3

FORWARD INSTEAD

The biggest and the most representative Thracian gold treasure is discovered on 8th December in 1949. Itincludes nine vessels, elaborated from virgin gold with purity 23,5 carats and weighs 6 kilograms and 125 grams.

The vessels are: seven rhytons - three of them are shaped in animal heads, one - in a front part of thehe-goat body and three - in female heads; a rare amphora-rhyton and a big phiale.

The first rhyton is formed in a young ram head. On its horn is represented a scene with the participa-tion of the god Dionysus and the nymph Eriope and two dancing bacchantes. The upper part of the handleends as if in the rest two rhytons in a lion figure and at the lower part - in a female head. The other two rhytonsare shaped in a stag�s head with big horns. On the horn of the one piece is seen the scene �The Judgementof Paris� with the hero and the goddess Hera, Athena and Aphrodite. On the horn of the other rhyton arerepresented two mythical scenes: Heracles defeating the Ceryneian hind and Theseus taming the Marathonbull. On the horn with a protome of he-goat are depicted the deities Hera, Apollo, Arthemis and Nike.Everywhere the figures are accompanied with their names inscribed with dotted lines.

The rhytons shaped in female heads have handles with figures of winged sphinxes at the upper end.The women have necklaces with pendants in the shape of stylized leaves with a lion�s head ornament infront, which marks the opening through which the liquid in each vessel would have run out. One of thefemale�s heads is with a Thracian type helmet with two heraldic disposed images of griffins.

The ornamentation of the body of the amphora-rhyton is the richest one. At the base of the pieceentwining around two African heads on either side of the vessel with enclosed holes in the open mouths of theseheads. Around them are presented the little Heracles strangling two snakes and a bearded satire. On the wallsof the body are seen eight men. Two of them are engaged in a quiet conversation, the other five men are half-dressed and armed directed towards a gate behind which peeps the head of a bald-headed man.

There are different interpretations of the scene by the researchers till now. According to the author ofthe �Panagyourishte Gold Treasure: A close View� probably it illustrates the Thracians burial practices andrepresents a ritual dance in front of the gate of the tomb-mausoleum in the internal part of which a ceremonyis prepared in memory of a buried king. The entrance from the Amphora-rhyton strikingly reminds the oneof the situated at a distance of 14 kilometers from Panagyurishte - Strelcha tomb-mausoleum. The horn of thevessel is smooth and the handles are in the form of centaur�s bodies.

The phiale is covered with rich ornamentation, arrayed in five bands around central boss. Close to theomphalos is a row of tiny rosettes, the second one is filled in acorns, followed by three rows of graduallyenlarging in size African heads. Highly artistic elaborated lotus flowers and palmette separate the ornaments.

The Panagyurishte Gold Treasure is a world significant monument and for this reason we dedicate theseissues of �Annals� to the 50th anniversary of its discovery and to the World Congress in Thracian Studies - 2000.

The vessels, in the author�s opinion, one of our great archaeologists in Thracians studies - Georgi Kitov,D.Sc., are elaborated during the second half of the Fourth century BC and their qualification is extremelyhigh. Only their ethnical origin is argued and the author reveals all the stated before opinions in the relatedliterature but he defenses the thesis that Thracian masters have elaborated it. From his point of view it is aresult of the aim at luxury and exquisiteness amongst the prominent representatives of the Thracian aristoc-racy and it is supposed that it has belonged to a king-priest from the tribe of the Bessi. The set has been utilizedfor religious and for everyday necessities as well.

In our opinion more clearness about its origin could be given only by future modern analyticalarchaeometric methods (NAA & X-ray quantitative and qualitative analysis of the metal components). Theresults have to be compared to other golden objects from Thrace and Mediterranean.

The work of Georgi Kitov, D.Sc. is recommended to specialists and to all connoisseurs of the Thracianantiquity and arts.

Boncho Azmanov

4

Ãåîðãè ÊÈÒÎÂÏÀÍÀÃÞÐÑÊÎÒÎ ÇËÀÒÍÎ ÑÚÊÐÎÂÈÙÅ ÎÒÁËÈÇÎ

 ïàìåò íà ìîèòå ó÷èòåëè è ïðèÿòåëèÏåòúð Ãîðáàíîâ è Èâàí Âåíåäèêîâ

ÓÂÎÄ

Ïî ñòðàííî ñòå÷åíèå íà èñòîðè÷åñêèòå îáñòîÿòåëñòâà, íàé-ñòàðèÿò èçâåñòåí íà-ðîä, íàñåëÿâàë áúëãàðñêèòå çåìè ­ òðàêèòå, ñòàíà íàé-êúñíî, â ñðàâíåíèå ñ îñòàíàëèòå,ïîçíàò íà íàóêàòà. Ëèøåíè îò ñîáñòâåíà ïèñìåíà òðàäèöèÿ, òå íå ìîãàò äà ðàçêàæàòñàìè çà ñåáå ñè, çà ñâîÿòà èñòîðèÿ, ðåëèãèÿ è êóëòóðà. Ñúñåäèòå èì, êàòî âñè÷êè ñúñåäè,íàñòðîåíè êúì òÿõ ïîíÿêîãà áëàãîñêëîííî, äðóã ïúò âðàæäåáíî, ÷åñòî ïðåíåáðåæèòåë-íî, ïî-ñêîðî çàìúãëÿâàò ïðåäñòàâàòà çà òðàêèòå, îòêîëêîòî äà ÿ èçáèñòðÿò 1, êàòî íàòðàï-âàò âïå÷àòëåíèåòî, ÷å òîçè íàðîä å æèâÿë òèõî è ìîíîòîííî â ñÿíêàòà íà ñòàðîãðúöêàòàöèâèëèçàöèÿ îò þã è ñêèòñêèÿ ñâÿò îò ñåâåð. È çàòîâà íå áåøå ó÷óäâàùî, ÷å êîãàòî ïðå-äè ïåò äåñåòèëåòèÿ ñâåòúò óçíà çà îòêðèâàíåòî â ñúðöåòî íà Òðàêèÿ íà åäíî îò íàé-çàáå-ëåæèòåëíèòå è äî äíåñ çëàòíè ñúêðîâèùà ­ Ïàíàãþðñêîòî, íèêîìó íå ìèíà è ïðåç óì, ÷åòî áè ìîãëî äà áúäå ñâúðçàíî ñ òðàêèòå è òÿõíàòà êóëòóðà. Êàê âñúùíîñò ñå ïîÿâè Ïàíà-ãþðñêîòî ñúêðîâèùå?

Íàìèðàíåòî ìó å ñëó÷àéíî è ñúïðîâîäåíî ñ îíåçè ñòðàííè è êóðèîçíè îáñòîÿòåëñò-âà, ñúïúòñòâàëè ïîâå÷åòî îò óíèêàëíèòå îòêðèòèÿ â îáëàñòòà íà àðõåîëîãèÿòà. Îñìè äåêåì-âðè 1949 ãîäèíà, ÷åòâúðòúê. Îáèêíîâåí ìðàçîâèò äåëíè÷åí äåí â êåðàìè÷íàòà ôàáðèêà�Ìåðóë� (îáð. 1), ðàçïîëîæåíà â þãîèçòî÷íèòå îêîëíîñòè íà íèêîìó íåèçâåñòíîòî òîãàâà,ðàçðàñíàëî ñå ñåãà è ïðî÷óòî â öåëèÿ öèâèëèçîâàí ñâÿò ãðàä÷å 2.  äâîðà íà ôàáðèêàòàòðèìà áðàòÿ ­ Ïàâåë (1906-1988), Ïåòêî (1908-1974) è Ìèõàèë (1915-1988) Äåéêîâè (îáð.2), êîïàÿò ãëèíà çà òóõëè. Ñúäáàòà íå å áèëà îñîáåíî áëàãîñêëîííà êúì áðàòÿòà. Íÿêàêâàíåçíàéíà ïðîðî÷åñêà ñèëà å íàêàðàëà îáà÷å è òðèìàòà äà êðúñòÿò äúùåðèòå ñè Çëàòêà. Áåçäà ïîäîçèðàò, ÷å òîçè äåí çàåäíî ñ òÿõ è èìåíàòà íà äúùåðèòå èì ùå âëåçå â èñòîðèÿòà íàáúëãàðñêàòà è ñâåòîâíàòà àðõåîëîãèÿ, òå ëþáîïèòíî î÷èñòâàò îò ïîëåïíàëàòà ïî÷âà íåî-÷àêâàíî ïîÿâèëèòå ñå æúëòåíèêàâè ïðåäìåòè. Êðàòêàòà êîíñóëòàöèÿ ìåæäó áðàòÿòà çàâúð-øâà ñ êàòåãîðè÷íîòî çàêëþ÷åíèå: �Íàìåðåíà å ñêðèòà öèãàíñêà ìóçèêà!�

Îùå â äðåâíîñòòà å êàçàíî: �Fama volant� (ìúëâàòà ëåòè). Åäíîîáðàçíèÿò æèâîò íàãðàä÷åòî å ñìóòåí îò îòêðèòèåòî. Äèñòàíöèÿòà íà âðåìåòî íå ïîçâîëÿâà äà ñå âúçñòàíîâèòî÷íî ïî-íàòàòúøíèÿ õîä íà äåéñòâèÿòà. Íàé-âåðîÿòíè èçãëåæäàò äâå âåðñèè. Ñïîðåäåäíàòà, ðàçêàçàíà ìè îò ïîêîéíèÿ ä-ð Ïåòúð Ãîðáàíîâ (îáð. 3) �èíñòðóìåíòèòå� ñàçàõâúðëåíè íåáðåæíî íàñòðàíè, çà äà ïðîäúëæè èçêîïíàòà ðàáîòà. Ëþáîïèòíà âúðâîëè-

àíàëè 1/2000

5

öà ïðåìèíàâà ïðåç äâîðà íà ôàáðèêàòà. Äåñåòêè ðúöå îïèïâàò ñòðàííèòå ïðåäìåòè,ñúùî òîëêîâà ÷èôòà î÷è ãè ðàçãëåæäàò ñ èçóìëåíèå. Íÿêîè äàæå ñå îïèòâàò äà èçâëåêàòçâóê ïðåç ìèíèàòþðíèòå îòâîðè íà �èíñòðóìåíòèòå� è öúêàéêè ñ åçèê, èçðàçÿâàò ðàçî÷à-ðîâàíèåòî ñè îò ïðàêòè÷åñêàòà íåïðèãîäíîñò íà �öèãàíñêàòà ìóçèêà�. Ñðåä ëþáîçíàòåë-íèòå å è òîãàâàøíèÿò óðåäíèê íà Ãðàäñêèÿ ìóçåé Ïåòúð Ãîðáàíîâ (Øåôà), êîéòî õâúðëÿÿáúëêàòà íà ðàçäîðà ñðåä ïóáëèêàòà, êàòî íå ñïîäåëÿ çàêëþ÷åíèÿòà íà ïúðâîîòêðèâàòå-ëèòå. Äåâåòòå çëàòíè ñúäà ñà èçëîæåíè ïðèâå÷åð â íàáúðçî ñêîâàíà âèòðèíà â öåíòúðà íàãðàäà è ïî÷òè öÿëîòî íàñåëåíèå ñå èçâúðâÿâà äà ãè âèäè. Äðóãàòà å ïî ðàçêàçè íàîòêðèâàòåëèòå è òîãàâàøíèÿ ïðåäñåäàòåë íà îêîëèéñêèÿ íàðîäåí ñúâåò Ñòåôàí Êàëïàêîâè èçëîæåíà íà Âòîðèÿ ìåæäóíàðîäåí ñèìïîçèóì �Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå èòîðåâòèêàòà â Òðàêèÿ� ïðåç äåêåìâðè 1999 ã. îò áèâøèÿ äèðåêòîð íà ìóçåÿ ÀòàíàñÀòàíàñîâ. Ñïîðåä íåÿ îòêðèòèåòî áèëî íàïðàâåíî êúì 10 ÷. ñóòðèíòà íà äúëáî÷èíà îêîëî2 ì. Äîïóñêàì, ÷å èç÷èñëóíèÿòà íà íàé-ãîëåìèÿ áðàò Ïàâåë, êîéòî ñúîáùàâà òîâà ÷èñëî,ñà íåòî÷íè. Ñïîðåä íåãî ïðåäíàòà ãîäèíà òå îòíåëè ïëàñò îò 1,6 ì çà ãëèíà, à íà ñëåäâàùàòàãîäèíà íà íîâà äúëáî÷èíà îò 30-40 ñì ñå íàòúêíàëè íà ñúäîâåòå. Íå å âúçìîæíî îòäðåâíîñòòà äî íàøè äíè äà ñå íàòðóïà òîëêîâà äåáåë ñëîé îò ãëèíåñòà ïî÷âà. Ïàâåëðàçêàçâà: �Ïåòêî êîïàåøå ñ áåëà è â òîâà âðåìå ìè ñå ëúñíà íåùî, êîåòî èçãëåæäà áåøå�òàáëàòà� (ôèàëàòà) è êàòî ðåêîõ �÷àêàé äà âèäèì êàêâî å òîâà� ñå ñòðóïàõìå è òðèìàòà,è Ïåòêî áðúêíà íà 40 ñì çàä íåãî è ãëèíåñòàòà çåìÿ ñå îòëóïè îòãîðå êàòî êàïàê, è äàæåôèãóðèòå ñå áÿõà îòïå÷àòàëè íà ãëèíåñòàòà çåìÿ, è êàòî ãî âèäÿõìå, òî ñå �îêàçà� ÷èñòî èñè ðåêîõìå: �Òîâà å ñàìî çà ìóçåÿ�. Ñïîðåä íàé-ãîëåìèÿ áðàò ôèàëàòà å áèëà íàé-îòäîëó,àìôîðàòà ðèòîí â íåÿ, à îòñòðàíè ïîäðåäåíè îñòàíàëèòå ñúäîâå.

Ïðèäîøëè ðàáîòíèöè îò äâîðà íà ôàáðèêàòà è íÿêîé îò òÿõ îïèòàë äà îòêðàäíååäèí ñúä, íî áèë âúçïðÿí îò áðàòÿòà. Ñëåä òîâà èçìèëè ñúäîâåòå â áëèçêàòà ðåêè÷êà è ãèçàíåñëè âêúùè äà ñå ïîõâàëÿò íà æåíèòå è äåöàòà. Ïîñëå, ïðåìåíåíè êàòî çà ïðàçíèê,çàíåñëè ñúêðîâèùåòî ñ ïàçàðñêà ÷àíòà â Îêîëèéñêèÿ ñúâåò. Òàì ÷àê ãè áèë âúâåë Ãîðáàíîâ.Êîìïëåêòúò áèë äîïî÷èñòåí îò êàëòà è èçëîæåí âúâ âèòðèíàòà íà Õàâëèåíàòà ôàáðèêà, àâå÷åðòà ïðèáðàí â áàíêàòà. Âïîñëåäñòâèå áðàòÿòà è ñîáñòâåíèöèòå íà âñå îùåíåîò÷óæäåíîòî ìÿñòî òðèìà áðàòÿ Òîïàëîâè, ïîëó÷èëè îò äúðæàâàòà âúçíàãðàæäåíèå.Ðàáîòíèöèòå îò ôàáðèêàòà - ïúðâèòå ñâèäåòåëè íà îòêðèòèåòî, âçåëè ïî 100 000 òîãàâàøíèëåâà �çà ïî÷åðïêà�.

Òàêà çàâúðøâà ïîñëåäíèÿò áåçãðèæåí äåí îò íîâèÿ æèâîò íà ñúêðîâèùåòî ­ îòñå-ãà íàòàòúê òî ùå áúäå íàáëþäàâàíî îò âúîðúæåíè ïàçà÷è è ñúõðàíÿâàíî â ñïåöèàëíèñåéôîâå ñúñ ñëîæíè ñèãíàëíè èíñòàëàöèè.

Íà ñëåäâàùèÿ äåí, ïåòúê, êúì Ñîôèÿ è Ïëîâäèâ ïîëåòÿâàò òåëåãðàìè ñúñ ñúîáùå-íèå çà ñåíçàöèîííîòî îòêðèòèå. Ñúîáùåíèåòî â Ñîôèÿ å ïðåäàäåíî íà äèðåêòîðà íàÀðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò ñ ìóçåé ïðîô. Äèìèòúð Äèìèòðîâ åäâà â ïîíåäåëíèê. Òåëåã-ðàìàòà â Ïëîâäèâ èìà ïî-ùàñòëèâà ñúäáà. Òÿ ïîïàäà íåçàáàâíî â ðúöåòå íà òîãàâàøíèÿäèðåêòîð íà Àðõåîëîãè÷åñêèÿ ìóçåé Äèìèòúð Öîí÷åâ, êîéòî íå ñå ïîêîëåáàâà äà çàìè-íå íåçàáàâíî çà Ïàíàãþðèùå. Ïðèáðàë ñúêðîâèùåòî â åäíà ðàíèöà è ñå êà÷èë íà âëàêà.Îêîëèéñêèòå âëàñòè ñå óïëàøèëè, ÷å çëàòîòî ïúòóâà áåç îõðàíà è èçïðàùàò êîëà äà ãîíèâëàêà. Íà ãàðà Ñìèëåö Öîí÷åâ è ðàíèöàòà ïîåëè ñ àâòîìîáèëà çà Ïëîâäèâ, êúäåòî

6

òðÿáâàëî äà áúäå èçñëåäâàíî èçëîæåíîòî çà �âðåìåííî ïîëçâàíå� è âúðíàòî âÏàíàãþðèùå. Ðàçáèðà ñå, íèêîìó â ãîëåìèÿ ãðàä íå ìèíàâà äîðè ïðåç óì ìèñúëòà çàâðúùàíå â �ðîäíîòî ìÿñòî�. Ñ òîâà âúïðîñúò çà ïîñòîÿííèÿ àäðåñ íà Ïàíàãþðñêîòî ñúê-ðîâèùå å çàâèíàãè ðåøåí. Òî ñòàâà ñîáñòâåíîñò íà Íàðîäíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ­Ïëîâäèâ. Ñëåä êàòî ïðåêàðâà ïåòíàéñåòèíà ãîäèíè â ïîñòîÿííîòî ñè æèëèùå ­ ïðîç-ðà÷íà êàñà â öåíòðàëíàòà çàëà íà ìóçåÿ, òî å ïîêàçàíî çà ïðúâ ïúò íà äðóãî ìÿñòî ñ åäíàíàöèîíàëíà áúëãàðñêà èçëîæáà â Ðèì â íà÷àëîòî íà 60-òå ãîäèíè 4, êúäåòî ïðåäèçâèêâàèñòèíñêà ñåíçàöèÿ. Ñëåäâàò ïúòóâàíèÿ â Ïàðèæ, Ìþíõåí, Ëåíèíãðàä, Áóäàïåùà, Âàðøàâà,Ìîíðåàë (1961-1969). Ñëåä îùå ïî-ìàëêî îò 3 ãîäèíè �æèâîò� â Ïëîâäèâ Ïàíàãþðñêîòîçëàòíî ñúêðîâèùå å âêëþ÷åíî êàòî öåíòðàëåí åêñïîíàò â ïðåäñòàâèòåëíàòà íàöèîíàëíàèçëîæáà �Òðàêèéñêî èçêóñòâî� îòíà÷àëî â Ñîôèÿ ïðåç 1972 ã. ïî ïîâîä íà Ïúðâèÿ ñâåòî-âåí êîíãðåñ ïî òðàêîëîãèÿ 5, ñëåä òîâà â Ïàðèæ, Ìîñêâà è Ëåíèíãðàä (äíåñ Ñàíêò Ïåòåð-áóðã), îòíîâî çà ìàëêî â Ñîôèÿ, à ïîñëå â ïðîäúëæåíèå íà ãîäèíè ïî ñâåòà ­ Âèåíà,Âàðøàâà, Ìåêñèêî, Õàâàíà, Íþ Éîðê, Áîñòúí, Òîêèî, Îñàêà, Áåëãðàä, Ïðàãà, Áðàòèñëà-âà, Ëîíäîí, Áóäàïåùà, Êüîëí, Ìþíõåí, Ìîíðåàë è äðóãè ñâåòîâíè öåíòðîâå íà êóëòóðà-òà (îáð. 4). Ïðåç 1994-2000 ã. Èçëîæáàòà ãîñòóâà â ïî 7 ãðàäà íà ßïîíèÿ è ÑÀÙ, ñëåäòîâà âúâ Ôèíëàíäèÿ. Ñúêðîâèùåòî, çàåäíî ñ äðóãè ïàìåòíèöè íà òðàêèéñêîòî èçêóñòâî,ïðåäèçâèêâà âúçòîðãà íà ñâåòîâíàòà êóëòóðíà îáùåñòâåíîñò è ñòàâà ïðè÷èíà äóìèòå Áúë-ãàðèÿ, Ïàíàãþðèùå è òðàêè äà áúäàò ñïîìåíàâàíè ïðåç ïîñëåäíèòå òðè äåñåòèëåòèÿïîâå÷å, îòêîëêîòî êîãàòî è äà áèëî ïðåäè. Òðàäèöèîííàòà ïðåäñòàâà çà Áúëãàðèÿ êàòîñòðàíà íà êîìóíèçìà, òðàôèêà íà íàðêîòèöè è òúðãîâèÿòà ñ îðúæèÿ çàïî÷íà äà ñå ïðî-ïóêâà. Ñâåòúò óçíàâà, ÷å çàåäíî ñ Ãúðöèÿ è Èòàëèÿ òÿ å íàé-áîãàòàòà íà ñòàðèíè ñòðàíà âÅâðîïà, ïðè òîâà ñ âèñîêè õóäîæåñòâåíè äîñòîéíñòâà. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå òàêàâïå÷àòëÿâà àìåðèêàíöèòå, ÷å òå ìó ïðåäîñòàâÿò â Áîñòúí ñàìîñòîÿòåëíà çàëà, à âñåêè îòñúäîâåòå å èçëîæåí â îòäåëíà âèòðèíà (îáð. 5). Âúâ âðåìåòî, êîãàòî íå å â ÷óæáèíà,ñúêðîâèùåòî çàåìà âðåìåííî åäíà îò öåíòðàëíèòå çàëè íà Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêèìóçåé â Ñîôèÿ.

Íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå ñà ïîñâåòåíè (ñëåä ïúðâèòå êðàòêè ñúîáùåíèÿ íàÄèìèòúð Öîí÷åâ è Ïåòúð Ãîðáàíîâ) 7 ìíîæåñòâî îòäåëíè êíèãè, çíà÷èòåëíî êîëè÷åñòâîñòàòèè è ïóáëèêàöèè. 8 Ìîæå óáåäåíî äà ñå òâúðäè, ÷å íÿìà àâòîðèòåòíî èçñëåäâàíåâúðõó àíòè÷íîòî èëè òðàêèéñêîòî èçêóñòâî, êàòî öÿëî, ïðåç ïîñëåäíèòå ïåò äåñåòèëåòèÿ,â êîåòî íà ñúêðîâèùåòî äà íå ñà îòäåëåíè ïîíå íÿêîëêî ñòðàíèöè. Òî å áèëî ïðåäìåò íàìíîãî íàó÷íîïîïóëÿðíè àëáóìè, äèïëÿíè ôóòëÿðè, ñòàòèè âúâ âåñòíèöè è ñïèñàíèÿ, íà-ó÷íîïîïóëÿðíè ôèëìè, ðàäèî- è òåëåâèçèîííè ïðåäàâàíèÿ 9. Õèëÿäè ñóâåíèðíè èçäå-ëèÿ, âäúõíîâåíè îò íåãî, ñå ïðîäàâàò íàâñÿêúäå ïî ñâåòà. Âúïðåêè òîâà èíòåðåñúò êúìñúêðîâèùåòî íå íàìàëÿâà, èçäàíèÿòà âúðõó íåãî ñà áèáëèîãðàôñêà ðÿäêîñò.

Ó÷óäâàùî å íà òîçè ôîí îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïðåç ïîñëåäíèòå 30 ãîäèíè íå å îòïå-÷àòàíà íèòî åäíà êíèãà çà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå, íèòî åäèí àëáóì èëè êîìïëåêò îòêàðòè÷êè. Íàñòîÿùîòî èçäàíèå êàòî îòäåëíà êíèæêà íà ñï. �Àíàëè� å íå ñàìî ïúðâîòîîò ìíîãî ãîäèíè, íî è íàé-ïúëíîòî ñ èëþñòðàòèâåí ìàòåðèàë âñðåä âñè÷êè äîñåãàøíè.Ïî âðåìå íà ïîäãîòîâêàòà íà åäíà îò ïîðåäíèòå èçëîæáè èìàõ âúçìîæíîñò ïðÿêî äàðàáîòÿ ñúñ çëàòíèòå ñúäîâå è äà íàïðàâÿ ïî÷òè äâåñòà ôîòîãðàôèè íà öåëèòå ñúäîâå è íà

7

íàé-ìàëêèòå äåòàéëè îò òÿõ. Òóê ïîäáðàíèòå 154 èëþñòðàöèè äàâàò âúçìîæíîñò íà ñïå-öèàëèñòè è ëþáèòåëè äà ñå çàïîçíàÿò èçöÿëî ñ âñè÷êè ñöåíè è îðíàìåíòàëíè ìîòèâè ïî-äîáðå, îòêîëêîòî àêî áèõà èìàëè êúñìåòà äà äúðæàò ïðåäìåòèòå â ðúöåòå ñè. Îùå ïîâå-÷å, ÷å òîâà å ïî÷òè íåâúçìîæíî è òå áèõà áèëè ïðèíóäåíè äà ñå çàäîâîëÿò ñàìî ñ ðàçã-ëåæäàíå ïðåç ñòúêëàòà íà ìóçåéíèòå âèòðèíè.

Õàðàêòåðúò íà èçëîæåíèåòî ìå çàäúëæàâà äà íàïðàâÿ îïèñàíèå íà ñúäîâåòå è óêðà-ñàòà ïî ñòåíèòå èì, äà ïîâòîðÿ íÿêîè îò óòâúðäåíèòå âå÷å èíòåðïðåòàöèè íà ñöåíèòå, äàðàçãëåäàì íÿêîè îò õèïîòåçèòå çà ïðîèçõîäà, ïðåäíàçíà÷åíèåòî è õàðàêòåðà íà ñúêðî-âèùåòî, äà âìúêíà íÿêîè îáÿñíèòåëíè áåëåæêè èç îáëàñòòà íà ìèòîëîãèÿòà çà îñòàíàëèÿâñòðàíè îò íåÿ ÷èòàòåë.  ñúùîòî âðåìå íå óñòîÿâàì íà èçêóøåíèåòî äà îòäåëÿ ìÿñòî íàíÿêîè òåõíè÷åñêè è íàó÷íè àñïåêòè íà êîìïëåêòà, äà îáúðíà âíèìàíèå íà íÿêîè ïîä-ðîáíîñòè, êîèòî íå ñà ïðèâëåêëè âíèìàíèåòî íà äîñåãàøíèòå èçñëåäâà÷è, äà íå ñå ñúã-ëàñÿ ñ íÿêîè ìíåíèÿ, äà èçëîæà è çàùèòÿ ñâîèòå âèæäàíèÿ çà ìÿñòîòî ìó ñðåä ïàìåòíè-öèòå íà òðàêèéñêàòà ìåòàëîïëàñòèêà è, àêî òîâà èçãëåæäà ïî-ïðèåìëèâî, ñðåä ïàìåòíè-öèòå íà ìåòàëîïëàñòèêàòà â Òðàêèÿ.

ÎÏÈÑÀÍÈÅ ÍÀ ÑÚÊÐÎÂÈÙÅÒÎ

Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå ñå ñúñòîè îò äåâåò ñúäà îò ÷èñòî çëàòî (èë. 1) ñ îáùîòåãëî 6 êã è 165,45 ã 10. Ïî÷òè åäèíîäóøíî å ìíåíèåòî, ÷å êîìïëåêòúò å ñåðâèç èëè ÷àñòîò ñåðâèç çà ïèåíå íà âèíî 11 â ðåëèãèîçíà, òúðæåñòâåíà èëè áèòîâà îáñòàíîâêà. Êîìï-ëåêòúò å íàïðàâåí íàâåäíúæ èëè ôîðìèðàí íà íÿêîëêî ïúòè â êðàÿ íà IV ­ íà÷àëîòî íàIII â. ïðè. Õð. Ñåäåì îò ñúäîâåòå ñà ðèòîíè 12 (ðîãîïîäîáíè ñúäîâå) ñ ïî åäèí îòâîð çàèçëèâàíå íà òå÷íîñòòà, åäèí å àìôîðà ðèòîí ­ ñ äâà òàêèâà îòâîðà, ïîñëåäíèÿò ñúä åïëèòêà ãîëÿìà ôèàëà 13 ­ ñúä, óïîòðåáÿâàí îáèêíîâåíî ïðè ðåëèãèîçíè öåðåìîíèè, íîìîæå áè è â áèòà, àêî ñå ñúäè ïî íàõîäêè îò òàêèâà ñúäîâå, ïðåäèìíî îò ñðåáðî, âòðàêèéñêèòå ãðîáîâå îò ïðåäðèìñêàòà åïîõà. 14 Ïðèåìà ñå, ÷å ôèàëèòå ñà åäèí îòñèìâîëèòå íà öàðñêî-æðå÷åñêàòà âëàñò â Òðàêèÿ, êîåòî îïðàâäàâà ïðèñúñòâèåòî èì âíÿêîè ñúêðîâèùà è â ãðîáîâå íà íàé-âèñøèòå ïðåäñòàâèòåëè íà àðèñòîêðàöèÿòà. Äâåòðîéêè îò ðèòîíèòå ñà ñðàâíèòåëíî åäíîòèïíè ­ òðè ñ ôîðìà íà æåíñêà ãëàâà è òðè,ìîäåëèðàíè êàòî ãëàâà íà æèâîòíî (äâà íà åëåí-ëîïàòàð è åäèí íà îâåí). Ñåäìèÿò ðèòîíïðåäñòàâëÿâà ïðîòîìå (ïðåäíà ÷àñò îò òÿëî) íà êîçåë. Àêî ðèòîíèòå ñå ðàçäåëÿò íà äâåãðóïè ñïîðåä òîâà äàëè òå ñà ïðèåëè ôîðìà íà ÷îâåøêà ãëàâà, èëè èçïîëçâàò çà öÿëîñòíî-òî ñè îôîðìÿíå ÷àñòè îò æèâîòèíñêî òÿëî, ìîæå äà ñå ðàçèñêâà èçãðàäåíîòî è âúðõóäðóãè àðãóìåíòè ïðåäïîëîæåíèå íà Êàìåí Êîëåâ çà ñúùåñòâóâàíåòî íà ÷åòâúðòè àíòðî-ïîìîðôåí ðèòîí 15. Àêî ëè ïúê ñå ïðèåìàò íÿêîè òúëêóâàíèÿ çà çíà÷åíèåòî íà ÷èñëîòîòðè â äðåâíèòå ðåëèãèè è êóëòóðè, ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å ëèïñâàò äâà ðèòîíà, êîèòî ñàáèëè ìîäåëèðàíè êàòî ïðîòîìåòà íà æèâîòíè. Òîâà íå å èçêëþ÷åíî, êàòî ñå èìàò ïðåä-âèä ïîñëåäíèòå èçñëåäâàíèÿ, ñïîðåä êîèòî îáè÷àé å áèëî â òðàêèéñêîòî îáùåñòâî �ñúê-ðîâèùàòà� äà áúäàò çàðàâÿíè íà äâà äÿëà. Ïðè òàêîâà ïðåäïîëîæåíèå, êîåòî å âå÷åêúñíî äà áúäå ïðîâåðåíî, óòâúðäåíî èëè îïðîâåðãàíî, ìîæå äà ñå èìà ïðåäâèä è âúç-ìîæíîñòòà â åäèí õèïîòåòè÷åí âòîðè äÿë íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå äà å èìàëî îùå

8

ñúäîâå, ÷èéòî âèä è áðîé ìîæå ñàìî äà ñå ïðåäïîëàãà. Âúâ âðúçêà ñúñ ñúñòàâà íà ñúêðî-âèùåòî çíà÷èòåëíà òåæåñò èìà ìíåíèåòî íà åäèí îò íàé-àâòîðèòåòíèòå ìó èçñëåäâà÷è ­Èâàí Âåíåäèêîâ 16, ñïîðåä êîãîòî òî å ñáîðíî è å ïîïúëâàíî ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî. Òîéïðåäïîëàãà, ÷å êîìïëåêòîâàíåòî å ñòàíàëî íà òðè ïúòè - òðèòå ðèòîíà ñ æèâîòòèíñêèãëàâè; ðèòîí ñ ïðîòîìå íà êîçåë è ôèàëà; àìôîðàòà ðèòîí è òðèòå ðèòîíà êàòî æåíñêèãëàâè 17. Òîçè ðåä å âúçïðèåò è îò ìåí â ïî-íàòàòúøíîòî ïîäðåæäàíå íà ñúäîâåòå ïðèîïèñàíèåòî, ìàêàð è äà íå ñúì óáåäåí, ÷å òàêàâà õðîíîëîãè÷åñêà ïîñëåäîâàòåëíîñò ìîæåäà ñå îòñòîÿâà.

Ìíîæåñòâîòî ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå, íå áè òðÿáâàëî äàñå ðàçèñêâàò, ïðåäè äà ñå ïðåäñòàâÿò ñúäîâåòå ñúñ ñöåíèòå è îðíàìåíòàöèÿòà ïî ñòåíè-òå èì.

I. ÐÈÒÎÍ, ÌÎÄÅËÈÐÀÍ ÊÀÒÎ ÃËÀÂÀ ÍÀ ÌËÀÄ ÎÂÅÍ. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñ-êè ìóçåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3199. Âèñî÷èíà 12,5 ñì, òåãëî 505,05 ã (èë. 2­19)

Çàïàçåí èçöÿëî, áåç äåôîðìàöèè. Ïðàâèëíî è ñ îòëè÷íî ïîçíàâàíå íà îáåìèòå èëèíèèòå ìîäåëèðàíàòà ãëàâà íà îâåí ïðåìèíàâà ïëàâíî êúì øèÿòà íà ñúäà ñúñ ñëàáîèçðàçåíà îáðàòíî êîíè÷íà ôîðìà (èë. 2­4). Òÿ å ëåêî èçâèòà íàïðåä è çàâúðøâà ñúñ ñèë-íî èçäàäåí íàâúí è îãúíàò íàäîëó ðúá íà óñòèåòî (èë. 5). Øèÿòà å ïîêðèòà ñ ðåëåôåíôèãóðàëåí ôðèç, à ðúáúò íà óñòèåòî å ñ ðàçäåëåí îò ðåëåôíà ëèíèÿ-ïîÿñ ñ åäðè ïåðëè èîâóëè. Äðúæêàòà, çàõâàíàòà êúì ðúáà íà óñòèåòî è êðàÿ íà ãëàâàòà îòäîëó (èë. 6) å ñ ìîäå-ëèðàíà ôèãóðà íà ëúâ â ãîðíèÿ êðàé (èë. 7) è ãëàâà íà æåíà â äîëíèÿ (èë. 8). Òÿëîòî åïîêðèòî ñ íàäëúæíè êàíåëþðè è çàâúðøâà ãîðå ñ ðàçøèðåíèå âúâ ôîðìà íà òúïàí, âúðõóêîéòî ñà ñòúïèëè çàäíèòå êðàêà íà ëúâà. Íåãîâîòî òÿëî å ïðåäàäåíî ðåàëèñòè÷íî, ñúñçàãàòíàòî íàïðåæåíèå â ñòîéêàòà, ñ ïðîçèðàùè ïðåç êîæàòà ðåáðà. Äúãîâèäíà ëèíèÿ îòêè÷óðè îòäåëÿ ãðèâàòà îò ãëàäêàòà ëèöåâà ÷àñò. Óñòàòà å çàñòðàøèòåëíî îçúáåíà. Ïðåäíè-òå êðàêà ñà çäðàâî âêîï÷åíè â áîðäþðà íà óñòèåòî. Ãëàâàòà íà æåíàòà â îñíîâàòà íàäðúæêàòà å ñúùî òàêà ãðèæëèâî ìîäåëèðàíà, íî áåç îñîáåíîñòè, êîèòî äà ÿ õàðàêòåðè-çèðàò êàòî ïðåäñòàâèòåë íà ñòàðîãðúöêèÿ ïàíòåîí. Ãëàâàòà íà îâåíà (èë. 9, 10) å ðàçäåëå-íà íà äâå êîíòðàñòèðàùè ÷àñòè. Ïëàâíè äúãè çàä î÷èòå è ïî äîëíàòà ïîëîâèíà îòäåëÿòîêîñìåíèòå çîíè, ðàçïîëîæåíè â ïî-âèñîêî ïîëå è èçïúëíåíè îò ñòèëèçèðàíè êàòî ãðóïèîò ñïèðàëè êè÷óðè. Ïîäðåäåíè â ïðàâèëíè ðåäèöè, ïàðàëåëíè íà ãðàíè÷íèòå î÷åðòàíèÿ,ñïèðàëèòå íàòðàïâàò çäðàâîòî ÷óâñòâî çà êîìïîçèöèÿ ó àâòîðà íà ðèòîíà. Íåîêîñìåíè âïëîùòà íà êðúãëèòå êè÷óðè ñà îñòàíàëè èçïúêíàëèòå ïúïêè íà íàáîæäàùèòå ðîãà è ùðúê-íàëèòå óøè.

Íåîêîñìåíàòà ÷àñò íà ãëàâàòà å èçãðàäåíà îò ãëàäêè ïëîñêîñòè ïîä úãúë, êîèòî îôîð-ìÿò ìóöóíàòà. Äúãîâèäíà ðåëåôíà ëèíèÿ îòäåëÿ ÷åëîòî îò î÷èòå, êàòî çàâúðøâà äîëó ñêàïêîâèäíà ïúïêà ïî íàïðàâëåíèåòî íà àíàëîãè÷íî ðàçøèðåíèå ïðè âúòðåøíîòî ñúåäè-íåíèå íà êëåïà÷èòå. Î÷èòå ñà ñ áàäåìîâèäíà ôîðìà è ñà áèëè èíêðóñòèðàíè ñúñ ñåãàèçïàäíàë ìàòåðèàë (èë. 9). Ãðàôè÷íî âúðõó ãîðíèòå êëåïà÷è ñà ìàðêèðàíè ìèãëèòå. Íîç-äðèòå ñà ñèëíî èçäàäåíè íàâúí, î÷åðòàíè îò ïî òðè êîíöåíòðè÷íè äúãè. Äúëáîêà õîðè-çîíòàëíà áðàçäà ðàçãðàíè÷àâà óñòíèòå. Âúðõó äîëíàòà å îñòàâåí ìàëúê äîáðå îôîðìåíêðúãúë îòâîð çà èçòè÷àíå íà òå÷íîñòòà (èë. 10).

9

Ñöåíà îò êóëòà êúì Äèîíèñ å íàìåðèëà ìÿñòî âúðõó øèÿòà íà ðèòîíà. Êðàñíîðå-÷èâîñòòà íà ïîçèòå, îáëåêëîòî, àòðèáóòèòå, à ñúùî òàêà è äâàòà ïóíêòèðàíè íàäïèñà ñèìåíàòà Äèîíèñ è Åðèîïå ïðàâÿò ñöåíàòà äà áúäå òúëêóâàíà äîñåãà áåç ïðîòèâîðå÷èÿ.Áîãúò íà âèíîòî è âåñåëèåòî å ñåäíàë ðåäîì ñúñ ñâîÿòà ñïúòíè÷êà (èë. 11, 12), à îòäâåòå èì ñòðàíè òàíöóâàò äâå ó÷àñòíè÷êè â êîìïàíèÿòà ­ ìåíàäè áåç íàäïèñè çà èäåí-òèôèêàöèÿ. Äèîíèñ å íà òðîí, êðàêàòà ìó îïèðàò â óêðàñåí ïîäèóì. Íÿêîëêî ïîõâàòàíà õóäîæíèêà ïðèäàâàò äèíàìèêà íà èçîáðàæåíèåòî: äðåõàòà íà áîãà ­ õèìàòèîí, åïàäíàëà âúðõó íàêëîíåíèòå íàäÿñíî êðàêà, îáãúðíàòè îò ðàçêîøíèòå äèïëè íà ïëàòà;ãîëèòå ìó ãúðäè è êîðåì ñà ñ ìåêî ïîä÷åðòàíà ìóñêóëàòóðà; ãëàâàòà å ëåêî îáúðíàòàíàëÿâî, êúì Åðèîïå, ïðåìåòíàòà ïðåç îáëåãàëêàòà íà òðîíà ëÿâà ðúêà îïèðà íà ðàìîòîíà âàêõàíêàòà, à äÿñíàòà äúðæè òèðñà ­ æåçúëà íà Äèîíèñ (èë. 13). Íàïðàâåí å îïèò äàñå îæèâè èçðàæåíèåòî íà ëèöåòî, ïîäñèëåíî îò íåáðåæíàòà íåïîäðåäåíîñò íà êè÷ó-ðèòå êîñà. Ïîãëåäèòå íà áîãà è ìåíàäàòà ñå ñúáèðàò íÿêúäå êúì çðèòåëÿ íà ñöåíàòà,êîåòî íå ïðå÷è íà Åðèîïå äà áúäå èçöÿëî çàåòà ñúñ ñâîÿ ïîêðîâèòåë (èë. 14, 15). Òÿ ãîå ïðåãúðíàëà ñ äÿñíàòà ðúêà, ñ ëÿâàòà ïðèäúðæà íåãîâàòà, òÿëîòî, àêî èçêëþ÷èì íàñî-÷åíèòå â ïðîòèâîïîëîæíà ïîñîêà êðàêà, å èçöÿëî îáúðíàòî íàëÿâî. Òåæêàòà é äðåõà ­õèòîí ñ ðúêàâè, ïðàâè îïèò äà ïîä÷åðòàå ÷àñòèòå íà òÿëîòî, ãðàöèîçíàòà øèÿ å óêðàñå-íà ñ îãúðëèöà è êðúãúë ìåäàëüîí.

Òàíöóâàùèòå çàä äâîéêàòà âàêõàíêè ñà ñ ãðúá åäíà êúì äðóãà (èë. 16­19). Áóðíèÿòòàíö å ðàçãîëèë ðàìîòî íà åäíàòà è ãðúäòà íà äðóãàòà, ïðåïàñàíèòå â êðúñòà õèïîíè ñà ñî÷åðòàíèÿ, îáóñëîâåíè îò åíåðãè÷íèòå äâèæåíèÿ. Âäèãíàòèòå íàãîðå ãëàâè ñà ñ ëèöà âïðîôèë, áåëÿçàíè ñ ÷àðà íà îïèÿíåíèåòî è óäîâëåòâîðåíèåòî îò òàíöà. Åäíàòà òàíöüîð-êà å ñ òèðñ â äÿñíàòà ðúêà, äðóãàòà ñ òèðñ è òèìïàí è î÷åâèäíî ñúïðîâîæäà èãðàòà ñìóçèêàëíî èçïúëíåíèå. Ìåíàäèòå îò ïúðâèÿ ðèòîí ñà ñðåä íàé-åêñïðåñèâíî è ñâîáîäíîïðåäñòàâåíèòå ôèãóðè â öÿëîòî ñúêðîâèùå.

Îáùèòå ôîðìè íà ðèòîíà è äåòàéëèòå ñ èçîáðàæåíèÿòà ñà èçïúëíåíè ñ èçêëþ÷è-òåëíî ìàéñòîðñòâî. Àêî ñè ïîçâîëèì îáà÷å äà áúäåì ïî-êðèòè÷íè êúì äðåâíèÿ òîðåâò,ùå òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å òîé, ìàêàð è ïî-ñòðîãî è ñóõî, ñ ïî-ãîëÿìà ëåêîòà å ìîäåëè-ðàë ãëàâàòà íà îâåíà, âäúõíàë é å ïîâå÷å èçðàçèòåëíîñò. Ïðè èç÷óêâàíåòî íà ÷îâåøêèòåôèãóðè ìàéñòîðúò å ñðåùíàë èçâåñòíè çàòðóäíåíèÿ â ñïàçâàíåòî íà ïðîïîðöèèòå è ñúî-áðàçÿâàíåòî ñ ïåðñïåêòèâíèòå èçìåíåíèÿ. Êàòî ÷å æèâîòèíñêèòå ôîðìè ñà ïî-äîáðåïîçíàòè íà àâòîðà, ïî-ëåêè çà èçïúëíåíèå, ïî-ïîäàòëèâè íà ñòèëèçàöèÿ. À òîâà ñà áåëåçè,õàðàêòåðíè çà òðàêèéñêèÿ õóäîæíèê 18 èëè çà òâîðåö, ðàáîòåù â äóõà íà òðàêèéñêèòåõóäîæåñòâåíè òðàäèöèè, ñúîáðàçÿâàù ñå ñ âêóñîâåòå íà òðàêèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ. Îñî-áåíî ïîêàçàòåëíî å ðàçïîëàãàíåòî ïîä úãúë íà ôîðìèðàùèòå ãëàäêèòå ÷àñòè îò ãëàâàòàíà æèâîòíîòî ïëîñêîñòè. Òàêúâ ïîõâàò å õàðàêòåðåí çà òðàêèéñêàòà òîðåâòèêà îò ñðåäàòàíà ðàííîæåëÿçíàòà åïîõà ÷àê äî êðàÿ íà IV â. ïðè. Õð. 19 (îáð. 6)

Èìàì ïîäîçðåíèÿ è çà ïîâúðõíîñòíîòî ïîçíàâàíå íà ñòàðîãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ îòñòðàíà íà àâòîðà íà öåíòðàëíàòà ñöåíà. Äèîíèñ, ìàêàð è ñ óñòàíîâåí òðàêèéñêè ïðîèç-õîä, å èçîáðàçÿâàí ìíîãî ÷åñòî â ñòàðîãðúöêîòî èçêóñòâî ­ âúðõó ðèñóâàíè âàçè, ïàìåò-íèöè íà òîðåâòèêàòà, â êàìåííàòà ïëàñòèêà è ìíîãî äðóãè. Îçàäà÷àâà îáà÷å íàäïèñúò�Åòðèîïå� äî ãëàâàòà íà íåãîâàòà ñïúòíè÷êà, êîÿòî èìà âñè÷êè àòðèáóòè, ïîëàãàùè ñå íà

10

åäíà âàêõàíêà, àêî ñå èçêëþ÷è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïîçàòà é íå å õàðàêòåðíà çà ñïîäâèæ-íè÷êèòå íà Äèîíèñ. Åðèîïå âñúùíîñò å èìå, êîåòî å íåïîçíàòî â ñâèòàòà íà áîãà. Òî åèçâåñòíî åäèíñòâåíî îò Èëèàäàòà 20, êúäåòî ñïîðåä Îìèð òàêà ñå êàçâà ìàéêàòà íà ÀÿêñÀîêðèéñêè.  äðóãè ìèòîëîãè÷íè ñú÷èíåíèÿ òÿ íîñè äðóãè èìåíà ­ Àëêèìàõà, Äèîíþ-ìîñ è âåäíúæ Åðèîïà. Î÷åâèäíî å â òàêúâ ñëó÷àé, ÷å íàäïèñúò å ðåçóëòàò îò ãðåøêà,êîÿòî íå áè ìîãëà äà áúäå äîïóñíàòà îò ñòàðîãðúöêè àâòîð. Íàé-âåðîÿòíî äî Äèîíèñ äàå áèëà èçîáðàçåíà Àðèàäíà, êîÿòî ñïîðåä íÿêîè îò ìèòîâåòå çà Òåçåé å ñòàíàëà íåãîâàæðèöà è ñúïðóãà 21. Îáúðêâàíåòî íà èìåíàòà å ìîãëî äà áúäå äåëî íà �âàðâàðñêè� òî-ðåâò, êîéòî, êàòî íå å ïîçíàâàë äîáðå ïðåïëåòåíèòå ìèòîëîãè÷íè ñþæåòè, å îáúðêàëÀëêèìàõà ­ Àðèàäíà ­ Åðèîïà, çà äà èçïèøå Åðèîïå.

II. ÐÈÒÎÍ, ÌÎÄÅËÈÐÀÍ ÊÀÒÎ ÃËÀÂÀ ÍÀ ÅËÅÍ. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñêè ìó-çåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3197. Âèñî÷èíà 13,5 ñì, òåãëî 674,6 ã (èë. 20­38)

Çàïàçåí èçöÿëî, áåç äåôîðìàöèè (èë. 20­22). Îò çàäíèÿ êðàé íà ïðàâèëíî ìîäåëè-ðàíà ãëàâà íà åëåí-ëîïàòàð èçëèçà ïî÷òè âåðòèêàëíî îáðàòíîêîíè÷íà øèÿ ñ ôèãóðàëíàóêðàñà. Êúì îñíîâàòà íà ÷åëîòî ñà ïðèêðåïåíè äâà ðàçêëîíåíè ðîãà, õàðàêòåðíè çà ïîä-âèäà ëîïàòàð, êîèòî ïî÷òè äîñòèãàò óñòèåòî íà ñúäà. Ðúáúò íà óñòèåòî, ðàçïîëîæåíèåòî,ôîðìàòà è óêðàñàòà íà äðúæêàòà ñà êàòî íà ïðåäèøíèÿ ðèòîí (èë. 25­28). Òÿëîòî íàäðúæêàòà çà ðàçëèêà îò íåãî å ðàçäåëåíà îò ïî äâå âðÿçàíè ëèíèè íà øåñò ðàçïîëîæåíèåäíî íàä äðóãî ïîëåòà, èçïúëíåíè ñ îáúðíàòè íàäîëó òðèúãúëíèöè (èë. 26). Èçâåñòíî ðàç-ëè÷èå ñå çàáåëÿçâà è ïðè îôîðìÿíå íà ãëàâàòà íà ëúâà, êîÿòî òóê å ïî-ãðóáà è åêñïðåñèâ-íà. Ãëàâàòà íà åëåíà å ñúùî òàêà ìàéñòîðñêè è áåç îñîáåíè âèäèìè óñèëèÿ ðàçðàáîòåíà(èë. 29­31). Öÿëàòà ôîðìà å èçãðàäåíà îò ïëîñêîñòè ïîä úãúë, âñÿêà îò êîèòî ñå î÷åðòàâàäîáðå, îòðàçÿâàéêè ïî ðàçëè÷åí íà÷èí ïàäàùàòà âúðõó æúëòèÿ ìåòàë ñâåòëèíà 22. Òîçèåôåêò áè áèë îùå ïî-ñèëåí, àêî íå áÿõà ñèòíèòå íàñå÷êè ïî öÿëàòà ëèöåâà ÷àñò, îòãîâà-ðÿùè íà íåæíîòî îêîñìÿâàíå íà ãëàâàòà. Î÷íèòå ÿáúëêè ñà äîáðå èçðàçåíè è î÷åðòàíèîòâúòðå è îòãîðå ñ äúãîâèäíè ðåëåôíè ëèíèè. Î÷èòå, íîçäðèòå è óñòàòà ñà, îáùî âçåòî,êàòî íà îâåíà, îòâîðúò çà èçòè÷àíå íà âèíîòî å ñúùî òàêà âúðõó äîëíàòà óñòíà. Î÷íèòåâäëúáíàòèíè ñà îñòàíàëè ãðóáè è òîâà å òàêà, çàùîòî â òÿõ å èìàëî èçïàäíàëà âïîñëåäñ-òâèå èíêðóñòàöèÿ îò áëàãîðîäíè èëè ïîëóáëàãîðîäíè êàìúíè, êàêòî å òîâà è ïðè îñòàíà-ëèòå ðèòîíè.

