladı,çünküıslık

gibiçıkansesindenÉtienne’insonderececiddiolduğunuanlamıştı.Ölümağırdanalıyordusanki,ikisindenbirininbiranönceyokolmasıgerekiyordu.Çokyakındasonsuzadekyanyanauyuyacaklarıtoprağınaltındaoeskikavgayenidenbaşlıyordu.Bulunduklarıyerokadardardıki,elleriniduvarlaraçarpıpparçalamadanyumrukbileatamıyorlardı.

“Kollakendini,”diyehomurdandıChaval.“Buseferişinibitireceğim.”

OzamanÉtienneçılgınadöndü.Gözlerinikanbürümüş,suratıkıpkırmızıkesilmişti.Karşıkonulmazöldürmeihtiyacıfizikselbirihtiyacadönüşmüştüadeta,şiddetlibiröksürüknöbetineyolaçanboğazgıcıklanmasıgibiydi.Buihtiyaçgiderekarttı,okalıtımsalbozukluğunetkisiyle,iradesiniaşıpgeçti.

Duvardakibirşisttabakasınayapıştı;kocaman,çokağırbirparçayısarsarakyerindenkopardı.Sonraikieliylekavrayarak,öfkeninkatbekatartırdığıbirgüçleChaval’inkafasınaindirdi.

Chavalgeriyeçekilecekzamanbulamadı.Yereserilipkaldı,suratıdağılmış,kafasıpatlamıştı.Beyinparçacıklarıgalerinintavanınasıçramıştı,tıpkıbirpınardanfışkıransugibi,yarasındankıpkızılbirkanfışkırıyordu.Hızlabirkangölcüğüoluştu,lambanınpusluışığıbugölcüğeyansıdı.Dörtbiryanıkapalıolankovukgiderekkaranlığagömülüyor;yerdeyatanceset,tümsekoluşturmuşbirkömüryığınınabenziyordu.

Étienneönedoğrueğilmiş,büyüyengözbebekleriyleonabakıyordu.Demeksonundaolanolmuş,onuöldürmüştü.Ettiğimücadele,soyununağırağırbiriktirdiğialkole,dokularındauyuklayanozehirekarşıverdiğiyararsızsavaşbulanıkanılarhalindeaklınageliyordu.Oysabaşısarhoşluktandeğil,açlıktandönüyordu,yinedeailesinintauzaklardakalmışsarhoşluğubuişiyapmasına

yetmişti.Bucinayetindehşetikarşısındatüyleridikendikenoluyor,amaeğitilmişyanınıntümisyanınarağmenyüreğineşeyleçarpıyor,nihayethayvaniiştahınıtatminetmişolmanınsevinciniyaşıyordu.Sonraiçigururladoldu,dahagüçlüolmanıngururuydubu.Gırtlağıbirçocuktarafındanbıçaklakesilereköldürülenküçükaskergeldigözününönüne.Sonundakendisidebiriniöldürmüştüişte.

AmaCatherineayağadikilmiş,haykırıyordu.

“Tanrım!Öldü!”“Üzüldünmüyoksa?”diyesorduÉtienne

öfkeyle.Kızcağızınsoluğutıkanıyor,kekeliyordu.

SonrasendeleyerekÉtienne’inkollarınaatıldı.“Ah!Benideöldür!İkimizdeölelim!”Delikanlınınomuzlarınayapışıpona

sarılıyordu,Étiennedekızasarıldı,öyleceölmeyiumutediyorlardı.Amaölümünacelesiyoktu,kollarınıgevşettiler.Catherinegözlerinikaparken,gençadambirsüredahayaşamakzorundaolduklarıbudaracıkalandançıkarmak

için,sefiladamıncesedinisürükleyerekaşağıyaattı.Bucesetayaklarınınaltındaoldukça,oradayaşamalarımümkündeğildi.Köpüklersaçaraksuyagömüldüğünüduyduklarındadehşetekapıldılar.Demeksuşimdidenbuçukurudoldurmuştu!Hemenardından,suyungaleriyedoğrutaştığınıfarkettiler.

Bununüzerineyenibirmücadelebaşladı.Sonlambayıyakmışlardı,inatlavedüzenlibirşekildeyükselensularıaydınlatanlambadakiyağdabitmeyeyüztutmuştu.Suönceayakbileklerine,ardındandizlerindekadarçıktı.Galeriyukarıdoğrueğimliydi,gidipensonunasığındılar,böylecebirkaçsaatdahakazandılar.Amaçokgeçmedensutekraronlaraulaştı,buseferbellerinekadarsuyuniçindeydiler.Ayaktakısılıpkalmış,sırtlarınıkayayadayamış,suyundurmadanyükselişiniizliyorlardı.Ağızlarınaulaştığındaişleribitecekti.Tavanaastıklarılamba,hafifdalgalarlaçalkalanansuyusarıyaboyuyordu;ışıkyavaşyavaşölgünleşti,kabaransularlabirlikteartankaranlıktarafındankemirilirgibi

hiçdurmadanküçülenbiryarımdairedenbaşkabirşeygöremezoldular;birdenbirekaranlığagömüldülersongazyağıdamlasınıdapüskürtenlambasönmüştü.Birdahagünışığınıgöremedensonsuzadekbağrındauyuyacaklarıtoprağınzifirîkaranlıkgecesibaşlamıştı.

“Lanetolsun!”diyesöylendiÉtienne,boğukbirsesle.

Catherine,karanlığınkendisinielegeçirdiğinihissedergibi,gençadamasokulmuştu.Alçakseslemadencilereözgübirsözütekrarladı:

“Ölümlambayaüflüyor.”Yinede,butehlikekarşısındaiçgüdüleri

mücadeledenvazgeçmiyordu,yaşamahırsıylayenidencanlandılar.Étiennelambanınkancasıylaşistkatmanınıoymayabaşadı,Catherinedetırnaklarıylaonayardımediyordu.Böyleceyüksekçebirsetoluşturdular,birlikteorayaçıkıpoturdularveayaklarınıaşağısarkıttılar,tavanbaşlarınınhemenüzerindeolduğundanikibüklüm

oturmakzorundaydılar.Şimdibuzgibisuyalnızcatopuklarınageliyordu;amaçokgeçmeden,engellenemeyecekşekildehiçdurmadanyükselensuylabileklerinin,baldırlarının,dizlerininbuzkestiğinihissettiler.Yeterincedüzleştiremediklerisetnemlenipöylebirkayganlaşmıştıkikayıpdüşmemekiçinsıkısıkıtutunmakzorundakalıyorlardı.Sonagelmişlerdi,kımıldamayabilecesaretedemedikleribukovuktayorgunluktantükenmişhalde,açbiilaçveışıksız,dahanekadardayanabilirlerdi?Özelliklede,ölümünnasılgeleceğinigörmeleriniengelleyenkaranlığakatlanmakçokzordu.Ortalığabüyükbirsessizlikhâkimdi,ağzınakadarsuyladolanocaktatekbirkıpırtıyoktu.Şimdialtlarındasadece,galerilerindibindesessizcekabaranodenizihissediyorlardı.

Kapkaranlıksaatlerbirbiriniizliyor,zamankavramınıiyiceyitirdikleriiçingeçensüreyitamolarakhesaplayamıyorlardı.Çektikleriişkence,dakikalarıdahauzunhissettirmesigerekirken,onlarıhızlakapıpsürüklüyordu.

Oradakısılıpkalalıikigünvebirgeceolduğunusanıyorlardı,oysaüçüncügünsonaermiştibile.Artıkyardımgeleceğinedairtümumutlarınıyitirmişlerdi,neredeolduklarınıkimsebilmiyordu,üstelikkimseorayainemezdi,suonlaraamanversebileaçlıktanöleceklerdi.Sonbirkezdahaimdatişaretivermeyidüşündüler;amataşsuyunaltındakalmıştı.Zatenkendilerinikimduyacaktıki?

