khovd.mecs.gov.mnkhovd.mecs.gov.mn/storage/app/public/Angi_devshih/10 mon... · Web viewАмьдралын зорилго минь баян чинээлэг байж, сайхан

10-Р АНГИЙН АНГИ ДЭВШИХ ШАЛГАЛТЫН ЖИШИГ ДААЛГАВАР-1\Монгол хэл, бичиг, Уран зохиол нэгдмэл агуулга\

САНАМЖ, ЗӨВЛӨГӨӨНийт 50 оноо

Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ. Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,

хоёрдугаар хэсэг нь бичих чадвар сорьсон задгай хэлбэрийн даалгавраас бүрдэнэ. Даалгавар бүрийн хариултыг өгөгдсөн зайд бичиж тэмдэглэнэ.

НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 оноо

Мөнгө

“Ядуу хүн чинь ингэхээс биш яахав хөөрхий”. Монголд ядуурал газар авч, ядуурлаар далимдуулсан галзуурал шуурга мэт босов. “Өдрийн талхаа яая гэж байгаа хүн чинь хулгай хийх нь аргагүй.” “Цалин юунд ч хүрэхгүй байхад илүү харж билүү долоохоос биш яахав”. Гэмт хэрэг, ёс суртахууны доройтол ядуу нийгэмд газар авдаг нь үнэн. Гэхдээ үүнийг хавтгайруулан хүлээн зөвшөөрч, ядууралд дулдуйдан “зөвтгөмгүй” санагдана.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараах япон орныг авч үзье. Холбоотнуудад бүрэн ялагдсан, атомын бөмбөгөөр хоёр удаа “нам тавиулсан”, үлгэр домгийн мэт тахин шүтүүлж, хэзээ ч дийлдэшгүй хэмээн итгэгдэж байсан эзэн хаан нь ердийн нэг чадалгүй нүцгэн хүн болохоо харуулсан. Улсын бүх нөөц шавхагдаж, өлсгөлөнд нэрвэгдсэн он жилүүд байлаа. Монголын теоромоор бол ийм газар гэмт хэрэг, идэж уух, хулгай дээрмийн хэрэг шил дараалж байх ёстой. Гэтэл тэгсэнгүй. Хуулийн албан хаагч түшмэл нь “Би өөрөө хууль зөрчвөл юу болох билээ?” гэж итгэл үнэмшлээ хадгалсаар байгаад өлсөж үхсэн тухай дурсамж энэ оронд өнөөдөр залуу хүмүүст зориг өгөх түүх болон үлджээ. Албан тушаалаа ашиглан бохир аргаар амь залгах боломж нүдний урд байсан байхад тэр. Ерөөсөө дайны дараа бүх япончууд амьдрахын төлөө үнэн цагаанаар зүтгэцгээсэн байдаг. Нэг өвгөнөөс “Тэр үед гэмт хэрэг, хулгай дээрэм байсангүй юу?” гэж асуухад, “Тийм юм бараг байгаагүй дээ, бүх хүн баялаг бүтээхийн төлөө эрвийх дэрвийхээрээ ажиллаж байсан цаг. Тэр ч байтугай жаахан идэх юм олдвол хавь ойрынхонтойгоо хуваадаг байсан.” гэж байсан. Ийм яриаг захын өвгөн, эмгэнээс сонсож болно. Харин орчин үед залуусын, дунд гэмт хэрэг ихсэж байгаа нь зовлон үзэхгүй байгаатай, бүх зүйл элбэг хангалуун болсонтой холбоотой гэж дүгнэх хүн ч олон. Адилхан өлсгөлөн, ядуурал нүүрлэхэд нэг үндэстэн нь хулгай худалруу хошуурцгаадаг, нөгөө үндэстэн нь хөдөлмөр, хичээл зүтгэлрүү зүглэдгийг юу гэж ойлгомоор юм бэ дээ?

Монгол хүн угаасаа ийм гентэй гэх мэт гэнэн тайлбар тавимааргүй байна. Япон орчинд монгол хүүхдийг аваачаад тавьчихвал намс намс хийсэн нөхдүүдээс ялгаагүй нэг хүн гараад ирэх юм болов уу? Япон хүүхдийг Улаанбаатарын шороон дээр өсгөвөл ямар ч “Баагий” болж бужигнуулж мэднэ. Асуудал гендээ биш, хоосон ядуудаа биш, нийгэмд “дотоод сэтгэлийн хүч” үгүйд, “оюуны тэнхээ” үгүйд л байна. Доторх хүн нь хүн болж чадаагүй цагт мөнгөтэй болбол харин ч бүр араатны шинжид орох биз. Өнөөдөр Монголд мөнгөтэй болох тусмаа далайцтай гэмт хэрэг хийж, шүүх хуулийг худалдан авч байгаа нөхдүүд цөөнгүй бий. Хүнийг хөдөлгөгч хүч зөвхөн мөнгө биш ээ. Сэтгэл судлаач Дэши 1975 онд хэдэн оюутнуудад үгийн сүлжээ таалгах туршилт хийжээ. Үгийн сүлжээ тун сонирхолтой байсан учир оюутнууд завсарлагааны цагаар ч кофе уунгаа дуртай нь аргагүй бөглөцгөөж байв. Энэ үеэр оюутнуудад сүлжээ бөглүүлж байгаагийн хөлс гээд мөнгө төлжээ. Тэгтэл дараагийн завсарлагаас эхлээд нөгөө сайн дураараа бөглөж байсан оюутны тоо эрс багассан байна.

Дэлхийн дайны дараахан еврейчүүдийн эсрэг үзэл санаа хүчээ авсан Америкийн өмнөд нутгийн хот юм гэнэ. Бяцхан жаалууд нэгэн еврей оёдолчны гадаа шуугилдан, “еврей,

еврей” гэж орилолдон доог тохуу хийцгээв. Оёдолчин бээр нэгэн арга бодож олжээ. Тэрбээр “Намайг еврей гэж дуудаад байгаа хүүхдүүдэд 10 цент өгнө” гэж амлав. Хүүхдүүд ч баяртайгаар орилолдож хүн бүр 10 центээ аваад харьцгааж гэнэ. Дараагийн өдөр жаалууд дахин цуглалаа. Энэ удаад еврей оёдолчин, “Өнөөдөр уучлаарай, 5 центээс илүү өгч чадахгүй нь” гэжээ. Хүүхдүүд мэдээж дуртай биш байсан авч “ажлаа гүйцэтгэн” мөнгөө аваад дор бүрнээ харьцгаав. Гурав дахь өдөр оёдолчин “Мөнгөний асуудал тун хүнд байна.” гээд ердөө 1 цент тараав. Тэгтэл хүүхдүүд “энэ чинь уржигдарын дөнгөж аравны нэг байна шүү дээ. Ийм тэнэг ажил хэн хийж байдаг юм.” гээд явж оджээ. Тэд дахиж ирээгүй гэдэг.

Мөнгө бүхнийг ялагч биш. Сэтгэлээ ядуурлаас гаргаагүй цагт амьдрал хэзээ ч ядуурлаас гарахгүй. М.Тулгат

“Мөнгө” гэхэд мөнгө бол бүхнийг ялагч биш харин зүрх сэтгэл шиг чухал зүйл үгүй хэмээн өгүүлжээ.

Эхийг дараах даалгаврын хүрээнд задлан шинжлээрэй.

1. Япончуудын ёс суртахууны өвөрмөц онцлогийг 3-р цогцолбороос нотлох баримтыг олно уу? /2 оноо/

2. Одоогийн залуусын дунд гэмт хэрэг ихэсч байгаа шалтгаан нь юу вэ? Өөрийн дүгнэлтийг бичээрэй. /5оноо/

3. Япон хүүхдийг Улаанбаатарын шороон дээр өсгөвөл ямар ч “Баагий” болж бужигнуулж мэднэ. –гэсэн өгүүлбэрийн тодруулсан хэсгийг юу гэж ойлгож байна вэ?/3 оноо/

4. “...Энэ үеэр оюутнуудад сүлжээ бөглүүлж байгаагийн хөлс гээд мөнгө төлжээ. Тэгтэл дараагийн завсарлагаас эхлээд нөгөө сайн дураараа бөглөж байсан оюутны тоо эрс багассан байна” гэжээ. Үүний учир шалтгааныг тайлбарлан бичнэ үү. /5 оноо/

5. Үгзүйн бүрэн задлал хийгээрэй. /5оноо/

Хуйлруулан-

6.Өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тодорхойл./5оноо/

Хашааны сүүдэрт тогтсон, цагаан хяруу түүний гэрэлд жирэв жирэв гялалзана.

7.Монгол бичгийг уншаад хөрвүүлэн бичээрэй./5 оноо/

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -20 оноо

“Мөнгө бүхнийг ялагч биш. Сэтгэлээ ядуурлаас гаргаагүй цагт амьдрал хэзээ ч ядуурлаас гарахгүй” гэсэн санаагаар эргэцүүлсэн эх зохион бичнэ үү? Үгийн тоо /180-200/






Тарвага

Газар дээр хамгийн зовж зүдэрч амь зуудаг амьтныг нэрлэ гэвэл би тарвага гэж хэлнэ. Хавар газар гэсэж ичээнээсээ гармагц л хавх зүүх, урхи тавих, буудах, нохойгоор бариулах, мориор хөөж цохих, ус тавих, утаж малтах зэрэг есөн шидийн арга хэрэглэж тарвагатай дайн зарлаж эхлэдэг. Намайг бага байхад “Хулгар шарыг, эр хүний ганзаганд эрүүгээрээ зүүлгэж, замых нь гүнцэг болж байх тангарагтай амьтан гэдэг шүү” гэж ярьцгаадаг байсан юм.Тарвага харсан хүн махыг нь идэх юмсан.Эс бөгөөс арьсыг нь авч дамлахсан гэж хорхойсно.Ийм шунал хөөрхийсийг гайтуулж, зовлонгийнх нь үүдийг нээдэг байна.Монголчуудын олон зуун жил тэжээсээр ирсэн ачтан юмсан.Эзэн хаанаас эхлээд эгэл боргил ард тарвагаар амиа зогоож ирснийг түүхийн ном судруудад тэмдэглэсэн байдаг.

... Миний мэдэхээс манай нутагт мал, хөрөнгө муутай ядуу айл өрх тарвагаар өл хоолоо залгуулж “алахын нүгэлтэн” гэж ад үзэгдэх явдал байв. Жишээ дурдсан ч болно. Чулуун “Өндөр ах” гэж хөгшин байлаа. Хавар ханш нээж чийгийн амьтад нүхнээс гарах үеэс эхлэн намар ичээний амьтад далд орох хүртэл тарвага агнадаг байсан. Ер нь ч тэгээд тарваганы хамраас цус гаргаагүй эрчүүд ч ховор доо. Чулуун өндөр ахыг ад үзэж, муу хэлэх мөртлөө махассан нөхөд ичих ч үгүй гэрт нь явж очоод гэдсээ тийртэл амаа олохгүй тарваганы мах идэж аваад морддог сон. Би ч гэсэн бас тэдний нэг билээ. Манай нутагт нэг үе тарвага шороо шиг байлаа. Хурдан өсөж үрждэг болохоор нь шороо шиг гэж зүйрлэн ярьдаг сан. Тарвага агнаж, тарвагаар амь зуудаг хүмүүс мөндөл, хөхүүл \нагай\ агнахгүй. Хавханд орчихсон байвал тавьчихна. Агнасан хүнийг толгойг нь эргэтэл зэмлэнэ. Үржлийн сурвалж үүсвэр гэж үздэгээс тэр.Чулуун өндөр ахад нэг нүхнээс ганцаас илүүг авч болохгүй гэсэн нэг зарчим байдаг сан. Алсыг бодсон том ухаан шүү. Ийм байхад тарвага өсөж үржилгүй яах вэ? Би гурван жилийн өмнө өсөж төрсөн зуслан, намаржаагаа явж үзэв. Бага байхад өглөө босоод харахад хотны захаас эхлэн бужигнаж, хошгирч шуугьж байдаг нь хаачив аа? Хавханд орчхоод чарлахад хаяанд унтаж хэвтсэн ноход чимээнээр сэрж давхилдан явдаг нь ч алга. Барагдахгүй юм шиг боддог байсан минь ташаа байжээ.

Хөөрхийст зориулж хөшөө босгосныг илүүд үзэж адлах юм. Яадаг юм, босгоо л биз. Гурван голын савд бага балчирт нь эзэн Чингисийн минь гэр орныхныг тэжээж байсныг бодсон ч гадаадад сурч байсан оюутнуудыг минь арьсаараа тэтгэн тэжээж ирсэн гавьяаг нь ч, олон зууны туршид ард түмэнд минь өлзийгөө өгч, буян хишгээ хайрлаж ирснийг дурсаж суухад юу нь болохгүй гэж... Алтай, хангайгүй тарвага ихэд цөөрчээ. Газрын тосноос дутуугүй үнэт баялаг юмсан. Манайхныг хэт шуналаас энэ амьтны нэр түүхийн хуудсанд бичигдэж үлдэх цаг ойртсон бус уу. Зах зээлийн нийгэм яасан ч халгаатай юм бэ? Хууль гаргаад агнахыг хориглочхоод байхад үржиж олширсон янз мэдэгдэхгүй л байх юм. 2005 онд тарвага агнахыг хориглосон. 2000-2004 онуудад ган, зуд, хэт агналт, хүний болон байгалийн таагүй хандлагаас шалтгаалан тарваганы тоо толгой эрс хорогдсоныг судлаачид тогтоожээ. Энэ жилүүдэд намар ичсэн тарвага дараа жилийн хавар нүхнээсээ гараагүй бүгд нүхэндээ

хөлдөж үхсэн гэж нутгийн ихэнх ардууд харамсан өгүүлдэг. Үүнээс хойш арав шахам жилд үржиж өссөн гэх мэдээ байгаа хэдий ч бидний нүдэнд олигтой өсөж олширсон нь үзэгдэж харагдахгүй ховор хомс хэвээр байна.

Монголын хил гааль дээр нууцаар хэдэн зуу, мянгаараа илэрч байсан баримтыг энд дэлгэж тоочихын хэрэггүй биз ээ. Бага байхад “ Газар доор гүзээтэй шар тос” тэр юу вэ? гэж тарвагыг оньсого болгон таалгадаг сан. Одоо тэгвэл оньсогоор таалгах байтугай, газрын хөрснөөс ор мөргүй арчигдаж, улаан номын хуудсанд нэр нь дурдагдахад ойртсоноос тарвагаа аварцгаая гэсэн эмзэглэл дотроос хатгаад болдоггүй.1990 оноос өмнөх үеийн агналт нь экологийн тэнцвэр хадгалагдах хэмжээнд байсан бол үүнээс хойш зах зээлийн нэрэнд дулдуйдсаны гайгаар газар дээр хэдхэн тоотой үлдсэн хулгар шарууд минь хулгайн ангуучдын онь хараанд өртөж, хурдан бууны бай идэш болж хэлмэгдэв. Ийнхүү харсаар атал өсөн үржиж байсан, монголчуудын амин зуулгын нэгэн эх үүсвэр бидний нүдний өмнө түгшүүрийн харанга цохиж эхэлсэн. Гэтэл одоо нөхөн төлждөггүй уул уурхайн баялгаас ашиг хүртэх гэж дотор талаа шуналын хорхойд маажуулаад малын бэлчээрээ сүйтгүүлж амьдралын бас нэг эх үүсвэр болох мал аж ахуйгаа гаргуунд гаргах гэж байгааг юу гэж үзэх вэ? Монголчууд бид түр зуурын бэл болох хэдхэн ногоон долларт хууртаж, бэлчээр нутгаа сүйтгүүлж зуулгынхаа бас нэг эх үүсвэр болох мал сүргээсээ хагацахад хүрч буйг төрийн түшээд минь ухаараач.

“Тарвага” эхэд хүний буруу үйл ажиллагаанаас болж тоо толгой нь ховордсон тухай өгүүлжээ. Эхийг дараах даалгаврын хүрээнд задлан шинжлээрэй.