Îñîáåíî âïå÷àòëåíèå ïðàâè ïðåöèçíàòà ðàçðàáîòêà íà ðîãàòà, êîèòî ñà òî÷íî èç-ïúëíåíè, ñ âñè÷êè ïîäðîáíîñòè ïî òÿõ. Òå ñà òàêà âïå÷àòëÿâàùè è èñòèíñêè, êàòî ÷å äàñà ãàëâàíîïëàñòè÷íî êîïèå ïî îðèãèíàëà (èë. 23, 24). Òóê â àðõåîëîãèÿòà ñå ïðåíàñÿ åäèíïðîáëåì èç îáëàñòòà íà èñòîðè÷åñêàòà çîîëîãèÿ. Åäèí îò äîâîäèòå ñðåùó òðàêèéñêèÿïðîèçõîä íà ñúêðîâèùåòî å îòñúñòâèåòî äíåñ â Áúëãàðèÿ íà åëåíè-ëîïàòàðè. Òîçè àðãó-ìåíò èìà äâà ñòàáèëíè êîíòðààðãóìåíòà. Îò åäíà ñòðàíà, Áúëãàðèÿ íå å Òðàêèÿ. Äîáðåèçâåñòíî å, ÷å òðàêèòå ñà íàñåëÿâàëè ðàéîíè íà äíåøíà Ñåâåðíà Ãúðöèÿ, âêëþ÷èòåëíîåãåéñêîòî êðàéáðåæèå, ÷å è íÿêîè îò áåëîìîðñêèòå îñòðîâè. Îò äðóãà ñòðàíà, åëåíèòå-ëîïàòàðè â äðåâíîñòòà ñà îáèòàâàëè ïî÷òè öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà Áàëêàíèòå, â ò. ÷. è äíåø-íèòå áúëãàðñêè çåìè.  åäíà ìîãèëà êðàé ñ. Òîðîñ, Ëóêîâèòñêî, Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, áåøå

11

íàìåðåí öÿë ñêåëåò íà åëåí-ëîïàòàð 23. Êîñòè íà òîâà æèâîòíî ñà íàìèðàíè è â íÿêîëêîàðõåîëîãè÷åñêè îáåêòà â Áúëãàðèÿ 24.

Ìåæäó ðîãàòà, â îñíîâàòà íà ÷åëîòî å ãðèæëèâî âðÿçàíà âúðòÿùà ñå îáðàòíî íà÷àñîâàòà ñòðåëêà ðîçåòà (èë. 30-31). Òÿ å îò òèïà íà ò. íàð. îðíàìåíò âúðòÿù ñå ñëúí÷åâäèñê ­ äîáðå èçâåñòåí ñèìâîë íà êóëòà êúì ñëúí÷åâèòå, ñîëàðíè ñèëè. Òîçè çíàê, â îñíî-âàòà íà êîéòî ëåæè ïðàâèëíàòà ìíîãîëèñòíà ðîçåòà, å äîáðå ïîçíàò â Ìèêåíñêèÿ ñâÿò è åìàðêèðàí âúðõó ÷åëàòà íà ðîãàòè æèâîòíè, ñâúðçàíè ñúñ ñëúí÷åâèÿ êóëò 25. Òîé å òâúðäå÷åñòî ñðåùàí è â òðàêèéñêîòî èçêóñòâî (îáð. 7) è å åäèí îò îòëè÷àâàùèòå ãî áåëåçè 26,êàòî íå ñàìî îòðàçÿâà äåéñòâèòåëíîòî îêîñìÿâàíå íà íÿêîè æèâîòíè, íî è ïîêàçâà îòíî-øåíèåòî êúì òÿõ, ñâúðçàíî ñ ðåëèãèîçíèòå âèæäàíèÿ íà äðåâíîòî òðàêèéñêî îáùåñòâî.

Âúðõó øèÿòà íà ðèòîíà ñà èç÷óêàíè òðè ñåäÿùè è åäíà ïðàâà ôèãóðà (èë. 34­38),êîèòî íå å íèêàê òðóäíî äà ñå èäåíòèôèöèðàò êàòî Õåðà, Àòèíà, Àôðîäèòà è òðîÿíñêèÿïðèíö Ïàðèñ, íàðè÷àí îùå Àëåêñàíäúð. Íåçàâèñèìî îò òîâà, õóäîæíèêúò (èëè íÿêîéïî-êúñíî) å èçïèñàë ÷ðåç ïóíêòèð èìåíàòà íà áîãèíèòå è ãåðîÿ. Èçâåñòíî ó÷óäâàíå áóäèíà ïðúâ ïîãëåä ôàêòúò, ÷å äðåâíèÿò ãðàâüîð å èçïîëçâàë èìåòî Àëåêñàíäúð âìåñòî äàëå÷ïî-ïîïóëÿðíîòî â ìèòîëîãèÿòà Ïàðèñ. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä îáà÷å, ÷å èçïèñâàíåòî å ñòà-íàëî ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV ñòîëåòèå ïðè. Õð., èçíåíàäàòà îòïàäà. Òîâà å âðåìåòîíà âåëèêèÿ ïúëêîâîäåö Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, êîéòî íå ñàìî ïðèäîáèâà âñåîáùàèçâåñòíîñò â òîãàâàøíèÿ àíòè÷åí ñâÿò ñëåä áëåñòÿùèòå ñè ïîáåäè íà Áàëêàíèòå è ïîõî-äèòå íà èçòîê, íî è âúâåæäà â îãðîìíàòà ñè äúðæàâà �êóëò êúì âëàäåòåëÿ�. Òîé ïðúâèçìåæäó äðåâíèòå íàðåæäà äà îòñè÷àò âúðõó ìîíåòè îáðàçà ìó è äà áúäå óâåêîâå÷àâàíâ ïðîèçâåäåíèÿ íà èçêóñòâîòî. Òîé áè áèë ïîëàñêàí äà ñå âèäè â ðîëÿòà íà ñúäíèê ìåæäóòðèòå ïðåòåíäåíòêè çà ïðåñòîëà íà êðàñîòàòà. Èçïèñâàíåòî íà èìåòî íà Àëåêñàíäúð äàâàïî-ãîëÿìà ïðåñòèæíîñò è àêòóàëíîñò íà ñöåíàòà. Îò äðóãà ñòðàíà, òîâà å åäèí ðåâåðàíñïðåä âåëèêèÿ âëàäåòåë, íåçàâèñèìî îò òîâà, îò êàêâà íàðîäíîñò å àâòîðúò íà ñöåíàòà.

Âúðõó øèÿòà íà ðèòîíà å ïðåäñòàâåíà èëþñòðàöèÿ îò ìèòîëîãè÷íàòà èñòîðèÿ çàñúäà íà Ïàðèñ 27. Ìëàäèÿò ñúäíèê å ñåäíàë ìåæäó Àòèíà è Õåðà (èë. 22, 23). Ãëàâàòà èòÿëîòî ìó ñà îáúðíàòè êúì ñúïðóãàòà íà ãðúìîòâåðæåöà, à êðúñòîñàíèòå íèñêî äîëó êðà-êà ­ êúì áîãèíÿòà íà ìúäðîñòòà. Îáëå÷åí å ñ êúñ õèòîí, ïðåïàñàí â êðúñòà, ïëúòíî ïðè-ëåïíàëè ïî êðàêàòà ïàíòàëîíè, îñòðîâúðõè îáóâêè. Íà ãëàâàòà ñè íîñè êîæåíà øàïêàñúñ ñïóñíàòè ïî ðàìåíåòå ìó êðàèùà. Ñ ëÿâàòà ðúêà ñå å ïîäïðÿë íà ñâîÿòà îâ÷àðñêàòîÿãà, à äÿñíàòà ñå ïîäàâà èççàä ãúðáà íà Àòèíà â íåðåøèòåëåí æåñò.

Öàðñòâåíàòà Õåðà å ñåäíàëà â òðîíà ñè, ïðåäàäåí ñ äîñòàòú÷íî ïîäðîáíîñòè, âäÿñ-íî îò ìëàäåæà (èë. 22, 24, 32, 34, 37). Ãðèæëèâî â÷åñàíàòà êîñà ñå ñïóñêà âúðõó ðàìåíåòåíà áîãèíÿòà, ðúöåòå é ñà ãîëè, ëÿâàòà å îòïóñíàòà íàäîëó, à ñ äÿñíàòà ñå îïèðà âúðõóîáëåãàëêàòà íà òðîíà. Òÿ å íå ñàìî â òúðæåñòâåíà ïîçà, íî è â ïîäîáàâàùî îáëåêëî ­ ñìàíòèÿ, ïîä íåÿ äúëúã, äâîéíî ïðåïàñàí õèòîí, ñ îãúðëèöà è ìåäàëüîí íà øèÿòà.

Îò äðóãàòà ñòðàíà íà Ïàðèñ ñåäè Àòèíà (èë. 35, 36). Ðàçêîøíèÿò õèòîí å ïðåïàñàíâ êðúñòà è íàä êîëåíàòà, öåëèÿò å ïîêðèò ñ óêðàøåíèÿ, îçíà÷åíè ïîñðåäñòâîì ãðóïè îòïî òðè ÿìè÷êè. Ðúöåòå ñà ãîëè, èìàò çà óêðàñà ãðèâíè, íà øèÿòà ñå âèæäàò îãúðëèöà èìåäàëüîí. Ãëàâàòà å îáúðíàòà êúì Ïàðèñ, êîñàòà å ñðåñàíà íàãîðå. Îò ëÿâàòà ñòðàíà íàáîãèíÿòà å ïîñòàâåí âåðòèêàëíî íåéíèÿò ùèò ñ ïîäðîáíî îçíà÷åíà îðíàìåíòàöèÿ ­ ðà-

12

äèàëíî èçëèçàùè îò öåíòúðà ëú÷è, ïî ïåðèôåðèÿòà ñ ðåäèöà îò òî÷êè å î÷åðòàí îïðîñ-òåí îðíàìåíò �êðúãîâà ïëåòåíèöà� 28. Ñ äÿñíàòà ñè ðúêà Àòèíà âäèãà âèñîêî øëåì.

Âñòðàíè îò òàçè, îáùî âçåòà, ñèìåòðè÷íà ãðóïà, ñòîè åäèíñòâåíî ïðàâà è âèäèìîñàìîòíà áîãèíÿòà íà ëþáîâòà Àôðîäèòà (èë. 37, 38). Ãëàâàòà é å ëåêî îáúðíàòà íàäÿñíî ­êúì Õåðà, ñ äÿñíàòà ñè ðúêà ïîâäèãà ìàíòèÿòà, ëÿâàòà å îòïóñíàòà ñïîêîéíî ïî äúëæèíà-òà íà òÿëîòî. Äúëãèÿò õèòîí ñ êúñè ðúêàâè ­ ñúùî òàêà áîãàòî óêðàñåí ­ ñå ñòåëå ñâîáîä-íî ïî òÿëîòî, êàòî î÷åðòàâà ôîðìèòå ìó.

Ñöåíàòà å äîáðå îáìèñëåíà è ðåàëèçèðàí ïñèõîëîãè÷åñêè. Ïðåäñòàâÿ ìîìåíò, êà-òî ÷å ìèã, ïðåäè Ïàðèñ äà ïðîèçíåñå îêîí÷àòåëíàòà ñè ïðèñúäà è ïîäíåñå çëàòíàòà ÿáúëêàíà ðàçäîðà. Òÿ èçãëåæäà äà å ðàçãàäàíà îò áîãèíèòå. Ñúäèÿòà âäèãà íåðåøèòåëíî äÿñíàðúêà, Àòèíà ãëåäà ñ ó÷óäâàíå è íåäîâåðèå, âúðõó ëèöåòî íà Õåðà çàïî÷âà äà ñå ôîðìèðàèçðàæåíèå íà ãíÿâ è íåäîâîëñòâî. Åäèíñòâåíî Àôðîäèòà å îçàðåíà îò äîâîëñòâî è óñ-ìèâêà. Ìåæäó äðóãîòî, ÷ðåç íà÷èíà íà èçâàéâàíå íà ôèãóðàòà é ìàéñòîðúò ñÿêàø èñêàäà âíóøè íà çðèòåëÿ, ÷å òÿ äåéñòâèòåëíî å íàé-äîñòîéíà çà öàðèöà íà õóáîñòòà.

È ïðè òîçè ðèòîí ñå íàáëþäàâà ïîñî÷åíîòî âå÷å íåñúîòâåòñòâèå ìåæäó ëåêîòàòàïðè ïðåäàâàíåòî íà æèâîòèíñêèòå ôîðìè è çàòðóäíåíèÿòà ïðè ìîäåëèðàíåòî íà ÷îâåø-êèòå. Òîâà âïðî÷åì å åñòåñòâåíî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å è äâàòà ñúäà, à è íÿêîè îòîñòàíàëèòå ñà äåëî íà åäèí è ñúùè òâîðåö èëè ïîíå íà ìàéñòîðè, ðàáîòåùè â åäíî èñúùî àòåëèå è â äóõà íà åäíà õóäîæåñòâåíà øêîëà.

III. ÐÈÒÎÍ, ÌÎÄÅËÈÐÀÍ ÊÀÒÎ ÃËÀÂÀ ÍÀ ÅËÅÍ. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñêè ìó-çåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3198. Âèñî÷èíà 13 ñì, òåãëî 689 ã (èë. 39­54)

Çàïàçåí èçöÿëî, áåç äåôîðìàöèè. Ïî âúíøåí âèä è íà÷èí íà èçïúëíåíèå íå ñåðàçëè÷àâà îñîáåíî îò âòîðèÿ ðèòîí, àêî íå ñå ñìÿòà ôèãóðàëíàòà ñöåíà (èë. 47­54). Òÿ-ëîòî íà äðúæêàòà å ïîêðèòî ñ âåðòèêàëíè êàíåëþðè, çàâúðøâàùè â êðàèùàòà ëèñòîîá-ðàçíî. Äðóã å ñþæåòúò íà ôèãóðàëíèÿ ôðèç ïî øèÿòà íà ñúäà. Òóê ñà èç÷óêàíè ïðèáëèçè-òåëíî ñèìåòðè÷íî äâå ñöåíè íà óêðîòÿâàíå èëè ïîáåæäàâàíå íà æèâîòíè îò õîðà. Èçñ-ëåäâà÷èòå íà ñúêðîâèùåòî ñà åäèíîäóøíè, à íå ìîæå äà áúäå è äðóãîÿ÷å çà ïîçíàâà÷èíà ìèòîëîãèÿòà, ÷å òîðåâòúò å èëþñòðèðàë ðàçêàçèòå çà áîðáàòà íà Òåçåé ñ Ìàðàòîíñêèÿáèê 29 è íà Õåðàêúë ñ Êåðèíåéñêàòà ñúðíà.

Ñöåíàòà ñ àòèíñêèÿ ãåðîé å èçîáðàçåíà âúðõó ëÿâàòà ñòðàíà íà øèÿòà (èë. 39, 47).Òåçåé, ìóñêóëàòóðàòà íà ÷èåòî òÿëî å îñòàíàëà ñðàâíèòåëíî ñïîêîéíà, ãîë, ñ àðòèñòè÷íîðàçâÿâàùà ñå íàçàä õëàìèäà, çàêîï÷àíà ïðè øèÿòà (èë. 47, 48), å èçäåáíàë ñâîÿòà æåðò-âà ­ îïóñòîøàâàùèÿ ðàéîíà íà Àòèêà Ìàðàòîíñêè áèê, èçâåñòåí îùå è ïîä èìåòî Êðèò-ñêè áèê. Ñ äâåòå ñè ðúöå ãåðîÿò äúðæè çäðàâî ðîãàòà íà ÷óäîâèùåòî, à ñ êîëÿíîòî íàëåâèÿ ñè êðàê å ïðèòèñíàë ñèëíî âðàòà ìó, òàêà ÷å áèêúò å áèë ïðèíóäåí äà ïàäíå íàêîëåíå. Ìëàäåæêîòî ëèöå íà Òåçåé å åäèíñòâåíàòà ÷àñò îò òÿëîòî ìó, êîÿòî ñâèäåòåëñòâàçà íàïðåãíàòèÿ õàðàêòåð íà ñõâàòêàòà. Êîñàòà ìó å òðåòèðàíà íà îáåìíè êè÷óðè, ãðàôè÷-íî íàáðàçäåíè îò ñïèðàëè, íåìíîãî ðàçëè÷íî èçîáðàçåíà îò òàçè íà êîííèêà â Ëóêîâèò-ñêîòî ñúêðîâèùå 30. Òàì Òðàêèéñêèÿò êîííèê ­ áîãúò Õåðîñ, å èçîáðàçåí äà ñðàçÿâà ñêîïèåòî ñè ëúâ (îáð. 8). Ïðàâè ñòðàííî âïå÷àòëåíèå ïðåäñòàâÿíåòî íà îêîòî íà Òåçåé âöÿëà äúëæèíà ïðè ëèöå â ïðîôèë (èë. 48). Âàæíî å äà ñå çíàå, ÷å åäèí ãðúöêè õóäîæíèê

13

íèêîãà íå áè ïîñòúïèë òàêà.  ñúùîòî âðåìå òîçè ïîõâàò å øèðîêî ïðèëàãàí â èçòî÷íîòîè òðàêèéñêîòî èçêóñòâî 31. Ìàðàòîíñêèÿò áèê, îòíîâî çà ðàçëèêà îò ÷îâåêà, å ìîäåëèðàíòî÷íî è áåçïîãðåøíî, ñ óâåðåíà ðúêà, ïîçíàâàùà äî ñúâúðøåíñòâî çâåðèííèòå ôîðìè,è ñ ÿâåí îïèò â ïðåâúïëúùàâàíåòî èì. Ïîçàòà å åñòåñòâåíà çà êðèòè÷íîòî ñúñòîÿíèå, âêîåòî ñå íàìèðà ïîáåäåíîòî æèâîòíî. Îïàøêàòà å ìàíèåðíîèçâèòà íàãîðå è ïàäà îò÷à-ÿíî îòòàì, çàäíèòå êðàêà ïðàâÿò ïîñëåäåí îïèò äà çàäúðæàò ðóõâàùîòî òÿëî. Íàïðåæå-íèåòî, èçðàçÿâàíî îò íàêëîíåíàòà ãëàâà, èçïúíàòàòà øèÿ, óæàñúò â î÷èòå õàðàêòåðèçèðàòáåçñèëèåòî íà ìîùíèÿ ïðåäè òîâà çâÿð. Ïðîäúëæåíèåòî íà ñöåíàòà å â ìèòîëîãè÷íèÿðàçêàç ­ ïîáåäåíèÿò è âúðçàí áèê áèë çàêàðàí â Àòèíà, êúäåòî Òåçåé ãî ïðèíåñúë â æåð-òâà â ÷åñò íà Àïîëîí Äåëôèéñêè.

Íå òàêà áëàãîðîäíà å èñòîðèÿòà, ñâúðçàíà ñ âòîðàòà ñöåíà (èë. 50­54). ÆåñòîêèÿòÅâðèñòåé (öàðÿò íà Òèðèíò è Ìèêåíà) âúçëîæèë íà Õåðàêúë â ðàìêèòå íà äâàíàéñåòòå ìóçàäúëæèòåëíè ïîäâèãà äà ñå ñïðàâè è ñ ïîñâåòåíàòà íà Àðòåìèäà Êåðèíåéñêà ñúðíà ­æèâîòíî êðàñèâî è ñèëíî, ñúñ çëàòíè ðîãà è ìåäíè êîïèòà. Ïðåñëåäâàíåòî ïðîäúëæèëîïîâå÷å îò ãîäèíà è çàâúðøèëî ñúñ çàëàâÿíåòî íà ñúðíàòà äàëå÷ íà ñåâåð, â çåìèòå íàìèòè÷íîòî ïëåìå õèïåðáîðåè 32. Áåç äà ñ÷èòàì òîçè ôàêò çà îáñòîÿòåëñòâî ñ ðåøàâàùîçíà÷åíèå, èñêàì âñå ïàê äà ïîä÷åðòàÿ ­ äåéñòâèåòî íà èçáðàíèÿ ñþæåò ñå ðàçâèâà âïîñîêà Òðàêèÿ, ïðè èçâîðèòå íà Èñòúð (Äóíàâ), çà êîèòî ãúðöèòå, ðàçáèðà ñå, íå ñà çíà-åëè íèùî ïîëîæèòåëíî ïî òîâà âðåìå.

Àêî ñå âúðíåì êúì ñàìàòà ñöåíà, ùå âèäèì Õåðàêúë ïî-ìúæåñòâåí îò Òåçåé, ñ ïî-êðàñíîðå÷èâî î÷åðòàíà ìóñêóëàòóðà (èë. 51) â ñúùàòà, íî îãëåäàëíà ïîçà ­ õâàíàë ðîãà-òà íà ñúðíàòà (èë. 50), ïðèòèñíàë ÿ ñ äåñíèÿ ñè êðàê. Èçðàæåíèåòî íà ëèöåòî íà Õåðàêúëå ïîáåäîíîñíî è ñïîêîéíî; óâåðåí â òðèóìôà ñè, òîé äàæå íå ñëåäè æèâîòíîòî. Êàòîãîëÿì àðòèñò å îáúðíàë ãëàâà êúì çðèòåëèòå è î÷àêâà îäîáðåíèå çà ñèëàòà è ëîâêîñòòà ñè.Çàêîï÷àíàòà íà øèÿòà ìó êîæà íà óáèòèÿ îò íåãî Íåìåéñêè ëúâ ñå ðàçâÿâà íàçàä, êàòî ÷åãîíåíà îò ñèëåí âÿòúð (èë. 53). Ìàéñòîðúò å îòäåëèë îñîáåíî âíèìàíèå íà ëúâñêàòà ìàñ-êà ­ òÿ å ðàçðàáîòåíà äåòàéëíî, ñòèëèçèðàíà è åêñïðåñèâíà (èë. 54). Íàáëþäàòåëÿò ñÿ-êàø òðÿáâà äà áúäå óáåäåí, ÷å ëúâúò å íå ìúðòúâ, à æèâ, êðúâîæàäåí, ðàçÿðåí è ñàìó÷àñòâà â áèòêàòà, ïîäïîìàãàéêè ñâîÿ ïîâåëèòåë. Òîâà íå å íåäîðàçóìåíèå, ïî-ñêîðîõóäîæíèêúò å âëîæèë ìíîãî ìèñúë è ñòðåìåæ êúì âíóøåíèå, êàòî â ñúùîòî âðåìå åñëåäâàë åäíà äîáðå ïîçíàòà íåìó ñõåìà.

Ñúðíàòà, ìàêàð òÿ äà å ïðåäñòàâåíà êàòî åëåí-ëîïàòàð, ïîäîáíî íà áèêà, å âå÷åïîáåäåíà. Î÷åðòàíèÿòà é ñà òî÷íè, ïîäðîáíîñòèòå èçäàâàò îòíîâî òîðåâòà êàòî äîáúðïîçíàâà÷ íà æèâîòèíñêîòî òÿëî è íåãîâèòå îñîáåíîñòè (èë. 52). Òîé íå å çàáðàâèë äàñèãíèðà ÷ðåç êðúã÷åòà è ïåòíàòà, ïîëó÷àâàíè ïðåç ëÿòîòî, çà ôîí íà êîèòî ñëóæè êîçèíà-òà, ïðåäàäåíà ïîñðåäñòâîì ñèñòåìà îò íàñå÷êè.  òðàêèéñêîòî ñúêðîâèùå îò Ëóêîâèòïåòíàòà ñà ïðåäñòàâåíè ñ ïîçëàòà. (îáð. 9) Êàðòèíàòà íà áèòêàòà å çàâúðøåíà ñ ïàäíàëàòàäîëó òîÿãà íà ãåðîÿ, çà äà ñå ïîêàæå îùå âåäíúæ, å òîâà å èìåííî Õåðàêúë.

Ðàçãëåäàíàòà ñöåíà å íàé-äèíàìè÷íàòà ñðåä òåçè âúðõó ðèòîíèòå îò Ïàíàãþðñêîòîñúêðîâèùå. Òÿ å çíà÷èòåëåí óñïåõ çà òâîðåöà, êîéòî å óñïÿë äà èçãðàäè óðàâíîâåñåíàêîìïîçèöèÿ îò äâà ñþæåòà, ïðèëàãàéêè ïðèíöèïà íà îãëåäàëíàòà ñèìåòðèÿ ­ ïðèíöèï,øèðîêî èçïîëçâàí îò òâîðöèòå â Òðàêèÿ ïðåç êëàñè÷åñêèÿ ìó ïåðèîä 33. (îáð. 10)

14

IV. ÐÈÒÎÍ, ÌÎÄÅËÈÐÀÍ ÊÀÒÎ ÏÐÎÒÎÌÅ ÍÀ ÊÎÇÅË. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñ-êè ìóçåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3196. Âèñî÷èíà 14 ñì, òåãëî 439,05 ã (èë. 55­71)

Çàïàçåí èçöÿëî, áåç äåôîðìàöèè. Îáåìúò íà ñúäà å èçãðàäåí îò äâå, îáùî âçåòî,åäíàêâè ïî ðàçìåð ÷àñòè ­ ïðåäíà ÷àñò îò òÿëî íà êîçåë (èë. 55­57) è îáðàòíî êîíè÷íàøèÿ ñ ðåëåôíà äåêîðàöèÿ, çàâúðøâàùà, êàêòî è ïðè äîñåãà îïèñàíèòå ðèòîíè, ñ ïîäãú-íàò ðúá íà óñòèåòî, óêðàñåí ñ ïåðëîâ íèç è îâóëè 34, êîèòî ñà îáà÷å ïî-êúñè è ñ ïî-çàîñòðåíè âúðõîâå. Çà ðàçëèêà îò îñòàíàëèòå ïîäîáíè ñúäîâå, òîçè ñ ïðîòîìå íà êîçåëíÿìà äðúæêà è å áèë õâàùàí íàïðàâî çà øèÿòà.

Êîðïóñúò íà øèÿòà å èçãðàäåí îò ðàçãðàíè÷åíè ãëàäêè ïëîñêîñòè, èçâèò å íàãîðåïîñðåäñòâîì ðåëåôíî óäåáåëÿâàíå, ïðåìèíàâà êúì ïîëåòî ñ ôèãóðàëåí ôðèç. Íàäîëóïëàâíî ïðåðàñòâà â ïåäàíòè÷íî ìîäåëèðàíà ãëàâà, ðàìåíå è ïðåäíè êðàêà íà êîçåë.Ãëàâàòà è ðîãàòà íà æèâîòíîòî (èë. 58­60) ñà òðåòèðàíè ñúâúðøåíî òî÷íî ­ öÿëàòà ãëàâàå îêîñìåíà, ïîêðèòà ñ íàñå÷êè è äúëãè äúãîâèäíè ëèíèè, íà ÷åëîòî å îçíà÷åí âèñîêîèçïúêíàë êè÷óð, áðàäàòà å äúëãà, íàñå÷åíà âåðòèêàëíî, óøèòå ñà ùðúêíàëè è áåëåæàòíàïðåæåíèåòî íà ïîçàòà. Ñïèðàëíî èçâèòèòå, ïîñòåïåííî ñòåñíÿâàùè ñå ðîãà ñà ðàçäå-ëåíè íà íàïðå÷íè ÷àñòè îò ïîÿñè ñ âðÿçàíè è ðåëåôíè ëèíèè. Áåäðàòà ñà ñèëíî îêîñìå-íè, êè÷óðèòå îôîðìÿò îáúðíàòè íàäîëó �ïëàìúöè�. Êðàêàòà ñà ñèëíî èçäàäåíè íàïðåä,íàïîìíÿéêè çà ñòðåìèòåëíî äâèæåíèå �â ãàëîï�, êîïèòàòà ñà ïðàâèëíî ìîäåëèðàíè, îò-äåëåíè ñ �ïðèùèïâàíå� è âåí÷åòà îò íàñå÷êè (èë. 61). Ìåæäó êðàêàòà, âúðõó ãúðäèòå åìîíòèðàí êîíè÷åí îòâîð çà èçòè÷àíå íà òå÷íîñòòà (èë. 62).

Ïîëåòî çà ôèãóðàëíè èçîáðàæåíèÿ å ïîêðèòî ñ ÷åòèðè íåñâúðçàíè êîìïîçèöèîííîåäíà ñ äðóãà ôèãóðè, òúëêóâàíè ñïîðåä íàäïèñèòå è àòðèáóòèòå êàòî Õåðà, Àïîëîí, Àðòå-ìèäà è Íèêå. Ñúáèðàíåòî èì íà åäíî ìÿñòî å òâúðäå çàãàäú÷íî è íåîáÿñíèìî. Òî ïðîòè-âîðå÷è íà íÿêîè îò ïðèíöèïèòå íà ìèòîëîãèÿòà 35 è åäâà ëè áè áèëî äîïóñíàòî îò åëèí-ñêè òâîðåö. Êîìïîçèöèÿòà ìîæå äà èìà íÿêàêúâ òðóäåí çà âúçïðèåìàíå è îáÿñíåíèåñìèñúë èëè å ðåçóëòàò íà íåïîçíàâàíå íà ìèòîëîãèÿòà îò ñòðàíà íà àâòîðà, êîåòî èçãëåæ-äà ìíîãî ïî-âåðîÿòíî è îïðåäåëÿ ïðîåêòàíòà íà óêðàñàòà êàòî �âàðâàðèí�.

Êàêòî è âúðõó ðèòîíà ñúñ ñúäà íà Ïàðèñ, ñúïðóãàòà íà îëèìïèéñêèÿ âëàäåòåë Çåâñ ­Õåðà, ñåäè íà òðîí â ïðåäíàòà ÷àñò íà ôðèçà (èë. 63­65). Äúëãèÿò, äâîéíî ïðåïàñàí õè-òîí å òàêà íàãúíàò, ÷å îòêðîÿâà ôîðìèòå íà òÿëîòî. Øèÿòà è ðúöåòå ñà ãîëè, â ñïóñíàòàòàäîëó äÿñíà ðúêà áîãèíÿòà äúðæè ôèàëà, à ñ ëÿâàòà ïðèäúðïâà ëåêèÿ ñè âîàë.

Îòäÿñíî íà Õåðà å èçâàÿí Àïîëîí ñ èçòåãëåí ëåêî íàïðåä ëÿâ êðàê, ñ ãëàâà, îáúðíà-òà íàëÿâî è ñ ëúê â ëÿâàòà ðúêà (èë. 66, 67). Ìàíòèÿòà ìó, êîÿòî îïàñâà è î÷åðòàâà êðàêàòà,å îñòàâèëà ñêðèòè ìúæåñòâåíèòå ãúðäè. Âúëíîîáðàçíèòå êè÷óðè íà êîñàòà ïàäàò âúðõóðàìåíåòå.

Îò äðóãàòà ñòðàíà íà Àïîëîí, ñúùî ñ ëúê â ëÿâàòà ðúêà, å ïðåäñòàâåíà áîãèíÿòà íàëîâà Àðòåìèäà (èë. 68, 69). Ïîäîáíî íà Õåðà, òÿ å îáëå÷åíà â äúëúã, äâîéíî ïðåïàñàíõèòîí, êîñàòà é ïàäà âúðõó äÿñíîòî ðàìî.

Íàé-ñåòíå, ìåæäó Àðòåìèäà è Àïîëîí ñòîè êðèëàòàòà áîãèíÿ íà ïîáåäàòà ­ Íèêå.Ìàéñòîðúò å îïèòàë äà ÿ ìîäåëèðà äèíàìè÷íî, êàòî å ðàçäâèæèë êðàêàòà è å íàïðàâèëêðèëàòà ðàçïåðåíè (èë. 70, 71). Ïðåäíàçíà÷åíàòà çà ïîáåäèòåëè ëåíòè÷êà â äÿñíàòà ðúêàå ñúùî ðàçäâèæåíà îò ïîëåòà, à ïðåïàñàíèÿò â êðúñòà õèòîí å îñòàâèë ãúðäèòå îòêðèòè.

15

Èçîáðàæåíèÿòà âúðõó ôðèçà íå çâó÷àò òàêà óáåäèòåëíî, êàêòî å òîâà ïðè äðóãèòåðèòîíè. Òîâà ñå äúëæè íå ñàìî íà îòñúñòâèåòî íà ñìèñëîâà êîìïîçèöèÿ è ôàáóëàðíàâðúçêà ìåæäó òÿõ, íî è íà íàðóøàâàíåòî íà íÿêîè ïðèíöèïè íà ðàçïîëàãàíåòî íà ôèãó-ðèòå è ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó ïîëîæåíèÿòà è äèíàìèêàòà íà òåëàòà. Êàêòî è äðóãàäå,àâòîðúò ñå èçäàâà, ÷å âñå îùå íå å óñâîèë òàêà äîáðå ìîäåëèðàíåòî íà ÷îâåøêîòî òÿëî,çà ðàçëèêà îò æèâîòèíñêîòî, è ïðåäïî÷èòà â ïîâå÷åòî ñëó÷àè äà ãî ñêðèå â äðåõè, êîèòî,ìàêàð è äà ïðîçèðàò, èçèñêâàò òî÷íî ïðåäàâàíå íà îòäåëíèòå ïîäðîáíîñòè.

Ïîäîáíî ñú÷åòàâàíå íà íåñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ìèòîëîãè÷íè ïåðñîíàæè, êîåòî å÷óæäî íà ñòàðîãðúöêîòî èçêóñòâî, å ÷åñòî ñðåùàíî â Òðàêèÿ. Åäíà êîíñêà àìóíèöèÿ îòÐàâíîãîð â Ðîäîïèòå, èçðàáîòåíà ïðåç II â. ïðè. Õð., ïðåäëàãà èçîáðàæåíèÿ íà Àòèíà,Àðòåìèäà è Íèêå çàåäíî ñ åäíà àïëèêàöèÿ, âúðõó êîÿòî ñå âèæäàò ñúáðàíè íà åäíîìÿñòî àòðèáóòè íà íÿêîëêî áîæåñòâà 36. (îáð. 11)

V. ÔÈÀËÀ. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3204. Âèñî÷è-íà 3,5 ñì, äèàìåòúð 25 ñì, òåãëî 844,7 ã (èë. 72­84)

Çàïàçåíà èçöÿëî, ñ íÿêîè íåçíà÷èòåëíè äåôîðìàöèè ïî íåãúðñêèòå ãëàâè. Ôîðìà íàíèñêî êðúãëî áëþäî (èë. 72­73) ñ âèñîê, ãëàäúê, èçïúêíàë íàãîðå ïúï â öåíòúðà (èë. 82).Óñòèåòî å ñ ìàñèâåí íàäåáåëåí ðúá, ïîä êîéòî ïî âúòðåøíàòà ñòðàíà ñà èçïèñàíè òåãëàòàíà ñúäà â ñòàòåðè è äðàõìè (èë. 84). Ìàñèâíî òÿëî, äåáåëè ñòåíè. Ôèàëàòà îò Ïàíàãþðñêî-òî ñúêðîâèùå å íàé-ãîëÿìàòà è íàé-òåæêàòà èçâåñòíà äîñåãà ôèàëà â àíòè÷íèÿ ñâÿò 37.

Ñòåíèòå íà ôèàëàòà ñà ïîêðèòè ñ ðèòìè÷íî ïîâòàðÿùà ñå îðíàìåíòàöèÿ, èçïúëíå-íà òàêà, ÷å îò âúòðåøíàòà ñòðàíà èçîáðàæåíèÿòà ñà â íåãàòèâ (èë. 75, 77). Óêðàñàòà å â÷åòèðè êîíöåíòðè÷íè ïîÿñà (èë. 74, 76), âñåêè îò êîèòî å èçïúëíåí ñ ïî 24 åäíàêâè ïîâ-òàðÿùè ñå åëåìåíòà ­ â òðèòå âúíøíè îêðúæíîñòè ­ íåãúðñêè ãëàâè, âúâ âúòðåøíàòà ­æúëúäè. Ãëàâèòå íà íåãðè ñà, îáùî âçåòî, åäíàêâè ïî èêîíîãðàôèÿòà ñè, ïîëó÷åíè ñà îòóäàðè ïî åäíàêâè ìàòðèöè, ðàçëè÷íè ïî ãîëåìèíà çà âñåêè ðåä, ïîñòåïåííî íàìàëÿâà-ùè îòâúí íàâúòðå ñ íàìàëÿâàíåòî íà äèàìåòðèòå íà êîíöåíòðè÷íèòå îêðúæíîñòè (èë.76). Èçîáðàæåíèÿòà ñà òèïèçèðàíè ­ øèðîê äîëó íîñ, î÷è â áàäåìîâèäíè ðàìêè ñ ðå-ëåôíè äúãîâèäíè âåæäè, ñ õîðèçîíòàëíà âðÿçàíà ëèíèÿ íà ÷åëîòî è çàä ñëåïîî÷èÿòà (èë.78­81). Æúëúäèòå ñà ëîãè÷åí ðåçóëòàò îò íàìàëÿâàùèòå ðàçìåðè íà ÷îâåøêèòå ãëàâè.Òå ñà ñúñòàâåíè îò ÿéöåâèäíî ãëàäêî òÿëî è ïîëóêðúãëà �øàïêà�, íàáðàçäåíà íà ðîìáî-âå îò ïðåñè÷àùè ñå âðÿçàíè ëèíèè (èë. 82). Ïðåç åäèí îò ïëîäîâåòå å ïîñòàâåíà çðúí÷åñ-òà ðîçåòà. Âúðõó äúíîòî ëè÷è òî÷êàòà öåíòúð çà î÷åðòàâàíå íà îêðúæíîñòèòå è ÷àñò îòëèíèèòå, èçïîëçâàíè çà ðàçäåëÿíå íà êðúãà íà 24 åäíàêâè ñåêòîðà.

Ïîëåòàòà ìåæäó îðíàìåíòàëíèòå åëåìåíòè ñà èçïúëíåíè îò ðàñòèòåëíè ôèãóðè ­òðè-, ïåò-, ñåäåì ­ è äåâåòëèñòíè ïàëìåòè, âîëóòè, ïúïêè è äðóãè (èë. 78­81, 83). Èíòå-ðåñíî, à è âàæíî å äà ñå ïîñî÷è, ÷å åäèí îò 24-òå îðíàìåíòà ïî ñòåíàòà ïîä óñòèåòî åðàçëè÷åí îò îñòàíàëèòå. Ïðè íåãî ëèñòàòà íà ïàëìåòàòà ñà çàâèòè íàâúòðå âìåñòî íàâúí,êàêòî å ïðè îñòàíàëèòå. Èçãëåæäà, ÷å òîâà å ïúðâèÿò ùàìïîâàí îðíàìåíò, êîéòî âåðîÿ-òíî íå ñå å õàðåñàë íà ìàéñòîðà, è òîé å áèë çàñòàâåí äà ãî çàìåíè ñ äðóã â ïî-íàòàòúø-íàòà ñè ðàáîòà, áåç äà ñìåòíå çà íåîáõîäèìî äà ãî çàëè÷è.  èíòåðåñ íà èñòèíàòà, äîðèè ñëåä êàòî íàïðàâèõ òîâà íàáëþäåíèå, ìè áåøå òðóäíî ïðè ïîâòîðíî ðàçãëåæäàíå íà

16

ôèàëàòà äà îòêðèÿ áúðçî òàçè ñòðàííîñò. Òóê ñúì äëúæåí äà îòáåëåæà, ÷å ïàëìåòèòå ñèçâèòè íàâúòðå ëèñòà ñà ðÿäêîñò èëè èçîáùî ëèïñâàò â ñòàðîãðúöêàòà òîðåâòèêà, äîêàòîâ òðàêèéñêàòà ­ îñîáåíî â ïîñëåäíî âðåìå, áÿõà îòêðèòè ìíîæåñòâî ïîäîáíè ñëó÷àè.Îñâåí â ìåòàëíè ïàìåòíèöè êàòî ñêèôîñà îò Ñòðåë÷à 38, çëàòíè íàêèòè îò ìîãèëíèÿ íåê-ðîïîë â Øèïêà 39 è ìíîãî äðóãè, òå ñà ðåãèñòðèðàíè è âúðõó ìíîæåñòâî êàìåííè àðõè-òåêòóðíè äåòàéëè 40, êîåòî äàâà îñíîâàíèå äà áúäàò îáîçíà÷åíè êàòî ïàëìåòè �òðàêèéñ-êè� òèï (îáð. 12).  ìíîãî ñëó÷àè çàâèòèòå íàâúòðå ëèñòà ñà çàîñòðåíè è èìàò â ñðåäàòà íàêðàÿ ñè ïî åäíà êðúãëà ÿìè÷êà, êîåòî ãè ïðàâè äà íàïîäîáÿâàò ñèëíî ñòèëèçèðàíî ãëàâèíà ïòèöè èëè ãðèôîíè ­ ïîõâàò, õàðàêòåðåí çà ñêëîííèÿ êúì ñòèëèçàöèÿ è èçïîëçâàíå íàâñåêè âúçìîæåí ñëó÷àé çà ñâúðçâàíå íà ðàñòèòåëíàòà ñúñ çîîìîðôíàòà îðíàìåíòàöèÿòðàêèéñêè ìàéñòîð. (îáð. 12, 24, 25)

Ôèàëàòà ñå ðàçëè÷àâà êîðåííî îò îñòàíàëèòå ñúäîâå â Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùåíå ñàìî ïî ôîðìà, íî è ïî óêðàñà. Òîâà å ðåçóëòàò è îò ðàçëè÷íîòî é ïðåäíàçíà÷åíèå.Òÿ å ìîãëà äà ñëóæè çà ñúáèðàíå íà èçòè÷àùîòî ïðåç îòâîðèòå íà ðèòîíèòå âèíî, êàêòîñå âèæäà òîâà âúðõó ñöåíèòå îò êàíè÷êàòà ðèòîí îò òðàêèéñêîòî ñðåáúðíî ñúêðîâèùå îòÁîðîâî, Ðóñåíñêî (îáð. 13), Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ 41. Ìåæäó äðóãîòî, âàæíî å äà ñå îòáåëå-æè, ÷å òÿ å äàëå÷ ïî-óäîáíà çà ïèåíå, îòêîëêîòî êîéòî è äà å îò îñòàíàëèòå ñúäîâå îòñúêðîâèùåòî. Âåðòèêàëíèÿò é äåáåë ðúá íà óñòèåòî, îòðÿçàí õîðèçîíòàëíî, ÿ îòëè÷àâà îòïîâå÷åòî äðóãè ôèàëè îò Òðàêèÿ, ÷èéòî áðîé íàðàñíà ñúñ 108 ñëåä îòêðèâàíåòî íà Ðîãî-çåíñêîòî ñúêðîâèùå 42.

Èçîáðàæåíèÿòà â íåãàòèâ ïî âúòðåøíèòå ñòåíè íà ôèàëàòà ñà èìàëè âåðîÿòíî âàæíîïñèõîëîãè÷åñêî è åñòåòè÷åñêî âúçäåéñòâèå âúðõó ïèåùèÿ.

VI. ÀÌÔÎÐÀ ÐÈÒÎÍ. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3203.Âèñî÷èíà 29 ñì, òåãëî 1695,25 ã (èë. 85­117)

Çàïàçåíà èçöÿëî, ñ íåçíà÷èòåëíè äåôîðìàöèè ïî øèÿòà. Àìôîðàòà ðèòîí å, áåçñúìíåíèå, íå ñàìî íàé-åôåêòíèÿò è ïðåäñòàâèòåëåí ñúä â Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå, íîè åäíî îò íàé-äîñòîéíèòå ïðîèçâåäåíèÿ íà àíòè÷íîòî çëàòàðñòâî. ßéöåâèäíîòî é òÿëîïîñðåäñòâîì ðåëåôíà, ïîêðèòà ñ ðàñòèòåëíè îðíàìåíòè, îêðúæíîñò ïðåìèíàâà â øèÿ,ðàçøèðÿâàùà ñå îò ñðåäàòà íà âèñî÷èíàòà íàãîðå è íàäîëó (èë. 85, 86). Òÿ å ãëàäêà, áåçêàêâèòî è äà áèëî èçîáðàæåíèÿ, êîåòî ïðèÿòíî êîíòðàñòèðà ñ îñòàíàëèòå áîãàòî è ïðå-öèçíî îðíàìåíòèðàíè ñòåíè. Óñòíèÿò ðúá, êàêòî è ïðè äðóãèòå ñúäîâå, å ñèëíî èçäàäåííàâúí, ïîäãúíàò íàäîëó è ïîêðèò ñ ïåðëè è îâóëè (èë. 87). Öÿëîòî òÿëî, â ò. ÷. çàîáëåíîòîäúíî, å ïîêðèòî ñ ôèãóðàëíà óêðàñà. Äðúæêèòå ñà äâå (èë. 88­92), îôîðìåíè ñà êàòî òåëàíà êåíòàâðè 43 ­ òóëîâèùà è êðàêà íà êîí ñ ãîðíà ïîëîâèíà îò òÿëîòî íà ÷îâåê. Òå ñà,îáùî âçåòî, åäíàêâè. Èçëèçàò îò ïëåùèòå íà ñúäà ïðåç êàíåëèðàí öèëèíäúð, êîéòî ãîðåñå ðàçøèðÿâà è çàâúðøâà ñ ïðîôèëèðàí áàðàáàí. Âúðõó íåãî ñà ñòúïèëè çàäíèòå êðàêàíà ôàíòàñòè÷íèòå ÷óäîâèùà, à ïðåäíèòå ëåæàò âúðõó ðúáà íà óñòèåòî. ×îâåøêèòå òåëà ñåèçâèñÿâàò âèñîêî íàä íåãî (èë. 89­91). Êîïèòàòà ñà ìîäåëèðàíè òî÷íî, êðàêàòà è òåëàòàñà ñ óìåðåíî íàïðåãíàòà ìóñêóëàòóðà, äîêàòî ÷îâåøêàòà å ïîä÷åðòàíà è äîðè ïðåñèëå-íà. Öåëèòå òåëè è êðàêàòà ñà ïîêðèòè ñ ïðàâèëíî ðàçïîëîæåíè ïëèòêè ÿìè÷êè, êîèòîîòáåëÿçâàò îêîñìÿâàíåòî. Îïàøêèòå ñå ñïóñêàò ñâîáîäíî íàäîëó íà ñïëåòåíè îáåìíè

17

êè÷óðè, îôîðìåíè îò íàäëúæíè âðÿçàíè ëèíèéêè. Ïîêàçàíè ñà ïîëîâèòå ÷ëåíîâå. Ïðåä-íèòå êðàêà ñà îòäåëåíè â íà÷àëîòî ñè â ïî-âèñîê èçïúêíàë îáåì è ñà î÷åðòàíè îò äúãî-âèäíè ðåëåôíè ÷åðòè, êàêòî òîâà ñå ïðàâè ÷åñòî â òðàêèéñêîòî è àõåìåíèäñêîòî èçêóñò-âî 44. Ëåâèòå ðúöå ñà âäèãíàòè âèñîêî íàãîðå, à äåñíèòå ­ ñúùî íàãîðå ­ ñà ïðåãúðíàòèâ ëàêúòÿ, ñúñ ñâèòè â þìðóöè äëàíè. Ãëàâèòå ñà ìíîãî èçðàçèòåëíè è íàïðåãíàòè ­ áóéíèáðàäè è ìóñòàöè íà åäðè êè÷óðè, ïðàâè íîñîâå, øèðîêî îòâîðåíè î÷è. ×åëàòà ñà íèñêè,íàáðàçäåíè îò õîðèçîíòàëíè ãúíêè, äúãîâèäíî î÷åðòàíè îòãîðå, êúäåòî íà ïî-âèñîêîíèâî ñà ïðåäàäåíè â íÿêîëêî ïîÿñà áóéíè êîñè íà åäðè êè÷óðè.

Íà ãðàíèöàòà ìåæäó øèÿòà è ïëåùèòå íà ñúäà âèñîêà ðåëåôíà îêðúæíîñò å ïîêðè-òà ñ åäðî èç÷óêàí ÿéöåâèäåí îðíàìåíò (èë. 93). Ïîä íåãî ïî ïëåùèòå, äî îñíîâàíèÿòà íàäðúæêèòå å ðàçïîëîæåí ïîÿñ, èçïúëíåí ñ ðåäóâàùè ñå ëîòîñîâè öâåòîâå (èë. 93) è ñëîæ-íè ïàëìåòè (èë. 94). Òå ñà ñúåäèíåíè ñ äúãîâèäíî èçâèòè, îòâîðåíè íàãîðå ðåëåôíè ëè-íèè. Ñèñòåìàòà íà òàçè îðíàìåíòàöèÿ å íàðóøåíà äî èçâåñòíà ñòåïåí îò îñíîâèòå íàäðúæêèòå, çàðàäè êîèòî å ÷àñòè÷íî ïðåêúñíàòà. Ðàñòèòåëíàòà îðíàìåíòàöèÿ å ïðåöèçíîèçïúëíåíà, ñ íàòðàïâàùà ñå ïèùíîñò.

Îñíîâíîòî âíèìàíèå íà ìàéñòîðà å áèëî íàñî÷åíî êúì ñòåíèòå íà àìôîðàòà ðè-òîí, êîèòî ñà ïîêðèòè ñúñ ñëîæíà ôèãóðàëíà óêðàñà. Òÿ ñúäúðæà ñåäåì öåëè ÷îâåøêèôèãóðè è åäíà âðàòà ñ ïîäàâàùà ñå ïðåç ïðîöåïà ìåæäó äâåòå êðèëà ãëàâà (èë. 95, 109).Ðàçãðàíè÷àâàò ñå äâå íåçàâèñèìè â êîìïîçèöèîííî îòíîøåíèå ñöåíè ­ îò åäíà ñòðàíà,÷åòèðèìà âîèíè è åäèí ñâèðà÷ âëÿâî îò âðàòàòà, à îò äðóãà, äâàìà ñðàâíèòåëíî ñïîêîéíîðàçãîâàðÿùè ìúæå ­ åäèíèÿò âúçðàñòåí ñ áðàäà, âòîðèÿò ­ ìëàäåæ.

