Kent ve Siyasal Şiddet

7/28/2019 Kent ve Siyasal iddet

1/120

r

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 507

K E N TV ES Y A S A L D D E TR u e n K e l e A r t u n U n s a l

ANKARA -1982


2/120


3/120

K E N TV ES Y A S A L D D E T

R u e n K e le A r tu n U n s a l3

ANKARA-1982


4/120

K apaktaki resim: Basri Baynu"Horoz D," Sanat Dnyamz, Y ap ve Kredi Bankas Y ayn,Say: 8, Eyll 1976'dan

A.. S.B.F. BASIN VE YAYIN Y KSEK OKULU BASIMEV, ANKARA -1982


5/120

w

N S ZTrkiye'de gzlenen arpk ve salksz kentleme olgusunun, siyasaliddet eylemlerinin filizlenme, glenme ve yaylmas zerinde rol oynayan,tek deil ancak nemli bir etken olduu varsaymna dayal bu incelememize1979 Sonbahar'nda baladk. lkemizde, allm deyimiyle "anarik olay-lar" olarak tanmlanan, ama aslnda Devlet otoritesinin sarslmasn, ynetilen-ler ile ynetenler arasndaki iletiim bann giderek kopmasn ve bunun so-nunda daha da artan bir sosyo-ekonomik ve siyasal gerilimi yanstan iddeteylemlerinin, zellikle 12 Eyll 1980'den balyarak, byk bir azalma gster-dii ortadadr. V .'..Devletin yeniden glendirilmesinin, gvenlik glerinin giderek etkin-leen abalarnn ve halkn iddet eylemcilerinin yakalanmalar konusunda res-mf makamlarla daha yakn bir ibirlii iine girmesinin, bu ksa dnemde terrekar savamda salanan ilerlemedeki nemli pay konusunda herkes grbirlii iindedir. /Ne var ki, iddet eylemcilerinin, onlarla, yzlerle yakalanmalar, yar-glanmalar ve cezaya arptrlmalar, sempatizanlardan byk bir ounluununcaydrlmalar ve bunun yansra, eylemcilerin bir blmnn de sivil ynetimeyeniden dnlnceye dek sinmeyi yelemeleri, Trkiye'de iddet olaylarnnartk nlendii veya ilerde hi grlmeyecei anlamna gelmez. Gerekten de,yalnz suluyu cezalandrmaya ynelik bir politika, ksa dnemdeki tm baa-

rlarna ramen, bireyleri iddete iten toplumsal koullan gznnde bulundur-maza, uzun dnemde istenilen baary salamakta yeterli olmayabilir. K ii-leri siyasal iddete ve tedhie iten nedenler aratrlrken, bireysel drt veyagdlenmelerinin tesinde, iinde yaadklar toplumun dinamik eleri ara-trlmal, ortaya karlmaldr. Baka bir deyile, lkemizde terrn yapsalkaynaklarna da inilmesi bir zorunluluktur. r .1


6/120

Son 30 yl iinde nfusu iki katna ulaan Trkiye'de, gittike hizia-nan i gler nedeniyle, krsal nfus % 82!den gnmzde % 50ye derken,kentlerde yaayan ve her geen gn byk umutlarla kentiere doluan yurtta-larmzn i, konut, ulattn, okui, hastaharts, asgari geim, toplumsal gvenlikvb. gereksinmelerinin kolay karlanamad bir gerektir. Karlanamayan buistemlerle iddet olaylan arasnda'dorudan doruya bir neden-sonu ilikisikurulamyaca aksa da, krsal yapdan miras aldklar geleneksel kltrnolumsuz yanlarnn, yaklak on yldr artan genel ekonomik bunalm;n da et-kisiyle, reticiliini gittike yitiren ve kentle bir trl btnleemeysn ikincikuaklarda zellikte kendini gsterdii izlenmektedir. Bu yzden de, eski kent-li, yeni kentli ayrm yapmakszn, kentte yaayan ynlarn umduklan ile bul- 'duldan arasnda derinleen uurumun yo! at duyumsuzluklar gzden uzaktutulmamalda. stelik, siyasal mekanizmalarda, 197O'!i yllardan balayantkanmann yansra, "nfuz ticareti" dedikodularnn halkn sisteme duyduugveni geni lde sarsm olduu da ortadadr.

K sacas, parlamentosu, hkmeti ve trl siyasal kurumlaryla "kilit-lenmi" ve giderek de gcn ve saygnln; yitiren bir Devlet, yurttalarnnbyk bir blmne salayabildii snrl ekonomik, toplumsal ve siyasal ola-naklarla, sz konusu sosyoekonomik bunalma zm getirmek bir yana, ge-rilimin daha da bymesine yol amtr. Bu nedenledir ki, k umudu, bukez iten ve dtan ynlendirilen silhl bir umuda, yer yer kolaylkla dne-bilmitir.Terr odaklan zerine Devlet gleri tarafndan etkili bir biimde gidi-in somut sonular alnmaktadr. Ama, kanmzca, toplumsal huzurun salan-masnda gl bir devlet otoritesinin varl tek bana yeterli deildir. Toplu-mun tm kesimlerine sz hakk tanyan, ekonomik kalknmann ykn tmkesimlere eit olarak datan, zgrlk ve toplumsal adaleti demokratikbir siyasa! sistemin de gerekten ilerlik kazanmas gerekmektedir. Kald ki,bu yeni bir zlem deildir. Sz geiimi, bundan dokuz yzyl nce, K utadgu-bilig yazar Yusuf Has Hcib, Bey'ine halkn "!l i"inden bekledikleri konusun-da u d veriyordu: a) Kervan yol iann gven altnda tutmas; b) Gmnayarn drmemesi; ve c) Doru yasa karmas.1 Kamu dzeni, gl ekonomi,adil ve gereki olma gerei, sanrz, tm ynetici lerin srekli olarak gznndebulundurmalar zorunlu noktalardr.K entlerde yaayan; ailesi, en azndan kira ile oturduu bir konutu, d-zenli bir ii ve geliri, asgari bir dinlenme ve elenme olana bulunan ve demok-ratik siyasal katlma yollar kendisine ak bulundurulan yurtta says arttve kentleme srecinde yer alan "gen kuaklar" yarnlarndan emin olarak,olumlu uralara yneltilebiidikleri oranda, toplum daha da huzurlu olacaktr.

IV


7/120

12 Eyll ncesinin kark ortamnda baladmz bu kk aptakialmann tek amac, siyasal iddet olgusu zerinde salksz kentlemenin,(bir kentbimci ve bir siyasal bilimci tarafndan) olumsuz etkilerine dikkatiekmektir. Ayn inana bugn de koruyarak, aratrma bulgularn ve kiiseldeerlendirmelerimizi, bu kez daha geni bir okuyucu kitlesine sunmakta yarargrdk. Terr olgusunun aydnlatlmas konusunda lkemizde balatlan aba-lara bizim de kk bir katkmz olursa, kendimizi mutlu sayacaz. Bu arada,SB F asistanlarndan Serhan Ada'nn basn taramalarn yklenerek bize oknemli bir yardmda bulunduunu; ayrca, salanan verilerin deerlendirilmesin-de, O DT Bi lgi ilem M erkezi ynetici ve uzmanlarndan byk destek grd-mz eklemek bizim iin bir bortur. Ve son olarak da, bu kitapkta yeralan grafik ve haritay titizlikle izen R efik T oksz'e, dizgiyi ve basm sratlegerekletiren M ehmet Badatlolu'na i ten teekkr lerimizi yinelemeyi unut-muyoruz.Pr of J Dr. R uen K ele - Do Dr . Ar tan UnsalAnkara niversitesi Siyasal Bflger Fakltesi

V


8/120


9/120

N D E K L E R N S Z mBLM I.S Y A S A L D D E T V E T E R R

A -T er r Nedir? 21. Tanmlar. 22. T err Trleri 3B Terrn Amalar 61. Genel Olarak 62. Trkiye'de T err 7C - Trkiye'de T erre Y ol A an Nedenler. 81. D Etkenler 82. i Etkenler. 93. T oplum Y aps ve i ddet 104. Btncl Bir Y aklam Gerei 11

BLM H .SYASAL DDET K ONUSUNDA BLM SEL YAK LAIML ARA SosyoE konomik ve Psikolojik Y aklamlar 151.E ngellenme-K zgmlk -Saldrganlk "K uram" 152. Greceli Y oksunluk "K avram" 163. Greceli R efah-i ddet " l kesi" 174. Toplumsal Deime ve Srekli