1. Эхийн 2 цогцолбороос буруутай үйл ажиллагааг шүүмжилсэн шүүмжлэлт санааг 4 баримтаар нотолж, баримт тус бүрийг тайлбарлан бичнэ үү?/ 2 оноо/

2. “Нөхөд ичих ч үгүй гэрт нь явж очоод гэдсээ тийртэл амаа олохгүй тарваганы мах идэж аваад морддог сон.” өгүүлбэрийн баймж санааг 2-оос дээш баримтаар нотлон, баримт тус бүрийг өөрйин үгээр тайлбарла. /5 оноо/

3. Зохиолын 6-р цогцолбороос Тарваганы ач тусыг магтан сайшаасан санааг 2 жишээ баримтаар батлан тус бүрт нь дүгнэж бичнэ үү? /3 оноо/

4. “...эмзэглэл дотроос хатгаад..., зах зээлийн нэрэнд дулдуйдсан..., ангуучдын онь хараанд өртөж..., хурдан бууны бай идэш болж..., түгшүүрийн харанга цохиж эхэлсэн...” гэсэн 9, 10,11-р цогцолборт байгаа дүрслэлийг тайлбарлан бичнэ үү? / 5 оноо/

5.Үгзүйн бүрэн задлал хийгээрэй./5 оноо/

Уурлуулан-

6.Өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж тодорхойлоорой. /5 оноо/

Нуур шиг цэлийх хөх тэнгэрт нүүдлийн шувууд тугийн зэв шиг хошуурна.

7.Монгол бичгийг уншаад хөрвүүлэн бичээрэй ./5 оноо/


“Тарвага” эхийн агуулгаас санаа авч, сүүлийн үед монгол оронд нэн ховордож буй амьтдаас нэгийг сонгож, гарчиг өгөн, эргэцүүлсэн эх зохион бичээрэй. Үгийн тоо /180-200/






ХУМСЫН ЧИНЭЭХЭН НАР

Өвөөгийн цээж давхаргагүй гэрт хүн ярих шиг дүнгэнэнэ. Хумсын чинээхэн нар тоононы дааганаас мултарч ядна. Өвөө тэр холоос сульдсан зүрхнээс дуугарна.

- Хүү адуугаа олоо болуу? Адуу тургилахыг сонсох юмсан... гээд хэлсэн хэдэн үгэндээ хахах мэт дуугүй болов. Ашгүй уяан дээр дөрөө дуугарч адуу гүнгэнэн үүрсэв. Өвөө бүтээсэн өрх шиг хүнд зовхио дааж ядан инээж

-Хүү ирэв үү? Адуугаа олоо болуу? Гэх нь түрүүчийнхээс тод дуулдав. Гарч хараагүй байжб и,...

-Тийм байнаа. Ах ирж байна. Адуугаа олчихож ... гэж санаандгүй цээжний бангаар хэлчихлээ...

Өвөө –Өө ашгүйдээ гээд гүнзгий амьсгал татлаа... Сумын эмч орж ирүүтээ баруун хатавчинд цагаан нөмрөгөө өмсч гарлаа... Хумсын чинээхэн нар тоонон дааганаас нисэв.

1. Эхийн тулгуур үгийг ол. /3 оноо/А. Өвөө, цээж, тооно адуу, нар В.Ах, адуу, хүү, даага, амьсгалС. Хүн, зүрх, өрх, эмч, гэр D. Өвөө, нар, адуу, би, эмч

2. “Хумсын чинээхэн нар” гэхэд ямар дүрслэх ур маяг ашигласан бэ? /4 оноо/А. Хэтрүүлэл В. ЗүйрлэлС. Багасгал D. Тойруулал

3. “Үүрсэх” гэдэг үгийн утгыг тайлбарлаарай /4 оноо/................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. “Хумсын чинээхэн нар тоонон дааганаас нисэв” хэлцийн утгыг тайлбарла /4 оноо/

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

....................................

5. Өвгөн яагаад адуу тургилахыг сонсохыг хүссэн бэ? /5 оноо/

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

................................................

6. Нийлмэл өгүүлбэр гэж юу вэ? /5 оноо/

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

................................................

7. Дараах өгүүлбэрийг монгол бичгээр бичээрэй. /5 оноо/

“Хүү адуугаа олоо болов уу? Адуу тургилахыг сонсох юмсан” гээд хэлсэн хэдэн үгэндээ хахах мэт дуугүй болов. Гарч хараагүй байж би,

Тийм байна. Ах ирж байна. Адуугаа олчхож.. гэж хэлэв.


“Хадаг” сэдвээр тайлбарласан эсээ бичээрэй. Бичихдээ баримт нотолгоо, эшлэл, зүүлт ашиглан баяжуулж бичих / Үгийн тоо 180-200/

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

...........................................................................






Д. Цоодол Манжаа

Манжааг гэнэт саналаа. Хүүхдээс өндөргүй, өөртөө томдсон ээтэн монгол гутал, элбэгдсэн дээлтэй Манжаа минь. Түүнийг өдий олон жилийн хойно сэтгэлийн олон гуу жалга нэгжин дурсах юм гэж санасан ч биш дээ. Манжаагийн уг нэр нь Манал. Гэвч миний л мэдэхийн толгойтой болгон Манжаа Манжаа гэцгээдэг байлаа. Навсгар жаахан Манжаа элбэгдсэн дээл томдсон гуталтайгаа зогсож байх нь модоор зорсон монгол шатрын ноёнорхуу бас ч хэвлүү. Дээр нь нэг онцлог түүнд байжээ, одоо бодоход. Хүн бүр тэр үед “бидний монгол эзэн Чингисийн үеэс эхлээд...” гэж хэлж байсангүй. Манжаа л хэлнэ. Айл саахалтын адууны хөвгүүд, хурга тугалаас хэтрээгүй муусайн дудрай хүүхдийг ч залуу юм, бага юм гэж чамлахгүй, өглөөний адуу оройтуулах, хурга нийлүүлэх зэрэгт “манай монгол эзэн Чингисийн үеэс малаа малласаар ирсэн байтал чи яасан...” энэ тэр гэх мэтээр загнаж дуулдана. Айл саахалтынхан Манжааг Манжаа гэвч хүндэлж хүлцээд байгаа биш, дооглож марзаганан ахайлж гуайлаад байдагсан.

“Манжаа гадаа зун болсон шүү дээ, мэдсэн үү? Үстэй дээлээ тайлаач, айраг залгилаад байх, үстэй дээлээ пөөнийлгөчхөөд хаашаа амьтан бэ” гэж охид хүүхнүүд жиг жиг хийнэ. Ингэж л байдаг юм, юугаа өмсөнө та нарт ямар пад байна гэсэн мэт Манжаа чихгүй толгой царайлан өөрийнхөө гоё, нимгэхэн цэнхэр шаазан хуланд айраг хийлгээд нүд анин цөлж хэрэндээ хөөрхөн хөлчүү буузайн сууна. Манжаа нээрээ л буузгар хүн юм. Хонины муухан мөлжсөн тойгорхуу хоовон толгойтой, үсээ ямагт тонгоргоор үргээлгэж, нэг талын шазуураа зууж ярих тул ээзгий үмхчихсэн юм шиг нэг хацар нь бумбайж, буузгар дээрээ буузайгаад, ярих гэж удаан зуурч өгнө дөө. Тэгж явж “Зуураа” хочтой болсон юм.

Тэднийх зундаа Талын булгийн хавиас холдохгүй. Гэргий нь идээ цагаатай, гар элбэгтэй гэгддэг сайхан эгч. Гэр нь хэзээний хээгүй. Хоймроо том бор авдартай. Дээр нь утаатай Говийн лхаа бурхантай, тос утаа, тараг цагаа болсон тогооны эрэгнэг, энэ тэрхэн айл болсоор хогоо туужуудаагүй байж магадгүй айл. Цөөхөн гүүний нь айраг бурам л гэсэн үг. Зэл зэлээр гүүтэй айлуудаас түрүүнд хүмүүс тэдний айргийг шавхаад үдээс хойш Манжаа өнөө гоё хулаараа уух айраггүй хоцорно.

Өөрөө намхан ч үнэндээ гэвэл тийм их намхан эр явсангүй ээ гэж одоо харин санагдана. ...1940-өөд оны дундуур хүмүүсийг шинэ бичигт сургах ажил дэгджээ. Манжааг ч дугуйланд адилхан хөөсөн юм байна. Манжаа юм сурдаггүй ээ. Хоёр дахиа, бүр гурав дахиа хөөгөөд хөөх болгондоо сар болгоод "үнэхээр сурахгүй хүн юм", тэнэгээс тэнэг юм байх гэж дархлаад буцаасан гэдэг. Гэтэл мань хүн сайхан монгол бичигтэй , гагцхүү хүний бичиг заалаа, хуучнаа хаялаа гэж дургүйцэн бачилсан нь тэр байжээ. 1950-аад оны дундуур хөдөө аж ахуйн нэгдэл үүслээ. Хүний үгээр юу л гэнэ дагадаг Манжаа энэ удаа олноос зөрөв. Элсэхгүй гэж зүтгэжээ. Цөөхөн хүн нэгдэлд оролгүй үлдсэний нэг нь болж дээ. Нэгдэлд сайн дурын үндсэн дээр элсэнэ гэдэг биз дээ? гэж хацраа бувайлган асууна. Тэгж байтал сумын дарга, аймгийн төлөөлөгчтэй ирж уурлаж нэг, учирлаж нэг суучхаад явдаггүй. Манжаа арга буюу нэгдэлд орохоор болж албаны хоёр бөөн баяр бололгүй яахав. Манжаа элсэх өргөдлөө ч гаргажээ. Энэ бүхний дараа ирсэн хэрэг бүтэв гэж баяссан хоёр төлөөлөгч явахаар шийдэж шинэ "гишүүнд" баяр хүргэхээ ч мартсангүй. Тэд гэрээс гарахаар яг хаалганы наана очтол Манжаа: 'Хүүхээд, би энэ удаа орлоо. Ер нь тэгээд энэ нэгдэл гэдэг чинь хэзээ тарах юм бэ?" гэж асуусан юм гэнэлээ. Нэгдэл гээч арай гэж энхэр дэвэн хатаж хурааж хумьсан олны амин зуулгыг бусдынхтай нь сайн дур нэрээр хүчээр хольчих нь буруу гэж, бодохоос санаанд нь эс багтаж буруу явдлын учгийг бүр угаар нь мэдэж байсан хэрэг юм.

1961 онд манай сум атар газар эзэмших юм боллоо. Сумаас хойш тариа бригад гэж байгуулагдлаа. Газар хагалах, буудай тарих юм болоод явчхав. Манжааг гэрээрээ очиж тарианы газрын манаач хий гэж сумаас хэлж дээ. Манжаа асуух юм гэнэ: Тариан дээр Номт байна уу, Баярт очсон уу, Буянхишиг тэнд байгаа юу?" Нэр гарч байгаа энэ хүмүүс бол хориод онд монголд ирээд

буцаж хариагүй манай суманд нутагшсан хятад иргэд юм. "Тийм улс тариан дээр очоогүй ээ" гэхээр нь Манжаа их гайхаж, "Хачин юм аа. Эд нар л тариа таримаар юм. Эзэн Чингисийн үеэс эхлээд манай монгол улс малаа маллаж ирсэн. Газар дээрээ малаа бэлчээгээд газрынхаа шимийг малаараа дамжуулан хүртээд байхад будаанаас шимтэй юм гарна гэж би боддог" гэж хэлсэн юм гэсэн. Тэгээд тариа тарих гээд байгаа Гэрэлт гэдэг хөндийн өвсний өтгөн өндрийг нэг магтаж, “Тэнд чинь Бүрэнгийн бүх адуу өвөлждөг ганц хөндий. Одоо байхгүй болох юм байх даа" гэж их харамсаж байсан удаатай.

"Явах гэж зогсдог, ярих гэж зуурдаг" гэж нутгийнхаа агаруу Дамдинд дооглуулж, залхаг соёлгүйгээ захын хүнд дуудуулж явсан Манжаа минь! Нэгдэл тарлаа. Амьсгал хураах нь болсон гэж ад үзэгдэж байсан монгол бичиг тань сэргэлээ. Гэрэлтийн хөндий одоо тариа ч үгүй, өвс ч үгүй хар шарилжны орон болжээ. Бодлогогүй улсын балгаар манай сум юутай их хохиров! Таныг тоох хүн байгаагүйгээс биш, та бүгдийг мэдэж байсан юм байнаа, аугаа их Манжаа минь!

1. Эхийн гол санааг цогцолбороор илэрхийлэн бичнэ үү. /4 оноо/2. Манжаа “зуураа” хочтой болсны шалтгаан юу бэ? /4 оноо/3. Дараах өгүүлбэрийн дүрслэх ур маягийг тайлбарлан бичээрэй. /4 оноо/

Амьсгал хураах болсон гэж ад үзэгдэж байсан монгол бичиг --Навсгар жаахан Манжаа элбэгдсэн дээл томдсон гуталтайгаа зогсож байх нь модоор зорсон монгол шатрын ноёнорхуу –

4. Дараах үгийн утгыг эхтэй холбон тайлбарлан бичээрэй./3 оноо/ Нэгдэл-Атар газар-Хул-

5. Өгүүлбэрээс буруу бичсэн үгийг зөв болгон засаж бичнэ үү. /5 оноо/Ингээд бодход хамар хүний гол эрхтэн байж оюуны хөгжлийн эх үүсвэрийг тависан нь үнэн

ажээ.Одоо ч тэр чанраа хадгалсаар байна. Хүний бие хөрч даархыг хамгийн түрүүн хамар мэдэрч найтааж дохио өгдөг. Найтаасан хүнийг бурхан өршөөг гэж ерөөдөг. Хүн хамраа бөглөөд байвал ходоодны шүүсний шүлтлэг чанар нь буурч элэг бөөрний ажилагаа удааширч, цөс ялгарах нь багасаж улмаар шүд үйрэмтгий болно.

6. Дараах өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж тодорхойлно уу. /5 оноо/Алтан гургалдайн жиргэх дуун сая сэтгэлийн гүнд хүрнэ.

7. Эхийг уншаад хөрвүүлэн бичээрэй. /5оноо/


8.Өөрийнхөө хөрөг бичээрэй. Бичихдээ бүтэц хэв шинж, сэдэв , агуулгын харьцаа болон найруулга зүйн шаардлагыг сайтар тооцоолж, баримт мэдээлэл болон дүрслэх ур маягийг зохистой ашиглаарай. Бичгийн соёл оноонд нөлөөлөх тул хичээнгүй гаргацтай бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/


DeI FedelIHeria bEI t bEa Hegorsea Henileeesea NoiK* iiea HegorbE&Fioeeejb





С. Цогтсайхан Би

Би гойд хүн биш. Хүний олон сайхан чанараас жирийн байх л надад таалагдана. Тиймээс ч миний бичсэн бүхэн жирийн байгаасай гэж хүсдэг. Өөрөө ч жирийн амьдрахыг боддог. Амьдралдаа олсон алдсанаа дүгнэх дургүй. Дүгнэх юм бол гол харлуулсан алдаа маань их. Би шүтлэггүй. Гэхдээ нүгэлгүй явбал бурхан тусална гэдэгт итгэнэ. Түүнээс би олон мянган удаа сунаж мөргөөд жаргал ирнэ гэдэгт би итгэдэггүй. Хар цагаан гэрэл сүүдэр, өдөр шөнө, сайн муу, жаргал зовлон гэсэн ээлжлэх тавиланд бол яг итгэдэг. Тийм болохоор зовбол жаргана, өвдвөл эдгэнэ, уруудвал өөдөлнө гэсэн сүсгээр өөрийгөө аргадаж учирсан гайгаа давах сэтгэлийн хүч сэлбэдэг. Харин би ногоон өнгөнд дуртай нь сонин.