Ïåòèìàòà �íàïàäàòåëè� ñà íàðåäåíè åäèí ñëåä äðóã, âñè÷êè óñòðåìåíè êúì âðàòà-òà, è òî òàêà, ÷å ñ ïðèáëèæàâàíåòî êúì íåÿ íàïðåæåíèåòî è äèíàìèêàòà â òåëàòà è èçðà-æåíèÿòà èì íàðàñòâàò. Íàé-âëÿâî å òðúáà÷úò (èë. 95, 96), êîéòî, íå ùå ñúìíåíèå, äàâàñèãíàë çà íåùî èëè ñúïðîâîæäà ñúñ çâóê äåéñòâèÿòà íà îñòàíàëèòå ó÷àñòíèöè â ñöåíàòà.Òîé å ñ áðàäà è äúëãà êîñà, ãîë, ñ ïàäàùà çàä ëÿâîòî ìó ðàìî õëàìèäà. Êðàêàòà ìó ñàñúáðàíè, êàòî ëåâèÿò å åäâà âèäèìî ïðèñâèò â êîëÿíîòî. Ìóñêóëèòå ìó ñà ïðàâèëíî î÷åð-òàíè, ïîä÷åðòàíè è èçäàâàò âèäèìà íàïðåãíàòîñò.

Ñëåäâàùèÿò âîèí ­ ïðåä ìóçèêàíòúò (èë. 97, 98), å ñúùî áðàäàò è ñ äúëãà êîñà, ãîë,íàìåòêàòà ñå ðàçâÿâà ïî-åíåðãè÷íî, ìóñêóëàòóðàòà å ïî-íàïðåãíàòà. Ëèöåòî èìà ñóðîâ èïðåäðåøåí èçðàç. Ëÿâàòà ðúêà å âäèãíàòà âèñîêî â ïðèçîâàâàù æåñò, à äÿñíàòà äúðæèçäðàâî íàñî÷åí ïðàâî íàãîðå, óñïîðåäíî íà òÿëîòî ãîë ìå÷. Êàêòî è íà âîèíèòå ïðåäíåãî, äåñíèÿò êðàê å èçïúíàò, ãîòîâ çà îòñêîê, à ëåâèÿò å ïðåãúíàò â êîëÿíîòî, èçäàâàéêèñòðåìèòåëíî è íàïðåãíàòî äâèæåíèå ­ áîéíî èëè òàíöîâî.

Ñðåäíèÿò âîèí å åäèíñòâåíèÿò ãîëîáðàä â ãðóïàòà (èë. 99, 100) è çàåìà öåíòðàëíî-òî êîìïîçèöèîííî ìÿñòî â ëÿâàòà ñöåíà. Íåãîâèÿò ïîãëåä å íàñî÷åí íå êúì âðàòàòà, àêúì çðèòåëÿ. Õëàìèäàòà ìó å ðàçêîï÷àíà îòïðåä, íî ñêðèâà ëÿâîòî ðàìî è ðúêàòà. Ñ äÿñ-íàòà å õâàíàë çäðàâî ìå÷, íàñî÷åí ïåðïåíäèêóëÿðíî íà òÿëîòî íàïðåä. Òÿëîòî íà ñëåä-âàùèÿ ìúæ å îáúðíàòî êúì íàñ (èë. 101, 102), ãëàâàòà ìó å â ïðîôèë, íàìåòêàòà å ïðåìåò-íàòà ïðåç ëÿâàòà ðúêà, â êîÿòî äúðæè íîæíèöàòà íà ìå÷à ñè. Ñàìîòî îðúæèå å âúâ âèñî-êî âäèãíàòàòà äÿñíà ðúêà, ñ îñòðèåòî íàäîëó â ìîìåíò íà çàìàõ.

18

Íàêðàÿ âîèíúò, êîéòî å ïðåä âðàòàòà (èë. 103­105) ÿ å äîñòèãíàë âå÷å. Òîé å îáúð-íàò èçöÿëî êúì çðèòåëÿ, îáâèòàòà â õëàìèäàòà ëÿâà ðúêà íàòèñêà åäíîòî º êðèëî. Ìå÷úò åâäèãíàò ñ äÿñíàòà ðúêà è òîé êàòî ÷å ñå êàíè äà íàíåñå óäàð ñ íåãî. Ëèöåòî ìó å èçêëþ÷è-òåëíî íàïðåãíàòî, â øèðîêî îòâîðåíèòå î÷è ñå ÷åòå íàïðåãíàòîñò, ìîæå áè è óïëàõà èèçíåíàäà. Ïîä÷åðòàíî äåìîíñòðàòèâíîòî îáðúùàíå íà ëèöåòî êúì íàñ, à íå êúì âðàòàòàöåëè, ïî ìîå ìíåíèå, äà áúäå âíóøåíà íÿêàêâà îñîáåíà ìèñúë, êîÿòî èçëèçà âúí îòðàìêèòå íà íàïðàâåíèòå äîñåãà îïèòè çà èíòåðïðåòèðàíå íà ñöåíàòà.

Âðàòàòà å èçîáðàçåíà ñúñ çíà÷èòåëíè ïîäðîáíîñòè (èë. 105­107) è òîâà ñâèäåòåëñ-òâà çà âàæíîòî é ìÿñòî â ñöåíàòà. Òÿ å äâóêðèëà è î÷åâèäíî ãðèæëèâî ñêîâàíà îò äúðâî.Âñÿêî êðèëî ñå ñúñòîè îò ïî äâå âåðòèêàëíè äúñêè, êîèòî âåðîÿòíî ñà ñâúðçàíè ñ îòâåñ-íè ëåòâè îò âúòðåøíàòà ñòðàíà, àêî ñå ñúäè ïî ðåäèöèòå îò ãëàâè íà ãâîçäåè. Òðè íàïðå÷-íè ëåòâè ÿ óêðåïâàò ïî ïîäîáåí íà÷èí îòâúí. Çàñëóæàâà âíèìàíèå ãðèæëèâîòî ìîäåëè-ðàíå íà êðúãëèòå ãëàâè íà ïèðîíèòå, êîåòî ïîäñèëâà âïå÷àòëåíèåòî çà àâòåíòè÷íîñò.Îò äâåòå ñòðàíè ñà ïðåäàäåíè äâå êàíåëèðàíè êîëîíè, êîèòî çàâúðøâàò ñ éîíèéñêè êà-ïèòåëè. Îò âîëóòèòå íàäîëó ïàäàò ïî äâå ïîëóïàëìåòè. Ïîäîáíè îðíàìåíòè èçëèçàò íà-ãîðå è íàâúí, êàòî îñòàâÿò íåïîñðåäñòâåíî íàä êàïèòåëèòå ïî åäíà ìàñêà íà ëúâ. Äàëèñúçíàòåëíî, èëè ñëó÷àéíî ­ íå ìîæå äà ñå òâúðäè ñúñ ñèãóðíîñò, òåçè ìàñêè ëåæàò â îñ-íîâèòå íà ïîïàäàùèòå òàì ëîòîñîâè öâåòîâå îò ïîÿñà âúðõó ïëåùèòå íà àìôîðàòà ðè-òîí. Àðõèòðàâúò íàä âõîäà å ðåëåôåí, ïîëó÷åí îò äâå ïëîñêîñòè ïîä úãúë, óêðàñåíè ñèçïúëíåíè â ðàçëè÷íà ñòåïåí íà ñëîæíîñò éîíèéñêè êèìè. Àíàëîãè÷íà êèìà ñå âèæäà èïî ïðàãà ïîä äâóêðèëàòà âðàòà. Áåç ñúìíåíèå, ïðåäñòàâåíà å ñãðàäà ñ êàìåííè ñòðàíè-öè, ïðàã è àðõèòðàâ ñ áîãàòà ïëàñòè÷íà óêðàñà, îáðàì÷âàùè ñúùî òàêà ãðèæëèâî èçðà-áîòåíàòà äúðâåíà äâóêðèëà âðàòà.

Åäíîòî êðèëî íà âðàòàòà å îãúíàòî ïîä íàòèñê îòâúòðå, òàêà ÷å â ñðåäàòà ìó ñåïîëó÷àâà ìàëúê ïðîöåï, ïðåç êîéòî ñå ïîäàâàò äâå ãîëè ðúöå è ëþáîïèòíà áðàäàòà ãëàâàíà ïëåøèâî ÷îâå÷å. Ðàìîòî ìó ïðèòèñêà íàâúí äÿñíîòî êðèëî, çàõâàíàòî çäðàâî ãîðå èäîëó. Ñúçäàâà ñå âïå÷àòëåíèå, ÷å ÷îâåêúò èñêà íå äà ñå ñêðèå è ïðèáåðå ïî-áúðçî, àíàïðîòèâ ­ äà ðàçøèðè îòâîðà è äà ñå îãëåäà ïî-äîáðå èëè èçëåçå íàâúí. Ñ äÿñíàòà ñèðúêà òîé êàòî ÷å ëè ïîìàãà íà ïðèòèñêàùèÿ äðóãîòî êðèëî ïðåäåí âîèí.

Ñöåíàòà âäÿñíî îò âðàòàòà êàòåãîðè÷íî êîíòðàñòèðà íà òîêó-ùî îïèñàíàòà ­ íè-êàêâî íàïðåæåíèå, íèêàêâà äèíàìèêà. Ñòàðåöúò è ìëàäåæúò ñà àáñîëþòíî ñïîêîéíè è÷óæäè íà ñóìàòîõàòà îêîëî òÿõ (èë. 108). Íèòî åäèí òâîðåö íå áè äîïóñíàë òàêîâà ïðîòè-âîðå÷èå, àêî íÿìàøå îïðåäåëåíî íàìåðåíèå çà âíóøåíèå. Ñïîðåä ìåí òîé òàêà áåçã-ðèæíî å ïðîòèâîïîñòàâèë äâåòå ñöåíè, çàùîòî å áèë óáåäåí, à å è âÿðâàë â íàøåòîðàçáèðàíå, òúé êàòî å èìàë ïðåäâèä, ÷å äâàìàòà ìúæå ñà çàä âðàòàòà, ò. å. âúâ âúòðåø-íîñòòà íà ñãðàäàòà, ïðåä êîÿòî ñå ðàçèãðàâà áóðíàòà àòàêà. Òå âñå îùå íå çíàÿò çà íåÿèëè àêî çíàÿò, ÿ ñìÿòàò çà áåçîáèäíà èãðà.

Äâàìàòà ñå ïîäïèðàò íà ñâîèòå ÷åïàòè òîÿãè ñ îáúðíàòè êúì íàñ òåëà è ãëàâè åäíàêúì äðóãà â ïðèÿòåëñêè èëè ñïîêîåí äåëîâè ðàçãîâîð. Òîçè âëÿâî ­ áðàäàòèÿò, å ñ õèòîí,êîéòî å îñòàâèë îòêðèòè ãúðäèòå ìó. Äðåõàòà, êàêòî è òåçè íà âñè÷êè îñòàíàëè ìúæå, åáîãàòî óêðàñåíà ñ êðúãëè ôèãóðè, ïîëó÷åíè îò ïëèòêè ÿìè÷êè. Äÿñíàòà ðúêà å ïðåâèòà â

19

ëàêúòÿ è êàòî ÷å ñå ïðîòÿãà êúì íåùî, êîåòî äúðæè â ñúùî òàêà ïðåâèòàòà ëÿâà ðúêà.Çà ñúæàëåíèå, òîâà �íåùî� íå ìîæå äà ñå èäåíòèôèöèðà è ìîæå ñàìî äà ñå ïðåäïîëàãà.

Ìëàäåæúò å ãîë îòïðåä, ñúñ çàêîï÷àíî íà ëÿâîòî ðàìî íàìåòàëî, ñ �áîòè�, â èçîá-ðàçÿâàíåòî íà êîèòî å âëîæåíî îñîáåíî ñòàðàíèå. Òå ñà ñ äúëãè âðúçêè, êðúñòîñàíè èâúðçàíè íàä ãëåçåíèòå (èë. 109). Ïðåãúíàòàòà â ëàêúòÿ äÿñíà ðúêà å ïðîòåãíàòà íåðåøè-òåëíî êúì ñïîìåíàòèÿ âå÷å íåÿñåí ïðåäìåò â ëÿâàòà ðúêà íà ñòàðåöà. Ïîãëåäúò èçãëåæäàíàñî÷åí êúì ñúùèÿ ïðåäìåò. Ëèöåòî íà âúçðàñòíèÿ èçðàçÿâà î÷àêâàíå è êàòî ÷å ëè ìàëêîëóêàâñòâî, äîêàòî òîâà íà ãîëîáðàäèÿ þíîøà å ñêîâàíî îò ïðèòåñíåíèå, êîëåáàíèå èíåóâåðåíîñò.

Ôèãóðàëíèÿò ôðèç ïî ñòåíèòå íà àìôîðàòà ðèòîí å ðàçãðàíè÷åí îò äúíîòî íà ñúäàïîñðåäñòâîì âúëíîîáðàçíà êëîíêà. Îáðàçóâàíèòå îò íåÿ äúãè ñà çàïúëíåíè ñ ãðèæëèâîèçïúëíåíè äåâåòëèñòíè ïàëìåòè (èë. 110).

Âúðõó çàîáëåíîòî äúíî íà àìôîðàòà ðèòîí ñà èç÷óêàíè ÷åòèðè ÷îâåøêè èçîáðàæå-íèÿ, ðàçïîëîæåíè ñèìåòðè÷íî îêîëî ïåòîëèñòíà ðîçåòà â ñðåäàòà (èë. 111­112). Ëèñòàòàíå ñà åäíàêâè, çàîñòðåíè ñà è èìàò âðÿçàíà ëèíèÿ ïî äúëæèíà. Èñêàì äà îáúðíà âíèìà-íèå íà áðîÿ èì. Ñòàðîãðúöêèÿò ìàéñòîð å îñîáåíî âíèìàòåëåí êúì ðîçåòèòå. Âúâ âñè÷êèñëó÷àè òå ñà ãðèæëèâî èçïúëíåíè. Êðúãúò å ïåäàíòè÷íî ðàçäåëÿí íà ÷åòåí áðîé ðàâíè÷àñòè è ïî ðàäèóñèòå ñà ãðàâèðàíè èëè ìîäåëèðàíè ñúîòâåòíèÿò áðîé ëèñòà ­ 4, 6, 8 èëè16. �Âàðâàðñêèòå� õóäîæíèöè, â ò. ÷. è òðàêèòå, ÷åñòî èçïúëíÿâàò ðîçåòèòå áåç ïåðãåë,áåç ïðåäâàðèòåëíà ïëàíèðîâêà. Îáèêíîâåíî ÿâëåíèå â Òðàêèÿ å ëèñòàòà äà íå ñà åäíàê-âè ïî ôîðìà, äà áúäàò íÿêúäå ïî-ãúñòî, äðóãàäå ïî-íàðÿäêî è áðîÿò èì äà áúäå íå÷åòåí.

Íå÷åòíèÿò áðîé åëåìåíòè â îðíàìåíòàëíàòà ñõåìà å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî âÒðàêèÿ, íàé-âå÷å â êðúãîâàòà êîìïîçèöèÿ. Íå ñà ìàëêî ïðèìåðèòå îò íàõîäêè îò Ïàíà-ãþðñêî è ðàéîíà ­ â öåíòúðà íà ïðîäúëãîâàòàòà àïëèêàöèÿ ñ ôîðìà íà äâîéíà áðàäâà îòÌðàìîð îêîëî öåíòðàëíàòà ñà ùàìïîâàíè 9 ïúïêè 45 (îáð. 14), ëîòîñîâèòå ëèñòà îêîëîñðåäàòà íà äâîéêà êðúãëè àïëèêàöèè ñà 5 46, 5 ñà ëèñòàòà íà ðîçåòèòå ïî çëàòíè ìàíèñòà îòÄóâàíëèè 47, âúðõó ñêèôîñà îò Ñòðåë÷à â ïîÿñ ïî ñòåíèòå ñà ïðåäñòàâåíè 15 æåíñêè ãëà-âè 48 (îáð. 15), íå÷åòåí áðîé ÷îâåøêè è æèâîòèíñêè ãëàâè è ôèãóðè ìîãàò äà ñå âèäÿò ïîíÿêîè ñúäîâå îò Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå 49, ñðåä íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå íàáóçíèöè çàêîíñêà àìóíèöèÿ â Òðàêèÿ ñà òðèñêåëèòå... 50 (îáð. 16)

Îò äâåòå ñòðàíè íà ðîçåòàòà ñà ìîäåëèðàíè ñðàâíèòåëíî ãðóáî äâå íåãúðñêè ãëàâè(èë. 112­114). Íà ìÿñòîòî íà óñòèòå èì îùå ïî-ãðóáî ñà èçáèòè íåïðàâèëíè îòâîðè çàèçëèâàíå íà òå÷íîñòòà. È äâåòå èçîáðàæåíèÿ, êàêòî è îòâîðèòå, ñèëíî êîíòðàñòèðàò íàïðåöèçíèòå è âèñîêîõóäîæåñòâåíè ðåëåôè ïî ñòåíèòå.

Äðóãèòå äâå èçîáðàæåíèÿ ñà ÷îâåøêè ôèãóðè. Åäíàòà ïðåäñòàâëÿâà ñòàð áðàäàòìúæ ñúñ ñàìî íàìåòíàòà ðàçïèëÿíà äðåõà, êîÿòî îñòàâÿ ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òÿëîòî ìóãîëà.  ëÿâàòà ñè ðúêà òîé äúðæè äâîéíà ôëåéòà, äîïðÿíà äî òÿëîòî. Äÿñíàòà å ïðîòåãíà-òà êúì îòâîðà â óñòàòà íà åäíàòà íåãúðñêà ãëàâà è ïîäíàñÿ ïîä íåÿ ãðèæëèâî èçðàáîòåíàè áîãàòî óêðàñåíà ÷àøà ñ äâå äðúæêè (êàíòàðîñ) (èë. 115). Èçîáðàæåíèåòî å íà âèäèìîïèÿí ñïîäâèæíèê íà Äèîíèñ - ñèëåí. Ñðåùó íåãî å ðàçïîëîæåíî ãîëî äåòå, êîåòî óäó-øàâà ñ ïðîòåãíàòèòå ñè íàïðåä ðúöå äâå çìèè (èë. 116). Èçîáðàæåíèåòî èçãëåæäà äà å íàìàëêèÿ Õåðàêúë è å íàé-íåñïîëó÷ëèâîòî ñðåä âñè÷êè îñòàíàëè âúðõó àìôîðàòà ðèòîí.

20

Òîâà íà áðàäàòèÿ ñèëåí ñúùî íå ñå îòëè÷àâà ñ îñîáåíè õóäîæåñòâåíè äîñòîéíñòâà. Íå-óìåëàòà ìîäåëèðîâêà ìîæå äà ñå îáÿñíè ñ òîâà, ÷å ñà äåëî íà äðóã ìàéñòîð èëè ïúê íåèì å îáúðíàòî îñîáåíî âíèìàíèå ïîðàäè ïåðèôåðíîòî ðàçïîëîæåíèå íà îáðàçíîòîïîëå. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ïî èçîáðàæåíèåòî íà äúíîòî íÿìà êàêâèòî è äàáèëî äåôîðìàöèè âúïðåêè ìåêîòàòà íà ìåòàëà. Íàé-âåðîÿòíî àìôîðàòà-ðèòîí, àêî åèçïîëçâàíà èíòåíçèâíî, å áèëà ïîñòàâÿíà âúðõó ìåêà ïîñòàâêà.

Ïî÷òè öÿëàòà óêðàñà íà àìôîðàòà ðèòîí å èçïúëíåíà íà âèñîêî ïðîôåñèîíàëíîðàâíèùå. Çà ðàçëèêà îò îñòàíàëèòå ðèòîíè, òóê ëèïñâàò æèâîòèíñêè èçîáðàæåíèÿ, àêîèçêëþ÷èì òåëàòà íà êåíòàâðèòå è äâåòå ìàñêè íà ëúâ. Îòíîâî çà ðàçëèêà îò äðóãèòå ÷î-âåøêè ôèãóðè, òåçè ïî ñòåíèòå íà àìôîðàòà ðèòîí ñà ïî÷òè ãîëè è ìàéñòîðúò òîçè ïúòäåìîíñòðèðà îòëè÷íè ïîçíàíèÿ íà àíàòîìèÿòà.  îòäåëíè ñëó÷àè òîé äîðè ïðåêàëÿâà ñòÿõ, êàòî íàïðÿãà ìóñêóëèòå ïîâå÷å, îòêîëêîòî òîâà ñå èçèñêâà îò ïîëîæåíèåòî íà òÿëîòîè çàãàòíàòàòà îò íåãî äèíàìè÷íîñò èëè ïîêîé.

Îáÿñíåíèåòî íà ñöåíèòå ïî ñòåíèòå íà àìôîðàòà ðèòîí å ïðåäèçâèêàëî íàé-ìíîãîðàçíîãëàñèÿ ñðåä èçñëåäâà÷èòå íà ñúêðîâèùåòî, êàòî åäâà ëè íå âñåêè îò òÿõ ïðåäëàãàñîáñòâåíî òúëêóâàíå íà ãðóïèòå îò èçîáðàæåíèÿ è ïîðîäèëèòå ãè ìèòè÷íè, èñòîðè÷åñêèèëè áèòîâè ïîäáóäè.

Íàé-ñòàðàòà èíòåðïðåòàöèÿ ïðèíàäëåæè íà Äèìèòúð Öîí÷åâ 51, êîéòî ïðúâ ïóáëèêó-âà è àíàëèçèðà ñúêðîâèùåòî. Ñïîðåä íåãî å ïðåäñòàâåí ìîìåíò îò �ðàçêðèâàíåòî� íàÀõèë.  íàâå÷åðèåòî íà Òðîÿíñêàòà âîéíà ìàéêàòà íà Àõèë ­ Òåòèäà, ãî ñêðèëà â äâîðåöàíà öàð Ëèêîìåä, êúäåòî ãåðîÿò, îáëå÷åí â æåíñêè äðåõè, èãðàåë ñ öàðñêèòå äúùåðè. Õèò-ðîóìíèÿò Îäèñåé èçìèñëèë íà÷èí äà áúäå îòêðèò Àõèë. Ïðåäðåøåí êàòî òúðãîâåö, òîéçàåäíî ñ Äèîìåä ñå ïðîìúêíàë â äâîðåöà è ïðåäëîæèë íà ìîìè÷åòàòà ñêúïè ïëàòîâå èíàêèòè, ñðåä êîèòî óæ ñëó÷àéíî ñå îçîâàëè è áëåñòÿùè îðúæèÿ. Ñúðöåòî íà Àõèë òðåïíà-ëî, à î÷èòå ìó íå ñå îòêúñâàëè îò òÿõ è ïî òîçè íà÷èí ñå èçäàë. À êîãàòî çàçâó÷àëè áîéíèòðúáè, Àõèë ðåøèë, ÷å å íàïàäíàò äâîðåöúò, è ãðàáíàë ùèòà è ìå÷à. Ñöåíàòà íà òîâà ìíè-ìî íàïàäåíèå ñðåùó äâîðåöà ñïîðåä Öîí÷åâ å âäúõíîâèëà àâòîðèòå íà óêðàñàòà âúðõóàìôîðàòà ðèòîí. Õèïîòåçàòà ìó å íåóáåäèòåëíà è å îñòàíàëà áåç ïîñëåäîâàòåëè.

Äðóãî òúëêóâàíå, ïðåäëîæåíî îò Õîôìàí, âèæäà â ñöåíàòà èëþñòðàöèÿ íà ðàçêàçàçà ñèíîâåòå íà Õåðàêúë 52. Äâåòå ôèãóðè âäÿñíî òîé îáÿñíÿâà êàòî ãàäàåùèòå ïî ÷åðåíäðîá áúäåùåòî Õåðàêúë è íåãîâèÿ ïðèÿòåë Éîëàñ.  ãðóïàòà îòëÿâî âèæäà âîèíèòå, êîè-òî íàïàäàò è óáèâàò æåñòîêèÿ Åâðèñòåé.

Îòíîâî ãàäàåíå â äÿñíàòà ïîëîâèíà âèæäà Æ. Ðó ­ òîçè ïúò ïðåäñêàçâàíåòî íà ñìúðò-òà íà Àõèëîâèÿ ñèí Íåîïòîëåì 53. Ñàìîòî óáèéñòâî, èçâúðøåíî îò äåëôèíÿíèòå â ñâåòè-ëèùåòî íà Àïîëîí â Äåëôè, å ïîêàçàíî âúðõó ëÿâàòà ïîëîâèíà íà ñöåíàòà, òâúðäè Ðó.

Ñïîðåä èòàëèàíñêèÿ ó÷åí Äåë Ìåäèêî ñåðâèçúò å ïðèíàäëåæàë íà ñàìèÿ Àëåêñàí-äúð Ìàêåäîíñêè, à âúðõó ñòåíèòå íà àìôîðàòà ðèòîí ñà èëþñòðèðàíè ñþæåòè îò æèâîòàíà âåëèêèÿ ïúëêîâîäåö 54. Äåë Ìåäèêî ñå îïèòâà äà äîêàæå, ÷å ìëàäåæúò áåç áðàäà ñìå÷ å Àëåêñàíäúð. Îò äÿñíàòà ñòðàíà òîé âèæäà Àìèíò, êîéòî ïðåäëàãà êþë÷å çëàòî íàïåðñèéñêè áåãëåö ñðåùó íåîáõîäèìè ìó ñâåäåíèÿ çà ïåðñèéñêàòà âîéñêà. Äðóãàòà ñöå-íà òîé íàðè÷à �ïðåâçåìàíåòî íà ïåðñèéñêàòà âðàòà� â ìîìåíò íà ðåøèòåëíà àòàêà.

21

Ã. Ãðèôèò ïðàâè îïèò äà èçòúëêóâà ñöåíèòå âúí îò ìèòîëîãèÿòà 55. Ñïîðåä íåãî òåïðåäñòàâÿò áèòîâ ñëó÷àé, ïðè êîéòî ïèéíàëè ìëàäåæè ñå îïèòâàò äà âëÿçàò â êúùàòà íàìîìè÷å. Àðãóìåíòèòå ìó ñà, ÷å �âîèíèòå� íå ñà îáëå÷åíè êàòî çà áîé, à ïúê àòàêóâàíåòîíà êðåïîñòè ñòàâàëî, êàòî ñå íàïàäà ñòåíàòà, à íå ïîðòàòà.

Íàé-ðàçïðîñòðàíåíî ñðåä äîñåãàøíèòå å òúëêóâàíåòî, êîåòî ñâúðçâà ñöåíèòå ñ îá-ñàäàòà íà Òèâà ñïîðåä ìèòà �Ñåäåìòå ñðåùó Òèâà�. Òàçè èíòåðïðåòàöèÿ å ïðåäëîæåíàîò Å. Ñèìîí 56 è å çàùèòåíà îò È. Ìàðàçîâ 57. Ñïîðåä ðàçêàçàíàòà îò Åñõèë è Åâðèïèäèñòîðèÿ ñèíîâåòå íà Åäèï ­ Ïîëèíèê è Åòåîêúë, òðÿáâàëî äà ñå ðåäóâàò íà ïðåñòîëà ïðåçåäíà ãîäèíà. Åòåîêúë îáà÷å îòêàçàë äà îòñòúïè âëàñòòà íà Ïîëèíèê, êîéòî ïîòúðñèë çàê-ðèëà ïðè öàðÿ íà Àðãîñ Àäðàñò. Ïîëèíèê è îùå øåñòèìà èçãíàíèöè áèëè ïîäêðåïåíè îòÀäðàñò è ñå îòïðàâèëè íà áèòêè çà âúçâðúùàíå íà âëàñòòà. Òèâà áèëà ñúñ ñåäåì âðàòè è òåáèëè ðàçïðåäåëåíè ìåæäó ìëàäåæèòå ïî æðåáèé. Èìåííî òåãëåíåòî íà òîçè æðåáèéâèæäàò èçñëåäâà÷èòå âúðõó äÿñíàòà ñöåíà. Ëÿâàòà ïúê ïðåäñòàâëÿâàëà ñàìàòà àòàêà íàåäíà îò ïîðòèòå íà ñãðàäà. Çàùèòíèöèòå íà òåçàòà çà Òèâà âèæäàò â ëúâîâåòå åìáëåìàòàíà Òèâà, êîåòî ñå ðàçáèðà îò ðàçêàçèòå è íà Åñõèë. Òàçè ãðóïà àâòîðè îïðåäåëÿ ïëåøèâî-òî ÷îâå÷å êàòî âåñòèòåëÿ, êîéòî íàäíè÷à, çà äà íàó÷è íîâèíèòå îò ñúáèòèÿòà è äà ïîáúðçàäà ñå âúðíå è äà ãè ñúîáùè íà ãîñïîäàðèòå ñè.

Òúëêóâàíåòî çâó÷è ìíîãî ïðàâäîïîäîáíî, íî èìà è íÿêîè íåäîñòàòúöè. Òóê ñà ïðåä-ñòàâåíè âñå ïàê ïåò âîèíè, à íå ñåäåì. Èçêëþ÷åíî å íàïàäåíèåòî äà å çàïî÷íàëî ïðåäèäà å çàâúðøèë æðåáèÿò çà ðàçïðåäåëåíèåòî íà âðàòèòå. Îò äðóãà ñòðàíà, åäâà ëè å áèëîíåîáõîäèìî ïðîòèâíèêúò äà áúäå øïèîíèðàí ïðåç âðàòàòà, êîãàòî òîâà å ìîãëî äà ñåâèäè è îòãîðå, îò ñòåíàòà. Îñâåí òîâà, êàêòî òâúðäè Ãðèôèò, âîèíèòå íå ñà ïîäõîäÿùîîáëå÷åíè çà òàêîâà äåéñòâèå.

Âñè÷êè ïðåäëîæåíè èíòåðïðåòàöèè èçõîæäàò îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïëåøèâîòî÷îâå÷å å îòêðåõíàëî âðàòàòà è áúðçà äà ñå ïðèáåðå çàä íåÿ. Âñúùíîñò, êàêòî áåøå ïîñî-÷åíî, òî èñêà ïî-ñêîðî äà èçëåçå, îòêîëêîòî äà áúðçà äà ñå ïðèáåðå. Îñâåí òîâà â äåéñ-òâèÿòà ìó è òåçè íà ïðåäíèÿ âîèí íÿìà ïðîòèâîïîñòàâÿíå. È äâàìàòà êàòî ÷å èìàò åäíàöåë ­ âðàòàòà äà ñå îòâîðè. Òàçè âðàòà âïðî÷åì ùå ñå îêàæå ðåøàâàùà çà ïðàâèëíîòîòúëêóâàíå íà ñöåíèòå.

Ïðåç 1976 ã. íåäàëå÷ îò Ïàíàãþðèùå áåøå íàïðàâåíî ñåíçàöèîííî çà âðåìåòî ñèîòêðèòèå, êîåòî áúðçî äàäå ïîâîä äà ñå ñâúðæå ñ äîáðå èçâåñòíîòî ñúêðîâèùå. Ïðèðúêîâîäåíè îò ìåí ðàçêîïêè áåøå ïðîó÷åíà Ñòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà ìàâçîëåé 58. Ïðå-äèìíî â ïîïóëÿðíè ïóáëèêàöèè áÿõà èçêàçàíè ìíîæåñòâî ìíåíèÿ çà âðúçêèòå ìåæäóãðîáíèöàòà è Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. Íÿêîè îò òÿõ ñà íàïúëíî íåîáîñíîâàíè, êàòîòîâà íàïðèìåð, ÷å ñúêðîâèùåòî å îòêðàäíàòî îò ãðîáíèöàòà è å ñêðèòî êðàé Ïàíàãþðè-ùå. Äðóãè çàñëóæàâàò âíèìàíèå. Ñðåä òÿõ å ïðåäïîëîæåíèåòî íà Êàìåí Êîëåâ, ÷å âðàòà-òà îò ñöåíàòà å íà òðàêèéñêà ãðîáíèöà 59. Ñïîðåä íåãî îò âðàòàòà ñå å ïîäàëà ãëàâàòà íàíàñêîðî ïîãðåáàí òðàêèéñêè ïúðâåíåö, êîéòî áúðçà äà ñå ïðèáåðå â ãðîáíèöàòà è äà ñåñêðèå îò ñâîèòå äðóãàðè, äîøëè äà ñå áèÿò ñ íåãîâàòà äóøà çà ðúöåòå íà æèâèòå ìóñúïðóãè 60.  ñúùîòî âðåìå òå èçïúëíÿâàò ðèòóàëåí áîåí òàíö. Äÿñíàòà ñöåíà ñïîðåäíåãî ïðåäñòàâÿ äâàìà �âîèíè-ïúòíèöè, êîèòî ïðèñòèãàò çà óðåäåíîòî æåðòâîïðèíîøå-

22

íèå ïî ñëó÷àé ñìúðòòà íà âëàäåòåëÿ è ÷ðåç ãàäàåíå ïî âúòðåøíîñòèòå íà æåðòâåíîòîæèâîòíî óçíàâàò âîëÿòà íà áîãîâåòå� 61.

Ïîêîéíèÿò Ïåòúð Ãîðáàíîâ 62 å ïúðâèÿò ñïåöèàëèñò, âèäÿë ñ î÷èòå ñè Ïàíàãþðñêî-òî ñúêðîâèùå. Òîé áåøå ðåäîâåí ãîñò íà ðàçêîïêèòå â Ñòðåë÷à è ñ íåãî ñìå âîäèëèìíîãî ðàçãîâîðè çà åâåíòóàëíàòà âðúçêà ìåæäó ãðîáíèöàòà-ìàâçîëåé è ñúêðîâèùåòî.

 ðåçóëòàò íà òÿõ ñå îôîðìèõà õèïîòåçè, êîèòî ìàëêî ñå ðàçëè÷àâàò åäíà îò äðóãà.Ìîÿòà å èçëîæåíà íà ñèìïîçèóìà - �Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå è òîðåâòèêàòà â Òðàêèÿ�ïðåç 1980 ã. Ìàòåðèàëèòå îò ñèìïîçèóìà íå ìîæàõà äà áúäàò îòïå÷àòàíè. Íåãîâàòà åïðåäñòàâåíà â åäíà ïîäãîòâåíà çà ïå÷àò îò Ìàðãàðèòà Òà÷åâà ïóáëèêàöèÿ 63. Ñïîðåä íåÿâðàòàòà å íà ãðîáíèöà èëè õðàì è îò íåÿ ñå ïîêàçâà ãëàâàòà íà ðîá. Âëÿâî ñå ïðîâåæäàòðàêèéñêè ðèòóàëåí òàíö, à âäÿñíî äâàìà æðåöè ­ âúçðàñòåí è ìëàä ­ íåãîâ ó÷åíèê,ïîäãîòâÿò æåðòâîïðèíîøåíèå.

Ìîÿòà èíòåðïðåòàöèÿ íà ñöåíèòå âúðõó ñòåíèòå íà àìôîðàòà ðèòîí å ñúùî ñâúðçà-íà ñ òðàêèéñêèòå ïîãðåáàëíè ïðàêòèêè, ïîðàäè êîåòî å íåîáõîäèìî äà ñå ñïðà ïî-ïîä-ðîáíî íà Ñòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà ìàâçîëåé.

Íà ïî-ìàëêî îò 15 êì çàïàäíî îò ìÿñòîòî, êúäåòî å çàðîâåíî Ïàíàãþðñêîòî ñúêðî-âèùå, å áèëà íàñèïàíà îãðîìíàòà ïî ðàçìåðè Æàáà ìîãèëà (îáð. 17). Âèñî÷èíàòà é å íàä20 ì, à äèàìåòúðúò ïî÷òè 100 ì. Ñàìàòà ìîãèëà å ïðåäíàìåðåíî íàñèïàíà è çàìèñëåíàêàòî õåðîîí. Øèðîê îêîëî 30 è äúëáîê äî 3 ì ðîâ ÿ çàîáèêàëÿ, ìåæäó íåãî è íàñèïàîñòàâà õîðèçîíòàëåí ïîÿñ ñ øèðî÷èíà îêîëî 3 ì, çàñòëàí â äðåâíîñòòà ñ ÷àêúë. Íà âúðõàíà ìîãèëàòà å ñúùåñòâóâàëà ñãðàäà ñ ðîëÿòà íà ïàðàêëèñ îò èçïëåòåíè êëîíè, èçìàçàíè ñãëèíà. Ìíîæåñòâî ãëèíåíè ôèãóðè íà îâíè è êúñîâå îò ìàçèëêà â ïîâúðõíîñòíèòå ïëàñòî-âå ñâèäåòåëñòâàò çà ñúùåñòâóâàíåòî íà ìíîãî ðèòóàëíè îãíèùà 65.

 ãîòîâîòî âå÷å íàòðóïâàíå, êàêòî å áèëî òîâà â Ìèêåíà, ñà èçãðàäåíè ïîñëåäî-âàòåëíî äâåòå ñúîðúæåíèÿ ­ ïúðâîòî ­ ïðåç V â. ïð. Õð. â ñåâåðîçàïàäíàòà ïåðèôå-ðèÿ 66, âòîðîòî ­ íàé-êúñíî â íà÷àëîòî íà IV â. ­ â þãîèçòî÷íàòà. È äâåòå ñà èìàëè îò-êðèòè ïðåäñòàâèòåëíè ôàñàäè è ñà áèëè äîñòúïíè çà ïîñåùåíèÿ, ïîêëîíåíèÿ, ðåëèãè-îçíè öåðåìîíèè, âåðîÿòíî â ïàìåò íà ïîãðåáàíèòå â òÿõ îáîæåñòâåíè òðàêèéñêè âëà-äåòåëè. Ò. å. òå ñà èãðàëè ðîëÿòà íà ãðîáíèöè-ìàâçîëåè èëè õðàìîâå. Èìà äàííè äà ñåòâúðäè, ÷å ïúðâèÿò ïàìåòíèê å áèë èçïîëçâàí çà èçãàðÿíå òåëàòà íà çíàòíè òðàêè, êîèòîâïîñëåäñòâèå ñà áèëè ïîãðåáâàíè â íåäàëå÷ ðàçïîëîæåíè ìîãèëè. Æàáà å ðàçïîëîæå-íà â ñðåäàòà íà ïîëåòî, âèäèìà å îò âñåêè íåãîâ êúò è îò îãðàæäàùèòå ãî âúçâèøåíèÿ,êàêòî è îò âñè÷êè íàñèïàíè íàîêîëî ìîãèëè.  ñêëîíîâåòå íà ñåâåðîèçòîê ­ ïîä âðúõÂëúê, ñå èçäèãà ñàìîòíà ñêàëà âúâ ôîðìà íà ñåäÿù, ïîäïðÿë ñ ðúöå áðàäàòà ñè, ÷îâåê,íàðè÷àí îò ìåñòíèòå �Òóð÷èíîâ êàìèê� (îáð. 18). Îêîëî íåãî áÿõà ðåãèñòðèðàíè íÿ-êîëêî êàìåííè ïëîùàäêè ñúñ ñëåäè îò ÷îâåøêà äåéíîñò ïî òÿõ. Äðóãè ïîäîáíè ïëî-ùàäêè â ïîäíîæèåòî ñà çàòðóïàíè ñ íåâèñîêè ìîãèëè. Ìîãèëà, èçäèãíàòà â ïîäíîæèå-òî íà êàìúêà, ñêðèâà íÿêîëêî ãðîáà, íàðåäåíè â ïîëóîêðúæíîñò, îòâîðåíà êúì ñêàëíî-òî îáðàçîâàíèå. Æàáà-ìîãèëà 67 è êàìåííèÿò �÷îâåê� è ñâåòèëèùàòà â ïîäíîæèÿòà ìóïîäñêàçâàò, ÷å òóê òðÿáâà äà ñå ïðåäïîëàãà ñúùåñòâóâàíåòî íà äúëãî ôóíêöèîíèðàëòðàêèéñêè êóëòîâ è ïîëèòè÷åñêè öåíòúð, êàêòî ùå ñå âèäè ïî-íàòàòúê, ìîæå áè, è õó-äîæåñòâåí. Ìàëêî èçâåñòíà ïîñòðîéêà îò îáðàáîòåíè áëîêîâå å ðàçïîëîæåíà íà âúðõà

23

íà âèñî÷èíàòà Òâúðäèíàòà â ìåñòíîñòòà Ñìèëîâåíå ìåæäó Ñòðåë÷à è Êîïðèâùèöà. Ñïî-ðåä Öîí÷åâ 68 ñãðàäàòà å ðèìñêà, íî ïîäåìíèÿò ìàòåðèàë ñâèäåòåëñòâà, ÷å òÿ å èçäèã-íàòà è ïîëçâàíà ïðåç êúñíàòà æåëÿçíà åïîõà. Ðàçìåðèòå º ñà îêîëî 10 õ 25 ì, ñòåíèòåñà äåáåëè äî 2,8 ì, áëîêîâåòå íàïîäîáÿâàò òåçè îò Æàáà-ìîãèëà è êàòî òÿõ ñà ñúåäèíå-íè ñ æåëåçíè, çàëåòè ñ îëîâî ñêîáè. Íå å èçêëþ÷åíî òÿ äà å ðåçèäåíöèÿ íà ìåñòåíâëàäåòåë, îùå ïîâå÷å ÷å â îêîëíîñòèòå èìà äàííè çà íÿêîëêî äðóãè ñåëèùà îò ñúùîòîâðåìå, à è ìíîæåñòâî íåïðîó÷åíè ìîãèëè 69.

 ðàéîíà íà Ñòðåë÷à ñà ïðîó÷åíè ìíîæåñòâî áîãàòè ìîãèëè. Îòòóê ­ ìåñòíîñòòàÎðåëà, íåïîñðåäñòâåíî äî åäíîèìåííà ìîãèëà, ïðîèçõîæäàò äâà äÿëà íà ñúêðîâèùå,êîåòî âå÷å å èçòúëêóâàíî êàòî �ñâåùåíè äàðîâå� 70. Åäèíèÿò ñúäúðæà ìåæäó äðóãîòî çëà-òåí âåíåö, þçäè, ñðåáúðíà êàíè÷êà (îáð. 35), âòîðèÿò ­ â ñúñåäíà ÿìà, äâå ñðåáúðíèôèàëè, ñðåáúðåí ñêèôîñ ñ ïîçëàòåíè èçîáðàæåíèÿ è äðóãè ïðåäìåòè, ñðåä òÿõ äðúæêàòàíà íàìåðåíàòà â ïúðâàòà ÿìà êàíè÷êà (!!) (îáð. 36).  (èëè îêîëî) ìîãèëàòà Ìðàìîð äîÏàíàãþðèùå ïðåç 1903 ã. å íàìåðåí èçâåñòíèÿò êîìïëåêò îò ñðåáúðíè è çëàòíè àïëèêà-öèè è ïðåäìåòè 71, áðîíçîâà êàíà ñ ÷óäåñíè èçîáðàæåíèÿ ïî äðúæêàòà (îáð. 60) è äðóãèïðåäìåòè.  ðàéîíà íà Ñòðåë÷à è Ïàíàãþðèùå âñå îùå èìà ìíîæåñòâî íåïðîó÷åíèìîãèëè, à â áëèçêàòà îêîëíîñò òåõíèÿò áðîé íàäõâúðëÿ 100, ñðåä òÿõ äåñåòêè ñ âèñî÷èíàíàä 10 ì. 72

Ñúîðúæåíèåòî â ñåâåðîçàïàäíàòà ïåðèôåðèÿ íà Æàáà-ìîãèëà å ñ òðè �Ã�-îáðàçíîðàçïîëîæåíè ïîìåùåíèÿ, åäíîòî îò êîèòî å ñ êàìåííà íàñòèëêà, à äðóãèòå ­ ñ îöâåòåíàâàðîâà çàìàçêà 73. (îáð. 19) Ôàñàäàòà ìó å áèëà óêðàñåíà ñ ìíîãîöâåòíè îðíàìåíòè îòîâóëè è îïðîñòåíè ëîòîñîâè öâåòîâå. Èìàëà å ôðîíòîí ñ íèøà â ñðåäàòà, ôëàíêèðàíà îòäâà âèñîêîõóäîæåñòâåíè ðåëåôà íà ëúâñêè ôèãóðè ñ îáúðíàòè íàçàä ãëàâè (îáð. 26).

Çà íàøèÿ ñëó÷àé äàëå÷ ïî-âàæíî å âòîðîòî ñúîðúæåíèå (îáð. 20), ðàçïîëîæåíî âþãîèçòî÷íàòà ïåðèôåðèÿ íà íàñèïà è ñúùåñòâóâàëî â êðàÿ íà V è íà÷àëîòî íà IV â. ïðè.Õð. Òî ñå ñúñòîè îò äâå êàìåðè ­ ïðåäíà, ïðàâîúãúëíà ñúñ ñòúïàëîâèäíî ïîêðèòèå, èçàäíà ­ êóïîëíà. Êóïîëíàòà å ñðåä íàé-ãîëåìèòå â Òðàêèÿ. Ãðîáíèöàòà èìà äîáðå çàïà-çåíà ïðåäñòàâèòåëíà ôàñàäà (îáð. 21) ñ âõîä, îãðàäåí îò ìîíîëèòíè áëîêîâå ñ ïëàñòè÷íàóêðàñà ­ éîíèéñêà è ëåñáèéñêà êèìà, àñòðàãàë è ñòèëèçèðàíè áðúøëÿíîâè êëîíêè è ìíî-ãîëèñòíè ïàëìåòè â äâàòà ãîðíè úãúëà (îáð. 22).

 åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä, êîãàòî ãðîáíèöàòà ìàâçîëåé å ïðåñòàíàëà äà ôóíêöèîíè-ðà êàòî ìàâçîëåé, íà ïëîùàäêàòà ïðåä íåÿ ãðèæëèâî å ïîñòàâåíà êîëåñíèöà ÷åòèðèêîë-êà ñ äâà âïðåãíàòè â íåÿ êîíÿ ñ ïúëíè êîìïëåêòè àìóíèöèÿ îò ñðåáðî è þçäè îò æåëÿçî.Ïðåä òÿõ å áèë ïîëîæåí òðåòè êîí (îáð. 20), âåðîÿòíî íà âîäà÷à íà øåñòâèåòî çà ïîñëåä-íîòî ïîãðåáåíèå 74, êàêòî è 7 ãîëåìè ãëèíåíè ñúäà, ïîñòàâåíè ñ óñòèÿòà íàäîëó.

Êàêòî è äðóã ïúò å ïîñî÷âàíî, êëþ÷úò çà ðåøàâàíå ñìèñúëà íà ñöåíàòà ïî ñòåíèòåíà àìôîðàòà-ðèòîí å âðàòàòà, îêîëî êîÿòî ñå ðàçâèâàò äåéñòâèÿòà. Òÿ å îáðàì÷åíà îòäâå ïîëóêîëîíè è ïîêðèâíà ïëî÷à ñ ïëàñòè÷íà óêðàñà îò îâóëè è àñòðàãàë. Ñòðàíèöèòåêúì ïúðâàòà êàìåðà íà ãðîáíèöàòà-ìàâçîëåé èëè õðàì (îáð. 21) â þãîèçòî÷íàòà ïåðèôå-ðèÿ íà Æàáà-ìîãèëà, êîÿòî òóê ùå áúäå íàðè÷àíà çà êðàòêî �ãðîáíèöàòà�, ñà ñúùî óêðà-ñåíè ñ ðåëåôíè îâè è ïåðëîâ íèç, à ïîêðèâíàòà ­ ñ àñòðàãàë, îâè, ëåñáèéñêà êèìà èãåîìåòðèçèðàíè áðúøëÿíîâè êëîíêè 75, ÷èÿòî âðúçêà ñ ïîãðåáàëíèòå ïðàêòèêè â äðåâ-

24

íîñòòà íå ñå íóæäàå îò ïîÿñíåíèÿ. Äðóãà ïîêðèâíà ïëî÷à ­ íàìåðåíà ïðåä ôàñàäàòà èíåóïîòðåáåíà èëè äîíåñåíà îò äðóãî ñúîðúæåíèå, èìà èçâàÿíè ñàìî îâóëè è àñòðàãàë(îáð. 23). Ïîëóêîëîíèòå îò çëàòî âúðõó ñúäà çàâúðøâàò ñ ïîëóïàëìåòè. Íåóïîòðåáåíàòàïîêðèâíà ïëî÷à â Ñòðåë÷à èìà â úãëèòå öåëè ïàëìåòè. Òàçè îò ãðîáíèöàòà å ñ öåëè ïàëìåòèâ êðàèùàòà íà ïîÿñà îò ïåðëîâ íèç è ïîëóïàëìåòè ïðè òîçè ñ ëåñáèéñêà êèìà. Ïðè òîâàâñè÷êè òå ñà �òðàêèéñêè òèï� (ñ îáúðíàòè íàâúòðå ëèñòà!) (îáð. 22, 23, 24). Ïîäîáíèïîëóïàëìåòè, íî îáðúùàíè íàãîðå, ñà ìîäåëèðàíè âúòðå, 6-òå êàìåííè àíòåôèêñè (îáð.25) è âåí÷àâàùè ôðîíòîíèòå íà ïîäìîãèëíèÿ õðàì íà Ñàáàçèé â ìîãèëàòà Îñòðèøà êðàéØèïêà. È â äâàòà ñëó÷àÿ òå ñà ðàçïîëîæåíè íà ãðàíèöàòà ìåæäó âåðòèêàëíèÿ è õîðèçîí-òàëíèÿ ðåä îò îðíàìåíòè, è â äâàòà ñëó÷àÿ ñà ðàçâèòè íàäîëó, à íå êàêòî å îáèêíîâåíî ­íàãîðå. Äâå ëúâñêè ãëàâè óâåí÷àâàò ïîëóêîëîíèòå îò Ïàíàãþðèùå, â Ñòðåë÷à å íàìåðåíàåäíà ëúâñêà ãëàâà, ÷èåòî ìÿñòî âúðõó ôàñàäàòà íå å óñòàíîâåíî.  ñúîðúæåíèåòî îò ñåâå-ðîçàïàäíàòà ïåðèôåðèÿ îáà÷å ñà äîêóìåíòèðàíè ñïîìåíàòèòå âå÷å äâå ïëî÷è ñ èçîáðà-æåíèÿ íà ëúâñêè ôèãóðè ñ îáúðíàòè íàçàä ãëàâè (îáð. 26).  Æàáà-ìîãèëà èìà äàííè çàïðîäúëæåíèå íà ôàñàäàòà âúâ âèñî÷èíà ­ âåðîÿòíî ôðîíòîí ñ íèøà â ñðåäàòà çà ðàçïî-ëàãàíå íà áîæåñòâî èëè êóëòîâà ñöåíà, êàêòî òîâà å óñòàíîâåíî çà õðàìà â ñåâåðîçàïàä-íàòà ïåðèôåðèÿ. Îùå ïîâå÷å, ÷å ïðåä ôàñàäàòà ñà íàìåðåíè äâà àêðîòåðèÿ ñ òðèúãúëíîèçðÿçâàíå â îñíîâàòà, ïîíå åäèíèÿò îò êîèòî å ìîãúë äà óâåí÷àâà ïðåäïîëàãàíèÿ ôðîí-òîí (îáð. 27). Íàä âðàòàòà îò àìôîðàòà-ðèòîí ôðîíòîí íå å ïîêàçàí, íî âåðîÿòíî å òîâàäà å ïîðàäè çàåìàíåòî íà ìÿñòîòî ìó îò äðúæêàòà íà ñúäà è ðàçäåëèòåëíèÿ ôðèç îò ðà-ñòèòåëíè îðíàìåíòè. Âúðõó ïðàãà îò Ïàíàãþðèùå ñå âèæäà ïëàñòè÷íà óêðàñà, îò êàêâàòîå ëèøåí òîçè â ãðîáíèöàòà. Ñàìî âúíøíî. Çàä íåãî èìà âòîðè ïðàã ñ ÷óäåñíî èçïúëíåíàïëàñòè÷íà îðíàìåíòàöèÿ â ñúùèÿ äóõ. Ïîäîáíà å ïëàñòè÷íàòà óêðàñà íà íîâîîòêðèòèÿòðàêèéñêè õðàì êðàé Ñòàðîñåë (îáð. 43).