Engellenme " K uram" 17B - SosyoE konomik ve Siyasal Y aklamlar 181. Devlet K arsnda Y eni E gemenlikOdaklarnn Tremesi 182. G ei Dnemindeki Toplumlarda iddet 19C K uramlarn Trkiye Gereine Uygulanabilir lii 201. Ekonomik Bunalm ve T rmanan T err - . 212. Salksz Byme. 23VI I


10/120

BLM m.B Y K K E N T V E S Y A S A L D D E T

A- Gelimi ve Az Gelimi lkelerde BykKent Olgusu 25B- Trkiye ve Byk Kent 261. Hzl ve arpk Kentleme " 262. G : K imler ve Neden? 273. Byk Kent i Dengesizlikler. 28C- Byk Kent ve Toplumsal Gerilim 291. Ktmserler 302. yimserler. 31D- Byk Kent ve Terr 331. Kent Gerillacl - 332. Neden Kent? 33

BLM IV.T RK K E N T L E R N DE D D E T V E TERR

A- Saysal Gstergeler. 35B- Blnen Kentler. 36C Sorunlar Artan Kentler 37

BL M V .T RK Y E 'DE B Y K KENTLER VE DDET OLAYLAR I:AL I MANI N AMACI , YNTEM VE SI N I RLAR I

B L M V I .STANBUL

A-B y k Ban Byk Dertleri 431. Kentsel Gelime , 442. Geim Glkleri 453. K onut Sorunu 504. H izmet Darboazlar 50B- istanbul ve iddet Olaylan 511. stanbul-T rkiye Karlatrmas 512. istanbul'da iddet Olaylar (1 97 5- 1 979) 543. istanbul lelerinde iddet Olaylan 65

V m


11/120

V V * * ; * * . ' B L M v n .TEK ANA KENTLERLE K ARI L T I RM ALA EA Be Byk K entin SosyoEkonomik Grnm . 731. Ankara 732. zmir. 763. Adana 77; 4. Bursa 795. Gaziantep 80B - iddetOl aylan 81

SONU. 89DPNOTLAR 95KAYNAKA 101

.r

IX


12/120


13/120

BLM I. ;S YASAL DDET VE TERR

nsanlarn var olduu her yerde iddet de var olmutur. Bask, eziyet,korkutma, sindirme, ldrme, cezalandrma ve bunlarn yansra bakaldr,her toplumda derece derece, ama srekli bir biimde gnlk yaamn bir parasolmak zelliini korumaktadr. Ne var ki , farkl olan durum, gnmz insan-nn, J acques Ellul'n de vurgulad gibi, " iddetin bil incine" varm olmas-dr.2 Bir baka dnr, M ichel M affesoli ise iddetteki " ikil ik" zerinde du-ruyor: "K urucu iddet" ve " T otaliter iddet" , yani " doa" ile "toplumsal"arasndaki kanlmaz baa deinen M affesoli'ye gre iddet, barbar bir ankalnts bir olumsuzluk deildi r .Tersine, iddet, toplumsal dzenin yklmas vekurulmas ikili amacn hl korumaktadr, tpk Freud'taki Eros (ak) ileT hanatos (lm) arasndaki atmada olduu gibi .3iddet olgusu, F ransz filozofu J eanM arie Domenach'in gzlemiyle, temel adan ele alnabilir : Psikolojik ynyle anlamsz bir grn alanve ou zaman ldrc olan bir gcn patlamas olarak iddet; ahlaksal yny-le iktidar elde etmek veya onu yasal olmayan amalara alet etmek iin zorabavurma anlamnda iddet.4 Bizi, bu sonuncu yn zellikle ilgilendirmektedir.H.L .Nieburg'un " geni" tanmyla siyasal iddet, " Amac, hedefler vekurbanlar seimi, evreleyen koullan, uygulamaya koyulular ve etkileri siyasalanlam tayan veya tayabilecek yani toplumsal sistem zerindeki sonular dou-rabilecek bir uzlama durumunda tekilerin davrann deitirmeye ynelik,kartrc, ykc, zarar verici eylemlerdir".^Siyasal iddeti, " fiziksel gcn meru ve yasal olmayan biimlerde kulla-nlmas" olarak ele aldmzda, bireysel iddetten dinsel ve etnik atmalara,gerilla hareketlerine, i savaa veya devlet terrnden asker mdahalelere, hat-ta uluslar arasndaki savalara kadar uzayan zengin bir eitlilik gsterdii orta-ya kar. Bu nedenledir ki, son yllarda dillerden dmeyen " terr" kavramnnbelli siyasal iddet trlerinden yalnzca biri olarak ele alnmas zorunludur.

1


14/120

Gnmz siyasal bil imcilerinden F .R . von der M enden, iddet eylem-lerine kimlerin katldn, kknde yatan balca nedenleri ve amalarn ara-trrken 6 tr iddet eylemi saptadn sylyor: Bunlardan birincisi, lke kl-trnden kaynaklanan iddet eylemleridir . Y azara gre, lke kltrnde saklbu iddet potansiyeli, rksal, etnik, dinsel, blgesel eitlilik iinde, kar a-tmalarnn yzyllar boyu sregeldii bir ortamda, ie dnklk, yaban d-manl, sevgi ve nefret duygular .bi leimi olarak ortaya kan gerginlikleri ve e-itli iddet eylemlerini simgeler.I Von der M ehden ikinci grup iinde devrimci ve kar -devrimci iddet

eylemlerini ayrdetmektedir. ncs ise, askeri darbelerin yol at iddeteylemleridir, rencilerin iddet eylemlerini drdnc tr olarak gsteren yazar,ayrlk iddet eylemlerini beinci ve son olarak da seim dnemlerinde patlakveren eylemleri altnc grupta toplamaktadr fi\ Gnmzde, belli bir siyasal iktidar korumaya veya onu devirmeye yne-lik trleri arasnda hemen gze arpan eitli farkllklara ramen, iddet eylem-lerinin gerek gelimi endstri toplumlarnda, gerekse az gelimi lkelerde bellibir ivme kazand dikkati ekmektedir. Temelinde yatan toplumsal ve siyasalnedenler ne olursa olsun, bu tr iddet hareketlerinin birincil ama:, siyasalerki ileyemez duruma getirmek, onu halkn gznde ypratmak ve ynlarsindirerek iktidara el koymaktr.

A) Terr Nedir?nce " terr nedir?" sorusuna yant arayalm ve daha sonra da brnd-x deiik biimlere ksaca deinelim.1. TanmlarHerhangi bir geni kapsaml tanm yapma giriiminde bulunmakszn,ksa tanmlarla yetini lebili r . Bi lindii gibi, L tince terror veya terr orist szc-nden kaynaklanan terrn klsik anlam, " altst edici ve felce uratc ar korku "dur. Franszca Petit Robert szl, anlan szcn, zellikle FranszDevrimi (1789) sonrasnda brnd ada anlam da yle tanmlyor: "Birtoplumda bir grubun halkn direniini krmak iin yaratt ortak korku"." iddeti , " insanlarn kamu politikalarn etkil emee alrken yele-leyecekleri eitli seeneklerden biri" olarak tanmlayan ABO'li siyasal bilimciJ oseph L aPalombara'ya gre " iddet politikas" , hkmet kararlarn ve kamupolitikalarn uygulama veya bunlara kar kma amacyla kiilere ve mala yne-lik fiziki bakmdan zarar verici ve ykc eylemler veya byle eylemlerde bulun-ma tehdidi "dir. 7