Өндөр нуруутай болж төрөөгүй маань азгүй хэрэг. Яагаад гэвэл би нуруулаг бүсгүйд дуртай. Тэд намайг төдийлөн тоодоггүй. Гэхдээ би олсон хүртсэн бүхэндээ сэтгэл хангалуун, ад шуналгүйдээ баярладаг. Миний хамгийн арчаагүй чанар бол хүнд муу санаж чаддаггүй, цагаан сэтгэл юм. Цагаан сэтгэл гэдэг хүүхдэд л зохидог болохоос насанд хүрсэн хүнд байх боломжгүй юм. Дэндүү цагаан сэтгэл нь заримдаа дотны хүмүүсээ ихээр гомдоож хожмын гай зэтгэрийг ч дууддаг. Нөхрийг гомдоох үг миний цагаан сэтгэлээс л гардаг. Яагаад гэвэл би түүнийг гомдоосноо мэддэггүй. Юу гэж хэлснээ ч мартчихдаг. Тийм болохоор би цагаан сэтгэлд дургүй.

Амьдралын зорилго минь баян чинээлэг байж, сайхан машин унаад, сархад зооглож хүүхэнтэй зугаалах биш л дээ. Зөвхөн л үр хүүхдийн минь цаашдын заяа. Миний хүү усанд унажээ гэхэд би далай ч байсан араас нь эргэлзэхгүй үсэрнэ. Гэхдээ би коммунист биш болохоор баян чинээлэг байхыг хүсэлгүй яах вэ.

Дуу бүхэн өгүүллэг тууж, роман, кино бүхэн хайр дурлалын тухай байдаг. Товчоор хэлбэл аливаа уран бүтээлч хайр сэтгэлийн дууч байдаг. Харин тэнэг миний номонд хайр дурлал хаягджээ. Би дурлаж чаддаггүй хүн үү? Эсвэл сэтгэл нь хөрч орхисон хүйтэн чулуу юу.

Би номоо ТАРЧЛААН гэж яагаад нэрлэв. Би хөдөө суманд амьдарч үзээгүй, тэнд төрөө ч үгүй. Би хотын дөчин мянгатын улаан байшинд эхээс мэндэлж, “Их дэлгүүр” хавьцаа тоглож өссөн.Тэгсэн хэрнээ хөдөө суманд амьдарч суугаа хүмүүсийг яагаад ч юм өрөвдөж хайрлаж суудаг юм. Надад очоогүйгээс очсон сум нь олон. Яах гэж хүмүүсийг уул уулын мухарт сум гэсэн цөллөгөнд хашдаг юм бэ гэж би тарчилсан юм. Мөн хүн хөдөлмөрлөхгүй байж дандаа хялбар хоол, бэлэнчлэх сэтгэлгээг хайж байдагт нь тарчилсан юм. Яагаад бид ийм уудам сайхан нутагт төрчхөөд газаргүй хүн шиг ядуу амьдардагт би тарчилсан юм. Мөн сайн сайхан хүмүүс зальжин хүмүүсээс дорд яваад, аугаа их хүмүүс яагаад торойж түрүйхгүй яваад тарчилсан юм. Тэр хүмүүсийн тухай номдоо өгүүлсэн.

Миний тарчлаан хайраас төрсөн байж болно. Энэ “хайрын” төлөө миний ном өөрөө бүтсэн байж болно.

1. Эхийн гол санааг цогцолбороор илэрхийлэн бичнэ үү./4 оноо/2. Зохиолч номоо “ТАРЧЛААН” гэж нэрлэсний шалтгаан юу бэ? /4 оноо/3. Эхээс эсрэг утгатай үг 4-ийг олж бичээрэй. /4 оноо/4. “цагаан сэтгэл” үгийн утгыг тайлбарлан бичээрэй./3 оноо/ 5. Өгүүлбэрээс буруу бичсэн үгийг зөв болгон засаж бичнэ үү. /5 оноо/

Мал хорогдох вий гэхээс малдаа сэтгэл хорогдоно. Малаа намар сайн таргалуулвал хавар эрт тараглана. Дэлхий бөөрөнхий учир хүн гэрээсээ гараад ямагт өрнө зүгт явбал дорно зүгээс эргэж ирэх юм. Багш сурагчидаа ажил хуваарилав. Ижил буруу мал дасан дасзанасаар ижилсдэг байна. Хөдөлмөр бүхэн багажтай. Энгийн хүний ажишгүй зүйлийг шинжээч хүн ажина.

6. Дараах өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж тодорхойлно уу. /5 оноо/Намрын үдэш олон бор толгодын дунд даарсан янзага надад бяцхан дүүг минь санагдуулна

7. Эхийг уншаад хөрвүүлээрэй. /5 оноо/


8.Өөрийнхөө хөрөг бичээрэй. Бичихдээ бүтэц хэв шинж, сэдэв , агуулгын харьцаа болон найруулга зүйн шаардлагыг сайтар тооцоолж, баримт мэдээлэл болон дүрслэх ур маягийг зохистой ашиглаарай. Бичгийн соёл оноонд нөлөөлөх тул хичээнгүй гаргацтай бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/






Ж.Мягмарсүрэн ГЭРЭЛТЭГЧ /Хөрөг найруулал/

Нэр шигээ гэрэлтдэг найз минь. Хүн бусдыг танихад дэндүү амархан, өөрийгөө танихад дэндүү хэцүү гэдэг. Харин тэр, энэ их хурдтай амьдралын урсгалд өөрөө өөртэйгөө ярилцах цагийг өөртөө олгох дуртай нэгэн. Өөртөө эрх чөлөө олгож, тэр эрх чөлөөнөөс өөрийгөө эрж хайж явдаг. Хэдий ганцаардах дуртай ч ганцаараа байх тийм ч дуртай биш. Найз нөхөдтэйгөө цагийг өнгөрөөхдөө инээд манай хүн тэр болгонд нь нялхамсаад байдаггүй.

Бүгдийг ээж аавын туслалцаагүйгээр өөрөө хийх, бүтээх эрмэлзэлтэй. Өөрөөр хэлбэл хувь хүн болох гэж ээж аавын энхрийллээс “зугтдаг” гэх үү дээ. Нэг бодлоор өдий болтол өсгөж, хүмүүжүүлсэн ээждээ илүү ачаа үүрүүлэхийг хүсдэггүй нь тэр байх.

Тэр цасанд их дуртай. Учир нь гэвэл хаврын хахирган шуургатай өдрүүдийг зөөллөн том ширхэгтэй хөвсгөр цас орсон өдөр найз минь төрсөн. Хавар ордог тийм цас тэнгэрээс алгуурхан бууж газрын хэвлий дэх нялх ногоог ундаалдаг билээ. Миний найзын сэтгэл нь яг л тийм. Хүний жаргал зовлонгийн хөгийг сонсож сэтгэлд нь тийм алгуурхан ариухан цасыг оруулж чаддаг. Юу гэхээр түүнтэй ярилцаж суухад сэтгэлд минь хурсан хоосон гунигийг үргээж, сэтгэлийн цэцгэнд урам тайтгарлын ус шиг үгийг хайрладаг, тэр.

Эсрэг цэнэгүүд таталцдаг хуулиар бид бие биенээ олж нөхөрлөсөн. Зан араншин, нэг зүйлд хандах хандлага нь тэс өөр биднийг цаг хугацаа хэл үггүйгээр нэгнээ ойлгох хэмжээнд дотносуулжээ.

Миний найз олон зүйл сонирхдог. Бага байхдаа төгөлдөр хуур, үлээвэр хөгжим, бүжиг, зураг, волейболын дугуйлан секцэд явдаг байсан бөгөөд алийг нь ч тууштай сураагүй. Гэхдээ бүгдэд нь авьяастай. Харин монгол хэлнээсээ дутахааргүй англи хэлийг бүр багадаа сурч чадсан.

Энэ нь англи хэлний багш нагац эгч Отгончимэг эгчийнх нь ач. Нэгдүгээр ангиас нь түүнд англи хэл зааж өгсөн эгч ньтүүнд их зүйл сургасан. Тиймдээ ч найз минь хичээл зүтгэлээрээ англи хэлний олон уралдаан тэмцээнд орж байсан. Тэр дундаа есдүгээр ангийн бяцхан охин, 11-р ангийн ах эгч нараа манлайлан Дархан-Уул аймгийн англи хэлний олимпиадын аварга болж байсан. Амжилтын эх болсон гараагаараа найз минь бахархдаг. Магад энэ үеэс л сэтгүүлч болох хүсэл мөрөөдөл нь бий болсон байх.

Өөрийнхөөрөө хэн нэгний туслалцаа авахыг хүсдэггүй зангаасаа болж алдах нь бий. Харин алдаанаасаа ухаарч, давтана гэж үгүй. Тэрээр сэтгэлийн гүн дэхээ уудлан суухдаа "Би ухаарлаасаа өөрийгөө хардаг" гэж хэлж байсансан.

10 жилийн 10-р ангид анх танилцсан өдрөөсөө ухаарал тээсэн ботгон нүдээрээ өөрийгөө өгүүлсээр ирсэн найз минь хзээ нэгэн цагт биелэх мөрөөдлөө тээсээр өнөөдөр амьдралын их далайд гарахаар өөрийнхөө “хөлөг онгоцыг” урлаж явна.

Өөртөө ч бас эрх чөлөөг олгохоо мартаагүй тэмүүлж явна. Энэхүү бяцхан хөрөг найрууллыг Их сургуулийн хоёрдугаар ангид байхдаа “жижигхэн”

найз Алтан-Одын Цолмонд зориулан бичиж байв. /Б.Уянга/

“Гэрэлтэгч” эхэд хүн сурч мэдэхийн төлөө хичээх, алдаанаасаа суралцаж, ахин алдахгүй амжилт гаргахыг чухалчилжээ. Эхийг дараах даалгаврын хүрээнд задлан шинжлээрэй. 1. Эхээс авсан өгүүлбэр дэх дүрслэх ур маягийг тодорхойлохдоо хэнийг ингэж дүрсэлсэн учрыг тайлбарлаарай. /4 оноо/

Эхээс авсан жишээ Ямар дүрслэх ур маяг болохыг тодорхойлоод, яагаад ингэж үзсэнээ тайлбарлаарай.

...инээд хөөрөөр цалгиж, биднийхээ дунд од шиг гялалздаг....ухаарал тээсэн ботгон нүдээрээ өөрийгөө өгүүлсээр ирсэн найз минь...

2. Өгүүлбэрийн онцолсон үгийн утгыг тайлбарлаарай./4 оноо/ Хүний жаргал зовлонгийн хөгийг сонсож сэтгэлд нь тийм алгуурхан ариухан цасыг оруулж чаддаг.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... Тэрээр сэтгэлийн гүн дэхээ уудлан суухдаа “Би ухаарлаасаа өөрийгөө хардаг” гэж хэлж байсансан ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................3. Цолмонгийн дүрээс бахархмаар, өөртөө тусгаж авмаар зүйлийг олж, баримтаар нотлоорой. /4 оноо/ Бахархмаар: .................................................................................................................................................................................................................. ........................................................................................................................................................................................................................................ Өөртөө тусгаж авмаар: ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 4. “Би бага байхдаа төгөлдөр хуур, үлээвэр хөгжим, бүжиг, зураг, волейболын дугйлан секцэд явдаг байсан.” гэсэн өгүүлбэрийн тоочсон үгс нь ямар гишүүн болохыг батлан бичээрэй. /5 оноо/........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................5. 1-6-р мөрөөс эсрэг утгатай санаануудыг олж, эсрэг утгыг тайлбарлаарай. /4 оноо/........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6. “Хүн бусдыг танихад дэндүү амархан, өөрийгөө танихад дэндүү хэцүү” гэдэгтэй санал нийлж байна уу? Яагаад гэдгээ 30-40 үгэнд багтаан бичнэ үү. /4 оноо/........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................7. “Жангар” туулиас өөрт олж авсан мэдлэг, ойлголтоо бичнэ үү.

/5 оноо/................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР-[20 оноо]Дээрх “Гэрэлтэгч” эхэд хүн сурч мэдэхийн төлөө хичээх, алдаанаасаа суралцаж,

амжилт гаргах талаар өгүүлжээ. “Гэрэлтэгч” эхийн найруулгын арга хэлбэрийг ашиглан “Би ирээдүйд” сэдвээр эх зохион бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

.....................................................................................






Эхийг уншиж, даалгаврыг гүйцэтгээрэйЭнэ дээл бол жирийн нэг дээл биш, нэхийг өөрийн гараар ёстой нохой дааж урамгүй

болтол элдсэнийг хэлэх үү, оёдлыг бол орчин тойрондоо үйл үртсэнд сүрхий гэгдсэн эх нь үхрийн нарийн шөрмөсөөр давхар хөвөрдөн оёжээ. Энэ дээлийг Данзан гэрээс анх гарахдаа өмссөн бөгөөд эдүгээ халуун элч нь тал талаас төөнөн зөөлөн элдүүр нь нойтон юм шиг намилзаад, хүн төрөлхтний алтан хэлхээ болсон үр хүүхэд гэгч л ёстой эхийнхээ ариун хэвлийд л ийм байдаг болов уу гэмээр бодогдоно.

(Д. Намдаг “Цаг төрийн үймээн” романаас)1. Эхийн зохиомжийн хэв маягийг тодорхойл. (4 оноо)........................................................................................................................................................................................................................................................2. Эхийн гол санааг хэлцээр илэрхийл. (2 оноо)........................................................................................................................................................................................................................................................3. Эхэд уран дүрслэлийн ямар арга хэрэглэсэн бэ?Олж тайлбарла (4 оноо )........................................................................................................................................................................................................................................................4. Дээрх эхэд орсон дараах үг тус бүрээр илэрсэн баймж утгыг тодорхойл. (6оноо)

бишёстойурамгүйхэлэх үүоёжээл

5. “МНТ” зохиолоос өөрт таалагдсан дүрийг сонгон авч хөрөглөн бичээрэй.(7оноо )................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................6. Өгүүлэхүүн тус бүрийн үйлийн эзнийг бичээрэй. (6оноо)

элдсэнхүвэрдэнөмссөнтөөнөнийм байдагбодогдоно

7.Дараах эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлээрэй.4 оноо

Doiro& BirI iia bEgejI bE* buciK, SeiileK, FoyoeeO JerkEt bE* forelea BidokEjO firehsea bEii%t.No^ I Frda DekE*T foiIT fca ModO, DeBO,CilegO,CegesO kEK MedO folea YeehjO iia Joii& DekE*T ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР-[20 оноо] “Ирээдүйн миний монгол” сэдвээр эх зохион бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/

Бичихдээ дараах агуулгын бүтцийг ашиглаж болох юм. • Эхлэл хэсэг : - Өнөөдрийн монгол улсын хөгжлийн талаар сэтгэгдлээ нээж эхлэх • Гол хэсэг : - Улс орноо хөгжүүлэхэд бид өөрсдөө яаж оролцох талаар дэлгэрүүлэн бичих. • Төгсгөл хэсэг : - Ирээдүйд Монгол улс маань ийм болоосой гэсэн үзэл бодлоо бусдад уриалан таниулах байдлаар бичиж төгсгөх






1. Д. Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” шүлгээс уран дүрслэлийг ялган, утгыг тайлбарлаарай. (2 оноо) Хөх лонхон тогоруу дуугарах нь сайханХөдөө цайдам борооших сайханАнирхан ахуйд цэцэг дохих сайханАадрын өмнөх байдал сайхан.Тооноор сар гэрэлтэх сайханТогоотой сүүнд тусах сайханШөнө орой гарах сайханЧөдөртэй морь тургилах сайхан.Эх нутаг минь шүлэг шиг сайханЭх орон минь дуу шиг сайханЭргэх дөрвөн цагт амьд явах сайханЭрээнцавд бороо орох сайхан.2. Шүлгээс найрч угсарсан холбоо үгийг ялган бич. ( 5 оноо )……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….3. Мэдээлж тайлбарласан эх болохыг 3 шинжээр батлаарай. (3 оноо)

АнимэАнимэ бол хүүхэлдэйн кино хийх Японд дэлгэрсэн арга.Анимэ-ээр хийсэн кино. Ихэнхдээ япон үзэгчдэд зориулсан байдаг учраас япончуудын соѐлын өв, ѐс заншлаас их оруулсан байдаг. Тухайлбал: Анимэ-ийн баатрууын том нүд нь япончуудын хувьд “дотоод сэтгэл рүү харах цонх” гэсэн ойлголтыг агуулдаг ажээ. Хүүхдэд зориулсан асар олон төрлийн бүтээл байдаг хэдий ч насанд хүрэгчдэд зориулсан сэдэв, агуулгатай кино бас байдаг. Орчин үеийн Анимэ-ийн эхлэл 1956 онд тавигдсан боловч Осами Тазуки “Муши” кампанийг үүсгэн

байгуулснаар 1961 онд жинхэнэ амжилтад хүрсэн юм. Тазукань японы манга нэртэй орчин үеийн комиксийн үйлдвэрлэлд тэргүүлэх байр суурь эзэлдэг.

