Kinh Dịch - Đạo của người quân tử

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T NGUYEN HIEN LE KINH DCH AO CUA NGI QUAN T (In theo ban thao chep tay cua tac gia) Tai Ban NHA XUAT BAN VAN HOC 1994 LI NHA XUAT BAN

Nguyen Hien Le

1

Kinh dch ra i a bao nghn nam qua, nhieu nha nghien cu ong phng va Tay phng noi chung va cac nha nghien cu noi chung va cac nha nghien cu Trung Hoa noi rieng ieu khang nh ay la mot cong trnh nghien cu hiem thay tren the gii. ta trc Cach mang thang tam, kinh dch a c nha nc a vao khoa trng, no a tr thanh sach goi au gng cua cac nha Nho. Lan nay nha xuat ban Van Hoc tran trong gii thieu vi oc gia ban Kinh Dch do Nguyen Hien Le nghien cu va chu dch. Trong tat ca cac ban Kinh Dch chung toi co trong tay, t ban Kinh Dch kha pho bien cua Ngo T6at To en ban cua Phan Boi Chau, cua Nguyen Manh Bao, Nguyen Duy Tinhchung toi chon ban Kinh Dch cua Nguyen Hien Le. Nguyen Hien Le khong ch tm hieu, oi chieu, so sanh vi cac ban dch, cac cong trnh nghien cu cua cac nha triet hoc phng ongve Kinh Dch ma ong con tham bac kha sau ve nhng cong trnh cua cac nha nghien cu phng Tay ve bo sach ky la nay. T o tac gia tm ra nhng iem tng ong cua cac hoc gia ong Tay ve Kinh Dch va qua ogiup oc gia thay c gia tr ch thc cua Kinh Dch nhieu chieu khac nhau khi ap dung vao thc te i song. Ban dch nhe, thoang ma chnh xac, phong phu sang sua, thuan khiet; phan bien khao, chu thch ro rang, khoa hoc. Ve mat nao o, Nguyen Hien Le a ly giai kha thanh cong Kinh Dch khong thuan tuy la sach boi toan. so ay. No la mot cong trnh khoa hoc ay nhng an so. Nhieu nha bac hoc ang lan tm ra nhng an

La mot hoc gia ng an, nghiem tuc va tai nang, Nguyen Hien Le a cho ra i hang loat tac pham dch thuat va nghien cu. Moi tac pham cua ong la mot cong trnh khoa hoc the hien mot s lao ong can man, mot trai tim say me nong nan cuoc song, mot tam hon nhay cam va mot tr tue uyen tham tuyet vi. Tat ca nhng ieu o cho ong mot cho ng ay tran trong trong ngi oc trong va ngoai nc.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

2

c giup cua nha nghien cu giang day Nguyen Q. Thang va cu Nguyen Xuan Tao nguyen la bien tap vien Han Nom cua nha xuat ban Van Hoc, chung toi tran trong gii thieu ban Kinh Dch cua Nguyen Hien Le vi oc gia. V dch gia a mat, viec sa cha theo y cua nha xuat ban that kho khan. V vay, chung toi ngh rang, vi mot ngi nh Nguy6en Hien Le, du luon luon muon tach mnh ra khoi thi cuoc, ng mot tam cao khac ma nhan nh, bnh pham khach quan, nhng chung toi tin rang bat c mot cong trnh khoa hoc, dch thuat, nghien cu nao cung khong the tranh khoi chu quan va khiem khuyet. Chung toi rat mong nhan c s ong gop cua ban oc e lan in sau c tot hn. NXB Van Hoc

TIEU S HOC GIA NGUYEN HIEN LE ( 1912 1984 )

Nguyen Hien Le t la Loc nh, sinh ngay 8/1/1912, que lang Phng Khe, Phu Quang Oai, Tnh Sn Tay ( nay thuoc tnh Ha Sn Bnh ). Xuat than trong mot gia nh nha nho yeu nc, thu nho hoc tai trng Yen Phu, Trng Bi, Trng Cao ang Cong Chanh Ha Noi. Nam 1934 tot nghiep, lam viec tai cac tnh mien Tay Nam Bo nen co ieu khien hieu biet ve at nc va con ngi cac a phng thuoc khu vc nay. Sau Cach mang thang tam, ong bo i song cong chc, i day hoc Long Xuyen. Nam 1952 thoi day len Sai Gon m nha xuat ban va song bang ngoi but. Nhng nam trc 1975 tai Sai Gon, Nguyen Hien Le la mot trong vai ngi cam but c gii tr thc qu men ve tai hoc, nhan cach oi vi xa hoi cung nh trong hoc thuat. Trong i cam but cua mnh trc khi mat, ong a xuat ban c 100 bo sach, ve nhieu lnh vc: Van hoc, Ngon ng hoc, Triet hoc, Tieu luan phe bnh, Giao duc, Gng danh nhan, Du k, dch tieu thuyet..Do thanh qua lao ong nghiem can cua mnh, ong c nhieu ngi tran trong. Nhng nam 60, 70 chnh quyen Sai Gon a tang ong Giai thng van chng toan quoc , Giai tuyen dng s nghiep


Nguyen Hien Le

3

van hoc , vi mot ngan phieu ln ( tng ng may chuc lng vang ). Ong a cong khai t choi vi ly do Dung tien ay e giup nan nhan chien tranh va ban than tac gia khong d giai. Tac pham cua ong la nhng ong gop ln cho van hoc Viet Nam. Nam 1980 ong ve an c Long Xuyen, roi benh mat ngay 22/12/1984 tai Sai Gon hoa thieu Thu c, hng tho 72 tuoi. Cac tac pham tieu bieu cua ong: Lch s the gii, ong Kinh ngha thuc, Ban ao A Rap, Van minh A Rap, S Trung Quoc, Nguon goc van minhai cng van hoc S Trung Quoc, Van hoc hien ai Trung Quoc, Co van Trung Quoc, Hng sac trong vn van, Luyen van, S k T Ma Thien, Chien Quoc Sach, To ong Pha.ai cng triet hoc Trung Quoc, Manh T, Liet T va Dng T, Nha giao ho Khong, e hieu van pham, Khao luan ve ng phap Viet Nam, Gng danh nhan, Gng hi sinh, Gng kien nhan, Y ch sat a, Gng phu n, Nhng cuoc i ngoai hang, Tm hieu con chung ta, The he ngay mai.. Ke t nam 1975 en nam mat (1984 ) ong viet them c tren 20 tac pham dai hi ( phan ln ve Trung Quoc hoc ) nh : Mac hoc, Han Phi T, Trang T, Kinh Dch, ao cua ngi quan t, Hoi k Tuan t, Gogol, Chekhov,va mot tac pham ln ve S Trung Quoc. ( Theo T ien Nhan vat lch s Viet Nam-NXBKHXH )

LI NOI AUToi viet tap nay chu y e hng dan cac ban muon tm hieu triet ly trong Kinh Dch, Tc vu tru quan, nhat la nhan sinh quan, cach x the trong Kinh Dch ma toi goi la ao dch, ao cua bac chnh nhan quan t thi xa. V vay toi bo bt phan boi toan, huyen b va ran trnh bay mot cach co he thong, sang sua t tng cua co nhan. Mac du vay, sach van kho oc, va e cho ton cong, toi xin co t li hng dan di ay. Viec au tien la oc bang muc luc e biet qua noi dung cua sach. Sach gom 2 phan: - Phan 1: Gii thieu, co 6 chng, t I en VI - Phan 2: Kinh va truyen: Kinh th toi dch tron 64 que, Truyen th ch dch he t truyen. Phan 1: + Chng I va II quan trong ban nen oc ky. + Chng III oc e nh va hieu c y ngha Kinh Dch. + Chng IV rat quan trong, nen oc ky, cho nao khong hieu th anh dau ngoai le e sau coi lai.


Nguyen Hien Le

4

+ oc xong Chng IV roi, nen hay tam nhay Chng V va VI ma oc tiep ngay ban dch 64 que trong Phan 2. Moi ngay ch oc 2, 3 que thoi, oc ky cho hieu. oc c o mi que th nhng que sau se thay de hieu. Chng IV giup ban hieu 64 que, Ma 64 que cung giup ban hieu them Chng IV, v vay khi oc xong 64 que ban nen thng tra lai Chng IV va khi oc xong 64 que, ban nen coi lai Chng IV. Luc o ban se hieu nhng cho a anh dau ngoai le ma lan au tien ban cha hieu. Cong viec o xong roi, ban oc ky Chng V va VI Phan 1, va luc nay ban hieu c y ngha trong hai chng quan trong o, nhat la chng VI. oc lan au du ky ti au cung cha goi la het, nhat la cha nh c g nhieu. Ngh mot thi gian, ban nen oc lai lan th nh, lan nay mau hn lan trc. Roi lau lau ban nen coi lai nhng cho ban cho la quan trong can nh. Muon hieu them Kinh Dch, ban nen tm oc nhng sach toi a gii thieu trong cuon nay. CACH TM MOT QUE. Moi que co so th t cua no trong kinh, thanh phan va ten. V du: Que so th t la 62, thanh phan la Loi tren, Sn di, ten la Tieu

Qua.

- Neu ban ch biet so th t la 62 th tra ban muc luc, se thay trang 519 co que 62, thanh phan la Loi Sn ten la Tieu Qua, so trang 427 co ca ai y cua que na. - Neu ban ch biet ten la Tieu Qua th tra bang Ten que sap theo AB trang 510, se thay Tieu Qua, so th t la 62, so trang la 427. - Neu ban ch biet thanh phan th tra o bieu 64 que trang 427, tm Loi hang ngang ( Thng ), Sn hang doc ( Ha ), roi t Loi keo doc xuong, t sn keo ngang qua, se gap tieu Qua, so th t la 62, so trang la 427. CHNG I NGUON GOC KINH DCH VA NOI DUNG PHAN KINH NGUON GOC. Mot sach boi ma thanh mot sach triet. Khap the gii co le khong co bo sach nao ky d nh bo Kinh Dch.


Nguyen Hien Le

5

No la mot trong ba bo kinh co nhat cua Trung Hoa, sau kinh Thi va kinh Th, nhng nguon goc cua no tc bat quai th co the sm hn va cuoi i An, 1.200 nam trc Tay lch. No khong do mot ngi viet ma do nhieu ngi gop sc trong 1000 nam, t Van Vng Nha Chu mai en au i Tay Han no mi co hnh thc gan nh hnh thc ngay nay chung ta c biet. T Tay Han en nay, tren 2000 nam na, thi nao cung co ngi tm hieu no them, em y ieng cua mnh va t tng cua thi ai gioi vao no, khien cho y ngha va cong dung cua no moi ngay mot nhieu va mot xa nguon goc. Do o, khong the goi no la tac pham cua mot nha nao ca, khong phai cua Khong gia cung khong phai cua Lao gia, va Vu ong, tac gia bo Trung Quoc triet hoc ai cng ( Thng vu an th quan ) goi no la ta`c pham chung cua mot phai, phai dch hoc, ma nhng ngi trong phai gom nhng triet gia xu hng khac nhau. Mi au no ch la sach boi, ti cuoi i Chu thanh mot sach triet ly tong hp nhng t tng ve vu tru quan, nhan sinh quan cua dan toc Trung Hoa thi Tien tan; qua i Han no bat au co mau sac so hoc, muon giai thch vu tru bang bieu tng va so muc, ti i Ngu ai no c dung trong mon ly so, i Tong no thanh ly hoc; ngay nay mot so bac hoc phng Tay nh C.G Jung tam ly gia noi danh cua c va Raymond de Becker ( Phap ) muon dung no e phan tch tiem thc con ngi, coi no la mot phng phap phan tam hoc. ieu ky d nhat la ca mon dch hoc o ch dng tren thuyet am dng, tren mot vach lien tng trng cho dng, mot vach t tng trng cho am, hai vach 1o chong len nhau, oi cho lan nhau nhieu lan thanh ra tam hnh bat quai, roi tam hnh bat quai nay lai chong len nhau thanh 64 hnh mi: luc thap t quai. Dung 64 hnh nay, ngi trung Hoa dien c tat ca cac quan niem cua ho ve vu tru, ve nhan sinh, t nhng hien tng tren tri, di at, nhng luat thien nhien ti nhng o dung, nhng cong viec thng nagy nh tr nc, ra quan, tr nha, ci hoi, an uong, x the Cac ong Thanh Trung Hoa o qua thc co mot sang kien mi me, mot sc tng tng, suy luan la lung, khien ngi phng T6ay ngac nhien va co ngi Au ( J.Lavier ) a dung mot vai que e giai thch mot vai hien tng khoa hoc, s tien trien cua khoa hoc. S kien dung hai vach e giang vu tru, xa hoi o that t ai quan niem noi, cho nen ngay ngi Trung Hoa a tao ra nhieu truyen thuyet e giai thch nguon goc Kinh Dch. Truyen thuyet ve Kinh Dch. Nhng truyen thuyet o nhieu khi mau thuan, vo ly, nh huyen thoai, nhng v co nhieu ngi tin chac hoac anh phai chap nhan v khong co thuyet nao hn cho nen chung ta can biet qua, ch i sau th theo toi ch mat th gi vo ch. 1. Truyen thuyet vua Phuc Hi tao ra bat quai: Theo T Hai th Phuc Hi con co ten la Bao Hi, Thao Haola mot trong ba ong vua thi tai Co. Hai ong kia la Toai Nhan, Than Nong. Phuc Hi day dan san ban, anh ca, nuoi suc vat, tao ra bat quai va th khe ( van t, khe c )


Nguyen Hien Le

6

Khong hieu Phuc Hi the ky nao co sach noi la the ky 43, co sach noi la the ky 34 trc Tay Lch ong lam vua c 115 nam, truyen c 15 i, roi ti i Toai Nhan day dan dui cay hay co hai mieng go vi nhau ma lay la, Than Nong day dan lam ruong. ( 1 ) Nh vay th Phuc Hi khong phai la mot ten ngi ( cung nh Sao Th, Toai Th, Than Nong Th ), ch la t6en ngi i sau at ra e tng trng mot thi ai, thi ai dan toc Trung Hoa con an long lo, song bang san ban hai lm, cha co van t c muon ghi chep viec g th dung cach buot nut ( ket thang ) hoac lay a nhon gach nhng vach len mot khuc cay nh mot so dan toc lac hau hien nay con song tha tht gia Phi Chau, uc Chau, Nam My Chau. Noi bat quai co t thi o cach thi chung ta nam sau ngan nam, th no ch co the la nhng vach e anh dau cho de nh, nh nhng con so thoi, ch khong co g khac ( chung toi se tr lai iem nay oan sau ).( 1 ) Theo W.eberhard trong Histoire de la Chine, Tr.38 ( Payot 1952 ) th vao khoang 450 tr.T.L. Hoang e con la mot v than trong mot mien cua tnh Sn tay, sau co mot nha nho nao o a v than o lam ong vua au tien cua dan toc Trung Hoa, va mot lanh chua t nhan mnh la dong doi cua Hoang e e to rang to tien mnh con cao qu hn to tien nha Chu, mnh cung xng ang lam thien t. Do o, lan au Hoang e c hau het cac qu toc Trung Hoa ke ca nha Chu th lam thuy to. a co ong thuy to roi th phai kiem them hoac lam them mot vai ba v vua khac nh Toai Nhan, Than Nong, Phuc Hi, thanh he thong tam hoang ngu e, nhng moi nha sap at mot khac, cho nen hien nay co Hai thuyet ve tam hoang: a) Thien hoang, a hoang, Nhan hoang. b) Phuc Hi, Than Nong, Hoang e Hai thuyet ve ngu e: a) Thai Hieu, Hoang e, Than Nong, Thieu Hieu, Chuyen Huc. b) Phuc Hi, Than Nong, Hoang e, Thieu Hieu, Chueyn Huc. o ch la mot gia thuyet cua Eberhard, nhng cho ta hieu c tai sao Khong T 9 551 479 ) khong noi en Hoang e: thi ong Hoang e ch la mot v than nho mien Sn tay thoi.