2


15/120

Bu geni siyasal iddet tanmndan yola klrsa grlecektir ki, kimizaman belli bir lkede ba gsteren i savalarda, uluslararas savalara oranlaok daha byk sayda kurban verilmitir. rnein, 1947 ylnda Hindistan vePakistan'n bamszlk larna kavumalarn izleyen dnemde, M slmanlarlaHindu'lar arasnda kan kanl atmalarda lenlerin says, sz gelimi, o ta-rihten iki yl nce Amerikallarca Hiroima zerine atlan atom bombasnnyol at kayplardan ok daha fazla olmutur, yle ki, Trkiye'de son yl-larda iddet eylemleri kurbanlarnn saysnn Sakar ya M eydan Sava 'nda len-lerin saysn am olduu, bizzat resmf kiilerce vurgulanmtr.Terr dilimizde " dehet" karl olarak da kullanabiliriz. Dou Er-

gii'in tanmyla terri zm, " karmadan cinayete kadar uzanan ve amac sindir-me olan iddet eylemlerine verilen ad"dr.8 Mevit Bozdemir 'e gre ise, terr,"insanlar yldrmak, sindirmek yoluyla onlara belli dnce ve davranlar benim-setmek iin zor kullanma ya da tehdit etme eylemi "d ir. Ayni yazar, terrizmide, "siyasal amalar iin rgtl, sistemi! ve srekli, terr kullanmay yntemolarak benimseyen bir strateji anlay" olarak tanmlamaktadr. Buna gre,terr, "bir eylem biimi" , terr izm ise "br savam doktrini" olarak anb-labilir.9Bir baka tanmlama gir iimini de Gnsev Evcimen'den aktaralm: " deo-lojik boyutu ile terrizm, ulusal ya da uluslararas dzeni deitirmek amacylabu dzenlerin yasal saymad ara ve taktiklerin kullanmm neren bir eylem" -

dir. Ayni tanma gre, "Bu eylemin ayna zellii nerdii alman toplum-sal dzen olmaydr!^K sacas, terrizmin bal ca amac siyasal iktidar ele geirmek isteyenglerin onu ypratmak ve bu arada, sindirdikleri ynlar da sahipsiz kaldktaninancna yneltmek ii n, iddet eylemlerinden yararlanmaktr . Bunun yan sra,dzenin korunmasndan yana olan glerin de, eitli evreleri kkrtarak, on-lar "gl bir ynetime ar" karttracak iddet eylemlerine itmeleri de,kanmzca, madalyonun br yzdr.2. Terr tlleriGnmzde eit l i lkelerde rastlanan siyasal iddet trlerini de ksacasralayalm. Ancak hemen belirtelim ki, sz konusu trlerin birbirlerinden soyut-lanmalar olduk a gtr. Gncel rneidere gemeden nce, iki ayn k lsikterr trn anmsatmakta yarar vanSz gelimi, 1792 1794 yllar Fransa'snda terr, giyoti n, pheli k ii-lerin tutuklanmalar, herkesin birbirini ihbar etme yar ve birbirinden phe-lenmesi, " vatandalarn" yaamlarnn yakndan denetlenmesi vb. gibi yollar la

3


16/120

iktidarn iddet kullanmasn simgeliyordu. Halka korku saan bir iddet. Gi-yotinsiz de olsa, kendi tarihimizden, Osmanl imparatorluunun son dnemin-den, jurnalcilii, tutuklamalar, srgnleri, sansr ve zindanlar ile gze arpan1. M erutiyet sonras dnemi buna rnek olarak gsterebil ir iz.Ote yandan, Rus "nihilist"lerinin siyasal terre, dzeni ykmann tekyntemi olarak baktklarn anmsyoruz. rnein, 1866'da ar I I . A leksandr'aate eden gen anarist K arakozov'dan balayarak, ilerdeki yllarda giderekrgtlenen sosyalist-devrimcilerin, Boleviklerin tm knamalarna ramen,arlk rejimine kar sistematik olarak ynelttikleri iddet eylemlerine gei-lecekti: Ekim 1905'in bilanosu, 121 iddet eylemi, polisle 47 atma ve362 lyd. Bu bilanoyu veren Georges Nivat, siyasal iddetin ara olmak-

tan kp, bir amaca dntn, yllar sonra bir kez daha vurgulamaktadr.11Gnmzde terr trlerinin balca iki gruba ayrld gzlenmektedir:Devlet terr ve devlete kar terr.a) Devlet terr:K imi lkelerde bir devlet terr sz konusudur. rnein, devlet yne-timini ellerinde bulunduran gler, ayrcalklarn ve etkinliklerini yitirmemekkaygsyla, buyruklar altndaki resmi kurulu ve gruplar araclyla iddetebavurarak kartlarn yok etmeyi ya da en azndan onlar sindirmeyi ama-lamaktadrlar. Nazi Almanya, ah Dnemi iran', gnmzde ili, Brezilyaveya Uruguay, devlet terr uygulamalarnn balca rnekleridir, iin ilginyn, italya gibi demokratik bir lkede bi le, resm haberalma rgtnn deiddet eylemlerinde parma olduu iddialarnn ortaya atlmas, sz konusuolaylarn kaynandaki kkrtma elerinin ne kadar "bulank" olduunu gs-termektedir.Yeri gelmiken belirtelim ki, "devlet terr" kavramnn pek ak ol-mayan ynleri vardr. Sz gelimi, gnmz iran'nda da bir Humeyniciler te-rrnden sz edilemez mi? Tpk, Fransz Devrimi dneminde Robespierre'-cilerinki gibi. Ote yandan, M arksistlerin de tm burjuva devletlerinde, iktidardaolan egemen snflarn, ynlara kar devlet terrn uyguladklarn ileri sr-dklerini ekleyelim. Ne var ki, sosyalist devrimle baa gelenlerin de, kartla-rn ortadan kaldrmak amacyla devlet terrne bavurmaktan ekinmedik-

leri sylenebilir.Devlet terrnn gnmzde lke snrlan dna tad da grlmek-tedir . Sz gelimi, 1980 ylnda T unus'ta Gafsa kentinde, Suudi Ar abistan'daM ekke'de grlen silhl baskn ve saldr olaylarnn yan sra, Trkiye'deki id-det eylemlerinin gerisinde eitli yabanc lkelerin haberalma rgtlerinin de

4


17/120

parma bulunduu iddialar yabana anlamaz, zellikle Afrika K rta'snda L ib-ya'nn, Orta Douda Sper Glerin, yerel terr odaklarn: ynlendirdiklerive destekledikleri iddialarnda gerek pay ne olursa olsun, bu tr eylemlerinen azndan devlet terrnn yeni bir uzants olarak deerlendirilebilecekleride aktr.b) Devlete kar terr:K imi lkelerde de, devlete kar terr eylemlerinden sz edilebil ir . T op-lumsal dzene, onun devlet, siyasal iktidar ve siyasal kurumlar gibi simgelerineyneltilen iddet eylemlerini de birka grupta toplayabiliriz.

(i) Siyasal sistemi yutmaa ynelik terrzellikle nc Dnya lkelerinde, ou zaman aydnlarn nderli-inde iddet eylemleri dzenlenmekte ve bataki egemen glere kar durum-larndan honut olmayan ynlar harekete geirilmeye allmaktadr, rne-in, Gney Amerika'da Arj antin, Brezilya veya Ur uguay'da sonusuz kalanbu tr abalar Nikaragua'da baarya ulamtr.Ulusal kurtulu hareketleri her zaman Gandhi'nin uygulad " iddet-siz direni" ! benimsememektedirler. Sz gelimi, C ezayir Ulusal K urtulu Or-dusu, 1950'lerde lkeyi yneten Fr ansaya kar " silhl dir eni" yolunu se-mi ve 1960'larda baarya ulamtr . F ili stin K urtulu rgt (FK ) de igalci

glere kar, ancak daha ok, lke dnda, iddet eylemlerini srdrrken genede srail'i uzlama masasna armaktan geri kalmamakta; buna karlk israilise, " tedhiil erle" grlecek hibir konunun bulunmadn srarla ileri sr-mektedir . ^ "te yandan, ileri endstri toplumlarnda da, mevcut siyasal partilerindevrimci potansiyellerini yitirdikleri veya tersine, "komnizm", ya da "yahuditehlikesi "ne kar yeter ince kararl bir savam veremedikleri savn ileri srenkimi kk gruplarn sisteme bakaldrdklar ve ynlarn destei olmasa daiddet eylemleri ile burjuva iktidarlar kamuoyunda ypratma yolunu denedik-leri izlenmektedir. Federal Almanya, italya ve Fransa ve hatta birka yl nce-sine dek ABD'de grlen u-sol ve u-sa yanllarnn giritikleri iddet eylem-lerini bu gruba sokabiliriz.