(“Британника” нэвтэрхийтоль )………………………………………………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………….

4. Жамухын дүрийг хөрөглөж бичээрэй. (7 оноо)………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………………………………………………………………………………………5.“Чөдөртэй морь тургилах сайхан” шүлгийн мөрт байгаа тодруулсан үгийг эсрэг утгатай бүтээврээр солин найруулан бич.( 5 оноо )……………………………………………………………………………………………………………………6. Өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж, тодорхойлно уу. (5оноо)Анимэ бол хүүхэлдэйн кино хийх Японд дэлгэрсэн арга юм.

7. Үндэсний бичгээр уншаад, кириллээр алдаагүй буулгаарай. (3оноо)


“ Жилийн дөрвөн улирал”сэдвээр эх зохион бичээрэй. Бичихдээ бүтэц, хэв шинж, сэдэв, агуулгын харьцаа болон найруулгазүйн шаардлагыг сайтар тооцоолж, баримт мэдээлэл болон дүрслэх ур маягийг зохистой ашиглаарай. / Үгийн тоо 180-200/






ГЭРЭЛТЭГЧНэр шигээ гэрэлтдэг найз минь. Хүн бусдыг танихад дэндүү амархан, өөрийгөө

танихад дэндүү хэцүү гэдэг. Харин тэр, энэ их хурдтай амьдралын урсгалд өөрөө өөртэйгээ ярилцах цагийг өөртөө олгох дуртай нэгэн. Өөртөө эрх чөлөө олгож, тэр эрх чөлөөнөөс өөрийгөө эрж хайж явдаг. Хэдий ганцаардах дуртай ч ганцаараа байх тийм ч дуртай биш. Найз нөхөдтэйгээ цагийг өнгөрөөхдөө инээд хөөрөөр цалгиж биднийхээ дунд од шиг гялалздаг.

Тэр айлын бага охин. Гэлээ гээд ээж аавдаа нялхраад яваад байдаггүй ээ. Ээж нь түүнийг миний "бяцхан" охин гээд л бүхий л зүйлд нь харж хандаж, өглөө бүр сэрээж охиныгоо эрхлүүлдэг. Харин манай хүн тэр болгонд нь нялхамсаад байдаггүй.

Бүгдийг ээж аавын туслалцаагүйгээр өөрөө хийх, бүтээх эрмэлзэлтэй. Өөрөөр хэлбэл хувь хүн болох гэж ээж аавын энхрийллээс "зугтдаг" гэх үү дээ. Нэг бодлоор өдий болтол өсгөж, хүмүүжүүлсэн ээждээ илүү ачаа үүрүүлэхийг хүсдэггүй нь тэр байх.

Тэр цасанд их дуртай. Учир нь гэвэл хаврын хахирган шуургатай өдрүүдийг зөөллөн том ширхэгтэй хөвсгөр цас орсон өдөр найз минь төрсөн. Хавар ордог тийм цас тэнгэрээс алгуурхан бууж газрын хэвлий дэх нялх ногоог ундаалдаг билээ. Миний найзын сэтгэл нь ч яг л тийм. Хүний жаргал зовлонгийн хөгийг сонсож сэтгэлд нь тийм алгуурхан ариухан цасыг оруулж чаддаг. Юу гэхээр түүнтэй ярилцаж суухад сэтгэлд минь хурсан хоосон гунигийг үргээж, сэтгэлийн цэцгэнд урам тайтгарлын ус шиг үгийг хайрладаг, тэр.

Эсрэг цэнэгүүд таталцдаг хуулиар бид бие биенээ олж нөхөрлөсөн. Зан араншин, нэг зүйлд хандах хандлага нь тэс өөр биднийг цаг хугацаа хэл үггүйгээр нэгнээ ойлгох хэмжээнд дотносуулжээ.

Миний найз олон зүйл сонирхдог. Бага байхдаа төгөлдөр хуур, үлээвэр хөгжим, бүжиг, зураг, волейболын дугуйлан секцэд явдаг байсан бөгөөд алийг нь ч тууштай сураагүй. Гэхдээ бүгдэд нь авьяастай. Харин монгол хэлнээсээ дутахааргүй англи хэлийг бүр багадаа сурч чадсан.

Энэ нь англи хэлний багш нагац эгч Отгончимэг эгчийнх нь ач. Нэгдүгээр ангиас нь түүнд англи хэл зааж өгсөн эгч нь түүнд их зүйл сургасан. Тийм дээ ч найз минь хичээл зүтгэлээрээ англи хэлний олон уралдаанд тэмцээнд орж байсан. Тэр дундаа есдүгээр ангийн бяцхан охин, 11-р ангийн ах эгч нараа манлайлан Дархан-Уул аймгийн англи хэлний олимпиадын аварга болж байсан. Амжилтын эх болсон гараагаараа найз минь бахархдаг. Магад энэ үеэс л сэтгүүлч болох хүсэл мөрөөдөл нь бий болсон байх.

Өөрийнхөөрөө хэн нэгний туслалцаа авахыг хүсдэггүй зангаасаа болж алдах нь бий. Харин алдаанаасаа ухаарч, давтана гэж үгүй. Тэрээр сэтгэлийн гүн дэхээ уудлан суухдаа "Би ухаарлаасаа өөрийгөө хардаг" гэж хэлж байсансан.10 жилийн 10-р ангид анх танилцсан өдрөөсөө ухаарал тээсэн ботгон нүдээрээ өөрийгөө өгүүлсээр ирсэн найз минь хэзээ нэгэн цагт биелэх мөрөөдлөө тээсээр өнөөдөр амьдралын их далайд гарахаар өөрийнхөө "хөлөг онгоцыг" урлаж явна.Өөртөө ч бас эрх чөлөөг олгохоо мартаагүй тэмүүлж явна.

1. “Гэрэлтэгч” хөрөг найрууллаас юуг ойлгосон бэ?/2оноо/...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Тодорхойлолтод өгөгдсөн хүний зан төлөв, ололт амжилтыг олж, бүтэн өгүүлбэрээр бичнэ үү. /4 оноо /Зан төлөв ........................................................................Ололт амжилт ...................................................................3. Дараах хүснэгтийг бөглөнө үү./ 4оноо/

Асуулт ХариултБодит байдал Охин ямар хүн бэ?Мэдрэмж Охины зан төлөвийн талаар чамд

юу мэдрэгдсэн бэ?Сэтгэгдэл Хөрөг найрууллыг уншаад чамд

ямар бодол төрсөн бэ?Үзэл бодол, дүгнэлт

Тэгэхээр “Хөрөг найруулал”-ыг та нар юу гэж үзэж байна вэ?

4. Хөрөг найрууллыг яагаад “Гэрэлтэгч” гэж нэрлэсэн бэ? ............................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Эхээс зэрэгцсэн нийлмэл үгүүдийг түүж бичээрэй./5 оноо/6. “Хүний жаргал зовлонгийн хөгийг сонсож сэтгэлд нь тийм алгуурхан ариухан цасыг оруулж чаддаг”–өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж, тодорхойлоорой. /5 оноо/

7. Дээрх 6-р даалгаварт байгаа өгүүлбэрийг монгол бичигт буулгаарай. / 5 оноо/ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -20 оноо

8.Өөрийнхөө ойр дотны хэн нэгний тухай “Миний шүтээн” хөрөг найруулал бичнэ үү? / Үгийн тоо 180-200/



Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ.Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,

хоёрдугаар хэсэг нь бичих чадвар сорьсон задгай хэлбэрийн даалгавраас бүрдэнэ.Даалгавар бүрийн хариултыг өгөгдсөн зайд бичиж тэмдэглэнэ.

НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 онооЦарай зүсээ бүү гол

Нүд онигор, хялар, давхраатай, давхраагүй ямар ч хамаагүй харах л зориулалтай. Хамар монхор, сартгар ямар ч хамаагүй үнэрлэх л үүрэгтэй. Чих хулгар, дэлдэн, том жижиг ямар ч хамаагүй сонсох л зориулалтай. Бие тагжгар, бөгтгөр, тарган туранхай, ямар ч хамаагүй мэдрэх л зориулалтай. Өөрийгөө царай зүс, хэлбэр галбиртайгаа байнга бүү адилтга. Өнгө зүс хэлбэр, төрх хөөцөлдсөн хүнд таалагдах гэж өнгөлөн далдалж, өндөрсхөн нарийсгах хэрэггүй. Дотоод сэтгэлээр чинь биш, гаднах төрхөөр чинь чамайг сонгож байгаа бол жинхэнэ найз биш. Тийм хүнээс болгоомжил. Хэзээ нэгэн цагт өөр хэлбэр дүрсэнд татагдаад чамайг орхиод одож ч мэднэ. Яаж ч засаж өөрчлөөгүй байгаагаар чинь чамайг сонгож байгаа хүн л чамд хань болно. Эцэг эхээсээ заяасан бие хааг бүү гол. Гаднах хэлбэр дүрсийн уралдаанд өөрийгөө сайн дураараа бүү дэвшүүл. Бусдад таалагдах гэх нь тийм ч чухал зүйл биш. Өөртөө таалагдах гэж л ингэдэг гэж бодож байгаа бол та орондоо орохдоо хүртэл гоёж гоодох байсан. Байгаагаараа л бай. Бусадтай бүү харьцуул. Өөрийгөө хэлбэр дүрстэй бүү адилтга. Та бол царай биш ухамсар, та бол хэлбэр биш гэрэл.

“Эрдэнэ зуу” хийдийн хамба лам Г.Баасансүрэн

ДААЛГАВАР:1. Дараах үгийн утгыг тайлбарла. [3 оноо]

Хулгар: ......................................................................................................................................................................................................................................................

Өнгөлөн далдлах .....................................................................................................................................................................................................................................

2. Эхэд ямар сэдэв буюу асуудлыг дэвшүүлсэн бэ? [3 оноо]а. Өөртөө итгэлтэй байх тухай б. Хүүхдийн тухайв. Хорвоогийн жам ёсны тухай г. Хүн чанарын тухайд. Ядуу амьдралын тухай

3. Эхийн гол санаанд тохирох хэлцийг тодорхойлоорой. [ 4оноо]а. Хаяанд хавчуулагдаж хадамд нудрагдахб. Усанд унавал бурхнаа дуудах, уснаас гарвал бургасаа мартахв. Балын бага нь амттай, барлагийн бага нь чадалтайг. Хаа гэх дуугүй, хагд идэх малгүйд. Ханан гэр холдож, хадан гэр ойртох

4. Эхээс өөрт төрсөн сэтгэгдлээ 50 үгэнд багтааж бичнэ үү? [5 оноо]................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Дараах холбоо үгсийн утга, бүтцийг тодорхойл. [4 оноо]- Том жижиг ...........................................................................................................

...............................................................................................................................- Бодож байгаа..........................................................................................................

................................................................................................................................. 6. “Эцэг эхээсээ заяасан бие хааг бүү гол ”. гэсэн өгүүлбэрийг өгүүлбэрийн гишүүдээр

зураад, тайлбарлаарай. [5 оноо]

.......................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

..................................................................................................7. Монгол бичгээс кирил бичигт буулгаарай. [6 оноо]

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР [20 оноо]

“Царай зүсээ бүү гол” эхээс сэдэвлэн, бичлэгийн арга барилыг дуурайн “ Би чадна” сэдвээр эх найруулан бичнэ үү? / Үгийн тоо 180-200/

Moekgo&

Doimea O

Domda Frda

DekE*T FoiIT Fca “ Frdea O SeUeeea” kEdeet DegoO iI Ciekku_

“ Би чадна ”................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................./Үгийн тоо /





НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 онооЭхийг уншаад даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

ГАНЦААРДАЛ

Орчлонгийн зайд нэг бөгтөр улиас гав ганцаараа ганхалзан найгана. Одоо ч өтөлж дээ гэх өвгөн хүний үг борог өвс шиг бууралтана. Жалга судгийн ногоо жамаараа эрт цухуйж, уран хошуутай хонь ямаа эрүүнийхээ үсийг эхлээд ногооруулна. Бөгтөр улиас хөөрхий чимээ чагнаархан хавар оройхон навч нахиагаа дэлгэн нуруу тэнийлгэнэ. Энэ улиасны оройд нэг шувуу үүр засан олон жил үр дэгдээхийгээ бойжуулсан. Харин энэ жил сиймхий шүд шиг болсон бөгтөр улиасны орой дахь үүрэндээ ирсэнгүй ээ: Хөөрхий өнөөх үүр нь ч бас өтөлжээ. Үүрнийх нь зөрүүлж сүлжсэн мөчрүүд хүртэл бууралтан хөхөлбийтөж, эмээгийн минь үсний өнгөтэй ижилсжээ. . .

Зун болжээ. . . Айлын эмээгийн ач нар ирж хөл хөөр болон шуугилдахад түүний сэтгэлийн нар гарч үснийх нь нэг ширхэг нь ч болов харлах шиг сайхан санагдана. Хотны захад булгийн эхэнд байх ганц бөгтөр улиас л нам гүмхэн. . . Энэ жил үүрнээсээ нисэн нисэн өдлөх дэгдээхий байхгүй. Салхинд сэрчигнэх мөчрийнх нь чимээнээс өөр ханьгүй. . .

Бөгтөр улиас ангаахайнуудын дууг сонсоогүй тэр хавраас хойш навч нахиагаа дахин дэлгээгүй ээ. . . Харин хот айлынхан зуслангаас нүүхдээ хадаг л зүүжээ. . ./Л.Мөнхтөр/

1.Улиас яагаад нахиагаа дэлгээгүй вэ? \1 оноо\

........................................................................................................................................................

2. Эхийн гол санааг тодорхойлж, хэлц үгээр оновчтой илэрхийл. \3оноо\ ................................................................................................................................. ......................................................................................................................

3.Эхээс зүйрлэл, адилтгал, амьдчилал зэрэг дүрслэх ур маяг тус бүрд нэг жишээ бичнэ үү? \6оноо\

...................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ..............................................................................................................................

4.Эхэд орсон дараах үг хэллэг, цэг тэмдэг тус бүрээр ямар утга санаа, үнэлэмж, хандлага, өнгө аяс илэрхийлж буйг тайлбарла. \5 оноо\

-гав ганцаараа

-чимээ чагнаархан

-хөөрхий үүр нь ч бас өтөлжээ

-эрүүнийхээ үсийг ногооруулна

-мөн эхэд олон удаа гурван цэг (...) хэрэглэсний учир

5.Модод хүртэл амьтай гэсэн санааг батлах баримт мэдээллийг ялган 40-50 үгэнд багтаан тайлбарлан бичнэ үү?. \5 оноо\

6.Дараах өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж утга бүтцийг тодорхойл. \5 оноо\

Айлын эмээгийн ач нар ирж хөл хөөр болон шуугилдахад түүний сэтгэлийн нар гарч үснийх нь нэг ширхэг нь ч болов харлах шиг сайхан санагдана.