2. Ha o, Lac Th Nhng Phuc Hi phong theo cai g ma ve ra bat quai va ve e lam g? Bo sach au tien noi en iem nay chnh la Kinh Dch. Co hai cho noi ti: a) Thien He t thng truyen Chng 11: . song Ha hien ra bc o, song Lac hien ra trang ch, thanh nhan phong theo ( Ha Xuat o, Lac Xuat Th, Thanh Nhan Tac Chi ). Tuy oan o khong noi ro, nhng at no vao toan thien th phai hieu rang Phuc Hi phong theo bc o hien song a, trang ch hien ra Song Lac e vach ra bat quai. b) Thien he t ha truyen, Chng 2 chep ro hn: Ngay xa ho bao Hi ( tc Phuc Hi ) cai tr thien ha, ngng len xem cac hnh tng tren tri, cui xuong th xem cac phep tac di at, xem cac van ve cua chim muong cung nhng thch


Nguyen Hien Le

7

nghi vi tri at ( cua tng mien ), gan th lay than mnh, xa th lay vat, roi lam ra bat quai, e thong suot cai c than minh va ieu hoa cai tnh cua van vat ( Co gia Bao co ngi oc la BAOHi th chi vng thien ha da, ngng tac quan tng thien, phu tac quan phap a, quan ieu thu chi van d thien a chi nghi, can thu ch than, vien thu ch vat, th thuy tac bat quai d thong than minh chi c, d loai van vat chi tnh ). Nh vay la ngay trong Kinh Dch a co hai thuyet mau thuan nhau roi, Au Dng T, mot van hao i Bac Tong a vach ra cho mau thuan o trong tap Dch ong T Van. ai y ong bao: oan tren ( chng 11 thng truyen ) noi rang bat quai la do tri sai long ma song Ha oi len ma giao cho Phuc Hi, khong phai la do ngi lam ra ( phi nhan chi s vi, th thien chi s giang da ), oan di ( chng 2 ha truyen ) lai bao bat quai la do ngi lam ( Phuc Hi xem cac hien tng tren tri di at ma vach ra ), bc o hien ra tren song Ha khong d g ti ( th nhan chi s vi, ha o bat d yen ), vay th biet tin thuyet nao? Cau ha xuat o, Lac xuat th, thanh nhan ac chi dan tren lai mu m na, v ch thanh nhan o khong ro la ai, mot ong thanh hay nhieu ong thanh ? Co nhieu ngi hieu la 2 ong thanh. Phuc Hi va vua Vu nha Ha ( 2.205 2.197 ). Do o phat sinh ra ti 4 thuyet: - Phuc Hi xem xet hien tng tren tri ma vach ra bat quai ( ngi i sau goi la tien thien bat quai ). - Phuc Hi phong theo ha o ( bc o hien song ha ) ma vach ra bat quai. - Phuc Hi phong theo ha o lan Lac Th ( trang ch xuat hien song Lac ) ma vach ra bat quai, Ha o va lac Th vay la cung xuat hien trong i Phuc Hi ( thuyet nay cua Du Diem i tong ). - Lac Th khong xuat hien i Phuc Hi ma xuat hien trong i Vu nha Ha, ngha la khoang mot hai ngan nam sau, va vua Vu phong theo no e vach ra bat quai ( ngi i sau goi la hau thien bat quai ). Bat quai nay cung y het bat quai tren, ch co v tr cac hnh thc la khac thoi ( toi se xet trong mot oan sau ) va e at ra Cu tru hong pham, tc chn loai qui pham ln cua tri at, noi cho de hieu la chn phng phap e cai tr thien ha. Nhng Cu tru hong pham chang lien quan g ti Kinh dch ca. Ve Ha o, truyen thuyet bao rang i Phuc Hi co mot con Long ma 9 loai nga than, hnh thu nh con rong mnh xanh luc co van o, xuat hien tren song Hoang Ha, oi mot ban o, ban o o la sach menh tri ban cho Phuc Hi e tr thien ha. Nhng i sau moi khi co thanh vng xuat hien nh i vua Nghieu, vua Thuan.eu c tri ban cho ha o. Con ve Lac Th th trong khi vua Vu tr thuy, thay mot con rua than cung do tri sai xuong xuat hien len song lac mot chi nhanh cua Song Hoang Ha tren lng co nhng net em t 1 9 Thuyet Ha o chac kha pho bien i Chu, chnh Khong T cung tin. Luan Ng; Thien T han, bai 8, ong than th vi mon o: Chim phng chang en, bc o chang hien tren song ( Hoang ) ha, ta het hy vong roi . ( Phng ieu bat ch, Ha bat xuat o, ngo d h phu! Chim


Nguyen Hien Le

8

Phung va Ha o ma xuat hien la iem thanh vng ra i, Khong T khong thay hai vat o, cho rang thanh vng khong ra i, ao cua ong khong sao thi hanh c. Co the ong cung tin rang i Phuc Hi co ha o xuat hien, con nh ong co cho rang Phuc Hi phong theo ha o ma vach ra bat quai hay khong th khong co g lam chac ( trong mot chng sau, chung toi se ch ro he t truyen thng va ha khong phai cua ong viet). Hnh ha o va Lac Th hoi mi xuat hien ra sao, khong ai biet. Ngi ta bao no mat t the ky th VII trc TL. ( ngha la trc thi Khong T hn 100 nam 0, mai ti thi Han Vu e 9 14086 ) tc 5 the ky sau, mot ngi chau i th 12 cua Khong T, la Khong An Quoc, mot hoc gia, ai than cua Vu e khong hieu can c vao au e lap 2 hnh o, truyen lai i sau, roi lai mai en i Tong Huy Ton ( 1101 1125) khoang 12 the ky sau Khong an Quoc, hai hnh o mi c in tren sach ( 1 ) nh chung ta a thay di ay.

Ca tren hai hnh o ( goi chung la tat o th ), nhng vong tron trang eu la so dng 9 (le ), nhng von tron en eu la so am ( chan ). am. - Tren hnh ha o, hang a va b, moi hang co 5 vong en, cong vi nhau thanh 10, 10 la so

Chung ta nhan thay co nhng so le: 1,3,5,7,9 cong lai la 25, va nhng so chan: 2, 4, 6, 8 cong ca lai la 30. Cong 25 ( le ) vi 30 ( chan ) c 55 ( 1 ) theo James Legge trong The L Ching dover Publications New York ( Second Edition ) P.15 - Tren hnh Lac Th, co nhng so le: 1,3,5,7,9 cong ca lai la 25, y nh Ha o, con so chan th ch co 2,4 ,6, 8 cong lai la 20

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Cong 25 ( le ) va 20 ( chan ) c 45.

Nguyen Hien Le

9

Nhng vong tron ( co ngi goi la net ) tren Lac Th c bo tr tren mnh con rua than nh sau: au oi chn, di mot hai vai ( hay 2 chan trc ) 2 va 4, hai chan sau 6 va 8, gia lng 5. Chung toi xin oc gia e y: long ma la mot con vat trong huyen thoai, con rua than ma mang tren lng nhng vong tron en trang nh vay cung la mot huyen thoai na! Sao 2 hnh o giong nhau the: So dng ( le ) eu la 25, gia eu co so 5, nhng vong tron y het nhau ma sao hnh ben phai khong goi la o nh hnh ben trai, lai goi la th, nhat la so sanh nhng hnh o vi hnh bat quai th du co giau tng tng ti may cung khong the bao rang bat quai phong theo 2 hnh o c. ieu nay cung ang e y na. Tren hnh Lac Th, em t trai qua phai ta thay: - hang tren co nhng so: 4 ( vong en ), 9 ( vong trang ), 2 ( vong en ). - Hang gia co nhng so: 3 ( vong trang ), 5 ( vong trang ), 6 ( vong en 0. Ta th sap nhng con so o thanh mot hnh vuong nh di ay ( goi la hnh ma phng ). 4 3 8 9 5 6 2 7 6

Roi cong nhng so theo hang ngang: Hang tren : 4 = 9 + 2 : 15 Hang gia : 3 + 5 + 7 : 15 Hang di : 8 + 1 + 6 : 15 Cong theo hang doc: Hang ben trai: 4 + 3 + 8 : 15 Hang gia : 9 + 5 + 1 : 15 Hang ben phai: 2 + 7 + 6 : 15 Cong theo hai ng cheo cua hnh vuong cung c 4 + 5 + 6 : 15 va 2 + 5 + 8 : 15 Hnh vuong ky d o, ngi phng Tay cung a tm thay t thi co, dung no e lam bua, cho nen goi no la ma phng. Trong thien nhien au co hnh nh vay, phai la do oc sang tao cua loai ngi. Ro rang la Khong An Quoc hay mot ngi nao khac a ba ra e co giang vu tru bang nhng con so, tao nen mon tng so hoc cc ky huyen b.


Nguyen Hien Le

10

Do o ma i sau co ngi ln tieng mang Khong an Quoc la ke co toi nang nhat vi thanh nhan ( am ch Khong T, cu to 12 i cua Khong An Quoc ), a lam cho Kinh Dch mat y ngha triet ly sau xa i ma bien no thanh mot tac pham vo y ngha. Thc ra, ngi au tien co toi la ke viet Chng 9 he t thng truyen kia ( coi phan dch sau . Khong An Quoc a can c vao o ch khong hoan toan ba ra. Nhng b ngi nay mang th lai c ngi khac khen la co cong vi Dch hoc, lam cho y ngha Kinh dch them phong phu va Kinh Dch nh o mot phan a thanh mot ky th. Y kien mot so hoc gia ngay nay. Thuyet Phuc Hi phong theo Ha o, Lac Th ma vach bat quai nhat nh la khong the tin c, ma thuyet ong xem xet cac hnh tng tren tri, cac phep tac di at, cac van ve cua chim muong th cung rat kho chap nhan. T au the ky en nay, ngi ta a ao c An Dng ( tnh Ha Nam ngay nay ) hang van hang c giap cot (mai, yem rua va xng vai, xng chau cua trau, bo, nga,) i Thng ( 1766-1401 ), tren thay khac nhieu que boi. ay la mot que trch trong cuon East Asia- The Great tradition ( Morden Asia editions Tokyo 1962 ).

Ba ch ben trai la : : , hai ch di cung la :

ba ch gia la : .

, hai ch ben phai la


Nguyen Hien Le

11

Y ngha la : Ngay Tan mao hoi qu than ( boi ) : ngay hom nay, ngay Tan, cung ma hay khong ma ? Chung ta thay, ch thi nay con phang phat nh ch thi o, nhat la nhng ch :

Nhng tren nhng giap cot o va ca tren nhng ong thi Thng, tuyet nhien khong thay hnh bat quai. S thc la t i Thng ve trc cha co bat quai. Ngi i Thngch mi biet loi boi bang yem rua goi la boc , ngi ta lay yem ch khong phai mai con rua ( v yem mem hn, de nt hn mai ), dung mui nhon am vao nhng cho lom, roi h tren la nhng cho lom o nt ra, roi tuy vet nt co hnh ra sao ma oan que tot hay xau. Cuoi i An hay qua i Chu ngi ta mi tm c cach boi bang co thi ( Tieng khoa hoc goi la Achillea sibirica ),mot th cay nho cao khoang mot thc nh cay cuc, co hoa trang hoac hong nhat. Cach boi o goi la phe va dung bat quai ma oan, gian d hn cach boi bang yem rua, v hnh ( net t ) tren yem rua a khong co han lai kho bien giai, con nhng que va hao trong phep boi bang co thi a co han, lai di moi que, moi hao co li oan san, nhat nh, khi boi gap que nao, hao nao, c theo li oan san o ma suy luan, cong viec de dang hn nhieu. V vay ma phep o mi au goi la d : de dang. Ch d nay vi ch dch ( bien dch ) la mot. Ve sau, khong biet t thi nao mi goi la dch. Theo thuyet o cua D Vnh Lng trong tap san Nghien cu lch s ngon ng cua Trung ng nghien cu vien ( Phung Hu Lan dan trong Trung Quoc Triet hoc s chng 15 ), th bat quai ch co the xuat hien ttrong i An, t cuoi i Thng en au i Chu, va bat quai tao ra ch e boi. Lai con mot thuyet mi na cua Tran Thc Am trong tap Tieu Hoc thc t Giao ban do Nghiem Linh Phong dan trong tap Dch hoc Tan luan ( Chnh trung th cuc an hanh- ai Bac 1971 ). Tran Thc Am cho rang bat quai ch la nhng con so thi xa Trung Hoa cha dung thap tien phap ( numeration decimale ) , cha em en mi ch co 7 so thoi, tc ch dung that tien phap :