(ii) Ayrl k akmlar ve terryesi olduklar etnik gruplarn, iinde yaadklar devletten ayrlmasnve bamsz bir ynetime kavumasn isteyen iddet yanls kk gruplarn dadorudan eyleme getikler i izlenmektedir. Fransa'da Br eton'lar , K orsikal lar;ingiltere'ye bal K uzey rlanda'da K atolik ler; spanya'da K atafanlar ve Bask'l-

5


18/120

lar; K anada'da Ouebec'liler; iran, I rak ve Trk iye'de zerklik veya " tam bam-szlk" isteyen Krt ayrlklar gibi gruplar ilk akla gelenlerdir . Hollanda'dayaayan Gney Dou A sya kkenli M olukka'llarn arasnda kimi eylemcilerin,adalarnn eski smrgeci Hollanda tarafndan Endonezya'ya braklmasna karkp, bunlarn kendilerine " geri veri lerek" bamszlna kavuturulmas ynn-de eitli iddet eylemlerine bavurduklarn da burada ekleyelim.(iii ) c alma amacyla terr

Bu arada, yukardaki trlerin hibirine kolaylkla sokulamyacak birsiyasal terrizm trne daha rastlanmaktadr: Ermeni intikam Tugaylar ,Ermeni Gizli K urtulu Ordusu vb. rgtler, zell ik le 1974 ylndan sonra Tr-kiye'nin d temsilcil ik lerine, diplomatlarna, hatta Turizm ve THY Brolarnakanl saldrlar dzenlemekte, daha da tesi, baz Dou illeri zerinde hak ilerisrmektedirler.(iv) lgin beraberlikler

Siyasal cinayetler, uak veya adam karmalar, byk soygunlar ve sa-botajlar, artk gnlk gazetelerin allm haberleri arasna girmitir. stelik,yere! tedhi rgtleri, giderek, aralarnda sk bir ibirlii olan uluslararas r-gtlerle balant kurmaa bile balamlardr , rnein, F K ile J apon KzlOrdusu'nun srail 'e kar bir dnemde bir lik te srdrdkleri eylemler; Franszve talyan usa rgtleri arasndaki yardmlama; Filistin kamplarnda ei-tilen rl andal, K brsl, Er meni, J apon veya Trk eylemcilerin yansra, bura-larda Fransz, talyan ve A lman neofaistlerin bulunduu ilgin beraberl ikrneklerine de rastlanmaktadr. M il liyet Bayazar Abdi peki'yi ldrenM ehmet Ali Aca'nn iki yl sonra 1981'de Papa J ean-P aul 11'ye saldrmasnaklamak ok kolay olmasa gerekir.

B) Terrn Amalan:Terrn amalan konusunda lkeden lkeye farkllklara rastlanmasdoaldr. Ancak, genelde ve zel olarak Trkiye'de, balca amalarna ksacabir kez daha deinilmesinde yarar vardr. Ayrca, belki hepsinden de ilginci,

siyasal terrn, ou kez, belli amalar dorultusunda bir ara olarak kullanl-maktan kp, balbana amacn kendisi durumuna dnmesidir.1. Genel OlarakTerr, uzun dnemde siyasal dzeni ykmaa ynelik bir ara olduunagre, onun ksa dnem iinde baz amalarnn bulunmas doaldr, rnein,Fransz sosyal psikologu Roger M ucchiei terrizmi daha ok dzene kar

6


19/120

olma boyutlaryla ele alyor ve onu "ykclk" olarak tanmlyor. M ucchielH 'yegre, ilk aamada, ykclar zellikle kamuoyunu etkilemeyi amalamaktadr-lar. 12Birbirleriyle sk skya ilintili olan bu ksa dnem amalan balkaltnda toplanabilir: a) hedef alnan ulusun moral gcn ykmak ve onu olu-turan gruplar paralamak; b) otoriteyi, onun koruyucularn,grevlilerini venemli kiilerini kamuoyunda kltmek; c) halk iinde kurulu dzen yanlsherhangi bir kendiliinden giriimi nlemek iin, ynlar etkisizletirmek veherkesi "kendi bann aresine bakmay" arar duruma drmek.Terr eylemlerinin bu aamadaki temel amalan halkn gznde siyasal iktidar ypratmak ve giderek, devletin manevi otoritesinin zayflamasnsalamaktr. yle ki, bu ''otorite bunalm" bu kez de yneticilerin yetenek-sizliklerinin bir kant olarak ileri srlecek ve ynlar mevcut iktidara karbakaldrya itilecektir. K sacas, siyasal terrn ksa dnemdeki birincil ama-c, merkezi iktidar feke uratmak ve kamuoyunu yldrmay gerekletirmektir.2. Trkiye'de TerrTrkiye'de terr eylemleri nasl balamtr? Gerekte lkemizde siyasaliddet yepyeni bir olgu deildir , ittihat ve Terakki dneminde, rnein, Mahmutevket Paa'nn, ya da gazeteci Ahmet Samimin ldrlmeleri ve bunlarla ger-

ekletirilmek istenen siyasal amalar konusunda hepimiz bilgi sahibiyiz. Oteyandan, Cumhuriyet Devrinde Siyasi C inayetler balkl yaptnda, K andemirlnbizlere daha sonraki siyasal hesaplamalar konusunda ilgin rnekler verdiinianmsatmakla yetinelim. 3 Ne var ki, gncel boyutlaryla, lkemizde iddeteylemlerinin, zellikle 196O'l yllarn sonunda filiziendiini biliyoruz. Bir O DT Orenci nderinin "kimlii belirsiz" kiilerce 1968'de ldrlmesini izleyen id-det olaylar, gnmze dek hzl bir trmanma gstermitir .Nitekim, nceleri A BD ve Fransa'da o dnemlerde izlenen nitelikleriyle,basnda "renci olaylar" diye tanmlanan ilk faklte igalleri, boykotlar, dire-niler ve bunlar izleyen iddet hareketleri giderek, "anarik olaylar" ve en so-nunda " terr olaylar" olarak nitelendir ilmitir . Bylece, siyasal iddetin niver-

site kampslerinden sokaklara, meydanlara, byk kentlerimizin kenar mahal-lelerine ve en sonunda da sessiz Anadolu kasabalarna srad grlmtr.Son yllarda ulat boyutlaryla, siyasal iddet eylemlerinin Trkiye'-nin bir numaral sorununu oluturduu gzlemi herkese paylalmaktadr.stelik, ekonomik ve toplumsal bunalmn younluk kazand bir ortamda,terr olaylarnn artmas ve demokrasiyi tehdit eder bir tehlikeye dnmesikolaylamtr. Terrn Trkiye'deki uygulamas ile ortaya kan balca ama-

7


20/120

lar eylemci gruplara gre deimekte ise de, hi deimeyen e, kullandklaryntemlerdir. Fakat, hepsinin tesinde, ortak bir ama sz konusudur. Tr-kiye'de Devlete, kurulu dzene kar eitli sa ve sol ulardan kaynaklananterrist eylemler devlet otoritesini zayflatmak, kitleleri sindirmek ve onlardehet ve aresizlik iinde yeni kurtanclar aray iine itmek istemektedirler.Baka bir deyile, ortak ama, devletin kertilmesi ve yaratlan kark ortamdaiktidarn daha kolay elde edilmesidir, rnein, 1881'de Rus an'na suikast"dzenleyenlerden J eliaboffun-u szleri, bu amacn, gnmzdeki anlamnada k tutmaktadr: 'Tarih ok yava yrmektedir. Tarihin bir drtklenmeyegereksinmesi vardr".Osol terrn amac demokratikburjuva dzeninin ykln abuk-latrmak ve bylece devrimi hzlandrmaktr. Usa terrn bilinen amacise, faist bir ynetime geiin klfn hazrlamaktr. Bu arada, lke btnl-nn paralanmasna ynelik iddet eylemleri de vardr. Ancak usol eylemleayrlk eyiem arasnda, temelde farkl amalar dorultusunda olsa da, ibir-lii yapan veya yapmakta yarar gren gruplar da bulunmaktadr.Sonuta, amalan ne olursa olsun, Trkiye'de faaliyet gsteren ve 20'yeyakn fraksiyona blnd ileri srlen^ devrimc veya ayrlk u-so! ile; rk veya islamc usa iddet rgtlerinin hepsinin ortak yan, yrrlktekidzeni iddet yoluyla deitirmektir.12 Eyll ncesinde, gnde ortalama 20 kiinin yaamlarn yitirdii siya-sal iddet olaylarna tank olan Trkiye'de, bu olumsuz gelimelerin gerisindehangi eler yatmaktadr? Bu konuda ileri srlen baica nedenleri ksaca gz-den geirmee alalm:C) Trkiye'de Terre Yol Aan Baz Nedenler1. D etkenlerGemi iktidarlarn byk ounluuna gre, Trkiye'de terr, zel-likle "uluslararas komnizm "in bir uzantsdr. lkenin jeopolitik konumuveya stratejik nemi nedeniyle Orta Dou'da kilit noktada bulunduu ve bu

yzden de Sper Glerin ilgisini ektii ileri srlmektedir. Bu savlarn yansra kamuoyunda da, yabanc lke haberaima rgtlerinin (rnein CIA, KGB,SAVAK veya MOSSAD gibi) lkemizde iddet olaylarnn yaygnlatrlmasndaparma olduunu dnenlerin says da azmsanmyacak orandadr. Ayrca,zellikle 1974 Kbrs askeri harektndan sonra, lkemizin gerek ieride, ge-rekse darda, Fransa, A lmanya, isve, Y unanistan, Kbrs Rum Blgesi, Su-riye veya L bnan gibi lkelerde slenen 'T rk dman" blc glerin hedef8