Catherine,tevekküllübirtavırla,ağrıyanbaşınıduvaradayamıştıkiirkilerekdoğruldu.

“Dinle!”dedi.Étienneöncehâlâyükselmekteolansuyun

şıpırtısındansözettiğinisandı.Onusakinleştirmekiçinyalansöyledi.

“Ayaklarımısallıyorum,onuduyuyorsun.”“Hayırhayır,öyledeğil...Dinlebak!”Kulağınıkömürdamarınaiyiceyaslıyordu.

Étienneanladı,gençkızgibiodakulağınıdayadı.Soluklarıkesilerekbirikisaniyebeklediler.Ardından,çokderindengelenuzunaralıklıveçokzayıfüçvuruşişittiler.Amahâlâemindeğillerdi,kulaklarıuğulduyordu,belki

dekömürkatmanındakiçatırtılarıduyuyorlardı.Üstelikkarşılıkvermekiçinduvaraneylevuracaklarınıbilemiyorlardı.

Étienne’inaklınabirfikirgeldi.“Ayağındapabuçlarvar.Çıkarıptopuğuyla

vursana.”Catherinepabuçlavurarakmadencilerin

imdatişaretiniverdi;sonrakulakkesildiler,uzaktangelenüçvuruşuyineişittiler.Yirmikeretekrarlayıpyirmikereyanıtaldılar.Ağlıyor,dengelerinikaybetmepahasınabirbirlerinesarılıyorlardı.Arkadaşlarıoradaydı,nihayetgeliyorlardı.Kurtarıcılarısankikayayıparmaklarıylayarıpkendilerinioradançekipçıkaracakmışgibitaşkınbirsevincekapılmışlardı;bumüthişcoşkubekleyişintümacılarını,uzunsüreyanıtsızkalançağrılarınöfkesinibirandasilipsüpürmüştü.

“Neşansamadeğilmi!”diyehaykırdıCatherineneşeyle,“İyikibaşımıduvarayaslamışım!”

“Sendedeiyikulakvarmışama!”diyekarşılıkverdiÉtienne.“Benhiçbirşey

duymamıştım.”Oandanitibaren,enküçükbirişarete

karşılıkvermeküzerenöbetleşeduvarıdinlediler.Kısasüresonrakazmasesleriişittiler:Kurtarmaçalışmalarıbaşlamıştı,birtünelaçıyorlardı.Étienne’leCatherinehersesekulakkabartmaktaydı.Amakeyiflerikaçmıştı.Birbirlerinemoralvermekiçingülmeyedevametselerde,tekrarumutsuzluğakapılmayabaşlamışlardı.Öncedurumuaçıklığakavuşturmayaçalıştılar:BellikiRéquillart’dangeliyorlardı,damarıniçindenbirtünel,hattabelkidebirkaçtünelaçıyorlardı,çünküüçayrıkazmasesiduyuluyordu.Sonradahaazkonuşmayabaşladılar,arkadaşlarıylaaralarındakikatmanıngenişliğinihesapedincesesleritamamenkesildi.Sessizcedüşünmeyedevamediyor,birişçininböylebirkütleyidelmekiçinkaçgünuğraşmasıgerektiğinihesaplıyorlardı.Onlarazamanındaulaşmalarımümkündeğildi,arkadaşlarıgelenekadarçoktanölmüşolacaklardı.Endişelerigiderekarttığındanbirbirleriylekonuşmayacesaret

edemiyor;umutsuzca,sadecehâlâyaşadıklarınıbellietmeihtiyacıylapabuçlavurarakişaretlereyanıtveriyorlardı.

Birgün,sonrabirgündahageçti.Altıgündenberitoprağınaltındaydılar.Dizlerininseviyesindedurmuşolansuneyükseliyornedealçalıyordu;bubuzderyasınıniçindebacaklarıerimişgibiydi.Birsaatliğineayaklarınıyukarıçekebiliyorlardı;amaduruşşekilleriokadarrahatsızediciydikişiddetlikramplarlakıvranıyorvebacaklarınıyenidensuyasallandırmakzorundakalıyorlardı.Ondakikadabirkalçalarınıgeriyeçekerekkaygankayanınüzerineyenidenyerleşmeyeçalışıyorlardı.Çıkıntıyapankömürparçalarısırtlarınabatıyor,kafalarınıvurmamakiçinsürekliikibüklümoturduklarındanenselerindeşiddetliağrılarhissediyorlardı.Suyunittiğihavakısılıpkaldıklarıbudaracıkyerdeiyicesıkışıyor,nefesalmalarıgiderekzorlaşıyordu.Boğuklaşansesleriçokuzaklardangelirgibiydi.Kulaklarıuğuldamayabaşladı,çılgıncaçalanbiralarmzilininsesini,sağanakhalindeyağan

dolulardankaçışanbirhayvansürüsününpatırtılarınıduyargibioluyorlardı.

Catherineaçlıktankıvranmayabaşlamıştı.Kasılmışelleriniboğazınagötürüyor,derinderinsolukalmayaçalışıyor,midesikerpetenlesökülüyormuşgibiyürekparalayıcıiniltilerçıkarıyordu.AynıişkenceninpençesindekiÉtiennehummalıbirçabaiçindeelleriylekaranlığıyoklarkenparmaklarıyanıbaşındakiyarıyarıyaçürümüşbirpayandadireğinerastladı,tırnaklarıylatahtayıufaladı.Biravuçkırıntıyısürücükızaverdi,Catherinekırıntılarıoburcayuttu.İkigünboyuncabuçürüktahtayıyiyerekyaşadılar,tümüyleyiyipbitirinceumutsuzluğakapılarakdiğertahtalarıufalamakistediler,amahepsisağlamdıvelifleribirbirindenayrılmıyordu.Çektikleriişkencedahadaarttı,giysilerininkumaşınıyiyemedikleriiçinöfkedenkuduruyorlardı.Étienne’inbelindekiderikemeronlarıbirsüreiçinidareetti.Gençadamdişleriyleküçükparçalarkoparıyor,Catherinedeçiğneyerekyutmayaçalışıyordu.Böyleceağızlarıoynuyor,

kendileriniyemekyermişgibihissediyorlardı.Kemerbittiğinde,giysilerininkumaşınagiriştiler,kumaşısaatlerceemiyorlardı.

Birsüresonra,oşiddetlikramplardindi;açlıkderin,sinsibiracıyadönüştü,güçleriyavaşyavaştükeniyordu.Hiçkuşkuyokki,ellerininaltındadilediklerikadarsuolmasaçoktanölüpgiderlerdi.Hafifçeeğiliyor,avuçlarınadolansuyuiçiyorlardı,buhareketiartardabelkiyirmikezyapıyorlardı,içleriöylebiryanıyordukisuyunhepsiniiçselerdekanamayacaklardısanki.

Yedincigün,Catherinesuiçmekiçineğildiğinde,eliyüzenbirnesneyeçarptı.

“Baksana...Budaneböyle?”Étiennekaranlıktaeliyleyokladı.“Bilemiyorum,havalandırmakapısının

örtüsünebenziyor.”Catherineiçmeyedevametti,amaikinci

kezavucunudoldururkenonesneyenidenelineçarptı.Kızkorkunçbirçığlıkattı.

“Tanrım,buo!”“Kim?”

“Oişte,bilmiyormusun?Bıyıklarıelimedeğdi.”

YükselensuylabirlikteonlarınönünekadargelmişolanChaval’incesediydibu.Étienneeliniuzatıruzatmaz,bıyıklarıveezilmişburnuhissetti;korkuvetiksintiyleürperdi.MidesibulananCatherineağzındakisuyutükürmüştü.Kendisinikaniçmişgibihissediyordu,önündekibuderinsuoadamınkanınadönüşmüştüsanki.