So 7 ngc lai vi so 1 va a v cua no nh a v so 10 trong thap tien phap, con que


Nguyen Hien Le

12

ngc lai vi que

so 2 , la so may th toi khong biet. (1)

(1) : So sanh thuyet nay vi thuyet cua Libnitz sau. Ho Tran con bao v dung that tien phap cho nen thi o goi bay ngay la mot tuan, cung ngi mi chet th 7 tuan tc 49 ngay goi la man that; t i An, i Chu tr i mi dung thap tien phap, va truy niem ngi chet khi c 10 tuan ( moi tuan 10 ngay) tc 100 ngay. i sau, ngi Trung Hoa truy niem theo ca hai cach o. Thuyet nay mi qua, ngc lai vi thuyet tren- v neu vay th bat quai phai co t i Thng, tr ve trc, sao khong thay tren cac giap cot ? Va lai neu hnh tren giap cot chung toi a sao lai trang tren ung la i Thng th i o, ngi Trung Hoa a biet ket hp thap can ( giap, at, bnh, inh,., qu ) vi thap nh chi ( t, su, dan, mao,., hi ) e ch ngay,thang va nam th le nao lai khong biet en thap tien phap ? V nhng le o ma chung toi cha dam tin Tran Thc Am. Do lng nghi thanh T tng roi thanh Bat quai Tom lai, Bat quai do ai tao ra, t thi nao, ti nay van con la mot b mat, sau nay cung khong chac g tm ra c manh moi. Bay gi chung ta c hay tam cho rang no co trc i Van Vng nha Chu ( the ky XII tr. T.L ) va do mot hay nhieu bo oc sieu quan vo danh nao o dung hai vach lien va t chong len nhau, thay oi lan nhau ma tao nen. Trong ai Cng Triet Hoc Trung Quoc- Thng tr.451, chung toi a ch mot cach chong cach vach trch trong Kinh the ch yeu cua Sai Tram. Di ay la mot cach na. Mi au ch co lng nghi la dng ( vach lien ) va am ( vach t ) (1)

Chung ta lay dng chong len Ben ay cung vay, chung ta lay am chong len dng roilay am chong len dng, c hai hnh am, roi lay dng chong len am, c hai hnh tng na: tng :

Nh vay c bon hnh tng goi la t tng. T tng co ten la thai dng, thieu dng, thai am, thieu am.


Nguyen Hien Le

13

Chung toi theo Vu ong goi hnh 1 la thai dng, hnh 2 la thieu dng, hnh 3 la thai am, hnh 4 la thieu am, do le chung toi a dan trong ai Cng Triet Hoc Trung Quoc- Thng , tr.171, nhieu sach cho hnh 4 la thieu dng, hnh 2 la thieu am. T tng tng trng cho nhat, nguyet, tinh, than ( mat tri, mat trang, nh tinh va hanh tinh ) (2) V trong tap nay chung toi ch chu trong en Bat quai, en phan Triet hoc nen khong xet ve t tng thuoc thien van hoc.

Sau cung chung ta lay dng lan lt chong len ca bon hnh tren, theo th t 1,2,3,4 c :

Roi lay am lan lt chong len cung ca bon hnh o,theo th t 3,4,1,2 c :

(1) V la vach t, khuyet gia, cho nen hao am cung goi la hao h ( khuyet), hao dng ttrai lai goi la hao thc ( ac, day ). (2) Thi xa, ngi ta cha biet mat trang la mot ve tinh cua trai at. Nh vay c het thay 8 hnh goi la Bat quai, tam que. Moi que co 3 vach goi la 3 hao, xuat hien lan lan t di len, cho nen khi goi tten cung nh khi oan que phai em, xet t di len, hao di cung la hao 1, roi len hao 2, hao 3.


Nguyen Hien Le

14

Tam que con nhieu y ngha na, nh y ngha ve cac ngi trong nha, ve phng hng, mau sac, loai vat,., nhng chung ta hay biet bay nhieu thoi. ieu can thiet nhat la cac ban tre hay thuoc ro 8 hnh tren, he trong thay hnh nao, chang han hnh th phai goi ngay c ten cua no, ton vi phong, ngc lai he nghe thay noi que ton, hay ch nghe noi phong la phai ve ngay c hnh o. Ngay xa nha Nho dung thuat e nh, la hoc thuoc long 8 cau di ay : Can Khon Chan Can Kham Li oai Ton tam lien luc oan ngng vu phuc uyen trung man trung h thng khuyet ha oan ( ba vach lien ) ( sau vach t) ( bat e nga ) ( chen e up ) ( ay trong ) ( rong trong ) ( h tren ) ( t di )

Nhng ban nao khong biet ch Han co the theo cach nay cua toi :

Chung ta ch can nh v tr ba vach t trong ba que co mot hao am thoi. Que Li la la th vach t gia, nh hnh mieng lo. Que oai la cham th vach t tren cung, nh cho trung tren mat at. Que Ton la gio th vach t tat phai di cung (1) vach t, am o tng trng cho s mem mai, du dang cua gio. Nh nh vay roi th ve c ba que o v hai hao kia cua moi que la vach lien ( dng) Ve c ba que o roi th ve c ba que trai vi chung ve y ngha cung nh ve cac vach : Kham ( nc) trai vi Li ( la ), th gom mot vach lien gia, con lai hai vach kia t :


Nguyen Hien Le

15

Can ( nui) trai vi oai ( cham ) nui th noi len tren mat at, cham th trung xuong vach lien tren cung : di cung : Chan ( sam ) trai vi Ton ( gio) sam manh ong, gio thoi nhe vach lien (1) V khong the tren nh que oai cung khong the gia nh que Li

Tien thien va hau thien Bat quai : Tng truyen la 8 que mi au Phuc Hi sap theo vong tron nh trong hnh 1 ben trai, roi sau Van Vng sap lai theo hnh 2 :

Thuyet o cha tin c : Khong co g chng minh c rang bat quai trc thi Van Vng phai co sap nh hnh 1 khong, ma trong pham knh cua Chu dch cung khong co cho nao noi ti viec Van Vng sap lai bat quai. Ch trong phan truyen (1) ( Thuyet quai truyen, Chng III ) chung ta thay cau nay : Tri va at v tr nh roi, cai kh ( kh lc ) cua nui va cham thong vi nhau, sam gio noi len vi nhau, nc va la chang diet nhau, tam que cung giao vi nhau ( Thien a nh vi, sn trach thong kh, loi phong tng bac (1), thuy hoa bat tng xa, bat quai tng thac ). Trong oan o tac gia sap bat quai thanh tng cap trai nhau nh trong hnh 1 : can vi khon, can vi oai, chan vi ton, li vi kham (2)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Hnh 2 : Hau thien bat quai

Nguyen Hien Le

16

( Ca 2 hnh, nhn t trong ra )

Nhng trong chng V cua Thuyet quai truyen lai co cau e xuat ho chan : V chu te tren tri xuat hien phng Chan, th lai hp vi hnh 2, v hnh nay at chan phng ong ( phng mat tri moc), con hnh 1 at Chan ong Bac ( chung ta nen nh tren cac ban o thi co cua Trung Hoa, 4 phng at ngc vi ban o ngay nay, ngha la ho at Bac pha di, Nam tren, ong ben trai, Tay ben mat ). Hnh 1 goi la Tien thien bat quai, hnh 2 goi la Hau thien bat quai. Hai ten o khong co trong Kinh Dch, hien nhien la do ngi i sau, hoac mot i Han hoac Thieu Khang Tiet at ra. Tien thien bat quai co ngha la bat quai tng trng vu tru ( thien) hoi au, Hau thien bat quai tng trng vu tru hoi sau. Hoi au la hoi nao ? Hoi sau la hoi nao ? Khong ai biet chac. Co ngi giang hoi au la hoi vu tru con vo hnh, hoi sau la hoi vu tru a hnh thanh. Vo ly v khi vu tru con vo hnh th tai sao a co nui, co cham? Co ngi lai giang Tien thien bat quai la nhng hien tng xay ra ttren cac thien the ( ngha la khi vu tru a hnh thanh ), con Hau thien la nhung hien tng tren mat at ( Bu Cam : Tm hieu Kinh Dch Saigon -1957). Vay la tren cac thien the cung co tri, at, nui, cham,nh tren trai at ?


Nguyen Hien Le

17

Co ngi em thien van hoc phng Tay ma giang tien thien bat quai, chang han bao Can gom ba hao dng, toan la dng kh, sang rc r chnh la mot bien la, mot nh tinh, Khon co ba hao am, toan la kh am, en lanh, Co the v cac sao en toi cua nha thien van hoc Emile Belot v.v ( Bui Th Bch Tram Thien van Hue 1942 do Nguyen Duy Can dan trong Dch hoc tinh hoa Saigon 1973). T khi mot so hoc gia i Han dung Kinh dch e giang ve thien van, ve nguon goc vu tru, nhat la t khi co hai hnh tien thien va hau thien bat quai, chac a co nhieu ngi can c vao hai hnh ay, roi vao hai hnh Ha o, Lac Thh ma lap ra nhng thuyet mi sau nay khoa thien van cua phng Tay co mot phat kien nao mi th tat se co nhng ngi giang lai tien thien va hau thien bat quai cho hp vi nhng phat kien mi. Ch co 8 hnh 24 vach lien va t, cho nen rat de gi s tng tng cua con ngi. So sanh hai hnh 1 va 2, chung toi thay v tr cac que thay oi het : hnh 1 : Can Nam, Khon Bac, Li ong, Kham Tay., hnh 2 : Can Tay Bac, Khon Tay Nam, Li Nam, Kham Bac, Neu qua la do Van Vng sap lai bat quai th tai sao ong ta lai thay oi nh vay ? Ong e Li phng Nam, co ly, ma Kham phng Bac, ke cung co ly. V Kham trai vi Li, nc trai vi la, Bac oi vi Nam. Nhng tai sao ong lai khong cho Can oi vi Khon nh trong hnh 1 ? ma cho no oi vi Ton va cho Khon oi vi Can ?.... Chung toi thu that khong hieu noi. Kinh dch khong giang g cho ta ve nhng iem o ca. Trong Kinh dch con rat nhieu ieu kho hieu na, chung ta anh chap nhan thoi.(1) (1) : Co ngi ( ong Le Ch Thiep trong Kinh dch nguyen thuy Saigon 1973, chng III ) con dung kh hau, at ai, i song cua dan toc Viet Thng ( dan toc mnh ve i Hung Vng ? ) e chng minh rang tien thien bat quai xuat phat t at Viet Thng, do dan toc Viet Thng sang tac va pho bien. Trung quai : Chung ta a biet lng nghi chong len nhau mot lan thanh t tng, chong them mot lan na thanh bat quai. Ch co 8 que vi 24 hao th khong the dien c nhieu hien tng, s viec nen phai chong len mot lan na. Lan nay khong lay mot vach am hay dng nh lan th nh, ma lay tron mot que chong len tat ca 8 que ; chang han lay que Can chong len Can va 7 que kia, lay que Li chong len que Li va ca 7 que kia, nh vay moi que thanh ra 8 que mi, 8 que thanh 64 que mi, moi que mi thanh 6 hao, cong la 64*6 = 384 hao, tam u e dien dch c kha nhieu hien tng, s viec roi. Ti ay ngng, v neu chong them na th nhieu qua, se roi nh bong bong. Sau mi bon que mi nay goi la trung quai ( que trung ) e phan biet vi 8 que nguyen thuy goi la n quai ( que n ). Ai lam cong viec trung quai o ? Co 4 thuyet : 1. Vng Bat ( i Nguy ) cho rang Phuc Hi tao ra bat quai roi t mnh trung quai. 2. Trnh Huyen ( i Han ) cho rang Than Nong trung quai.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 3. Ton Thnh ( khong ro i nao ) cho la vua Vu nha Ha. 4. T Ma Thien ( i Han ) cho la Van Vng.

Nguyen Hien Le

18

Hai thuyet cuoi trai vi He t , v theo He t ha truyen chng II th : Bao Hi mat roi, Than Nong len thay ( ..) lay hnh tng que Phe hap ( tc mot trong 64 que trung ) ma nay ra y cho dan hop ch, trao oi san vat. Vay la i Than Nong a co trung quai roi, i Ha va i Chu sau Than Nong ca may ngan nam, khong le con lam viec trung quai na. Ma thuyet thh nh cung kho tin. Than Nong lam cong viec trung quai roi lai do hnh tng va ten mot que do ong tao ra ( que Phe hap ) ma nay ra y hop ch ? ( Coi phan II He t ha , cuoi chng II ). Rot cuoc neu tin he T th phai chap nhan thuyet th nhat : chnh Phuc Hi tao ra 8 n quai roi thay no khong u e thong than minh chi c, loai van vat chi tnh ( He t ha chng II ) nen t trung, tc t chong cac que len nhau thanh 64 trung quai. Nhng Phuc Hi (va ca Than nong na) eu la nhng nhan vat huyen thoai va nh tren chung toi a noi, Bat qua khong the co t i Thng tr ve trc c. Vay th ch co the do mot ngi nao o trong i An tao ra bat quai roi co le Van Vng i Chu lam cong viec trung quai. Thuyet nay trai vi He t truyen that, nhng He t truyen ang tin hay khong ? a so cac nha Dch hoc i sau chap nhan thuyet 1 va thuyet 4, cho nen chung ta thay ho dung ca tien thien bat quai ( ho cho la cua Phuc Hi ) va hau thien bat quai cua Van Vng, do o co hai cach trung quai, mot cach theo tien thien bat quai, mot cach theo hau thien bat quai. Theo Tien thien bat quai , co the bat au t que Can hay que Khon. Du bat au t que nao th cach chong que cung nh nhau : moi au theo chieu ngc kim ong ho, gap que Can ( neu bat au t que Khon ), hoac gap que Khon ( neu bat au t que Can ) th ngng lai, roi quay tr lai bat tiep t que ben canh Can hay Khon ma theo chieu thuan kim ong ho, chong not cho het tam que. o Phng v 64 que cua Phuc Hi coi cac trang sau bat au t que Khon ( que au hang tren hnh vuong gia o ) , cho nen di ay toi cung chong theo cach o. KHON : chong len khon thanh que thuan khon ( que so 0 tren o Phng V So 0 nay do toi anh , theo Leibniz, coi cac trang sau oc gia se hieu tai sao ) CAN : chong len khon thanh que so 1 tren o KHAM : chong len khon thanh que so 2 tren o TON : chong len khon thanh que so 3 tren o Ti ay bo chieu ngc kim ong ho, bat t que Chan ( ben canh Khon ) ma theo chieu thuan kim ong ho e chong tiep : CHAN : chong len khon thanh que so 4 LI : chong len khon thanh que so 5 OAI : chong len khon thanh que so 6