21/120

tahtasna dnt grne de yer verilmektedir, te yandan, Trk basnda, Ermeni, Rum, Krt ve Filistinli tedhiilerin uluslararas dzeyde sk birdayanma iinde bulunduklarna dikkat! ekmektedir. Ve son olarak da, Av-rupa'da Trklerin youn bulunduu Almanya, Hollanda ve Fransa gibi lkelerde,usa ve usol rgtlerin, o lkelerdeki legal ya da illegal rgt ve glercedesteklenmekte olduktan gr sk sk dile getirilmektedir.2. etkenleri ve d " ideolojik k kr tmalardan sz edili rken, bir blm gzlem-cinin ise, zellikle usa terrizmin gemi iktidarlarn yanl tutumlarndan

cesaret aldklarn sk sk ileri srdklerini anmsyoruz. Ancak, daha gene! ve,somut dzeyde ve bizim de ar lk verdiimiz i nedenleri, " Otor ite Bunalm"bal altnda toplayabiliriz:Gerekten, son yllarda en ok vurgulanan nedenlerden biri de bu olsagerektir, rnein, bir yabanc siyasal bilimci, AB D'I i VValter W. Laqueur'e gre,lkemizde iddet hareketlerinin yaygnlk kazanmas " terristlerin ok glolmalanndan deil , hkmetin zayf bulunmasndan ve terristlerin dardanbyk destek grmelerinden" ileri gelmektedir . 15 Ni tekim, olduka dk ay-lkla ahan sivil gvenlik glerinin sayca ve nitelike, teknik ara ve gereynnden yetersizlikleri bir yana, giderek, ideolojik kamplara blnerek yan-szlklarn yitirmelerinin iddet olaylarnn trmanmasna neden gsterilmesi

de yanl bir deerlendirme deildir.Bu arada,, uluslararas silh ve uyuturucu madde kaaklarnn dve i ebekeleri ile Trkiye'de "silh tketimini" arttran yka abalan k-kirttkian veya destek olduklar ve bu konuda gemi hkmetlerin gerekli nlem-leri almakta ne lde yetersiz kaldklar bilinmektedir , zell ik le, Sil ah K aak-l ve Terrdn yazar Uur M umcu'nun eitl i yaynlaryla, " UluslararasM afya" nn karlar ile Trkiye'de anarinin trman arasndaki ok nemliilintiye parmak basmaktaki hakll bugn aka ortaya kmtr,t e yandan, adalet mekanizmasnn yava ilemesi ve yrrlkteki yasa-iarm iddet olaylar ile ba etmede yetersiz kalmas, srek eletiri konusu ol-mutur.

(*) stanbul sTekin Yaynevi (5x1 basm), 1982.

9


22/120

Kimi gzlemciler de, lkede grlen siyasal istikrarszln iddet yan-ls gruplar daha da yreklendirdii inancndadrlar. Anmsanaca gibi, hk-metlerin birbirini izledii, fel olmu parlamentonun temel ilevlerini yerinegetiremedii, siyasal parti nderleri arasnda iddete kar savamda "asgarimterekler zerinde bir uzlamaya yarlamad, iddet olaylarn ynetenodaklarn stne gerekli kararllkla gidilemedii, toplumun bekledii eitlireformlarn bir trl gerekletirilemedii, stelik, kimi siyasetilerin adlarnneitli yolsuzluk iddialarna da kart 1980 Trkiye'sinde, siyasal geriliminok tehlikeli boyutlar ald herkes tarafndan ilgi ve kaygyla izlenmitir . Buyzden de, Ordu'nun 12 Eyll 19S0'de ynetime dorudan doruya el koyma-snn kamuoyunun byk bir blm tarafndan doal ve kan lmaz bir sonuolarak karland, hatta bu gr kimi siyasal parti yelerinin bile paylatk-lar grlmtr.

12 Eyll'den gnmze dein, devlet otoritesinin yeniden glendiril-mesi srecinde, sa ve sol terrist gruplarn zerine daha enerjik bir biimdegidilmesi nedeniyle iddet olaylarnn, tmyle ortadan kaldrlamasa bile, sa-yca sald ve aranan sanklarn daha kolaylkla ortaya karld grlmek-tedir . Bunun yan sra yz binlerce ateli silhn sahiplerince gvenlik yetkili -lerine teslimi, Devlete duyulan gvenin glendiini yanstan birer olumlu gs-tergedir.3. Toplum Yaps ve iddetK saca yukarda sralanan grlerin, byk lde salam gerekeleredayanmalarna karlk, terr eylemlerinin kayna ve trman konusuna tambir aklk getirdiklerini ileri srmek kanmzca gtr. Siyasal iddetin lkemiz-de gnlk yaantnn bir paras olmasn nlemekte elbette devlet otoritesininglendirilmesi, yeni yasalarn karlmas, uygulanmas ve silh kaaklnnkaynann etkin nlemlerle kurutulmas etkili olacaktr. Gene de, terr olgu-sunu yalnzca i ve d dmanlarn varlna balamak yeterli olmayabilir. Ba-ka bir deyile, terr toplumun sosyoekonomik ve kltrel yapsndan da soyut-lanmamak gerekir.nce unu vurgulayalm: Fransz toplumbilimcisi Durkheim'n, yllar

nce uyard gibi, toplumsal olgular ancak toplumsal olgularla aklanabilir.Buna gre, Trkiye'de terr olgusunun giderek trmanmasnn temelinde dahaok i dinamik'e ilikin nedenlerin bulunduunun ncelikle aa karlmasbize zorunlu gibi gzkmektedir.Geri, Orta Dou'nun uluslararas konjonktr, Sper Gler'in eki-meleri, etnik ve mezhep gruplar zerindeki kkrtmalar, egemen glerle uya-nan gler arasndaki kyasya savam, devlet organlarnn ve siyasal partilerin

10


23/120

ilevlerini yerine getirememesi vb., tm geerli nedenlerdir. Ancak, az ncevurguland gibi, soruna btnsel bir yaklam salamaktan uzaktrlar. Bu yz-den, Trkiye'de siyasal iddet olgusunu daha geni bir toplumsal erevedeele almak ve yukarda sralanan eitli nedenleri bunun iine yerletirmek ge-reklidir. nk toplumdaki nemli bunalmlarn kkeninde ayni nemde top-lumsal nedenler yatmaktadr. Byle bir yaklamn, iddet olaylarnn asl kay-naklar konusunda anlaml ipularnn elde edilmesini kolaylatracan san-yoruz.4. Btncl Bir Y aklam GereiHerhangi bir lkede karlalan iddet olaylarnn anatomisini akla-maa gemeden nce, baz temel sorularn akl k la ortaya konulmasnda ya-rar vardr. Gerekten de, ana sorun, Nieburg'un da Siyasal iddet balkl ince-lemesinde belir ttii gibi,- u veya bu tannm bir kiinin tek bana hareketeden bir katilin kurunu ile yitirilmesinden ok, 'Toplumumuzu blen, id-deti bir alkanla dntren ve toplumun saln yeniden kazanma gcnzayflatabilecek koullarn varolmasdr " .^a) Temel sorularrnein, L aPalombara bu konuda ncelik le yantlanmasnda yarar gr-d balca sorular yl e sralamaktadr: " iddet eylemlerine katlan taraflar

kimlerdir ? iddetin aralar asndan taraflarn ellerinde bulundurduklar vebunun yan sra potansiyel kaynaklar nelerdir ? Siyasal amal iddet konusundalke halknn genel eilimi ve eitli alt katmanlarn tutumu nedir? Siyasal id-det eylemlerinin ynelik olduklar amalar nelerdir? M eru hkmetin iddeteylemleri konusundaki tavr ve rol nelerdir? Hkmetin bizzat kendisi de, bunabyk lde katlmakta mdr? Eer byle ise, elinde bulundurduu kaynaklarteki iddet yanls grup ve rgtlerinkine oranla ne dzeydedir? Hkmetintutumu dikkatli bir yanszlk olarak tanmlanabilir mi? Veya poli sin, iddeteylemlerinin hepsini deil yalnz bir blmn grd durumlara benzeyenince bir partizanlk rnei mi vermektedir? Devletin bizzat iinde yer alan iddetuzmanlar polis, gizli pol is, jandarma/asker iddetin bir siyaset arac olarakkullanl konusunda ayn veya farkl m dnmektedir ler? Ve nihayet, lkeninyaad iddet olaylar zerinde d etkilerin pay ne dzeydedir? Ve sz konusumdahalelerin yukarda sralanan sorular aisndan tad nem nedir?" 17