“Bekle,”diyekekelediÉtienne,“göndereyimşunu.”

Cesedibirtekmeyleuzaklaştırdı.Amaçokgeçmedenyenidenbacaklarınaçarptığınıhissettiler.

“Lanetolasıca!Defolgit!”Üçüncüseferdensonra,Étiennevazgeçmek

zorundakaldı.Bellikibirakıntıcesedigerigetiriyordu.Chavalgitmekistemiyordu,onlarlabirlikteolmak,onlarlauğraşmakistiyordu.Havayıdahadazehirleyenkorkunçbirarkadaştıbu.Bütüngün,kendileriylemücadeleedereksuiçmediler,ölmeyitercih

ediyorlardı;amaertesigün,artıkdayanacakhallerikalmamıştı:Herseferindecesediileriitiyor,suyuavuçlarınadoldurupiçiyorlardı.İnatçıbirkıskançlıkladurmadanaralarınagirsindiyebeyninidağıtmazahmetinekatlanmıştıdemekÉtienne.Chavalsonunakadaronlarırahatbırakmayacak,ölüykenbilebirlikteolmalarınıengellemeyeçalışacaktı.

Birgün,derkenbirgündahageçti.Suyunherçalkantısında,öldürdüğüadamÉtienne’ehafifçeçarpıyordu,varlığınıhatırlatmakiçinonudürtüyordusanki.Gençadamherseferindeürperiyordu.Sürekliolarakonu,ezilmişsuratındakikızılbıyıklarıyla,şişmişvemorarmışhaldegörürgibioluyordu.Derken,olanlarıhatırlamazoluyordu,onuöldürmemişti,Chavalsudayüzüyor,kendisiniısırmayaçalışıyordu.Catherineşimdibitmekbilmez,uzunağlamakrizleriylesarsılıyor,ardındanmüthişbirbitkinliğinpençesinedüşüyordu.Ensonundabaygındüştü.Étienneonuuyandırdığında,gözlerinibileaçmadanbirkaçkelimegeveliyor,sonrayeniden

uyuklamayabaşlıyordu;düşüpboğulmasındankorkangençadambirkolunuonunbelinedolamıştı.Şimdiarkadaşlarınaokarşılıkveriyordu.Kazmasesleriyaklaşıyor,Étiennebuseslerihemenarkasındaduyuyordu.Amaonundagücütükeniyordu,duvaravurmagayretinibilegösteremezolmuştu.Oradaolduklarınıbiliyorlardı,boşunayorulmanınneanlamıvardı?Zamanındagelipgelmeyecekleriumurundadeğildiartık.Bekleyişinverdiğisersemlikleepeybirsüredir,neyibeklediğinibileunutacakhalegelmişti.

Teselliedicibirolaybirazcanlanmalarınısağladı.Sularalçalıyordu,Chaval’incesediuzaklaşmıştı.Dokuzgündüronlarıkurtarmakiçinçalışılıyordu;Étienne’leCatherinegalerideilkkezbirkaçadımatabiliyorlardı,tamosıradakorkunçbirsarsıntıylayeresavruldular.Elyordamıylabirbirlerinibuldular,kucaklaşıpöylecekaldılar,deligibiydiler,nelerolduğunuanlayamıyor,korkunçyıkımıntekrarbaşladığınısanıyorlardı.Artıkenufakbirkıpırtıyoktu,kazmaseslerikesilmişti.

YanyanaoturduklarıköşedeCatherinehafifçekıkırdadı.

“Dışarıdahavagüzelolmalı...Hadiçıkalımburadan.”

Étienneöncebudeliliknöbetiylemücadeleetti.Amayavaşyavaşonadasirayetetmeyebaşladı,gerçeklikalgısınıgiderekkaybediyordu.İkisinindezihinleribulanmıştı;özellikleCatherine,hummalıbirheyecanlayerindeduramıyor,süreklihareketetmevekonuşmaihtiyacıylakıvranıyordu.Kulaklarındakiuğultularakarsuşırıltılarına,kuşcıvıltılarınadönüşmüştü;burnunakeskinbirçimenkokusugeliyor,gözlerininönündeuçuşansarılekelernedeniyle,güneşlibirgündekanalınkenarındakibuğdaytarlalarınınarasındadolaştığınısanıyordu.

“Havanekadardasıcakdeğilmi?..Hadisarılbana,hiçayrılmayalım!Hiç,amahiç!”

Étienneonasarılıyor,Catherinedelikanlıyaiyicesokuluyor,mutlulukiçindegevezeliğedevamediyordu.

“Bukadarbeklemeklenebüyükahmaklık

etmişiz!Sanagörürgörmeztutulmuştum,amasenanlamadın,suratasıpdurdunbana...Hemsonrahatırlıyormusun,geceleriyataktabirtürlüuyuyamazdık,birbirimizinsolukalışverişlerinidinleyereksevişmekiçincanatardık!”

OnunneşesiÉtienne’edebulaşmıştı,bastırdıklarısevgilerininanılarıyladalgageçmeyebaşladı:

“Birkeresindebenidövmüştün,evetevet!Yanaklarımatokadıbasmıştın!”

“Çünküseniseviyordum,”diyemırıldandıCatherine.“Kendimesenidüşünmeyiyasaklamıştım,herşeybittidiyordumkendikendime;amaaslındagününbirindebirleşeceğimizibiliyordum...Yalnızcabirfırsat,mutlubirtesadüfgerekiyordu,öyledeğilmi?”

İçinibuzgibibirürpertikaplayanÉtienneburüyadanuyanmakistedi,ardındanusulcamırıldandı:

“Hiçbirşeybitmişdeğil,herşeyinyenidenbaşlamasıiçinbirazcıkmutlulukyeter.”

“Ozaman,benibırakmıyorsun,busefer

tamam,değilmi?”Baygınlıkgeçirerekaşağıdoğrukaydı.

Öylesinegüçtendüşmüştükiboğuksesisönüpgitti.Korkuyakapılangençadamonugöğsünebastırdı.

“Kendinikötümühissediyorsun?”Catherineşaşkınbirifadeyledoğruldu.“Hayır,kesinlikle...Nedensordun?”Amabusoruyladaldığıdüştenuyanmıştı.

Çılgınadönmüşgibikaranlıklarabaktı,yenibirağlamanöbetiiçindeelleriniovuşturupduruyordu.

“Tanrım!Tanrım!Nekadarkaranlık!”Artıknebuğdaytarlaları,neçimenkokusu,

neçayırkuşlarınıncıvıltısınedeokocamanvesapsarıgüneşvardı.Şimdiyineçökmüş,sularaltındakalmışocağa,oleşgibikokankaranlığa,günlerdiriçindecançekiştikleribumahzeninkasvetlirutubetinegeridönmüştü.Bozulmuşalgılamasıkorkularınıdahadaartırıyordu,çocukluğundakibatılinançlarakapılmıştıyeniden.KömürAdam’ı,ocağagelipyoldançıkmışkızlarıboğazlayan,hortlamışyaşlı

madenciyigörüyorduşimdi.“Dinlebak,duyuyormusun?”“Hayır,hiçbirşeyduymuyorum.”“Nasılduymazsın,KömürAdam’ıbilmiyor

musun?..Bakişteorada!..Atardamarıkesilentoprakintikamınıalmakiçintümkanınıocağaboşalttı;oradaduruyorbaksana,görmüyormusun?Gecedendahakara...Korkuyorum,çokkorkuyorum!”