7.Үндэсгний бичгээс кирил бичигт хөрвүүлээрэй. \5 оноо\

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДАЛГАВАР \20 ОНОО\

8.Дараах сэдвээр эх зохион бичихдээ бүтэц, хэв шинж, сэдэв, агуулгын харьцаа болон найруулга зүйн шаардлагыг сайтар тооцоолж, баримт мэдээлэл болон дүрслэх ур маягийг зохистой ашиглаарай. Бичгийн соёл оноонд нөлөөлөх тул хичээнгүй, гаргацтай бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/

“Ухаарал”





НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 онооД.Урианхай “Зэрэг дэвшигч”

Хүний сэтгэлийн гол мөн чанар нь ямагт “зэрэг дэвшигч” чанар!Халвал заавал буцалтлаа!Хөрвөл заавал хөлдөтлөө!Баярлавал заавал магнай хагартлаа!Гомдвол заавал голоо тасартлаа!Хүний Зовлон,Жаргал хоёрын далд сурвалж хийгээд нууц нь хүний сэтгэлийн энэхүү “зэрэг дэвшигч” мөн чанарт хадагдъя юу!1.Эсээний бүтцийг тодорхойл.\6 оноо\

Эхлэл\дэвшүүлсэн асуудал\ ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Гол \тайлбарласан хэсэг\...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Төгсгөл\дүгнэлт\...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................2.”Зэрэг дэвшигч чанар”гэж юу болохыг тайлбарласан баримтыг ялгана уу.\3 оноо\1.................................................................................................................................2.................................................................................................................................3.................................................................................................................................3.Зохиогчийн үзэл бодлыг ялган бичээрэй.\2 оноо\4. Тодруулсан хэсгийг уншаад утга санааг өөрийн үгээр .Үгийн тоо 30-50\ 3 оноо\............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................5.4,5-р мөрийг уншаад “магнай хагартлаа,голоо тасартлаа” үгийн утгыг ухан эхийн хам орчноос өөрийн ойлгосноор тайлбарлан бичээрэй./ 5 оноо/...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................6. Хүний Зовлон,Жаргал хоёрын далд сурвалж , нууц нь хүний сэтгэлийн энэхүү “зэрэг дэвшигч”мөн чанарт хадагдъя юу! гэсэн өгүүлбэрийг холбох үг ашиглан 2 нийлмэл өгүүлбэрээр илэрхийлээрэй. /5 оноо/

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

.................................................................................7. Монгол бичгийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлнэ үү. /5 оноо/

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДАЛГАВАР \20 ОНОО\ “Дэлхийн сонорт”сэдвээр монгол хүний тухай 180 – 200 үгэнд багтаан эх зохиож бичээрэй.Бичихдээ дараах агуулгын бүтцийг ашиглаж болох юм. Эхлэл хэсэг – Дэлхийд танигдсан монгол хүний тухай товч танилцуулга Гол хэсэг – Тухайн хүний амжилт гаргасан төрөл, хичээл зүтгэл зэргийг хэлсэн үгээр нь баяжуулан бичих Төгсгөл хэсэг – Амжилттай яваа хүнээс үлгэр жишээ авч хөдөлмөрлөх тухай сургамжлан бичиж төгсгөх.


САНАМЖ, ЗӨВЛӨГӨӨНийт 50 оноо Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ. Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,

хоёрдугаар хэсэг нь бичих чадвар сорьсон задгай хэлбэрийн даалгавраас бүрдэнэ. Даалгавар бүрийн хариултыг өгөгдсөн зайд бичиж тэмдэглэнэ.НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 оноо

Мэргэний хөндийд дөрвөн цаг эгшиглэнэ1. Мэргэний хөндий, миний төрж өссөн нутгийн минь олон хөндийн нэг дээ. Энэ хөндийд

элэнц хуланцаас минь эхлээд өдгөө миний энэ үе хүртэл өвгөд хөгшид минь адуу малаа адгуулж, нүүж сууж, жилийн дөрвөн улирлыг жирмийн сүлжээ шиг сүлжиж, жаргал зовлон, инээд гуниг ээлжилсэн амьдралаа бүтээж ирсэн юм. Мэргэний хөндийд л дөрвөн цаг дөрвөн цагаараа эгшиглэдэг. Өвөл гэмээ нь хамгийн хатуу ширүүн болдог анхны орсон цас хэзээ ч зогсохгүй бударсаар бударсаар энэ хөндийг нэлд нь бүхэнэ. Өвлийн цагт атан тэмээгээр л жонжуулж туулна уу гэхээс өөр унаа малаар бүтэшгүй, чухам л цагаан далай гээч нь болно шүү дээ. Мэргэний хөндийд үүл уначихжээ гэсэн үгийг хэн нь ч анх хэлсэн юм, түүнээс хойш юм л бол өвлийг “Мэргэний хөндийд үүл уначихжээ...” гэж энэ нутгийнхан тодорхойлсоор билээ.Гэхдээ бас хамгийн баяртай, гэрэлтэй сайхан үг ч Мэргэний хөндийтэй холбоотойгоор хэлэгддэг.

2. Мэргэний хөндийн цас хамгийн түрүүнд сэмэрч, түүний элгэн доороос яргуй цэцэг хамгийн түрүүнд нүдэлнэ. Энэ үед нутгийн ардууд “Мэргэний хөндийд яргуй нүдэлжээ...” гэцгээх нь бий... Энэ бол хавар иржээ гэсэн үг юм. Тийнхүү мэргэний хөндийд хамгийн түрүүнд ногоо соёолж, зуны өмсгөлөө байгаль дэлхий энэ хөндийд л өмсөнө шүү дээ. Холын уулс ч мэргэний хөндийг л дуурайж ногоорно. Түүнчлэн Мэргэний хөндийн намар бүр ч гоёхон доо. Бугын зоо шиг халиурч, үнэгний сор шиг гялталзана. Өвс ногоо чухам яахаараа тэгж шим шүлтээ гүйцэт авч шаргалтана вэ? Хялган чухам яахаараа тэгж далайн давалгаа

шиг үелзэн гүвэлзэн долгилно вэ? Салхин хэрхэн, юунд саатна вэ? Мэргэний хөндийд тэнгэр ширтэн хэвтэхэд юу эс бодогдох билээ...

3. Хэдэн мянганы турш Мэргэний хөндийд эцэг дээдэс минь нутаглаж, он жил нисэн нисэн ирж, он жил нисэн нисэн буцжээ. Энэ талд хэзээ нэгтээ хөх тэнгэрийн солир харван унаж, тэрчлэн энэ талаас бас өвгөд хөгшид минь тэнгэрийн уудамд хүсэл бодлоо бэлчээн залбирч зогссон байж таарна. Чингисийн морьтон баатрууд хүлгийн туурайгаараа тамгалж, Сүх жанжны журамт дайчин эрс уухайн дуу хадааж, монгол жинчин идэр есийн хүйтнээр хөөглөж, эрийн гурван наадмаар хурц дөмөн морьд хүүхдийн гийнгоонд уярч байсан биз ээ. Мэргэний хөндий минь мэргэн хөндий. Мэргэнд нь эх орон минь өөдөлж, үр ач нар минь эрүүл энх торниж, хүссэн бүхэн нь биелж, аз жаргалтай амьдрахын гэгээн төлөг буусан бий.

Д.Нямаа1. ...Өвөл гэмээ нь хатуу ширүүн болдог гэдгийг дүрслэн тайлбарлан бичсэн хэсгийг эхээс олж бичнэ үү./4 оноо/...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................2. Эхийн гуравдугаар цогцолбороос зохиогчийн үзэл бодол, баримтыг тус бүр нэгийг олж бичнэ үү. /4 оноо/Үзэл бодол:................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Баримт:........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................3. Дараах өгүүлбэрийн дүрслэх ур маягийг тодорхойл. /4 оноо/Мэргэний хөндийд эцэг дээдэс минь нутаглаж, он жил нисэн нисэн ирж, он жил нисэн нисэн буцжээ........................................................................................................................................“Мэргэний хөндийд үүл уначихжээ...”......................................................................................................................................

4. Эхийн нэгдүгээр цогцолбороос эсрэг утгатай үг, ойролцоо утгатай үг нэг нэгийг олж бичээд. Эсрэгцэж байгаа бүтээврүүдийг тайлбарла. /4 оноо/................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... .........................................5. Эхийн хоёрдугаар цогцолбороос Угсарсан холбоо үг, зэрэгцсэн ойролцоо үг тус бүр 2-ыг олж бичнэ үү. /4 оноо/..............................................................................................................................................................................................................................................................................6. Дараах өгүүлбэрийг өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тайлбарла. /5 оноо/ Сүх жанжны журамт дайчин эрс уухайн дуу хадааж, монгол жинчин идэр есийн хүйтнээр хөөглөж, эрийн гурван наадмаар хурц дөмөн морьд хүүхдийн гийнгоонд уярч байсан биз ээ.7. Дараах монгол бичгийн эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлнэ үү? /3 оноо/


8. Д.Нямаа гуайн “Мэргэний хөндийд дөрвөн цаг эгшиглэнэ” тайлбарласан эсээний бичлэгийн арга барилыг ашиглан “Миний нутгийн дөрвөн улирал” сэдвээр Тайлбарласан эсээ зохион найруулж бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/


САНАМЖ, ЗӨВЛӨГӨӨНийт 50 оноо Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ. Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,


НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 оноо.

Ертөнц бол нууцНууцлаг энэ ертөнцийн түг түмэн үзэгдэл юмсын нууцыг шимтэн шохоорхох,

тэрхүү нууцыг тайлахын хүсэл эрмэлзэл бол хүнд төрөхөөс заяагдсан хүсэл. Хүний энэ төрөлх хүсэл өлгийтэй байхаас нь эхэлдэг. Хэн ч зааж өгөөгүй байхад, нүүрнийхээ өмнө даавуу барьж, түүнийхээ ард “нуугдах”, даавууныхаа араас гэнэт нүүрээ гарган “ход ход” инээд алдах юм уу, эсвэл гараараа нүдээ дарах мэтээр нуугдаж тоглодог. Хүүхэд хөлд орж энэ тэрийг шулганан гүйхээсээ эхлэн нуугдаж тоглох дуртай байдаг. Өөрөө нуугдахаас гадна нуугдсан хэн нэгнийг олох бүр ч дуртай.

Хүний энэхүү тэмүүлэл нь юмсын нууцыг тайлах үйлд түлхэж, үзэгдэл юмсын нууцыг тайлах тусмаа нууц руу тэмүүлэх тэмүүллийг нь гааруулдаг. Улангассан энэ тэмүүлэл нь үзэгдэл юмсын нууцыг нээж дууссан байсан ч ханахгүй нь хүний хүслийг хангачих нууц ертөнцөд байхгүйдээ ч бус , ертөнцийн нууцыг тайлснаар хүний хүсэл -ханадаггүй. Нууцад тэмүүлдэг энэ хүний барагдашгүй хүсэл ертөнц дээрх нууцыг улам олшруулдаг. Д.Батбаяр1. Дээрх эх найруулгын ямар хэв маягт хамаарах вэ? /2 оноо/

А. хүүрнэмж б. тоочимж в. эргэцүүлэмж г. Тайлбарламж2.”Нууцад”тэмүүлэх хүний хүсэл хэрхэн илэрдэг болохыг баримтад тулгуурлан тайлбарлана уу? \5 оноо\.3.Дээрх эхэд орсон дараах үгсийн утгыг хам сэдвийнх нь хүрээнд холбон тайлбарлаарай. /4 оноо/гааруулдаг .............................................................улангассан ............................................................шохоорхох ............................................................Шулганах ............................................................4.Дээрх эхэд байгаа “төрөхөөс” гэсэн үгийг үгийн бүтцээр задлан бүтээвэр тус бүрийг тайлбарлаарай. /5 оноо /5.Дараах эхээс уншаад зөв бичих дүрмийн алдаатай 5 үгийг олоод, засаж бичээрэй. Алдаатай 1 үгийг олвол 0,5 оноо, зөв болгон засвал 0,5 оноо [5 оноо]Морь эргэх газар нилээдзайтай, нар орой болж байгаа учир ширүүхэн явцагаалаа. Ергөх нь морины гэдэсзайлчихна гэж хашир хүмүүс голдуу цогиулах ажээ.Удалгүй морь эргэх тэмдэгтгазар ирцгээхэд аав намайг хөтлөжнэлээд түрүүгээр гаргаад тавьлаа.Морь тавьсан

улсуудын морьд цөм л дааганаас хоцорхооргүйбайсан боловч журмыг сахиж томчууд морьдынхоо амыг татав.6.Дараах өгүүлбэрийг гишүүдээр зураад, бүтэц хэв шинжийг тодорхойлно уу. /4оноо\Хүүхэд хөлд орж энэ тэрийг шулганан гүйхээсээ эхлэн нуугдаж тоглох дуртай байдаг.

7.Дараах шүлгийн бадгийн орхисон үгийг нөхөн бичээд хэний ямар зохиолын хэсэг болохыг нэрлэнэ үү. \5 оноо\Чихний чимэг ....................аялгуу сайхан.....................Чин зоригт өвөг ..................минь .................................Сонсох бүр яруу ........................гайхан .....................Сод их билигт түмнээ бишрэн ..................биХОЁРДУГААР ХЭСЭГ БИЧИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР \20 оноо\ Дээрх эхийн утга санаа, хэлбэр бүтцийн онцлогийг ажиглаад “Хорвоогийн өнгө” сэдвээр тайлбарламж эх зохион найруулж бичээрэй. \Үгийн тоо 180-200 \





НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 онооЗАГ МОД

Хүний хүчин зүйлийн нөлөөгөөр түлшинд хэрэглэхээр хамгийн ихээр сүйтгэж буй модлог ургамал бол заг юм. Заг нь Монгол улсын "Ойн тухай хууль”-ийн 8 дугаар зүйлийн 8.1. дэх хэсэгт зааснаар хамгаалалтын бүсийн ойд хамаарна. Заган ой байгалийн маш хатуу ширүүн нөхцөлд ургаж байдгаараа онцлогтой. Хүний буруу үйл ажиллагааны нөлөөнд өртвөл нэн эмзэг, өөрийнхөө аясаар сэргэн ургах процесс маш төвөгтэй хязгаарлагдмал ургамал юм. Тиймээс говийн ард түмэн дээр үеэсээ загийг түлшинд хэрэглэхдээ хөгширч хатаж унаснаас нь түүж авч хэрэглэдэг нарийн дэг жаягтай байлаа. Харин сүүлийн жилүүдэд энэ дэг ёс алдагдаж хүмүүс машин техникийн хүчээр хүрч болох бүх л газраас загийг талбайгаар нь хавтгайруулан түүж түлшиндээ хэрэглэхээс гадна шинэ залуу загийн ургах боломж нөхцөлийг хязгаарлаж байгаа нь цөлжилтийн эхлэлийг өөрсдөө тавьж байгаа хэрэг. Энэ замбараагүй ашиглалтаас шалтгаалан говь цөлийн бүсэд эзлэх заган ойн талбайн хэмжээ жилээс жилд буурч зарим газарт заган ой устаж, хөрс шороо сулран элсний нүүлт хөдөлгөөн ихэсч, ургамал амьтан цөөрч устах аюул нүүрлэлээ. Мөн загийн салмай нь малын амин чухал тэжээлийн нэг болдог. Олон мал зулзаган загийн салмайг идэж сүйтгэхээс гадна тэдний хөлд шинэ залуу загийн ургац устаж нөхөн сэргэх явцад саад учраад байна. Дэлхий нийтийг хамраад байгаа цаг уурын дулааралтай холбоотойгоор жилд орох хур тунадасны хэмжээ багассанаас заган ой хатаж хуурайшин сийрэгжиж байна. Байгаль экологийн тэнцвэртэй байдлыг хангах, устаж үгүй болохоос урьдчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээх арга хэмжээ, эрх зүйн орчны талаар уншигч тантай саналаа хуваалцахын зэрэгцээ зөвлөгөө болгох үүднээс бичиж сууна. Байгаль хамгаалах ажилд орон нутгийн иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор нутгийн иргэдийн сайн дурын нөхөрлөл байгуулах, ойн санг иргэдийн нөхөрлөлд эзэмшүүлэх талаар сургалт сурталчилгаа явуулах, заган ойг нөхөн сэргээх, ойжуулах ажилд төрийн бодлого, шийдвэрийг түлхүү тусгаж ажиллах. Говь цөлийн бүсэд ургадаг заг болон бусад ховор мод бутлаг ургамлын тарьц суулгац бэлтгэх зэрэг ажлуудыг ард иргэдийн дунд зохион байгуулалтайгаар явуулах. Загийг түлшинд хэрэглэх явдлыг таслан зогсоох тухай Монгол улсын "Ойн тухай хууль”, БОАЖЯ-ын сайдын 2011 оны 8 дугаар сарын 15-ны өдөр баталсан А-269 тоот тушаал болон бусад эрх бүхий

