Rus ounluun hakim olduu Krm Muhtar Cumhuriyeti Parlamentosu, Krm Tatarlar'nn Krm'daki her trl ge-liiminin nn kapamaya almaktayd. Nitekim Krm Tatarlar'nn parlamen-toda temsilini ok zorlatran mahalli se-im sisteminde hibir deiiklie izin verilmedi. 1998 seimlerinde Krm Ta-tarlar'na ewelce tannm olan on drt sandalyelik kontenjan da kaldrld. Bu durumda Krm Tatarlar bu seimlerde doksan sekiz kiilik mahalli Krm Parla-mentosu'nun tamamen dnda kaldlar. Buna karlk Krm Tatar Milli Meclisi Bakan Mustafa Abdlcemil Krmolu ile bakan yardmcs Refat ubar, ayn tarihteki Ukrayna Parlamentosu seimle-rinde milliyeti-demokrat izgideki Uk-rayna Halk Hareketi (Ruh) listesinden milletvekili seilerek Ukrayna Yksek Ra-das'na girdiler. Bylece Krm Tatarlar, bizzat kendi vatanlarndaki parlamento-da tek bir kiiyle dahi temsil edilemez-ken merkezi Ukrayna Parlamentosu'nda toplum liderleriyle mevcudiyetlerini orta-ya koyma imkann bulabildiler. Merkezi Ukrayna politikasnda da byk sayg g-ren ve nemli roller oynayan Krmolu ve ubar 31 Mart 2002'de yaplan genel seimlerde de yerlerini korudular. Ayn yl gerekletirilen Krm mahalli seim-lerinde de btn aleyhte seim artlarna ramen yedi Krm Tatar Krm Muh-tar Cumhuriyeti Parlamentosu'na gir-meyi baard.

1990'1ar boyunca alnan baz mesafe-lere ramen Krm Tatarlar'nn vatana dn ve orada milli varlklarn tekrar kurma abalar byk zorluklar ve imkan-szlklar ierisinde yrtlebilmektedir. 2002 yl itibariyle Krm Tatarlar byk ekonomik ve sosyal problemlerinin yan sra milli dilde eitim, basn - yayn ve kl-tr sahalarnda ok ciddi noksanlktarla kar karya olup Krm'a dnebilen Krm Tatarlar ' nn says 300.000 civarndadr. ounluu zbekistan'da olmak zere henz Krm'a dnme imkan bu-lamayan Krm Tatarlar'nn says eitli tahminlere gre 500.000 ile 600.000 ara-sndadr. Bu sayya bata Trkiye olmak zere Romanya, Bulgaristan, Amerika Birleik Devletleri ve Almanya gibi lke-lerde yaayan ve says yaklak4-5 mil-yon kii olarak hesaplanan Krm Tatarlar dahil deildir. Krm'n g hareketleriyle srekli deime gsteren nfusu ise Krm Muhtar Cumhuriyeti istatistik Dai-resi'nin 2001 yl resmi rakamlarna gre 2. 1 00.700 kiidir.

BBLYOGRAFYA :