Tirtirtitreyereksustu.Sonraçokalçaksesledevametti:

“Hayır,buodeğil,diğeri.”“Hangidiğeri?”“Bizimleolanhani,şuartıkyaşamayan.”Chaval’ingörüntüsügözününönünden

gitmiyordu;bulanıkhafızasıylasürekliondansözediyor,orezilyaşamlarını,Jean-Bart’dakendisineinsancadavrandığıtekgünü,tekmetokatdövdüktensonrakendisiniokşayışlarıylahırpaladığıdiğergünlerianlatıyordu.

“Geliyordiyorumsana,buseferdebirlikteolmamızıengelleyecek!..Yinekıskançlıkkrizinegirdi...Kovonu!Benikoru,benihiç

bırakma!”HızlaÉtienne’inboynunaatıldı,dudaklarını

arayıpkendidudaklarınıtutkuylaonunkilerebastırdı.Karanlıklaraydınlanıverdi,Catherinetekrargüneşigördü,âşıkkızlarınohuzurlugülüşünekavuştu.Étienne,limelimeolmuşceketivepantolonununaltındayarıçıplakolangençkızınbedeninikenditenindehissedinceürperdi,erkekliğiuyanarakonasıkısıkısarıldı.Bumezarındibinde,buçamurdanyatağınüzerindedüğüngeceleriniyaşadılarnihayet,ölmedenöncemutluluğakavuşma,sonbirkezdahayaşadıklarınıhissetmeihtiyacıiçindeydiler.Herşeydenumudukestiklerioanda,ölümünkollarındasevişmeyebaşladılar.

Derkenherşeysonaerdi.Étienneyineaynıköşedeyereoturmuş,Catherinedeonundizlerineuzanmış,kıpırdamadanyatıyordu.Saatlerakıpgeçti.Gençadamuzunsüre,kızınuyuduğunusandı;sonraonadokundu,Catherinebuzgibiydi,ölmüştü.Étienneyinede,onuuyandırmaktankorkarakhiçkımıldamıyordu.Kadınolduktansonrakızailk

kezkendisininsahipolduğunuveonunhamilekalmışolabileceğinidüşünerekiçisızlıyordu.Başkadüşüncelerdegeçiyorduaklından,onunlaçekipgitmearzusuna,ileridebirlikteyapacaklarışeylerinsevincinekapılıyordu,amabuduygularöylesinebellibelirsizdiki,tıpkıuykununsoluğugibialnınahafifçedeğipgeçiyordu.Gittikçedirencinikaybediyor,Catherine’inkaskatıvebuzkesmişbedeniyle,uyuyanbirçocukgibihâlâoradabulunduğundaneminolmakiçinelinikaldırıpyoklayacakgücüzorbuluyordu.Herşeyyokoluyor,gecebilesönüpgidiyordu,gençadamhiçbiryerdedeğildiartık,zamanınvemekânındışındaydı.Başınınhemenyanındabirtakımvuruşsesleriduyuyordu,giderekgüçleniyordubusesler;amakorkunçbirbitkinlikleuyuşupkaldığıiçincevapvermeyeüşeniyordu;şimdihiçbirşeybilmiyor,yalnızcaönüsırayürüyenCatherine’igörüyor,pabuçlarınınçıkardığıhafiftakırtılarıduyuyordu.İkigüngeçti,Catherinehiçkıpırdamamıştı,Étiennekurulmuşmakinegibionadokunuyor,onun

huzuriçindeyattığınıhissedincerahatlıyordu.Étiennebirsarsıntıhissetti.İnsansesleri

uğulduyor,kayaparçalarıayaklarınındibineyuvarlanıyordu.Birlambagörünceağlamayabaşladı.Gözlerinikırpıştırarakışığıizliyor,onubiraniçinbilegözdenkaçırmakistemiyor,karanlıktaküçükbirışıklekesigibiduranokızılımtıraknoktakarşısındakendisindengeçiyordu.Arkadaşlarıonugötürüyorlardı,sıktığıdişlerininarasındankaşıkkaşıketsuyuakıtmalarınaizinverdi.AncakRéquillart’ıngalerisinegeldiklerindebirinitanıyabildi:MühendisNégrelkarşısındadikilmekteydi;birbirleriniküçümseyenbuikiinsan,isyankârişçivekuşkucuşefbirbirlerininboynunasarıldılar,yüreklerindeyataninsancaduygularladerindensarsılarakhıçkırahıçkıraağlamayabaşladılar.Müthişbirkederin,kuşaklarboyuncasüregelensefaletin,yaşamdakikorkunçacılarındışavurumuydubu.

Yukarıda,Catherine’incesedininyanınayığılanMaheudebirçığlıkkopardı,sonrabir

çığlık,birçığlıkdahaattı;upuzun,ardıarkasıgelmeyensızlanmalardıbunlar.Birçokcesetşimdidençıkarılmışveyanyanayeredizilmişti;göçükaltındakalıpöldüğüsanılanChaval’in,aynışekildekafalarıparçalanarakbeyinleridağılmış,karınlarısudanşişmişbirçıraklaikikazmacınıncesetleriyerdeyatıyordu.Kalabalığıniçindekikadınlarkendilerinikaybetmişhaldeüstlerinibaşlarınıparalıyor,yüzlerinegözlerinetırnaklarınıgeçiriyorlardı.GözlerinilambalarınışığınaalıştırıpbirşeyleryedirdiktensonrayukarıçıkardıklarıÉtienne’inbirderibirkemikkaldığını,saçlarınınbembeyazkesildiğinigördüler;buihtiyaradamkarşısındaherkesürperiyor,kenaraçekilipyolveriyordu.Maheudehaykırmayıbırakmış,faltaşıgibiaçılmışgözlerlealıkalıkonabakmaktaydı.

VI

Saatsabahındördüydü.Serinnisangecesigündoğumununyaklaşmasıylaılınmayabaşlıyordu.Berrakgökyüzündeyıldızlargözkırparken,birseheraydınlığıdoğutarafınıkızılaboyuyordu.Uyuklayankaranlıkkırlardahafifbirürperti,uyanıştanöncekiobellibelirsizuğultuvardı.

ÉtiennegenişadımlarlaVandameyolundailerliyordu.Altıhaftaboyunca,Montsou’dabirhastaneodasındakalmıştı.Hâlâsapsarıveçokzayıfolsada,ayağakalkmagücünübulmuşveyolakoyulmuştu.Ocaklarıiçinhâlâkaygılananvepeşpeşeişçiçıkaranişletme,onadaartıkbirlikteçalışamayacaklarınıbildirmişti.YinedeÉtienne’eyüzfrankyardımparasıvermişvebabacancabirtavırla,artıkonaağırgeleceğinisöyleyerekmadenocaklarındaçalışmaktanvazgeçmesinitavsiyeetmişlerdi.Amaobuyüzfrangıgeriçevirmişti.PluchartonubirmektuplaParis’eçağırmış,yolparasınınıda

mektuplabirlikteyollamıştı.Eskidüşügerçekleşiyordu.Birgünöncehastanedençıktığında,geceyiPürNeşe’de,dulDésirKadın’ınyerindegeçirmişti.SabaherkendenkalkanÉtienne’in,gitmedenönceyapmakistediğitekbirşeykalmıştı,sekizdeMarchiennes’denhareketedecektrenebinmedenöncearkadaşlarıylavedalaşmakistiyordu.