Bu sorularn bir blmne az nce deinilmiti. Ancak, birbirleri ara-snda belli bir iliki olduu L aPalombara'nn verdii bu li stede daha da ak-lkla ortaya kmaktadr . Gene de, daha derinlemesine yaplacak aratrmalardabtncl yaklamn, yani toplumu, iinde bulunduu tm koullaryla bir b-tn olarak ele almann, iddet olaylarnn gerek kaynaklar konusunda bizeanlaml ipular verecei phesizdir.11


24/120

b) Trkiye'den gzlemlerTrk bilim adamlar da btncl yaklam gerekl il iinin bilinci iinde-dirler. Sz gelimi, etin zek'e gre, " iddet eylemlerinin temel nedeni, top-lumdaki yeni koullarn yaratt sosyo-ekonomik sorunlarn zmnde mev-cut siyasal tutumun kendini yenileyememesinden doan yetersizliidir. Bylece,terr ortam yaplar, etnik nedenler vb. ancak terr ortam doduktan sonra,iddet eylemlerinin genilemesi ve glenmesi ynnden ikinci derecede etken-lerdir".^Dou Ergil ise, Trkiye'de iddet ve terr olgusunu aratrr ken, " top-lumsal bunalm "dan sz ediyor ve " silhlanma ve iddete ynelimde kr sal do-kunun etkisini" vurguluyor. Daha ok , iddet yanllarnn psikoloj isine ar lkveren Ergil, 'Trk siyasal eylemcisinin toplumsal profili"ni izerken, zell ik le" toplumsal yabanclama" ile iddet arasndaki balar aa karmay deni-yor.Ote yandan, M evlt Bozdemir , henz yaymlanmam bir denemesindeiddet olgusuna eilirken, lkemizdeki toplumsal iddet gelenei; baskc veotoriter olan totaliter ve mutlak eilimler; gizil kahramanlk zlemi; siyasalistikrarszlk; ve demokratik geleneklerin yokluu ve bunlarn toplumdaki et-kileri zerinde duruyor.20 , ,, vGnsev E vcimende, ksa ancak salam bir mantkla kaleme alnmbir yazsnda, "Bat'da ve Trkiye'de"Terrn Y apsal K aynaklar" zerindedururken, Trkiye'deki iddet eylemlerini "Genliin sosyo-ekonomik sorun-larna, isizlie, d dinamiklere balamann" yetersizliini ileri srmektedir.Y azara gre, "kiileri bir eysel iddete yatkn klan ve d dinamiklerin mdaha-lelerini kolaylatran bu koullar, daha temel bir olgu ile, az gelimi bir yap-nn toplumsal deiimi gletiren yapsal zellikleriyle ilgilidir".21"Trkiye'de Genlik ve iddet" balk l bir incelemesinde er if Mardin,zellikle, kltr bunalm, yetersiz eitim ve salksz kentleme zerinde duru-yor. 22 Yazar daha nceki bir almasnda da, 'T oplumsal eylem, yani insanla-rn toplum iinde nasl davrandklar bir tr psikolojinin ileri srd gibi bir-

takm ieriksiz drt jve tutumlarn sonucu deildir . Belir li bir eki l gsterenbelirli bir kltr btnl sonucudur. Bundan dolay, bir toplumsal eylemiincelediimiz zaman, rnein 1975-1976 ylnda renci olaylarn inceledii-mizde bunlar yalnz, nfus art, eitim sistemi, sosyo ekonomik kken gibiher topluma uygulanabilir kavramlarla inceleyemeyiz. Bunlara Trk kltr,Trkiye'de brokratik deerler, ya da kk tara ehirlerinin deerler kmesigibi kltr deerlerini katmak zorundayz" .23 diyordu.12


25/120

zer Ozankaya da, "T rkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Y ollar"konulu makalesinde, terr, lkemizde brnd biim ve nitelikleriyle, "Birpolis sorunu olmann ok tesinde, toplumsal yapda, siyasal kltrde, kamuynetiminde, eitimde ve ekonomik yapda derin kkleri bulunan bir toplum-sal bunalm" olarak deerlendiriyor ve bu ynde eitli nlemlerin alnmasnve dzeltmelere gidilmesini neriyor.24Grlyor ki, btncl yaklam gereklilii konusunda Trk bilim adam-lar birleiyorlar. Bununla birlikte, iddet konusunda disiplinleraras bir ibir-lii, sanra resmi kurulularn da desteinden yoksun kalarak, henz balat-lamamtr. Umarz ki, ilerdeki yllarda bu alanda, hem somut lke yararlarasndan hem de kuramsal ynyle. Trk bilim adamlar arasndaki bilgi al -

veriini hzlandracak aratrmalara giriilsin. Bu tr abalara ilk rnek olarak,eitli kesimlerden bilim adam, gazeteci, hukuku, ynetici, politikaclarnkatld ve tebliler sunduu "Abdi peki Seminerini" gsterebiliriz.25Bu arada, siyasal iddet konusunda Batl bilim adamlar tarafndanson yllarda gelitir ilmi kuram ve kavramlara da k saca deinmenin konununaydnlatlmas bakmndan ilgin olacan sanyoruz.

13


26/120


27/120

BLM D .S Y A S A L D D E T K O N U S U N D A B L M S E L Y A K L A I M L A R

Trkiye'nin kendine zg koullar iinde siyasal iddet ve terr olgu-suna baz aklamalar getirme abasna gemeden nce, bu konularda zel-likle AngloAmerikan toplumbilim yaznnda yer alan balca kuram rnekle-rine ksaca deinmekte yarar gryoruz. Ancak, bu arada, ABD'li Nieburg'un"dknt kuramlar" olarak deerlendirdii ve kendi lkesinde meydana geleneitli olaylarn ardndan sk sk yinelenen birka gr hemen aktaralm.Sz konusu "dknt kuramlar" arasnda, siyasal iddete kamu iletiim

aralarnn ve zellikle televizyon grntlerinin; bu lkede herkesin zgrceateli silh satn alabilmesinin; ak Dou snrnn kapanmasyla eli silhn-da "kovboy" geleneinin kentlere sramasnn; veya komnist tahrikilerineylemleri savlarnn bulunduuna dikkati eken Neburg, ayrca insan doa-snda ldrme drtsnn var olduu savnn da ortaya atldn, oysa bunla-rn hibirinin geerli olmadn vurguluyor.26 Ne var ki, ok daha ciddi kuram-lar da gelitirilmitir. Sz konusu kurandan ve dayandktan kavram ya da il-keleri, sosyoekonomikpsikolojik adan ve sosyoekonomiksiyasal a-dan, olmak zere balca iki grupta toplyabiliriz.A) SosyoEkonomik ve Psikolojik YaklamlarBu ynde belli bal drt kuramn gelitirildii gzlenmektedir.1. Engellenme-K zgnlk -Saldr ganlk K uram27Bu yaklamn ncs J ohn Dollard'a gre, insann iddete bavurmaeiliminin kayna "engellenme-saldrganlk"ta aranmaldr. Amalarngerekletireni iyen, dndklerine ulamaktan "alkonan" kiiler, tersliklerkarsnda hrnlar ve giderek saldrgan bir tutum iine girerler.