P. S. Pallas. Bemerkungen au{ einer Reise in die sdlichenStatthalterscha{ten des russis-chen Reichs in den Jahren 1793 und 1794, Le-ipzig 1801; P. Sumarokov, Dosugi Krmskago sudi ili utoroe puteestuie u Tauridu, Sankt Petersburg 1803; A. de Demidoff. Trauels in Southern Russia and the Crimea , London 1853, 1-11; V. H. KondarakL V pamyat stoletiya Krma. storiya i arheologiya Taurid, Moskova 1883; Y. Markov, Oerki Krma, Sankt Peters-burg 1884; A. G. Zavadovskiy, Sto letjizni Ta u ri-d, Akmescit 1885; N. F. Dubrovin, Prisoedine-nie Krma k Rossii: reskript, pisma, relyatsii, doneseniya, Sankt Petersburg 1885-89, I-IV; F. F. Lakov, "Statistieskiya svedeniya o Krme, soobennya kaymakanami v 1 783 go du", Zapiski mperatorskago Odesskago Obestua storii i Dreunostey, Odesa 1886, XIV, 91-156; a.mlf . . storieskiy oerk krmko-tatarskago zemleuladeniya, Akmescit 1897; G. F. Blmen-feld, Krmsko-tatarskoe zemleuladenie (storiko-yuridieskiy oerk), Odesa 1888; Osman Kemal Hatif, Gkbayrak Altnda Milli Faaliyet, stanbul 1918; Arslan Nayman Mirza Kriinskiy, Oerki russkoy politik! na okrainah. ast per-uaya: k istorii religioznh pritesnenii krmskih tatar, Baku 1919; a.mlf., Oerki politik! rossiys-kago tsarizma na okrainah. ast utoraya: k istorii borb s prosueeniem i kultur oy krmskih tatar, Baku 1920; Ahmet zenbal, ar-lk Hakimiyetinde KrmFacias Yahut Tatar Hicretleri, Akmescit 1925; V. Yelagin, nklap Yllarnda Krm Tatarlarnn Milliy Hayallar, Akmescit 1925; M. F. Bunegin, Reuolyutsiya i grajdanskaya uoyna u Krmu, Akmescit 1927; A. i. Markevi, "Pereselenie krmskih tatar v Turtsiyu v svyazi s dvijeniem naseleniya v Krmu", zuestiya Akademi! Na u k SSSR Ot-delenie Gumanitarnh Nauk. 1928, Leningrad 1928, s. 375-405; A. K. Boagov, Milli Firka: Natsionalnoe kontrreuolyutsiya u Krmu, Ak-mescit 1930; Cafer Seydahmet [Krmer], Gas-pra/ smail Bey, stanbul 1934; a.mlf., Baz Hatralar, stanbul -Eskiehir 1993; E. Spencer, Trauels in Circassia, Krim Tartary, ete., London 1937, 1-11; Ethem Feyzi Gzaydn, Krm, stanbul 1948; E. Kirimal, Der nationale Kamp{ der Krimtrken, Emsdetten 1952; M. Luther, "Die Krim un ter deutscher Besatzung im Zweiten Weltkrieg", Forschungen zur steuropaise hen Geschichte, Berlin 1956, III, 28-98; A. W. Fisher, The Russian Annexation o{the Crimea 1772-1783, Cambridge 1970; a.mlf., The Crimean Tatars, Stanford 1978; E. J. Lazzerini, /smail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914 (doktora tezi, I 973). Wash-ington niversitesi; A. Grigorenko, A kogda m uernyomsya, New York 1977; A. M. Nekrich, The Punished Peoples, New York 1978; A. Sheehy- B. Nahaylo, The Crimean Tatars, Volga Germans and Meskhetians: Souiet Treatment of Same National Minorities, London 1980; Mstecib lksal, Krm Trk-Tatarlar (Dn-Bugn- Yarn), stanbul 1980; Tatars of the Crimea: Their Struggle for Suruiual (ed. E. Allworth), Durham-London 1988; Hakan Krml, National Mouements and Nationalldentity amongthe Crimean Tatars: 1905-1916(dokto-ra tezi, I 990), Wisconsin niversitesi; a.mlf., "Gaspral smail Bey", DA, XIII, 393; Krmskaya ASSR (1 921-1945). Vopros-Otuet, Akmes-

KIRIMLI MAHMUD AGA

c it 1990; V. Y. Vozgrin. storieskie sudb knm-skih tatar, Moskova 1992; M. N. Gubolu- S. M. ervonnaya, Krmskotatarskoe natsionalnoe duijenie, Moskova 1992, 1-11; A. Wilson, The Crimean Tatars. A Situation Report on the CrimeanTatarsfor International Alert, Sidney-Cambridge 1993; Krm u Velikoy Oteestuen-noy uoyne 1941-1945. Vopros-Otuet, Akmes-cit 1994.

li] HAKAN KIRIMLI

L

KIRIMU MAHMUD AGA

XIX. yzylda grev yapan Hassa bamimar.

_j

Osmanl mimarlk tekilat olan Hassa Mimarlk Oca'nn kaldrlmasndan nce grev yapan son bamimarlardan dr. Ta-rih-i Lutfi'de kendisinden Ebniye-i Hassa mdr eklinde sz edilse de 1831'de oluturulan bu kurumdan evvel 1827-1829 yllarnda sermi'maran- Hassa ola-rak grev yapt Osmanl ariv belgele-rinden anlalmaktadr. Maliyeden m-dewer 8959 numaral inaat defterinde, kendisinden nce bamimar olan Seyyid Abdlhalim Efendi'nin 12 Zilkade 1242 (7 Haziran 1827) tarihli tfenkhane tami-ratma ait kaydndan sonra Krml Mah-mud Aa'ya ait ilk kayt 8 Muharrem 1243 (1 Austos 1827) tarihini tamaktadr. Bu durumda Mahmud Aa'nn 1827 yl Haziran veya Temmuz aynda bamimarla getirilmi olduu sylenebilir.