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T CAN : chong len khon thanh que so 7 , tc que Thien a B

Nguyen Hien Le

19

( Can la thien, khon la a, cho nen goi la Thien a, con B la ten que cho y ngha cua que : be tac, nh b trong b cc thai lai ) The la het mot vong bat au la Khon, cuoi cung la Can. Mot que Khon e ra tam que ng au hang tren hnh gia o Phng V, t so 0 en so 7. Qua vong th nh, cung bat au t que Khon ma chong theo hai chieu : chieu ngc : Khon chong len Can, Can len Can, Kham len Can, Ton len Can ; roi theo chieu thuan : Chan len Can, Li len Can, oai len Can, Can len Can. c 8 que na t so 8 en so 15 tren hanh nh tgia hnh. Nh vay, chong 8 vong c 8 hang, 64 que, que cuoi cung so 63 la que Thuan Can. Trung quai theo cach th nh, dung Hau thien bat quai th bat au t que Can roi tuan t theo chieu thuan kim ong ho, chong : Que Can len, c que Thuan Can. Que Kham len, c que Sn Thien ai Suc, v.v ti que cuoi cung la que oai, c que Trach Thien Quai. Nh vay la het mot vong, c mot nhom 8 trung quai. Qua vong th nh , bat au t que Kham, lai chong : Que Can len, c que Thien Thuy Tung Que Kham len ( van theo chieu thuan) , c que Thuan Kham. Que Can len, c que Sn Thuy Mong, v.v ti que oai, c que Trach Thuy Khon. Nh vay la het vong th nh, c mot nhom 8 trung quai na. Chong het 8 vong, c 64 trung quai. Cach chong nay gian d hn cach tren, c nhieu sach dan, mac du khong noi ro la cua Van Vng, nhng v dung th t cac que trong Hau thien bat quai cua Van Vng, nen chung toi goi la sach cua Van Vng. Cuoi sach nay co mot bang u 64 que chong theo cach o ( coi phu luc o bieu 64 que ) Chong theo cach nao th ket qua cung nh nhau, va cung co 8 que Thuan, goi la Bat Thuan ( thuan ngha la Can lai chong len Can, Kham lai chong len Kham, Can lai chong len Can ,.) Ngoai ra, cac sach boi va l so con co mot cach sap que theo tng nhom na nh : Nhom Trung can gom thuan Can, Thien Phong Cau, Thien Sn on, Thien a B, Phong a Quan, Sn a Bac, Hoa a Tan, Hoa Thien ai Hu.


Nguyen Hien Le

20

Chung ta nhan xet s bien oi cua cac hao dng thanh am theo th t : t di len, len en hao 5 ( que Sn a Bac) th bien ngc tr xuong, am thanh dng. - Nhom Trung Kham gom Thuam Kham, Thuy Trach Tiet, Thuy Loi Truan, Thuy Hoa K Te, Trach Hoa cach, Loi Phong Hang, a Hoa Minh Di, a Thuy S, v.v Trong moi nhom nh vay, que Thuan la que cai, con 7 que kia la que con. Cach nay chac xuat hien tre, t i Ngu ai hay i Tong va ch dung vao viec boi hay oan so, nen chung ta biet qua vay thoi, khong can nh. Noi quai va ngoai quai: - Moi que trung gom 2 que n, que n di goi la noi quai, que tren goi la ngoai quai. V du que Thien Phong Cau th Thien, tc Can la ngoai quai, Phong tc Ton la noi quai. Moi que trung gom 6 hao, anh so th t t di len: hao 1 goi la S, hao 2 goi la Nh, hao 3 goi la tam, hao 4 goi la T, hao 5 goi la Ngu, hao tren cung khong goi la luc ma goi la Thng 9 oc mot oan sau oc gia se hieu tai sao 0. V du: Que a Thien Thai: Hao thng 5 4 3 2 Que di la can: Thien ( Noi quai ) Que tren la Khon: a ( ngoai quai )

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Hao s

Nguyen Hien Le

21

Goi la noi quai, ngoai quai v sap theo vong tron th que can trong ( noi ) gan trung tam, con que khon chong len no, ngoai ( ngoai ), xa trung tam ( coi o Phng v 64 que cua Phuc Hi, que 56 tren vong tron ). V co viec chong hao va chong que nh vay nen khi tm hieu y ngha, khi oan que, phai xet t di len, t hao s lan lan len ti hao thng. Nhng khi goi que th theo th t t tren xuong, cho nen goi la a thien; con ch Thai sau tro ngha cua que: Thai la yen on ( nh thai bnh thong thuan ). Mot th du na: que thuy hoa ky te. oc ten que o ban phai hieu ngay: ngoai quai ( tren ) la Kham ( thuy ), noi quai ( di ) la Li ( hoa ), va ve ngay c hnh di ay


Nguyen Hien Le

22

NOI DUNG PHAN KINH Ba loai dch. Tac pham au tien noi ve kinh dch la cuon Chu Le. Theo t ien T Hai, tac pham nay au tien co ten la Chu Quan, chep ve quan che che o quan lai tc loc ) i Chu, xuat hien sau i Khong T, Manh T , kha pho bien thi Chien Quoc, Lu Ham ( con Lu Hng ) di thi Han Ai e va Vng Mang, mi oi ten la Chu Le. Sach o chep i Chu co 3 loai boi, co quan thao boc gi 3 loai Dch: Lien Sn Dch, Qui Tang Dch va Chu Dch. Ve nguon goc cua Lien Sn Dch va Qui tang dch, co ba bon thuyet, eu khong tin c. Ngi th bao Lien Sn la cua Phuc Hi, Qui Tang cua Hoang e, ngi lao bao lien sn cua Than Nong, Qui Tang cua Hoang e, ngi lac bao Lien sn la dch cua Nha Ha, lay que Can lam au ( co le v Can la nui, ma Sn cung la nui ); con Qui Tang la dch cua Nha Thng, lay que Khon lam au ( co le v Khon la a, ma Qui tang co ngha muon vat eu t at sinh ra roi lai tr ve at ). Nhng hai loai Dch o eu mat ( ma theo cac nha Khao Co Hoc th t i thng tr ve trc, cha he co hnh bat quai ); ngay nay ch con co Chu Dch. Co ieu nay chac chan co cach boi bang co th kha thnh hanh t trc thi Khong T. Trong bo Xuan Thu ta Truyen 9 cua ta Khau Minh ) co chep nhieu chuyen boi co thi cua cac vua chua. Khong T tuy khong cau ao, khong boi, ma trong Thien T Lo, bai 22 cung nhac ti tuc hay boi thi o, va dan li hao t 3 que hang trong Chu Dch. V khong co thuyet nao khac, chung ta co the chap nhan rang Van Vng ( Nha Chu ) la ngi au tien co cong vi Chu Dch. Van Vng ten la C Xng, la mot ch hau cua Nha An, c vua Tru phong lam tay Ba, tc Ch hau ln nhat Phng Tay, vao khoang tnh Sn Tay ngay nay. Ong co tai, co c, c long dan, va nhieu ch hau theo ong, muon ong diet vua Tru tan bao, dam loan Ong khong nghe ho, van trung vi Tru, v vay ma Khong T trong Thien Vi Chinh, bai 20 khen ong la c hai phan ba thien ha theo mnh ma van than phuc nha An ( khong cp ngoi nha An ); c cua nha Chu ( tro Van Vng ) nh vay co the noi la cc cao . Nhng vua Tru thay thein ha theo ong qua, am nghi ng ong bat giam ong vao nguc Du Ly nam 1144, 2 nam sau ( co sach noi la 7 nam sau ) mi tha, giao cho ong cam quan chinh phat cac dan toc noi loan. Nh c La Thng ( La Vong ) giup sc ong hoan thanh nhiem vu roi mat nam 1135. Trong khi b giam nguc Du Ly, co the ong a lam vie trung quai, va chac chan la ong a at ten va tm ngha cho 64 que, roi viet Thoan t cung goi la Quai t cho moi que. Nh ong ma y


Nguyen Hien Le

23

ngha moi que mi tinh dieu, li oan mi tng oi minh bach, ma cong viec oan cung nhat tr hn trc, khong con co canh moi quan thai boc oan theo y rieng cua mnh na. Nhng li oan cua ong r6at ngan moi que ch c 1 cau, chang han: Que can la nguyen, hanh, li trinh , ngha la que o co nhng c au tien ln; thong, tien phai ben chat . Que Thai la Tieu vang, ai lai, cat, hanh ngha la: am qua dng la tot lanh hanh thong. Que Ky te la Hanh, tieu, li trinh, s cat, chung loan ngha la: viec nho th hanh thong, li nhng phai vng ch. Mi au tot lanh, cuoi cung loan. Khi ong mat roi, con ong la C Phat len noi ngoi Tay ba, nam 1122 em quan diet Tru, cham dt nha An va sang lap nha Chu, xng la Vo Vng va phong cha lam Van Vng. Vo Vng to chc chnh quyen, vo ve dan chung; nhng lam cho nha Chu vng, thnh len, cho van minh Trung Quoc tien manh la cong cua Chu Cong, em ruot cua ong, ten la an, ma Khong T rat phuc, suot i ch viec c ao lap c s nghiep nh Chu Cong. Vo Vng chet nam 1115, con la Thanh Vng, con nho tuoi. Len noi ngoi, Chu Cong lam phu chnh, het long gi ngoi cho chau, dep bon phan ong trong ho, to chc che o phong kien, sa oi le nhac, ma van co th gi tiep tuc cong viec cha, nghien cu Dch. Van Vng mi ch at ra Thoan T e giai ngha toan que. Chu Cong at them Hao t cho moi hao cua moi que, cong la 384 hao, e giai ngha tng hao mot. Chang han que can, di hao s ( hao 1 ), Chu cong viet: Tiem long vat dung , ngha la: rong con an nau, khong dung c. Di hao 2 ong viet: Hien long tai ien, li kien ai nhan , ngha la: rong a hien len canh ong, ra mat ke ai nhan th li. Di hao 3: Quan t chung nhat can can, tch dch nhc le, vo cu ngha la: ngi quan t, suot ngay hang hai t cng, en toi van con than trong nh lo s. Nguy hiem. Khong toi loi.vv Ti ay Chu Dch mi thanh 1 cuon sach co van t, ngha ly, i sau goi la Kinh va chia lam 2 thien: thng cho 30 que au, ha cho 34 que sau. Nhng li Thoan va li hao van qua gian ao, t ai hieu nen i sau phai chu thch lam them ban Thap dc. Thap la mi, dc la canh con chim, co y bao Thoan t cua Van Vng, Hao t cua Chu Cong at di moi que, moi hao, la u hnh con chim roi, bay gi them Thap dc, la them long canh cho con chim. Thap dc c goi la thap truyen. Ch truyen ngay xa co ngha khac ngay nay: nhng li e giai thch kinh th goi la truyen; chang han sach Xuan Thu cua Khong T goi la Kinh, sau c 3 ngi giai thch, tc ta Khau Minh, Cong Dng Cao, Cong Dng truyen, Coc Lng truyen.

Dch

ngha la g? Chu Dch ngha la g?


Nguyen Hien Le

24

Chung ta a biet sach Chu Le bao i Chu co 3 loai dch: Lien Sn Dch, Qui Tang Dch, va Chu Dch. Nhng ten dch do o ai at ra, co t hoi nao th khong ai biet. Ngay en y ngha cua no cung hai thuyet. a) Thuyet c hau het moi ngi ngay nay chap nhan la : Bien oi.

Ve ng nguyen, ch dch

la bien oi lai co hai thuyet na. Mot thuyet bao ch o,

hoi xa khac nh vay , tng hnh mot loai ran ta nh loai k nhong nc ta, rat de thay oi mau da, chang han tren cay th bien thanh mau vo cay hay la cay, xuong di at th bien thanh mau at: la cai au no, ma la mnh va uoi no. Mi au hnh o tro loai k nhong, sau co ngha la de bien oi nh k nhong, sau cung ch co ngha la bien oi, ma mat ngha k nhong i.

Mot thuyet na bao dch

gom ch

nhat la mat tri tren va ch

nguyet la mat trang di. Dch la thay oi cho nhau nh mat trang va mat tri 9 mat tri lan th trang moc ), la di chuyen hoai tren tri. Du theo ng van nao th dch cung co y ngha la bien dch, thay oi. Van vat sinh ra, ln len, roi gia, chet. Trong que Can, vach dng hao s co mot ngha, len hao 2, hao 3. Lai co nhng ngha khac. o la bien dch. Dch con co ngha la giao dch. Giong c giong cai gao cam vi nhau roi mi sinh sinh hoa hoa. Trong 8 que n hao am, hao dng thay oi cho nhau; 64 que trung, cac que n thay oi cho nhau. o la giao dch. Nhng trong s bien dch, van con nhng luat bien dch nh luat thnh en tot bc roi phai suy, chang han loai ngi ve the chat khoan 50 tuoi bat au suy, cmat trang, tron roi bat au khuyet. Quan Can, vach dng len en hao 5 la thnh cc, ti hao thng la suy. Mot luat bat dch na la phan phuc: khong co g ma khong tr lai ( vo vang bat phuc: que Thai ), nh het bon mua roi tr lai Xuan, nc rong sat roi lai dang len. dch. Coi Chng VI sau, oc gia se hieu ro nhng ngha bien, giao dch, bat dch trong kinh b) Thuyet o c moi ngi chap nhan. Nhng van khong co ngi thac mac:


Nguyen Hien Le

25

Giai ngha ch nh vay ung, nhng kinh dch ch co ngha o t khi no thanh mot tac pham triet ly cuoi i Xuan Thu trong thi Chien Quoc; con hoi au i Chu no ch la mot sach boi, ch cho ngi Trung Hoa mot cach boi mi bang co th thay cach boi bang yem rua, th no cha co ngha o, ma ch co ngha gian d, va ch phai oc la d , ngh al de dang. Di moi que, co kem theo mot li oan nhat nh, di moi hao cung vay; Vieiet nam Thai Boc boi c que nao, hao nao th c theo li oan kem theo o ma suy luan, so vi loi boi bang yem rua, gian d hn nhieu, nen cach boi mi co ten la Chu D, cach boi gian d cua nha Chu. Thuyet nay khong phai la vo ly, va c vai nha chu trng, chang han D Vnh Lng, Phung Hu Lan nh trang tren toi a noi.