Étiennegiderekpembeleşenyolunüzerindebirsüredurdu.Erkengelenilkbaharınbutemizhavasınıiçineçekmekçokkeyifliydi.Sabahsaatleriçokgüzelolacağabenziyordu.Havayavaşyavaşaydınlandıkçayeryüzündekiyaşamdacanlanıyordu.Uzaktageceninpusundansırılmaktaolanovayıseyrederek,elindekikızılcıksopasınıyeresertçevuravuratekraryürümeyekoyuldu.Ogünbugündürkimseylegörüşmemişti,kendisinihastanedebirkezziyaretedenMaheudekuşkusuzbirdahagelmeyefırsatbulamamıştı.AmaşuandaİkiYüzKırklarmahallesinintamamınınJean-Bart’daçalıştığınıveMaheude’ünoradaişe

girdiğinibiliyordu.Issızyollargiderekkalabalıklaşıyor,kömür

işçilerisolukyüzleriylesessizceÉtienne’inyanındangeçiyorlardı.İşletmenin,kazandığızaferikötüyekullandığısöyleniyordu.Açlıkyüzündenyenilgiyeuğrayan,ikibuçukaylıkgrevinardındanocaklarageridönenişçiler,şimdiarkadaşlarınınkanınabulandığıiçindahaiğrençgörünenopayandalamaücretini,ogizliücretindiriminikabuletmekzorundakalmışlardı.Böylecebirsaatlikemekleriçalınıyor,boyuneğmemekadınaettikleriyeminleriboşaçıkarılıyordu;zorlabozdurulanyeminlerininacısıbiryumrukgibiboğazlarınaoturmuştu.Mirou’da,Madeleine’de,Crèvecoeur’de,Victoire’da,heryerdetekrarişbaşıyapılmıştı.İşçilerpuslusabahsaatlerinde,karanlığagömülmüşyollarda,mezbahayagötürülenbirhayvansürüsügibibaşlarıöndetabantepmekteydi.İncecikgiysilerialtındatirtirtitriyor,kollarınıkavuşturuyor,bedenleriniönedoğrueğerek,gömlekleriileceketleriarasınayerleştirdikleri

azıklarıylakamburlaşansırtlarınıdahadatümseklihalegetiriyorlardı.Topluhaldetekrarişbaşıyapanbuinsanların,hiçgülmeyen,sağasolabakmayanbukapkaravesessizgölgelerinöfkeyledişlerinisıktıkları,yüreklerininkinledoluolduğu,sadeceaçkalmamakiçinboyuneğdiklerihissediliyordu.

Étienneocağayaklaştıkçasayılarınınarttığınıgörüyordu.Neredeysehepsitekbaşınayürüyor,gruphalindegelenlerse,diğerlerindende,kendilerindendebezmişbirhaldebitkinadımlarlateksırahalindeilerliyorlardı.Sapsarıalnınınaltındagözlerikorgibiyanançokyaşlıbirişçiiliştigözüne.Birbaşkasının,gençbirişçininisesolukalıpverişi,fırtınaöncesiçıkanesintiyiandırıyordu.Birçoğupabuçlarınıelinealmıştı;kalınyünçoraplarınınçıkardığıbellibelirsizseszarzorduyuluyordu.Bu,sonugelmezbirakın,yenikdüştüğüiçinbaşıöndeilerleyen,tekrarmücadeleyegiripintikamalmaihtiyacıylaiçteniçekıvrananbirordununzorakiyürüyüşü,birbozgundu.

ÉtienneJean-Bart’avardığında,ocak

karanlıktansıyrılıyor,ayaklıdesteklereasılanlambalarağarmayabaşlayangünerağmenyanmayadevamediyordu.Karanlıkbinalarınüzerinde,yeryerkızılaboyanmış,beyazbirsorgucuandıranbirdumanyükseliyordu.Étienne,ayıklamahangarınınmerdivenindengeçerekyüklemehangarınagitti.

Kuyuyainişbaşlıyordu,işçilerbarakadanyukarıçıkmaktaydılar.Étiennebiraniçinbuuğultuvekargaşanınortasındakıpırdamadandurdu.Megafonbağırtıları,zilsesleri,işarettokmağınınsertdarbeleriarasında,ilerleyenvagonlardökmedemirdendöşemeyisarsıyor,dönenmakaralarhalatlarısalıyordu;Étiennecanavarıninsanetindenoluşangünlüktayınınıyuttuğunugörüyordu,asansörlerhiçdurmadaninipçıkıyor,lokmalarıkolaycayalayıpyutanodoymakbilmezdevingırtlağındanaşağıinsantaşıyordu.Étienne,geçirdiğikazadanberimadenekarşıöfkeylekarışıkbirtiksintiduymaktaydı.Yerinaltınainenbuasansörlerigördükçeiçiçekiliyordu.Başınıöteyanaçevirmekzorundakaldı,kuyu

onusinirlendiriyordu.Gazlarıtükenmekteolanfenerlerinbelli

belirsizaydınlattığıgenişveloşhangardatanıdıkyüzgöremiyordu.Lambalarıellerindeyalınayakbekleyenmadenciler,iriiriaçılmışendişeligözlerleonabakıyor,sonrabaşlarınıöneeğiputangaççageriçekiliyorlardı.Kuşkusuzonutanıyorlardı,Étienne’ekarşıhiçbirkinduymuyor,aksinekendilerinialçaklıklasuçlayacağıkorkusuylakızarıyorlardı.Onlarınbuhalikarşısındagençadamınyüreğikabardı,buzavallılarınkendisinitaşladığınıunutuyor;onlardanbirerkahramanyaratma,halkı,kendikendisininbaşınıyiyenbudoğalgücüyönetmehayalinekapılıyorduyeniden.

Asansörkafeslerindenbirineinsanlardoluştu,bugrupgözdenkayboldu;aşağıinmeküzerebaşkalarıdaorayageliyordu,Étienneonlarınarasında,grevsırasındakiyardımcılarındanbirini,ölenekadarvazgeçmeyeceğinedairantiçmişyüreklibirişçiyigördü.

“Sendemi?”diyemırıldandıüzüntüyle.İşçininbetibenziattı,dudaklarıtitriyordu;

elleriniözürdilercesinesalladı:“Neyaparsın?Bakmamgerekenbirkarım

var,”dedi.Étienne,barakadançıkanyenigrubun

içindekiherkesitanıyordu.“Sendeha!Sende!Demeksende!”Vehepsititriyor,boğukbirseslekemküm

ediyordu:“Birannemvar...Çocuklarımvar...Eve

ekmekgötürmekgerek.”Asansörgecikmişti,işçilertasalıtasalı

beklemeyekoyuldular,yaşadıklarıbozgunyüzündenöylebüyükbirutançduyuyorlardıkibirbirleriylegözgözegelmektenkaçınıyor,süreklikuyuyabakıyorlardı.

“YaMaheude?”diyesorduÉtienne.Yanıtvermediler.İçlerindenbiri,birazdan

geliranlamındabirişaretyaptı.Diğerleribüyükbiracımaduygusuylakollarınıhavayakaldırdılar:Ahzavallıkadıncağız,nasıldaperişandurumdaydı!Sessizliksürüyordu;

arkadaşları,vedaetmekiçineliniuzatıncahepsibuelikuvvetlesıktı,busessiztokalaşmadaboyuneğmişolmanınöfkesi,ateşlibirintikamalmaumuduhissediliyordu.Asansörgelmişti,içinedoluşupkuyununderinliklerinedaldılar,dipsizçukurhepsiniyuttu.

Osırada,çavuşlarınkullandığıcamsızlambasınıbaretininderikısmınatutturmuşolanPierrongörünmüştü.Birhaftadıryüklemehangarındaekipşefiydi,işçilerkenaraçekiliponayolverdiler,çünkükendisinesaygıgösterildiğizamanzevktendörtköşeoluyordu.Étienne’igörüncecanısıkıldı,yinedeyanınayaklaştıvegençadamıngideceğiniöğrenincerahatladı.Birazsohbetettiler.KarısışimdikendisineçokyakındavrananşeflerindesteğisayesindeEvrimmeyhanesiniişletiyordu.Birdensözünüyarıdakeserek,beygirlerininpisliklerinivaktindeyukarıçıkarmadığıiçinMouqueBaba’yaçıkıştı.İhtiyarsüklümpüklümonudinliyordu.Kuyuyainmedenönce,yediğiazaryüzündenboğazı

düğümlenerek,Étienne’inelinisıktı;tıpkıdiğerlerininkigibi,bastırılmışbiröfkeninheyecanıyladolu,gelecektekibaşkaldırılarınumuduylatitreyenbirtokalaşmaydıbu.Étienne,kendiavucundatitreyenbuyaşlıel,çocuklarınınölümündendolayıonubağışlayanbuihtiyarkarşısındaöyleduygulanmıştıkitekkelimeetmedenonungözdenkayboluşunuizledi.