байгууллагуудаас гаргасан эрх зүйн актуудыг ард иргэд мөрдөж ажиллах шаардлагатай байна. Манай байгууллага хэчнээн ярьж хэлээд ард түмэн та бүхэн амьдралдаа хэрэгжүүлэхгүй бол хэдхэн жилийн дараа заган ойгүй болох аюул нүүрлэх болно. 2001 онд батлагдсан "Ойн тухай үндэсний хөтөлбөр"-т заган ойг хамгаалах зорилгоор говь, цөлийн бүсийн зарим аймаг, сумдын түлшний хэрэгцээг хангайн бүсээс ойн цэвэрлэгээний журмаар бэлтгэсэн модоор хангаж, түүний тээврийн зардлыг улсын төвлөрсөн төсөвт тусгаж санхүүжүүлнэ гэсэн заалтыг хэрэгжүүлэх арга хэмжээг орон нутгийн сумдын засаг дарга нар анхаарах шаардлагатай байна. Монголчууд эрт дээр цагаас байгаль хамгаалах, байгалийн баялгийг ариг гамтай ашиглах, нөхөн сэргээхэд ихээхэн анхаарч төрийн бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн нэг болгож холбогдох хууль цаазын бичигтээ тусгасаар ирсэн баялаг уламжлалтай ард түмэн билээ. Эдгээрээс тойм төдий/ дурдахад "Их засаг" хууль "Алтан хааны цааз", 1640 оны Ойрад цааз, "Халх журам зэрэг сурвалж бичгүүдэд байгаль хамгаалах асуудлыг тодорхой заалтуудаар зохицуулж байсан байдаг. Тухайлбал "Их засаг" хуульд "Хэн ус руу шээвээс, өвс ургасан хойно газар нүхэлбээс, гал алдаж бэлчээр шатааваас цаазална" хэмээн байдаг нь байгаль хамгаалахад хэчнээн их анхаарч хууль цааз зөрчигсдийг хатуугаар цээрлүүлэн шийтгэж байсны нэг жишээ юм.

Тухайн үед шашны сургаалыг байгаль хамгаалахад ихээхэн ашиглаж байсан нь сүсэг бишрэл ихтэй монголчуудын хувьд цаг үеэ олсон зөв арга байсан талаар манай эрдэмтэн мэргэд тэмдэглэн үлдээсэн. Үүний сонгодог тодорхой жишээ бол 13-р зууны үеийн шашин төрийн хууль цаазын бичиг "Арван буянт номын цагаан түүх" юм. Харин Хутагтай цэцэн хун тайжийн зохиосон "Алтан хааны цаазын бичиг"-т шашны нөлөө бараг тусаагүй, гагцхүү төрийн хууль цааз түүний дотор байгаль, ан амьтныг хамгаалах талаар тусгайлан оруулж өгч, ялын бодлогыг онцгойлон авч үзсэн байх юм. Жишээ нь: Зохисгүй цагт ан хийж буга, согоо, бодон гахай агнасан бол таван үхрээр торго, зээр, гур агнасан бол таван хониор торго гэх мэтээр тэр үед монголд байсан бараг амьтан бүрээр зааж өгсөн байх юм.

1. Заг мод хязгаарлагдмал ургамал болохыг батлах хоёр баримтыг бичнэ үү? \4 оноо\ ...................................................................................................................................... ......................................................................................................................................

2. Загийг замбараагүй ашигласнаас ямар муу үр дагаврууд үүссэн бэ? \3 оноо\ ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

3.Монголчууд эрт цагаас байгаль хамгаалахад онцгой анхаарч төрийн бодлогоор зохицуулжбайсныг гэрчлэх ямар ямар баримт байдаг вэ? \4 оноо\...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ......................................................................................................................................

4. Заган ойг хамгаалах ямар ажлыг хэрэгжүүлэх санал дэвшүүлсэн бэ? Зохиогчийн санааг өөрийн санаагаар дэлгэрүүлж бичнэ үү. \ 4 оноо\ ........................................................................................................................................................ ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Эхээс зэрэгцэх аргаар бүтсэн холбоо үг 5-ыг олж бичнэ үү: \5оноо\

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

6.Эхээс ЗНӨ 1-ийг олж өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж ,бүтэц хэв шинжийг тодорхойл. 5оноо

...........................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................

.....................................................................................................................

7. Монгол бичгийг уншаад кирилд хөрвүүлээрэй. /5 оноо/

fego* DeI Kimoa I SiroKa kElebE& feyo& BleeO Dola fole^ iie* foeeego& fomo( DeI Kimoa I DerolebEsO HoroseeO Dola Ne* t Cola bE* bEyes( t ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР Нийт оноо 20

“Эх дэлхийгээ хайрлан хамгаалъя” сэдвээр эх зохиож бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/

Бичихдээ дараах агуулгын бүтцийг ашиглаж болох юм.

1.Эхлэл хэсэг - хүний буруутай үйл ажиллагаанаас болж байгаль дэлхий аюулд хэрхэн өртөж буй талаар мэдээлэл өгөх

2. Гол хэсэг – хүн байгальтайгаа зөв харьцах, эх дэлхийгээ хайрлан хамгаалсны үр дүнд бид эрүүл саруул, аз жаргалтай амьдрах талаар батлан бичих

3. Төгсгөл хэсэг – эх дэлхийгээ хамгаалахад хувь нэмрээ оруулахыг бусдад ятган, уриалан дуудаж төгсгөх





НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 онооШАРГАЛЖУУТ

Шаргалжуутын халуун рашаан нь байгалийн өвөрмөц сонин тогтоц, анагааж эмчлэх чадвараараа дэлхийд хосгүй рашааны нэгд тооцогддог. Шаргалжуутын рашаан сувилал нь Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт далайн төвшнөөс дээш 1500 метрт Улаанбаатар хотоос 650 орчим километр зайтай ажээ.

Шаргалжуутын гол руу түрж орсон Хатад хэмээх толгойн энгэрт байх боржин чулуунууд дундаас оргилон урсах халууны хэмжээгээр өөр хоорондоо ялгаатай 100 гаруй булаг рашаан ундаргаас бүрддэг нь гайхалтай. Энэхүү рашаан нь геотехникийн идэвхжлийн дулааны үйлдэлтэй холбоотойгоор, гүний усны хөдөлгөөн, хүчтэй даралт, халуун хүйтний орчинд тогтож боржин чулууны ан цаваар ундарч буй байгалийн нэгэн унаган төрхийг бодит байдлаар харуулсан өвөрмөц тогтоцтой юм. Шаргалжуутын рашаан бүр нь хүний биеийн эрхтнүүдийг зориуд урлан тавьсан мэт хэлбэр дүрстэй хад чулуун дундаас оргилон гардаг нь үнэхээрийн гайхамшигтай. Тухайлбал, хоолойн өвчнийг анагаах рашаан гэхэд хүний

хоолойн хэлбэр дүрстэй хаднаас, шүдний рашаан гэхэд шүдний хэлбэр дүрс бүхий хаднаас оргилон гарч байдаг нь байгалийн сонин хачин гайхамшгийн нэг юм

Судалгааны дүгнэлтээс үзэхэд олонх булаг рашаанууд нь нэг төрөлд багтах ба зарим рашаан нь халууны хэмжээ, орчны урвал зэргээрээ ялгаатай боловч гидрокарбонат, карбонат, сульфатлаг натри голлож, халуун нь 43-95 хэмийн хооронд хэлбэлздэг. Рашааны үндсэн ундаргаас баруун урд орших рашаан нь 60 хэмийн халуунтай, хүхэрлэг шавартай тул рашааны болон шаврын эмчилгээг хослох боломжтой. Шаргалжуутын рашаан нь найрлагаараа Румын улсын Геркуланы рашаан, Болгар улсын Горна Баня, Кюстендил, ОХУ-ын Кульдур, Дорнод Сибирийн Талая зэрэг рашаантай төсөөтэй.

Шаргалжуутын рашаан арьсан дахь мэдрэлийн судсыг цочроож мэдрэлийн цусны хөдөлгөөн, бодисын солилцоо, дотоод шүүрлийн ажиллагаанд өөрчлөлт үзүүлэх тул үе мөчний архаг үрэвсэл, эмэгтэйчүүдийн болон арьсны зарим өвчин, амьсгалын замын өвчнийг эмчлэхэд тохиромжтой ажээ. Халууны хэмжээ их, сул эрдэсжилттэй рашааны онцлог нь биеийн дулааныг дээшлүүлж, үрэвслийг түргэн илааршуулах, үе, булчин, ясны зэрэг архаг өвчнийг засахад илүү тохиромжтой байдаг байна. Харин тархи судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, дахилттай болон хүндрэлтэй, шок болон зүрхний хүнд шигдээсийн дараах үе, артерийн даралт ихдэх өвчний II Б, түүнээс дээд шат, зүрхний байнгын хүнд хэлбэрийн илрэлийн үед тус рашааныг хэрэглэх нь зохимжгүй ажээ.

Жилд дунджаар 3500- 4000 гаруй хүн хүлээн авч эмчилгээ сувилгаа хийдэг. Нийт сувилуулсан хүний 60 гаруй хувь нь Улаанбаатар хот буюу бусад газраас ирж сувилуулдаг байна. Үлдсэн нь Баянхонгор аймгийн харьяат хүмүүс байдаг байна. Энэ сувилал нь байнгын ажиллагаатай бөгөөд нэг ээлжиндээ 90 хүн хүлээн авах хүчин чадалтай.

“Шаргалжуут” хэмээх нэрийн учир: Манжийн дарлалын үед элч нар Ховд, Улиастай ороод буцах замдаа “Их гол” хэмээх голыг гаталдаг байжээ. Нэг удаа Манжийн яаралтай чухал мэдээ авч явсан буухиа элчийг ирэхэд “Их гол”-ын ус улаанаар эргэлдэн хөөсөрч байжээ. Үүнээс болж Манжууд уг голыг “Шар галзуу гол” хэмээн нэрлэх болсон ажээ. Тэгээд элч нар аар саархан юманд саатсан ч “Шар галзуутын гол” үерлээд хэмээн шалтаг тоочдог болж, алба саатуулсан хэмээх ял шийтгэлгүй өнгөрдөг байжээ. Нутгийнхан голынхоо нэрийг муухайгаар дуудахгүйн тулд “Шаргалжуут” хэмээн зөөллөн нэрлэх болсон байна. Шаргалжуутын гол Баянхонгор аймгийн Өлзийт суманд байдаг.

1 . 3-р цогцолбороос шалтгаан ба үр дагавар хоёрыг олж бичнэ үү. /4 оноо/

........................................................................................................................... ...........................................................................................................................

2.Шаргалжуутын рашааны эерэг болон сөрөг үр дагаврыг тайлбарлан уу. /4 оноо/ ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................

3. Эхэд байгаа доорх үг хэллэгийн ойролцоо утгыг олж бичнэ үү. /3 оноо/

рашаан ...................................................................................................................

анагаах -..................................................................................................................

оргилох - .................................................................................................................

4. Энэ рашаан байгалийн сонин хачин гайхамшгийн нэг гэдгийг батлан 20 - 30 үгэнд багтаан дүгнэж бичнэ үү. /4 оноо/ ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ......................

..................................................................................................................... ......................................

..................................................................................................... ......................................................

..................................................................................... ......................................................................

.....................................................................

5. Эхээс зэрэгцэх аргаар бүтсэн холбоо үг 5-ыг олж бичнэ үү: \5 оноо\

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

6.Эхээс ЗНӨ 1-ийг олж өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж ,бүтэц хэв шинжийг тодорхойл. 5 оноо

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................

7. Монгол бичгийг уншаад кирилд хөрвүүлээрэй. /5 оноо/

NikEa Kimoa felo_ I JorijO Mesia iiea Jilogodoa Je^ dO GercO kEa t= Hola iia Dera Nodo( DO Hemo( oa Cieeola Kimoa NI KiliyejO bEii) t bila=

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР Нийт оноо 20

“Жимс жимсгэнэ хүний биед нөлөөлөх нь” сэдвээр эх зохиож бичээрэй. / Үгийн тоо 180-200/

Бичихдээ дараах агуулгын бүтцийг ашиглаж болох юм.

1.Эхлэл хэсэг – Ямар ямар төрлийн жимс байдаг талаар ерөнхий мэдээлэл өгөх

2.Гол хэсэг – Жимс жимсгэнийг хэрэглэснээр хүний биед ямар эерэг нөлөө үзүүлдгийг дэлгэрэнгүй тайлбарлаж бичих

3. Төгсгөл хэсэг – Жимсний ариун цэвэр, эрүүл ахуй шаардлагыг хангасан нөхцөлд хадгалах талаар зөвлөн бичиж төгсгөх

ТҮЛХҮҮР-1

1.Хуулийн албан хаагч түшмэл нь “Би өөрөө хууль зөрчвөл юу болох билээ?” гэж итгэл үнэмшлээ хадгалсаар байгаад өлсөж үхсэн тухай дурсамж энэ оронд өнөөдөр залуу хүмүүст зориг өгөх түүх болон үлджээ. Албан тушаалаа ашиглан бохир аргаар амь залгах боломж нүдний урд байсан байхад тэр. Ерөөсөө дайны дараа бүх япончууд амьдрахын төлөө үнэн цагаанаар зүтгэцгээсэн байдаг.

2.Өөрийн дүгнэлтээ бичсэн байна.

3.Баагий гэдэг нь заавал сайн, заавал муу хүн гэлтгүй ямар ч хүн болж өсөж болох юм.

4.Япон хүний үндсэрхэг үзэл, юмыг бэлнээр биш өөрөө бхийж бүтээхийг эрмэлздэг мөн чанарын талаар саналаа бичнэ.

5.хуй-л –р-уул-0-н

6.Тодотгол гишүүн өгүүлбэртэй угсарсан нийлмэл өгүүлбэр

7.Монгол бичиг

ТҮЛХҮҮР-2

1.Тарвага харсан хүн махыг нь идэх юмсан.Эс бөгөөс арьсыг нь авч дамлахсан гэж хорхойсно. Ийм шунал хөөрхийсийг гайтуулж, зовлонгийнх нь үүдийг нээдэг байна

2.Алтай, хангайгүй тарвага ихэд цөөрчээ.Газрын тосноос дутуугүй үнэт баялаг юмсан.Манайхныг хэт шуналаас энэ амьтны нэр түүхийн хуудсанд бичигдэж үлдэх цаг ойртсон бус уу.

3.Хөөрхийст зориулж хөшөө босгосныг илүүд үзэж адлах юм.Яадаг юм, босгоо л биз. Гурван голын савд бага балчирт нь эзэн Чингисийн минь гэр орныхныг тэжээж байсныг бодсон ч гадаадад сурч байсан оюутнуудыг минь арьсаараа тэтгэн тэжээж ирсэн гавьяаг нь ч, олон зууны туршид ард түмэнд минь өлзийгөө өгч, буян хишгээ хайрлаж ирснийг дурсаж суухад юу нь болохгүй гэж...

4.Ангуучдын онь хараанд өртөх- анчдын бай болох, эмзэглэл дотроос хатгах- тарваганы тоо толгой эрс цөөрч байгаад сэтгэл эмзэглэх, зах зээлийн нэрэнд дулдуйдсан- тарваганы арьс зарж мөнгө олох,түгшүүрийн харанга цохиж эхэлсэн- тарваганы тоо толгой эрс цөөрч багассан, хурдан бууны бай идэш болж- анчид тарвагыг хайр найргүй агнаж байна.