Ve ngha ch Chu trong

Trong Chu Dch co hai thuyet.

a) mot thuyet, ai bieu la Trnh Huyen ( i Han ), bao Chu o khong co ngha la nha Chu, ma co ngha la het mot vong roi tr ve ( chu nhi phuc thuy ), la chu lu trong vu tru, la pho cap. Chu Dch co ngha la ao dch, pho bien khap vu tru; la het mot vong roi tr ve. Trnh Huyen lay le rang ba sach Dch i Chu: Lien Sn, Qui Tang, Chu Dch ten hai sach tren khong ch thi ai, th ten cuon cuoi cung cung khong ch thi ai ( e khoi rm, chung toi ch tot tat nh vay thoi ). b) Mot thuyet na, ai bieu la Khong Dinh at ( i ng ) bac le o, bao ngi ta la goi hai sach tren la Lien Sn, Qui tang khong them ch dch sau, ma Chu Dch la co ch dch tuatttc la ch dch nay khong the tach khoi ch Chu c ma nh vay Chu Dch phai co ngha la dch cua i Chu. Ly luan cua Trnh va Khong eu khong vng, va chung ta ch can biet rang ngay nay moi ngi eu hieu Chu la i Chu, ma ten Chu dch xuat hien sau Khong T, Manh T v trong Luan Ng, Manh T ch thay dung ten Dch thoi, khong dung ten Chu Dch. Mot cuon sach rat quan trong ma t nguon goc en ngi viet, thi ai xuat hien, y ngha cua ten sach eu gay nhieu thac mac, may nghn nam sau cha giai quyet c, o cung la mot le khien Chu Dch thanh mot ky th. CHNG II NOI DUNG PHAN TRUYEN AI VIET THAP DC?


Nguyen Hien Le

26

Co li oan cho moi que (Thoan t tc Quai t), va li oan cho moi hao trong moi que (hao t) roi, the la sach Chu Dch hoan thanh. Ngi i sau ch them nhng li chu giai. Khong co cuon nao c nhieu ngi chu giai nh cuon o. Ti au i Thanh a co tren mot tram bay chuc ban chu giai con gi c, neu ke ca nhng ban a that lac, ch con lai cai ten th con so phai gap hai, gap ba. Tiep tuc cho ti nay van con co ngi chu giai lai, co ca ngi Nhat, ngi Au (c, Anh, Phap...), ngi Viet mnh na. Va chac chan sau nay se con them nhieu. Ai cung muon xen y kien rieng cua mnh, cua thi ai mnh vo bo Kinh o. Quan trong nhat van la chu giai au tien, tc Thap Dc, cung goi la Thap Truyen. ai a so cac hoc gia Trung Hoa thi xa cho rang: Thap Dc la cong trnh cua Khong T. Sach Han th phan Nghe van ch, bao: Dch ao tham h nhan canh tam thanh, the lch tam co. Ngha la: ao Dch rat tham thuy, la cong cua ba v thanh, trai ba i mi xong. Ba v thanh o la Phuc Hi, Van Vng, Khong T; ba i la i thng co (Phuc Hi), i trung co (Van Vng), i ha co (Khong T). (Han th cho cong viec viet Quai t va Hao t eu la cua Van Vng, nhng thuyet Chu Cong viet Hao t c nhieu ngi chap nhan hn; va cac thay boi ngay nay khi boi eu khan ca bon v Thanh: Phuc Hi, Van Vng, Chu Cong, Khong T). Nhng Khong T co thc la ngi viet Thap Dc khong? ieu o con ang ng. Trong tap Khong T, toi dan nhieu chng c rang muon biet i va t tng Khong T th ch nen can c vao Luan ng, nhng sach khac eu khong ang tin. Trong Luan ng ch co hai bai nhac ti Kinh Dch: bai T Lo 22, Khong T dan mot hao t trong que Hang; va bai Thuat Nhi 16, Khong T noi: Gia nga so nien, ngu thap d hoc Dch, kha d vo ai qua h (Cho ta song them t nam na, ti 50 tuoi e nghien cu Kinh Dch, th co the khong lam loi ln).

Bai sau, co ngi cho la chep sai, hai ch Ngu thap

chnh la ch tot

,

ch Dch chnh la ch diec, va phai cham cau nh sau: Gia nga so nien tot d hoc, diec kha d vo ai qua h, dch la: Cho ta song them t nam na e hoc th cung co the khong lam loi ln. (1).

Du chep ung chang na, th bai o cung nh bai tren ch u chng to rang Khong T co oc Kinh Dch, ch khong co g chac chan rang ong a viet ve Kinh Dch. Huong ho trong Luan ng, ong khong he giang kinh Dch cho mon sinh, nh giang ve thi, th le nhac. Manh T, Tuan T cung khong he noi ong viet Thap Dc, ch noi ong viet kinh Xuan


Nguyen Hien Le

27

Thu thoi. Ma danh t Thap Dc nay khong he xuat hien trong thi Tien Tan, mai ti i Han mi thay. Ba le na: 1) T tng trong Thap Dc rat tap, co t tng cua Lao t, co cau giong trong Trung Dung, ai Hoc. 2) Trong Van ngon va He t (2 truyen dc trong thap dc) co chep: T viet (ngha la thay day, hay Khong T day), nh vay khong phai la cua Khong T viet roi. 3) Giong van cung nhieu cho khac nhau, y ngha co cho tham thuy, co cho rat tam thng, khong the la do mot ngi viet c, ma do nhieu ngi trong nhieu thi viet roi ngi sau gom ca lai. Do nhng le o, t i Tong, Au Dng Tu, Diep Thch a ng thuyet Khong T viet Thap Dc (coi cuon: Dch, ong t van cua Au Dng Tu), va gan ay, t Khang Hu Vi ti Phung Hu Lan au nhan la Au Dng Tu co ly. Nhieu lam th ta ch co the noi rang Khong T a nghien cu Kinh Dch, nhng ve gia ch giang cho mot so rat t mon sinh, va Thap Dc do mot phai dch hoc i Chien Quoc gom ca Khong gia lan Lao gia, viet ke trc ngi sau, do o ma hoan thanh rat tre, co the la cuoi thi Chien Quoc au i Han, khong the nao ngay sau i Khong T c.

NOI DUNG THAP DC S thc ch co That Dc bay truyen, nhng gom 10 thien nen goi la Thap Dc: I. Thoan truyen 2 thien. II. Tng truyen 2 thien. III. He t truyen cung goi la ai truyen 2 thien. IV. Van ngon truyen 1 thien. V. Thuyet quai truyen 1 thien. VI. T quai truyen 1 thien. VII. Tap quai truyen 1 thien. Ngay cai ieu goi moi thien la mot truyen cung vo ly roi; ma oc nhng trang sau, oc gia se thay s chia ba truyen au moi truyen thanh hai thien cung khong theo mot quy tac chung nao ca. V vay ma s chia thien nh tren khong c moi sach theo. Chang han ban cu Phan Boi Chau cho Thoan truyen ch co mot thien, ch la 1 truyen; ma lai cho T quai truyen gom hai thien, thanh 2 truyen.


Nguyen Hien Le

28

Mot ban khac, James Legge dung e dch, lai cho Van ngon truyen co 2 thien (mot cho que Can, mot cho que Khon); T quai truyen cung co 2 thien (mot cho 30 que au, mot cho 34 que sau); nh vay la ngoai Thuyet quai truyen va Tap quai truyen, moi truyen ch co 1 thien, ke la mot truyen; con 5 truyen kia, moi truyen co 2 thien, ke lam 2 truyen; cong ca lai la 12 truyen ch khong phai 10 truyen. Cach chia thien va goi thien la truyen, nh vay va vo ly va lon xon, cho nen chung toi ngh phan truyen trong Kinh Dch ch nen coi la co 7 truyen thoi. Di ay, toi tom tat noi dung bay truyen o. * I. THOAN TRUYEN tren toi a noi Van Vng viet Thoan t, tc li oan cho moi que: Ong ch cho biet van tat moi que tot xau ra sao, oi khi cung cho biet y ngha ra sao, ch khong giang tai sao. Ngi viet Thoan Truyen (theo Vu ong, song sau Khong T, trng hoan sau Manh T) giang giai them. Th du: Que Can, Thoan t ch co 5 ch: Can, Nguyen, Hanh, Li, Trinh (coi trang 14). Thoan Truyen giai thch: ai tai can nguyen, van vat t thuy, nai thong thien; van hanh vu th, pham vat lu hnh. ai minh chung thuy, luc v thi thanh, thi tha luc long d ng thien. Can ao bien hoa, cac chnh tnh menh, bao hp thai hoa, nai li trinh, thu xuat th vat, van quoc ham ninh. Ngha la: c nguyen cua can ln thay, van vat eu nh no ma bat au nay n, no thong quat thien ao (o la giang ve c nguyen). Can lam ra may, khien cho may bien hoa, lam ra ma, khien cho ma tham nhuan khap, ma van vat thanh hnh thanh sac, sinh trng en vo vung (o la giang ve c hanh). Bac thanh nhan (ai minh: cc sang suot) thay c ca trc sau, ca sau hao cua que Can, moi hao co mot v (ngoi) nen thuan thi ma hanh ao, nh ci 6 con rong (am ch sau hao dng cua que Can) ma thong ng ca vung tri. (khuyen chung ta nen tuy thi ma hanh ong, luc nao nen an th an, nen tnh th tnh, nen ong th ong). Tom lai la ao Can bien hoa, khien cho vat g cung gi c tnh menh tri phu, gi c cai nguyen kh cho thai hoa (thai la rat). Bac thanh nhan ng au muon vat (theo ao Can) th van nc eu bnh an vo s (o la giang ve hai c li, trinh). Chung ta thay tac gia Thoan truyen (song i Chien Quoc, sau Van Vng co the bay, tam tram nam) a cho Kinh Dch co mot y ngha triet ly, ch khong phai ch e boi na. Thoan truyen chia lam hai thien: thien thng giai thch thoan t cua 30 que au, thien ha giai thch thoan t cua 34 que sau. Nh vay la theo ung s chia thien trong phan kinh.


Nguyen Hien Le

29

Theo Nghiem Linh Phong, tac gia Dch hoc Tan Luan (Chnh trung Th cuc Hng Cang 1971). Thoan truyen co nhieu cho thoat van, hoac cha giai thch, t tng co nhieu cho giong Nho gia, nh oan Thoan truyen que Can dan tren, y ngha rat giong. - Can nay trong Luan Ng thien Dng Hoa: Thien ha ngon tai! T thi hanh yen, van vat sinh yen, thien ha ngon tai! (Tri noi g au! Bon mua van hanh ma van vat sinh ra, tri noi g au!). - Va cau nay trong Trung Dung: Tri trung hoa, thien a v yen, van vat duc yen (cc Trung hoa th tri at eu ung v tr ma van vat mi sinh). II. TNG TRUYEN: Giai thch cai tng cua moi que. Cung chia lam hai thien: thien thng cho 30 que au, thien ha cho 34 que sau. Moi que eu giai thch ngha cai tng cua ca que (goi la ai tng) roi lai giai thch ngha cai tng cua moi hao (goi la Tieu tng). Vu ong cho la Tng truyen viet sau Thoan truyen, co hoc gia lai cho la viet trong khi nha Tan ot sach, cam Thi, Th, Le, Nhac, Xuan Thu va cac hoc thuyet khac thi Tien Tan, tr Chu Dch v la sach boi cho nen cac hoc gia trong phai Nho gia mi nhan cho h o, em t tng trong ai hoc, Trung dung, Luan ng vo Chu Dch, e Ta thi hoan hon (mn cai thay cho hon nhap vao ma song lai) ma lam cong tac tuyen truyen. Cho nen trong Tng Truyen co nhieu cho li rat giong ba bo sach o (Dch kinh Tan luan tr.178). Co the ke may chuc th du, toi ch xin dan ba thoi: Luan ng noi: Qua tac vat an cai (co loi th khong s sa). Que ch, ai tng truyen cung noi: Hu qua tac cai (co loi th sa). Trung dung noi: An ac nhi dng thien (giau cai ac ma neu cai thien cua ngi). ngi). Que ai Hu tng cung noi: At ac dng thien (che cai xau ma neu cai thien cua

ai hoc noi: Co chi duc minh minh c thien ha (ngi xa muon lam sang cai c sang trong thien ha...). Que Tan ai tng cung noi: Quan t d t chieu minh c (ngi quan t coi o ma t lam sang cai c sang cua mnh). Roi nhng danh t quan t, tien vng, ai nhan... trong ai tng truyen co the noi la mn trong Luan ng, ai hoc, Trung dung e a nhng t tng chnh giao cua nha Nho vao, ch rat t lien quan ti mon boi. Tng: co hai ngha: - Hnh thai, nh trong cau: Tai thien thanh tng, tai a thanh hnh (tren tri thanh tng, di at thanh hnh) trong He t thng truyen.