Âðàòàòà îò ñúêðîâèùåòî å äâóêðèëà, êàêòî è òàçè â ãðîáíèöàòà-ìàâçîëåé. Òÿ å áèëàìåòàëíà, îñèòå º ñà âëèçàëè â ñïåöèàëíî îñòàâåíè êðúãëè âäëúáíàòèíè â ïðàãà è ïîêðèâ-íàòà ïëî÷à.  ðåçóëòàò íà ìíîãîêðàòíîòî º îòâàðÿíå è çàòâàðÿíå ­ åäèí îò àðãóìåíòèòåäà áúäå îïðåäåëåíî ñúîðúæåíèåòî è êàòî ìàâçîëåé, à çàùî íå è õðàì, å îñòàâèëà äúëáî-êà äúãîâèäíà áðàçäà â ïðàãà. Êàê å áèëà óêðàñåíà òàçè âðàòà â Ñòðåë÷à íèêîãà íÿìà äàóçíàåì. Ïðè èëè ïðåäè åäíî îò íÿêîëêîòî ïðåóñòðîéñòâà íà ïàìåòíèêà ­ íîâî ñâèäåòåë-ñòâî çà ïðîäúëæèòåëíîòî ìó ôóíêöèîíèðàíå, âðàòàòà å áèëà êàìåííà. Íàìåðåíèòå êúñî-âå ÿ îïðèëè÷àâàò íà òàçè îò àìôîðàòà ­ ñ âðÿçàíè ëèíèè è êðúãëè ïúïêè, èìèòàöèÿ íàäúðâåíèòå äúñêè è ãëàâèòå íà ñêðåïÿâàùèòå ãè ãâîçäåè. Êàêòî âå÷å å ïîñî÷âàíî, òàêàâà åáèëà è çàãóáåíàòà ìåòàëíà âðàòà íà ãðîáíèöàòà-ñâåòèëèùå ïðè Ìåçåê 76.

Âðàòèòå îò ñúêðîâèùåòî ñå îòâàðÿò íàâúòðå, êàêòî è òåçè â Æàáà-ìîãèëà. Âñÿêà îòòÿõ å îò ïî åäíà õîðèçîíòàëíà ëåíòà­�ëåòâà� íà äâà èçïðàâåíè ïðàâîúãúëíèêà. Ïðåç ïî-ñëåäíèòå ãîäèíè â Êàçàíëúøêàòà êîòëîâèíà, íàðè÷àíà âñå ïî-÷åñòî è Äîëèíà íà òðàêèé-ñêèòå âëàäåòåëè 77, áÿõà îòêðèòè äåñåòèíà ìîíóìåíòàëíè ïîäìîãèëíè ñãðàäè, ìíîçèíñò-âîòî îò êîèòî ñà îòëè÷íî çàïàçåíè (îáð. 28). Ïîâå÷åòî îò òÿõ èìàò äâóêðèëè êàìåííèâðàòè, âñè÷êè ðàçäåëåíè îò åäíàòà ñè ñòðàíà íà ïî äâå âäëúáíàòè ïðàâîúãúëíè ïîëåòà.Àêî íå áåøå ïðîâðÿíàòà ïðåç ïðîöåïà ðúêà íà ïëåøèâîòî ÷îâå÷å, ñèãóðíî è âúðõó àì-

25

ôîðàòà ùåøå äà áúäå ìàðêèðàíà ÷àñò îò óñòðîéñòâîòî çà çàêëþ÷âàíå, êàêâîòî èìàò çà-ïàçåíèòå íà ìÿñòî âðàòè îò ìîãèëà Õåëâåöèÿ äî Øèïêà 78.

Åäâà ëè èìà íóæäà îò ïîâå÷å àðãóìåíòè, çàåäíî ñ ïîñî÷åíèòå îò Ê. Êîëåâ è Ï. Ãîð-áàíîâ 79, çà äà ñå ñòèãíå äî èçâîäà, ÷å àâòîðúò íà ñöåíàòà îò Ïàíàãþðèùå å èìàë ïðåäâèäèìåííî âðàòà íà òðàêèéñêè õðàì, êîéòî ­ êàêòî âå÷å ìîæå äà ñå ñìÿòà çà óñòàíîâåíî, åèçïîëçâàí è çà ïîãðåáâàíå íà îáîæåñòâåí âëàäåòåë, äîêàçàíî çàñåãà â Ñòðåë÷à, â Êàçàí-ëúøêî, êðàé Ñòàðîñåë â Õèñàðñêî è äðóãàäå â Áúëãàðèÿ 80.

Êàêâî îáà÷å òúðñÿò ÿðîñòíî ðàçìàõâàùèòå ìå÷îâå ìúæå âëÿâî îò âõîäà íà õðàìà?Êàêâè ñà òåçè ãîëè �âîèíè�, íèêîé îò êîèòî íå íîñè øëåì, ùèò èëè ðèçíèöà, êîèòî íÿìàòíå ñàìî áîòóøè, íî äîðè è ñàíäàëè? Ïðåäñòàâåòå ñè ãè ïðåä ñòåíèòå íà Òèâà èëè äðóãàêðåïîñò. Îùå ïîâå÷å, ÷å òå ñà 5, çàùîòî äðóãèòå äâàìà âäÿñíî åäâà ëè ñå èíòåðåñóâàò îòâîåííî äåëî. Âîèíè ñà ïåøàöèòå è êîííèöèòå îò ïúðâàòà êàìåðà íà Êàçàíëúøêàòà ãðîá-íèöà 81, êîèòî áåç äà ñà òàêà íàïðåãíàòè, ñè èìàò öÿëîòî âúîðúæåíèå è ãî èçïîëçâàò áåçäà ãî ðàçìàõâàò áåçñìèñëåíî.

Î÷åâèäíî ïî ñòåíèòå íà çëàòíàòà àìôîðà-ðèòîí íå å ïðåäñòàâåíà íèòî ìèòè÷íà ­íå ñà èçïèñàíè èìåíàòà íà ó÷àñòíèöèòå, êàêòî å òîâà ïðè îñòàíàëèòå ñúäîâå 82, íèòî áîé-íà ñöåíà. Íå áèõ æåëàë äà ïîâòàðÿì àðãóìåíòèòå íà àâòîðèòå, êîèòî âèæäàò òóê äåéñò-âèÿ, ñâúðçàíè ñ òðàêèéñêèòå ïîãðåáàëíè îáè÷àè. Ùå ïðèáàâÿ îáà÷å íîâè.

Ïðåç 1972 ã. íà Àë. Ìèë÷åâà, Ï. Òåîäîñèåâ è ìåí áÿõà ïðåäîñòàâåíè êóï÷èíà êå-ðàìè÷íè ôðàãìåíòè îò ìîãèëà êðàé ðàçïîëîæåíîòî ñàìî íà 25 êì îò Ïàíàãþðèùåïèðäîïñêî ñåëî Äóøàíöè. Îò òÿõ è îòêðèòèòå îùå íÿêîëêî ïðè ïðåðàâÿíåòî íà ðàç-áúðêàíèÿ îò èìàíÿðè íàñèï, å âúçñòàíîâåí ÷àñòè÷íî ãîëÿì êðàòåðîâèäåí ñúä îò ñðå-äàòà íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñ óêðàñà â òðè ïîÿñà, êàêòî å òîâà ïðè àìôîðàòà-ðèòîí.Ñðåäíèÿò ôðèç ñúäúðæà ïðèìèòèâíî è ñõåìàòè÷íî âðÿçàíè ôèãóðè íà ïîíå 1 êîííèê è5 âèäèìî òàíöóâàùè ÷îâåêà. Ñúäúò å ïóáëèêóâàí îò êîëåãàòà Íèêîëà Òåîäîñèåâ 83, êîéòîâèæäà â òðèòå ïîÿñà êîñìè÷åñêèÿ ñòðîåæ ­ ïîäçåìåí ñâÿò, çåìÿ, íåáå. Òîé ïîñî÷èìíîæåñòâî àíàëîãèè, çà äà óñòàíîâè, ÷å ñöåíàòà â ñðåäíèÿ ïîÿñ å ñâúðçàíà ñ òðàêèé-ñêàòà ðåëèãèÿ/ìèòîëîãèÿ. Êàòî èìàì ïðåäâèä, ÷å êðàòåðúò å èìàë ïðåäíàçíà÷åíèåòîíàé-âåðîÿòíî íà ïîãðåáàëíà óðíà, âúçïðèåìàì óêðàñàòà, êàêòî è ïðè ïîâå÷åòî îò àíà-ëîãèèòå, êàòî ñâúðçàíà ïî-ñêîðî ñ òðàêèéñêèòå ïîãðåáàëíè ïðàêòèêè, îòêîëêîòî ñ òðà-êèéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Ò. å., âúðõó ñòåíèòå íà ñúäà ñïîðåä ìåí å èçîáðàçåíà ñöåíà íàïîãðåáàëíî øåñòâèå è ïîãðåáàëíè ðèòóàëíè òàíöè. Êîííèêúò ìîæå äà ñå ñâúðæå ñòðåòèÿ êîí ïðåä Ñòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà, êúäåòî äðóãèòå äâà ñà âïðåãíàòè â íàìåðå-íàòà íà ìÿñòî êîëåñíèöà (îáð. 20). Ñ íåÿ äî ïîñëåäíèÿ ìó äîì å äîêàðàí òðàêèéñêèÿòâëàäåòåë, êàêòî òîâà å ïîêàçàíî è âúðõó ñòåëàòà îò Øàïëú-äåðå (îáð. 29) è òàçè îòÊñàíòîñ 84.

Ïðåç 1995 ã. â Ñàøîâà ìîãèëà ìåæäó Øèïêà è ßñåíîâî â Êàçàíëúøêî îòêðèõìåíåîãðàáåíà òðàêèéñêà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé ñ äúëúã êîðèäîð è äâå êàìåðè 85. Òÿ å èçïîëç-âàíà ïðîäúëæèòåëåí ïåðèîä îò âðåìå, êàòî ïîñëåäíîòî ïîãðåáåíèå ­ î÷åâèäíî íà âëà-äåòåë è íåãîâèÿ êîí, å èçâúðøåíî â êðàÿ íà III èëè íà÷àëîòî íà II â. ïð. Õð. Ñúâñåì íåî-÷àêâàíî âúðõó î÷åðòàâàùèòå âõîäà êúì öåíòðàëíîòî ïîìåùåíèå áåëè âàðîâèêîâè áëî-êîâå ñå îòêðîèõà ïëèòêî âðÿçàíè è ñèëíî èçòðèòè ñõåìàòè÷íè èçîáðàæåíèÿ. Èçòðèâàíå-

26

òî å ðåçóëòàò íà äîïèðà äî ñòðàíèöèòå ïðè ìíîãîêðàòíèòå âëèçàíèÿ íà ïîêëîííèöè èïîñâåòåíè. Àêî ìîæå äà ñå ãîâîðè çà ñòèë, ðèñóíêèòå íàïîäîáÿâàò òåçè îò Äóøàíöè èóñïîðåäèöèòå èì ­ òåëàòà, ñà ïîëó÷åíè îò îòâîðåíè è çàòâîðåíè òðèúãúëíèöè. Îòëÿâî åïðåäñòàâåí ñàìîòåí âîèí ñ êîæåí øëåì è ïðåïàñàí ìå÷. Äî ëÿâàòà ìó ðúêà ñå âèæäàåëèïñîâèäåí ùèò. Îò äÿñíàòà ñòðàíà ñà èçîáðàçåíè òðèìà âîèíè (îáð. 30) ­ äâà â åäèíðåä, äðóã ­ ïîä òÿõ. Òåçè ãîðå ñà ñ îñòðîâúðõè øëåìîâå, êðàêàòà íà åäèíèÿ ñà èçâèòè, çàäà ïîêàæàò, ÷å òîé òàíöóâà. Äðóãèÿò äúðæè äâà ùèòà, à òðåòèÿò äîëó èìà øëåì ñ ãðèâàèëè ñâîåîáðàçíà ïðè÷åñêà. Íàé-âåðîÿòíî èçãëåæäà âúðõó ñòðàíèöèòå äà å íàïðàâåí îïèòçà èçîáðàçÿâàíå íà ðèòóàëåí ïîãðåáàëåí òàíö íà âîèíè, ñúðàòíèöè (?) íà ïîãðåáàíèÿ âúââúòðåøíîñòòà âëàäåòåë. Ïðèëèêèòå è ðàçëèêèòå ìåæäó èçîáðàæåíèÿòà îò Ñàøîâà ìîãè-ëà è Ïàíàãþðèùå ñà âèäèìè, íå å èçêëþ÷åíî îáà÷å òå äà ñà âäúõíîâåíè îò åäíà èäåÿ.

Îòòóê íàñåòíå íå å òðóäíî äà äîïóñíåì, ÷å è ïàíàãþðñêèÿò ñúä ïðåäëàãà ïîäîáåíòàíö âúðõó ðèòóàëíà ïëîùàäêà ïðåä âõîäà íà õðàìà-ãðîáíèöà. Ñúùåñòâóâàíåòî íà ïî-äîáíè ïëîùàäêè å ðåãèñòðèðàíî àðõåîëîãè÷åñêè ïðåä ñúîðúæåíèÿòà â Ñòðåë÷à, Ðàâíî-ãîð 86, â Êàçàíëúøêî.  íÿêîè ñëó÷àè íà òÿõ ñà îòêðèòè ñëåäè îò îãíèùà (Ñòðåë÷à, Ðàâíî-ãîð) è òàíöèòå ñà ìîãëè äà íàïîäîáÿâàò èçâåñòíèòå åòíîãðàôñêè ó íàñ êàòî íåñòèíàðñêè.Äðóãàäå ïëîùàäêèòå ñà îò ïîäðåäåíè êàìúíè, êàêòî å ïîêàçàíî òîâà è âúðõó ñòåíèòå íààìôîðàòà-ðèòîí (Ñëàâ÷îâà ìîãèëà ïðè Ðîçîâî â Êàçàíëúøêî) 87. Äúëãèÿò è øèðîê êîðè-äîð ïðåä ñúîðúæåíèåòî â ìîãèëà Õåëâåöèÿ äî Øèïêà å çàñòëàí ñ êàìúíè è ïîêðèò ñäåáåëà âàðîâà çàìàçêà 88 (îáð. 31).

Âðàòàòà â ñðåäàòà íà îáðàçíîòî ïîëå èçãëåæäà ðàçäåëÿ íå ñàìî äâåòå ãðóïè, íî èäâå ïðîñòðàíñòâà. Èçêàçàíî å âå÷å ïðåäïîëîæåíèå, ÷å ñöåíàòà âëÿâî ïðåäñòàâÿ äåéñò-âèÿ èçâúí ñãðàäàòà, äîêàòî òàçè âäÿñíî ­ â íåéíàòà âúòðåøíîñò 89. Íÿìà îñíîâàíèå, ñëåäîïðåäåëÿíåòî íà ëÿâàòà ñöåíà êàòî ðèòóàëåí òàíö è íà âðàòàòà êàòî âõîä íà õðàì-ãðîá-íèöà, äà áúäå îòõâúðëåíà ïðåäëîæåíàòà îò Ãîðáàíîâ èíòåðïðåòàöèÿ ñ ìàëêà êîðåêöèÿ.Íàé-âåðîÿòíî ñà ïðåäñòàâåíè âúçðàñòåí æðåö è íåãîâ ìëàä ïîìîùíèê, êîèòî ïîäãîòâÿòíà÷àëîòî íà îðôè÷åñêà ìèñòåðèÿ, êîÿòî ïðåäñòîè äà ñå ñúñòîè âúâ âúòðåøíîñòòà. Íå åçà ïðåíåáðåãâàíå ïðåäïîëîæåíèåòî íà Ãîðáàíîâ, ÷å âúçðàñòíèÿò äúðæè â ðúêà íå êúñìåñî èëè ÷àñò îò ÷åðåí äðîá, êàêòî ÷åñòî ñå òâúðäè, à ôèàëà 90. Ñëåä êàòî ïðèêëþ÷àòòàíöà ñè, êúì æðåöèòå ñëåäâà äà ñå ïðèñúåäèíÿò è ó÷àñòíèöèòå â íåãî. Òå ñà ñðåä ïîñâå-òåíèòå â îðôè÷åñêèòå òàéíñòâà ïðåäñòàâèòåëè íà âèñøàòà òðàêèéñêà àðèñòîêðàöèÿ. Îá-ùèÿò èì áðîé å 8, â òîâà ÷èñëî áðàäàòèÿò ïëåøèâåö. Íå å èçëèøíî äà ñå ïðèïîìíè, ÷åâ åäèí îò ïîäìîãèëíèòå õðàìîâå êðàé Øèïêà ­ òîçè ñ âðàòè è çàêëþ÷àëêè â ìîãèëà Õåë-âåöèÿ 91, ñà ìîíòèðàíè äâå êàìåííè ïåéêè äî ñòðàíè÷íèòå ñòåíè íà öåíòðàëíàòà êàìåðàè íà òÿõ ìîãàò äà ñåäíàò ïî 3­4 ÷îâåêà. Äðóãè 1­2 áèõà ìîãëè äà ñå ðàçïîëîæàò âúðõóèçãðàäåíîòî ñðåùó âõîäà ëîæå (îáð. 32), çà äà ðúêîâîäÿò öåðåìîíèÿòà èëè äà áúäàòãëàâíè äåéñòâàùè ëèöà â ïðîâåæäàíåòî º. Èçïîëçâàíåòî íà óïîéâàùè âåùåñòâà â ïðî-öåñà íà ìèñòåðèèòå íå ïîäëåæè íà ñúìíåíèå. Òå áèõà ìîãëè äà áúäàò âèíî, íàëÿòî âúâôèàëàòà, îòâàðà îò áèëêè èëè òâúðäè àðîìàòè ­ â Ãîëÿìàòà ìîãèëà êðàé Ìúäðåö â Ãúëú-áîâñêî 92 áåøå íàìåðåíà ñòîìíà ñ îñòàòúöè îò óòàéêà, çàïàëâàíåòî íà êîÿòî ïðåäèçâèê-âàøå óïîéâàùà, ïîäîáíà íà òàìÿí, ìèðèçìà.

27

Äÿñíàòà ñöåíà âå÷å èìà ïàðàëåë â íåîòäàâíà îòêðèòèÿ ãðîáíè÷íî-êóëòîâ êîìïëåêñâ ìîãèëàòà Îñòðóøà êðàé Øèïêà 93, îïðåäåëåí âå÷å îò ïðîô. Àë. Ôîë êàòî õðàì íà Ñà-áàçèé 94.  åäíî îò 34-òå îáðàçíè ïîëåòà ïî òàâàíà íà ìîíîëèòíîòî öåíòðàëíî ïîìåùå-íèå ñà èçðèñóâàíè äâå ôèãóðè â àíàëîãè÷íî ðàçïîëîæåíèå. Ëÿâàòà ñúùî å ïîäïðÿíà íàòîÿãà è èìà ïðåõâúðëåíà ïðåç ðàìîòî äðåõà (îáð. 33). Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè ðàçïîëàãàíåòîíà ñòåíîïèñà â õðàì-ãðîáíèöà ãî ñâúðçâà ñ ïîãðåáàëíèÿ ðèòóàë èëè öåðåìîíèÿ, ïîñâå-òåíà íà îáîæåñòâåíèÿ ïîêîéíèê, êàêòî èçãëåæäà å òîâà âúðõó ñòåíèòå íà àìôîðàòà-ðèòîí.

Âñè÷êè ïðåäëàãàíè äîñåãà èíòåðïðåòàöèè, êîãàòî ñòàâà äóìà çà âðàòàòà, èçõîæäàòîò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å áðàäàòîòî ïëåøèâî ÷îâå÷å ÿ å îòêðåõíàëî è áúðçà äà ñå ïðèáåðåçàä íåÿ. Âúçðàñòíèÿò ìúæ âñúùíîñò íå èçãëåæäà òîëêîâà óïëàøåí, êîëêîòî ëþáîïèòåí èçàèíòåðåñîâàí. Òîé åäâà ëè å ñòðàõóâàù ñå è ïðèòåñíåí �øïèîíèí�, íèòî èìà çàñòðàøå-íà ãëàâà íà äóøà íà ïîêîåí âëàäåòåë 95, íèòî ïðèëè÷à íà ðîá 96. Ìåæäó íåãî è ïúðâèÿìå÷îíîñåö íÿìà ïðîòèâîïîñòàâÿíå. Íèòî ïúðâèÿò, íèòî ñëåäâàùèòå òàíöüîðè ñà ñòðåñ-íàòè îò íåãîâàòà ïîÿâà. Íàé-ïðàâäîïîäîáíî ìè ñå ñòðóâà äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïëåøè-âîòî ÷îâå÷å å ïàçèòåë íà õðàìà èëè æðåö, êîéòî ñå å ïîêàçàë ñàìî, çà äà ïðåäóïðåäèòàíöóâàùèòå, ÷å ïîäãîòîâêàòà çà öåðåìîíèÿòà âñå îùå íå å ïðèêëþ÷èëà è ÷å òîé èìàãîòîâíîñò äà èì îòâîðè âñåêè ìîìåíò. Îïèÿíåíè íå ñàìî â ðèòúìà íà òàíöà òå îáà÷å íåíàìèðàò çà íóæíî äà ìó îáúðíàò âíèìàíèå. Ñöåíàòà ñ âõîäà èìà è èçâîðîâà ñòîéíîñò ­áåç ñúìíåíèå â ñëó÷àÿ ñà èìàíè ïðåäâèä èñòèíñêè äúðâåíè êðèëà íà âðàòàòà, êàêâèòîïðè ðàçêîïêè íå áèõà ìîãëè äà áúäàò íàìåðåíè è ñúùåñòâóâàíåòî èì ìîæå ñàìî äà ñåïðåäïîëàãà; âúíøíèÿò âèä íà òàíöüîðèòå äàâà ïðåäñòàâà çà âèäà íà òðàêèòå, âúîðúæå-íèåòî èì ­ êàêòî âå÷å å ïîñî÷åíî îò Ê. Êîëåâ 97, îòãîâàðÿ íà ïîçíàòèòå îò àðõåîëîãè÷å-ñêè íàõîäêè òðàêèéñêè îðúæèÿ ­ ìå÷îâå òèï �ìàõàéðè�.

Íàé-âåðîÿòíî, èçãëåæäà, ñöåíèòå âúðõó àìôîðàòà-ðèòîí äà ïðåäñòàâÿò òðàêèéñêèõðàì-ãðîáíèöà, à çàùî íå è òî÷íî òîçè â Æàáà-ìîãèëà, çà êîéòî èìà äàííè äà å ôóíêöè-îíèðàë ïðåç öåëèÿ IV â. ïð. Õð., âúâ âúòðåøíîñòòà äà ñå èçâúðøâàò ïðèãîòîâëåíèÿ çà öå-ðåìîíèÿ, à íà ïëîùàäêàòà îòïðåä ­ ïðåäøåñòâàùèòå ÿ ðèòóàëíè òàíöè. Ìàêàð è òàçèõèïîòåçà çàñåãà äà íå ñå ðàäâà íà äîñòàòú÷íî ïðèâúðæåíèöè, òÿ íàëàãà ïîñòàâÿíåòî íàîïàñíèòå (!) âúïðîñè çà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà òîðåâòèòå è ìÿñòîòî íà èçðàáîòêàíå ñàìî íà òîçè ñúä, íî è íà îñòàíàëèòå îò Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå.

VII. ÐÈÒÎÍ, ÌÎÄÅËÈÐÀÍ ÊÀÒÎ ÃËÀÂÀ ÍÀ ÀÌÀÇÎÍÊÀ. Íàðîäåí àðõåîëîãè-÷åñêè ìóçåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3202. Âèñî÷èíà 20,5 ñì, òåãëî 387,3 ã (èë. 118­131)

Çàïàçåí èçöÿëî, ñèëíî äåôîðìèðàíà äîëíà ïîëîâèíà (èë. 118­121). Ìîäåëèðàíêàòî ãëàâà íà æåíà, ÷èÿòî øèÿ ñëóæè çà îñíîâà íà ñúäà. Îò ÷åëîòî íàãîðå ñå ñòåñíÿâàêîíè÷íî, îôîðìÿéêè íà ãëàâàòà øëåì �òðàêèéñêè� òèï, îòâîðåí íàïðåä òàêà, ÷å äà ñåïîëó÷è óñòèåòî. Äðúæêàòà å çàõâàíàòà çà òèëíàòà ÷àñò è ðúáà íà óñòèåòî.

Òÿëîòî íà äðúæêàòà å ÷åòèðèñòåííî, ñ ïëèòêè êàíåëþðè (èë. 124).  äîëíèÿ ñè êðàéòî ïðåìèíàâà ðÿçêî â ïðèëåïåíà êúì òÿëîòî íà ñúäà ëèñòîâèäíà ïëàñòèíêà ñ ãðàâèðàíàîòãîðå äåâåòëèñòíà ïàëìåòà (èë. 125). Ãîðå çàâúðøâà ñ ïðîôèëèðàíà áàçà, âúðõó êîÿòî åêëåêíàë êðèëàò ñôèíêñ, îïðÿë ïðåäíèòå ñè ëàïè âúðõó áîðäþðà íà óñòèåòî, ñ êîåòî çàò-âàðÿ äðúæêàòà (èë. 123, 124). Òÿëîòî íà ÷óäîâèùåòî å òðåòèðàíî ñóìàðíî, áåç ïîäðîá-

28

íîñòè. Îïàøêàòà ìó å S­îâèäíà, ñúñ çàòâîðåíè êðàèùà, òàêà ÷å ñå ïîëó÷àâà ôèãóðà,íàïîäîáÿâàùà öèôðàòà 8. Äâåòå çàòâîðåíè õàëêè ñà èçïîëçâàíè ìîæå áè çà îêà÷âàíå íàñúäà. Êðèëàòà íà ñôèíêñà ñà ïëîñêè, äúãîâèäíî èçâèòè íàïðåä, ïîêðèòè ñ ãðàâèðîâêà,êîÿòî î÷åðòàâà óñïîðåäíè ïåðà ñ íàñå÷êè òèï �ðèáåíà êîñò� çà âñåêè äâå ñúñåäíè. Ãëà-âàòà å ìîäåëèðàíà îáùî, íî ñ äîáðå ñõâàíàòè îáåìè. Êîñìèòå ñà íà ñðàâíèòåëíî åäðèêè÷óðè, ïîëó÷åíè îò ðåäóâàíåòî íà âäëúáíàòè è èçïúêíàëè èâèöè.

Ëèöåòî íà æåíàòà å ñ ïðàâèëíè î÷åðòàíèÿ (èë. 122), ñúñ ñòðîãî, íî ïðèâëåêàòåëíîèçðàæåíèå êàêòî âúâ ôàñ è òðè ÷åòâúðòè, òàêà è â ïðîôèë.  áàäåìîâèäíè ðàìêè å èìàëîèíêðóñòàöèÿ çà î÷èòå è çåíèöèòå. Êîñèòå ñà áóéíè, êúäðàâè, äúëãè ïðàâè êè÷óðè ïàäàòïî âðàòà è âúðõó çàãàòíàòèÿ ãðúá. Óøèòå îñòàâàò èçöÿëî âèäèìè, ïðàâèëíî è ãðèæëèâîìîäåëèðàíè. Øèÿòà å ãëàäêà îòïðåä, à â îñíîâàòà é å äîïúëíèòåëíî ïðèïîåíà ëúâñêàãëàâà ñ îòâîð â óñòàòà çà èçëèâàíå íà òå÷íîñòòà. Òÿ èãðàå ðîëÿòà è íà ìåäàëüîí, êîéòî åôëàíêèðàí îò áîãàòà ðàñòèòåëíà óêðàñà.

Øëåìúò êîíòðàñòèðà ïðèÿòíî ñ ãëàäêèòå ÷àñòè íà ëèöåòî. Òîé å èçöÿëî çàåò îò çîî-ìîðôíà è ðàñòèòåëíà óêðàñà. Íàä ìàëêà, ôðîíòàëíî ðàçïîëîæåíà êîçèðêà å èçîáðàçåíàñåäåìëèñòíà ïàëìåòà ñ îáúðíàòà íàâúòðå (!) ëèñòà, êîÿòî èçðàñòâà îò ðàçêëîíÿâàùè ñåíàñòðàíè âîëóòè (èë. 126). Ñëîæíèÿò ðàñòèòåëåí îðíàìåíò íàä íåÿ (èë. 127) ñå òúëêóâàêàòî �äúðâî íà æèâîòà� 98. Ïî÷òè öÿëàòà ïîâúðõíîñò íà øëåìà å çàåòà îò äâå õåðàëäè÷åñ-êè ðàçïîëîæåíè òåëà íà ãðèôîíè (èë. 128­131) 99. Òå ñà ïðåäàäåíè ðåëåôíî, êàòî ãëàâè-òå èì ñà òðåòèðàíè îáåìíî (èë. 130). Ãðèôîíèòå, îñîáåíî êðèëàòà, êîèòî çàåìàò îñíîâ-íî ìÿñòî âúâ ôèãóðèòå, ñà ïðåäàäåíè ãðèæëèâî è òî÷íî. Ìíîæåñòâî ãðóïè îò íàñå÷êèîôîðìÿò ñëîæíèòå è ìíîãîïëàíîâè ôîðìè íà êðèëàòà è ïåðàòà ïî òÿõ.

Ãðèôîíè îáèêíîâåíî óêðàñÿâàò øëåìà íà Àòèíà â ñòàðîãðúöêàòà õóäîæåñòâåíàòðàäèöèÿ. Òîâà å äàëî îñíîâàíèÿ íà íÿêîè èçñëåäâà÷è íà ñúêðîâèùåòî äà âèæäàò â ñúäàè îáùàòà ìó ôîðìà Àòèíà 100. Áðîÿò íà ãðèôîíèòå (äâà, à íå òðè) êàðà äðóãè, êîèòî âåðî-ÿòíî ñà ïðàâè, äà ñâúðçâàò ðèòîíà ñ îáðàçà íà àìàçîíêà 101. Ïîçíàòè ñà äåéñòâèòåëíèøëåìîâå ñ èçîáðàæåíèÿ íà ãðèôîíè. Ñúùàòà êîìïîçèöèîííà ñõåìà âúðõó äðóãà îáùàôîðìà ìîæå äà ñå âèäè â åäèí áðîíçîâ øëåì îò íåèçâåñòíî ìÿñòî â Íàðîäíèÿ àðõåîëî-ãè÷åñêè ìóçåé ïðè Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå â Ñîôèÿ 102. (îáð. 34)

Ñúäîâå ñ ôîðìà íà ÷îâåøêè ãëàâè èëè áþñòîâå ñà äîáðå ïîçíàòè êàêòî â ÄðåâíàÃúðöèÿ ­ ïðåèìóùåñòâåíî îò ãëèíà ñ ÷åðâåíîôèãóðíà ïîâúðõíîñò 103, òàêà è îò ðèìñêàòàåïîõà 104, òîçè ïúò îò áðîíç. Ïðàèñòîðè÷åñêè ãëèíåíè àíòðîïîìîðôíè ñúäîâå, â ìíîãîñëó÷àè ðèòîíè, ñà ïîçíàòè îò çåìèòå íà Áúëãàðèÿ 105.

VIII. ÐÈÒÎÍ, ÌÎÄÅËÈÐÀÍ ÊÀÒÎ ÃËÀÂÀ ÍÀ ÆÅÍÀ. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñêè ìó-çåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3201. Âèñî÷èíà 21,5 ñì, òåãëî 466,75 ã (èë. 132­143)

Çàïàçåí èçöÿëî, áåç äåôîðìàöèè. Êðèëàòà íà ñôèíêñà âúðõó äðúæêàòà ñà îòðÿçàíèè ëèïñâàò (èë. 137, 138). Ïî çàìèñúë è ìîäåëèðîâêà å áëèçúê äî ïðåäèøíèÿ, íî â ïî-ñòðîãî èçïúëíåíèå (èë. 132­135) è áåç øëåì. Äðúæêàòà å ïî÷òè ñúùàòà ïî ôîðìà, ðàçìå-ðè è ðàçïîëîæåíèå, íî çàâúðøâà äîëó ñ ëîòîñîâ öâÿò.

Æåíñêàòà ãëàâà è ëèöåòî é ñà ñúùî òàêà áåç èíäèâèäóàëíè îñîáåíîñòè, èçðàæåíè-åòî å ïî-ñóõî è áåçèçðàçíî (èë. 136). Êîñèòå ñà ïðåäàäåíè îáåìíî, ñðåñàíè íà ïúò, î÷åð-

29

òàâàùèòå ãè âðÿçàíè ëèíèè ñà íàñî÷åíè íàãîðå. Óøèòå îñòàâàò îòêðèòè, ñ åäèí âèñÿùêè÷óð ïðåä òÿõ. Áóëî ñ íåæíà âðÿçàíà óêðàñà ðàçäåëÿ ïðè÷åñêàòà íà äâå ÷àñòè. Òî åîãðàíè÷åíî îòäîëó ñ ëåíòà, ïîêðèòà ñ ðåëåôíè î÷åðòàíèÿ íà îðíàìåíò (áÿãàùà âúëíà�(èë. 139). Áóëîòî å çàâúðçàíî íàä ÷åëîòî è îò âúçåëà âèñè ïðàâîúãúëíî óêðàøåíèå. Øè-ðîê è âèñîê ðåëåôåí ïîÿñ îòäåëÿ ãëàâàòà îò ãëàäêàòà øèÿ íà ñúäà. Ïîÿñúò å ïîêðèò ñóêðàñà îò éîíèéñêà êèìà. Øèÿòà íà æåíñêàòà ãëàâà å ñúùî ãëàäêà.  îñíîâàòà é å ìîäå-ëèðàíà ïëàñòè÷íî ðàçêîøíà îãúðëèöà (èë. 140­142) ­ îò åäúð ïåðëîâ íèç èçëèçàò ëèñòî-âèäíè âèñóëêè, çàâúðøâàùè äîëó ñ òîï÷åòà.  ñðåäàòà å ìîíòèðàí ìåäàëüîí ñ ëúâñêàãëàâà, â óñòàòà íà êîéòî å îòâîðúò çà èçòè÷àíå íà òå÷íîñòòà. Öÿëàòà óêðàñà âúðõó îñíîâàòàíà ñúäà å â øèðîê, äúãîâèäíî èçïúêíàë ïîÿñ, êîéòî ïîäñèëâà âïå÷àòëåíèåòî çà ñòàáèë-íîñò íà ðèòîíà.

IÕ. ÐÈÒÎÍ, ÌÎÄÅËÈÐÀÍ ÊÀÒÎ ÃËÀÂÀ ÍÀ ÆÅÍÀ. Íàðîäåí àðõåîëîãè÷åñêè ìó-çåé ­ Ïëîâäèâ, èíâ. ¹ 3200. Âèñî÷èíà 21,5 ñì, òåãëî 460,75 ã (èë. 144­154).

Çàïàçåí èçöÿëî (èë. 144­147), ñ îáùà äåôîðìàöèÿ ïî ëèöåòî íà æåíàòà (èë. 148).Ïî ôîðìà, ðàçìåðè è íà÷èí íà èçïúëíåíèå ïî÷òè åäíàêúâ ñ ïðåäèøíèÿ.  äîëíèÿ êðàéíà óøèòå ÿìè÷êè çà îáåöè. Êðèëàòà íà ñôèíêñà çàïàçåíè (èë. 149­151). Íåçíà÷èòåëíèðàçëè÷èÿ â äåòàéëèòå íà óêðàñàòà (èë. 152­154). Äðúæêàòà çàâúðøâà äîëó ñ äåâåòëèñòíàïàëìåòà �òðàêèéñêè òèï� (ñ èçâèòè íàâúòðå ëèñòà) (èë. 152).

ÕÀÐÀÊÒÅÐ ÍÀ ÍÀÕÎÄÊÀÒÀ

 ëèòåðàòóðàòà íàõîäêàòà îò Ïàíàãþðèùå å ïðèäîáèëà èçâåñòíîñò ïîä èìåòî Ïà-íàãþðñêî ñúêðîâèùå. Äîñêîðî â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà òåðìèíúò ñúêðîâèùå ñå âúç-ïðèåìàøå åäíîçíà÷íî, â áóêâàëíèÿ ìó ñìèñúë ­ êàòî òðåçîð, êàòî ãðóïà îò ïðåäìåòè,êîèòî ñà áèëè ïðèòåæàíèå íà îòäåëíî ëèöå èëè èíñòèòóöèÿ 106. Àðõåîëîãè÷åñêàòà äî-áàâêà ñå ñúäúðæàøå â îïðåäåëåíèåòî êîìïëåêò îò ñêúïè ïðåäìåòè, ñêðèòè â çåìÿòà âìîìåíò íà îïàñíîñò ñ íàìåðåíèå äà áúäàò èçâàäåíè è èçïîëçâàíè îòíîâî â ïî-áëàãîï-ðèÿòíè âðåìåíà. Ñìúðòòà íà ïðèòåæàòåëÿ (ïðèòåæàòåëèòå) èëè íåâúçìîæíîñòòà ìó (èì)äà ñè âúçâúðíàò áîãàòñòâîòî, ñå ñ÷èòàøå çà ïðè÷èíà òå äà áúäàò íàìèðàíè ñëåä âåêîâå. òàçè ïîñîêà ñà ðàçãðàíè÷åíè íÿêîëêî âèäà íàõîäêè ­ òàêèâà, êîèòî ñúäúðæàò ìîíå-òè, äðóãè ­ ñ ðàçëè÷íè ñêúïè ïðåäìåòè, îò áëàãîðîäåí ìåòàë è ÷åñòî ñ âèñîêà õóäîæåñ-òâåíà ñòîéíîñò, òðåòè, êîèòî ñà ñìåñåíè ïî ñúäúðæàíèå.  ïî-ðàííèòå (îò êàìåííî-ìåäíàòà åïîõà íàòàòúê) ñúêðîâèùà ñå ñðåùàò è ïðåäìåòè îò ìåä èëè áðîíç, à ïîíÿêî-ãà è îò æåëÿçî.

Òðàäèöèîííàòà óïîòðåáà íà òåðìèíà çàïî÷íà äà ñå ïîñòàâÿ ïîä ñúìíåíèå ñëåäîòêðèâàíåòî â íà÷àëîòî íà 1986 ã. íà Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå âúâ Âðà÷àíñêî, Ñåâåðî-çàïàäíà Áúëãàðèÿ 107. Òî ñúäúðæà 108 ôèàëè, 54 êàíè÷êè è 3 ãîáåëåòà îò ñðåáðî, íÿêîèïîçëàòåíè. Íàìåðåíî å íà äâå ÷àñòè: åäíàòà ­ îòêðèòà ñëó÷àéíî îò ìåñòåí æèòåë, äðóãà-òà ­ îò àðõåîëîãè÷åñêè åêèï ïðè ïðåòúðñâàíå íà ðàéîíà. Äâåòå ÿìè, â êîèòî å áèëîçàðîâåíî, ñà íà íÿêîëêî ìåòðà åäíà îò äðóãà. Òîãàâà ñïåöèàëèñòèòå ñè ñïîìíÿò, ÷å èñúêðîâèùåòî îò Áóêüîâöè 108 å íà äâà äÿëà, ÷å è ñúêðîâèùàòà îò Ëóêîâèò 109 è Ëåòíèöà 110

30

ìîæå áè ñà áèëè íà äâå ìåñòà, íî ïðè îòêðèâàíåòî (è â äâàòà ñëó÷àÿ íà äâà ïúòè ñ ðàçëèêàîò ïî íÿêîëêî ìåñåöà) íå å îáúðíàòî âíèìàíèå íà òîçè ôàêò. Íå çàêúñíÿâàò è êîíêðåò-íèòå àðõåîëîãè÷åñêè íàáëþäåíèÿ.

Ïðåç ñúùàòà, 1986 ã., ïîä ïîëóðàçðóøåíà òðàêèéñêà íàäãðîáíà ìîãèëà âúâ Âåëè-êîòúðíîâñêî, Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, å íàìåðåí êîìïëåêò îò ñêúïè ïðåäìåòè, êîèòî íå èçã-ëåæäà äà ñà ñâúðçàíè ñ ïîãðåáåíèå 111. Íà ñëåäâàùàòà ãîäèíà ïðè ðúêîâîäåíè îò ìåíðàçêîïêè êðàé Ðàâíîãîð â Ðîäîïèòå ïîïàäíàõìå ïîä ìàëúê ìîãèëåí íàñèï íà äâà êîìï-ëåêòà óêðàñè çà êîíñêà àìóíèöèÿ îò ñðåáðî ñ ïîçëàòà 112. (îáð. 12, 58) Ãàðíèòóðèòå áÿõàâ äâå ñúñåäíè ÿìè, èçäúëáàíè â ìàòåðèêîâàòà ñêàëà. Íàä òÿõ èìàøå îñòàòúöè îò îãðîìíîîãíèùå áåç íèêàêâè ÷îâåøêè èëè æèâîòèíñêè êîñòè. Î÷åâèäíî, ìîãèëàòà íå å íàäãðîá-íà, à àìóíèöèèòå íå ñà ïîñòàâåíè ïîä íåÿ êàòî ïîãðåáàëåí äàð. Çàïî÷íà äà ñå ôîðìèðàïîäîçðåíèåòî, ÷å íàõîäêèòå îò Ðàâíîãîð íå ñà íèòî ñúêðîâèùà â ïðåêèÿ ñìèñúë íà äó-ìàòà, íèòî ñà ñâúðçàíè ñ ïîãðåáàëíèòå ïðàêòèêè, à ñà ðåçóëòàò, êàêòî âåðîÿòíî è íÿêîèîò ñúêðîâèùàòà, íà äðóã ðèòóàë. Êàòî íàé-âúçìîæíî ñå ïðèåìà òúëêóâàíåòî èì êàòî äà-ðîâå çà áîãîâåòå, ïðè çàðàâÿíåòî íà êîèòî ñà èçâúðøâàíè ñïåöèàëíè öåðåìîíèè ñ ïàëå-íå íà îãíüîâå, ðèòóàëíè òàíöè è äðóãè ïîäîáíè äåéñòâèÿ 113.

Íàëîæè ñå äà áúäå ñãëîáåíà è íàõîäêàòà îò ñëó÷àéíî îòêðèòèå è ðåäîâíè ðàçêîï-êè. Ïðåç 1950 ã. â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî ñðåäíî ãîëÿìàòà ìîãèëà Îðåë êðàé Ñòðåë-÷à å áèëà îòêðèòà ïðàâîúãúëíà ÿìà ñúñ çëàòåí âåíåö, ñðåáúðíà êàíè÷êà (îáð. 35) è ìíî-æåñòâî äðóãè ïðåäìåòè áåç îñòàòúöè îò ïîãðåáåíèå 114. Ïðåç 1977 ã. ïðîâåðèõìå ðàéîíàíà íàõîäêàòà ñ ìåòàëîòúðñà÷ è ïîïàäíàõìå íà âòîðà ÿìà ñ äâå ñðåáúðíè ôèàëè, ñðåáú-ðåí ïîçëàòåí ñêèôîñ è äðóãè ìàòåðèàëè 115. Ñðåä òÿõ íàé-ñåðèîçíî âíèìàíèå çàñëóæàâà-øå åäíà äðúæêà íà êàíè÷êà áåç òÿëî (îáð. 36). Çà âñåîáùà èçíåíàäà ñå óñòàíîâè, ÷åäðúæêàòà ïðèíàäëåæè íà êàíè÷êà, îòêðèòà ìíîãî ïî-ðàíî â äðóãà ÿìà 116. Ñòàíà ÿñíî, ÷åäâåòå ÿìè ïðèíàäëåæàò íà åäíî è ñúùî äåéñòâèå è òå íå ñà ñâúðçàíè ñ ïîãðåáåíèå 117.Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å è â ìîãèëàòà íå áÿõà îòêðèòè íèêàêâè ãðîáíè ñúîðúæåíèÿ, íè íàâå-äå íà ìèñúëòà, ÷å íå å èçêëþ÷åíî äâåòå ÿìè äà ñúäúðæàò ñâåùåíè äàðîâå, à ìîãèëàòà äàå íàñèïàíà êàòî çíàê çà ïîòâúðæäàâàíå íà ðèòóàëà.

Òàêà ñå î÷åðòàâà åäèí êðúã îò íàõîäêè, êîèòî ïîñòàâÿò âúïðîñ âúðõó òúëêóâàíåòîíà ñúêðîâèùàòà, èëè ïîíå íà íÿêîè îò òÿõ, êàòî òðåçîðè. Òå ñå íàìèðàò ñïîðåä äîñåãàø-íèòå íàáëþäåíèÿ ïîä ìîãèëíè íàñèïè, â áëèçîñò äî ìîãèëè èëè íà ðàâíî ìÿñòî. Ïðîáëå-ìúò èìà îòíîøåíèå è êúì ìîãèëèòå è ñå íàëàãà íÿêîè îò òÿõ äà áúäàò èçêëþ÷åíè îòòðàäèöèîííîòî ñúáèðàòåëíî íàçâàíèå �òðàêèéñêè íàäãðîáíè ìîãèëè� 118.

Ïðè÷èñëÿâàíåòî íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå êúì åäíàòà èëè äðóãàòà ãðóïà ñêúïèíàõîäêè å îò èçêëþ÷èòåëíà âàæíîñò. Çà ñúæàëåíèå òîçè ïðîáëåì íå å ñúùåñòâóâàë ïîâðåìå íà îòêðèâàíåòî ìó è íå ñà íàïðàâåíè ñâîåâðåìåííè íàáëþäåíèÿ. Âñå ïàê â ñòðà-íè÷íà íà òåìàòà ïóáëèêàöèÿ íà åäèí îò äâàìàòà ïúðâè èçñëåäâà÷è ­ Äèìèòúð Öîí÷åâ, ñåòâúðäè, ÷å â ðàéîíà íà îòêðèâàíå íà ñúêðîâèùåòî ñå íàìèðàëè ïåò ìàëêè ìîãèëêè 119.Íåùî ïîâå÷å, òîé íå èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà ïîä íàñèïà íà åäíà îò òÿõ äà å áèëà íàìå-ðåíà íàõîäêàòà. Ñúñòîÿíèåòî íà áúëãàðñêàòà àðõåîëîãè÷åñêà íàóêà òîãàâà ïðàâåøå íå-âúçìîæíî ñâúðçâàíåòî íà åäíî ñúêðîâèùå ñ ìîãèëà è òîâà ñâåäåíèå áåøå çàáðàâåíî,èçîñòàâåíî èëè îáÿâåíî çà íåäîñòîâåðíî. Äíåñ ñå íàëàãà äà ñå âúðíåì êúì íåãî è äà ãî

31

ñâúðæåì ñ áðîÿ è âèäîâåòå íà ñúäîâåòå. Òîâà âå÷å å íàïðàâåíî îò äðóãè àâòîðè, à è òóêâ íà÷àëîòî 120. Äîïóñêà ñå íåîáõîäèìîñòòà îò îùå ðèòîíè ñ ïðîòîìå íà æèâîòíî èëèîùå åäèí ñ æåíñêà ãëàâà è øëåì ­ àìàçîíêà. Ï. Ãîðáàíîâ ïðåäïîëàãà, ÷å íàõîäêàòà åñúäúðæàëà îùå åäíà àìôîðà-ðèòîí, ðèòîí ñ ãëàâà íà àìàçîíêà è ôèàëà 121. Èíà÷å ñåðâè-çúò íÿìà çàâúðøåí è ñúîòâåòñòâàù âèä. Îò äðóãà ñòðàíà, ñàêðàëíèÿò è ìèòè÷åí õàðàêòåðíà ñöåíèòå âúðõó ñòåíèòå íà ñúäîâåòå ïðåäïîëàãà âúçìîæíîñòòà òå äà ñà áèëè ñâúðçàíè ñêóëòîâè öåðåìîíèè, è íå èçêëþ÷âà âåðîÿòíîñòòà êîìïëåêòúò äà å áèë ïðåäíàçíà÷åí çàñâåùåí äàð è äà å ñúùåñòâóâàë âòîðè äÿë, â êîéòî äà ñà ïîñòàâåíè íåäîñòèãàùèòå çàîêîìïëåêòîâàíå íà íàõîäêàòà ñúäîâå.