“Maheudebusabahgelmeyecekmi?”diyesordubirsüresonraPierron’a.

Pierronönceanlamamazlıktangeldi,çünkünezamanondansözetseişleritersgidiyordu.Sonrabirtalimatvermekbahanesiyleuzaklaşırkenşöylededi:

“Nededin?Maheudemü?İştegeliyor.”GerçektendeMaheude,elindelambası,

üstündepantolonveceketi,başındabaşlığıylabarakadançıkmış,otarafadoğrugeliyordu.Bubatsızkadınınyaşadığıkorkunçfelaketlerkarşısındainsafagelenişletmeistisnaibirkararalarakkırkyaşındaolmasınarağmenonunocağainmesineizinvermişti.Vagonsürmeişi

onaağırgeleceğinden,kadıncağızıkuzeygalerisinin,Tartaret’ninaltındabulunan,havalandırmanınolmadığı,cehennemgibisıcakbölümüneyerleştirilmişküçükbirvantilatörüçalıştırmaklagörevlendirmişlerdi.Maheude,cayırcayıryananbusıçanyolunda,kırkderecesıcaklıkaltındapişipkavrularak,onsaatboyuncaikibüklümbirhaldevantilatörünkolunuçeviriyor,bunakarşılıkotuzmetelikkazanıyordu.

Étienneonuerkekgiysileriiçinde,ocağınrutubetiyledahadaşişmişgibidurangöğsüvegöbeğiyleacınacakbirhaldegörünceşaşkınlıklakekelemeyebaşladı,buralardangittiğiniveonunlavedalaşmakistediğinianlatmakiçinuyguncümleleribulamıyordubirtürlü.

Maheudesöylediklerinidinlemedenonabakıyordu,sonundasamimibirifadeyleşöylesöyledi:

“Benigörünceşaşırdındeğilmi?..Doğru,ocağailkineniellerimleboğacağımısöyleyipduruyordumçocuklara,şimdibenindiğimegörekendimiboğazlamamgerek,öyledeğil

mi?..Ah!Evdeihtiyarveçocuklarolmasabuişiçoktanyapardım!”

Alçakveyorgunbirseslekonuşmayadevametti.Kendisineözürbulmuyor,sadeceolanbitenlerianlatıyordu;açlıktanölecekhalegeldiklerindeevdenkovulmamakiçinçalışmayakararvermişti.

“İhtiyarnasıl?”diyesorduÉtienne.“Kendihalindesessizsakinoturuyor...Ama

kafasıiyicegitti...Oiştenötürücezavermedilerona,biliyormusun?Tımarhaneyeyatırmakistediler,amabenistemedim,oradaonabirşeyleriçiripkısayoldanöbürdünyayayollarlardıçünkü.Yinedeyaptığışeybizeçokzararverdi,emeklimaaşınıbağlamayacaklar,yöneticibeylerdenbirionamaaşbağlanmasınınahlaklabağdaşmayacağınısöyledi.”

“Jeanlinçalışıyormu?”“Evet,bubeyleronayukarıdabiriş

buldular.Yirmimetelikkazanıyor...Yok,şikâyetetmiyorum,şeflerkendilerinindebelirttiğigibibanakarşıçokiyidavrandılar...Çocuğunaldığıyirmimeteliğibenimotuz

meteliğeeklersenellimetelikyapar.Altıboğazolmasaydık,durumuidareederdik.Estelledeyemekyemeyebaşladı,işinkötüsüLénoreveHenri’ninocağainecekyaşagelmeleriiçindörtbeşyıldahabeklemekgerekiyor.”

Étienneüzüntülübirtavırlaelinisalladı.“Onlardaha!Maheude’ünsolgunyanaklarıhafifçe

kızardı,gözleriparlıyordu.Amaomuzları,yazgısınınağırlığıaltındaezilirgibiçöktü.

“Nebekliyordunki?Diğerlerindensonrasıraonlarda...Hepsioradacanverdi,şimdionlarınsırası.”

Vagonlarısürenlerdenrahatsızolaraksustu.Geniştozlupencerelerdengirengünışığıfenerlerikurşunibirışığaboğuyordu;makineüçdakikadabirhareketegeçiyor,halatlarboşalıyor,asansörlerinsanlarıyutmayadevamediyordu.

“Hadiaylaklar,aceleedin!”diyehaykırdıPierron.“Çabukbinin,yoksabugünbuişbitmez.”

Maheude’ebakıyor,amakadınhiç

umursamıyordu.Şimdiyekadaraşağıyaüçasansörinmiş,amaohiçbirinebinmemişti.Étienne’inilksözlerinihatırladığında,uykudanuyanmışgibişöylededi:

“Demekgidiyorsun?”“Evet,busabah.”“Haklısın,olanağınvarsabaşkayerlere

gitmekendoğrusu...Senigördüğümeçoksevindim,çünküenazındansanakarşıhiçbirkırgınlıkduymadığımıöğrenmişoldun.Okatliamdansonra,biraniçinseniöldürmekistemiştim.Amainsandüşündükçe,buiştekimseninhatasıolmadığınıfarkediyor...Hayırhayır,busenindeğil,hepimizinhatası.”

Şimdiverdiğiölülerden,kocasından,Zacharie’den,Catherine’dendahasakinbirşekildesözediyor,gözlerisadeceAlzire’inadınıandığındadoluyordu.Eskisükûnetinekavuşmuş,olaylarıdahamakulbirşekildedeğerlendirmeyebaşlamıştı.Buncayoksulinsanıöldürmeleriburjuvalarınyanınakalmayacaktı.Herşeyinbirbedeliolduğuiçin,elbetgününbirindehesapvereceklerdi.Hiç

müdahaleetmeyebilegerekyoktu,düzenlerikendiliğindenyıkılıpgidecekti,askerlernasılişçilerekurşunsıktılarsa,gününbirindepatronlaradakurşunsıkacaklardı.Yüzyıllardırsüregelenotevekkül,yenidenbaşeğmesineyolaçansoydangelmeoitaatanlayışıiçinde,adaletsizliğindahafazlasüremeyeceğineveeğerkoruyucubirTanrıyoksa,yoksullarınintikamınıalacakbaşkabirTanrı’nınortayaçıkacağınainanırolmuştu.

Kuşkulugözlerleetrafınabakarken,alçakseslekonuşuyordu.Pierron’unyaklaştığınıgörüncesesiniyükselterekdevametti:

“Gitmedenönce,evdekigiysilerinial...İkigömleğin,üçmendilin,birdeeskipantolonunvar.”

Étienneeskicilerinelinedüşmektenkurtulanbubirkaçparçapılıpırtıyıistemediğinigösterenbirelişaretiyaptı.

“Boşver,gerekyok,büyüdüklerindeçocuklargiyer...Paris’tekendimebirşeylerayarlarım.”

İkiasansördahainmişti,Pierronbukez

doğrudanMaheude’eseslendi.“Hey,sizibekliyoruz,sohbetinizhâlâ

bitmedimi?”AmaMaheudeonasırtınıdöndü.Bu

satılmışherifnediyebukadarparalanıyorduki?İşçilerinaşağıinmesionuilgilendirenbirkonudeğildi.Ekibindekiadamlarşimdidenondannefretediyorlardı.MevsiminılıklığınarağmenhavaakımlarıyüzündenbuzkesmişolanMaheude,elindelambası,inatlaoradadikiliyordu.