Nguyen Hien Le

30

- Bieu tng, nh ch tng th nh trong cau nay: Thien thuy tng, kien cat hung, thanh nhan tng chi Tri ru tng ru la t tren hien ra? thay iem lanh iem d. ang thanh nhan phong theo o ma lap nen bieu tng (He t thng truyen). Ch tng tren trong Thien thuy tng co ngha la hnh thai; ch tng di trong thanh nhan tng chi, co ngha la bieu tng. Bieu tng lai phan biet lam hai th: - Vat tng, bieu tng mot vat (nh que Li (bieu tng lo la). - Y tng, bieu tng mot y (nh que Can bieu tng s cng cng; que Khon bieu tng s nhu thuan). Trong Thng truyen, y tng c dung nhieu hn ca, nhat la trong Tieu Tng. Tieu Tng truyen cot giai y cua moi hao; mot hao kho co the co mot hnh thai, kho la mot vat tng c, nen thng dien c mot y tng. Richard Wilhem trong cuon I Ching (ban dch ra tieng Anh cua nha Routledge va Kegan Paul London 1951) trang 257, a nhan thay vay cho nen bao nhng li giai thch moi hao trong Tieu Tng truyen khong lien quan g ti hnh tng ca (do not deal in any way with images) va ong ng rang v lam lan ma sap nhng li o vao Tng truyen. oan tren chung ta a biet Thoan truyen giai ngha li oan trong Thoan t cua moi que. ai Tng truyen lai giai thch them ve y tng cua moi que na. Nh que Can, ai Tng truyen chep: - Thien hanh kien, quan t d t cng bat tc: S van chuyen cua tri at rat manh (khong luc nao ngh), ngi quan t cung theo tri ma t cng khong ngh. o la ve toan que. Ve rieng moi hao Chu Cong a at ra Hao t e giai thch moi hao; i sau lai viet them Tieu tng truyen e giai thch... (li Chu Cong), nhng li Tieu Tng truyen lai ngan, nhieu khi ch lap lai thoi. - Chang han que Can, hao s, hao t cua Chu Cong bao: Tiem long vat dung (rong con an nau, khong dung c), Tieu Tng truyen lap lai, ch them bon ch: dng tai ha da: (ch Han)... ngha la rong con an nau, khong dung c, v hao dng di cung. - Hao hai, Hao t la: Hien long tai ien, li kien ai nhan (coi ngha trang trc). Tieu Tng truyen giang la: Hien long tai dien, c thi pho da. Ngha la: rong a hien len canh ong, c a ban bo khap ni. - Hao ba, Hao t la: Quan t chung nhat can can, tch dch nhc, le, vo cu (coi trang trc) Tieu Tng giang: Chung nhat can can, phan phuc ao da.


Nguyen Hien Le

31

Ngha la suot ngay hang hai t cng, tr i tr lai, cot cho ung ao ly (co ngha la cha tien c) Ba hao sau cung vay. Ca ai Tng Truyen lan Tieu Tng Truyen eu co tnh cach gng ep, v qua thien ve luan ly, ve ao tr nc, x the cua ngi quan t, nen nhieu khi bo y ngha cua Thoan t, Hao t. V du que L (so 56) Hoan t noi ve cach x the cua ngi tha hng au phai va mem mong, va t trong, gi c pham cach cua mnh; vay ma ai Tng truyen lai em ap dung vao viec hnh phap, khuyen nha chc trach phai x soan91 sang suot, than trong, ng giam toi nhan qua lau trong nguc. Hao 2 que Tiem (so 53) noi ve hoan canh mot ngi bat au tien c mot cach de dang, nh con chim hong a ri b nc ma tien len mot phien a ln, vui ve, ung dung, an uong thanh thi. Tieu Tng truyen khuyen: c ngi ta giup th phai lam g ap lai, ch ng an khong. ung la cai giong cua Dch Kinh Tan Luan a noi. Tom lai, Tng Truyen tuy cung giup ta hieu them c Thoan t va Hao t, nhng t thoi. Thoan truyen va ai Tng truyen eu e giai thch ca que tuy theo nguyen tac, Thoan truyen giai thch li oan (Thoan t) cua Van Vng, ai Tng truyen giai thch y tng cua moi que, nhng s phan biet o, nhieu khi rat te nh, chung qui eu la giai thch y ngha cua que; ch khac Thoan truyen theo sat Thoan t ma ai Tng truyen th thng ban ra ngoai, a them t tng ao ly vao. Con Tieu Tng truyen tuy e giai thch y tng cua moi hao, nhng a so ch lap lai li hao t cua Chu Cong, roi giang them ve ao ly; co khi lac e, gng ep. Nh vay Tng truyen a lai Kinh Dch xa boi toan ma xch lai gan ao ly. III. HE T TRUYEN: Cung gom hai thien thng va ha nhng co le ch v dai nhat (cho nen con co ten la ai truyen) ma chia hai, ch ca hai thien eu cha nhng nhan xet linh tinh, nhng chu giai chung ve Chu Dch, sap at lon xon, khong theo mot th t nao ca. Theo Chu Hi th He t von la cua Van Vng va Chu Cong lam ra roi buoc (he: buoc) di moi que, moi hao thanh li kinh van ngay nay. Con He t truyen la li Khong T giai thch He t va ong thi ban ve ca ai the cua kinh. Li cua Chu Hi rat l m. Neu He t la nhng li cua Van Vng va Chu Cong viet ra e giang them va buoc vao di moi que hao, th tat phai phan biet c li nao thuoc que nao, li nao thuoc hao nao, ch sao lai hau het la nhng li ban ve ai the cua kinh, nh chung ta thay ngay nay. Xet noi dung cua He t truyen chung ta khong thay phan nao la He t, phan nao la He t truyen e giai thch He t, ch thay toan nhng truyen, ban ve: Le can khon (thien thng Chng 1).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Viec thanh nhan lam dch (thien thng Chng 2). S to ln cua ao dch (thien thng Chng 4, 7). Le am dng (thien thng Chng 5, 6). Cac - Chng 9). con so ai dien trong dch va

Nguyen Hien Le

32

phep

boi

(thien

thng

Cong dung cua ao dch (thien thng Chng 10). Viec boi (thien thng Chng 11, 12). S tot xau trong que va hao (thien ha Chng 1). Co nhan lay tng cac que ma tao o dung (thien ha Chng 2). Luat tuan hoan va luan ly trong dch (thien ha Chng 5). Hao nh va hao t khac nhau ra sao, hao tam va hao ngu khac nhau ra sao (thien ha Chng 9). Xet chung ve dch (thien ha Chng 12) v.v.... Nh vay li cua Chu Hi sai, chung ta chac chan rang Van Vng va Chu Cong khong he viet He t, ma Khong T cung khong he viet He t truyen v co nhieu oan bat au bang ch T viet (Thay noi), chang han oan au Chng 7 thien thng, oan cuoi Chng 8 thien thng, oan cuoi Chng 9 thien ha v.v... (coi phan dch cuoi sach). Ch co the bao rang He t truyen do mon sinh xa cua Khong T chep lai thoi, ma cung khong phai cua mot mon sinh, tat phai la ca mot nhom mon sinh chep. Vu ong bao truyen nay xuat hien cham hn hai truyen Thoan truyen va Tng truyen. Toi ng rang co mot so Chng nh Chng 9 thien thng viet ve cac con so, xuat hien vao cuoi Chien Quac hoac au Han. Chung ta nhan thay rang ca trong Thoan t, Hao t, Thoan truyen, Tng truyen, khong he thay ch Dch , trong He t thng truyen, Chng 4, mi xuat hien ch o: Dch d thien a chuan... (ao dch lam chuan ch vi tri at). Hai ch am, dng cung ch xuat hien He t thng truyen, Chng 5: Nhat am nhat dng chi v ao. (Mot am, mot dng goi la ao). Cung trong truyen III nay chung ta thay noi en Bao Hi (Phuc Hi), Ha o, Lac Th. Noi dung cua truyen va nhieu ve, va phong phu, cho nen chung toi se dch trong mot phan sau.

IV. VAN NGON TRUYEN: Van ngon truyen (giang ve li van, tc li kinh) tuy ngan nhng cung quan trong, cung co nhng y sau sac, cung do Khong phai viet theo Vu ong th vao i Tan. Truyen nay chia lam hai thien: Thien thng ban ve que Thuan Can, thien ha ban them ve que Thuan Khon (nhng nhieu sach ch ke la mot thien), noi ve y ngha cua hai que o oi vi ban tnh va hanh vi cua con ngi. Sau que Thuan khac (Kham, Li, Can, oai, Chan, Ton) khong c


Nguyen Hien Le

33

ban them nh vay, co le v khong co y ngha lien quan chat che vi con ngi nh hai que Can, Khon. Li van trong truyen th t nay co cho giong Trung Dung, ai hoc, co cho giong van Manh T. Nhng co khuyet iem la khong eu. Co nhieu oan y sau sac, li co ong, ang oi, nh oan di ay giang ve hao 3 que Can: T viet: Quan t tien c tu nghiep, Trung Tn s d tien c da; tu t lap ky thanh, s d c nghiep da; tri ch ch chi, kha d c da, tri chung chung chi, kha d ton ngha da, Th co c thng v nhi bat kieu, tai ha v nhi bat u. (Thay noi: Ngi quan t tien c tu nghiep (s nghiep). Gi trung tn e tien c, sa li noi (lap ngon) vng long thanh e lap s nghiep; biet c nh the mi la biet en ni, biet c en ni th lam cho en ni, do o co the thau c ao ly vi dieu: bet c cho cuoi cung cua s viec th lam cho ti cho cuoi cung, do o ma gi c ieu ngha. Cho nen ngi quan t a v cao ma khong kieu, a v thap ma khong lo...) Ro rang tac gia oan o chu anh hng cua ai hoc, Trung Dung. Trai lai, co nhng cau ngan khong dien mot y g mi, ch nh lap lai li trong Tieu tng truyen, nh cau: Tiem long vat dung, ha da. roi cau: Tiem long vat dung, dng kh tiem tang.. Hai cau o eu so vi cau trong Tieu tng truyen: Tiem long co khac g au. That rm. vat trong dung, Van ngon truyen tai (que ha Can) da.

dng

V vay chung toi se khong dch tron Van ngon truyen, ch la t oan bo tuc cho Thoan truyen, Tng truyen, ma cho xen vao li giang hai que Thuan Can, Thuan Khon phan sau thoi. V. THUYET QUAI TRUYEN: Giang ve tam que n can ban. Truyen nay ch co mot thien gom 11 chng ngan, ban nhieu ve boi, chu y e dung vao viec boi, va nhieu cho ngha rat toi, khong ai hieu c, nh cac chng 5, 6, 10, 11; noi dung cung khong eu, vai oan co the so sanh vi He t truyen c, con a so li rat tho thien, co cho thoat van. Y ngha cac que co t thi co, trc Khong T xa, roi sau mon sinh cua Khong T (Vu ong cho la i Han) giang them. Chung toi se khong dch truyen nay, ch gii thieu vai oan. au truyen, tac gia viet: Thanh nhan i xa lam Kinh Dch e giup viec than minh mot cach sau kn ma at ra cac boi co thi (Tch gia thanh nhan chi tac dch da, u tan than minh nhi sinh thi).


Nguyen Hien Le

34

Vay muc ch Kinh Dch la e boi. Nhng qua Chng 2, tac gia cung bao ao lam ngi phai thuan vi ao tri, ao at: Thanh nhan i xa lam Kinh Dch, la e thuan cai le ve tnh menh, cho nen dng cai ao tri la am vi dng, dng cai ao at la cng vi mem, dng cai ao ngi la nhan ngha, gom tam tai (la ba ngoi v tri, at, ngi) ma gap oi len (1) cho nen Kinh Dch vach sau net ma thanh que chia ra am dng, mem cng thay oi nhau.... Cho hieu muc ch Kinh Dch roi, tac gia giang y ngha cua moi que n: Can la manh, Khon la thuan, Chan la ong, Ton la vao, Kham la ham, Li la sang, Can la ngan lai, oai la vui (can kien da, khong thuan da, chan ong da, ton nhap da, kham ham da, li le da, can suc da, oai duyet da) Chng 7. Sau cung t Chng 8 en Chng 11, tac gia cho biet moi que tng trng cho nhng vat g: Can la con nga, khon la con bo, chan la con rong, ton la con ga, kham la con ln, li la con tr, can la con cho, oai la con de Chng 8. Can la tri, la hnh tron, la ong vua, la ngi cha, la ngoc, la vang, la bang, la sac o tham, la con nga tot, la con nga gia, la con nga gay, la con nga van, la trai cay. Chng 11. 11. Li la la... la ao giap mu sat... la bung ln... la con ba ba, con cua, con to vo... Chng

Trch bay nhieu, chung toi thay a u e oc gia nhan c gia tr truyen nay ra sao roi. So vi Kinh th nhieu cho khong ung, co the la cua mot bon thay boi at ra, ngi sau chang phan oan g ca, c tom gop cho that nhieu thoi. VI. T QUAI TRUYEN: Co muc ch giai thch ve th t cac que. Trong ban Chu Dch ngay nay 64 que khong sap theo th t cac Trung quai cua Phuc Hi (dung tien thien bat quai), cung khong theo th t cua Van Vng (dung hau thien bat quai) ma theo mot th t rieng: 1. thuan can; 2. thuan khon; 3. Thuy loi truan; 4. Sn thuy mong; 5. Thuy thien nhu... S sap at nay khong ro co t thi nao, do ai. Tac gia T quai truyen, chac chan khong phai la Khong T (Vu ong ng la mot ngi i Han) giang cho ta tai sao lai sap theo th t nh vay. Truyen tuy ngan ma cung chia lam hai thien: thien thng ve th t 30 que au, thien ha ve 34 que sau. Theo tac gia th s d chia nh vay la v thien thng m au bang hai que Can va Khon, noi ve vu tru, va nhng luat trong vu tru thien ha m au bang hai que Ham va Hang, noi ve nhan s va nhng g xay ra trong xa hoi. Co tri at (Can, Khon, tc vu tru), roi sau mi co van vat, nam n (Ham), v chong (Hang), cha con, vua toi, le ngha v.v... o la s dien bien t nhien trong vu tru.