Ñàêðàëíèÿò õàðàêòåð íà çàðàâÿíåòî íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå íå ìîæå äà áúäåçàùèòàâàí áåçàïåëàöèîííî. Òîé å åäíî ïðåäïîëîæåíèå, êîåòî èçãëåæäà òâúðäå âåðîÿò-íî, íî íå ìîæå äà áúäå äîêàçàíî. Ïúðâîíà÷àëíèÿò âèä íà ìÿñòîòî íà íàìèðàíå îòäàâíàå íàðóøåí. Äíåñ íèêàêâè ñëåäè îò ìîãèëè íå ñà îñòàíàëè. Âúçìîæíî å òå äà ñà óíèùî-æåíè ïðè äîïúëíèòåëíè çàðàâíÿâàíèÿ íà òåðåíà. Àâòîðèòåòúò è äîáðîñúâåñòíîñòòà íàÄèìèòúð Öîí÷åâ ñà äîñòàòú÷íî îñíîâàíèå òÿõíîòî ñúùåñòâóâàíå â ìèíàëîòî äà ñå ñ÷èòàçà ðåàëíî. Àêî å èìàëî âòîðè äÿë, êîåòî ñúùî èçãëåæäà âúçìîæíî, òîé èëè å èçâàäåí, áåçäà ñòàíå äîñòîÿíèå íà àðõåîëîãè÷åñêàòà íàóêà, èëè å ñòàíàë ïëÿ÷êà íà íåâåæè èìàíÿðè,êîèòî ñà ãî ïðåòîïèëè èëè ïðîäàëè íà àíîíèìåí êîëåêöèîíåð. Âúçìîæíî å òîé äà å áèëîòêðèò è â ïî-îòäàëå÷åíî îò íàñ âðåìå è äà å çàãóáåí áåçâúçâðàòíî.

Äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè îáõâàùàò åäèí ñâåòîâåí êðúñòîïúò. Îòòóê ìåæäó áðîí-çîâàòà åïîõà è çàâçåìàíåòî íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ îò òóðöèòå ñà ïðåìèíàëè ìíîæåñ-òâî ïëåìåíà è íàðîäè â ïîõîäèòå ñè êúì áîãàòèòå êðàéìîðñêè ðàéîíè, êúì Ìàëà Àçèÿ,êúì ñâåòèòå ìåñòà íà õðèñòèÿíñòâîòî. Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà áåçèìåííè. Äðóãè ñà äîáðåïîçíàòè íà èñòîðèÿòà, êàòî ñå çàïî÷íå îò äâèæåíèåòî íà ñàìèòå òðàêèéñêè ïëåìåíà,ïîñëåäâàíî îò èíâàçèÿòà íà ïåðñè 122, ãúðöè 123, ìàêåäîíöè 124, êåëòè 125, ðèìëÿíè 126,ñàðìàòè, àëàíè, ãîòè, õóíè 127, ïðàáúëãàðè, ñëàâÿíè 128, óçè, ïå÷åíåçè 129 è ñå ïðèêëþ÷è ñíàøåñòâèåòî íà òóðöèòå 130. Ïðè âñÿêî íàïàäåíèå ñà ñúùåñòâóâàëè óñëîâèÿ çà çàðàâÿíåíà öåííè êîìïëåêòè îò ñêúïè ïðåäìåòè, êîèòî ñà ìîãëè äà áúäàò îòêðèòè ïðè ñëåäâàùèïðåìèíàâàíèÿ, ïðè ñëó÷àéíè ðàáîòè èëè âñå îùå äà ñà ñêðèòè â çåìÿòà. Äîñåãà íàìåðå-íèòå ñúêðîâèùà ñà êðàñíîðå÷èâî äîêàçàòåëñòâî çà òîâà.

Àêî ïðîïóñíåì ïðàèñòîðè÷åñêèòå êîëåêòèâíè íàõîäêè 131, íà ïúðâî ìÿñòî òðÿáâàäà ñå ïîñî÷è Âúë÷èòðúíñêîòî ñúêðîâèùå 132. Êàêòî è ïîâå÷åòî îò îñòàíàëèòå, íàìèðàíå-òî ìó å ñâúðçàíî ñ ðåä êóðèîçíè îáñòîÿòåëñòâà. Íàìåðåíî å ïðåç 1924 ã. ïðè ðèãîëâàíåíà ëîçå. Îòêðèâàòåëèòå íå îöåíèëè ñòîéíîñòòà ìó è äúëãî âðåìå íàé-ãîëåìèÿò ñúä áèëèçïîëçâàí çà ñèïâàíå íà õðàíà çà ñâèíå. Êîãàòî íà÷àëíèêúò íà îáëàñòíàòà ïîëèöèÿ â Ïëå-âåí è àðõåîëîãúò Âàñèë Ìèêîâ ðàçêðèëè ñòîéíîñòòà ìó, ÷àñò îò êàïàöèòå áèëè íàðÿçàíèíà êúñîâå, çà äà áúäàò ïîäåëåíè ìåæäó ñåëÿíèòå. Ñúáðàíèòå ñëåä íå ñúâñåì íåæíèòåóñèëèÿ íà ïîëèöèÿòà ïðåäìåòè åäâà ëè îôîðìÿò ïúëíèÿ êîìïëåêò. Âúïðåêè òîâà Âúë÷èò-ðúíñêîòî ñúêðîâèùå å íàé-ãîëÿìîòî îò áðîíçîâàòà åïîõà â Åâðîïà. Òî ñå ñúñòîè îò 13ïðåäìåòà ñ îáùî òåãëî 12,5 êã ñàìîðîäíî çëàòî, ïðîèçâåäåíè â êðàÿ íà áðîíçîâàòà åïî-õà (ÕVI­ÕII â. ïðè. Õð.). Òðè îò ÷àøêèòå ñà ìàëêè, åäíà å ãîëÿìà. Êúì òÿõ ñå ïðèáàâÿò ïåòìàëêè è äâà ãîëåìè ïîõëóïàêà çà ñúäîâå. Îñâåí ÷å ëèïñâà åäíàêâîñò â áðîéêèòå, ñòðàííî

32

å, àêî êàïàöèòå ñà çà ñúäîâå, ÷å ñàìèòå ñúäîâå ëèïñâàò. Òúé êàòî óñèëèÿòà íà ïîëèöèÿòàíå ñà çà ïîäöåíÿâàíå, âåðîÿòíî èçãëåæäà äà å èìàëî âòîðè öÿë. Íàé-ãîëåìèÿò ñúä åêàíòàðîñîâèäåí ñ òåãëî 4,5 êã. Äðúæêèòå ìó ñà ñèëíî èçòî÷åíè íàâúí è íàãîðå è èìàòâðÿçàíà óêðàñà, â íÿêîè åëåìåíòè íà êîÿòî ìîãàò äà ñå âèäÿò ðèáè îïàøêè. Íàé-ãîëÿìèíòåðåñ ïðåäèçâèêâà åäèí ñúä ñ òðè �ëåãåí÷åòà�, ñúåäèíåíè ñ òðúáè÷êè, êîèòî ïðàâÿò îòòÿõ ñêà÷åíè ñúäîâå (îáð. 37). Ñúäúò å, î÷åâèäíî, ðèòóàëåí è å ñëóæåë çà ñìåñâàíå íàòå÷íîñòè. Çíà÷åíèåòî íà ÷èñëîòî òðè íå ñå íóæäàå îò îáÿñíåíèå. Èçíåíàäâàùî å, ÷åòðúáè÷êèòå ñà èçðàáîòåíè îò åëåêòðîí ­ ñïëàâ îò çëàòî è ñðåáðî. Îùå ïî-ó÷óäâàùî å,÷å óêðàñàòà íà ãîëåìèòå ïîõëóïàöè å ïîñòèãíàòà ÷ðåç èíêðóñòàöèÿ íà ñðåáðî âúðõó çëà-òîòî, êîåòî ïîêàçâà, ÷å â òàçè îòäàëå÷åíà åïîõà ñðåáðîòî êàòî ìåòàë å áèëî ïî-âèñîêîöåíåíî îò çëàòîòî.

Ëóêîâèòñêîòî ñúêðîâèùå å íàìåðåíî ïðåç 1955 ã. Íÿêîëêî ìåñåöà ïî-êúñíî òîãà-âàøíèÿò äèðåêòîð íà Àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò ñ ìóçåé ïðè ÁÀÍ óñïÿë äà îòêðèå îùåíÿêîëêî ïðåäìåòà 133, à îùå òðè áÿõà ïðåäàäåíè äîïúëíèòåëíî ÷àê ïðåç 1986 ã. 134 Òî ñåñúñòîè îò ìíîæåñòâî ñðåáúðíè ôèàëè è êàíè÷êè, íÿêîè ñ óêðàñà è ïîçëàòà, è ÷åòèðèíåïúëíè êîìïëåêòà îò óêðàñè çà êîíñêà àìóíèöèÿ (îáð. 8, 9, 10, 38). Åäèí îò ôèàëèòå,ïîäîáíî íà ïàíàãþðñêàòà, å ïîêðèòà ñ èçîáðàæåíèÿ íà ÷îâåøêè ãëàâè ­ òîçè ïúò æåíñ-êè â êîìáèíàöèÿ ñ ðàñòèòåëíè îðíàìåíòè. Âèñîêà ñòîéíîñò èìà ôàêòúò, ÷å âúðõó øèÿòàíà ôèàëàòà å âðÿçàí çíàê ñ ôîðìà íà ñòèëèçèðàíà äâîéíà áðàäâà ­ ëàáðèñ (îáð. 38),êîéòî ñå òúëêóâà áåç îñïîðâàíå êàòî ñèìâîë íà áîæåñòâåíîñò èëè âúðõîâíà âëàñò â òðà-êèéñêîòî îáùåñòâî 135. Ñúùèÿò çíàê å âðÿçàí è ïî øèéêàòà íà íîâîïîñòúïèëàòà ôèàëà(îáð. 8).

Íÿêîëêî ãîäèíè ïî-êúñíî â ñúùèÿ ðàéîí ­ Ëåòíèöà, Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, áåøå íà-ìåðåíî, ïàê ñëó÷àéíî, Ëåòíèøêîòî ñúêðîâèùå 136. Îòíîâî àðõåîëîçèòå óñòàíîâÿâàò, ÷åêîìïëåêòúò å íåïúëåí è âúïðåêè óñèëèÿòà ñè óñïÿâàò äà íàìåðÿò ñàìî îùå íÿêîëêî ïðåä-ìåòà. Çà íåãî ñúùåñòâóâà ñúìíåíèå, ÷å å áèëî çàðîâåíî íà äâå ÷àñòè íà ðàçñòîÿíèå 8­10 ìåäíà îò äðóãà. Òî ñúäúðæà äâå þçäè, 23 ñðåáúðíè ïîçëàòåíè ïëî÷êè ñ èçîáðàæåíèÿ íàêîííèöè (îáð. 39), íà æèâîòíè è ìèòè÷íè ñöåíè, êàêòî è ìíîæåñòâî äðåáíè àïëèêàöèè èìúíèñòà ñ õóáàâà óêðàñà. Ñúêðîâèùàòà îò Ëóêîâèò è Ëåòíèöà ñå äàòèðàò îò IV â. ïðè. Õð.

Îò ñúùîòî âðåìå å ñúêðîâèùåòî îò Áîðîâî, Ðóñåíñêî 137, (îáð. 7-13) ñðåä ïåòòåñúäà íà êîåòî ñå îòêðîÿâà åäíà êàíè÷êà ðèòîí ñ âåëèêîëåïíî èçïúëíåíè ñöåíè ñ ìèòè÷-íè ñþæåòè. Âúðõó øèÿòà ìó, êàêòî è ïî íÿêîè îò îñòàíàëèòå ðèòîíè, èìà íàäïèñè, âêîèòî ñå ñïîìåíàâà èìåòî íà òðàêèéñêèÿ öàð Êîòèñ (386­360 ã. ïðè. Õð.). Ïîäîáíè, íîìíîãî ïîâå÷å íàäïèñè è ñúñ ñïîìåíàâàíåòî íà äðóãè òðàêèéñêè âëàäåòåëè è íåèäåíòè-ôèöèðàíè èìåíà, èìà ïî ñúäîâåòå îò Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå 138, äàòèðàíè ìåæäó âòî-ðàòà ïîëîâèíà íà V è êðàÿ íà IV â. ïðè. Õð.

Ñðåä îñòàíàëèòå ãîëåìè ñúêðîâèùà â Òðàêèÿ îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâàò òåçèîò ßêèìîâî 139, Ãàëè÷å 140, Áîõîò 141, Ãîëÿìà Áðåñòíèöà 142, Íèêîëàåâî 143, Áúðçèöà 144, Áó-êüîâöè 145. Ïîâå÷åòî îò òðàêèéñêèòå ñúêðîâèùà ñà íàìåðåíè íà ñåâåð îò Ñòàðà ïëàíèíà(Õåìóñ) è òîâà ñå îáÿñíÿâà, îò åäíà ñòðàíà, ñ ïî-ïðîäúëæèòåëíîòî çàïàçâàíå íà ñàìîáèò-íèòå òðàêèéñêè îáè÷àè â òîçè ðàéîí, à îò äðóãà ­ ñ ìíîãî ïî-áóðíèÿ æèâîò íà ñåâåðíîò-ðàêèéñêèòå çåìè ïðåç âåêîâåòå.

33

Íà ôîíà íà âñè÷êè îñòàíàëè, Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå ñå îòêðîÿâà ñ îðèãèíàëíè-òå ñè è âèñîêîõóäîæåñòâåíè èçîáðàæåíèÿ, êîåòî ãî ïðàâè ïàìåòíèê ñúñ ñâåòîâíî çíà÷å-íèå. Ìíîãî âàæíî å â òàçè âðúçêà äà ñå âèäè êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêàòà õàðàêòåðèñòèêà íàðàéîíà, â êîéòî å íàìåðåíî, è äà ñå ïîòúðñè åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà íåãîâèòåñúçäàòåëè.

ÊÓËÒÓÐÍÎ-ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÀ ÑÐÅÄÀ

Ïàíàãþðèùå ñå íàìèðà â ãúíêèòå íà þæíèòå ïðåäïëàíèíè íà ñúðíåíà Ñðåäíàãîðà. Ãåîãðàôñêè ðàéîíúò ìó ñå ñâúðçâà ñúñ ñåâåðíàòà ïîëîâèíà îò äîëèíàòà íà Ìàðèöà.Ñúñåäíî íà íåãî å ðàçïîëîæåíîòî íà èçòîê Ñòðåë÷àíñêî ïîëå, îùå ïî íà èçòîê Õèñàðñ-êîòî, êîåòî ïëàâíî ïðåìèíàâà ïðåç åäíî ñíèæàâàíå íà Ñðåäíà ãîðà êúì ïîäáàëêàíñêè-òå ïîëåòà íà Êàðëîâî è Êàçàíëúê, èçâåñòíè äíåñ êàòî Äîëèíàòà íà ðîçèòå, à íàïîñëåäúê èêàòî Äîëèíà íà òðàêèéñêèòå öàðå. Ðàéîíèòå, ïîëóïëàíèíñêè è ñ ìàëêè ðàâíèííè ïëîùè,ñà çàêúòàíè è òðóäíîäîñòúïíè, çà ðàçëèêà îò ðàâíèííèòå çåìè ïî òå÷åíèåòî íà Ìàðèöà.Êàòî äðóãè ïîäîáíè òå ñà óäîáíè çà çàñåëâàíå â ðàçìèðíè âðåìåíà, êîãàòî ðàâíèíàòà åñòàâàëà äîñòúïíà çà ÷óæäè íàøåñòâèÿ è ðàçãðàáâàíèÿ.  ïåðèîäà íà òðàêèéñêàòà êëàñè-÷åñêà äðåâíîñò (VI­III â. ïðè. Õð.) òåçè ðàéîíè ñà ñòàíàëè âàæíè öåíòðîâå çà ðàçâèòèå íàêóëòóðàòà è äúðæàâíîñòòà íà Òðàêèÿ. Íàñèòåíîñòòà èì ñ ìîãèëè å çíà÷èòåëíà.  òÿõ ñà ñåíàìèðàëè è ãîëåìèòå òðàêèéñêè ñåëèùíè öåíòðîâå 147.

Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå íå å èçîëèðàíà íàõîäêà â ðàéîíà íà ãðàäà. Ïðåç 1903 ã.âúâ èëè êðàé ìîãèëà â ìåñòíîñòòà Ìðàìîð, íà îêîëî 2 êì çàïàäíî îò ìÿñòîòî íà îòêðèâà-íå íà ñúêðîâèùåòî, ñà íàìåðåíè ãðóïà ïðåäìåòè ­ ïðåäñòàâèòåëíè ïðîèçâåäåíèÿ íàòðàêèéñêîòî èçêóñòâî îò IV â. ïðè. Õð. 148 Ñðåä òÿõ ñå îòêðîÿâàò ïúëåí êîìïëåêò îò ñðå-áúðíè óêðàñè ñ ÷îâåøêè è æèâîòèíñêè èçîáðàæåíèÿ. Òå ñå îïðåäåëÿò îáèêíîâåíî êàòîàïëèêàöèè çà óêðàñà íà ùèò, 149 íî íå å èçêëþ÷åíî äà ñà ïðèíàäëåæàëè è íà êîíñêà àìó-íèöèÿ 150. Ïðåäñòàâåíè ñà ìèòè÷íè ðàçêàçè ­ áîðáàòà íà Õåðàêúë ñ Íåìåéñêèÿ ëúâ (îáð.40). Áðîíçîâà êàíà îò ñúùàòà íàõîäêà èìà âúðõó äðúæêèòå ñè èçêëþ÷èòåëíî äîáðå èç-ïúëíåíè ãëàâè íà áîæåñòâà 151. (îáð. 60). Íÿêîëêî çëàòíè àïëèêàöèè îñòàâàò âñå îùå ìàëêîïîçíàòè è íåîáÿñíåíè (îáð. 41).

Íà ñåâåð îò Ïàíàãþðèùå å ðàçïîëîæåí ãîëÿì ìîãèëåí íåêðîïîë, ÷àñò îò êîéòî åïðîó÷åí è ñà îòêðèòè ìíîæåñòâî ãðîáîâå ñ âàæåí, ìàêàð è íå òàêà ïðåäñòàâèòåëåí, ãðî-áåí èíâåíòàð 152.  äâå ìîãèëè â ñúùàòà ïîñîêà ñà ïðîó÷åíè îãðàáåíè òðàêèéñêè ãðîá-íèöè 153.

Íà èçòîê ­ â Ñòðåë÷àíñêîòî ïîëå, ñà íàñèïàíè ïîâå÷å îò 100 ìîãèëè, ïîëîâèíàòàîò êîèòî áÿõà ïðîó÷åíè ïðåç 1976­1979 ã. 154 Îñâåí ãðîáíèöèòå â ñïîìåíàòàòà Æàáàìîãèëà 155 ñà îòêðèòè îùå ìíîãî áîãàòè ãðîáîâå (îáð. 42) â äðóãè ãðóïè ìîãèëè, êîèòîèìàò õðîíîëèãå÷ñêè îáõâàò ìåæäó V â. ïðè. Õð. è IV â. ñë. Õð.  áëèçîñò å ðàçïîëîæåí èåäèí óêðåïåí òðàêèéñêè öåíòúð îò åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà 156.

Ìåæäó Ñòðåë÷à è Õèñàð ñà íàñèïàíè ñòîòèöè òðàêèéñêè ìîãèëè, ñàìî ìàëêà ÷àñòîò êîèòî ñà ðàçêîïàíè. Òå ñå äàòèðàò â ñúùîòî âðåìå è îò òÿõ âå÷å ñà èçâåñòíè åäíàïðåäñòàâèòåëíà êàìåííà ãðîáíèöà 157, ìíîæåñòâî áîãàòè ãðîáîâå 158. Ïðåç 1999 ã. Êðàé

34

ñ. Ñòàðîñåë â Õèñàðñêî áåøå ïðîó÷åíà âòîðî ïðåäñòàâèòåëíî ïîäìîãèëíî ñúîðúæåíèå 159. íà÷àëîòî íà 2000 ã. èìàíÿðè ñà îòêðèëè è ÷àñòè÷íî ðàçðóøèëè íàé-ãîëåìèÿ è âåðîÿòíîíàé-ïðåäñòàâèòåëíèÿ òðàêèéñêè õðàì íà Áàëêàíèòå. Òîé å èçãðàäåí â ×åòèíüîâà ìîãèëàâ ìåñòíîñòòà Óøèòå. Ñ âèñî÷èíàòà ñè îò íàä 20 ì è äèàìåòúð ïîâå÷å îò 100 ì ìîãèëàòà åñðåä íàé-ãîëåìèòå â Òðàêèÿ. Òÿ å áèëà îïàñàíà îò 3 êîíöåíòðè÷íè êàìåííè êðåïèäè(îãðàäè). Õðàìúò èìà êîðèäîð ñ äúëæèíà îêîëî 15 ì, âíóøèòåëíà ôàñàäà è ïîíå äâåïîìåùåíèÿ - ïðàâîúãúëíî è êðúãëî. Ñ äèàìåòúðà ñè îò îêîëî 6 ì òî å íàé-ãîëÿìîòî âÁúëãàðèÿ. Âõîäîâåòå êúì äâåòå êàìåðè ñà èìàëè óêðàñà (îáð. 43) êàòî íà Ñòðåë÷àíñêàòàãðîáíèöà-ìàâçîëåé, ðåñïåêòèâíî êàòî âðàòàòà îò ñòåíàòà íà çëàòíàòà àìôîðà-ðèòîí.Ïëàñòè÷íàòà îðíàìåíòàöèÿ å îáîãàòåíà ñ ìíîãîöâåòíè îðíàìåíòè. Ïðåäñòîèàðõåîëîãè÷åñêîòî ïðîó÷âàíå íà õðàìà ïðåç 2000 ã. îò åêèï ïîä ìîå ðúêîâîäñòâî.

Äíåøíèÿò ãðàä Õèñàð å ïîñòðîåí âúðõó äîáðå çàïàçåíèòå ðàçâàëèíè íà ðèìñêèÿãðàäñêè öåíòúð Äèîêëåöèàíîïîëèñ 160, à íà þã ñå íàìèðà åäèí îò íàé-áîãàòèòå òðàêèéñ-êè ìîãèëíè íåêðîïîëè â çåìëèùåòî íà ñ. Äóâàíëèè 161. Íàðåä ñ ìíîãîòî èçÿùíè ïðîèç-âåäåíèÿ íà òðàêèéñêîòî èçêóñòâî êàìåííèòå ãðîáíèöè è îáèêíîâåíèòå ãðîáîâå îò Äó-âàíëèè ïðåäîñòàâèõà è åäíà ñðåáúðíà âàçà (îáð. 44), çà êîÿòî ñå ñ÷èòà, ÷å å ïîäàðúê îòïåðñèéñêèòå ïúëêîâîäöè íà íÿêîé ìåñòåí âëàäåòåë îò êðàÿ íà VI â. ïðè. Õð. 162, êàêòî èìíîãî ñòàðîãðúöêè ñúäîâå â ÷åðâåíîôèãóðíà óêðàñà 163.

 Êàçàíëúøêàòà êîòëîâèíà å áèë ïîñòðîåí ïðåñòîëíèÿò öåíòúð íà òðàêèéñêèÿ öàðÑåâò III (êðàÿ íà IV ­ íà÷àëîòî íà III â. ïðè. Õð.). Ñòîëèöàòà íà âëàäåòåëÿ å èçöÿëî ïðîó÷å-íà. Òÿ èìà çäðàâè êðåïîñòíè ñòåíè, ãîëÿì äâîðåö ñ êóëòîâ öåíòúð è ìíîãî ñãðàäè çàïðèáëèæåíèòå íà âëàäåòåëÿ 164. Íåäàëå÷ îò Ñåâòîïîëèñ å ïðî÷óòàòà Êàçàíëúøêà ãðîáíè-öà ñ äîáðå çàïàçåíè ñòåíîïèñè îò íà÷àëîòî íà III â. ïð. Õð. (îáð. 45), îòêðèòà ïðåç 1944 ã.165 Íà äåñåòèíà êèëîìåòðà ñåâåðíî îò ñòîëèöàòà ñå íàìèðà è åäèí îò íàé-ãîëåìèòå òðà-êèéñêè ìîãèëíè íåêðîïîëè ­ òîçè ñ öåíòúð ãð. Øèïêà. Ïðîó÷âàíåòî ìó çàïî÷íà ïðåç1992 ã. è âå÷å ñà îòêðèòè 8 õðàìà, èçïîëçâàíè çà ïîãðåáâàíå íà îáîæåñòâåíè ñëåä ñìúðòòàèì òðàêèéñêè âëàäåòåëè. Âñè÷êè òå ñà èçöÿëî è ìíîãî äîáðå çàïàçåíè (îáð. 46-48), íÿêîèñ ïëàñòè÷íà è ñòåíîïèñíà óêðàñà. Äâå îò òÿõ ñà íåîãðàáåíè è ñúäúðæàò ñèìâîëè íà öàðñêàâëàñò - äâîéíè áðàäâè (ëàáðèñè), çëàòíè ïðúñòåíè (îáð. 49), ñðåáúðíè ôèàëè è äð.âåëèêîëåïíè çëàòíè ïðîèçâåäåíèÿ íà òðàêèéñêîòî èçêóñòâî 166.

 ðàéîíà ñå íàìèðàò ìíîãî ïðàèñòîðè÷åñêè è ñðåäíîâåêîâíè îáåêòè 167 ñ âèñîêàíàó÷íà ñòîéíîñò, êîèòî ñàìî ïîäêðåïÿò ìíåíèåòî çà èçêëþ÷èòåëíî áëàãîïðèÿòíîòî ãåî-ãðàôñêî ïîëîæåíèå íà âêëþ÷åíèòå â íåãî òåðèòîðèè. Áîãàòèòå òðàêèéñêè ñåëèùà è íåê-ðîïîëè ñà îáà÷å òåçè, êîèòî ïðàâÿò îò Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå íå èçîëèðàíî ÿâëåíèå,à çàêîíîìåðåí ôàêò è ñâúðçâàíåòî ìó ­ ïðÿêî èëè êîñâåíî, ñ òðàêèéñêàòà äðåâíîñò íåìîæå äà áóäè êàêâîòî è äà áèëî ñúìíåíèå.

35

ÌßÑÒÎÒÎ ÍÀ ÏÐÎÈÇÂÎÄÑÒÂÎ È ÅÒÍÈ×ÅÑÊÀÒÀÏÐÈÍÀÄËÅÆÍÎÑÒ ÍÀ ÀÂÒÎÐÈÒÅ

Ïúðâèÿò èçäàòåë íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå ëàíñèðà âèæäàíåòî ñè, ÷å òî å ïðî-èçâåäåíî â íÿêîå îò àòåëèåòàòà íà àòè÷åñêàòà õóäîæåñòâåíà øêîëà 168. ßâíîòî íåñúîòâåò-ñòâèå íà ñòèëà â óêðàñàòà è ñòèëà íà êëàñè÷åñêîòî ñòàðîãðúöêî è åëèíèñòè÷íî èçêóñòâîïðåäèçâèêàõà èçîñòàâÿíåòî íà òîçè âúçãëåä.

Ñúçðåíèòå îò Èâàí Âåíåäèêîâ îïèòè íà àâòîðèòå íà óêðàñàòà äà ñú÷åòàÿò íÿêîèñòàðîãðúöêè õóäîæåñòâåíè åëåìåíòè è ìèòè÷íè ìîòèâè ñ �âàðâàðñêàòà� ïèùíîñò íà îð-íàìåíòàöèÿòà, çëîóïîòðåáàòà ñ îáëåêëîòî íà áîãîâå è ãåðîè, ïðåäïî÷èòàíèÿòà êúì èçîá-ðàçÿâàíå íà æèâîòèíñêè ôîðìè íàêàðàõà òîçè èçñëåäâà÷ äà òúðñè çëàòàðñêîòî àòåëèå,äàëî íà ñâåòà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå, â ðàéîíè íà ñú÷åòàâàíå íà äâåòå õóäîæåñòâåíèòðàäèöèè ­ ñòàðîãðúöêàòà è èçòî÷íàòà.  òîçè ñè ñòðåìåæ òîé áåøå ïîäïîìîãíàò îò íÿ-êîëêî äðàñêîòèíè ïî òÿëîòî íà àìôîðàòà ðèòîí è ôèàëàòà. Îêàçà ñå, ÷å òå îáîçíà÷àâàòòåãëàòà íà ñúäîâåòå ïî àíòè÷íèòå ìîíåòíè ñèñòåìè. Èç÷èñëåíèÿòà íà Âåíåäèêîâ ïîçâî-ëèõà óïîòðåáåíèòå âúðõó äâàòà ñúäà ìåòðè÷íè çíàöè äà áúäàò îòúæäåñòâåíè ñ èçïîëçâà-íèòå â ìàëîàçèéñêèÿ ãðàä Ëàìïñàê 169, ðàçïîëîæåí íà þæíèÿ áðÿã íà Äàðäàíåëèòå.

Òîçè âúçãëåä áåøå, îáùî âçåòî, óòâúðäåí â íàó÷íàòà ëèòåðàòóðà, êîãàòî çàïî÷íà äàáúäå îñïîðâàí îò Êàìåí Êîëåâ 170. Òîé îáúðíà âíèìàíèå âúðõó íÿêîè îáñòîÿòåëñòâà,êîèòî çàñëóæàâàò äà áúäàò ñïîìåíàòè. Êîëåâ íàïðàâè èç÷èñëåíèÿ, ñïîðåä êîèòî òåãëàòàíà ñúäîâåòå ñà äàäåíè íå ñïîðåä ëàìïñàêèéñêàòà, à ñúãëàñíî èçïîëçâàíàòà âúâ âðåìåòî èçåìèòå íà åäèí îò íàñëåäíèöèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ­ ñ÷èòàíèÿ è êàòî ïîâåëè-òåë íà Òðàêèÿ Ëèçèìàõ (361­281 ã.) 171.  ðåçóëòàò íà òåçè ðàçñúæäåíèÿ å íàïðàâåí îïèòäà áúäå äîêàçàíî, ÷å õóäîæåñòâåíîòî àòåëèå, â êîåòî å èçïúëíåíî Ïàíàãþðñêîòî ñúêðî-âèùå, ñå å íàìèðàëî íà òåðèòîðèÿòà íà âúòðåøíà Òðàêèÿ. Òîçè âúçãëåä èçãëåæäà òâúðäåñìåë è íå îòãîâàðÿøå äîñêîðî íà ïðåäñòàâèòå íè çà õóäîæåñòâåíèòå è òåõíè÷åñêèòåâúçìîæíîñòè íà òðàêèéñêèòå çëàòàðñêè ðàáîòèëíèöè. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä îáà÷å îòêðè-âàíåòî íà òðàêèéñêèòå ñúêðîâèùà îò Áîðîâî 172 è Ðîãîçåí 173 ïðåç ïîñëåäíèòå òðè äåñå-òèëåòèÿ, ïðè òîâà òâúðäå äàëå÷ íà ñåâåð, íå å èçêëþ÷åíî ïðåäïîëîæåíèåòî äà ñå îêàæåñ øàíñ çà ïîòâúðæäàâàíå. Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè òî âðúùà çà ðàçèñêâàíå âúïðîñà çà ìÿñòîòîíà èçðàáîòêà íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå â íà÷àëíàòà ìó òî÷êà. Áåç äà îòõâúðëÿì íèòîåäíîòî îò äâåòå ìíåíèÿ, êàòî ïðèâúðæåíèê íà âòîðîòî, íàìèðàì ÷å èìà àðãóìåíòè çàçàùèòàòà ìó.

Äàëå÷ ïî-ñëîæåí å âúïðîñúò çà åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà àâòîðèòå íà Ïàíàãþðñêîòîñúêðîâèùå. Î÷åâèäíî å, ÷å íà íåãî íå ìîæå äà ñå îòãîâîðè åäíîçíà÷íî. Íå áèâà, èçã-ëåæäà, äà ñå ãîâîðè äàëè òå ñà ãúðöè, òðàêè èëè ïåðñè, à äàëè òå ïðèíàäëåæàò êúì ñúîò-âåòíàòà õóäîæåñòâåíà øêîëà. ßñíî å, ÷å â ñúêðîâèùåòî ñà ïðîÿâåíè ïîõâàòè, õàðàêòåð-íè êàêòî çà ñòàðîãðúöêîòî, òàêà è çà èçòî÷íîòî è òðàêèéñêîòî èçêóñòâî. Íå ùå ñúìíåíèå,ïîâå÷åòî îò èçîáðàæåíèÿòà âúðõó àìôîðàòà ðèòîí ïðèíàäëåæàò íà åëèíñêàòà õóäîæåñ-òâåíà òðàäèöèÿ. Îáëè÷àíåòî ñ äðåõè, ìàêàð è ïîíÿêîãà �ïîëóïðîçðà÷íè�, îáà÷å é å÷óæäî. Æèâîòèíñêèòå èçîáðàæåíèÿ ïúê ïîðàçèòåëíî íàïîìíÿò òåçè îò IV­III â. ïðè. Õð. âòðàêèéñêîòî èçêóñòâî. Î÷åâèäíî å, ÷å ìàéñòîðèòå â àòåëèåòî ñà áèëè äîáðè ïîçíàâà÷è èíà åëèíñêîòî, è íà òðàêèéñêîòî õóäîæåñòâåíî íà÷àëî. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ñëåä

36

ñðåäàòà íà IV â. ïðè. Õð. â Òðàêèÿ íàñòúïâàò øèðîêî îò þã ðåàëèñòè÷íè õóäîæåñòâåíèòåíäåíöèè 174, ìíîãî âåðîÿòíî å ÷îâåøêèòå ôèãóðè äà ñà äåëî è íà òðàêèéñêè ìàéñòîðè,ïîäîáíè íà êîèòî ñà èçðàáîòèëè ñúäîâåòå îò Áîðîâî è Ðîãîçåí. Îùå ïîâå÷å, ÷å â íÿêîèäåòàéëè ñå âèæäàò îñîáåíîñòè, õàðàêòåðíè ñàìî çà òðàêèéñêèÿ ìàéñòîð.

Âå÷å ìíîãîêðàòíî ñòàíà äóìà çà òîâà, ÷å æèâîòíèòå ñà ìíîãî ïî-äîáðå èçïúëíåíèîò õîðàòà â ïîâå÷åòî îò ñúäîâåòå è òîâà å õàðàêòåðíî çà òðàêèéñêàòà òîðåâòèêà 175. Âúðòÿ-ùèÿò ñå ñëúí÷åâ äèñê ïî ÷åëàòà íà ðîãàòèòå æèâîòíè ­ ñëúí÷åâ ñèìâîë íà ïîáåäèòåëÿ, åõàðàêòåðåí çà Òðàêèÿ (îáð. 7, 50, 51) è âîäè íà÷àëîòî ñè îò ìèêåíñêàòà òðàäèöèÿ 176.Øèðîêîòî èçïîëçâàíå ïðè îáùîòî ìîäåëèðàíå íà îáåìà íà ïëîñêîñòèòå ïîä úãúë ìîæåäà ñå ïðîñëåäè â òðàêèéñêîòî õóäîæåñòâåíî äåëî îò êóëòîâàòà ñåêèðà (îáð. 52) îò ×îìà-êîâöè 177 íàñåòíå áåç ïðåêúñâàíå 178. Òîçè ïîõâàò, êîéòî ñòàâà õàðàêòåðåí è çà ñêèïñêîòîèçêóñòâî, òàì å ðåçóëòàò íà íåñúìíåíî òðàêèéñêî âúçäåéñòâèå 179.

Íå÷åòíèÿò áðîé ëèñòà â ðîçåòàòà îò äúíîòî íà àìôîðàòà ðèòîí å ïðèñúù íà òðàêèéñ-êèÿ ìàéñòîð, êîéòî íå èçïîëçâà ïåðãåë. Ìíîæåñòâî ðîçåòè ñ íå÷åòåí áðîé ëèñòà ñà ïîçíà-òè îò ïðîèçâåäåíèÿ íà òðàêèéñêîòî èçêóñòâî (îáð. 14, 16, 53), äîêàòî çà Ãúðöèÿ ñà ñúâúð-øåíî ÷óæäè. Íå÷åòåí å è áðîÿò íà íÿêîè æèâîòèíñêè èëè ÷îâåøêè èçîáðàæåíèÿ ïî ñúäî-âå îò Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå 180. Òðàêèéñêèÿò ìàéñòîð èçïîëçâà è ÷åòåí áðîé ëèñòà íàïàëìåòè, êàòî áðîÿò èì îò äâåòå ñòðàíè íà öåíòðàëíèÿ ëèñò íåâèíàãè å åäíàêúâ 181.

Èçïîëçâàíåòî íà ñú÷åòàíèåòî ëèöå â ïðîôèë è îêî â öÿëà äúëæèíà (îáð. 9) å áåëåãçà òðàêèéñêèÿ õóäîæíèê 182, êîéòî äúëãî âðåìå íå ìîæå äà ñå íàó÷è äà ïðåäàâà ïðàâèë-íî àíàòîìèÿòà íà ÷îâåøêîòî òÿëî è ÷àñòèòå íà ãëàâàòà.

Åëåíúò ëîïàòàð è ëúâúò, çà êîèòî ñå òâúðäè, ÷å íå ñà èçâåñòíè êàòî æèâîòèíñêèâèäîâå â Òðàêèÿ, âñúùíîñò ñà äîáðå ïîçíàòè íå ñàìî íà òðàêèéñêèÿ õóäîæíèê.  ñòà-ðîãðúöêàòà ëèòåðàòóðà ìîæå äà ñå íàìåðÿò ñâåäåíèÿ çà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ëúâîâå-òå â àíòè÷íîñòòà äàëå÷ íà ñåâåð 183, à àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè è èçñëåäâàíèÿòà íàîòêðèòèòå ïðè òÿõ æèâîòèíñêè êîñòè ïîòâúðæäàâàò ñúùåñòâóâàíåòî íà òåçè æèâîòíè âòðàêèéñêèòå çåìè 184. Íåùî ïîâå÷å, èìà ñâåäåíèÿ, ÷å ëúâúò å áèë äàæå ïðåäìåò íà ëîâè õðàíà 185.

Õåðàëäè÷åñêè ðàçïîëîæåíèòå âúðõó øëåìà íà ðèòîíà ñ àìàçîíêà ãðèôîíè ñà ïî÷-òè â ñúùèòå î÷åðòàíèÿ è èçïúëíåíèå êàòî òåçè âúðõó øëåìà îò íåèçâåñòíî ìÿñòî â Ñî-ôèéñêèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé 186 (îáð. 34). Ñàìîñòîÿòåëíèòå ÷îâåøêè ãëàâè îò ôèàëàòàáÿõà äîñêîðî ïî÷òè íåïîçíàòè ñðåä íàõîäêèòå îò Òðàêèÿ. Ñëåä ñðåäàòà íà 50-òå ãîäèíèîáà÷å êúì îòäàâíà îòêðèòèòå â íàêèòà îò Áóêüîâöè (îáð. 54) ñàìîñòîÿòåëíè ÷îâåøêèãëàâè 187 âçðèâîîáðàçíî çàïî÷íàõà äà ñå íàìèðàò íîâè, ïðè òîâà â ìíîãî ñëó÷àè ïîäðå-äåíè â êîíöåíòðè÷íè èëè ñàìîñòîÿòåëíè îêðúæíîñòè ­ ôèàëàòà (îáð. 38) îò Ëóêîâèòñêî-òî ñúêðîâèùå 188, ñêèôîñúò îò Ñòðåë÷à 189 (îáð. 15, 55), íÿêîè ñúäîâå îò Ðîãîçåíñêîòîñúêðîâèùå 190. Ñàìîñòîÿòåëíè ÷îâåøêè ãëàâè ìîãàò äà ñå âèäÿò ïî íÿêîè îòäåëíè ìèíè-àòþðíè èçîáðàæåíèÿ â Ëóêîâèòñêîòî ñúêðîâèùå 191, Ñòàðîñåëêà 192, Ìîãèëàíñêàòà ìîãè-ëà 193 (îáð. 56), â ñâîáîäíèòå ïîëåòà íà íÿêîëêî àïëèêàöèè îò Ëåòíèøêîòî ñúêðîâèùå 194

(îáð. 57), â àìóíèöèÿòà îò Ðàâíîãîð 195 (îáð. 58), àïëèêàöèè îò ñàìîòî Ïàíàãþðèùå 196

(îáð. 59, 60) è ìí. äð.

37

Ïîñî÷åíî áåøå ðàçëè÷èåòî â ìîäåëèðàíåòî íà óêðàñàòà ïî ñòåíèòå è äúíîòî íààìôîðàòà ðèòîí. Èçîáðàæåíèåòî íà ìàëêèÿ Õåðàêúë ñúñ çìèèòå è áðàäàòèÿ, î÷åâèäíîïèÿí, ñèëåí, êàêòî è íà íåãúðñêèòå ãëàâè ñà èçïúëíåíè ãðóáî è íåóìåëî. Òîâà ïîäêðåïÿïðåäïîëîæåíèåòî íà ä­ð Ãîðáàíîâ, ìàêàð òîé äà ñå å çàáëóäèë êàòî òâúðäè, ÷å îòâîðèòåèìàò ëúâñêè ãëàâè 197, ÷å àìôîðàòà-ðèòîí å ñëóæåëà íå çà ïîáðàòèìÿâàíå, à çà ðèòóàëíîïðå÷èñòâàíå è ïðåõâúðëÿíå íà òå÷íîñòòà îò íåÿ â äðóãè ñúäîâå. Òåçè ñúäîâå ñïîðåä íåãîñà ïî äâà ðèòîíà çà âñåêè îò îòâîðèòå è ôèàëè, â êîèòî ïîïàäà íàêðàÿ ïðå÷èñòåíàòàòå÷íîñò, çà äà áúäå èçïèòà èëè èçëÿòà. Àêî òîâà å òàêà, ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ñúäúðæà-íèåòî èçòè÷à îò íåãúðñêè ãëàâè è â ïîñëåäíèÿ ñòàäèé ïîïàäà â ñúä, óêðàñåí ñ äåñåòêèíåãúðñêè ãëàâè. Âúç îñíîâà íà òåçè ñè çàêëþ÷åíèÿ Ãîðáàíîâ ïðàâè ïðèåìëèâèÿ èçâîä, ÷åÏàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå íå å ïúëíèÿò êîìïëåêò è ÷å íà íåãî ñà ïðèíàäëåæàëè îùåñúäîâå 198, ïîñòàâåíè â äðóãà ÿìà, êàêòî å òîâà â Ðîãîçåí 199, Ñòðåë÷à 200, Ðàâíîãîð 201 èäðóãàäå. Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè îò õèïîòåçàòà íà Ãîðáàíîâ ñëåäâà, ÷å ðèòóàëíîòî èçëèâàíåïðåç äâàòà îòâîðà å ñòàâàëî ïî íà÷èí, êîéòî íå å èçèñêâàë âèçóàëíî âúçïðèåìàíå íàäúíîòî íà àìôîðàòà-ðèòîí. Òîâà âå÷å îïðàâäàâà íåáðåæíîòî èçïúëíåíèå íà óêðàñàòà.Òî îáà÷å ïîñòàâÿ è âúïðîñà äàëè òå íå ñà äåëî íà äðóã ìàéñòîð. Àç áèõ îòãîâîðèë óòâúð-äèòåëíî. Ôèãóðèòå è ãëàâèòå ïî äúíîòî ñà ñ íàðóøåíè ïðîïîðöèè, ïðåäàäåíè ñóìàðíî,áåç ïîäðîáíîñòè â ìóñêóëàòóðàòà è ñ äåòàéëè åäèíñòâåíî ïî ìàíòèÿòà íà ñèëåíà. Íÿêîèïðîèçâåäåíèÿ íà òðàêèéñêàòà òîðåâòèêà, ïðåäèìíî îò Ïàíàãþðñêèÿ êðàé, ñà òðåòèðàíèïî ïîäîáåí íà÷èí. Òîâà ñà ãàðíèòóðàòà îò Ìðàìîð äî Ïàíàãþðèùå 202, (îáð. 14, 40, 53)íàãðúäíèêúò îò Ñòðåë÷à 203, (îáð. 42) êîëàíúò îò Ëîâåö 204 è îùå íÿêîëêî. Òå ñà èç÷óêàíèíà ìàòðèöà è äîïúëíèòåëíàòà îáðàáîòêà çà ïðèáàâÿíå íà ïîäðîáíîñòè å ñâåäåíà äîìèíèìóì. Àïëèêàöèèòå îò Ìðàìîð è íàãðúäíèêúò îò Ñòðåë÷à ñà åäèíñòâåíèòå ñ äâîåíïåðëîâ íèç ïî ïåðèôåðèÿòà è òîâà ãè îïðåäåëÿ êàòåãîðè÷íî êàòî èçðàáîòåíè àêî íå îòåäèí ìàéñòîð, ïîíå â åäíî àòåëèå. Ìåæäó äðóãîòî ùå ïîñî÷à ôàêò, êîéòî òóê íÿìà äàèìà âúçìîæíîñò äà áúäå êîìåíòèðàí ­ äâîéíèÿò ïåðëîâ íèç å õàðàêòåðåí çà ïîâå÷åòî îòèçäåëèÿòà â ïðî÷óòîòî ñúêðîâèùå îò Çèâèå 205.

Âñè÷êî òîâà çàåäíî ñ ïîñî÷åíèòå â òåêñòà ïðè îïèñàíèåòî íà ñúäîâåòå òðàêèéñêèáåëåçè è íàðåä ñ àíàëèçèðàíàòà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêà ñðåäà íà íàìèðàíå íà Ïàíàãþð-ñêîòî ñúêðîâèùå ìè äàâà ñîëèäíè îñíîâàíèÿ äà ãî ïðè÷èñëÿ êúì ïðîèçâåäåíèÿòà íàòðàêèéñêîòî èçêóñòâî îò ðàçâèëîòî ñå ñëåä ñðåäàòà íà IV â. ïðè. Õð. ðåàëèñòè÷íî ñòèëíîíàïðàâëåíèå â ïàìåòíèöèòå íà òðàêèéñêàòà òîðåâòèêà. Ñú÷åòàâàíåòî íà åëåìåíòè è õó-äîæåñòâåíè ïîõâàòè, õàðàêòåðíè åäíîâðåìåííî çà åëèíèñòè÷íîòî, èçòî÷íîòî è òðàêèéñ-êîòî íàïðàâëåíèå â àíòè÷íîòî èçêóñòâî íå ïðîòèâîðå÷è íà ïîäîáíà òåçà. Äåëî íà åäíàåïîõà, â êîÿòî õóäîæåñòâåíèòå òðàäèöèè íà àíòè÷íèÿ ñâÿò ñå ñìåñâàò, âëèçàò â ñëîæíèâçàèìîâðúçêè, êîãàòî â ðåçóëòàò îò ïîõîäèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè êúì åëèíèñòè÷-íèÿ ñâÿò ñå ïðèîáùàâàò îãðîìíè òåðèòîðèè íà èçòîê è ñåâåð è òåçè òåðèòîðèè íå ñàìîèçïèòâàò âúçäåéñòâèåòî íà êëàñè÷åñêîòî èçêóñòâî, íî è ïîñòàâÿò ñâîÿ îòïå÷àòúê âúðõóíåãîâîòî ïî-íàòàòúøíî ðàçâèòèå. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå å àòåñòàò çà õóäîæåñòâåíàòàçðåëîñò íå ñàìî íà òðàêèéñêèòå òîðåâòè, íî è íà òåçè, íà êîèòî òî å ïðèíàäëåæàëî èêîèòî ñà âèæäàëè â îáåìèòå è ñöåíèòå ïî íåãî îòðàæåíèå íà ñîáñòâåíèòå ñè äóõîâíèïîòðåáíîñòè.

38

Ìÿñòîòî íà àòåëèåòî ìîæå äà áúäå ïðåäïîëàãàíî ñ ãîëÿìà ñòåïåí íà âåðîÿòíîñò,àêî ñå ïîñî÷àò íÿêîè îñîáåíîñòè â èçðàáîòêàòà íà çëàòíèÿ íàãðúäíèê îò Ñòðåë÷à (îáð. 42).Âúðõó íåãî ñà îòïå÷àòàíè ôèãóðè íà ðåàëíè æèâîòíè ­ ëúâ è ãëèãàí, è òå ñå âúçïðèåìàò îòåäíà ãëåäíà òî÷êà. Äðóãèòå äâå ­ íà ÷óäîâèùà, ñå ãëåäàò êàòî ïðåäìåòúò ñå çàâúðòè íà180 ãðàäóñà. Î÷åâèäåí å íîðìàëíèÿò ñòðåìåæ íà ìàéñòîðà äà ïðîòèâîïîñòàâè èñòèí-ñêèÿ íà èçìèñëåíèÿ ñâÿò. Ïðè ùàìïîâàíåòî îáà÷å, íàé-âåðîÿòíî â ñòðåìåæ äà áúäåáúðçî èçïúëíåíà ñïåøíàòà ïîðú÷êà, ôèãóðàòà íà êðèëàòèÿ ñôèíêñ å ïîñòàâåíà ïåðïåí-äèêóëÿðíî íà òàçè íà ãðèôîíà. Ïðè ðÿçàíåòî íà çëàòíàòà ëàìàðèíà ñ íîæèöà ñà íàïðàâå-íè äâå ïîñëåäîâàòåëíè äâèæåíèÿ è å îñòàâåí åäâà çàáåëåæèì èçäàòúê. Òîé ñå îò÷óïèìèíóòè ñëåä îòêðèâàíåòî íà íàãðúäíèêà. Òîâà íå ñàìî ñâèäåòåëñòâà, ÷å óêðàñàòà íå åíîñåíà ïðèæèâå, íî è ÷å å èçðàáîòåíà ñïåöèàëíî çà ïîãðåáåíèåòî è òî, áåç ñúìíåíèå, âáëèçî ðàçïîëîæåíà ðàáîòèëíèöà. Êàòî ñå ïðèáàâè ôàêòúò, ÷å Ïàíàãþðñêèÿò êðàé å áîãàòíà ìåäíè ðóäè, êîèòî ñúäúðæàò çëàòî è ñðåáðî, ëîãè÷íî å äà ñå äîïóñíå, ÷å è â äðåâíîñò-òà òå ñà áèëè ðàçðàáîòâàíè è òóê íÿêúäå ìîæå äà ñå å íàìèðàë åäèí îò öåíòðîâåòå íàòðàêèéñêàòà õóäîæåñòâåíà ìåòàëîïëàñòèêà. Íåãîâè ïðîäóêòè ñà ïîñî÷åíèòå ïðåäìåòè èòåõíè àíàëîãèè, à çàùî íå è Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå?