15


28/120

2. Greceli Y oksunluk28 KavramABD'li toplumbilimci Ted Gurr ise, yantlanma gereken temel soru-dan yola kyor: Siyasal iddet potansiyelinin psikolojik ve toplumsal kaynak-lar nelerdir? Siyasal iddet potansiyelinin siyasal sistem zerinde younlamalsn belir leyen nelerdir? Siyasal iddetin gerek nemi, biim ve sonu-larn etkileyen toplumsal koullar nelerdir?Siyasal iddet ile, ekonomik gelime arasnda zorunlu bir iliki bulun-madn savunan Gurr, daha kapsaml bir aklama yap lmaya dek, zell ik le" yoksunluk" kavram zerinde durulmasnn gereine deiniyor: Y oksunluk

duygusu, insann beklentileri ve olanaklar arasndaki uurumun bilincine var-masyla geliiyor. Beklentiler, her insan gibi onun da mal edinme ve rahat yaamkoullarna ulamasnn bir hak olduunu dnmesini simgeliyor. Olanaklarise, toplumun o insana salad aralarla, elde edebileceini dnd malve yaam koullar n ier iyor .Gurr, beklentilerolanaklar dengesizliinin temel biimde kendinigsterdiini ileri sryor:a) Eldeki kaynaklarn azalmasndan doan greceli yoksunluk duygusu:rnein, edinilebilecek mallar giderek azalmaktadr veya belli bir toplum-

da tedenberi egemen olan snf veya gruplar ellerindeki gc zamanla yiti rdik-lerini grmektedirler.b) Giderilemeyen zlemlerden doan greceli yoksunluk duygusu:rnein, yeni kalknan lkelerde, toplumun eitli kesimlerinde gelienzlemlerin siyasal iktidarlarca yeterince karlanamamasnn halkta yol attepkiler.c) Artan istemlerden doan greceli yoksunluk duygusurnein bir toplumda gzle grlr ilerlemelerin salanmas o toplumdayeni beklentilere ve gittike artan istemlere yol amaktadr. Oysa, sz konusu

gelime birdenbire nemli bir engelle, szgelimi byk bir ekonomik bunalmla,karlarsa toplumdaki honutsuzlarn says doal olarak artacaktr.Gurr, toplumsal iddet potansiyeli'nin, belli bir toplumda yaayan dei-ik kesimlerin paylatklar greceli yoksunluun derecesine ve byklnegre nemli lde deitii kansndadr. Y azara gre, yoksunluun dourdu-u honutsuzluk, evrensel bir eylem uyardr. Siyasal iddetin, "zincirleme

16


29/120

olarak" , nce honutsuzluun artmas, daha sonra bunun siyasallamas ve niha-yet siyasal nesne ve kiilere kar yrtlen bir iddet eylemi ile ortaya kmassz konusudur. Bununla birlikte, iddetin aa vurulmas, siyasal toplumdakieitli zorlama ve kurumsal dayanak biimlerinden olduka etkilenmektedir.rnein, iddet, eer bir rejim ve onun kartlarnn elinde eit lde zorla-yc bir bask uygulama olana buluyorsa ve her ikisi de greceli olarak glbir "kurumsal destek" salamsa, aralarndaki at ma, bir i savaa kolay-lkla dnebilir.293. Greceli R efah- iddet kesiBu ilkeyi ortaya atan james C. Davies de, Gurr'un artan istemlerdendoan greceli yoksunluk kavramndan esinlenerek, bilim evrelerinde genel-likle " J biiminde eri ilkesi" olarak bilinen yaklamn gelitirmitir . Davies'egre; devrimler, ynlar srekli bir bymenin salandna inandran uzunsrm bir gelime dnemini, bu kez de ksa sreli bir bunalmn izlemesindenkaynaklanr. M anc'n, devrimlerin zell ik le toplumsal yoksunluklarn iddet-lendii dnemlerde patlak verecei savnn tersine, devrimlerin asl " grecelirefah ve dzelme" dnemlerinde en uygun or tama kavutuklarn ileri srer,Davies. Baka bir deyile, kalknmaya balam lkelerde devrim olasl, yok-sul lkelere oranla ok daha yksektir. K ii bana ulusal gelir in art belli bireriye gre gerekleirken, halkn beklentileri ise dik bir izgiyle gsterilecekbiimde yukarya doru kar . Aralarndaki ayrm, yani eri i le dik izgi arasn-daki ayrm, gerei beklentilerden ayran uurumdur.304. Toplumsal Deime ve Srekli Engell enme K uramIvo K. Feierabend, R osalind L . Feierabend ve Betty A. Nesvold birliktegelitirdikleri bu kuramda, psikolojik elere ncelik vermektedirler. "Srekliengell enme" ^ belli bir toplumda tm yelerin paylatklar or tak bir duygu-dur. Bu duygu, balca nedenden kaynaklanmaktadr:a) Amalarn, zlemlerin ve toplumsal deerlerin gerekletirilmesindeve korunmasnda karlalan bir mdahale, b) Belli bir toplumsal grubun yele-rinin ayni anda yaadklar belli bir deneyim, c) Belli bir toplumsal sisteminyapsnda ve srelerinde grlen geril im.Bu konuda iki varsaym ne srlmektedir: Saldrgan bir siyasal davra-n, srekli bir alkonma durumundan domaktadr. Sz konusu alkonma isetoplumsal deimenin kimi zelliklerinden kaynaklanabilir.Ayn yazarlar ayrca, grg) aratrmalar iin de drt genel varsaymgelitirmilerdir:

17


30/120

a) Her trl koullarda srekli engellenme, o andaki zlemler ve toplum-sal beklentiler ile toplumsal alanda baarlanlar arasndaki farkn rndr, b) im-diki deerlendirmeler, yani yoksunluklara veya gelecekteki doyumlara iiikinngrler, iinde bulunulan andaki yoksunluk veya doyumlar belirlerler, c) Top-lumsal beklentilerin belirsizlii, yani gelecein felaket veya kurtulu tadinanc, bal bana srekli yoksunluk duygusunu artrr, d) atan zlemlerve beklentiler bir baka srekli doyumsuzluk kaynadr. 32Byk lde soyut kavramlar zerine kurulu, sosyal psikolojik nitelik-teki bu yaklamlardan sonra, daha somut yaklam rneklerine geebiliriz.B) Sosyo-EkonomSc ve Siyasal Y aklamlarBunlar arasnda zellikle iki tanesini aktarmakta yarar gryoruz. Birin-cisi, Devlete kar "paralel otorite" odaklarnn olumasndaki nedenleri; ikin-cisi ise, hzl ekonomik gelime karsnda mevcut siyasal kurumlarn yetersizkalmasnn siyasal iddet zerindeki roln vurguluyor.1. Devlet K arsnda Y eni Egemenlik Odaklarnn TremesiTemelde "kzgn insanlarn" sosyal psikolojisine arlk veren yaklam -larn tersine, Charles Tilly, ncelikle atan gruplarn yaps zerinde durmak-tadr. Bu nedenledir ki, siyasal rejimlere kar bakaldran ve bir lde etkin-

lik kazanan gruplar, "resmi dzene paralel egemenlik odaklar" olarak tanm-lamaktadr."Toplumlarn nitelii" ile "iddet olaylarnn nitelii" arasndaki yaknilikiye deinen Til ly, bu olguyu aklarken nce, siyasal sistemlerde iktidaryaps ve atmann yapsal zmlenmesinden yola kyor. Y azara gre,insanlar, amalarn gerekletirmek iin eitli kaynaklan biraraya toplar vebunlar, evrelerini deitirmek yolunda kullanrlar. Bu kaynaklara rnek olarakda, dei tokuu yaplabilecek mallar (yararl kaynaklar); tehdi t veya ceza(zorlayc kaynaklar); veya balanlan dnceler (normatif kaynaklar) gsteri-lebilir.Til ly, iddete dnebilecek grup eylemlerinin balca temel biimalabileceini ileri srer:a) Rekabet eylemleri: A grubunun, B grubunu bir rakip ya da dmanolarak tanmlamas ve B grubunun kaynaklarna kar saldrya gemesi durumu(iki partinin yeleri arasndaki rekabet gibi), b) Tepki eylemleri: B grubunun,o anda A grubunun denetimi altnda olan bir kaynak zerinde hak iddia etmesive A grubunun da bu iddiaya kar direnmesi durumu (Ayrcalklarn yitirme

18


31/120

kaygsndaki glerin rakipleri karsndaki tutumlar gibi), c) Tepkiye ynelteneylemler: A grubu yelerinin daha nce kendilerine ait olmayan bir kaynakzerinde hak iddia tem eleri ve en azndan bir baka grubun, 'nn bu hakkkullanmasna kar karak di renmesi (Siyasal ynetici ler arasnda yer alma is-temleri gibi). Bu temel biimi zetleyecek olursak, T il ly'nin yl e bir denklem ge-litirdii ortaya kmaktadr: Saldr - Hak iddias- Direnme- i ddet.33