Nguyen Hien Le

35

Nhng s thc, trong thien thng co rat nhieu que noi ve nhan s, nh Tung, S, ong Nhan, Co, Di, Phe hap...; ma trong thien ha cung co nhieu que noi ve luat vu tru nh Tiem, Ton, ch, V te... Vay th t cua cac que khong luon luon co y ngha ranh re nh y tac gia muon. Lai them nhieu khi ong co go cho co s lien lac ve y ngha gia que trc va que sau, chang han bao: Co tri at tc Can va Khon roi van vat mi sinh ra. ay trong khoang tri at la van vat, cho nen tiep ti que Truan: truan la ay, truan la luc van vat mi sinh ra; van vat mi sinh th con non tre, mu m, cho nen tiep ti que Mong: mong la mu m, non tre; vat con non tre th phai nuoi, cho nen tiep ti que Nhu: nhu la ao an uong; an uong tat co kien cao, nen tiep theo la que Tung: kien cao th tat co nhieu ngi ng day, nen tiep theo la que S: s la quan chung, ong ngi v.v... Chung toi khong biet ch truan thi xa co ngha la ay, la luc van vat mi sinh ra khong, ch cac bo T Hai, T Nguyen ngay nay khong co ngha o, ch co ngha la gian nan. Co the tac gia hieu rang khi mi sinh ra th gian nan, cung co ly mot phan; con ngha ay ma thanh ra ngha gian nan th co le tai a ay roi, kho gi cho ay hoai, cung con co the hieu c. Nhng tai sao an uong tat co kien cao? ma kien cao au co cai ngha ong ngi bang chien tranh, nh am chang han? S giai thch cua tac gia khong khoi co cho khien cng. Li giai thch ve que Cau cung rat gng ep. Que tren no la que Quai. Quai co ngha la quyet, phan quyet; phan quyet xong roi th biet c lanh hay d, tat co ngi ma gap g (!), cho nen sau que Quai ti que Cau. Cau la gap g.. Lai them, e giai thch, T quai truyen co khi dung mot ngha khac vi ngha trong Thoan t va Hao t. Nh que Nhu, T quai truyen dung ngha la can thiet, thc an, e cho co s lien lac ve y ngha vi que Mong (nho, th) tren no: tre th can c nuoi bang thc an can thiet; nhng trong Thoan t va Hao t th Nhu co ngha la ch i. Que Tieu suc cung vay: T quai truyen dung theo ngha suc la nuoi, ma Thoan t va Hao t th cho suc la ngan can. Que ai suc, Hao t cung cho suc la ngan can (nhng Thoan t lai cho la suc tch). Mac dau gng ep nh vay, trong phan dch cac que, chung toi cung se trch trong T quai truyen ma at len au tng que. VII. TAP QUAI TRUYEN: Sau cung la T quai truyen giai thch linh tinh (tap) ve mot so que. Truyen ch co mot thien gom nhieu cau ngan. Moi cau thng gom hai hoac bon, sau que ma giai ngha rat van tat, chang cho ta biet them c g ca, nhng co van hoac li oi nhau, nh: Cau au: Can cng khon nhu, t lac s u, lam, quan chi ngha hoac d hoac cau. (Que can th cng, que khon th mem, que t th vui, que s th lo, con ngha que lam va que quan la cung i vi nhau hay la tm en nhau).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Co cau rat toi ngha nh: Phe hap thc da, b vo sac da. (Phe hap la an, b la khong co mau sac). B la khong co mau sac, that kho hieu. Chu Hi giai thch la:

Nguyen Hien Le

36

Sac trang th chu c mau ep, cung chang giup ta hieu them c g. Legge (sach a dan) cho truyen nay ch la jeu desprit (tro chi dung tr). Tac gia co the la mot ngi i Han. * Tom lai trong phan truyen: - Hai truyen au Thoan truyen va Tng truyen e giai thch Quai t tc Thoan t cua Van Vng va Hao t cua Chu Cong, can phai oc. - Hai truyen ke: He t truyen va Van ngon truyen co gia tr, nhieu y ngha hn ca. - Con ba truyen cuoi: Thuyet quai truyen, T quai truyen, Tap quai truyen rat tam thng, te nhat la Tap quai truyen. Bay truyen o co nhan goi la mi v Thoan truyen, Tng truyen, He t truyen, moi truyen ke la hai (thng va ha) hien nhien la do nhieu ngi trong nhieu thi ai viet (co the mot so dien lai t tng cua Khong T, ch ong khong he viet) cho nen gia tr khong eu, t tng khong nhat tr, lai them co nhieu cho thoat van, toi ngha (ngay ca trong He t truyen na: nh oan 2 Chng 8 Ha truyen: K xuat nhap d o, ngoai noi s tri cu (chang ai hieu la g). Cho nen trong phan sau, chung toi ch dch rieng He t truyen, con nhng truyen khac th trch t nhieu oan cho vao cho giai thch moi que, moi hao. S trnh bay Kinh Dch xa va nay: Thi mi au, Chu Dch sap rieng phan kin (Thoan t va Hao t) roi mi ti phan truyen. Roi sau, bat au co le la Phi Trc va Trnh Huyen i Han, ke tiep la Vng Bat i Nguy mi sap lai, cho Thoan truyen, Tng truyen va Van Ngon truyen (tc nhng truyen giai thch cac que, cac hao) xen vao phan kinh, sau moi que, moi hao. Nh vay ch con He t truyen, Thuyet quai truyen, T quai truyen, Tap quai truyen la in rieng cuoi phan Kinh. Cac ban Chu Dch ch Han ngay nay eu trnh bay nh vay. Chung toi thay cach o tien cho ngi oc, va chung toi theo cu Phan Boi Chau, trch them T quai truyen cho vao au moi que (nh a noi). Con Thuyet quai truyen va Tap quai truyen, chung toi ngh gii thieu nh tren u roi, khong dch hoac trch dan na.


Nguyen Hien Le

37

CHNG III CAC PHAI DCH HOC T HAN TI NAY V Dch hoc ch xay dng tren 64 que do hai vach am, dng chong len nhau, oi cho cho nhau ba bon lan ma thanh, cho nen no co mot sc hap dan la lung, ai cung to mo muon biet, ma nhng ngi co oc tng tng doi dao co the de dang cho moi que mot y ngha mi, giang moi que theo vu tru quan, nhan sinh quan cua mnh, y ngha o cang huyen b th lai cang co ve tham thuy; do o ma khong mot danh nho nao t i Han en i Thanh khong tm hieu Kinh Dch, hieu nh, chu thch va mot so a tao cho no mot noi dung mi khac xa noi dung thi Van Vng, Chu Cong. No gan thanh mot th khoa hoc bien hoa theo thi ai. So sach viet ve Kinh Dch trong hn 2.000 nam nay rat nhieu, khong ai oc het c; nhng tai lieu chung toi co ve cac phai Dch hoc th rat t, ch vai chuc trang, cho nen chung toi ch co the phac di ay vai net chnh ve lch s Dch hoc trong moi thi ai thoi. HAN: tren toi a noi Tan Thuy Hoang ra lenh ot het cac sach ve triet hoc, van hoc, s hoc... ch cho gi nhng sach day nghe, ma mon boi thi o la mot nghe c trong, cho nen Kinh Dch khong b huy; mot so hoc gia nhan c hoi o nghien cu Kinh Dch len gai vo cac Truyen mot so t tng cua Nho, Lao hoac cua chnh ho e giai thch Kinh Dch. Nh vay ma qua i Han, Dch hoc rat thnh. ai khai co the chia lam hai phai: - Phai th nhat gom: Ph Trc, Trnh Huyen, Tuan Sang, Tieu Dien Tho, theo truyen thong cua Nho giao, Van coi Dch la sach boi va luan ly ma phat trien them. - Phai th nh ch co Kinh Phong la tr danh, lap ra mon hoc Tng so. Ph Trc sap at lai Kinh Dch, (nh cuoi chng tren toi a noi) giai thch Dch theo t tng cua Nho gia. Ong truyen cho Ma Dung, Ma Dung lai truyen cho Trnh Huyen. Trinh Huyen dung Thi, Th, Le, Nhac e giang Kinh Dch, cho nen rat chu trong ve cai hoc huan ho chu giai tinh vi, dan chng ky lng. Ong con coi ni hai hao cua que Can va que Khon la 12 than tc 12 ngoi sao vao hang th (hanh tinh?), muon dung Dch e lap mot thuyet ve thien van hoc, nhng sang kien o khong co gia tr, t ngi theo. Tuan Sang a ra thuyet Thang, giang, bao hao 2 cua que Can nen thang len hao 5 cua que Khon v.v... Hao dng cua que Can ma thang len que Khon th goi la Van hanh (may bay); hao am cua que Khon giang xuong que Can th goi la Vu thi (ma ri). Thuyet o hep hoi, cung khong ai theo.


Nguyen Hien Le

38

Tieu Dien Tho co sang kien cho moi que (trung quai) bien thanh 64 que, nh vay 64 x 64 c 4.096 que. Toi khong hieu cach bien o ra sao (lai lay 64 que chong len nhau?). Cach o cung khong ai theo, v so que nhieu qua, lam sao at ten, giai thch cho het c? Ong con lay moi hao lam chu cho mot ngay: 64 que co 384 hao, ma moi nam ch co 365 hay 366, con lai non 20 hao na, ong dung lam g, cung khong biet. Ch co mon hoc tng so cua Kinh Phong la co anh hng en i sau. Mon hoc o nham giai thch vu tru bang bieu tng va so muc. Quan niem Tng chung toi a giang trong chng tren (trang 48-49); con ve so th trong He t truyen, Thien thng, Chng 9 cung a noi ti roi. So cua Tri la mot, cua at la hai; cua Tri la ba, cua at la bon; cua Tri la nam, cua at la sau; cua Tri la bay, cua at la tam; cua Tri la chn, cua at la mi.. Nh vay nhng so le t mot en chn la so dng, so cua Tri; nhng so chan t hai ti mi la so am, so cua at. So cua Tri co nam con: 1, 3, 5, 7, 9, cong lai la 25. So cua at cung co nam con: 2, 4, 6, 8, 10, cong lai la 30. Tac gia chng o co the song vao au i Han, va Kinh Phong co the da vao chng o e lap ra mon Tng so, dai05 khai chu trng rang: Het thay s vat trong vu tru va het thay bien hoa cua cac s vat eu co the bieu th bang nhng bieu tng, va het thay s vat trong vu tru eu cau thanh va bien hoa moi loai theo quy luat cua mot so muc. Toi khong ro thuyet cua Kinh Phong ra sao, nhng ngi i sau cho la loi thoi, phien toai, lam mat tnh cach triet hoc rat nhieu, va phai i ti i Tong, Thiet Khang Tiet mi phat huy mon tng so cho co them mau triet hoc.

T Tam Quoc ti Ngu ai: i Tam Quoc co Ngu Phien nhan manh ve thuyet tieu tc (tang, giam, thnh, suy), Dng ma ong th tien t 7 len 9, am ma ong th lui t 8 ve 6; thuyet nay co t xa, nhng ong la ngi au tien dung no e giai thch Kinh Dch. Ong lay hai que Can, Khon la c ban cho Dch hoc, i sau khen ong la co cong vi Dch hoc. Xet chung, i Tam Quoc, cac nha Dch hoc nh Lu Bieu, Quan Lo chu trong en boi, at ra nhieu thuat, cac sach boi i sau em ra dung. Qua i Nguy, chung ta mi thay mot nha Dch hoc, Cng Bat, co hung tam quet sach cai hoc tng so va boi toan, chuyen nghien cu ve ngha ly, m ng cho ly hoc i Tong. Ong sap at lai Kinh Dch, em Thoan tng, Tng truyen va Van Ngon truyen xen vao phan kinh cho ngi oc de thay y ngha moi que. Cach sap at o hien nay con c dung. Ong chu giai Dch hoc cua Ph Trc i Han, vien dan nhieu li cua Lao t. Ong thng t bao: c y roi th quen tng, c tng roi th quen li., ngha la oc Dch, ch can chu trong ti y ngha cua moi que thoi, khong cau ne vao tng va li.


Nguyen Hien Le

39

Anh hng cua ong rat ln. Thi Nam Bac trieu, ong c oc ton phng Nam, cung nh Trnh Huyen c oc ton phng Bac. i ng, Phat giao thnh muon lan Nho hoc, t nha nghien cu Dch hoc, ang ke ch co Khong Dnh at, theo chu trng cua Vng Bat; va Ly nh To, hoc rong, su tap cac sach viet ve Dch cua tren 30 nha, hieu nh c nhieu cho, tm c nhieu ieu tham thuy. i Ngu ai va Tong s, mot ao s ten la Tran oan, hieu la Hi Di, sang tac Dch o, cho rang bat quai goc Ha o (trang tren), a Dch hoc vao mot neo mi, neo thuat so (tc thuat oan so mang). Ong at ra mon Bat t Ha Lac, chuyen can chi cua ngay thang, nam sinh thanh nhng con so roi chuyen so thanh que, e oan van mang con ngi. Tran oan cung sang lap ra mon T vi au so na, co uy tn rat ln trong gii thuat s.. Hoc thuyet cua ong sau truyen cho Thieu Ung i Tong. T Tong en Minh: Qua i Tong, Dch hoc phat trien manh. Co hai phai chnh: - Phai o Th (Ha o, Lac Th), tc phai tng so hoc. - Phai Ly hoc, chu trong ve ngha ly, ve thien ly, nhan ao. Phai o Th chu anh hng cua Lao hoc. Hai nha noi danh nhat, mon sinh rat ong, uy tn rat ln la Chu on Di (Chu Liem Khe) va Thieu Ung (Thieu Khang Tiet). Chu on Di sang tac Thai Cc o, sau sa thanh Vo Cc o va Dch Thong th, nhng Thai Cc o thuyet ch la mot phep luyen kh cua ao gia, t lien can ti Kinh Dch. Cau Vo cc nhi thai cc (co the hieu la vo cc vi thai cc la mot, hoac vo cc chuyen qua thai cc) ch la dien cai y hu sinh vo (hu t vo ma sinh ra) cua Lao t. Con Dch Thong th th la t tng trong ao dc kinh tron vi t tng trong He t truyen; Chu chu trng vo v, hoan toan tnh th mi biet c cai iem (cai mam thien ac); nh vay la thien ve Lao, Trang, khong hp vi t tng cua Khong phai quan t t cng bat tc trong que Can. Thieu Ung chu anh hng cua Tran oan, ve ra o Tien thien va hau thien bat quai (co le ay la lan au tien hnh Tien thien va Hau thien bat quai c in tren sach va pho bien) co tnh cach ao thuat. Ong phat huy them mon tng so cua Kinh Phong i Han. Ong chia cac so ra the so, dung so, bien so, hoa so, ong so, thc so v.v... nh The so cua thai dng la 160, cua thai am la 192, bien so cua nhat nguyen, tinh, than la 17024... That b hiem. Tuy nhien, Thieu Ung khong lay tng so lam cu canh; cu canh chnh van la ao, la ly, can ban cua tng so. Ong bao: Co y th mi co li, co li th tat co tng, co tng th tat co so. So va tng lam cho li va y sang to. Tng va so v nh cai o, cai li; li va y v nh ca, nh tho. c ca, c tho ma quen o, quen li th c, ch bo o, bo li khong dung ma muon c ca c tho th cha thay c ca, c tho bao gi..