Íå áèõ æåëàë äà âëèçàì â çàäî÷íî ïðîòèâîïîñòàâÿíå ñ äúëáîêî óâàæàâàíèÿ îò ìåíïðîô. Âåíåäèêîâ è ïðèâúðæåíèöèòå íà íåãîâàòà òåçà çà èçðàáîòâàíåòî íà ñúäîâåòå âËàìïñàê 206. Òÿ îáà÷å áåøå ñ äîñòàòú÷íî è ñèëíè àðãóìåíòè îñïîðåíà îò êîëåãàòà Ê. Êî-ëåâ è àç íå èçêëþ÷âàì âúçìîæíîñòòà â äåéñòâèòåëíîñò ñúêðîâèùåòî äà å äåëî íà ìåñòíîàòåëèå è ìåñòíè ìàéñòîðè.

Àêî íà ïðåäïîëîæåíèåòî çà ñúùåñòâóâàíå íà çëàòàðñêè ïðîèçâîäñòâåí öåíòúð âðàéîíà áúäå ïîãëåäíàòî áëàãîñêëîííî, ùå ñå íàïðàâè è çàêëþ÷åíèåòî, ÷å íåãîâàòà ïðî-äóêöèÿ å ïðåäñòàâåíà êàêòî îò øåäüîâðè êàòî ñêèôîñà îò Ñòðåë÷à 207, ðèòîíà îò Ïîðîé-íà 208 è äðóãè ïàìåòíèöè, â ò. ÷. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå, òàêà è îò ñðàâíèòåëíî ïî-ñðåäñòâåíè èçäåëèÿ êàòî ìàòåðèàëèòå îò Ìðàìîð ñðåä òÿõ è ìàëêî èçâåñòíèòå çëàòíèóêðàñè, íàãðúäíèêà îò Ñòðåë÷à è äð.  íåãî î÷åâèäíî ñà ìîãëè äà ðàáîòÿò ìàéñòîðè ñðàçëè÷íà êâàëèôèêàöèÿ è â óñëóãà íà ðàçíè âêóñîâå. Çà ïîòâúðæäåíèå íà òîçè ôàêò ìîæåäà ñëóæè àìôîðàòà-ðèòîí, âúðõó ñòåíèòå íà êîÿòî ñúæèòåëñòâàò ïðåöèçíî ìîäåëèðàíèòåèçîáðàæåíèÿ ïî òÿëîòî è äðúæêèòå ñ íåïðåòåíöèîçíàòà óêðàñà íà äúíîòî. Àêî ëè ïúêïîäîáíî òâúðäåíèå èçãëåæäà ïðåñèëåíî, òðÿáâà äà ñå ïðèïîìíè, ÷å â ðàéîíà ­ êðàéÁàíÿ, Ïîïèíöè, Äîëíî Ëåâñêè, Ñâîáîäà (á. Êåïåëè), Ñìèëåö, Áëàòíèöà, Ñòàðîñåë, Ìúòå-íèöà, îêîëî ÿç. �Ïÿñú÷íèê� ñúùåñòâóâàò ñòîòèöè íåïðîó÷åíè ìîãèëè 209. Íÿêîè îò òÿõ ñàâå÷å æåðòâà íà èìàíÿðñêà èíâàçèÿ. Íîñè ñå ìúëâàòà, ÷å êðàé Áàíÿ å ðàçáèòà íåîãðàáåíàòðàêèéñêà ãðîáíèöà ñ ìíîãî ïðåäìåòè îò áëàãîðîäåí ìåòàë, ñðåä êîèòî è çëàòåí íàãðúä-íèê ñ îïðîñòåíà óêðàñà. Êðàé Ñòàðîñåë ñå íàìèðàò ïîñî÷åíèòå âå÷å ãðîáíèöà è õðàì.Äî ÿçîâèð �Ïÿñú÷íèê� ñà îòêðèòè ñúùî âàæíè ìàòåðèàëè, îò êîèòî ñà ñïàñåíè êóï öåí-íè ìîíåòè è 7 ÷óäåñíè áðîíçîâè ôèáóëè îò ðàííîæåëÿçíàòà åïîõà 210.

Âúïðîñúò çà êîãî å áèëî ïðåäíàçíà÷åíî ñúêðîâèùåòî, èìà ñâîÿ ëîãè÷åí îòãîâîð.Òî å ïðèíàäëåæàëî íà ìåñòåí òðàêèéñêè âëàäåòåë, êîéòî ïî òðàäèöèÿ å èãðàë è ðîëÿòà íàäóõîâåí è ðåëèãèîçåí íàñòàâíèê íà ïîäàíèöèòå ñè 211, è å áèëî èçðàáîòåíî çà íåãî, âåðî-ÿòíî ïî ïîðú÷êà. Ïîïúëâàíî íàâåäíúæ èëè íà íÿêîëêî ïúòè ­ òîâà å ñòðàíè÷åí âúïðîñ è

39

íå ïðîòèâîðå÷è íà èäåÿòà çà ïðåäâàðèòåëåí çàìèñúë íà ñúñòàâà è õàðàêòåðà íà ñúäîâåòå.Âèäíî å, ÷å âñè÷êè ãðóïè ñà ñâúðçàíè òåìàòè÷íî, õóäîæåñòâåíî è ôîðìàëíî. Òåçàòà íàÊàìåí Êîëåâ çà äîïúëíèòåëíà ðàçïðîäàæáà 212 ñïîðåä ìåí å íåïðèåìëèâà. Òàêèâà èçê-ëþ÷èòåëíî ñêúïè ïðåäìåòè åäâà ëè ñà áèëè ïðåäìåò íà êðàéïúòíà òúðãîâèÿ, àêî ïîãëåä-íåì ôàêòèòå îò äíåøíà ãëåäíà òî÷êà. Êîìïëåêòúò å ìîãúë äà áúäå ñîáñòâåíîñò íà ìîùåíöàðñêè äâîð è àêî ñå äîïóñíå ïðåìèíàâàíåòî ìó îò åäíè ðúöå â äðóãè, òî å ìîãëî äàñòàâà ñàìî ïî ñèëàòà íà ïðèíóäàòà.

Ñúäîâåòå îò ñúêðîâèùåòî íå íîñÿò ñëåäè îò èçíîñâàíå. Äåôîðìàöèèòå ñà ðåçóëòàòîò ïðåñòîé â çåìÿòà èëè íà íåáðåæíîñò ïî âðåìå íà îòêðèâàíåòî. Òîâà ïîêàçâà, ÷å òî íåå áèëî çà âñåêèäíåâíà óïîòðåáà. Âåðîÿòíî å èçïîëçâàíî ñàìî ïðè âàæíè è ðåäêè öåðå-ìîíèè, êîåòî îùå âåäíúæ ãî ñâúðçâà ñ êóëòà. Õàðàêòåðúò íà ñöåíèòå ­ ìèòè÷íè ñþæåòè èèëþñòðàöèè íà òðàêèéñêè ïîãðåáàëíè ïðàêòèêè ­ ïîäêðåïÿ òàçè ìèñúë. Ñâîÿ ðîëÿ ïðèòàêèâà öåðåìîíèè çà îãðàíè÷åí êðúã îò õîðà å èãðàëà ôèàëàòà. ×óäîäåéíàòà ñèëà íàæúëòèÿ ìåòàë äà ïîãëúùà òîïëèíàòà è èçñòóäÿâà òå÷íîñòòà å ïîðàçÿâàëà âñåêè ó÷àñòíèê âðèòóàëà. Ãúñòàòà ÷åðâåíà òå÷íîñò å ïðèäàâàëà ìèñòè÷åí âèä íà èçîáðàçåíèòå ïî ñòåíèòåé íåãúðñêè ãëàâè è æúëúäè. Êîãàòî ôèàëàòà å áèëà íàêëàíÿíà, íàé-áëèçêèòå äî ïèåùèÿãëàâè ñà ïîëó÷àâàëè ïëúòíè ÷åðâåíè î÷åðòàíèÿ ïîðàäè äåáåëèíàòà íà ïëàñòà îò òå÷íîñò.Âñåêè ñëåäâàù ðåä å áèë ïî-ñâåòúë, à êðàéíèòå çàäíè ñà áèëè æúëòè, ñ àëåíè î÷è è óñòíè.Êúì òîçè åôåêò ñå å äîáàâÿëà ìàãèÿòà íà õèëÿäèòå ïóðïóðíè è æúëòè îòòåíúöè, ïîäñèëå-íè îò ïàäàùàòà âúðõó áëåñòÿùèÿ æúëò ìåòàë ñâåòëèíà. Ìîæåì äà ñè ïðåäñòàâèì êîëêîïîòðåñàâàùî ïðåæèâÿâàíå å áèëî ñúïðèêîñíîâåíèåòî ñ òåçè âåëèêîëåïíè ñúäîâå â ïî-ëóìðàêà íà íÿêîÿ ïåùåðà, õðàì èëè ïîëóòúìíî ïðåääâåðèå íà ïîäìîãèëíà ãðîáíèöàìàâçîëåé íà ñïåöèàëíî ïîäáðàíè ñíîïîâå ñâåòëèíà îò ìàëêè îòâîðè èëè ïðè ìúæäóêà-ùèòå ôèòèëè íà ãðèæëèâî ïîäðåäåíè áðîíçîâè ëàìïè. Ñúêðîâèùåòî å ìîãëî äà áúäåèçïîëçâàíî è ïî âðåìå íà ïèð â ÷åñò íà ÷óæäè ãîñòè, êîèòî å òðÿáâàëî äà áúäàò ïîðàçåíèîò áîãàòñòâîòî è ñèëàòà íà äîìàêèíà 213.

Ñîáñòâåíèê íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå áè ìîãúë äà å Ñåâò III (320­280 ã. ïð. Õð.),êîéòî å ïîñòðîèë åäèíñòâåíèÿ èçöÿëî ïðîó÷åí òðàêèéñêè ãðàä è ìó å äàë èìåòî ñè ­Ñåâòîïîëèñ. Ñòîòèíàòà êèëîìåòðà ðàçñòîÿíèå ìåæäó äâåòå ìåñòà îáà÷å îëåêîòÿâà àðãó-ìåíòèòå â ïîëçà íà òîâà âèæäàíå. Ñîáñòâåíèê å ìîãúë äà áúäå è äâîðúò íà ïîãðåáàíèÿ âÑòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà âëàäåòåë, íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å òî å ïîñòðîåíî íÿêîëêî äåñå-òèëåòèÿ ïî-ðàíî, íî å ôóíêöèîíèðàëà êàòî õðàì ìîæå áè öÿëî ñòîëåòèå. Íåãîâîòî ïîñ-ëåäíî æèëèùå íàé-âåðîÿòíî ñå êðèå ïîä íÿêîÿ îò ãîëåìèòå ìîãèëè â ðàéîíà â ðàäèóñ îòòðèéñåòèíà êèëîìåòðà, ìîæå áè êðàé ñúâðåìåííèòå ñåëèùà Êîïðèâùèöà, Êðàñíîâî,Ñòàðîñåë, Áëàòíèöà, Äîëíî Ëåâñêè èëè íÿêîå äðóãî. Íå å èçêëþ÷åíî òîé äà å ïîãðåáàí âíîâîîòêðèòèÿ õðàì â ×åòèíüîâà ìîãèëà êðàé Ñòàðîñåë.

Íà äàòèðîâêàòà íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå òóê ñúçíàòåëíî íå áåøå îòäåëåíî ìÿñ-òî. Êàòî ñå èçêëþ÷è åäíà íåîáîñíîâàíî êúñíà äàòà 214, îñòàíàëèòå èçñëåäâà÷è ñà åäèíî-äóøíè äà ïðèåìàò çà âðåìå íà íåãîâàòà èçðàáîòêà ðàìêèòå íà IV­III â. ïðè. Õð., èëè îùåïî-òî÷íî êðàÿ íà IV ­ íà÷àëîòî íà III â. Âåíåäèêîâ äîðè ðàçãðàíè÷àâà íÿêîëêîòî åòàïà âêîìïëåêòîâàíåòî íà ñåðâèçà è ïðèáëèçèòåëíîòî âðåìå íà èçðàáîòâàíå íà âñåêè îò òÿõ.Òå íå ñà ïîäëîæåíè íà ñúìíåíèå è àç ñúùî íÿìàì îñíîâàíèÿ äà ãè îñïîðâàì.

40

Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå ­ òîçè ôåíîìåí íà àíòè÷íîòî èçêóñòâî, íàìåðåí â ñúð-öåòî íà äðåâíà Òðàêèÿ, íå ñàìî õàðàêòåðèçèðà ñâîèòå àâòîðè êàòî èçêëþ÷èòåëíè òâîð-öè, íî è äîêóìåíòèðà ïðèîáùàâàíåòî íà òðàêèéñêîòî îáùåñòâî è ïî-ñïåöèàëíî íà íå-ãîâàòà ïîëèòè÷åñêà è ðåëèãèîçíà âúðõóøêà êúì ïîåëàòà ïúòÿ íà óíèôèêàöèÿ àíòè÷íàöèâèëèçàöèÿ. Ïðîèçâåäåíèå ñ îãðîìíî çíà÷åíèå çà èñòîðèÿòà è íà ñâåòîâíîòî èçêóñòâî,ñúêðîâèùåòî ëåãèòèìèðà òðàêèòå êàòî íîñèòåëè íà âèñîêîõóäîæåñòâåíè òâîð÷åñêè èòåõíè÷åñêè òðàäèöèè, ñ êîèòî òå äàâàò ñâîÿ ïðèíîñ â èñòîðèÿòà íà ìàòåðèàëíàòà êóëòóðàè èçêóñòâî íà áàëêàíñêèòå íàðîäè. Íå ñå î÷åðòàâà çàòèõâàíå íà èíòåðåñà êúì ñúêðîâèùåòî(îáð. 61).

41

ÁÅËÅÆÊÈ

1. Ïðåãëåä íà ïèñìåíèòå èçâîðè çà òðàêèòå ñ ïîñî÷åíà ëèòåðàòóðà ó Äàíîâ, Õð. Äðåâ-íà Òðàêèÿ. Ñ., 1968, ñ. 43 è ñë.; Ôîë, À. Ïîëèòè÷åñêà èñòîðèÿ íà òðàêèòå. Ñ., 1972, ñ. 38è ñë., è ìí. äð.

2. Ïàíàãþðèùå áåøå èçâåñòíî ïðåäè âñè÷êî êàòî öåíòúð íà IV ðåâîëþöèîíåí îê-ðúã ïî âðåìå íà ïðîòèâîòóðñêîòî Àïðèëñêî âúñòàíèå ïðåç 1876 ã. Çà ãðàäà âæ. Ñòåôà-íîâ, Â. Ïàíàãþðèùå. Ñ., 1966. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè ïî þæíèòå ñêëî-íîâå íà Ïàíàãþðñêà Ñðåäíà ãîðà. Ñ., 1963.

3. Ïåòúð Ãîðáàíîâ (1922­1990) å çàâúðøèë Âèåíñêèÿ óíèâåðñèòåò, ðàáîòèë å êàòîóðåäíèê íà ìóçåÿ â Ïàíàãþðèùå è êàòî òåõíè÷åñêè ñúòðóäíèê â Êàòåäðà �Àðõåîëîãèÿ�ïðè Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò �Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè�. Îãðîìíèòå ñè çíàíèÿ óñïÿ äàðåàëèçèðà ñàìî â íÿêîëêî íàó÷íè ïóáëèêàöèè. Ìíîãîáðîéíèòå íè ðàçãîâîðè çà ñúêðî-âèùåòî èìàò çà ðåçóëòàò íÿêîè îò èçëîæåíèòå òóê òåçè.

4. Kunstschatze in bulgarischen Museen und Klostern. 24 April bis 31 Juli 1964 in villaHugel­Essen. ­ Essen­Budeney 1964.  èçëîæáàòà å âêëþ÷åíà ñàìî ÷àñò îò ñúêðîâèùåòî.Îòçèâ çà íåÿ ó Ìèõàéëîâ, Ñò. Ñúêðîâèùàòà íà áúëãàðñêèòå ìóçåè è ìàíàñòèðè âúâ âèëàÕþãåë. ­ ÌÏÊ, IV, 1964, 3, ñ. 37 è ñë.

5. Âåíåäèêîâ, È. Èçëîæáà �Òðàêèéñêî èçêóñòâî� (êàòàëîã). Ñ., 1972.6. Çà âñÿêà èçëîæáà å èçäàâàí êàòàëîã ñ åäíà èëè ïîâå÷å óâîäíè ñòàòèè. Ïîâå÷åòî

îò êàòàëîçèòå ñà ïîñî÷åíè òóê â ïðèëîæåíàòà áèáëèîãðàôèÿ çà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðî-âèùå.

7. Öîí÷åâ, Ä., Ï. Ãîðáàíîâ. Íàõîäêà îò àíòè÷åí çëàòåí ñåðâèç çà ïèåíå ïðè Ïàíà-ãþðèùå. ­ ÃÍÀÌÏ, II, 1950, ñ. 243­246; Öîí÷åâ, Ä. Íîâîîòêðèòî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ÈÀÈ, ÕVII, 1950, ñ. 196, è äðóãè ïîñî÷åíè òóê â ïðèëîæåíàòà áèáëèîãðàôèÿ ïóáëèêàöèèîò äâàìàòà àâòîðè èëè ñàìî îò Ä. Öîí÷åâ.

8. Âñè÷êè èçâåñòíè ìè ïóáëèêàöèè âúðõó Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå ñà ïîñî÷åíè âïðèëîæåíàòà òóê áèáëèîãðàôèÿ. Ïîìîù â èçãîòâÿíåòî º ìè îêàçàõà êîëåãèòå Êîíñòàí-òèí Øàëàãîâ è Åâãåíè Ïàóíîâ, íà êîèòî îòíîâî áëàãîäàðÿ.

9. Ïðåç 1980 ã. â Ïàíàãþðèùå áåøå ïðîâåäåí ñèìïîçèóì çà ñúêðîâèùåòî, íà êîé-òî áÿõà ïðî÷åòåíè ìíîãî äîêëàäè âúðõó íåãî è ñâúðçàíà ñ íåãî ïðîáëåìàòèêà. Êèòîâ,Ã. Ñèìïîçèóì �Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå è òîðåâòèêàòà â Òðàêèÿ�. ­ Àðõåîëîãèÿ, ÕÕII,1980, 3, ñ. 65­67. Ïðåç äåêåìâðè 1999 ã. ñå ïðîâåäå Âòîðè ìåæäóíàðîäåí ñèìïîçèóìïîä ñúùîòî ìîòî ­ Áîøíàêîâ, Ê. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå ­ âúïðîñè è îòãîâîðè ­ Ìè-íàëî 2000, 1, 78­79; Àãðå, Ä. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå 50 ãîäèíè ïî-êúñíî ­ Àðõåîëî-ãèÿ ÕLI, 2000, 2 (ïîä ïå÷àò).

10. Äàííèòå çà ðàçìåðèòå è òåãëàòà íà ñúäîâåòå ñà äàäåíè ñïîðåä Âåíåäèêîâ, È. Ïà-íàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. Ñ., 1961, ñ íåçíà÷èòåëíè óòî÷íåíèÿ.

11. Çà óïîòðåáàòà íà âèíî ó òðàêèòå è çëîóïîòðåáàòà ñ íåãî âæ. Êàöàðîâ, Ã. Áèòúòíà ñòàðèòå òðàêè ñïîðåä êëàñè÷åñêèòå ïèñàòåëè. ­ ÑáÁÀÍ, Êë. èñò. ôèë., I, 1913, ñ. 25.

12. Ðèòîí (r¶Èton) å äóìà ñ ãðúöêè ïðîèçõîä, ñâúðçàíà ñ ãëàãîëà òåêà, èçòè÷àì è îáîç-íà÷àâà ãðóïà ñúäîâå îò ãëèíà èëè ìåòàë îò êðèòñêîìèêåíñêàòà êóëòóðà íàñåòíå. Ïúðâî-

42

íà÷àëíî ðèòîíèòå ñà áèëè îò îðèãèíàëíè æèâîòèíñêè ðîãà, ÷èéòî âðúõ å îòðÿçâàí, çà äàìîæå ïðåç ïîëó÷åíèÿ îòâîð äà èçòè÷à òå÷íîñòòà. Âïîñëåäñòâèå ðîãúò å áèë èìèòèðàí èâèäîèçìåíÿí, ÷åñòî áîãàòî óêðàñÿâàí, êàêúâòî å è ñëó÷àÿò ñ ïàíàãþðñêèòå ðèòîíè. Òåçèâ Òðàêèÿ ñà ñ ôîðìà íà ðîã, ÷îâåøêà èëè æèâîòèíñêà ãëàâà, öÿëà ÷îâåøêà ôèãóðà, ãåî-ìåòðè÷íè îáåìè è äð. Ïîâå÷å çà òîçè òèï ñúäîâå âæ. Ìàðàçîâ, È. Ðèòîíèòå â ÄðåâíàÒðàêèÿ. Ñ., 1979, ñ. 5 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.

13. Ôèàëà (fiÀlh) å ÷àøà áåç äðúæêà çà ïèåíå èëè çà èçâúðøâàíå íà èçëèÿíèÿ ïðèæåðòâîïðèíîøåíèÿ è äðóãè ðèòóàëíè öåðåìîíèè. Ðàçïðîñòðàíåíà å ñðåä ãúðöè, òðàêè,ïåðñè, ðèìëÿíè è äðóãè äðåâíè íàðîäè.  ñðåäàòà íà äúíîòî îòâúòðå ñå èçäèãà êðúãëàèçäàòèíà ­ óìáî èëè îìôàëîñ, êîÿòî îòâúí ñëóæè çà óäîáíî õâàùàíå ñ ïðúñòè. Ôèàëè ñàèçðàáîòâàíè îò ãëèíà èëè ìåòàë, à ïî-êúñíî è îò ñòúêëî. Ñòåíèòå ñà ãëàäêè èëè ïîêðèòè ñîðíàìåíòè èç îáëàñòòà íà ðàñòèòåëíèÿ è æèâîòèíñêèÿ ñâÿò, ïîíÿêîãà ãåîìåòðè÷íè åëå-ìåíòè èëè ÷îâåøêè èçîáðàæåíèÿ. Ñðåä ôèàëèòå îò Òðàêèÿ íàðÿäêî âúðõó äúíîòî îòâúò-ðå å àïëèêèðàíî èçîáðàæåíèå ­ ãëàâà íà ÷îâåê èëè æèâîòíî èëè ïúê ðîçåòà.

14. Íàïð. Ôèëîâ, Á. Íàäãðîáíèòå ìîãèëè ïðè Äóâàíëèè â Ïëîâäèâñêî. Ñ., 1934,ñ. 51; Äðåìñèçîâà, Ö. Íàäãðîáíà ìîãèëà ïðè ñ. Áðàíè÷åâî. ­ Â: Èçñëåäâàíèÿ â ÷åñò íààêàä. Ä. Äå÷åâ. Ñ., 1960, ñ. 461; Êèòîâ, Ã. Äîëèíàòà íà öàðåòå â Êàçàíëúøêàòà êîòëîâè-íà. ­ Àíàëè, I, 1994, 2­3, ñ. 70, 21, 22, èë. 6, è ìí. äð.

15. Êîëåâ, Ê. Íîâî ìíåíèå çà òðèòå êàíè÷êè ñ ôîðìà íà æåíñêà ãëàâà îò òðàêèéñêî-òî çëàòíî ñúêðîâèùå îò Ïàíàãþðèùå. ­ ÈÌÞÁ, IV, 1979, ñ. 69 è ñë. Ñïîðåä àâòîðà òðè-òå ðèòîíà ñ æåíñêè ãëàâè ñà áèëè ïîñâåòåíè íà Àòèíà, Õåðà è Àôðîäèòà è êúì ñúêðîâè-ùåòî å èìàëî ÷åòâúðòè ðèòîí, ïîñâåòåí íà Ïàðèñ, êîéòî ïî íåãîâî ìíåíèå å çàãóáåí.

16. Ïðîô. Èâàí Éîðäàíîâ Âåíåäèêîâ (1916­1997) å åäèí îò íàé-àâòîðèòåòíèòå èç-ñëåäîâàòåëè íà òðàêèéñêàòà è ñòàðîáúëãàðñêàòà äðåâíîñò, êàêòî è åòíîëîã. Çàâúðøèë åêëàñè÷åñêà ôèëîëîãèÿ â ÑÓ �Ñâ. Êë. Îõðèäñêè�. Ðàáîòè êàòî àñèñòåíò â Ñêîïñêèÿ ìóçåé,àñèñòåíò, óðåäíèê è ñò. í. ñ. â Íàðîäíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé â Ñîôèÿ, ñëåä òîâà âÈíñòèòóòà ïî òðàêîëîãèÿ êúì ÁÀÍ è Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé. Àâòîð íà ñòîòèöèêíèãè è ñòàòèè.

17. Âåíåäèêîâ, È. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå..., ñ. 14 è áåë. 9.18. Äîñòàòú÷íî å äà ñå íàïðàâè ñðàâíåíèå ìåæäó ÷îâåøêèòå è æèâîòèíñêèòå èçîá-

ðàæåíèÿ âúðõó çëàòíàòà êàíè÷êà îò Ìîãèëàíñêàòà ìîãèëà âúâ Âðàöà, êúäåòî òðîìàâèòå,ãðóáè è ñ íàðóøåíè ïðîïîðöèè êîëåñíè÷àðè ñà â êîíòðàñò ñ èçÿùíî ìîäåëèðàíèòå òåëàíà âïðåãíàòèòå â êîëåñíèöàòà êîíå. Ïðè òîâà íÿìà ñúìíåíèå, ÷å öÿëàòà îðíàìåíòàöèÿâúðõó ñòåíèòå íà ñúäà å äåëî íà åäèí è ñúù òðàêèéñêè ìàéñòîð (Âåíåäèêîâ, È. Ñúêðîâè-ùåòî îò Âðàöà. Ñ., 1975, ñ. 36 è ñë.).

19. Kitov, G. La toreutique thrace. ­ Orpheus, 1992, 2, p. 71.20. Îìèð. Èëèàäà, ÕIII, 697.21. Àðèàäíà å ñðåä íàé-ñòàðèòå êðèòñêè áîæåñòâà. Òåçåé ÿ âçåë ñúñ ñåáå ñè, ñëåä

êàòî òÿ ìó ïîìîãíàëà äà óáèå Ìèíîòàâúðà. Ãåðîÿò ÿ çàâåë íà î. Íàêñîñ, êúäåòî, ñëåä êàòîÿ èçîñòàâèë, òÿ ñòàíàëà æðèöà è æåíà íà Äèîíèñ.  Àòèíà å ïî÷èòàíà êàòî ñúïðóãà íàÄèîíèñ.

43

22. Ïðîèçõîäúò íà òåõíèêàòà �ïëîñêîñòè ïîä úãúë� å ïîòúðñåí â òåõíîëîãèÿòà íàðàííèòå ïðîèçâåäåíèÿ íà òðàêèéñêîòî èçêóñòâî, èçïúëíåíè âúðõó êîñò èëè äúðâî, êúäåòîäÿëàíåòî íà ìàòåðèàëà ÿ å ïðåäèçâèêàëî. Îãíåíîâà­Ìàðèíîâà, Ë. Âëèÿíèå òåõíèêè âûïîë-íåíèÿ ïðè îôîðìëåíèè ñòèëÿ è ìîòèâîâ â òîðåâòèêå ôðàêèéöåâ è ñêèôîâ. ­ St Tí, 1,1975, ñ. 128 è ñë.

23. Íåïóáëèêóâàíè ðàçêîïêè íà Ãåîðãè Êèòîâ è Ïàâåë Ïàâëîâ íà ìîãèëà ÕÕIÕ ïðåç1974 ã. Îêîëî ñêåëåòà íà ìúæ ñà ðàçïîëîæåíè äâà ñêåëåòà íà æåíè (åäíàòà ñ ìàëêî äåòåâ ðúöå) è ÷åòèðè ñêåëåòà íà æèâîòíè, ìåæäó êîèòî åäèí íà åëåí ëîïàòàð.

24. Åçåðî. Ðàííîáðîíçîâî ñåëèùå. Ñ., 1979, ñ. 425; Èâàíîâ, Ñ., Âàñèëåâ, Â. ÃîëÿìîÄåë÷åâî. Ñ., 1975, ñ. 75 è ñë., è äð., êàêòî è ñâåäåíèÿ íà îñòåîëîçèòå Ëàçàð Íèíîâ èÃåîðãè Ðèáàðîâ.

25. Ñâåùåíèÿò ðèòîí ­ ãëàâà íà áèê îò Ìàëêèÿ äâîðåö â Êíîñîñ (ñðåäàòà íà II õèë.ïð. Õð.), ñâåùåíèÿò ðèòîí ñúùî âúâ ôîðìà íà áè÷à ãëàâà îò ãðîáíèöà IV â Ìèêåíà (ÕVI â.ïð. Õð.) è ìí. äð.

26. Öÿëà ñåðèÿ ãëàâè íà áèê îò ðàçíè ìåñòà â Áúëãàðèÿ, íåïóáëèêóâàíè è ïàçåíè âÍàöèîíàëíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ïðè ÁÀÍ â Ñîôèÿ, âúðõó áóòîíà íà íà÷àëíèêà îòÑîôðîíèåâî (Âåíåäèêîâ, È., Ãåðàñèìîâ, Ò. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî. Ñ., 1973, - 15 è ñë.).Êàòî àïëèêàöèÿ çà ÷åëîòî íà êîíÿ òîé å ïðèäàâàë ñâåùåí âèä è íà ñàìèÿ êîí; ðèòîíúò îòÏîðîéíà â Ðóìúíèÿ ñ ãëàâà íà áèê (ïàê òàì, - 133 è ñë.); ñåðèÿ ãëàâè íà áèêîâå â ñúêðî-âèùåòî îò Êðàéîâà (ïàê òàì, - 305), ïîâå÷å âæ. Berciu, D. Contribution a l�etude de l�artthracogete. Buc., 1974 sqq.) è äð.

27. Íà Ïàðèñ, òðîÿíñêè ïðèíö è ïàñòèð, áèëî âúçëîæåíî äà îïðåäåëè íàé-êðàñè-âàòà ñðåä áîãèíèòå Õåðà, Àòèíà è Àôðîäèòà, íà êîÿòî òðÿáâàëî äà âðú÷è çëàòíàòà ÿáúëêà,ïðåâúðíàëà ñå â �ÿáúëêà íà ðàçäîðà�. Çà áëàãîäàðíîñò ïîáåäèòåëêàòà Àôðîäèòà ïîìîã-íàëà íà Ïàðèñ äà îòâëå÷å êðàñèâàòà Åëåíà, æåíà íà ñïàðòàíñêèÿ öàð Ìåíåëàé. Òàêàñúäúò íà Ïàðèñ ñòàíàë ïðè÷èíà çà çàïî÷âàíå íà Òðîÿíñêàòà âîéíà.

28. Ðåäèöà îò îêðúæíîñòè, ñúåäèíåíè ñ êîñè äîïèðàòåëíè ëèíèè, îðíàìåíò, øè-ðîêî ðàçïðîñòðàíåí â òðàêèéñêàòà êåðàìèêà è òîðåâòèêà.

29. Êðèòñêèÿò áèê áèë ïîáåäåí îò Õåðàêúë è îòâåäåí â Ìèêåíà. Îòòàì òîé èçáÿãàëíà Ìàðàòîíñêîòî ïîëå, êúäåòî Òåçåé óñïÿë äà ãî õâàíå è ïðèíåñå â æåðòâà íà Àïîëîí.

30. Êèòîâ, Ã. Íîâîïîñòúïèëà àïëèêàöèÿ çà êîíñêà àìóíèöèÿ îò Ëóêîâèòñêîòî ñúê-ðîâèùå. ­ Èçêóñòâî, 1987, 8, ñ. 27 è ñë. ñ ïúëíî îïèñàíèå íà êîííèêà, ïàðàëåëè è ëèòå-ðàòóðà.

31. Âåíåäèêîâ, È., Ãåðàñèìîâ, Ò. Öèò. ñú÷., ñ. 89.32. Èìåòî íà ïëåìåòî èäâà îò �õèïåð� è �Áîðåé�, ò. å. õîðà, êîèòî æèâåÿò ïî-íàãî-

ðå, îòòàòúê Áîðåé (áîã íà ñåâåðíèÿ âÿòúð), êîéòî ïúê îáèòàâàë Òðàêèÿ. Îò èìåòî íà áîãàèäâà âåðîÿòíî íàçâàíèåòî íà òðàêèéñêîòî ñåëèùå Áåðîå íà ìÿñòîòî íà äíåøíèÿ ãðàäÑòàðà Çàãîðà. Ìèòúò çà õèïåðáîðåèòå ñå ñâúðçâà íàïîñëåäúê ñ íÿêîè òðàêèéñêè ñúêðî-âèùà. Âæ. Ãåðãîâà, Ä. Ñúêðîâèùàòà íà Òðàêèÿ è õèïåðáîðåéñêèÿò ìèò. ­ Âúâ: Âòîðèìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè, 6. Ñ., 1987, ñ. 59 è ñë.

33. Ïðèìåðè çà îãëåäàëíà ñèìåòðèÿ ñå íàáëþäàâàò êàêòî ïðè ãðóïè ïàìåòíèöè,ïðåäíàçíà÷åíè çà äâåòå ñòðàíè íà êîíñêàòà àìóíèöèÿ (íàïðèìåð íàáóçíèöè îò Ìîãè-

44

ëàíñêàòà ìîãèëà, Ëåòíèøêîòî è Ëóêîâèòñêîòî ñúêðîâèùå, àìóíèöèèòå îò Øèïêà è ìí.äð. ­ âæ. Êèòîâ, Ã. Äîëèíàòà íà öàðåòå..., ñ. 55 è ïîñ. òàì ëèò.), òàêà è â åäíè è ñúùèïàìåòíèöè ­ ïðè ïîâå÷åòî íà÷åëíèöè äâåòå ñòðàíè íà îñíîâíàòà ïëî÷êà ñà ñèìåòðè÷íè,ñèìåòðè÷íè ñà èçîáðàæåíèÿòà íà õåðàëäè÷åñêè ðàçïîëîæåíè æèâîòíè è ìí. äð.

34. Ïåðëîâèÿò íèç å ðåäèöà îò åäíàêâè ïúïêè ñ êðúãëà îñíîâà, êîèòî íàïîäîáÿâàòïåðëè. Îâóëèòå ñà ïîäîáíè èçïúêíàëè îðíàìåíòè, íî ñ ÿéöåâèäíà ôîðìà. È äâàòà îðíà-ìåíòà ñà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè â èçêóñòâàòà íà àíòè÷íèÿ ñâÿò.

35.  ñòàðîãðúöêîòî èçêóñòâî ïðåîáëàäàâà ôàáóëàðíèÿò õàðàêòåð íà èçîáðàæåíèÿòà.Îòäåëíèòå èì åëåìåíòè òàì ñà ñìèñëîâî ñâúðçàíè åäèí ñ äðóã è âèíàãè ìîãàò äà áúäàòðàç÷åòåíè.  Òðàêèÿ ÷åñòî ñå íàáëþäàâà îðíàìåíòàëèçàöèÿ íà êîìïîçèöèÿòà. Åëåìåíòè-òå ñà ïîä÷èíåíè íà ïðåäâàðèòåëíî çàìèñëåíà ñõåìà, íà ïðåäâàðèòåëíî îïðåäåëåíà ðàìêàè ïîäðåæäàíåòî èì çàâèñè îò íåÿ. Íåñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ôèãóðè èëè ÷àñòè îò ôèãóðèñå ïîâòàðÿò èëè ñú÷åòàâàò ðèòìè÷íî, òàêà ÷å äà ñå ïîëó÷è åêñïðåñèâíîñò íà îáùîòîèçîáðàæåíèå.

36. Êèòîâ, Ã. Ñâåùåíè äàðîâå â òðàêèéñêà ìîãèëà êðàé Ðàâíîãîð â Ðîäîïèòå. ­Èçêóñòâî, 1988, 7, ñ. 41 è ñë.

37. Òðàêèéñêèòå ôèàëè ñà îáèêíîâåíî îò ñðåáðî. Ôèàëèòå îò áðîíç (Íèêîëîâ,Á. Òðàêèéñêè ïàìåòíèöè îò Âðà÷àíñêî. ­ ÈÀÈ, ÕÕÕVIII, 1965, ñ. 167) è çëàòî (Íèêîëîâ,Ä. Çëàòíè ôèàëè îò ñ. Äàñêàë Àòàíàñîâî, Ñòàðîçàãîðñêî. ­ Â: Èçñëåäâàíèÿ â ïàìåò íàÊ. Øêîðïèë. Ñ., 367) ñà åäèíè÷íè åêçåìïëÿðè. Ïîâå÷å çëàòíè ôèàëè ñà íàìèðàíè â çå-ìèòå íà ñêèòèòå, íî íèòî åäíà îò òÿõ íå å òàêà ãîëÿìà è õóáàâà êàòî ïàíàãþðñêàòà (Ìàí-öåâè÷, À. Ï. Êóðãàí Ñîëîõà. Ëåíèíãðàä, 1987, ñ. 80 è ñë., êàò. - 55 è ïîñî÷åíèòå òàì ïðè-ìåðè. Åäèíñòâåíî ôèàëàòà îò Ñîëîõà, ìàêàð è ïî-ìàëêà ïî ðàçìåðè, å ñ 20 ãðàìà ïî-òåæêà.).

38. Êèòîâ, Ã. Ñêèôîñúò îò Ñòðåë÷à. ­ Èçêóñòâî ÕÕIÕ, 1979, 5, ñ. 29 è ñë. ñ ïðèëîæåíèèëþñòðàöèè.

39. Êèòîâ, Ã. Âëàäåòåëñêà ãðîáíèöà îò òðàêèéñêèÿ ìîãèëåí íåêðîïîë Øèïêà ­ Øåé-íîâî. ­ Ìèíàëî, I, 1994, I, ñ. 10.

40. Êèòîâ, Ã. Íîâîîòêðèòà òðàêèéñêà ãðîáíèöà ìàâçîëåé êðé Øèïêà â Êàçàíëúø-êî. ­ Èçêóñòâî. Art Bulgaria, 1993, 7, ñ. 3.

41. Èâàíîâ, Ä. Ñðåáúðíî ñúêðîâèùå îò ñ. Áîðîâî. ­ Èçêóñòâî, 1975, 3­4, ñ. 14è ñë.

42. Íèêîëîâ, Á. Ôèàëèòå îò Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå. ­ Èçêóñòâî, 1986, 6, ñ. 8 èñë.; The Rogozeh Treasure. Sofia, 1989, p. 14 sqq.

43. Ïîëóõîðà-ïîëóêîíå, ãîðñêè äåìîíè ñ ëîøè íðàâè è ïðèñòðàñòèå êúì âèíîòî.Ïðèåìà ñå, ÷å ñà ðåçóëòàò íà ïúðâîòî ñúïðèêîñíîâåíèå íà äðåâíèòå ãúðöè ñ �âàðâàðè-òå�, êîèòî áèëè êîííèöè åçäà÷è è â ñòðåìèòåëíèÿ ñè áÿã íàïîäîáÿâàëè ÷óäîâèùà.

44. Âåíåäèêîâ, È. Ïðåäàõàìåíèäñêè Èðàí è Òðàêèÿ. ­ ÈÀÈ, ÕÕÕI, 1969, ñ. 27 è ñë.45. Âåíåäèêîâ, È., Ò. Ãåðàñèìîâ. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., ¹ 245 ñ ïîñ. ëèò.46. Ïàê òàì, ¹ 247 ñ ïîñ. ëèò.47. Ïàê òàì, ¹ 203 ñ ïîñ. ëèò.48. Êèòîâ, Ã. Ñêèôîñúò..., 29.

45

49. The Rogozen Treasure. ­ S. 1989, ¹¹ 96, 100 è äð.50. Âåíåäèêîâ, È., Ò. Ãåðàñèìîâ. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., ¹¹ 275, 279, 288, 302,

306 è äð. ñ ïîñ. ëèò.51. Âæ. áåë. 7.52. Hoffmann, H. The date of the Panagurischte Treasure. ­ RM, 65, 1958, p. 121 sqq.53. Roux, G. Meurte dans un sanctuaire sur l�amphore de Panaguriste. ­ ÀÊ, 7, 1964, I,

ð. 30 sqq.54. Del Medico, H. E. Apropos de tresor de Panaguriste: un portrait d�Alexandre par

lysippe. ­ Persica, 1967­1968, 3, p. 37 sqq.55. Griffith, J. The Siege­Scene of the Gold amphora of the Panagiurischte Treasure. ­

JHS, XCIV, 1974, p. 38 sqq.56. Simon, E. Der Goldschatz von Panaguriste, eine Schopfung der Alexanderzeit. Mit

einem Beitrag von Herbert A. Kahn. ­ AK, 1960, I, p. 1 sqq.57. Ìàðàçîâ, È. Öèò. ñú÷., ñ. 106 è ñë.58. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé êðàé ãðàä Ñòðåë÷à. ­ Âåêîâå, 1977,

1, ñ. 12 è ñë.; Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè êðàé Ñòðåë÷à. Ñ., 1979, è äð.59. Êîëåâ, Ê. Òðàêèéñêîòî ïàíàãþðñêî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ Òðàêèÿ, 1976, 3, ñ. 170

è ñë.60. Kolev, K. Scenes thraces sur l�amphore-rhyton du thresor d�or de Panaguriste. ­

Pulpudeva, 1, 1976, p. 186 sqq.61. Êîëåâ, Ê. Òðàêèéñêîòî ïàíàãþðñêî çëàòíî ñúêðîâèùå..., 172 ñë.62. Ãîðáàíîâ, Ï. Ðèòîíèçèðàíèòå àìôîðè..., 52 ñë.63. Ïàê òàì, ñ. 52.64. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè..., ñ. 19 è ñë., îáð. 24.65. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé..., ñ. 18 è ñë.66. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè..., 12 ñë.67. Ïàê òàì, 19.68. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè..., 38.69. Ïàê òàì, 38 ñë. ñ ïîñ. ëèò.70. Ïàê òàì, 37 ñ ïîñ. ëèò. çà ïúðâàòà íàõîäêà. Êèòîâ, Ã. Ñêèôîñúò...; Êèòîâ, Ã. Ñâå-

ùåíè äàðîâå..., 47.71. Ôèëîâ, Á. Ïàìåòíèöè íà òðàêèéñêîòî èçêóñòâî. ­ ÈÁÀÄ VI, 1916/1918, 15 ñë.;

Îãíåíîâà, Ë. Îïèò çà ðåêîíñòðóêöèÿ íà äâà ùèòà îò Òðàêèÿ. ­ ÈÀÈ ÕVIII, 1952, 61 ñë.;Ìîçîëåâñêèé, Á. Í. Ôðàêèéñêàÿ óçäà èç Õîìèíîé ìîãèëû. ­ St. Th 1, 1975, 177 è äð.

72. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè..., passim, êàêòî è ìîè íàáëþäåíèÿ.73. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè..., 12.74. Ñöåíà íà ïîãðåáàëíî øåñòâèå, èëþñòðàöèÿ íà àðõåîëîãè÷åñêàòà ñèòóàöèÿ ïðåä

ãðîáíèöàòà ìàâçîëåé, ñà ïëî÷èòå ñ ðåëåôè îò Øàïëú äåðå è Êñàíòè ïî Áåëîìîðèåòî èÑåâåðíà Ãúðöèÿ (Âåíåäèêîâ, È., Ãåðàñèìîâ Ò., Öèò. ñú÷., ñ. 55 è ñë. è - 56 è ïîñ. òàì ëèò.). ðåëåôà îò Øàïëú äåðå ­ ÷àñò îò óêðàñàòà íà ìîíóìåíòàëíà ãðîáíèöà, å ïðåäñòàâåíàíå ñàìî êîëåñíèöàòà ÷åòèðèêîëêà, äâàòà òåãëåùè ÿ êîíÿ, íî è êîííèêúò, âîäà÷ íà øåñò-âèåòî, êàêòî è ñàìèÿò ìúðòâåö è êîëàðÿò.

46

75. Òóê ïðèâåæäàíèòå äàííè ñà ïî ïîñ. â áåë. 64, 65 è 74 ìîè ïóáëèêàöèè è èëþñò-ðàöèèòå â òÿõ.

76. Ôèëîâ, Á. Êóïîëíèòå ãðîáíèöè ïðè Ìåçåê. ­ ÈÀÈ ÕI, 1937, 15.77. Kitov, G. Royal Insignia, tombs and temples in the Valley of the Thracian Rulers. ­

Archaol. Bulg. III, 1999, 1, 1 ñë. è ïîñ. òàì ëèò.78. Kitov, G. Tombes monumentales thraces. ­ Archeologia ¹ 338, Dijon, îñò. 1997, 29.79. Òóê áåë. 59, 60 è 62.80. Òóê áåë. 77 ñ ïîñ. ëèò.81. Îãíåíîâà­Ìàðèíîâà, Ë. Êàçàíëúøêàòà ãðîáíèöà ­ øåäüîâúð íà òðàêèéñêîòî

èçêóñòâî. ­ Ñáîðíèê Òðàêèéñêàòà êóëò. ïðåç åëèíèñò. åïîõà â Êàçàíëúøêèÿ êðàé, Êàçàí-ëúê 1991, 13 ñë. ñ ïîñ. ëèò. Òóê èçðàçÿâàì íåñúãëàñèåòî ñè ñ âñè÷êè àâòîðè, ðàáîòèëèâúðõó ãðîáíèöàòà, êîèòî ÿ äåëÿò íà ïðåääâåðèå, êîðèäîð è êàìåðà. Ñïîðåä ìåí ïîìå-ùåíèÿòà ñà êîðèäîð, ïúðâà è âòîðà êàìåðà.

82. Âåíåäèêîâ, È. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå..., 8 ñë.83. Òåîäîñèåâ, Í. Êðàòåðúò îò Äóøàíöè (êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêè àíàëèç è èíòåð-

ïðåòàöèÿ). ­ Àðõåîëîãèÿ ÕÕÕIII, 1991, 4, 13 ñë.84. Âåíåäèêîâ, È., Ò. Ãåðàñèìîâ. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., ¹ 56 è ïîñ. òàì ëèò.85. Êèòîâ, Ã. Ñàøîâà ìîãèëà. ­ Àðõåîëîãèÿ, XXXVIII, 1996, 2­3, 9­23.86. Êèòîâ, Ã. Êóïîëíèòå ãðîáíèöè ïðè Ðàâíîãîð â Ðîäîïèòå. ­ Àðõåîëîãèÿ ÕÕÕI,

1989, 3, 32.87. Êèòîâ, Ã. Ñëàâ÷îâà ìîãèëà êðàé ñ. Ðîçîâî, Êàçàíëúøêî. ­ Àðõåîëîãèÿ ÕÕÕVIII,

1996, 1, 6; è äð.88. Kitov, G. Découvertes récentes dans �La vallée des rois thraces�. ­ Orpheus 7,

1977, 112.89. Ãîðáàíîâ, Ï. Ðèòîíèçèðàíèòå àìôîðè..., 52.90. Ïàê òàì.91. Kitov, G. Decouvertes..., 112.92. Êèòîâ, Ã. Ðàçêîïêèòå â Ãîëÿìàòà ìîãèëà êðàé ñ. Ìúäðåö, Õàñêîâñêî. ­ ÈÌÞÈÁ

ÕVII, 1994, 93­100.93. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêè ãðîáíè÷íî-êóëòîâ êîìïëåêñ â ìîãèëàòà Îñòðóøà êðàé Øèï-

êà. ­ Ïðîáë. íà èçêóñòâîòî 1994, 4, 16.94. Ôîë, À. Òðàêèéñêèÿò Äèîíèñ. Êíèãà âòîðà Ñàáàçèé. ­ Ñ. 1994, 258.95. Òóê áåë. 59 è 60.96. Ãîðáàíîâ, Ï. Ðèòóàëèçèðàíèòå àìôîðè..., 52.97. Òóê áåë. 59 è 60.98. Ìàðàçîâ, È. Öèò. ñú÷., ñ. 93.99. Ãðèôîíúò å ìèòè÷íî ÷óäîâèùå ñ òÿëî íà ëúâ è ãëàâà íà îðåë. Íàé-ïîïóëÿðíè ñà

ëúâñêèòå ãðèôîíè (áåç êðèëà) è îðëîâèòå (ñ êðèëà). Ðàçïðîñòðàíåíî å â ïðîèçâåäåíèÿòàíà àíòè÷íèòå, à ïî-êúñíî è â ñðåäíîâåêîâíèòå èçêóñòâà.

100. Kolev, K. Nouvelle opinion sur les trois vases-rhytons a forme de tete de femme duTresor thrace en or de Panagurichte. ­ Pulpudeva, 2, 1978, p. 318 sqq. è ïîñ. òàì ëèò.

101. Ibidem. Ñúùî è Ìàðàçîâ, È. Öèò. ñú÷., ñ. 93.

47

102. Âåíåäèêîâ, È., Ãåðàñèìîâ, Ò. Öèò. ñú÷., - 243. Øëåìúò å ñ ïðåäïàçèòåë çà íî-ñà. Íàä íåãî å ìîäåëèðàíà äåâåòëèñòíà ïàëìåòà ñúñ çàâèòè íàâúòðå ëèñòà, à ïðîäúëæå-íèåòî íà îñíîâàòà å ðàçâèòî íàñòðàíè â ñëîæíà ðàñòèòåëíà îðíàìåíòàöèÿ. Îò äâåòå ñòðàíèíà øëåìà ñà ïðåäñòàâåíè ðåëåôíî äâå ìíîãî ãðèæëèâî èçïúëíåíè ôèãóðè íà êðèëàòèãðèôîíè, òâúðäå áëèçêè äî òåçè îò ðèòîíà. Øëåìúò å òðàêèéñêî èçäåëèå, äàòèðà ñå âIV â. ïð. Õð.

103. Ïîâå÷åòî îò àíàëîãèèòå îò ãëèíà ñà ïîñî÷åíè â öèòèðàíîòî ïî-ãîðå èçñëåäâà-íå íà Ê. Êîëåâ, ñ. 326 ñ ïîñ. ëèò.

104. Majewski, K. Brazowe balsamaria antropomorfiszne w cearswie rzymskim. ­Archaeologia, Warszawa, XVI, 1963, p. 90 sqq.