NeÉtiennenedeMaheudesöyleyeceksözbulabiliyordu.Öylecekarşılıklıduruyorlardı,yürekleriöylekabarmıştıkibirşeylerdahasöylemekistiyorlardı.

SonundaMaheudekonuşmakiçinkonuştu.“LevaqueKadınhamile,kocasıdahâlâ

hapiste,buaradaonunyeriniBouteloupdolduruyor.”

“Evetya,Bouteloup.”“Ha,sanasöylemişmiydim?..Philomène

gitti.”“Nasıl,gittimi?”

“Evet,Pas-de-Calaislibirmadenciyle.İkiyumurcağıbaşımabırakacağındankorkmuştum.Amaonlarıdagötürdü...Süreklikantüküren,hepdutyemişbülbülgibiduranbirkadındanbunubeklermiydin?”

Birandalıpgitti,sonrasakinbirsesledevametti.

“Banadaneiftiralarattılar!..Hatırlarsan,seninleyattığımısöylüyorlardı.Tanrım!Dahagençolsaydım,kocamöldüktensonraseninlebirlikteolabilirdim,öyledeğilmi?Amabugünböylebirşeyolmadığıiçinseviniyorum,yoksaikimizdeçokpişmanolurduk.”

“Evet,pişmanolurduk,”diyetekrarladıÉtienne.

Hepsibuydu,dahafazlakonuşmadılar.AsansörMaheude’übekliyor,kendisineöfkeyleseslenenlercezaalacağınısöyleyerekonagözdağıveriyorlardı.Bununüzerineinmeyekararveripgençadamınelinisıktı.Étienneduygulanarak,solgunyüzü,mavibaşlığındantaşankırlaşmışsaçları,pantolonuveceketininaltındabiçimibozulmuş,doğurganhayvan

bedeniyle,busondereceyıpranmışkadınabakıyordu.Busontokalaşmadadayine,diğerarkadaşlarıylatokalaşırkenkiduygularıbuldu;herşeyintekrarbaşlayacağıgüniçinbuluşmasözüveren,uzunvesessizbirelsıkışmaydı.Étiennebunugayetiyianladı,Maheude’üngözlerininderinliklerindeodingininançvardı.Yakındatekrargörüşeceklervebusefersonvekesindarbeyiindireceklerdi.

“Bunemiskinlikbe!”diyehaykırdıPierron.Maheudeitişkakışiçindedörtişçiyle

birliktebirvagonasıkıştı.İnsanetigeldiğinibildirmekiçinişarethalatınaasıldılar,sürgülerindenkurtulankafeskaranlığadaldı;halatınhızlakayışıdışındahiçbirşeygörünmezoldu.

Étienneocaktanayrıldı.Aşağıdaayıklamahangarınınaltındakibirkömüryığınınortasındabacaklarınıuzatıpyereoturmuşbirinigördü.Bu,kömürdekimolozlarıayıklamaklagörevlendirilmişJeanlin’di.Bacaklarınınarasınabirkömürkeseğisıkıştırıyor,çekiçlevuravuraşistparçalarını

ayıklıyordu;çocuktepedentırnağaincekömürtozunabulandığıiçin,kepçekulaklı,küçücükyeşilgözlümaymunsusuratınıyukarıkaldırmasa,gençadamonutanıyamayacaktı.Jeanlinalaycıbirgülüşleonabaktı,sonbirdarbeylekömürkeseğinikırdı,yükselenkapkaratozbulutuarasındakayboldu.

Étiennedışarıçıkıncabirsüredalgındalgınyürüdü.Kafasındatürlütürlüdüşüncedolaşıyordu.Amaaçıkhavada,masmavigökyüzününaltındaolduğunuhissedincederinderinsolukaldı.Güneşufuktatümgörkemiyleyükselmekteydi,kırlardaneşelibiruyanışbaşlıyordu.Uçsuzbucaksızovanınüzerindedoğudanbatıyadoğrualtındanbirışıkseliakıyordu.Buyaşamsıcaklığıheryerikaplıyor,toprağıniççekişlerinin,kuşlarıncıvıltısının,sularınvekorularınmırıltısınınkarıştığıbirgençlikürpertisigibidörtbiryanayayılıyordu.Yaşamakgüzeldi,yaşlıdünyabirilkbahardahayaşamakistiyordu.

İçibuumutladolanÉtienneadımlarınıyavaşlattı;kendisinibaharınneşesinekaptırmış

sağınasolunabakabakayürüyordu.Kendisinidüşünüyor,madenocağındakibuçetindeneyimdensonraolgunlaşıpgüçlendiğinihissediyordu.Eğitimitamamlanmıştı;algıladığıvemahkûmettiğihaliyletoplumasavaşaçan,devriminsağlambirneferiolarak,tümsilahlarınıkuşanmışçekipgidiyordu.Pluchart’labuluşacağını,tıpkıPluchartgibisözüdinlenirbirönderolacağınıdüşündükçeiçisevinçledoluyor,atacağınutuklarıncümlelerişimdidenzihnindeşekilleniyordu.Çalışmaprogramınıgenişletmeyidüşünüyordu;onusınıfınınüzerineçıkarmışolanburjuvaincelikleriburjuvaziyekarşıdahafazlanefretduymasınayolaçıyordu.Üzerlerinesinensefaletkokusundanartıkrahatsızlıkduyduğubuişçilerizafereulaştırmaihtiyacıhissediyordu;onları,insanlığayenibirruhkazandıracakensoylu,enkusursuzyegânegüçolarakgösterecekti.Kendisinişimdidenkürsüdegörüyor,halkonunbaşınıyemediğitakdirdehalklabirliktezafereulaşacağınıhayalediyordu.

Yükseklerdengelen,birçayırkuşununötüşübaşınıkaldırıpgökyüzünebakmasınanedenoldu.Küçükkızılbulutlar,geceninsonbuğularıgökyüzününberrakmaviliğiiçindeyitipgidiyordu;Étienne’ingözününönüneSouvarine’leRasseneur’ünyüzlerigeldi.Kuşkusuzherkesingücüelegeçirmeyeçalışmasıişleribozuyordu.DünyayıdeğiştirmesigerekenoünlüEnternasyonalbilegüçlüordusuiççatışmalaryüzündenbölünüpdarmadağınolduktansonragücünüyitirmişti.YoksaDarwinhaklımıydı;dünya,türünmükemmelleşmesivesürekliliğiiçingüçlülerinzayıflarıyuttuğubirsavaşalanıolabilirmiydi?Bilgisinegüvenenbirigibikestiripatmayaçalışsada,busorukafasınıkurcalıyordu.Amaaklınagelenbirdüşüncekuşkularınıyokediponuneşelendirdi;yapacağıilkkonuşmada,bukuramıneskiaçıklamasınıelealacaktı.Birsınıfınyokolmasıgerekiyorsa,dahacanlıvegençolanemekçihalkınaşırızevklerlekendisinitüketmişolanburjuvaziyiortadankaldırmasıgerekmezmiydi?Yenikanyeni

toplumuoluşturacaktı.Eskiveköhnemişuluslarıcanlandıracakolanbirbarbarsaldırısınınbeklentisiiçinde,pekyakındagerçekleşecekolandevrime,emekçileringerçekdevrimineolaninancıtekrarsuyüzüneçıkıyordu;kıpkırmızıdoğanşugüneşingökyüzünükanrengineboyamasıgibi,budevrimdeyangınıylatümbiryüzyılınsonunututuşturacaktı.