Nguyen Hien Le

40

Vay ao ly la goc, quan trong nhat. Tng va So ch la nhng cong cu giup cho ngon ng e bieu th y tng c them ro rang ma de nam c ao ly. Quan niem cua ong ve tng, co cho khac vi Dch, chang han ong cho thai nhu (cc nhu) la nc, Thai cng (cc cng) la la; con Dch cho Thai nhu la at (Khon), Thai cng la nui (Can)... - Trong phai Ly hoc, phai ke Trnh Di, Trng Tai va Chu Hi. Trnh Di tr lai cai hoc cua Vng Bat, bo nhng cai huyen b, tm ao ly trong Kinh Dch e gi cai hoc trong nhan c cua Khong T. Ong chu giai Kinh Dch theo chu trng o, nhng khong phat huy them c g. Trng Tai co sang kien hn, tm them y ngha mi cho cac que, chang han bao: y ngha cua que Phuc la v thien a ma lap tam; cua que ai Suc la v dan sinh ma lap menh; cua que on la v thanh nhan ke tuc cai hoc a mat; cua que Thai la v van the m hoi thai bnh. Ong muon em ao tu than e tr quoc, bnh thien ha vao Kinh Dch. Chu Hi chiet trung ca hai phai (mac dau thien ve Ly hoc), soan Chu Dch ban ngha e tiep bo Dch truyen (giang ve Kinh Dch) cua Trnh Di, lai soan Dch so Khai Mong e phat minh ao ngha trong Tien thien bat quai o cua Thieu Ung. Ong che Vng Bat la sap at lai Kinh Dch, lam cho i sau khong phan biet c au la Kinh, au la Truyen; va a e mat het cach thc chu giai kinh ien cua Han Nho. Chu Hi cung dung Kinh Dch e boi, co the bao ong tap ai thanh nhng t tng ve Dch hoc cua i Tong, ch khong phat minh c g. Ban Chu Dch ai toan hien thi la ban Dch co li chu giai cua Trnh Di va Chu Hi. Nha Mai Linh, trc the chien xuat ban bo Kinh Dch do Ngo Tat To dch, cung gom nhng li chu giai cua Trnh, Chu. Ngoai ra, hau het cac danh nho i Tong nh T Ma Quang, Au Dng Tu, L Cau, Pham Trong Yem, Vng An Thach, To Tuan, L ai Phong, Trnh Hao v.v... eu co nghien cu Kinh Dch, a ra t nhieu y kien rieng, nh Au Dng Tu trong tap Dch: ong T Van ma chung toi a nhac ti trong Chng I. Cac nha Dch hoc trong hai thi Nguyen va Minh khong lu lai cong trnh g ang ke. Xet chung ho eu theo cai hoc i Tong. THANH Qua i Thanh, dan toc Trung Hoa cc kho tram chieu, mi au b ngi Man c hiep, sau lai b ngi Au coi nh con tht, tha ho cat xen, chia xe, cho nen cac triet gia cua ho khong the tnh toa suy luan ve Thai cc, Thai h, tam tnh c na, ma bat buoc phai ngh en thc te. Do o triet hoc i Thanh co nhng chuyen bien ln: ao hoc suy tan, Nho van gi a v cu, nhng thien ve thc dung, khao cu roi canh tan cho hp thi. Dch hoc cung theo trao lu t tng mi, lan lan quet sach nhng thuyet huyen b kho tin.


Nguyen Hien Le

41

Hoi au i Thanh, Hoang Ton Hi biet cuon Dch hoc tng so luan rat co gia tr, Hoang (co sach chep la Ho) Ton Viem viet cuon Dch o th bien hoac, roi Mao Ky Linh biet cuon Ha o Lac th nguyen suyen, khong con tin Ha o vi Dch co quan he g vi nhau na. Ti khi Ho V cho ra cuon Dch o minh bien, em lai lch cua Ha o va Dch ra phan tch minh bach, bao o la o, dch la dch, khong lien can g vi nhau, ma quet bo c nhng giai thch lam lan cua Tong Nho. Gia i Thanh, Hue ong va Trng Hue Ngon chuyen nghien cu Dch hoc i Han, dung phng phap quy nap, hi co tnh cach khoa hoc. Nhng ngi nghien cu Chu Dch mot cach tham thuy, phat minh c t nhieu la Tieu Tuan. Ong can c vao quai, hao, giai thch tng ch e lam sang to phep hao bien, noi c nhng ieu cha ai noi. Nen ke them Ly Quang a i Khang Hi dung toan hoc phng Tay e giai thch Dch, dung Ly Hoa e tnh phng v cua quai, hao. Theo Tao Thang, o la mot phat minh ln. *

HIEN NAY Trong may chuc nam gan ay, cac nha xuat ban Hng Cang va ai Bac van thng in sach viet ve Dch, nhng chung toi khong the theo doi c, mi thay c ba cuon ang chu y: - Chu Dch Tan Giai cua Tao Thang ma chung toi nhac ti tren. - Chu Dch Co Kinh Kim Chu cua Cao Hanh do nha Khai Minh th iem an hanh. Hai nha tren eu theo chu trng khao chng, dung Chu Dch e chng minh Chu Dch, dung cac que e giai thch cac hao cua hai que Can, Khon. - Dch hoc Tan Luan cua Nghiem Linh Phuong (do nha Chnh Trung Th Cuc an hanh 1973) chu trong ve viec hieu nh. Chung toi thay co nhieu cach giai thch cac que, hao, moi nha co mot kien giai rieng, ma chung toi khong co th gi, phng tien nghien cu mon hoc o, nen khong the a y kien ve nhng thuyet mi o c/ Dch hoc qua la mot khu rng menh mong, ai muon theo ng nao th theo. Co kim cha he co tac pham nao gay ra nhieu suy luan nh vay cho i sau. VIET NAM nc ta cha co ai co the goi la nha Dch hoc c. Ngoai bon ban dch Kinh Dch cua Ngo Tat To (Mai Linh xuat ban), cua Nguyen Manh Bao (dch gia t xuat ban), cua Nguyen Duy


Nguyen Hien Le

42

Tinh (Trung tam hoc lieu xuat ban nam 1968) va cua cu Phan Boi Chau (Khai Tr xuat ban nam 1969) ban nay co gia tr nhat mi ch co t tap nhan xet hay tm hien Kinh Dch cua: Nguyen Uyen Diem: Mot nhan xet ve Kinh Dch _ V at Ha Noi nam 1953. Bu Cam: Tm hieu Kinh Dch Nguyen o xuat ban nam 1957. Nguyen Hu Lng: Kinh Dch vi Vu tru quan ong phng Nha Tuyen Uy Phat giao an hanh 1971. Nguyen Duy Can: Dch Hoc Tinh hoa Tu sach Thu Giang 1973. Le Ch Thiep: Kinh Dch nguyen thuy Khai Tr 1973.

PHU LUC DCH HOC PHNG TAY Alfred Douglas trong cuon The Oracle of Change (1972) a ke va gii thieu van tat tat ca cac ban dch Kinh Dch ra ngon ng phng Tay t trc ti nay, theo cho ong biet. Mi ch co bay ban, so vi so cac ban dch ao c Kinh th kem xa. 1. Regis, P. Y. King Antiquissimus Sinarum Liber Paris, 1834. ay la ban dch au tien ra ngon ng phng Tay cua cac nha truyen giao dong Ten (Jesuites). 2. Meclatchie, Rev. Canon, A translation of the Confucian Yi King, or the Classic of Changes, co chu thch va phu luc. Thng Hai, 1876. Ban nay la lung iem ngi dch muon em khoa Than thoai hoc t giao (Mythologie comparee) e tm hien nhng b mat cua Kinh Dch. 1889. 3. De Harley, C., Le Yih-King, Texte primitif retabli, traduit et commente. Bruxelles, Mot ban dch co ang chu y, nhng theo cac tieu chuan ngay nay th khong ang tin. 4. Legge J., The texts of Confucianism. Pt II, the Yi King Oxford, 1899. Mot ban dch sat va ky lng ban Kinh Dch in nam 1715 i Khang Hi. Nhng Legge khong coi Kinh Dch la mot sach boi, khong tin mon boi Dch, va nhng chu thch cua ong cung s sai qua. Ong khong noi g ve cach boi ca. 5. Wilhem, R., I Ging: das Buch der Wandlungen Jena, 1924.


Nguyen Hien Le

43

Wilhem dch ra tieng c, roi C. F. Baynes lai dch tieng c ra tieng Anh, nhan e la The I Ching or Book of Changes, London 1950. Ban dch cua Wilhem ay u nhat, c nhieu ngi thch nhat, co li gii thieu rat hay va li m au sau sac cua Tien s C. G. Jung. Nhng cach sap xep rac roi qua, ton cong cho ngi oc. 6. Blofels J., The Book of Change London 1965. Mot ban dch mi cua mot hoc gia Anh, ang oc. Noi ky ve cach boi. Nhng khong dch nhng li chu thch cua Khong T (A. Douglas muon noi phan Truyen). 7. Siu, R. G. H. The man of many qualities; A legacy of the I Ching . Cambridge. Mass. 1968. Mot ban dch mi rieng ve phan kinh cua Van Vng va Chu Cong. Dch gia trch an tren 700 cho trong van hoc the gii e giai thch phan kinh o. Ong lai luan ve cach boi, y tng mi me, hap dan. * Toi c biet them hai ban dch, s sai nhng chu trong en viec boi: - Alfred Douglas, The oracle of Change Penguin Books 1972. Phan I gii thieu qua loa nguon goc Kinh Dch, t tng trong Kinh Dch, roi ch cach boi. Phan II Dch Thoan T, Hao T, vi t li giai thch theo quan niem cua Nho gia. - J. Lavier, Le Livre de la Terre et Du Ciel Edition Tchou, Paris 1969. Tac gia la giao s day khoa cham cu ai Loan. Ong cho rang Kinh Dch la cong trnh cua Phu Hi, Van Vng, Chu Cong, Khong T, nhng lai bao no la cuon sach thieng cua ao Lao truyen thong. Phan au ong tm y ngha co nhat cua mot so danh t nh: Thai At, ao, am dng, dch, quai, can, khon, kham, li, can, oai, ton, chan... Chang han ong cho (Dch) la con ky nhong thay oi mau sac de dang; (li) gom con yack (mot giong trau rat manh) ben trai, vi con ben phai, do o Li co ngha la manh va ep (nh chim), sau o ong giang qua loa ve 2 cach sap at cac que em tren vong tron cua Phuc Hi va cua Van Vng (ong cho cach cua Phuc Hi co ly, cua Van Vng vo ly). Phan sau ong dch Thoan T va Hao T mot cach rat van tat, co le theo quan niem cua ao gia, chang han que Can, ve y ngha cua que, ong viet: Nguon goc cua moi vat, tien lan ti hoan hao, ve y ngha cua moi hao, ong viet: Hao 1: trong hang, con rong khong hoat ong. Hao 2: Con rong hien len, ngi ta thay no (!). Hao 3: Bac ai nhan khong c ngng hoat ong. Hao 4: Con rong vay vung. Hao 5: Con rong bay.


Nguyen Hien Le

44

Hao 6: (hao thng) Dng khong c tuyet oi, oi khi phai nhng cho cho am, neu khong th khong sinh san c g. Phan cuoi ong tm y ngha cua vai que e ap dung vao viec i nay ma thi xa khong co. Nh que Thuy Loi Truan, ong giang rang no dien tam than do d, hoang mang cua thanh nien; que Thuy Thien Nhu dien toc o nguy hiem cua mot chiec xe; que Thuan Kham chnh la cai y tng cua khoa hoc hien ai (Khoa hoc phat trien qua th nguy cho nhan loai)... Ong ta cung boi th cho mot thieu n hoi ve hon nhan, c que Loi trach Quy muoi bien ra que a trach Lan, khuyen thieu n o i mot c hoi khac, v theo que th mi au tot, roi sau bien thanh xau. Tom lai cuon cua J. Lavier co nhieu y mi, ung hay khong, toi khong dam quyet; con viec giang y ngha cac que th s lc qua. ac biet nhat la cuon The Symbols of Yi King cua Z. D. Sung Paragon (Paragon co phai la ten nha xuat ban khong? au? In nam nao? Khong biet, ch biet bai ta cua tac gia viet nam 1934). Khong phai la mot ban dch Kinh Dch, tac gia ch ghi lai nhng s ngau nhien trung hp gia mot so que vi vai mon hoc nh: ai so hoc, Vat ly, Thien van, Luan ly ma ong a rat ton cong tm ra c. Toi ch xin dan mot th du au sach. Ong cho hao dng (vach lien) la A, hao am (vach t) la B. Roi ong oi tam que n ra: Can (hnh tr.76) thanh AAA: A3; Khon (hnh tr.76) thanh BBB: B3. Ba que co hai hao dng, mot hao am: oai (hnh tr.76) thanh BAA: A2B; Li (hnh tr.76) thanh ABA: A2B; Ton (hnh tr.76) thanh AAB: A2B. Cong ba que o thanh 3A2B. Ba que co mot hao dng, hai hao am: Chan (hnh tr.76) thanh BBA: AB2; Kham (hnh tr.76) thanh BAB: AB2; Can (hnh tr.76) thanh ABB: AB2. Cong ba que o thanh 3AB2. Cong ca tam que thanh mot cong thc ai so: A3 + 3A2B+ 3AB2 + B3 : (A+B)3 Ke ra cung tai tnh. *


Nguyen Hien Le

45

Nhng theo toi di ay mi la hai phat kien noi danh nhat cua hoc gia phng Tay ve Kinh Dch. Phat kien cua Leibniz: Leibniz, triet gia kiem toan hoc gia c (1646 1716), la ngi au tien ngh ra phep nh tien ve so hoc, thay cho phep thap tien, ngha la ch dung hai sp (chiffre) 1 va 0 ch khong dung mi sp t 0 en 9. Theo phep nh tien th c them con 0 tc la nhan vi 2 ch khong phai vi 10 nh trong phep thap tien. V du: 10 con so au trong phep thap tien oi ra phep nh tien nh sau: 1: 1 2: 10 3: 11 4: 100 5: 101 6: 110 7: 111 8: 1000 9: 1001 10: 1010 (8 + 2): 1000 + 10: 1010 Ngay nay cac may ien t dung nguyen tac o cua Leibniz: he luong ien vo, en bat th la 1, tat ien th la 0. Bat tat, bat tat, ch co 2 the o thoi. Leibniz ang ky sang kien cua ong tren mot t bao nam 1679. Trong khoang t 1679 en 1702, ong th t vi mot nha truyen giao Giong Ten Trung Hoa, va nh nha tru

Documents

Kinh Dịch - Đạo của người quân tử