105. Ðàäóí÷åâà, À. Äîèñòîðè÷åñêîå èñêóñòâî â Áîëãàðèè. Ñ. (áåç ãîäèíà íà èçäàâà-íå), ñ. 58 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò. Ñðåä íàé-ðàííèòå è íàé-èíòåðåñíè å ðèòîíúò ñ ôîðìà íàìúæêà ôèãóðà îò åíåîëèòíàòà åïîõà, êîéòî èìà îòâîð çà èçëèâàíå íà òå÷íîñòòà ïðåç ôà-ëîñà ñè (âæ. èë. 77 îò ñ. Ãàáàðåâî, Ñòàðîçàãîðñêî).

106. Ôèëîâ, Á. Ðèìñêîòî ñúêðîâèùå îò Íèêîëàåâî. ­ ÈÁÀÄ, IV, 1914, ñ. 1 è ñë.,ïðúâ îáîñíîâà òîçè õàðàêòåð íà ñúêðîâèùàòà, êîéòî âïîñëåäñòâèå áåøå âúçïðèåò ïî÷òèáåçêðèòè÷íî îò ïîâå÷åòî èçñëåäâà÷è.

107. Ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ íà ñúêðîâèùåòî å ôàêòè÷åñêè öÿëà êíèæêà íà ñï. Èçêó-ñòâî, 1986, 6, ñúñ ñòàòèè çà îáñòîÿòåëñòâàòà íà íàìèðàíå, òèïîëîãèÿ è äàòèðîâêà. Âæ. èáåë. 42 òóê.

108. Ïîïîâ, Ð. Ñðåáúðíî ñúêðîâèùå îò Áóêüîâöè. ­ ÃÍÌ, IV, 1922­1925, ñ. 1 è ñë.;Âåëêîâ, È., Äàíîâ, Õð. Íîâîîòêðèòè ñòàðèíè. ­ ÈÁÀÈ, ÕII, 1938, ñ. 437 è ñë.

109. Ëóêîâèòñêîòî ñúêðîâèùå íå å öÿëîñòíî ïóáëèêóâàíî. Äîñåãàøíàòà ïî-âàæíàëèòåðàòóðà âúðõó íåãî ó Êèòîâ, Ã. Íîâîïîñòúïèëà àïëèêàöèÿ..., ñ. 27 è ñë. Ñúêðîâèùåòî åïîñòúïèëî â Íàöèîíàëíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ïðè ÁÀÍ ïðåç 1955 ã. Íÿêîëêî ìåñåöàïî-êúñíî Äèìèòúð Äèìèòðîâ è Ìàðèÿ ×è÷èêîâà îãëåæäàò ìÿñòîòî íà íàìèðàíå â îêîë-íîñòèòå íà Ëóêîâèò è îòêðèâàò äîïúëíèòåëíî íÿêîëêî ïðåäìåòà. Ïðåç 1986 ã. ìè áÿõàïðåäàäåíè ïàçåíè äîòîãàâà ó ðîäñòâåíèöè íà îòêðèâàòåëèòå îùå åäíà ôèàëà, êàíè÷êà èàïëèêàöèÿ ñ èçîáðàæåíèå íà êîííèê. Àïëèêàöèÿòà å òðåòà â ñúêðîâèùåòî, î÷åâèäíî åèìàëî è ÷åòâúðòà, êàòî è äðóãè ïðåäìåòè, êîèòî ñà çàãóáåíè èëè âñå îùå íåïðåäàäåíè.

110. Âåíåäèêîâ, È. Ñúêðîâèùåòî îò Ëåòíèöà. Ñ., 1974. Ñúêðîâèùåòî å íàìåðåíîíà 9 ìàé 1963 ã. ïðè èçêîïè çà ïîñòðîÿâàíå íà êðàâàðíèê â ñòîïàíñêèÿ äâîð êðàé Ëåòíèöà.Ìàëêî ïî-êúñíî óðåäíèêúò íà ìóçåÿ â Ëîâå÷ Ïàâåë Ïàâëîâ ñúñ ñâîé ñúòðóäíèê îãëåäàëèìÿñòîòî è íàìåðèëè îùå íÿêîëêî àïëèêàöèè è ìíîæåñòâî ìúíèñòà. Îò Ïàâåë Ïàâëîâ, ñêîãîòî ñúì ïðîâåæäàë ðàçêîïêè íÿêîëêî ãîäèíè, çíàì, ÷å äâåòå æåëåçíè þçäè îò ñúêðî-âèùåòî ñà áèëè íà 7­8 ì åäíà îò äðóãà. Âåðîÿòíî è àïëèêàöèèòå ñà áèëè íà äâå ãðóïè.Ñëåä îòêðèâàíåòî òå ñà ïðúñíàòè ìåæäó ìåñòíè æèòåëè è ñëåä òîâà ñà ñúáèðàíè ïîñòå-ïåííî. Ñèãóðíî å, ÷å íÿêîè îò òÿõ íå ñà ïðèáðàíè. Äâàéñåòèíà ãîäèíè ïî-êúñíî ñå îïè-òàõìå ñ ïîìîùòà íà ìåòàëîòúðñà÷ äà îòêðèåì äðóãè ïðåäìåòè â ðàéîíà, íî áåç ðåçóëòàò.Îñíîâíàòà ãðóïà ìàòåðèàëè ñà áèëè â áðîíçîâ êîòåë, îáúðíàò ñ äúíîòî íàãîðå.

111. Íàõîäêàòà å âñå îùå íåïóáëèêóâàíà. Ðàçêîïêè íà Äèàíà Ãåðãîâà è ÀòàíàñÏèñàðåâ êðàé ñ. Êúïèíîâî, Âåëèêîòúðíîâñêî.

48

112. Êèòîâ, Ã. Ñâåùåíè äàðîâå..., ñ. 41 è ñë.113. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè..., ñ. 72.114. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè..., ñ. 37.115. Êèòîâ, Ã. Ñêèôîñúò..., ñ. 27 è ñë. Ïúðâîíà÷àëíî áÿõìå ïîäâåäåíè îò ìåñòíè

æèòåëè, íÿêîè îò êîèòî òâúðäÿõà, ÷å â ÿìàòà å èìàëî îòäåëíè ÷îâåøêè êîñòè. Âïîñëåäñò-âèå ñå óñòàíîâè, ÷å ñòàâà äóìà çà ðàçëè÷íè îáåêòè.

116. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè êðàé Ñòðåë÷à..., ñ. 16, îáð. 18.117. Êèòîâ, Ã. Ñâåùåíè äàðîâå..., ñ. 47 è ïîñî÷åíàòà òàì ëèòåðàòóðà.118. Kitov, G. Die Thrakische Hugel. In: Europa Indo­Europea. Roma, 1994, p. 185

sqq.119. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè..., ñ. 46 è ñë.120. Âæ. áåë. 15­17.121. Ãîðáàíîâ, Ï. Ðèòîíèçèðàíèòå àìôîðè..., 53.122. Ôîë, À. Ïîëèòè÷åñêà èñòîðèÿ íà òðàêèòå. Ñ., 1972, ñ. 88 è ñë. è ïîñî÷åíàòà òàì

ëèòåðàòóðà.123. Ôîë, À. Îäðèñêàòà äúðæàâà è äâàòà àòèíñêè ìîðñêè ñúþçà. ­ Â: Ñá. Àëåêñàí-

äúð Áóðìîâ. Ñ., 1973, ñ. 121 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.; Äàíîâ, Õð. Äðåâíà Òðàêèÿ. Ñ., 1968,ñ. 99 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò., è äð.

124. Ôîë, À. Òðàêèÿ è Áàëêàíèòå ïðåç ðàííîåëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà. Ñ., 1975, ñ. 172è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.; Äàíîâ, Õð., Êúì âúíøíàòà ïîëèòèêà íà Ìàêåäîíèÿ, Òðàêèÿ è Ãúðöèÿïðåç IV è â íà÷àëîòî íà III â. ïð. í. å. ­ St. Balk., 2, 1970, ñ. 33 è ñë. ñ ïîñ. òàì ëèò., è äð.

125. Äîìàðàäñêè, Ì. Êåëòèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ñ., 1984, ñ. 69 è ñë. è ïîñ.òàì ëèò.

126. Òà÷åâà, Ì. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèòå çåìè â äðåâíîñòòà. ×. Ï. Ñ., 1987, ñ. 49 èñë. è ïîñ. òàì ëèò.

127. Òúïêîâà­Çàèìîâà, Â. Íàøåñòâèÿ è åòíè÷åñêè ïðîìåíè íà Áàëêàíèòå. Ñ., 1966è ïîñ. òàì ëèò.

128. Àíãåëîâ, Ä. Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1971, ñ. 74 è ñë. è ïîñ.òàì ëèò.

129. Áîæèëîâ, È. Áúëãàðèÿ è ïå÷åíåçèòå (896­1018). ­ Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä, 1973,2, ñ. 37 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.

130. Àíãåëîâ, Ä. Òóðñêîòî çàâîåâàíèå è áîðáàòà íà áàëêàíñêèòå íàðîäè ïðîòèâíàøåñòâåíèöèòå. ­ Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä, 1953, 4, ñ. 347 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.; Èñòîðèÿíà Áúëãàðèÿ. Ò. III, Ñ., 1982, ñ. 351 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò., è äð.

131. Ãåðàñèìîâ, Ò. Ñúêðîâèùå îò äâàéíè áðàäâè÷êè îò ñ. Êàëóãåðîâî, Ïàçàðäæèø-êî. ­ ÈÀÈ, ÕÕ, 1955, ñ. 593 è ñë.; Íèêîëîâ, Á. Êîëåêòèâíà íàõîäêà îò êðàÿ íà áðîíçîâàòàåïîõà îò ñ. Ëåñóðà, Âðà÷àíñêî. ­ Àðõåîëîãèÿ, VIII, 1966, 2, ñ. 48 è ñë.; Êîé÷åâ, Í. Êîëåê-òèâíà íàõîäêà íà êàëúïè çà áðîíçîâè áðàäâè÷êè è âúðõîâå íà áðîíçîâè êîïèÿ â çåìëè-ùåòî íà ñ. Ñîêîë, Íîâîçàãîðñêà îêîëèÿ. ­ ÈÀÈ, ÕVII, 1950, ñ. 218 è ñë. è äð.

132. Íàé-ðàííà ïóáëèêàöèÿ ­ Ôèëîâ, Á. Çëàòíèòå ñúäîâå îò Âúë÷èòðúí. ­ ÈÁÀÈ,III, 1925, ñ. 230 è ñë. Îáçîð íà ìíåíèÿòà ó Áîíåâ, À. Ñúñòîÿíèå íà ïðîó÷âàíèÿòà íà çëàò-

49

íîòî ñúêðîâèùå îò Âúë÷èòðúí. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1977, 4, ñ. 11 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò. Ïîñëåäíàïúëíà ïóáëèêàöèÿ ­ Venedikov, I. The Valchitran Threasure. S., 1988.

133. Äèìèòðîâ, Ä. Ï. Ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà è èçêóñòâîòî íà òðàêèòå ïðåç ðàííîå-ëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà (IV­III â.). ­ Â: Àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ â Áúëãàðèÿ. Ñ., 1957, ñ. 61è ñë.

134. Êèòîâ, Ã. Íîâîïîñòúïèëà àïëèêàöèÿ..., ñ. 27 è ñë.135. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêè ñèìâîëè÷íè ñåêèðè è àìóëåòè ñ èçîáðàæåíèÿ íà æèâîò-

íè. ­ Àðõåîëîãèÿ, ÕÕI, 1979, 2, ñ. 13 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.136. Ïúðâà ïóáëèêàöèÿ ­ Âåíåäèêîâ, È., Ïàâëîâ, Ï. Íîâîîòêðèòî òðàêèéñêî ñúê-

ðîâèùå îò Ëåòíèöà. ­ Èçêóñòâî, ÕIII, 1963, 9, ñ. 20 è ñë. Âèæ è áåë. 76 òóê.137. Ñúêðîâèùåòî å îòêðèòî ïðè îðàí ïðåç 1974 ã.  áëèçîñò ñå íàìèðàò ìîãèëè, ñ

êîèòî òî íå å ñâúðçàíî. Ïúðâà ïóáëèêàöèÿ ­ Èâàíîâ, Ä. Ñðåáúðíîòî ñúêðîâèùå îò ñ.Áîðîâî. ­ Èçêóñòâî, 1975, 3­4, ñ. 14 è ñë. Âïîñëåäñòâèå å ïðåäìåò íà ìíîæåñòâî èçñëåä-âàíèÿ ­ Òðàêèéñêè ëåãåíäè. Ñ., 1981 (passim), ñ ïîñ. ëèò.

138. The Rogosen Treasure..., p. 46 sqq.139. Ìàðàçîâ, È. Ñúêðîâèùåòî îò ßêèìîâî. Ñ., 1979 è ïîñî÷åíàòà òàì ïî-ðàííà

ëèòåðàòóðà. Ñúêðîâèùåòî å îòêðèòî ïðåç ïðîëåòòà íà 1972 ã. êðàé ñ. ßêèìîâî, Ñåâåðîçà-ïàäíà Áúëãàðèÿ. Ñúäúðæà ÷åòèðè êîíè÷íè êóïè (äâå îò òÿõ ñ àïëèêàöèè íà ÷îâåøêè èçîá-ðàæåíèÿ âúðõó äúíàòà), äâå ìàñèâíè ãðèâíè, êúñîâå îò ñúäîâå îò ñðåáðî, ïîâå÷åòî ñïîçëàòà. Âúðõó ñòåíàòà íà åäíà îò êóïèòå å ìîäåëèðàí êîííèê. Äàòèðà ñå íàé-âåðîÿòíîêúì II â. ïð. Õð.

140. Âåíåäèêîâ, È., Ãåðàñèìîâ, Ò. Öèò. ñú÷., - 351 è ñë. Íàìåðåíî å ïðåç 1918 ã. âñ. Ãàëè÷å, Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Ñúñòîè ñå îò 14 ñðåáúðíè ïîçëàòåíè ôàëåðè (êðúãëèèçïúêíàëè àïëèêàöèè). Âúðõó åäíà îò òÿõ å ïðåäñòàâåíà â ðåëåô áîãèíÿ ñ ïòèöè ïî ðàìå-íåòå, à âúðõó äðóãà ­ òðàêèéñêè êîííèê. Îñòàíàëèòå ñà ïîêðèòè ñ ðàñòèòåëíà îðíàìåíòà-öèÿ. Äàòèðà ñå êúì II­I â. ïð. Õð.

141. Âåíåäèêîâ, È. Äâå ñúêðîâèùà îò åëèíèñòè÷åñêà åïîõà â Òðàêèÿ. ­ Â:Ñá. Ê. Øêîðïèë. Ñ., 1961, ñ. 355 è ñë. Îò ñ. Áîõîò, Ïëåâåíñêî, Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúë-ãàðèÿ. Ñúêðîâèùåòî å îò ïåò êîíè÷íè êóïè, ïîäîáíè íà òåçè îò ßêèìîâî, èçðàáîòåíè îòñðåáðî. Äàòèðà ñå êúì II â. ïð. Õð.

142. Ïåòêîâ, Ï. Ñúêðîâèùåòî îò Ãîëÿìà Áðåñòíèöà. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1960, 1, ñ. 26 èñë. Ñåëîòî å â ßáëàíèøêî, Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ. Ñúêðîâèùåòî ñå ñúñòîè îò ãî-ëÿì ñúä ñ äðúæêà è ïåò êàñåðîëåòà (öèëèíäðè÷íè è îáðàòíîêîíè÷íè ñúäîâå ñ äðúæêè) îòñðåáðî. Âúðõó ñòåíàòà íà ãîëåìèÿ ñúä ­ íàäïèñ, ïî äðúæêèòå íà ìàëêèòå ­ ðàñòèòåëíàóêðàñà. Äàòèðà ñå êúì II â. ñë. Õð.

143. Ôèëîâ, Á. Ðèìñêîòî ñúêðîâèùå..., ñ. 1 è ñë. Íèêîëàåâî ñå íàìèðà ìåæäó Ïëå-âåí è Ëîâå÷ â Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ. Ñúñòîè ñå îò ìíîæåñòâî çëàòíè íàêèòè, ôè-àëà, îñîáåíî èíòåðåñíà ñîëíèöà îò ñðåáðî è ïî÷òè 1000 ñðåáúðíè ìîíåòè, ïîñëåäíèòåîò êîèòî ñà ñå÷åíè îò èìåòî íà Ôèëèï Àðàá (244­249). Ìîíåòèòå ôèêñèðàò êðàéíàòàäàòà íà ôîðìèðàíå íà ñúêðîâèùåòî.

144. Ñúêðîâèùåòî å íàìåðåíî ïðåç 1922 ã. êðàé ñ. Áúðçèöà (áèâøî Øåðåìåò) âúâÂàðíåíñêî, Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. Èçâåñòíî å è ïîä èìåòî Øåðåìåòñêî. Ñúñòîè ñå îò

50

çëàòíè è ñðåáúðíè ãðèâíè, òîðêâè, îáèöè è ìúíèñòà. Èíòåðïðåòàöèÿòà íà íàõîäêàòà åïðåäèçâèêàëà çíà÷èòåëíà ïîëåìèêà. Îò ðàçëè÷íè èçñëåäâà÷è òî å îïðåäåëÿíî êàòî îòåíåîëèòà, ðàííîæåëÿçíàòà åïîõà èëè å ñâúðçàíî ñ êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå. Óñòàíîâå-íî å êàòåãîðè÷íî, ÷å å äåëî íà ðàííîòðàêèéñêîòî èçêóñòâî îò êðàÿ íà II è íà÷àëîòî íà Iõèë. ïð. Õð. (Ãåðãîâà, Ä. Ïðîèçõîä, õàðàêòåð è äàòèðîâêà íà ñúêðîâèùåòî îò ñ. Áúðçèöà(á. Øåðåìåò), Âàðíåíñêè îêðúã. ­ Àðõåîëîãèÿ, ÕÕIV, 1982, 3, ñ. 6 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.

145. Âæ. áåë. 108. Äíåøíîòî èìå íà ñåëîòî å ãð. Ìèçèÿ â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ.Ïúðâîòî ñúêðîâèùå å îòêðèòî ïðåç 1925 ã. è ñúäúðæà ðàçêîøåí íàêèò è äâå êàíè îòñðåáðî. Âòîðîòî å ñúùî ñðåáúðíî, îòêðèòî ïðåç 1935 ã., è ñúäúðæà íåïúëíà ãàðíèòóðà çàêîíñêà àìóíèöèÿ, äâå ôèàëè, êàíè÷êà è ÷àøà. Êîìïëåêòèòå ñà îò êðàÿ íà V èëè IV â.ïð. Õð.

146. Ïîñëåäíî Kitov, G. Royal Insignia..., 1 ñë. è ïîñ. òàì ëèòåðàòóðà.147. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè..., ñ. 37 è ñë. è ïîñ. òàì ëèò.148. Íàõîäêàòà å íàïðàâåíà ñëó÷àéíî ïðåç 1903 ã. ïðè òðóäíî âúçñòàíîâèìè îá-

ñòîÿòåëñòâà. Çíàå ñå, ÷å ñå å íàìèðàëà âúâ èëè â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî ìîãèëàòà âìåñòíîñòòà Ìðàìîð. Ñúñòîè ñå îò êîìïëåêò àïëèêàöèè, èçòúëêóâàíè êàòî ñðåáúðíè óêðà-ñè çà ùèò, áåîòèéñêè òèï (Ôèëîâ, Á. Ïàìåòíèöè..., ñ. 18 è ñë.).

149. Îãíåíîâà, Ë. Îïèò çà ðåêîíñòðóêöèÿ íà äâà ùèòà îò Òðàêèÿ. ­ ÈÀÈ, ÕVIII,1952, ñ. 61 è ñë.

150. Ìîâçîëåâñêèé, Á. Í. Ôðàêèéñêàÿ óçäà èç Õîìèíîé ìîãèëû. ­ St. Th., 1, 1975,ñ. 177.

151. Ôèëîâ, Á. Ïàìåòíèöèòå..., ñ. 20 è ñë.152. Äèìèòðîâà, À., Ãèçäîâà, Í. Òðàêèéñêè ìîãèëíè íåêðîïîëè â Ïàíàãþðñêèòå

êîëîíèè ïðè ãðàä Ïàíàãþðèùå. ­ ÈÌÞÁ, 1, 1975, ñ. 39 è ñë.153. Ðàçêîïêè íà Ïåòúð Òåîäîñèåâ ïðåç 1976 ã. (Òåîäîñèåâ, Í. Òðàêèéñêè ìîãèëíè

ãðîáíèöè ïðè Ïàíàãþðèùå. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1994, ÕÕÕVI, 3­4, 1­6). Ñúùàòà ãîäèíà áåøåèçöÿëî ðàçêîïàíà åäíàòà ïîëîâèíà îò ìîãèëàòà Ìðàìîð, âúâ èëè êðàé êîÿòî ïðåç 1903 ã.å íàìåðåí ïîñî÷åíèÿò ïî-ãîðå êîìïëåêò. Íèêàêâè ñëåäè îò ãðîáíè ñúîðúæåíèÿ èëè çíà-÷èìè àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàëè â íàñèïà íå áÿõà îòêðèòè.

154. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè êðàé Ñòðåë÷à...155. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé...156.  ðàéîíà ìåæäó Ñòðåë÷à è Êîïðèâùèöà íà âèñî÷èíàòà Ñìèëîâåíå. Ñîíäàæè

ñà íàïðàâåíè îò À. Ìèë÷åâ. Ïëàí è êðàòêà õàðàêòåðèñòèêà ó Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêèïàìåòíèöè..., ñ. 38 è ñë.

157. Âåëêîâ, È. Òðàêèéñêàòà ãðîáíèöà ïðè Ñòàðî Íîâî ñåëî. ­ Â: Ñá. Áîðèñ Äÿêî-âè÷ (=ÃÏÍÁ, 1925). 1927, ñ. 171 è ñë.; Êèòîâ, Ã. Òðàêîëîæêà åêñïåäèöèÿ çà ìîãèëíè ïðî-ó÷âàíèÿ (ÒÅÌÏ) ïðåç 1992­1994 ã. ­ Àðõåîëîãèÿ ÕÕÕVII, 1995, 4, 57 ñë.

158. Kitov, G. Tumulus Graves near the Villages of Krasnovo and Starossel, Hissar Re-gion. ­ Rep. of Preh. Research Proj., S. 1996/1997, V 1, - 2­4, 455­470.

159. Êèñüîâ, Ê., Ì. Ìàäæàðîâ. Àâàðèéíè ðàçêîïêè íà 4 íàäãðîáíè ìîãèëè â çåìëè-ùåòî íà ñ. Ìúòåíèöà. ­ Àðõåîë. îòêð. è ðàçêîïêè ïðåç 1999 ã., Ñ., 2000 (ïîä ïå÷àò)

160. Ìàäæàðîâ, Ê. Äèîêëåöèàíîïîë. Ò. I, Ñ., 1993 è ïîñ. òàì ëèò.

51

161. Ôèëîâ, Á. Íàäãðîáíèòå ìîãèëè ïðè Äóâàíëèè â Ïëîâäèâñêî. Ñ., 1934.162. Âåíåäèêîâ, È., Ãåðàñèìîâ, Ò. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., - 117.163. Ôèëîâ, Á. Íàäãðîáíèòå ìîãèëè..., ñ. 76 è ñë., òàáë. ÕII è ñë.164. Äèìèòðîâ, Ä. Ï. Ñåâòîïîëü ­ ôðàêèéñêèé ãîðîä áëèç ñ. Êîïðèíêà, Êàçàíëûê-

ñêîãî ðàéîíà. ­ Ñâåòñêàÿ àðõåîëîãèÿ, 1957, 1, ñ. 199 è ñë. Ïúëåí ïðåãëåä íà ëèòåðàòóðà-òà âúðõó Ñåâòîïîëèñ ó Íèêîëîâ, Ä. Èñòîðèîãðàôèÿ íà òðàêèéñêèÿ ãðàä Ñåâòîïîëèñ. ­ Â:Òðàêèéñêàòà êóëòóðà ïðåç åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà â Êàçàíëúøêèÿ êðàé. Êàçàíëúê, 1991,ñ. 71 è ñë.

165. Îãíåíîâà­Ìàðèíîâà, Ë. Êàçàíëúøêàòà ãðîáíèöà ­ øåäüîâúð íà òðàêèéñêîòîèçêóñòâî. Ñúùèÿò ñáîðíèê, ñ. 12 è ñë. ñ ïúëíî ïîñî÷âàíå íà äîòîãàâàøíàòà ëèòåðàòóðà.

166. Êèòîâ, Ã. Íîâè ïàìåòíèöè íà òðàêèéñêàòà êóëòóðà îò ìîãèëíèÿ íåêðîïîë Øèï-êà ­ Øåéíîâî â Êàçàíëúøêî. Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí ñèìïîçèóì Ñåâòîïîëèñ. �Íàä-ãðîáíèòå ìîãèëè â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà�. I. Âåëèêî Òúðíîâî, 1994, ñ. 105 è ñë. è ïîñ. òàìëèò. Âæ. è áåë. 77 è 78 òóê.

167. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè...; Kitov, G. Ein neuentdecktes thrakischesFurstengras bei Kazanlak (Sudbulgarien). ­ Das Altertum, 1994, Vol. 39, p. 287 sqq. è ïîñ.òàì ëèò.

168. Âæ. áåë. 7.169. Âåíåäèêîâ, È. Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå..., ñ. 23 è ñë. Ëàìïñàê å áîãà-

òà ñòàðîãðúöêà êîëîíèÿ, êîÿòî ïðîäúëæèòåëíî âðåìå ñå÷å ìîíåòè ïî ñîáñòâåíà ìåòðè÷-íà ñèñòåìà.

170. Êîëåâ, Ê. Íóìèçìàòè÷íè äàííè çà òðàêèéñêîòî Ïàíàãþðñêî ñúêðîâèùå. ­ Âå-êîâå, 1977, êí. 2, ñ. 67 è ñë.

171. Ëèçèìàõ (322­281) å åäèí îò íàñëåäíèöèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, êîéòîñëåä ñìúðòòà ìó è ðàçïàäàíåòî íà Ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà ïîëó÷àâà âúâ âëàäåíèå Òðà-êèÿ. Òîé âîäè ïðîäúëæèòåëíè âîéíè ñ òðàêèéñêèòå âëàäåòåëè íåïðåêúñíàòî äî ñìúðò-òà ñè.

172. Âæ. áåë. 137.173. Âæ. áåë. 42 ñ ïúëíè çàãëàâèÿ.174. Kitov, G. La toreutique..., p. 73 sqq. è ïîñ. òàì ëèò.175. Âæ. áåë. 18 è äð.176. Âæ. áåë. 25.177. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêè ñèìâîëè÷íè ñåêèðè..., ñ. 14 è ïîñ. òàì ëèò. Òàçè áðàäâà

áåøå èçâåñòíà êàòî �îò íåèçâåñòíî ìÿñòî�.178. Âæ. áåë. 19 è 22.179. Kitov, G. La toreutique..., p. 72 sqq. è ïîñ. òàì ëèò.180. Òðàêèéñêîòî ñúêðîâèùå îò Ðîãîçåí. Ñ., 1988, - 96, 158 è äð.181. Kitov, G. Ein neuntdecktes..., p. 290, abb. 4.182. Âæ. áåë. 31.183. Õåðîäîò. Èñòîðèÿ VII, 125­126; Àðèñòîòåë (ïî Êàöàðîâ, Ã., Ã. Äå÷åâ, Èçâîðè

çà ñòàðàòà èñòîðèÿ è ãåîãðàôèÿ íà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Ñ., 1949, ñ. 122) è äð.

52

184. Íèíîâ, Ë. Îñòàíêè îò ëúâ ïî áúëãàðñêèòå çåìè. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1989, 2, ñ. 55 èñë.; âæ. áåë. 23, 24 òóê.

185. Ïàê òàì, ñ. 57.186. Âæ. áåë. 102.187. Âåíåäèêîâ, È. Ãåðàñèìîâ, Ò. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., îáð. 210 è ñë. Ãëàâèòå

ñà ñåäåì, ðàçïîëîæåíè ñà ïîä êóêèòå çà çàõâàùàíå êúì ôèáóëèòå. Èçïúëíåíè ñà ïî åäíàìàòðèöà, èìàò ñòðîãî è ñõåìàòè÷íî èçðàæåíèå.

188. Êèòîâ, Ã. Íîâîïîñòúïèëà àïëèêàöèÿ..., ñ. 30 è èëþñòð. íà ñ. 31. Ãëàâèòå ñà ñú-ùî òàêà ñòðîãè, ðàçïîëîæåíè ñà â äâà ðåäà ïî îñåì è ñà çàîáèêîëåíè îò ðàñòèòåëíèîðíàìåíòè.

189. Êèòîâ, Ã. Ñêèôîñúò..., ñ. 28 è ñë. è ïðèëîæåíèòå òàì èëþñòðàöèè. ×îâåøêèòåãëàâè ­ íà áîãèíÿ, íà áðîé 15 (!) ­ íå÷åòíî ÷èñëî, ñà îòíîâî ñòðîãè è ñóðîâè. Òå ñà çàî-áèêîëåíè îò ãëàâè íà ëúâîâå, ãëåäàíè îòãîðå (øåñò íà áðîé), õåðàëäè÷åñêè ðàçïîëîæåíèãëàâè íà îâíè (øåñò äâîéêè) è ðàñòèòåëíè îðíàìåíòè ­ ïðàâè è îáðàòíè (òðàêèéñêè òèï)ñåäåì-, ïåòî ­ è ÷åòèðèëèñòíè (!) ïàëìåòè. Æåíñêèòå ãëàâè ñà ïî÷òè åäíàêâè ñ òåçè âúðõóñåòíèòå íà ñðåáúðíèÿ ðèòîí îò Ïîðîéíà â Ðóìúíèÿ (Berciu, D. Contribution..., p. 169 sqq.),êîåòî ïîòâúðæäàâà èçêàçàíèòå ïðåäïîëîæåíèÿ çà þæíîòðàêèéñêèÿ ìó ïðîèçõîä (Ìàðà-çîâ, È. Èçîáðàçÿâàíåòî íà ÷îâåêà â ïàìåòíèöèòå íà òðàêèéñêàòà òîðåâòèêà îò V­VI â.ïð. í. å. Àâòîðåôåðàò. Ñ., 1976, ñ. 17 è ñë.). Ñêèôîñúò ñå äàòèðà âúâ âòîðàòà ÷åòâúðò íàIV â. ïð. Õð. êúì êîåòî âðåìå òðÿáâà äà ñå îòíåñå è ðèòîíúò îò Ïîðîéíà.

190. The Rogosen Threasure... - 42, 99, 100, 103, è äð.191. Íåïóáëèêóâàíè, ïàçÿò ñå â Íàöèîíàëíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ïðè ÁÀÍ ïîä

¹ À 8231.192. Ãðîáíà íàõîäêà îò Øóìåíñêî, Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ (Òà÷åâà­Õèòîâà, Ì. Èí-

âåíòàð, ðèòóàë è äàòèðîâêà íà ïîãðåáåíèåòî îò ìîãèëíàòà ãðîáíèöà. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1971,3, ñ. 47 è ñë.).

193. Âåíåäèêîâ, È. Ñúêðîâèùåòî îò Âðàöà. Ñ., 1975, ñ. 20 è ñë.194. Âåíåäèêîâ, È. Ñúêðîâèùåòî îò Ëåòíèöà..., èë. 9, 13, 15. Âúðõó íÿêîëêî äðóãè

àïëèêàöèè ñà ïðåäñòàâåíè ïî ñúùèÿ íà÷èí ­ â ñâîáîäíèòå ïîëåòà, ãëàâè èëè öåëè ôèãó-ðè íà æèâîòíè.

195. Êèòîâ, Ã. Ñâåùåíè äàðîâå..., ñ. 42 è ñë. è ïîñî÷åíèòå òàì äðóãè àíàëîãèè.196. Îò ðàéîíà íà ìåñòíîñòòà Ìðàìîð êðàé Ïàíàãþðèùå ïðîèçõîæäàò è íÿêîëêî

êâàäðàòíè ñðåáúðíè ïëàñòèíêè ñ ðåëåôíè èçîáðàæåíèÿ íà ÷îâåøêè ãëàâè, òúëêóâàíèêàòî Àïîëîí ­ Âåíåäèêîâ, È., Ãåðàñèìîâ, Ò. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., ñ. 386.

197. Ãîðáàíîâ, Ï. Ðèòóàëèçèðàíèòå àìôîðè..., 51.198. Ïàê òàì, 53.199. Òðàêèéñêîòî ñúêðîâèùå îò Ðîãîçåí. ­ Ñ. 1988, 51 ñë.200. Êèòîâ, Ã. Ñêèôîñúò..., 27 ñë.201. Êèòîâ, Ã. Ñâåùåíè äàðîâå..., 40 ñë. ñ ïîñî÷åíè àíàëîãèè è ëèòåðàòóðà.202. Ôèëîâ, Á. Ïàìåòíèöè..., 15 ñë.203. Êèòîâ, Ã. Òðàêèéñêèòå ìîãèëè..., 14 ñë., îáð. 17.204. Âåíåäèêîâ, È., Ò. Ãåðàñèìîâ. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., ¹ 250 ñ ïîñ. ëèò.

53

205. Godard, A. Le trésor de Ziwyé. ­ Harlem 1950, 1 ñë.206. Âåíåäèêîâ, È., Ò. Ãåðàñèìîâ. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî..., 85 ñë. è ïîñ. òàì ëèò.207. Êèòîâ, Ã. Ñêèôîñúò...208. Berciu, D. Contribution à I�etude de I�art Thraco-géte. ­ Buc. 1974, 169 ñë. Àðãó-

ìåíòè çà ïðîèçõîäà íà ðèòîíà îò ðàéîíà ìåæäó Ñòðåë÷à è Ïàíàãþðèùå ó Êèòîâ, Ã. Ñêè-ôîñúò..., 28.

209. Öîí÷åâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè..., passim.210. Ïî ñâåäåíèÿ íà ëèöà, êîèòî ïîæåëàõà ïúðâîíà÷àëíà àíîíèìíîñò. Âúïðåêè

òîâà íàìåðåíèòå è çàïàçåíè â Áúëãàðèÿ ìàòåðèàëè ñà ïðåäîñòàâåíè çà ïóáëèêóâàíå íàñúòðóäíèöè îò ñåêöèÿ Òðàêèéñêà àðõåîëîãèÿ â ÀÈÌ ïðè ÁÀÍ è ùå áúäàò ïðåäñòàâåíèíàé-âåðîÿòíî íà ñòðàíèöèòå íà ñïèñàíèå �Àíàëè�.

211. Ôîë, À. Ïîëèòè÷åñêà èñòîðèÿ..., ñ. 65.212. Êîëåâ, Ê. Íóìèçìàòè÷íè äàííè..., ñ. 67 è ñë.213. Ñòàðîãðúöêèÿò ïèñàòåë è ïîëèòèê Êñåíîôîíò (430­355) â ñú÷èíåíèåòî ñè �Àíà-

áàçèñ� îïèñâà ìåæäó äðóãîòî ïèð ïðè òðàêèéñêèÿ âëàäåòåë Ñåâò II (êðàÿ íà V ­ íà÷àëîòîíà IV â. ïð. Õð.). ×óæäåíöèòå áèëè ïðåäìåò íà îñîáåíî âíèìàíèå è íà òÿõ áèëî ïðåäëî-æåíî îñâåí ìíîãî êúñîâå ìåñî è äðóãè ÿñòèÿ è âèíî â �ðîãîâå� (ðèòîíè). Ïðè òîâà,êîãàòî ïèðøåñòâîòî äîñòèãíàëî âúðõà ñè, Êñåíîôîíò âäèãíàë òîñò. Ñàìèÿò òîé å íàïè-ñàë: �Àç ïúê, Ñåâòå, òè ïîäíàñÿì â äàð ñåáå ñè è òåçè ñâîè äðóãàðè, çà äà òè áúäàò âåðíèïðèÿòåëè. Âñè÷êè òå ìèñëÿò êàòî ìåíå, à áèõà èñêàëè, äîðè ïîâå÷å îò ìåíå, äà òè áúäàòâåðíè. È ñåãà òå ñà òóê íå çà äà òè èñêàò íåùî, à çà äà ñå æåðòâàò çà òåáå è íà äðàãî ñúðöåäà ïîíàñÿò òðóäíîñòè è îïàñíîñòè. Àêî áîãîâåòå ïîæåëàÿò, ñ òÿõíà ïîìîù ùå ñè âúðíåøáàùèíèòå çåìè, ïúê è ùå äîáèåø è äðóãè è ùå ñïå÷åëèø ìíîãî êîíå, ìíîãî ìúæå èìíîãî õóáàâè æåíè, áåç äà èìà íåîáõîäèìîñò òè äà ãè çàãðàáâàø, àìè òå ùå èäâàò ñàìèè ùå òè ïîäíàñÿò äàðîâå.� À Ñåâò ñòàíàë, èçïèë çàåäíî ñ íåãî (Êñåíîôîíò) âèíîòî è èçëÿëâúðõó ñåáå ñè îñòàíàëèòå êàïêè âèíî îò ðîãà (ðèòîíà). Î÷åâèäíî, äâàìàòà ñà ïèëè îòåäèí è ñúùè ñúä, íàé-âåðîÿòíî ñ äâà îòâîðà, êàêúâòî å àìôîðàòà ðèòîí îò Ïàíàãþðñêî-òî ñúêðîâèùå. Òîâà ñâåäåíèå ïîòâúðæäàâà îáè÷àÿ, çàñâèäåòåëñòâàí çà ñêèòèòå, à õàðàê-òåðåí, áåç ñúìíåíèå, è çà òðàêèòå, íà ïîáðàòèìÿâàíå ÷ðåç ïèåíå îò åäèí è ñúùè, îáùñúä (Xenfont. Anabasis. VII, 3).

214. Hoffmann, The date of the Panagurichte Treasure. ­ RN, 65, 1958, p. 121 sqq.

54

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ ÇÀ ÏÀÍÀÃÞÐÑÊÎÒÎ ÑÚÊÐÎÂÈÙÅ

1. Àâäóñèí, Ä. À. Ïàíàãþðèùåíñêèé êëàä. ­ Ôèëàòåëèÿ ÑÑÑÐ, 1968, - 6, ñ. 32­33.2. Àãðå, Ä. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. Âúïðîñè è îòãîâîðè. Ìåæäóíàðîäåí ñèìïî-

çèóì. ­ Àðõåîëîãèÿ ÕLI, 2000, 2 (ïîä ïå÷àò).3. Àçìàíîâ, Á. 50 ãîäèíè îò îòêðèâàíåòî íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. Àíàëèçèòå

áèõà ðåøèëè ñïîðíèÿ âúïðîñ, â-ê Áúëãàðñêà àðìèÿ îò 14.12.1999 ã.4. Áîòóøàðîâà, Ë. Ìíåíèÿ çà çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Ïàíàãþðèùå ñïîðåä äîñå-

ãàøíèòå ïðîó÷âàíèÿ. ­ Ãîäèøíèê íà ìóçåèòå â Ïëîâäèâñêè îêðúã, III, 1960, ñ. 357­359.5. Áîøíàêîâ, Ê. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå 50 ã. ïî-êúñíî. ­ Ìèíàëî 2000, 1, 91­94.6. Áîøíàêîâà, À. Òðèìàòà áðàòÿ è çëàòíîòî ñúêðîâèùå (ñúâðåìåííà ïðèêàçêà). ­

Ìèíàëî 2000, 1, 95­96.7. Âàêëèíîâ, Ñ. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. ­ Âúâ: Âàêëèíîâ, Ñò. Àðõåîëîãèÿ. Îáù

êóðñ. Ïðàèñòîðèÿ è àíòè÷íîñò. Ñ., 1973, ñ. 243­244.8. Âåëêîâ, È. Ïî çëàòíèòå äèðè íà âåêîâåòå. ­ Íàøà ðîäèíà, II, 1958, 3, ñ. 18­19.9. Âåíåäèêîâ, È. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. ­ Èçêóñòâî, VII, 1958, 4, ñ. 29­33.10. Âåíåäèêîâ, È. Êúäå å áèëî èçðàáîòåíî Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ Íàøà

ðîäèíà, VI, 1959, 5, ñ. 18.11. Âåíåäèêîâ, È. Êúäå å áèëî èçðàáîòåíî Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ Ôè-

ëàòåëåí ïðåãëåä, 1966, 12, ñ. 8­9.12. Âåíåäèêîâ, È. Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. Ñ., 1961, 30, ñ. 21 ëèñòà èëþ-

ñòðàöèè.13. Ñúùîòî íà ðóñêè, ôðåíñêè, íåìñêè è àíãëèéñêè åçèê.14. Ðåöåíçèÿ: Frel, I. In: Listy Filologicke, 1962, p. 185.15. Ðåöåíçèÿ: Ãúëúáîâ, È. ­ Èçêóñòâî, ÕIII, 1963, 6, ñ. 45­46.16. Âåíåäèêîâ, È. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. Ñ., 1962.17. Âåíåäèêîâ, È. Ïðèíîñ êúì èçó÷àâàíåòî íà òîðåâòèêàòà â Òðàêèÿ. ­ Èçâåñòèÿ íà

Áúëãàðñêîòî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî, 1968, ÕÕVI, ñ. 5­18.18. Âåíåäèêîâ, È., Ò. Ãåðàñèìîâ. Òðàêèéñêîòî èçêóñòâî. Ñ., 1973, ñ. 86­87, -

 123­132.19. Ðåöåíçèÿ: Majewski, K. Sztuka tracka, Na Marginezie ksiazki Iwana Wenedikova i

Todora Gerasimova. ­ Archeologia, 1977, 27, p. 187­197.20. Âåíåäèêîâ, È. Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. (Öâåòåí àëáóì) Ñ., 1974, 20 ñ.,

18 ñíèìêè.21. Ñúùîòî íà àíãëèéñêè, íåìñêè, ðóñêè è ôðåíñêè åçèê.22. Âåíåäèêîâ, È. Íóìèçìàòè÷íè äàííè çà òðàêèéñêîòî Ïàíàãþðñêî ñúêðîâèùå. ­

Íóìèçìàòèêà, 1977, 4, ñ. 29­34.23. Ãåðàñèìîâ, Ò. Ñúêðîâèùà, íàìèðàíè ó íàñ. ­ Íàóêà è òåõíèêà çà ìëàäåæòà,

1958, 1, ñ. 16­17.24. Ãîðáàíîâ, Ï. Ðèòîíèçèðàíèòå àìôîðè êàòî àòðèáóòè íà òðàêèéñêèòå öàðå-æðå-

öè ïðè ðèòóàëà �Ëèáàöèî� (òåçè è õèïîòåçè). Áàëê. äðåâíîñòè 1, 1991, 49­55.25. Ãî÷åâà, Çë. Çàâåùàíî îò òðàêèòå. Ñ., 1987, ñ. 42­43.26. Äàíîâ, Õð. Äðåâíà Òðàêèÿ. Ñ., 1969, ñ. 84, îáð. 84­97.

55

27. Äåòåâ, Ï. Óêðàñàòà íà ðèòîíèòå îò Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ Îòå÷å-ñòâåí ãëàñ, áð. 7576 îò 04.04.1969 ã.

28. Äæàìáîâ, Õð., Ë. Éîðäàíîâà. Íîâî òúëêóâàíå íà ñöåíàòà âúðõó àìôîðàòà îòçëàòíîòî ñúêðîâèùå (îò Ïàíàãþðèùå). ­ Îòå÷åñòâåí ãëàñ, áð. 6807 îò 04.10.1966.

29. Äèìèòðîâ, Ä. Ï. Áúëãàðèÿ ­ ñòðàíà íà äðåâíè êóëòóðè. Ñ., 1963, ñ. 38, îáð. 15.30. Äèìèòðîâ, Ä. Ï. Èçêóñòâîòî íà òðàêèòå ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà æåëÿçíàòà

åïîõà. ­ Â: Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêîòî èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî. Ò. I Ñ., 1976, ñ. 28.31. Äèìèòðîâ, Ä. Ï. Ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà è èçêóñòâîòî íà òðàêèòå ïðåç ðàííàòà

åëèíèñòè÷åñêà åïîõà IV­III â. ïð. í. å. ­ Â: Àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ â Áúëãàðèÿ. Ñ., 1957,ñ. 68, îáð. 4.

32. Åéäó, Àíðè­Ïîë. Èñòîðèÿ, èçòðúãíàòà îò çåìÿòà. Ñ., 1964, ñ. 87­100.33. Çëàòíî ñúêðîâèùå îò Ïàíàãþðèùå â Ïëîâäèâñêèÿ ìóçåé. (Àëáóì.) Ñâ. Áîñèë-

êîâ (ðåä.). Ñ., 1969, 26+9 ñ.34. Èçëîæáà �Òðàêèéñêî èçêóñòâî�. (Êàòàëîã.) Ñ., 1972, ñ. 45­46, - 169à-è.35. Êèòîâ, Ã. Àìôîðàòà-ðèòîí è ïðîèçõîäúò íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. ­ Àíà-

ëè 6, 1999, 1­4, 12­34.36. Êèòîâ, Ã., Àò. Àòàíàñîâ. Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. ­ Ñ., 2000.37. Êèòîâ, Ã. Ñèìïîçèóì �Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå è òîðåâòèêàòà â Òðàêèÿ�. ­ Àð-

õåîëîãèÿ, ÕÕII, 1980, 3, ñ. 65­67.38. Êëèí÷àðîâ, Å. Çà íÿêîè èçîáðàæåíèÿ íà ðèòîíè è Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðî-

âèùå. ­ Èçêóñòâî, ÕV, 1965, 9, ñ. 35­40.39. Êîëåâ, Ê. Ïðåäíàçíà÷åíèåòî è óïîòðåáàòà íà Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâè-

ùå. ­ Îòå÷åñòâåí ãëàñ, áð. 9262 îò 05.11.1974.40. Êîëåâ, Ê. Íîâè äàííè çà òðàêèéñêèÿ ïðîèçõîä íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. ­

Îòå÷åñòâåí ãëàñ, áð. 10230 îò 16.03.1978.41. Êîëåâ, Ê. Íîâî ìíåíèå çà èçîáðàæåíèÿòà âúðõó Òðàêèéñêîòî çëàòíî ñúêðîâè-

ùå. Ðèòóàëíè ñöåíè âúðõó àìôîðàòà ðèòîí. ­ Îòå÷åñòâåí âåñòíèê, áð. 9386 îò 29.04.1975,ñ èëþñòðàöèè.

42. Êîëåâ, Ê. Íîâî ìíåíèå çà òðèòå êàíè÷êè ñ ôîðìà íà æåíñêà ãëàâà îò òðàêèéñêî-òî çëàòíî ñúêðîâèùå îò Ïàíàãþðèùå. ­ Èçâåñòèÿ íà ìóçåèòå îò Þæíà Áúëãàðèÿ, 4, 1979,ñ. 69­101.

43. Êîëåâ, Ê. Íóìèçìàòè÷íè äàííè çà òðàêèéñêîòî Ïàíàãþðñêî ñúêðîâèùå. ­ Âå-êîâå, 1977, 2, ñ. 67­76.

44. Êîëåâ, Ê. Òðàêèéñêè ñöåíè âúðõó àìôîðàòà-ðèòîí îò Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúê-ðîâèùå. ­ ÃÀÌÏä IÕ, 1999, 82­100.

45. Êîëåâ, Ê. Òðàêèéñêîòî Ïàíàãþðñêî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ Òðàêèÿ, 1976, 3,ñ. 170­187.

46. Ìàðàçîâ, È. 24 òðàêèéñêè ñúäà. (Àëáóì.) Ñ., 1980, èë. 11, 21, 23, 24.47. Ìàðàçîâ, È. Êåíòàâðè, ñôèíêñîâå, àìàçîíêè, íåãðè. Çà ñåìàíòèêàòà íà �÷óæ-

äèÿ� â îáðàçíàòà ïðîãðàìà íà Ïàíàãþðñêèòå ñúäîâå. ­ Àíàëè 6, 1999, 1­4, 35­45.48. Ìàðàçîâ, È. Ðèòîíèòå â Äðåâíà Òðàêèÿ. Ñ., 1978, ñ. 76­109, îáð. 75­108.49. Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå â áúëãàðñêè è ìåæäóíàðîäíè èçëîæáè: Äæàì-

áîâ, Õð. ­ ÌÏÊ, 1963, 2, ñ. 45­47 (Ïàðèæ).50. Ðàé÷åâ, Ì. ­ ÌÏÊ, 1963, 2, ñ. 43­45 (Ëåíèíãðàä).