5.уур-л- уул-0-н

6.Тодотгол гишүүн өгүүлбэртэй угсарсан нийлмэл өгүүлбэр

7.Монгол бичиг

ТҮЛХҮҮР-3

1 D2 C3 Адууны янцгаах мэт дуугарах дуу4 Насан эцэслэх5 Насан эцэслэхийн өмнөх сүүлчийн хүсэл нь адуу тургилахыг сонсох байв. Үүнд

монгол ахуй, монгол сэтгэхүй нэвт шингэсэн нь харагдаж байна6 Олон үйл явдлыг өгүүлсэн 2 ба түүнээс дээш өгүүлэхүүн төвтэй өгүүлбэрийн

нийлмэл өгүүлбэр гэнэ7 Монгол бичгээр алдаагүй зөв, цэвэр бичих чадварыг үнэлнэ8 Бичих чадварыг үнэлэх шалгуураар үнэлнэ

ТҮЛХҮҮР-41. “Манжааг гэнэт саналаа. Хүүдээс өндөргүй, өөртөө томдсон ээтэн монгол гутал, элбэгдсэн

дээлтэй Манжаа минь. Түүнийг өдий олон жилийн хойно сэтгэлийн олон гуу жалга нэгжин дурсах юм гэж санасан ч биш дээ. Таныг тоох хүн байгаагүйгээс биш, та бүгдийг мэдэж байсан юм байнаа, аугаа их Манжаа минь!”

2. нэг талын шазуураа зууж ярих тул ээзгий үмхчихсэн юм шиг нэг хацар нь бумбайж, буузгар дээрээ буузайгаад, ярих гэж удаан зуурч өгнө дөө. Тэгж явж “Зуураа” хочтой болсон юм

3. а/ хүншүүлэлб/ адилтгал

4. Нэгдэл- эвсэл, сум нэгдэл, нэгдэлжих хөдөлгөөн Атар газар- хөндөөгүй шинэ газар Хул- айраг уудаг том аяга

5. Бодоход, тавьсан, чанараа, даарахыг, ажиллагаа6. Тодотгол гишүүн өгүүдбэртэй угсарсан нийлмэл өгүүлбэр7. Өдөр явсан явдлыг шөнө шүүгтүн

Ичгүүр гэмт явдлыг ятгаж орхигтунХанилсан нөхрөө хуурвал Харин биеэ хуурсантай адил

8. Дараах шалгуурын дагуу үнэлнэ.

ТҮЛХҮҮР-51. “Би гойд хүн биш. Хүний олон сайхаан чанараас жирийн байх л надад таалагдана. Тиймээс ч

миний бичсэн бүхэн жирийн байгаасай гэж хүсдэг. Өөрөө ч жирийн амьдрахыг боддог. Амьдралдаа олсон алдсанаа дүгнэх дургүй. Дүгнэх юм бол гол харлуулсан алдаа маань их. Би шүтлэггүй. Гэхдээ нүгэлгүй явбал бурхан тусална гэдэгт итгэнэ”

2. “хүмүүсийг уул уулын мухарт сум гэсэн цөллөгөнд хашдаг юм бэ гэж”,”хүн хөдөлмөрлөхгүй байж дандаа хялбар хоол, бэлэнчлэх сэтгэлгээг хайж байдагт нь”

3. Хар цагаан гэрэл сүүдэр, өдөр шөнө, сайн муу, жаргал зовлон4. Цайлган сайхан сэтгэл5. Хоргодоно, таргална, сурагчдадаа, дасазнасаар, ажна6. Тодотгол гишүүн өгүүдбэртэй угсарсан нийлмэл өгүүлбэр7. Алс нугад үхэр сүрэг тавтай сайхан

Агар хувин дахь сүү нь шимтэй сайханАян жин хийсэн амбан шар хүчтэй сайхан

8. Дараах шалгуурын дагуу үнэлнэ.ТҮЛХҮҮР 61.Эхээс авсан өгүүлбэр дэх дүрслэх ур маягийг тодорхойлохдоо хэнийг ингэж дүрсэлсэн учрыг тайлбарлаарай. /4 оноо/

Эхээс авсан жишээ Ямар дүрслэх ур маяг болохыг тодорхойлоод, яагаад ингэж үзсэнээ тайлбарлаарай.

...инээд хөөрөөр цалгиж, биднийхээ дунд од шиг гялалздаг.

Инээд хөөрөөр цалгих-хэтрүүлэл. Их аз жаргалтай байдаг гэдгийг цалгих (саванд дүүргэсэн шингэн зүйлийг хөдөлгөхөөр цалгиж асгардаг)гэсэн үгээр илэрхийлсэн.Од шиг гялалзах-зүйрлэл. Хүнийг тэнгэрийн эрхэстэй зүйрлэсэн.

...ухаарал тээсэн ботгон нүдээрээ өөрийгөө өгүүлсээр ирсэн найз минь...

Ботгон нүд-адилтгал /зүйрлэл/. Хүний нүдийг ботгоны нүдтэй адилтгасан.

2.Өгүүлбэрийн онцолсон үгийн утгыг тайлбарлаарай. /4 оноо/

Хүний жаргал зовлонгийн хөгийг сонсож сэтгэлд нь тийм алгуурхан ариухан цасыг оруулж чаддаг. Хөг – үг гэсэн утгаар орсон.

Тэрээр сэтгэлийн гүн дэхээ уудлан суухдаа “Би ухаарлаасаа өөрийгөө хардаг” гэж хэлж байсансан. Уудлан –бодож явдаг зүйлээ ярих гэсэн санааг илэрхийлсэн.

3.Цолмонгийн дүрээс бахархмаар, өөртөө тусгаж авмаар зүйлийг олж, баримтаар нотлоорой. /4 оноо/

Бахархмаар:Найз минь хичээл зүтгэлээрээ англи хэлний олон уралдаан тэмцээнд орж байсан. Тэр дундаа есдүгээр ангийн бяцхан охин, 11-р ангийн ах эгч нараа манлайлан Дархан-Уул аймгийн англи хэлний олимпиадын аварга болж байсан.

Өөртөө тусгаж авмаар: Бүгдийг ээж аавын туслалцаагүйгээр өөрөө хийх, бүтээх эрмэлзэлтэй. Өөрөөр хэлбэл хувь хүн болох гэж ээж аавын энхрийллээс “зугтдаг” гэх үү дээ. Нэг бодлоор өдий болтол өсгөж, хүмүүжүүлсэн ээждээ илүү ачаа үүрүүлэхийг хүсдэггүй нь тэр байх.

4.“Би бага байхдаа төгөлдөр хуур, үлээвэр хөгжим, бүжиг, зураг, волейболын дугйлан секцэд явдаг байсан.” гэсэн өгүүлбэрийн тоочсон үгс нь ямар гишүүн болохыг батлан бичээрэй. /5 оноо/

Төгөлдөр хуур, үлээвэр хөгжим, бүжиг, зураг, волейбол гэсэн үгс нь харьяалахын тийн ялгалын нөхцөлөөр хэлбэржээд, “ДУГУЙЛАН” гэсэн үгийг тодотгож байгаа учраас ХАРЬЯАНЫ ТОДОТГОЛ болно. Жишээ нь төгөлдөр хуурын дугуйлан, үлээвэр хөгжмийн дугуйлан гэх мэт.

5.1-6-р мөрөөс эсрэг утгатай санаануудыг олж, эсрэг утгыг тайлбарлаарай./4 оноо/Бусдыг танихад дэндүү амарханӨөрийгөө танихад дэндүү хэцүү . Бусдыг – өөрийгөө, амархан – хэцүү гэсэн үгс нь хоорондоо эсрэгцэж байгаа учраас ЭСРЭГ ЗЭРГЭД болно. Хэдий ганцаардах дуртай ч ганцаараа байх тийм ч дуртай биш.“БИШ”гэсэн үгүйсгэсэн үгээр эсрэг утгыг илэрхийлжээ.

6.“Хүн бусдыг танихад дэндүү амархан, өөрийгөө танихад дэндүү хэцүү” гэдэгтэй санал нийлж байна уу? Яагаад гэдгээ 30-40 үгэнд багтаан бичнэ үү.

/4 оноо/Сурагчийн бичсэн байдалд тохируулан оноог өгнө.

7.“Жангар” туулиас өөрт олж авсан мэдлэг, ойлголтоо бичнэ үү./5 оноо/

ТҮЛХҮҮР -71.Тайлбарламж. Шалтгаан үрийн холбоог уран дүрслэлийн ур маяг хэрэглэн тайлбарласан байна. Чанартай сайн эдээр бөх бат оёсон дээл хэрэглэж байгаа эзэндээ тустай болохыг тайлбарлажээ.2. Эдийн чанарыг эдэлж таньдагЭрдмийн идийг сурч мэддэг.Хүний сайныг ханилан байж

Хүлгийн сайныг унан байж таньдаг.Ажил үртэй бол ашиг ихтэй гэх мэт хэлцээр илэрхийлж болно.3. нохой дааж урамгүй - зүйрлэл нойтон юм шиг намилзаад – ил адилтгал, алтан хэлхээ - зүйрлэл дээлийг – хэвлийтэй, Данзанг – үр хүүхэдтэй далд адилтгал4.

биш үгүйсгэсэнёстой зайлшгүйурамгүй бололцоотхэлэх үү бахдан гайхсаноёжээ мэдэгдээгүй өнгөрсөнл ялган онцолсон

6.Данзан элдсэнээж нь хөвөрдөнДанзан өмссөнилч төөнөнүр хүүхэд ийм байдагилч нь (элдүүр нь) бодогдоно

7. Номыг эрт дээр үеэс мод, даавуу, чулуу, цаас гэх мэт олон янзын зүйл дээр төрөл бүрийн багажаар бичих, сийлэх, оёх зэргээр урлан бүтээж ирсэн байна.

Түлхүүр 81. Хөх лонхон тогоруу – адилтгалЭх нутаг минь шүлэг шиг сайхан – зүйрлэлЭх орон минь дуу шиг сайхан – зүйрлэл2. Тогоотой сүү, чөдөртэй морь, аадрын өмнө, сүүнд тусах, амьд явах3.Дээрх эхэд бодит байдлын талаарх мэдээлэл, тоо баримт, судалгааны дүгнэлт зэрэг баримтыг ашиглан бичсэн байна.4. Хөрөг найруулал бичих5. чөдөргүй6. УНӨ7. Монгол түмний дунд эрт дээр үеэс “ Эртний сайхан” гэдэг дууг Чингис хааны төрийн дуулал буюу сүлд дуулал хэмээн ихэд хүндэлдэг байв.Хоёрдугаар хэсэг:Бичихчадварыгсорихдаалгаврынүнэлгээ

ТҮЛХҮҮР 91.Сурагч Хөрөг найрууллыг уншаад ойлгосон зүйлээ утга төгөлдөр бичсэн байвал зохих

оноог өнгө. 2. Тодорхойлолтод өгөгдсөн хүний зан төлөв, ололт амжилтыг олж, бүтэн өгүүлбэрээр бичнэ

үү. /4 онооЗан төлөв: Найз нөхөдтэйгөө сайхан харилцаатай Бүгдийг өөрөө хийж сурах нь зөв гэсэн бодолтой Хэн нэгний туслалцаа авахыг хүсдэггүй гэх мэтээр уншаад бичсэн зүйлд нь зохих оноог

өгнө.Ололт амжилт: төгөлдөр хуур, үлээвэр хөгжим, бүжиг, зураг, волейболын дугуйлан секцэд явдаг монгол хэлнээсээ дутахааргүй англи хэлийг бүр багадаа сурч чадсан

англи хэлний олон уралдаан тэмцээнд орж байсан есдүгээр ангийн бяцхан охин, 11-р ангийн ах эгч нараа манлайлан Дархан-Уул аймгийн

англи хэлний олимпиадын аварга болж байсан гэх мэтээр бичиж болно.3. Дараах хүснэгтийг бөглөнө үү./ 4оноо/

Асуулт ХариултБодит байдал Охин ямар хүн бэ? Өөртөө итгэлтэй, аливаа зүйлд сурах

хүсэл эрмэлзэлтэй, тухайн нөхцөл байдалд дасан зохицох чадвартай, өөртөө дүгнэлттэй хандаж найз нөхөд, аав ээжээ хүндэлдэг гэх мэтээр бичиж болно.

Мэдрэмж Охины зан төлөвийн талаар чамд юу мэдрэгдсэн бэ?

Даган дуураймаар, биширмээр, үнэхээр бахархалтай , Энэ охины зан чанараас надад суралцах юм их гэх мэтээр бичиж болно.

Сэтгэгдэл Хөрөг найрууллыг уншаад чамд ямар бодол төрсөн бэ?

Аливаа хүний гадаад болон дотоод шинж чанаруудыг тоочин бичих г.м

Үзэл бодол, дүгнэлт

Тэгэхээр “Хөрөг найруулал”-ыг та нар юу гэж үзэж байна вэ?

Тухайн хүний үзэл бодол, зан чанар, амжилт, ажил амьдралын бусдаас ялгарах онцлог зэргийг тоочин бичих арга г.м

4. Сурагчийн өөрийн дүгнэлтийг харгалзан зохих оноог өнгө.5. Эхээс нэрийн ба үйлийн зэрэгцсэн нийлмэл үгүүдийг түүж бичээрэй./5 оноо/

Эрх чөлөө, найз нөхөд, инээд хөөр, аав ээж, жаргал зовлон, Эрж хайж, харж хандаж, хийж бүтээх, өсгөж хүмүүжүүлэх, гэх мэтээр түүж бичиж

болно. 6. ЗНӨ

7. Монгол бичгээр алдаагүй бичсэн тохиолдолд бүтэн оноог өгнө /1үг-0,4 оноо/8. Эх засах шалгуурын дагуу засна.

ТҮЛХҮҮР 10

Даалгавар Хариулт

1 1. Хулчгар – Аймхай, зүрх зориггүй2. Өнгөлөн далдлах- Нуух

2 А3 В45 1. Том жижиг- зэрэгцсэн, ҮС холбоо үг

2. Бодож байгаа – Найрч угсарсан, ХЗ холбоо үг6 Хамжсан тодотгол гишүүн өгүүлбэртэй УНӨ7

ТҮЛХҮҮР-11

Зөвлөмж:

1.Улиас яагаад нахиагаа дэлгээгүй вэ?........................................................

Бөгтөр улиас ангаахайнуудын дууг сонсоогүй тэр хавраас хойш навч нахиагаа дахин дэлгээгүй ээ. . ............................................................................................. \1 оноо\

2. Эхийн гол санааг тодорхойлж, хэлц үгээр оновчтой илэрхийл.

Ганцаардал бол шаналал, зовлон, үхэл мөхөл гэсэн гол санаатай. Үр удамгүй ганц бие хүнийг ганц улиасаар тойруулан эерүүлж дүрсэлсэн гэж бичсэн бол санаа тус бүр 1 оноо

Өтлөхөд үр хэрэгтэйӨлсөхөд хоол хэрэгтэй Ганцаараа бол зовноОлуулаа бол дийлнэ гэх мэт \ хэлцээр оновчтой илэрхийлбэл 1 оноо\

Нийт \3оноо\

3.Эхээс зүйрлэл, адилтгал, амьдчилал зэрэг дүрслэх ур маяг тус бүрд нэг жишээ бичнэ үү?

Зүйрлэл:Үг борог өвс шиг бууралтана.Сиймхий шүд шиг болсон үүр гэх мэт Адилтгал:Мөчир:эмээгийн буурал үстэй адилтгасан Амьдчилал:Өнөөх үүр ч бас өтөлжээ.