21 Temmuz 1829'da Mahmud Aa g-revden alnp yerine tekrar Seyyid Ab-dlhalim Efendi tayin edilir (BA,HH, nr. 3 3006 . Sa b k bamimar olarak Tarabya'-da padiah atlar iin 19 Kasm 1829'da yapt bir ahrn ( BA, Cevdet- Maa rif, nr. 5525, 22 Cemaziyelewel 1245) birka gn sonra yklp on bir atn lmne sebep olmas yznden ailesiyle birlikte Bursa'-ya srgne gnderilir. T.rih-i Lutfi'de, ahrn ykln Mahmud Aa ile aras iyi olmayan Kirkor Balyan'n saglad ve bu amala iileri ayariayp bina atsnda uygun olmayan malzeme kullandrd belirtilir. Abdlhalim Efendi dneminde Mahmud Aa'nn ina ettii binalarda a-lan iilerin , ayrca esnafn alacaklar ol-duuna dair istekte bulunmalar zerine kendisinden harcama ve demelerinin kaytlar istenir. Bu kaytlar ve bir dilek-esini ieren 4 Mays 1830 tarihli belge-de (BA, Cevdet-Maarif, nr. 5525, ll Zilka-de 1245) bamimarla tayininden nce yllk 5000 kuru gelirle mhendishane-de otuz yla yakn bir sre altn. an-cak imdi ailesinin ve kendisinin zaruret

465

KIRIM LI MAHMUD AGA

ierisinde bulunduunu ve hakkndaki id-dialar savunabilmesi iin stanbul dn-mesi gerektiini belirtir. ehremanetinin bu isteini uygun bulmas zerine stanbul'a dner. Ayn belgede Davutpaa bah-esinde baz kprleri (I 7 Reb!lahir 1244/ 27 Ekim 1828), Gksu'da byk kpry (9 Cemaziyelahir 1244/ 17 Aralk 1828) ta-mir ettii, Topular'daki camiyi ( 13 Cema-ziyelewel 1244/21 Kasm 1828) ve Hase-ki'de bir karakol ( 5 aban 1244 1 20 ubat 1829) ina ettii kaydedilmitir.

na ve tamirat defterlerinde, "Rabbi sehhil umre Mahmud" (Rabbim, Mah-mud'un ilerini kolaylatr) mhrn kul-lanan Mahmud Aa iki yl gibi ksa bir s-rede nemli ilere imza att. Pars Tulac'nn Kirkor Balyan'a mal ettii Heybeli-ada Deniz Harp Okulu'nun mimarln yapt (BA, HH, nr. 29310, 1243/1827-28). Seraskerlik ierisinde Sleymaniye ynn-de bulunan klaya cephanelik binasn ek-ledi (BA, MAD, nr. 8959, 9 Cemaziyelewel 1243128 Aralk 1827). Abdlhalim Efendi dneminde inasna balanan Rami KIas'n (BA, D.BM Bina Emini, nr. 16335, 1243/1827-28) ve Maltepe Hastahanesi'-ni (BA, MAD, nr. 8959, 17 Safer 1244/29 Austos 1828) tamamlad. Yeilky'de bir Kasr- Hmayun ina etti (BA, Cevdet-Sa-ray, nr. 5382, 1244/1828-29). Kathane'de ve Mlrahur Kasr yaknlarnda bulunan kprlerin tamiratn yapt (BA, Cevdet-Belediye, nr. 2887, 7 Muharrem 124519 Temmuz 1829).

Mahmud Aa'nn grevden ayrlndan sonra. Tarabya rneinde olduu gibi salksz yaplarn inasnda gerek so-rumlularn mimariye ait yeterli bilgiye sa-hip bulunmayan bina eminleri olduu ve bir mddetten beri inaatlarda paye ve kemerierin yapmnda eksik malzeme kullanld, alanlara vaktinde deme-lerin yaplmad ortaya kar. Bunun ze-rine ehremini ve bamimarn yaplar sk sk kontrol etmeleri, vaktinde deme-lerin yaplmas iin tahmini keif bedel-lerinin inaatn balangcnda bina emin-lerine hemen verilmesi kararlatrlr. Bu amala stanbul iin 16473,5 ve tara iin 4880 keselik iki ayr kalem oluturulup keif bedellerinin bu kalemlerden den-mesi salanr (BA, MAD, nr. 8959, I 7 Ra-mazan 1245 1 12 Mart I 830).

BBLYOGRAFYA :

BA. D . BM Bina Emini, nr. 6335 , 243/ 827-28; nr. 635, Rebilevvel 244 1 2 Eyl l 828; BA. Cevdet -Saray, nr. 5382, 244/ 828-29; BA. Cevdet-Belediye, nr. 2887, 7 Muharrem 245 /9 Temmuz 829; BA. HH, nr.

466

293O, 243/1827-28, nr. 33006, 9 Muharrem 1245 / 2 Temmuz 829; BA, Cevdet-Maarif, nr. 5525, 22 Cemaziyelevvel 12451 19 Kasm 1829, ll Zilkade 1245/4 Mays 830; BA. MAD, nr. 8959, s. 35-69, 9 Cemaziyelevvel 243/28 Aralk 827, 7 Safer 1244129 Austos 828, 7 Ramazan 245 1 12 Mart 1830; Lutfi, Tarih, ll, 63; Pars Tulac , Osmanl Mimarl'nda Balyan Ailesi'nin