56

51. Äèìèòðîâà, À. ­ ÌÏÊ, 1963, 4, ñ. 53 (Áóäàïåùà).52. Âåëêîâ, Â. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1963, 4, ñ. 52­55 (Âàðøàâà).53. Íèêîëîâ, Ä. ­ ÌÏÊ, 1969, 3, ñ. 47­48 (Ìîíðåàë).54. Äèìèòðîâ, Á. ­ ÌÏÊ, 1974, 2­3, ñ. 110­111 (Ïàðèæ).55. Íàéäåíîâà, Â. ­ ÌÏÊ, 1975, 1­2, ñ. 58 (Ìîñêâà).56. Êèñüîâ, È. ­ ÌÏÊ, 1976, 2, ñ. 72 (Ëîíäîí).57. Áîÿäæèåâ, Ã. ­ ÌÏÊ, 1977, 1, ñ. 45­48 (Âàðøàâà).58. Äîëàï÷èåâ, Ã. ­ ÌÏÊ, 1977, 3, ñ. 75­76 (Õàâàíà).59. Ìèí÷åâ, À. ­ ÌÏÊ, 1977, 4, ñ. 67­71 (Ìåêñèêî è ÑÀÙ).60. Ïåòðîâ, À. ­ Åëåíúò-ëîïàòàð â Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. ­ Ïðèðîäà, 1976, 6,

ñ. 45­49.61. Òîòåâà, Ï. Íîâè ìíåíèÿ çà Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ Ãîäèøíèê íà

Íàðîäíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ­ Ïëîâäèâ, VII, 1971, ñ. 159­168.62. Ôðàêèéñêîå èñêóññòâî è êóëüòóðà áîëãàðñêèõ çåìåëü. Êàòàëîã âûñòàâêè, Ì.,

1974, ñ. 154­157.63. Öàöîâ, Ï. Èçîáðàçèòåëíè ïðîãðàìè íà òðàêèéñêîòî èçêóñòâî â ðàííèÿ åëèíè-

çúì. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1987, 4, ñ. 19­26.64. Öîí÷åâ, Ä. Åäíà èçêëþ÷èòåëíî öåííà íàõîäêà. ­ Îòå÷åñòâåí ãëàñ, áð. 1665 îò

10.02.1950.65. Öîí÷åâ, Ä. Çëàòíîòî ñúêðîâèùå. ­ Òóðèñò, III, 1958, 4, ñ. 25.66. Öîí÷åâ, Ä. Çîëîòîå ñîêðîâèùå èç Ïàíàãþðèøòå. ­ Íîâàÿ Áîëãàðèÿ, áð. 23 îò

äåêåìâðè 1955.67. Öîí÷åâ, Ä. Èç äàëå÷íîòî ìèíàëî íà Ïàíàãþðñêà îêîëèÿ. ­ Â: Ïàíàãþðèùå è

Ïàíàãþðñêî â ìèíàëîòî. Ñ., 1956, ñ. 55­56.68. Öîí÷åâ, Ä., Ï. Ãîðáàíîâ. Íàõîäêà îò àíòè÷åí çëàòåí ñåðâèç çà ïèåíå ïðè Ïàíà-

ãþðèùå. ­ Ãîäèøíèê íà Íàðîäíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé ­ Ïëîâäèâ, II, 1950, ñ. 243­246.69. Öîí÷åâ, Ä. Íîâîîòêðèòî çëàòíî ñúêðîâèùå. ­ ÈÀÈ, ÕVII, 1950, ñ. 196.70. Öîí÷åâà, Ì. Õóäîæåñòâåíîòî íàñëåäñòâî íà òðàêèéñêèòå çåìè. Ñ., 1971,

ñ. 110­113.71. Øàëàãàíîâ, Ê. Áèáëèîãðàôèÿ íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå. ­ Ïðîáëåìè íà èç-

êóñòâîòî, 27, 1994 4, ñ. 49­51.72. Þðóêîâà, É. Àìôîðàòà îò Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå è ìîíåòîñå÷åíåòî îò ïúð-

âàòà ïîëîâèíà íà IV â. ïð. í. å. ­ Àðõåîëîãèÿ, ÕÕII, 1980, 3, ñ. 19­26.73. Alexanrescu, P. Diskutii cu privire la tesaurul de la Panagiuriste. ­ Studiiclasice, VII,

1965, p. 359­360.74. Amandry, P. Toreutique achemenide. ­ AK, 1959, 2, p. 38­55.75. Ðåöåíçèÿ: Âåíåäèêîâ, È. ­ ÈÀÈ, ÕÕII, 1960, ñ. 292­298.76. Ancint Gold: The Wealtch of the Thracians.77. Ancient Thrace Gold and silver treasures from Bulgaria. 5000 BC ­ 300 AB. ­ Helz.

2000, p. 122­125, NN 188­196.78. Bandinelli, B. Orefececerie ellenistiche scoperte in Bulgaria. ­ La parola del passato,

fasc. XLII, 1955, p. 215­219.79. Von Bothmer, D. A Gold Libation Bowl. ­ The Metropolitan Museum of Art. Bulle-

tin., dec. 1962, p. 154­166, fig. 14­16.

57

80. Bouzek, J. Thracove. ­ Praha 1990, 96­106.81. Bukowski, Z. Zloty skrab z Panagjuriszte (Bulgaria). ­ Z otchlani Wiekow, XXIII,

1957, 2, p. 109­111.82. Von Bulow, G. Schatze aus Thrakien. Kulturgeschichliche Miniaturen. Leipzig, 1985,

p. 124­128, Abb. 105­112, êàò. - 2.10.83. Casson, L. The Thracians. ­ Metropolitan Museum of Art. Bulletin, 1977, 1, p. 3­6.84. Cicikova, M. Gold ­ und Silberschatze aus Bulgarien. ­ Kunstzchatze der

Bulgarischen Museen, 1964, p. 29­34.85. Concev, D., P. Gorbanov. Antike Goldgefasse von Panagjuriste (Sud­Bulgarien). ­

Archaologisches Beiblatt, XXXIII, 1950, p. 225­228.86. Concev, D. Der Goldchatz von Panagjuriste. ­ Das Altertum, III, 1957, Hft. 3,

p. 150­159.87. Concev, D. Der Goldschatz von Panagjurischte. ­ Aufnahmen von Helga Reusch.

Berlin, 1960, 20 p., 72 i II.88. Ðåöåíçèè: Venedikov, I. ­ Deutsche Literaturzeitung, 84, Hft. 4, 1963, p. 334­336.89. Tuchelt, K. ­ Gnomon, 32, 1960, p. 662­664.90. Heizlar, G. ­ Sb. Brno, 10, 1961. p. 295­296.91. Marcade. ­ Gazette des Beaux­Arts, Per. 6, 57, 1961, p. 379.92. Vulpe, R. ­ Revue des etudes Sud­Est Europeenne, 1, 1963, 3­4, p. 640.93. Concev, D. Der Goldschatz von Panagjuriste. ­ Monumenta archeologica, Ceskosi.

Akad. Vyd. IV, Praha, 1956, 115 p., Abb. 1­20, taf. I­XX.94. Ðåöåíçèè: Szilagyi, I. ­ Antik Tanulmanyok, V, 1958, 1­2, p. 115­118.95. Segert, S. ­ Archiv Orientalny, 26, 1958, p. 674­675.96. Concev, D. Gold Vessel from which Alexander the Great may have drunk. ­ The

illustrate London News, 11.12.1954, p. 1056­1057.97. Concev, D. The Gold Treasure of Panagurishte. ­ Archaeology, VIII, 1955, 4,

p. 218­227.98. Concev, D. Zlaty poklad u Panagjuriste. ­ Bulharsko ve vystavbe, II, 1953, p. 11.99. Daumas, M. L�amphore de Panaguriste et les Sept contre Thebes. AK, 21, 1978, 1,

p. 23­31.100. Dorig, J. Les tresors d�orfevrerie thrace. ­ Supplementi 3 alla Rivista di Archeologia,

1987.101. Georgetti, D. Gli aurei tesori dei Traci. ­ Antiqua, 141, 1989, 2­3, p. 8­12.102. Gold der Thraker. Archaologische Schatze aus Bulgarien. ­ Mainz am Rhein, 1979,

p. 180­188.103. Gold of the thracian horsemen. Treasure from Bulgaria. ­ Montreal, 1987,

p. 237­241.104. Griffith, J. Further Thoughts on the Amphora rhyton from Panagjurischte. ­ Terra

Antiqua Balcanica, II, 1985, p. 171­176.105. Griffith, J. Some further trouhts of the amphora-rhyton from Panagjurischte. ­ Actes

du II Congres internat. de Thracologie, Bucarest, 1976, T. I, 1980, p. 405­412.106. Griffith, J. The Siege-scene on the Gold Amphora of the Panagjurischte Treasure. ­

The Journal of Hellenic Studies, XCIV, 1974, p. 38­49.

58

107. Griffith, J. The Siege-scene of the Gold Amphora of the Panagjurischte Treasure. ­Thracia, III, 1974, p. 251­260.

108. Hind, J. The Scene of the Gold Amphora from Panagurischte. ­ Ancient Bulgaria.Intern. Sympos. on the Anc. Hist. and Archaeology of Bulgaria. ­ Notingham, 1983, P. 1,p. 253­274.

109. Hoffmann, H. The date of the Panagurischte Treasure. ­ American Journal of Ar-chaeology, 61, 1957, p. 389­392.

110. Hoffmann, H. The date of the Panagurischte Treasure. ­ Revue Numismatique,65, 1958, p. 121­141.

111. Jucker, I. Antike Goldgefasse in Bulgarien. ­ Atlantis (Zurich), 1957, Ht. 3,p. 137­142.

112. Kolev, K. Die thrakische Goldchatz von Panagjuriste. ­ Das Atertum, 1980, 4,p. 204­215.

113. Kolev, K. Nouvelle opinion sur les trois vases-rhytons a forme de tete de femme dutresor en or de Panagurichte. ­ Pulpudeva, 2, 1978, p. 315­335.

114. Kolev, K. Scenes thraces sur l�amphora-rhyton du tresor d�or de Panagjuriste. ­Pulpudeva, 1, 1976, p. 184­205.

115. Kontoleon, N. The gold Treasure of Panagurisghte. ­ Balkan Studies (Thessalonika),III, 1962, p. 185­200, 6 II.

116. Ðåöåíçèÿ: Êîëåâ, Ê. ­ Èçâåñòèÿ íà ìóçåèòå îò Þæíà Áúëãàðèÿ, V, 1979,ñ. 125­135.

117. Kunstschatze in Bulgarischen Museen und Klostern. Essen­Budeney, 1964.118. L�or des Cavaliers Thraces. Treasors de Bulgarie. Montreal, 1987, p. 236­241, -

 420­428.119. Luschey, H. Thrakien als der Begegnung der Kelten mit der iranischen Metallkunst. ­

Fetschrift K. Bittel. Beitrage zur Altertumskunde Kleinasiens, Meinz am Rhein, 1983, p. 326, - A 17.

120. Marasov, I. Les rhytons thraces. ­ III Congr. des Etudes Sud­Est Europ., T. 2,Bucarest, 1974, p. 395­396.

121. Marasov, I. Les rhytons thraces (IVe­IIIe s. av. n. e.). ­ Pulpudeva, 1, 1976,p. 206­212.

122. Del Medico, H. A propos de Panaguriste: un portrait d�Alexandre par Lysippe. ­Persica, 1967­1968, 2, p. 37­67.

123. Van der Meer, L. B. lecur Placentium and the Orientation of the EtruscanHaruspex. ­ Bull. van de verenigung tot bev. der kennis van de antieke beschaving te�sgravenhage, 54, 1979, p. 49 sqq., Abb. 20.

124. Mincev, A. The Pitcher Phyta: a Special Feature of Thracian Rhyta. ­ Pulpudeva,3, 1980, 177­178.

125. Oppermann, M. Thraker. Leipzig, 1984, p. 156 sqq.126. Ðåöåíçèÿ: Ôîí Áðåäîâ, È. ­ Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä, 1987, 5, ñ. 88­90.127. Oribulgari. Sette millenni di arte Orafa. ­ Vicenza 1997, p. 44­59, NN 23­31.128. Picard, Ch. Encore sur les vases d�or de Panagurichte. ­ Revue archeologique,

1954, II, p. 91­94.

59

129. Roux, G. Meurte dans un sanctuaire sur l�amphore de Panaguriste. ­ AK, 7, 1964,1, p. 30­40.

130. Simon, E. Der Goldschatz von Panaguriste, eine Schopfung der Alexanderzeit. Miteinen Beitrag von Herbert A. Kahn. ­ AK, 1960, 1, 29 p., 13 II.

131. Ðåöåíçèÿ: Ãîðáàíîâ, Ï. ­ Àðõåîëîãèÿ, III, 1961, 2, ñ. 48­50.132. Strong, D. E. Greek and Roman and Silver Plate. London, 1966, p. 23, 97­98, 102,

119, 122, pl. 23.133. Svoboda, B. Die antiken Rhytonen. ­ In: Svoboda, B., Concev, D. Neue Denkmaler

antiker Toreutik. Praha, 1956, p. 1­114.134. Svoboda, B. Poklad zlatich nabor z Panagjuriate v Bulharsko. ­ Archeologicke

roshledy, V, 1953, 5, p. 653­665.135. Thracian Tteasures from Bulgaria. ­ Boston, 1977.136. Thracian Tteasures from Bulgaria. ­ Nagoya City Museum, 1979, - 361­369.137. Traco blago. Beograd, 1977.138. Trakische Kunst in Bulgarien. Berlin, 1978, - 362­370.139. Tresoros de Bulgaria. El Arte Thracio. Mexico, 1977, - 362­370.140. The Riches of the Thracian Rulers. Tokyo, 1994, - 127 (íà ÿïîíñêè).141. Venedikov, I. Decouverte de l�art thrace au Petit Palais. ­ Archeologia, 1974, 72,

p. 6­16.142. Venedikov, I. Gold der Thraker. ­ Kat. Hildesneim (1980), 180.143. Venedikov, I. Der Goldschatz von Panagjuriste. Sofia, 1961.144. Venedikov, I. L�art thrace. ­ Pulpudeva, 1, 1976, p. 49­55.145. Venedikov, I. L�art thrace en Bulgarie. ­ Cahier europ, 6, 1979, 3, p. 81­94.146. Venedikov, I. Sur la date et l�origine du tresor de Panaguriste. ­ Acta Antiqua

academiae Hungaricae, VI, 1­2, 1958, p. 67­86, 32 II.147. Ðåöåíçèÿ: Öîí÷åâ, Ä. ­ Àðõåîëîãèÿ, II, 1960, 1, ñ. 60­61.148. Venedikov, I. The Archaeological Wealth of the Ancient Thrace. ­ The Metropol.

Museum of Art. Bulletin, 1977, 1, p. 7­22.149. Venedikov, I., T. Gerasimov. Thracian art treasure. Sofia, 1979, 388 p.150. Venedikov, I., T. Gerasimov. Sztuka tracka. Warszawa, 1976, 243 p.151. Venedikov, I., T. Gerasimov. Thrakische Kunst. Leipzig, 1976.152. Venedikov, I., T. Gerasimov. Tresori dell�arte Thracia. Sofia, 1979, 388 p.153. Ðåöåíçèÿ: Oppermann, M. ­ Deutsche Literaturzeitung, 99, 1978, 1, p. 68­71.154. Vickers, M. Panagyurishte, Dalboki, Lukovit and Rogozen: Questions of Metrol-

ogy and Status. ­ In: Papers of the Anglf­Bulgarian Conferece (12.03.1987). British MuseumPublications, London, 1989.

155. Zazoff, P. Mythos oder Ritual? Zur Amphora­Rhyton fon Panagjuriste. ­ Pulpudeva,7, 1987.

156. Zazoff, P., Schneider, L. Thrakien im Fruhhellenismus. ­ Antike Welt, 17, 1986, 4,p. 3­21.

157. Zazoff, P., Ch. Hocker, L. Schneider. Zur thrakischen Kunst in Fruhhellenismus.Griechische Buldelemente in zeremoniellen Verwendungszusammenhang. ­ ArchaologicherAnzeiger, 1985, 4, p. 595­643.

60

ÑÏÈÑÚÊ ÍÀ ÎÁÐÀÇÈÒÅ Â ÒÅÊÑÒÀ

1. Ìÿñòîòî íà îòêðèâàíåòî íà ñúêðîâèùåòî ñ ïàìåòíà ïëî÷à.Ñí. Ã. Êèòîâ

2. Îòêðèâàòåëèòå ­ áðàòÿ Äåêîâè, äî âèòðèíàòà â Èñòîðè÷åñêèÿ ìóçåé Ïàíàãþðèùå.Ñí. Àðõèâ íà ìóçåÿ

3. Ïåòúð Ãîðáàíîâ (Øåôà) ïðåä Æàáà-ìîãèëà â Ñòðåë÷à ïðèç 1977 ã.Ñí. Ì. Ôèëèïîâ

4. Êîðèöàòà íà êàòàëîãà �Çëàòîòî íà òðàêèòå� çà èçëîæáèòå â ÑÀÙ ïðåç 1998­1999 ã.Ñí. Èâî Õàäæèìèøåâ

5. Âèòðèíà îò èçëîæáàòà â Ìóçåÿ íà èçÿùíèòå èçêóñòâà, Áîñòúí, ÑÀÙ.Ñí. Ã. Êèòîâ

6. Ìàòðèöàòà îò Ãúð÷èíîâî. Äåòàéë. Êðàÿ íà VI â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

7. Ñðåáúðåí ðèòîí îò Áîðîâñêîòî ñúêðîâèùå. Áèê ñúñ ñëúí÷åâ äèñê íà ÷åëîòî.IV â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ8. Òðèòå äîïúëíèòåëíî ïðåäàäåíè ïðåç 1986 ã. ïðåäìåòà îò Ëóêîâèòñêîòî ñúêðîâè-

ùå. Ñòèëèçèðàíà äâîéíà áðàäâà âúðõó øèÿòà íà ôèàëàòà. Äîëó âäÿñíî àïëèêàöèÿ ñ èçîá-ðàæåíèå íà òðàêèéñêè êîííèê, âëÿâî ­ êàíè÷êà ñ ðàñòèòåëíà óêðàñà.

Ñí. Ã. Êèòîâ9. Ñðåáúðíà ïîçëàòåíà àïëèêàöèÿ îò Ëóêîâèòñêîòî ñúêðîâèùå. Ëúâ íàïàäà ñúðíà.

IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

10. Ñðåáúðíè àïëèêàöèè ñ èçîáðàæåíèÿ íà õåðàëäè÷åñêè ðàçïîëîæåíè ãðèôîíè.IV â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ11. Ñðåáúðíà àïëèêàöèÿ ñ ïîçëàòà îò Ðàâíîãîð â Ðîäîïèòå. II â. ïð. Õð.

Ñí. È. Õàäæèìèøåâ12. Ñðåáúðåí íà÷åëíèê ñ ïîçëàòà îò Ðàâíîãîð. II â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ13. Ñöåíà íà ïèåíå ñ ðèòîí è ôèàëà âúðõó ñòåíèòå íà ñðåáúðíà êàíè÷êà ðèòîí ñ

ïîçëàòà îò Áîðîâñêîòî ñúêðîâèùå. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

14. Ñðåáúðíà óêðàñà ñ èçîáðàæåíèÿ îò Ìðàìîð êðàé Ïàíàãþðèùå. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

15. Ñðåáúðåí ñ ïîçëàòà ñêèôîñ îò Ñòðåë÷à. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

16. Ñðåáúðíà óêðàñà ­ òðèñêåë, îò Áèíüîâà ìîãèëà êðàé Øèïêà. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

17. Æàáà-ìîãèëà êðàé Ñòðåë÷à.Ñí. Ã. Êèòîâ

61

18. �Òóð÷èíîâ êàìúê� êðàé Ñòðåë÷à.Ñí. Ã. Êèòîâ

19. Ïëàí íà êàìåííèÿ õðàì â ñåâåðîçàïàäíàòà ïåðèôåðèÿ íà Æàáà-ìîãèëà. V â.ïð. Õð.

Ïëàí Á. Ìèí÷åâà20. Ðèñóíêà îò Ñòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé ñ ôàñàäàòà, êîëåñíèöà, êîíå è

óðíè. V­IV â. ïð. Õð.Ðèñ. Á. Ìèí÷åâà

21. Âõîäúò íà Ñòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé.Ñí. Ã. Êèòîâ

22. Ïîêðèâíàòà ïëî÷à îò âõîäà íà Ñòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé.Ñí. Ã. Êèòîâ

23. Íåóïîòðåáåíà ïîêðèâíà ïëî÷à çà âõîä, íàìåðåíà ïðåä ôàñàäàòà íà Ñòðåë÷àí-ñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé.

Ñí. Ã. Êèòîâ24. Äåòàéë îò úãúëà íà ïîêðèâíàòà ïëî÷à îò Ñòðåë÷àíñêàòà ãðîáíèöà-ìàâçîëåé.

Ðèñ. Ñâ. Ãåîðãèåâà25. Àíòåôèêñ îò ãðîáíè÷íî-êóëòîâèÿ êîïìëåêñ â ìîãèëàòà Îñòðóøà äî Øèïêà.

Ñí. Ã. Äèìîâ26. Äåòàéë îò ïëî÷à ñ èçîáðàæåíèå íà ëúâ îò õðàìà â Æàáà-ìîãèëà. V â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ27. Àêðîòåðèé ñ ìíîãîöâåòíà óêðàñà îò Æàáà-ìîãèëà.

Ðèñ. Ä. Ãðîçäàíîâ28. Õðàì-ãðîáíèöà â ìîãèëà Øóìøàíåö äî Øèïêà. V­IV â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ29. Ðåëåôúò îò Ùàïëúäåðå. Ïîãðåáàëíî øåñòâèå. V â. ïð. Õð.

Ñí. Ð. Ñòàíåâà30. Âðÿçàíè èçîáðàæåíèÿ îò ãðîáíèöàòà-ìàâçîëåé â Ñàøîâà ìîãèëà êðàé Øèïêà.

Ðèñ. Ñ. Ïåòðîâà31. Õðàìúò-ãðîáíèöà â ìîãèëà Õåëâåöèÿ äî Øèïêà ­ êîðèäîð, ïðåääâåðèå è ôàñà-

äà ñ âõîä êúì öåíòðàëíîòî ïîìåùåíèå. V­IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

32. Öåíòðàëíîòî ïîìåùåíèå íà ñúùèÿ õðàì ­ êàìåííè ïåéêè è ëåãëî.Ñí. Ã. Êèòîâ

33. Ñöåíà âúðõó åäíà îò êàñåòèòå ïî òàâàíà â õðàìà îò ìîãèëà Îñòðóøà ïðè Øèï-êà. IV â. ïð. Õð.

Ñí. Í. Ñòîéêîâ34. Òðàêèéñêè áðîíçîâ øëåì îò íåèçâåñòíî ìÿñòî. V â. ïð. Õð.

Ñí. Ð. Ñòàíåâà35. Êàíè÷êà îò Ñòðåë÷à.

Ñí. Ð. Ñòàíåâà

62

36. Äðúæêàòà íà ñúùàòà êàíè÷êà, íàìåðåíà 27 ã. ïî-êúñíî. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

37. Òðèäåëåí ñúä îò Âúë÷èòðúíñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå. XIV­XII â. ïð. Õð.Ñí. Ð. Ñòàíåâà

38. Ñðåáúðíà ôèàëà ñ ïîçëàòà îò Ëóêîâèòñêîòî ñúêðîâèùå. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

39. Ñðåáúðíà àïëèêàöèÿ ñ ïîçëàòà ­ òðàêèéñêè êîííèê. Ëåòíèøêî ñúêðîâèùå. IV â.ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ40. Ñðåáúðíà àïëèêàöèÿ îò Ìðàìîð êðàé Ïàíàãþðèùå. Õåðàêúë â áîðáà ñ Íåìåé-

ñêèÿ ëúâ. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

41. Çëàòíè óêðàñè îò Ìðàìîð êðàé Ïàíàãþðèùå.Ñí. Ã. Êèòîâ

42. Çëàòåí íàãðúäíèê îò Ñòðåë÷à. V â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

43. Ñòðàíèöà êúì âõîäà êúì ãðúãëàòà êàìåðà íà íîâîîòêðèòèÿ òðàêèéñêè õðàì êðàéÑòàðîñåë â Õèñàðñêî. Âåð. íà Ñèòàëê. V â. ïð. Õð. (Ïóáëèêóâà ñå çà ïúðâè ïúò)

Ñí. Ã. Êèòîâ44. Ñðåáúðíà àìôîðà ñ ïîçëàòà îò Äóâàíëèè â Ïëîâäèâñêî. V â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ45. Äåòàéë îò ñòåíîïèñà â Êàçàíëúøêàòà ãðîáíèöà. IV â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Äèìîâ46. Öåíòðàëíà êóïîëíà êàìåðà îò õðàìà â ìîãèëà Øóìàíåö äî Øèïêà.

Ñí. Ã. Äèìîâ47. Êîðèäîðúò íà õðàìà â Ìîãèëàòà íà ãðèôîíèòå äî Øèïêà ñ êúñîâå îò êàìåííèòå

âðàòè. V­IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Äèìîâ

48. Õðàìúò â Ñàðàôîâà ìîãèëà äî Êðúí â Êàçàíëúøêî. Êîðèäîðúò, ïúðâàòà êàìåðàè âõîäúò êúì öåíòðàëíàòà ñ êàìåííàòà âðàòà. IV­III â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Äèìîâ49. Çëàòåí ïðúñòåí ñúñ ñöåíà íà îâëàñòÿâàíå îò Ìàëêàòà ìîãèëà ìåæäó Øèïêà è

Øåéíîâî. V â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Äèìîâ

50. Ñðåáúðíà óêðàñà ­ ãëàâà íà áèê ñúñ ñëúí÷åâ çíàê íà ÷åëîòî. Ñúêðîâèùå îòÊðàéîâà â Ðóìúíèÿ. IV â. ïð. Õð.

Ïî D. Berciu51. Áðîíçîâà óêðàñà ­ ãëàâà íà áèê îò íåèçâåñòíî ìÿñòî â Áúëãàðèÿ V­IV â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ52. Áðîíçîâà êóëòîâà ñåêèðà îò ×îìàêîâöè, ×åðâåíîáðåæêî. VIII­VII â. ïð. Õð.

Ñí. Ð. Ñòàíåâà

63

53. Ñðåáúðíà àïëèêàöèÿ ñ ðîçåòà îò ïåò ëîòîñîâè ëèñòà. Ìðàìîð êðàé Ïàíàãþ-ðèùå.

Ñí. Ã. Êèòîâ54. ×îâåøêà ãëàâà îò ñðåáúðåí íàãðúäåí íàêèò îò Áóêüîâöè (äí. ãð. Ìèçèÿ). IV â.

ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

55. Ñêèôîñúò îò Ñòðåë÷à ­ äåòàéë.Ñí. Ã. Êèòîâ

56. Ñðåáúðíè óêðàñè îò Ìîãèëàíñêàòà ìîãèëà âúâ Âðàöà. IV â. ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

57. Ñðåáúðíî ïîçëàòåíî èçîáðàæåíèå íà òðàêèéñêè êîííèê îò Ëåòíèøêîòî ñúêðî-âèùå. Çàä ãúðáà ìó æåíñêà ãëàâà. IV â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ58. Ñðåáúðíà ïîçëàòåíà óêðàñà ñ èçîáðàæåíèå íà Íèêå îò Ðàâíîãîð â Ðîäîïèòå.

Ñí. Ã. Êèòîâ59. Ñðåáúðíè àïëèêàöèè îò Ïàíàãþðèùå ñ èçîáðàæåíèÿ íà ãëàâè íà Àïîëîí. IV â.

ïð. Õð.Ñí. Ã. Êèòîâ

60. Áðîíçîâà êàíà îò Ïàíàãþðèùå ñ èçîáðàæåíèå íà áðàäàò ñàòèð âúðõó äîëíèÿêðàé íà äðúæêàòà. IV â. ïð. Õð.

Ñí. Ã. Êèòîâ61. Áþëåòèí íà Èíñòèòóòà çà èçêóñòâà â Äåòðîéò îò þíè 1999 ã. ñúñ ñíèìêà íà àì-

ôîðàòà ðèòîí âúðõó êîðèöàòà âúâ âðúçêà ñ îòêðèâàùàòà ñå íà 27 þíè áúëãàðñêà èçëîæáà.23.06.2000. Ñúñòàâèë Ã. Êèòîâ

64

ÒÅÊÑÒ ÊÚÌ ÈËÞÑÒÐÀÖÈÈÒÅ:

1. Îáù âèä íà Ïàíàãþðñêîòî ñúêðîâèùå.I. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà ìëàä îâåí. Èë. ­ 2­19.2. Ëÿâàòà ñòðàíà íà ðèòîíà ñ ôèãóðèòå íà Åðèîïå è òàíöóâàùà âàêõàíêà.3. Äÿñíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà ñ ôèãóðèòå íà Äèîíèñ è òàíöóâàùà âàêõàíêà.4. Ðèòîíúò îòïðåä ñ èçîáðàæåíèÿòà íà Äèîíèñ è Åðèîïå.5. Ó÷àñòèåòî íà ñúäà îòãîðå ñ ðàñòèòåëíàòà îðíàìåíòàöèÿ ïî ðúáà ìó.6. Äðúæêàòà íà ðèòîíà ñ îáåìíî ìîäåëèðàíà ôèãóðà íà ëúâ îòëÿâî.7. Ïðåäíàòà ÷àñò îò òÿëîòî íà ëúâà ñúñ çäðàâî âêîï÷åíèòå â ðúáà íà óñòèåòî ëàïè.8. Ãëàâà íà æåíà â äîëíèÿ êðàé íà äðúæêàòà.9. Äÿñíîòî îêî íà îâåíà. Âúòðåøíîñòòà å áèëà èíêðóñòèðàíà ñ áëàãîðîäåí êàìúê

èëè ñòúêëåíà ïàñòà.10. Ìóöóíàòà íà æèâîòíîòî ñ îòâîðà çà èçëèâàíå íà òå÷íîñòòà.11. Äèîíèñ ñ òèðñ â äÿñíàòà ðúêà è ñåäíàëàòà îò ëÿâàòà ìó ñòðàíà Åðèîïå.12. Ãîðíàòà ïîëîâèíà îò òåëàòà íà ñúùèòå ôèãóðè ñ íàäïèñà.............13 Äèîíèñ âúâ ôèãóðàëíèÿ ôðèç ïî øèÿòà íà ðèòîíà.14. Ôèãóðàòà íà ñåäíàëàòà Åðèîïå, âëÿâî Äèîíèñ â ïðîôèë.15. Ãëàâàòà íà Åðèîïå â ëÿâ ïðîôèë ñ íàäïèñà ÍÐIÎÏÍ.16. Òàíöóâàùàòà âàêõàíêà âäÿñíî îò Åðèîïå â öÿë ðúñò.17. Ãîðíàòà ïîëîâèíà îò òÿëîòî íà ñúùàòà âàêõàíêà ­ åäíî îò íàé-åêñïðåñèâíèòå

èçîáðàæåíèÿ â öÿëîòî ñúêðîâèùå.18. Âàêõàíêàòà âëÿâî îò Äèîíèñ ñ òèðñ â äÿñíàòà ðúêà.19. Ãîðíàòà ïîëîâèíà îò òÿëîòî íà ñúùàòà òàíöüîðêà.II. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà åëåí. Èë. 20­38.20. Ëÿâàòà ñòðàíà íà ðèòîíà ñ Õåðà è Àôðîäèòà.21. Äÿñíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà ñ Àòèíà íà ïðåäåí ïëàí.22. Ðèòîíúò îòïðåä. Ìåæäó ðîãàòà íà åëåíà ñå âèæäàò Ïàðèñ (Àëåêñàíäúð) è Õåðà.23. Äåòàéë îò ðèòîíà ñ äåñíèÿ ðîã íà æèâîòíîòî è áîãèíÿòà íà ìúäðîñòòà çàä íåãî

ñ ùèòà é.24. Ëåâèÿò ðîã íà åëåíà. Çàä íåãî ­ Õåðà.25. Øèÿòà íà ðèòîí ñ äðúæêàòà è ôèãóðàòà íà ëúâ.26. Äðúæêàòà íà ñúäà ñ ïëàñòè÷íà óêðàñà.27. Ôèãóðàòà íà ëúâ â ãîðíèÿ êðàé íà äðúæêàòà â òðè ÷åòâúðòè.28. Æåíñêà ãëàâà â äîëíèÿ êðàé íà äðúæêàòà.29. Ìóöóíàòà íà åëåíà îòäÿñíî ñ èçðàçèòåëíîòî îêî è íîçäðè. Âúðõó äîëíàòà óñòíà

îòâîð çà èçëèâàíå íà òå÷íîñòòà.30. Ãëàâàòà íà åëåíà îòãîðå. Âèæäàò ñå äîáðå ïëîñêîñòèòå ïîä úãúë, îò êîéòî å

îôîðìåí îáåìúò.31. Âúðòÿùèÿò ñå ñëúí÷åâ äèñê ­ ñîëàðåí (ñëúí÷åâ) çíàê, âúðõó ÷åëîòî íà åëåíà.32. Øèÿòà íà ðèòîíà îòïðåä. Çàä ðîãàòà Ïàðèñ è Õåðà.

65

33. Øèÿòà, äðúæêàòà è óñòèåòî íà ðèòîíà ñ èçîáðàæåíèÿòà è ðàñòèòåëíàòà óêðàñàâúðõó ðúáà.

34. Øèÿòà íà ðèòîíà ñ ãîðíàòà ïîëîâèíà îò òÿëîòî íà Õåðà â ïðîôèë.35. Àòèíà ñ ùèòà ñè âúðõó øèÿòà íà ðèòîíà.36. Ãëàâàòà íà Àòèíà, âëÿâî ­ íàäïèñúò ÀÎÍNÀ.37. Øèÿòà íà ñúäà ñ Õåðà è Àôðîäèòà.38. Ãëàâàòà íà òúðæåñòâóâàùàòà Àôðîäèòà ñ íàäïèñà ÀÔÐÎ∆IÒÍ.III. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà åëåí ñúñ ñöåíè ïî øèÿòà ­ Òåçåé ïîáåæäàâà

ìàðàòîíñêèÿ áèê, à Õåðàêúë ­ êåðèíåéñêàòà ñúðíà. Èë. ­ 39­54.39. Ëÿâàòà ñöåíà âúðõó øèÿòà íà ðèòîíà ñ ïîáåäàòà íà Òåçåé íàä Ìàðàòîíñêèÿ áèê.40. Äÿñíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà ñ Õåðàêúë, êîéòî óêðîòÿâà Êåðèíåéñêàòà ñúðíà.41. Ðèòîíúò îòïðåä ñ ãëàâèòå íà ïîáåäåíèòå æèâîòíè.42. Ãëàâà íà æåíà â äîëíèÿ êðàé íà äðúæêàòà.43. Ôèãóðàòà íà ëúâ â ãîðíèÿ êðàé íà äðúæêàòà îòïðåä.44. Ëåâèÿò ðîã íà åëåíà ñ ãëàâàòà íà òúðæåñòâóâàùèÿ Õåðàêúë çàä íåãî.45. Ìóöóíàòà íà åëåíà îòäîëó ñ îòâîðà çà èçòè÷àíå íà âèíîòî â äîëíàòà óñòíà.46. Ñîëàðíèÿò çíàê âúðõó ÷åëîòî íà ñëúí÷åâîòî æèâîòíî.47. Ëÿâàòà ñòðàíà îò øèÿòà íà ðèòîíà ñ ôèãóðàòà íà Òåçåé.48. Ãëàâàòà íà Òåçåé è ðàñòèòåëíàòà óêðàñà ïî ðúáà íà óñòèåòî.49. Áèêúò è ñúðíàòà.50. Òðèóìôèðàùèÿò Õåðàêúë, çàä ãúðáà ìó êîæàòà ñ ãëàâàòà íà Íåìåéñêèÿ ëúâ.51. Õåðàêúë è Êåðèíåéñêàòà ñúðíà âúðõó øèÿòà íà ðèòîíà.52. Ãëàâàòà íà óêðîòåíàòà îò Õåðàêúë ñúðíà.53. Êîæàòà íà Íåìåéñêèÿ ëúâ çàä ãúðáà íà Õåðàêúë.54. Ãëàâèòå íà Õåðàêúë è íà Íåìåéñêèÿ ëúâ.IV. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ïðîòîìå íà êîçåë ñ ïëàñòè÷íà óêðàñà ïî øèÿòà ­ ôèãóðè

íà Õåðà, Àïîëîí, Àðòåìèäà è Íèêå. Èë. ­ 55­71.55. Ëÿâàòà ñòðàíà íà ðèòîíà, ïî øèÿòà ôèãóðèòå íà Õåðà è Àðòåìèäà.56. Äÿñíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà ñ ôèãóðèòå íà Àïîëîí è Õåðà ïî øèÿòà.57. Ðèòîíúò îòïðåä.58. Äÿñíàòà ïîëîâèíà îò ïðîòîìåòî íà êîçåëà ñ äúãîâèäíîòî î÷åðòàâàíå íà îêîñ-

ìåíàòà ÷àñò îò áåäðîòî.59. Ãëàâàòà íà êîçåëà îò ðèòîíà.60. Ñïèðàëíî çàâèòèòå ðîãà íà æèâîòíîòî.61. Ïðåäíèòå êðàêà íà êîçåëà ñ êîíè÷íèÿ ïðèäàòúê ñ îòâîð çà èçëèâàíå íà âèíîòî.62. Îòâîðúò íà èçëèâàíå íà òå÷íîñòòà îòïðåä. Íàä íåãî îêîñìÿâàíåòî íà æèâîòíî-

òî, ñòèëèçèðàíî ïîñðåäñòâîì âðÿçàíè ëèíèè âúâ ôîðìà íà �ïëàìúöè�.63. Øèÿòà íà ðèòîíà îòïðåä ñ ôèãóðèòå íà Àïîëîí, Õåðà è Àðòåìèäà.64. Ãëàâàòà íà Õåðà îò ñöåíàòà âúðõó øèÿòà íà ðèòîíà.65. Ãëàâàòà íà Õåðà â ïðîôèë.66. Ôèãóðàòà íà Àïîëîí, âëÿâî îò íåãî ­ Íèêå, âäÿñíî ­ Õåðà.67. Äåòàéë ñ èçîáðàæåíèå íà ãëàâàòà íà Àïîëîí. Âäÿñíî ­ íàäïèñúò.

66

67. Ôèãóðàòà íà Àðòåìèäà.69. Ãëàâàòà íà Àðòåìèäà â ïðîôèë, âäÿñíî íàäïèñ ΑΡΤΕΜΙΣ.70. Ôèãóðàòà íà Íèêå âúðõó çàäíàòà ñòðàíà îò øèÿòà íà ðèòîíà.71. Äåòàéë ñ èçîáðàæåíèå ãëàâàòà íà Íèêå è íàäïèñúò âäÿñíî îò íåÿ ­ NIÊÍ.V. Ôèàëà ñ èçîáðàæåíèÿ íà íåãúðñêè ãëàâè è æúëúäè

â êîíöåíòðè÷íè ïîÿñè. Èë. ­ 72­84.72. Ôèàëàòà îòïðåä.73. Ôèàëàòà îòïðåä è îòãîðå ñ îìôàëîñà (ïúïà) â ñðåäàòà.74. Äîëíàòà ñòðàíà íà ôèàëàòà ñ ðåëåôíèòå èçîáðàæåíèÿ.75. Âúòðåøíà ñòðàíà íà ôèàëàòà ñ èçîáðàæåíèÿ â �íåãàòèâ�.76. Ñåêòîð îò óêðàñàòà íà ôèàëàòà îòâúí ñ ðåëåôíè ãëàâè íà íåãðè è ïëîäîâå íà

äúá ­ æúëúäè.77. Ãëàâà íà íåãúð îò íàé-âúíøíèÿ ïîÿñ íà óêðàñàòà, â �íåãàòèâ�.78. Ãðóïà íåãúðñêè ãëàâè îò âòîðèÿ è òðåòèÿ ïîÿñ íà óêðàñàòà.79. Íåãúðñêè ãëàâè îò âúòðåøíèÿ ïîÿñ.80. Íåãúðñêè ãëàâè îò âòîðèÿ è òðåòèÿ ïîÿñ.81. Íåãúðñêè ãëàâè â òðè-÷åòâúðòè.82. Ñðåäàòà íà ôèàëàòà îòâúí ñ ïîÿñ, ïîêðèò ñ ðåëåôíè èçîáðàæåíèÿ íà æúëúäè.83. Äåòàéë îò óêðàñàòà ñúñ ñåäåìëèñòíà ïàëìåòà ïî ïåðèôåðèÿòà íà ñúäà.84. Äåòàéë ñ èçäðàñêàí íàäïèñ, êîéòî îçíà÷àâà òåãëîòî íà ñúäà.VI. Àìôîðà­Ðèòîí ñ èçîáðàæåíèÿ íà ðèòóàëíè ñöåíè, îòäåëíè ÷îâåøêè ôèãóðè è

ðàñòèòåëíà îðíàìåíòàöèÿ. Èë. ­ 85­117.85. Îáù âèä íà àìôîðàòà-ðèòîí ñúñ ñöåíàòà íà òàíöóâàùèòå âîèíè.86. Îáù âèä íà ñúäà ñúñ ñöåíà ñ äâàìà æðåöè.87. Óñòíèÿò ðúá ñ óêðàñà îò ïåðëè è îâóëè.88. Öÿëà äðúæêà ñ ôèãóðè íà êåíòàâúð ­ ÷óäîâèùå ñ òÿëî íà êîí è òîðñ íà ÷îâåê.89. ×îâåøêî òîðñî ñ îïðåíèòå âúðõó óñòèåòî êîíñêè êîïèòà îò åäíàòà äðúæêà.90. Òîðñî íà êåíòàâúð.91. Òîðñî íà äðóãèÿ êåíòàâúð â ïðîôèë è âäèãíàòà íàãîðå ëÿâà ðúêà.92. Êîïèòàòà íà êåíòàâúðà âúðõó ðúáà íà óñòèåòî.93. Óêðàñà îò ëîòîñè, ïàëìåòè è îâóëè âúðõó ïëåùèòå è îñíîâàòà íà øèÿòà.94. Ïàëìåòà ñúñ çàâèòè íàâúòðå ëèñòà (òðàêèéñêè òèï) âúðõó ïëåùèòå íà àìôîðàòà-

ðèòîí.95. Äåòàéë îò ñöåíàòà ñ òàíöóâàùèòå âîèíè ­ ñâèðà÷úò è ïîñëåäíèÿò âîèí.96. Äåòàéë îò èçîáðàæåíèåòî íà ìóçèêàíòà.97. Äåòàéë îò ñöåíàòà ñ ðèòóàëåí òàíö ­ ïîñëåäíèÿò âîèí.98. Äåòàéë îò èçîáðàæåíèåòî íà ïîñëåäíèÿ âîèí ñ âäèãíàò íàãîðå ìå÷.99. Ãîëîáðàäèÿò âîèí â ñöåíàòà ñ ðèòóàëåí òàíö.100. Äåòàéë îò èçîáðàæåíèåòî íà ãîëîáðàäèÿ âîèí.101. Äåòàéë îò ñöåíàòà ñ ðèòóàëåí òàíö ­ âòîðèÿò âîèí.102. Äåòàéë ñ ãîðíàòà ïîëîâèíà îò òÿëîòî íà ñúùèÿ âîèí.103. Ïúðâèÿò âîèí îò ñöåíàòà ñ ðèòóàëåí òàíö.

67

104. Âðàòàòà íà ãðîáíèöàòà ñ ïîäàâàùàòà ñå ãëàâà íà ïëåøèâî ÷îâå÷å è ïúðâèÿòâîèí.

105. Âðàòàòà íà ãðîáíèöàòà, âëÿâî ­ ïúðâèÿò âîèí, âäÿñíî ­ âúçðàñòíèÿò æðåö.106. Âðàòàòà íà ãðîáíèöàòà, �îáêîâàíà� ñ �ãâîçäåè�.  ïðîöåïà, ïîëó÷åí îò îãúâà-

íåòî íà äÿñíîòî êðèëî, ñå ïîäàâà ãëàâàòà íà âúçðàñòåí ìúæ.107. Âðàòàòà íà ãðîáíèöàòà ­ äåòàéë. Íàä îôîðìåíàòà êàòî êîëîíà â éîíèñêè ñòèë

å ìîäåëèðàíà ãëàâà íà ëúâ.108. Ãëàâíèÿò æðåö è íåãîâèÿò ïîìîùíèê âúâ �âúòðåøíîñòòà íà ãðîáíèöàòà�.109. Êðàêàòà íà ìëàäèÿ æðåö ñ ãðèæëèâî ïðåäñòàâåíèòå �áîòè�.110. Ðàñòèòåëíà óêðàñà âúðõó äúíîòî íà àìôîðàòà-ðèòîí.111. Ïåòëèñòíà ðîçåòà âúðõó äúíîòî íà ñúäà.112. Îáù âèä íà äúíîòî íà àìôîðàòà-ðèòîí ñ äâàòà îòâîðà â óñòèòå íà íåãúðñêè

ãëàâè çà èçòè÷àíå íà âèíîòî.113. Äåòàéë îò óêðàñàòà íà äúíîòî ­ åäíàòà íåãúðñêà ãëàâà.114. Äðóãàòà íåãúðñêà ãëàâà ñ îòâîð â óñòàòà çà èçòè÷àíå íà âèíî.115. Äåòàéë îò èçîáðàæåíèÿòà âúðõó äúíîòî íà àìôîðàòà-ðèòîí ­ ïîëåãíàëà ôèãó-

ðà íà áðàäàò ñàòèð, êîéòî ïîäíàñÿ ÷àøà òèï �êàíòàðîñ� êúì îòâîðà çà èçëèâàíå íà âèíîâ åäíàòà íåãúðñêà ãëàâà.

116. Äåòàéë îò äúíîòî íà ñúäà ­ ãîëî äåòå óäóøàâà ñ ðúöåòå ñè äâå çìèè. Ôèãóðàòàñå òúëêóâà îáèêíîâåíî êàòî ìàëêèÿ Õåðàêúë.

117. Çíàöè îò âúòðåøíàòà ñòðàíà íà óñòèåòî, êîèòî îçíà÷àâàò òåãëîòî íà ñúäà.VII. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî æåíñêà ãëàâà ­ àìàçîíêà ñ òðàêèéñêè øëåì. Èë. 118­131.118. Ëÿâàòà ñòðàíà íà ðèòîíà âúâ ôîðìà íà àìàçîíêà.119. Äÿñíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà ñ ãëàâà íà àìàçîíêà â ïðîôèë.120. Ðèòîíúò ñ ãëàâà íà àìàçîíêà îòïðåä.121. Ðèòîíúò ñ ãëàâà íà àìàçîíêà îòçàä.122. Äåòàéë îò ðèòîíà ­ æåíñêîòî ëèöå.123. Äåòàéë îò ôèãóðàòà íà ñôèíêñ îò äðúæêàòà íà ñúäà.124. Çàäíàòà ïîëîâèíà îò ôèãóðàòà íà ñôèíêñ âúðõó ãîðíèÿ êðàé íà äðúæêàòà. Îïàø-

êàòà å òàêà çàâèòà, ÷å îôîðìÿ õàëêè çà îêà÷âàíå íà ðèòîíà.125. Äåòàéë îò äîëíèÿ êðàé íà äðúæêàòà ñ èçîáðàæåíèå íà îáúðíàòà íàäîëó äåâåò-

ëèñòíà ïàëìåòà.126. Ñåäåìëèñòíà ïàëìåòà ñúñ çàâèòè íàâúòðå ëèñòà (òðàêèéñêè òèï) âúðõó êîçèðêà-

òà íà òðàêèéñêèÿ øëåì íàä ÷åëîòî íà àìàçîíêàòà.127. Ñëîæíà ïàëìåòà òðàêèéñêè òèï âúðõó ëèöåòî íà øëåìà ìåæäó äâåòå ôèãóðè íà

ãðèôîíè ­ �äúðâî íà æèâîòà� (?).128. Äÿñíàòà ñòðàíà íà òðàêèéñêèÿ øëåì âúðõó ãëàâàòà íà àìàçîíêàòà ñ ðåëåôíà

ôèãóðà íà êðèëàò ãðèôîí.129. Ëÿâàòà ñòðàíà íà øëåìà ñ äðóãèÿ ãðèôîí.130. Äåòàéë îò ëåâèÿ ãðèôîí ­ ãëàâà è êðèëà.131. Äåòàéë îò ôèãóðàòà íà ãðèôîíà ­ îãúíàòàòà âúâ ôîðìàòà íà öèôðàòà 8 îïàøêà.

68

VIII. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà æåíà ñ îòðÿçàíè êðèëà íà ñôèíêñà â ãîðíèÿêðàé íà äðúæêàòà. Èë. 132­143.

132. Äÿñíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà.133. Îáù âèä íà ðèòîíà â òðè ÷åòâúðòè îòëÿâî.134. Ðèòîíúò îòïðåä.135. Çàäíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà.136. Äåòàéë îò ðèòîíà ­ ëèöåòî íà æåíà àíôàñ.137. Äåòàéë îò ãîðíèÿ êðàé íà äðúæêàòà ñ ôèãóðà íà êðèëàò ñôèíêñ ­ êðèëàòà ñà îòðÿçàíè.138. Ñôèíêñúò âúðõó ãîðíèÿ êðàé íà äðúæêàòà îòïðåä.139. Ïàëìåòà ñúñ çàâèòè íàâúòðå ëèñòà (òðàêèéñêè òèï) â îñíîâàòà íà ïðè÷åñêàòà è

äðúæêàòà âúðõó òèëíàòà ñòðàíà íà æåíñêàòà ãëàâà.140. Àïëèêèðàíà ëúâñêà ãëàâà â îñíîâàòà íà ðèòîíà ñ îòâîð çà èçëèâàíå íà âèíîòî.141. Ëúâñêàòà ãëàâà ñ îòâîðà çà èçòè÷àíå íà òå÷íîñòòà.142. ×àñò îò ïëàñòè÷íàòà óêðàñà â îñíîâàòà íà ðèòîíà.143. Êîíöåíòðè÷íè îêðúæíîñòè ïî äúíîòî íà ðèòîíà.IÕ. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà æåíà ñ öÿëà ôèãóðà íà ñôèíêñ â ãîðíèÿ êðàé íà

äðúæêàòà. Èë. ­ 144­154.144. Îáù âèä íà ðèòîíà ñ äåñåí ïðîôèë íà æåíñêàòà ãëàâà.145. Îáù âèä íà ðèòîíà îòëÿâî.146. Îáù âèä íà ðèòîíà îòïðåä.147. Çàäíàòà ñòðàíà íà ðèòîíà.148. Äåòàéë îò ðèòîíà ñ æåíñêàòà ãëàâà.149. Êðèëàò ñôèíêñ â ãîðíèÿ êðàé íà äðúæêàòà.150. Äðúæêàòà ñ òÿëîòî è îïàøêàòà íà ñôèíêñà.151. Ñôèíêñúò îòïðåä.152. Îñíîâàòà íà äðúæêàòà ñ ïàëìåòà òðàêèéñêè òèï è çâåçäè÷êè ïî áóëîòî.153. Îñíîâàòà íà ðèòîíà ñ ëúâñêàòà ãëàâà è îòâîðà çà èçòè÷àíå íà âèíîòî è ïëàñòè÷-

íàòà óêðàñà îò âèñóëêè.154. Îñíîâàòà íà ðèòîíà îòçàä ñ �âúçåëà� íà íàíèçà-îãúðëèöà.Ñúñòàâèë: Ãåîðãè Êèòîâ

ÑÏÈÑÚÊ ÍÀ ÖÂÅÒÍÈÒÅ ÈËÞÑÒÐÀÖÈÈ

1. Àìôîðà-ðèòîí ñ èçîáðàæåíèÿ íà ðèòóàëíè ñöåíè.2. Ôèàëà ñ èçîáðàæåíèÿ íà íåãúðñêè ãëàâè è æúëúäè.3. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà æåíà, ñúñ ñôèíêñ â ãîðíèÿ êðàé íà äðúæêàòà.4. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà æåíà, ñ öÿëà ôèãóðà íà ñôèíêñ â ãîðíèÿ êðàé íà

äðúæêàòà.5. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà æåíà-àìàçîíêà, ñ òðàêèéñêè øëåì.6. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà åëåí.7. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà åëåí ñúñ ñöåíè ïî øèÿòà.8. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ãëàâà íà ìëàä îâåí.9. Ðèòîí, ìîäåëèðàí êàòî ïðîòîìå íà êîçåë ñ ïëàñòè÷íà óêðàñà ïî øèÿòà.