Ганц улиасыг үр удам хань ижилгүй хүнтэйБөгтөр улиас нуруу тэнийлгэнэ гэх мэт бичвэл тус бүр 2 оноо нийт 6оноо\

4.Эхэд орсон дараах үг хэллэг, цэг тэмдэг тус бүрээр ямар утга санаа, үнэлэмж, хандлага, өнгө аяс илэрхийлж буйг тайлбарла. \5 оноо\

-гав ганцаараа -Эрчимжүүлсэн үнэлэмж илэрхийлсэн

-чимээ чагнаархан – хань ижил хүсэн хүлээсэн өнгө аястай

-хөөрхий үүр нь ч бас өтөлжээ–Өрөвдсөн хөөрхийлсөн өнгө аястай

-эрүүнийхээ үсийг ногооруулна Тойруулсан өнгө аястай

-мөн эхэд олон удаа гурван цэг (...) хэрэглэсний учир –Эрэгцүүлсэн өнгө аястай

5.Модод хүртэл амьтай гэсэн санааг батлах баримт мэдээллийг ялган 40-50 үгэнд багтаан тайлбарлан бичнэ үү?. \5 оноо\

6.Дараах өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж утга бүтцийг тодорхойл.

Айлын эмээгийн ач нар ирж хөл хөөр болон шуугилдахад түүний сэтгэлийн нар гарч үснийх нь нэг ширхэг нь ч болов харлах шиг сайхан санагдана. \5 оноо\

7.Үндэсгний бичгээс кирил бичигт хөрвүүлээрэй. \5 оноо\

2.1 Дараах эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлээрэй. Үгийн тоо 21. 0-1 алдвал 5 оноо, 2-4 алдвал 4 оноо, 5-7 алдвал 3 оноо, 8-10 алдвал 2 оноо, 11-13 алдвал 1 оноо, 14-өөс дээш алдвал 0 оноотой болно.

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДАЛГАВАР \20 ОНОО\

Дараах сэдвээр эх зохион бичихдээ бүтэц, хэв шинж, сэдэв, агуулгын харьцаа болон найруулга зүйн шаардлагыг сайтар тооцоолж, баримт мэдээлэл болон дүрслэх ур маягийг зохистой ашиглаарай. Бичгийн соёл оноонд нөлөөлөх тул хичээнгүй, гаргацтай бичээрэй. /Үгийн тоо 150-180/ [20 оноо]

“Ухаарал”

Эх засах шалгуурын дагуу засаж үнэлнэ.

ТҮЛХҮҮР 12Нэгдүгээр хэсэг: Унших чадвар1.1.Эсээний бүтцийг тодорхойл.\Нийт- 6 оноо\Эхлэл\дэвшүүлсэн асуудал\ 2 оноо\-Хүний сэтгэлийн мөн чанар нь ямагт “зэрэг дэвшигч”чанар болохыг асуудал болгон дэвшүүлсэн.Гол \тайлбарласан хэсэг\2 оноо\-Энэхүү зэрэг дэвшигч чанар гэгч ямар болохыг тайлбарласан баримт:Төгсгөл\дүгнэлт\ 2 оноо\-“Зэрэг дэвшигч” чанар нь хүний жаргал,зовлон хоёрын мөн чанарт хадгалагддаг болохыг дүгнэсэн.2.Баримт 3-ыг олох ёстой.\3 баримт-3 оноо,2 баримт-2 оноо,1 баримт-1 оноо,олооогүй бол 0 оноо\-Халвал заавал буцалтлаа-Хөрвөл заавал хөлдөтлөө!-Баярлавал заавал магнай хагартлаа!-Гомдвол заавал голоо тасартлаа!3.Зохиогчийн үзэл бодлыг ялган бичээрэй.\2 оноо\-Монгол хүн нэг зорьсон юмаа тултал нь хийдэг занг шүүмжилсэн бас сайшаасан зохиогчийн үзэл бодол хандлага илэрсэн.4.Өөрийн санаагаа содон хэллэг,уран дүрслэл ашиглан илэрхийлсэн бол-5 оноо,боломжийн түвшинд бол-4 оноо,5.–Үгийн утгыг эхтэйгээ холбон тодорхой тайлбарласан бол-3 оноо,-өөрийн үгээр тайлбарласан бол-2 оноо-хагас дутуу тайлбарласан бол-1 оноо-огт хийгээгүй бол-0 оноо6.Хүний Зовлон,Жаргал хоёрын далд сурвалжба нууц нь хүний сэтгэлийн энэхүү “зэрэг дэвшигч”мөн чанарт хадагдъя юу!\зэрэгцүүлэн холбох үг\Хүний Зовлон,Жаргал хоёрын далд сурвалж учир нууц нь хүний сэтгэлийн энэхүү “зэрэг дэвшигч”мөн чанарт хадагдъя юу!\угсруулан холбох үг\ гэх мэт7.Үгийн тоо 25. 0-1 алдвал 5 оноо, 2-4 алдвал 4 оноо, 5-7 алдвал 3 оноо, 8-10 алдвал 2 оноо, 11-13 алдвал 1 оноо, 14-өөс дээш алдвал 0 оноотой болно. [5 оноо]8.Хоёрдугаар хэсэг: Бичих чадварын даалгаврыг эх засах зөвлөмжийн дагуу засна.Нийт-50 оноо

ТҮЛХҮҮР 131. ...Өвөл гэмээ нь хатуу ширүүн болдог гэдгийг дүрслэн тайлбарлан бичсэн

хэсгийг эхээс олж бичнэ үү. /4 оноо/

Өвөл гэмээ нь хамгийн хатуу ширүүн болдог анхны орсон цас хэзээ ч зогсохгүй бударсаар бударсаар энэ хөндийг нэлд нь бүхэнэ. Өвлийн цагт атан тэмээгээр л жонжуулж туулна уу гэхээс өөр унаа малаар бүтэшгүй, чухам л цагаан далай гээч нь болно шүү дээ. Мэргэний хөндийд үүл уначихжээ гэсэн үгийг хэн нь ч анх хэлсэн юм, түүнээс хойш юм л бол өвлийг “Мэргэний хөндийд үүл уначихжээ...” гэж энэ нутгийнхан тодорхойлсоор билээ.

2. Эхийн гуравдугаар цогцолбороос зохиогчийн үзэл бодол, баримтыг тус бүр нэгийг олж бичнэ үү. /4 оноо/

Үзэл бодол: Энэ талд хэзээ нэгтээ хөх тэнгэрийн солир харван унаж, тэрчлэн энэ талаас бас өвгөд хөгшид минь тэнгэрийн уудамд хүсэл бодлоо бэлчээн залбирч зогссон байж таарна.

Баримт: Хэдэн мянганы турш Мэргэний хөндийд эцэг дээдэс минь нутаглаж, он жил нисэн нисэн ирж, он жил нисэн нисэн буцжээ.

3. Дараах өгүүлбэрийн дүрслэх ур маягийг тодорхойл. /4 оноо/Мэргэний хөндийд эцэг дээдэс минь нутаглаж, он жил нисэн нисэн ирж, он жил нисэн

нисэн буцжээ.Амьдчилал Он жилийг нисэн нисэн хэмээх үгээр амьшуулан дүрсэлжээ“Мэргэний хөндийд үүл уначихжээ...”Ихэсгэл “Мэргэний хөндийд үүл уначихжээхэмээн ихэсгэн дүрсэлжээ.4. Эхийн нэгдүгээр цогцолбороос эсрэг утгатай үг, ойролцоо утгатай үг нэг нэгийг олж

бичээд. Эсрэгцэж байгаа бүтээврүүдийг тайлбарла. /4 оноо/Эсрэг: нүүж сууж (нүү-, суу- хэмээх язгуур бүтээврүүд утгаараа эсрэгцэж байна.)жаргал зовлон(жарга-, зов- гэсэн бүтээврүүд утгаараа эсрэгцсэн) инээд гуниг(инээ- гунь гэсэн бүтээврүүд хоорондоо утгаараа эсрэгцсэн)Ойролцоо: өвгөд хөгшид(өвгөн хөгшин гэсэн язуур бүтээврүүд хоорондоо утгаараа

ойролцоо)хатуу ширүүн(хатуу ширүүн гэсэн тэмдэг нэрүүд утгаараа ойролцоо)5. Эхийн хоёрдугаар цогцолбороос Угсарсан холбоо үг, зэрэгцсэн хобоо үг тус бүр 2-

ыг олж бичнэ үү. /4 оноо/Угсарсан холбоо үг-Мэргэний хөндий, нутгийн ардууд, холын хөндий Зэрэгцсэн холбоо үг-Өвс ногоо, байгаль дэлхий6. Дараах өгүүлбэрийг өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тайлбарла. /5 оноо/ Сүх жанжны \ харьяалахын тодотгол \ журамт \ нэрийн хамжсан тодотгол \ дайчин

эрс \өгүүлэгдэхүүн\ уухайн \ хамжсан тод\ дуу \ шууд тус\ хадааж \өгүүлэхүүн \, монгол жинчин \ өгүүлэгдэхүүн \ идэр есийн хүйтнээр \ шууд бус тусагдахуун \ хөөглөж \өгүүлэхүүн \, эрийн гурван наадмаар \ шууд бус тус \хурц дөмөн \нэрийн хамжсан тодотгол\ морьд \өгүүлэгдэхүүн\ хүүхдийн \харьяалахын тодотгол \гийнгоонд \ шууд бус тус \ уярч байсан биз ээ. \өгүүлэхүүн \

7. Дараах монгол бичгийн эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлнэ үү? /3 оноо/Монгол улсаас хүн төрөлхтний биет бус соёлын өвийн төлөөллийн жагсаалтад долоон

өв бүртгэгдсэн байна. Морин хуур хөгжмийн уламжлалт урлаг, монгол ардын уртын дуу, хөөмий, монгол наадам, бүргэдийн ан буюу шувуучлах, монгол гэр, уламжлалт урлалын зан үйл, шагайн харваа зэрэг болно.

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: Бичих чадвар сорьсон даалгаврыг эх бичвэрийг үнэлэх шалгуурын дагуу үнэлнэ.

ТҮЛХҮҮР 141. Тайлбарламж2. Хүний энэ төрөлх хүсэл өлгийтэй байхаас нь эхэлдэг. Хэн ч зааж өгөөгүй байхад,

нүүрнийхээ өмнө даавуу барьж, түүнийхээ ард “нуугдах”, даавууныхаа араас гэнэт нүүрээ гарган “ход ход” инээд алдах юм уу, эсвэл гараараа нүдээ дарах мэтээр нуугдаж тоглодог. Хүүхэд хөлд орж энэ тэрийг шулганан гүйхээсээ эхлэн нуугдаж тоглох дуртай байдаг. Өөрөө нуугдахаас гадна нуугдсан хэн нэгнийг олох бүр ч дуртай.

3.гааруулдаг -.Улам дэвэргэх,хөдөлгөх............................................................улангассан –Улайрах ,хэт шунах............................................................шохоорхох –Дурлах,сонирхох ............................................................

шулганах- Юу хэлж байгаа нь мэдэгдэхгүй ярих4.Үгийн бүтцээр зөв задалж тайлбарласнаар оноо өгөх5.нэлээд,явцгаалаа,хөтөлж,хоцрохооргүй,тавьлаа,6.Өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж,хэв шинжийг тодорхойлсныг баримжаалан оноо өгөх7.Шүлгийн дутуу хэсгийг тайлбарлан зохиогчийг зөв нэрлэснээр оноо өгөх8.Бичих чадварын үндсэн шалгуурын дагуу үнэлж оноо өгөх

ТҮЛХҮҮР 15

1-р даалгавар: а шинэ залуу загийн ургах боломж нөхцөлийг хязгаарлаж байгаа нь цөлжилтийн эхлэлийг өөрсдөө тавьж байгаа хэрэг.

б.Загийн салмай нь малын амин чухал тэжээлийн нэг болдог. Олон мал зулзаган загийн салмайг идэж сүйтгэхээс гадна тэдний хөлд шинэ залуу загийн ургац устаж нөхөн сэргэх явцад саад учраад байна.

2-р даалгавар: Энэ замбараагүй ашиглалтаас шалтгаалан говь цөлийн бүсэд эзлэх заган ойн талбайн хэмжээ жилээс жилд буурч зарим газарт заган ой устаж, хөрс шороо сулран элсний нүүлт хөдөлгөөн ихэсч, ургамал амьтан цөөрч устах аюул нүүрлэлээ.

3-р даалгавар: а."Их засаг" хууль "Алтан хааны цааз", 1640 оны Ойрад цааз, "Халх журам зэрэг сурвалж бичгүүдэд байгаль хамгаалах асуудлыг тодорхой заалтуудаар зохицуулж байсан байдаг.

б. шашны сургаалыг байгаль хамгаалахад ихээхэн ашиглаж байсан нь сүсэг бишрэл ихтэй монголчуудын хувьд цаг үеэ олсон зөв арга байсан талаар манай эрдэмтэн мэргэд тэмдэглэн үлдээсэн. Үүний сонгодог тодорхой жишээ бол 13-р зууны үеийн шашин төрийн хууль цаазын бичиг "Арван буянт номын цагаан түүх" юм...гэх мэт

5-р даалгавар: зэрэгцэх холбоо үг: дэг ёс, говь цөл, хөрс шоро, ургамал амьтан,хур тунадас

ТҮЛХҮҮР 16

1-р даалгавар:

а. Халууны хэмжээгээр өөр хоорондоо ялгаатай 100 гаруй булаг рашаан ундаргаас бүрддэг нь гайхалтай.

б. Шаргалжуутын рашаан бүр нь хүний биеийн эрхтнүүдийг зориуд урлан тавьсан мэт хэлбэр дүрстэй хад чулуун дундаас оргилон гардаг нь үнэхээрийн гайхамшигтай.

1-р даалгавар: а.Нэг төрөлд багтах ба зарим рашаан нь халууны хэмжээ, орчны урвал зэргээрээ ялгаатай боловч гидрокарбонат, карбонат, сульфатлаг натри голлож, халуун нь 43-95 хэмийн хооронд хэлбэлздэг.

б.Рашааны үндсэн ундаргаас баруун урд орших рашаан нь 60 хэмийн халуунтай, хүхэрлэг шавартай тул рашааны болон шаврын эмчилгээг хослох боломжтой.

2-р даалгавар:

а.үе мөчний архаг үрэвсэл, эмэгтэйчүүдийн болон арьсны зарим өвчин, амьсгалын замын өвчнийг эмчлэхэд тохиромжтой ажээ. биеийн дулааныг дээшлүүлж, үрэвслийг түргэн илааршуулах, үе, булчин, ясны зэрэг архаг өвчнийг засахад илүү тохиромжтой байдаг байна.

б.Харин тархи судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, дахилттай болон хүндрэлтэй, шок болон зүрхний хүнд шигдээсийн дараах үе, артерийн даралт ихдэх өвчний II Б, түүнээс

дээд шат, зүрхний байнгын хүнд хэлбэрийн илрэлийн үед тус рашааныг хэрэглэх нь зохимжгүй ажээ.

3-р даалгавар: рашаан –булаг , анагаах – эмчлэх , оргилох- ундрах

5-р даалгавар: ан цав, хэлбэр дүрс, хад чулуу, сонин хачин, халуун хүйтэн

Жишиг 1,2 - Дөргөн сургууль

Жишиг 2- лицей сургууль

Жишиг 3- Булган 2 сургууль

Жишиг 4,5 –Буянт сургууль

Жишиг 6- Дарви сургууль

Жишиг 7- Мөст сургууль

Жишиг 8- Ховд сургууль

Жишиг 9- 6 дугаар сургууль


Жишиг 11- Зэрэг сургууль

Жишиг 12- Үенч сургууль


Жишиг 14- Булган 1

Жишиг 15,16- 1 дүгээр сургуулийн багш нар боловсруулсан болно.

Манхан сургууль ирүүлээгүй болно.

Чандмань сумынх шаардлага хангаагүй тул оруулаагүй болно.

Documents

khovd.mecs.gov.mnkhovd.mecs.gov.mn/storage/app/public/Angi_devshih/10 mon... · Web viewАмьдралын зорилго минь баян чинээлэг байж, сайхан