Hayallerkurarak,kızılcıksopasıylayoldakitaşlaravurarakyürümeyedevamediyor;etrafınabaktığındatanıdıkyerlergörüyordu.Fourche-aux-Boeufs’ünönünegeldiğinde,ocaklarıntalanedildiğisabahkalabalığınyönetiminioradaelealdığınıhatırladı.Oysabugün,insanıcanındanbezdirenohayvancaçalışma,çokdüşükücretlerkarşılığındayenidenbaşlıyordu.Toprağınaltından,yediyüzmetrederinlikten,sürekliinipkalkankazmalarındüzenliveboğuksesiniişitirgibioluyordu:Aşağıinerkengördüğüarkadaşları,kapkarakömürtozunabulanmışbirhalde,sessizbiröfkeylekazmasallıyorlardı.

Kuşkusuzyenilmiş,parasızkalmış,ölülervermişlerdi;amaParis,Voreux’deateşlenensilahlarıunutmayacakvebukapanmazyaradanimparatorluğundakanıakacaktı;sanayikrizisonbulsa,fabrikalarbirerbireryenidenaçılsada,artıksavaşbaşlamış,uzlaşmaolanağıkalmamıştı.Kömürişçilerikendilerinigöstermiş,güçlerinidenemiş,adaletisteyençığlıklarıylaFransa’dakibütünişçilerinsilkelenmesineyolaçmıştı.Buyüzden,yenilgilerikimseninrahatlamasınısağlamıyordu,Montsouluburjuvalargrevdenzaferleçıkmalarınarağmen,yarınlarıdüşünerekiçiniçinhuzursuzoluyorlar,geriyedönüpbakarakbubüyüksessizliğinaltındakendikaçınılmazsonlarınınyatıpyatmadığınıöğrenmeyeçalışıyorlardı.Devrimintekrartekrardoğacağını,belkidebirgenelgrevle,bütünemekçilerinbirarayagelmesiyleyarınpatlakvereceğini,yardımsandıklarısayesindeemekçilerinaçlıkkorkusuçekmedenaylarcadayanabileceklerinianlıyorlardı.Yıkılmaküzereolandüzenebukezdebiromuzdarbesi

vurulmuştu;ayaklarınınaltındakiçatırtıyıduymuşlardı,yokolmayayüztutmuşbuköhneyapı,tıpkıVoreuxgibiçöküpyerindibinegömülenekadarhepyeniyenisarsıntılarınolacağınıhissediyorlardı.

Étienne,sola,Joiselleyolunasaptı.KalabalığınGaston-Marie’yesaldırmasınıburadaengellediğinihatırladı.Tauzakta,pırılpırılbirgüneşinaltındabazımadenocaklarınıngözetlemekulelerinigörüyordu,Mirou’nunkisağdaydı,Madeleine’leCrèvecoeur’ünkuleleriiseyanyanaydı.Heryerdeçalışmanınuğultusuvardı,yerinaltındanduyargibiolduğukazmadarbelerişimdibirbaştanbirbaşatümovadayankılanmaktaydı.Günışığıylayüzlerigülentarlaların,yolların,köylerinaltındakazmalarsürekliinipkalkıyor,birdarbe,sonrabirdarbedaha,ardındanbirdarbedahageliyordu:Devasakayakütlelerinintümağırlıklarıylaüzerineçöktüğüoyeraltızindanındakikapkaraçalışmayıveacıdoluiniltiyifarkedebilmekiçinozindandabulunmuşolmakgerekiyordu.Étienneşimdi,şiddetinbelkideolayların

gelişiminihızlandırmadığınıdüşünüyordu.Halatlarınkesilmesi,raylarınyerindensökülmesi,lambalarınkırılmasınegereksizbirçabaydı!Herşeyikırıpgeçirenbirgüruhhalindeüçmilkoşmayadeğermiydi?Bellibelirsizdeolsa,yasalbirmücadeleningününbirindeçokdahaetkilibirsilaholabileceğiniseziyordu.Fikirleriolgunlaşıyordu,kininyolaçtığıçılgınlıklardankurtulmuştu.Evet,sağduyuluMaheudeasılbüyükdarbeyiozamanindireceklerinisöylerkenhaklıydı:Yasalarizinverdiğindesakinsakinörgütlenmek,kendigücünütanımak,sendikalardabirarayagelmekgerekiyordu;birsabahgüçlerikatlanıpsaflarısıklaştıkçamilyonlarcaemekçisayılarıbirkaçbinibulanbuaylaklarsürüsününkarşısındadikilecek,iktidarıelegeçirerekdünyanınefendisiolacaktı.İştegerçekveadaletogünsuyüzüneçıkacaktı!Tıkabasayiyenvepusuyayatıpbekleyenoilah;bilinmeyenuzaktapınağınınderinliklerindegizlenenvezavallıemekçilerinbirkezolsunyüzünügörmedenkanlarıve

canlarıylabeslediklerioiğrençputanındageberipgidecekti.

VandameyolundanayrılanÉtiennekaldırımtaşıdöşeliyolagirmişti.SağdaaşağıdoğrueğimyapıpgözdenkaybolanMontsou’yugörüyordu.Karşıda,yıkıntıhalindekiVoreux,suyunuemmekiçinüçpompanındurmadançalıştığıolanetliçukurvardı.Ufuktadiğerocaklar,Victoire,Saint-Thomas,Feutry-Cantelgörünmekteydi;kuzeytarafındaise,yüksekfırınlarlakokfırınlarınınbacalarındantütendumanlardurusabahhavasınakarışıyordu.SaatsekizdekalkacaktrenikaçırmakistemiyorsaÉtienne’inaceleetmesigerekiyordu,çünküdahaönündealtıkilometrelikbiryolvardı.

Veayaklarınınaltında,derindengelen,ısrarlıkazmasesleridevamediyordu.Arkadaşlarınınhepsioradaydı,heradımdakendisiniizlerkenonlarıduyuyordu.Şupancartarlasınınaltındaikibüklümduran,boğuksoluğuvantilatörünuğultusunakarışanMaheudedeğilmiydi?Sağdasolda,dahaötede,

buğdayların,yemyeşilçitlerin,gençağaçlarınaltındabaşkaarkadaşlarınıgörürgibioluyordu.Şimdibulutsuzgökyüzündegururlaparlayannisangüneşidoğurmayahazırlanantoprağıısıtıyordu.Toprakananınbesleyicisinesindenyaşamfışkırıyor,tomurcuklarpatlayarakyeşilyapraklaradönüşüyor,tarlalarboyverenotlarlaürperiyordu.Heryandatohumlarşişiyor,yukarıdoğruuzanıyor,sıcağaveışığaulaşmaihtiyacıylatoprağıçatlatıyordu.Taşanözsularfısıltılarçıkararakakıyor,çatlayantohumlardanöpücüksesleriyayılıyordu.Arkadaşlarınkazmaseslerisankiyüzeyeiyiceyaklaşmışlargibigiderekdahadabelirginleşiyordu.Butaptazesabahvaktinde,güneşinyakıcıışıklarıaltında,toprakiştebuuğultuyagebeydi.İnsanlarbitiyordutopraktan;karıklarınarasındaağırağırfilizlenen,gelecekyüzyılınhasadıiçinboyatanveyakındatoprağıçatlatacakolan,intikamcı,kapkarabirorduyetişiyordu.

İçindekiler

1. BirinciBölüm1. I2. II3. III4. IV5. V6. VI

2. İkinciBölüm1. I2. II3. III4. IV5. V

3. ÜçüncüBölüm1. I2. II3. III4. IV5. V

4. DördüncüBölüm1. I2. II

3. III4. IV5. V6. VI7. VII

5. BeşinciBölüm1. I2. II3. III4. IV5. V6. VI

6. AltıncıBölüm1. I2. II3. III4. IV5. V

7. YedinciBölüm1. I2. II3. III4. IV5. V

6. VI