2. Gei Dnemindeki Toplumlarda iddetBir baka ABD'ii siyasal bilimci Samuel Huntington ise, Asya, AfrikaVe Gney Amerika lkelerinde grlen iddet ve siyasal istikrarszlk nedenle-rinin, salkl siyasal kurumlarn gelimesi ile ekonomik ve toplumsal deimesreci arasndaki uyumsuzlukta aranmas gerektiini neriyor. Huntington'agre, iddet ve siyasal istikrarszlk olasl, geleneksel, gei dneminde ve mo-dern toplum trleri arasnda en ok, gei durumundaki toplumlarda yksektir ." G ei toplumu" kavram Huntington'a gre, en azndan belli bir eko-nomik ilerlemenin salanm olduu bir toplumu iermektedir ve Huntington,zellikle bu tr lkelerde istikrarszla uygun bir ortamn sz konusu olduunusavunmaktadr. nk, yeterli siyasal kurumlarn yokluunda, ekonomik geli-me ve gelimenin halkta yol at kprtlarn ve yeni istemlerin yasal yollarla

belir tilmesi, lmlandrlmas ve siyasal sistem iinde yeniden bir araya getir il-mesi, olanaksz deilse bile, ok zordur.Huntington, Deimekte olan lkelerde Siyasal Dzen adl yaptnn" Siyasal Dzen ve Siyasal Bozulma" blmnde, hzl ekonomik gelime vesiyasal istikrarszlk arasndaki ilintileri yle zetlemektedir :"Hzl Ekonomik gelime; a) geleneksel, toplumsal gruplar (aile, snf,kast) kertir ve bylece grup d kalan... ve bu nedenle devrimci bakaldrkoullar iine itilen kiilerin saysn artrr; b) bir yandan, yrrlkteki dzenene tam uyum salayabilmi ne de bu dzenin potasnda eritilebilmi, te yandanyeni ekonomik konumlar lsnde siyasal g ve toplumsal stat peine d-m yeni zenginler yaratr; c) toplumsal balar daha da koparan corafi hare-

ketlilii artrr ve zellikle yabanclamaya ve siyasal arla yol aan kentlere,krsal alanlardan hzl gleri zendirir: d) yaam dzeyleri bozulan insan say-sn oaltr ve bylece zengin ve yoksul arasndaki uurumu geniletebilir,e) baz kiilerin gelirini, greceli olarak deil, mutlak olarak oaltr; bu yz-den de yrrlkteki dzene kar honutsuzluu arttrr; f) yatrmlar hzlandr-mak iin tketimin genel olarak kstlanmasn gerekli klar ve bylece halktakihonutsuzluun artmasna yol aar; g) ynlarn zlemlerini, karlanabilendzeylerin tesine itecek lde ykselten okuma yazma bilenler orann art-19

I


32/120

nr, eitim olanaklarna ve kamu iletiim aralarna almay kolaylatrr;h) yatrmlarn dalm: ve tketimin dzenlenmesi konusunda, blgesel ve etnikekimeleri daha da bytr; i) gruplarn rgtlenme olanaklarn oaltr vebunun sonucu olarak, hkmetin karlamakta baarsz kald grup istemle-rini daha da glendirir."^K sacas, Huntington; sz konusu ilikiler srdke ekonomik bymeve maddi refah ancak snrl_ bir biimde artarken, "toplumsal doyumsuzluun"ok daha yksek bir hzla yaylmasna yo! ald grn savunmaktadr.te yandan, 1948-1965 arasnda, 84 lkede grlen eitli tr ve bo-

yutlardaki siyasal atmalarr inceleyen kimi ABD'li bilim adamlar da, Hunting-ton'la ayni yargy paylamaktadrlar. Y azarlara gre, "modern" toplumlardaatma dzeyi, "geleneksel" ve zellikle "gei durumundaki" toplumlaraoranla ok daha dktr: .., - ..izelge:!Toplumlarn Gelime Dzeyi ve Siyasa! atmalarGelime Dzeyi

GelenekselGei, durumundaModern

Dk%433287

Yksek%57687

Toplam lke says233724Toplam 42 42 84

' Kaynak: I.K. Feierabend, R.L. Feierabend ye B.A. Nesvold, "Sodal Changeand Polttlcal Vlolence: CrossNational Patterns", n Hugh O.Graham, TeddR.Gurr (eds.)., The History of Violence in America, New York: Ban tamBOOks, 1969, s. 655.Grld gibi, geleneksel toplumda sosyo-ekonomik gelimeler nede-niyle zlmeler balaynca, toplumun yeleri arasnda deer atmalar, siya-sal yarma ve ekonomik paylam savam su yzne kmaktadr. Toplumdakideimelerin oturmasna kout olarak da, bu sarsntlar hafiflemektedir. Doal-dr ki bu durum, "mekanik" bir iliki biiminde ele alnrsa, yaplacak genel-lemelerin her zaman iin salkl olmas da beklenemez. Gene de, bu karla-trmalarn kimi anlaml ipularnn karlmasma yardmc olduu aktr.C) K uramlarn Trkiye Gereine Uygulanabilirliiok ksaca deinilen siyasa! iddet konusundaki kuramlarn enine bo-yuna tartlmasnn, bu kitapn ama ve snriarn amas doaidsr. Biz bu-

20


33/120

rada, yalnzca sz konusu kuramlar ve bunlara kar yneltilen eletiri ler a-sndan bavurulabilecek kaynaklarn olduka bol olduunu belirtmekle yeti-nelim. rnein Nieburg, Siyasal iddefte yoksunluk kuramnn, aslnda, kstlolanaklara sahip olanlar yararna bir takm toplumsal deime isteklerini yans-tan bir "ideoloji" olduunu ileri srmekte, ancak, bunun siyasal davrann "di-namiini" aklamaktan uzak kaldn vurgulamaktadr. Nieburg'a gre; engel-lenme, yoksun kalma, eit edinme olanaklarna sahip olamama gibi kavramlarzerine kurulmu bu tr kuramlar yabana atlamaz. Ne var ki, hepsinin teme-linde "toplumsal reform reti!eri"nin etkisi yatmaktadr:35 Eer toplumdabir alkant varsa, muhakkak bir takm reformlara gidilmeli gr egemen-dir. Oysa, bu kez de, reformlara kar olanlar toplum bilimcilere kar kmak-talar. Ayrca, nerilen reformlar beenmeyen "keskin dnmcler"in detepkisini ekmektedir. Bununla birl ikte, Nieburg, hakl olarak, tm toplum-larda gerilimin ve honutsuzluun her zaman var olduuna deinerek, sorunundaha geni bir erevede ele alnmasn ve toplumdaki eitli gler arasndakigenel uzlama ortamnn, manevra olanaklarnn, siyasa! iktidar sahiplerininmeruluk ve becerilerinin de gznnde tutulmasn neriyor.36

Bunlara, M onte Palmer ile VVlliam Thompson'n "Siyasal iddetin K ar-latrlmal A nalizi",37 Joseph L aPalombara'nn "Siyasette iddet ve Koku-ma" >38 Raddin K han'n "iddet ve SosyoEkonomik Kalknma,3S ve WalterLaqueur'un "Terrizmin Y orumlarGerek, Kurgu Bilim ve Siyasal B ilim"40balkl almalarnda yer alan geni kaynakalar rnek olarak verebiliriz.Trkiye asndan hemen unu eklememiz gerekir: Siyasal iddet konu-sundaki tm kuramlar, genellikle Bat'l gzlemcilerin kaleminden kmakta vebu yzden de yaptlarnda daha ok kendi toplumlarndan kaynaklanan deeryarglan ve bilimsel kayglar ar basmaktadr.Bununla birlikte, toplumlarn refah dzeyleri ve toplumsal deime ileatma ve iddet arasndaki ilintilere hemen hemen her toplumda rastlanmak-tadr. Gerekten, yaplan karlatrmal aratrmalarda, siyasal atma durum-laryla, sz gelimi, kii bana ulusal gelirin ykseklii veya dkl arasndabelli bir il intinin varolduu grlmektedir. Trkiye'den bir rnek verirsek, yan-daki ekilde, ekonomik bunalm ile terrn trman arasndaki iliki akbir ekilde grlmektedir:1. Ekonomik Bunalm ve Trmanan TerrGrld gibi, belli bir "ilinti"den hemen sz edilebil ir. A ncak, siyasaliddet ile ekonomik bunalm arasnda zorunlu bir nedensonu ilikisinin aran-mas bizi yanlgya gtrebili r. Kald ki, yoksulluun yasal iddete kendil iin-

21


34/120

(O tJ I Otono3203002102fO2(0Vb2 0 0IS O\ s o

* TM1 2 01 0 0

80S DS O

10e

YILLAR 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980Toptan E.Fiyatln Gen. Indek 295 10.1 15.6 24.1 52.6 635 1073" (1974- 100) 100 33.8 52 2 80.6 176 213.7 3585Di}ak (milyar % 2.2 33 3.1 4:0 23 2.8 4.7" (1974=100) 100 150 141 182 105 127 2141 $kar>hg TL. 14 15 16.5 19 25 47 871 400TL. kzr? !g; 100 933 84.8 73 56 29.7 16S w l}(i E KJ IC I i je glrem. 38.6 433 54.7 54.4 643 67.7 71i" (1974 = 100) 100 1133 141.7 141 166.6 175.4 186Sttyme hz % 7.4 8.0 7.7 4.0 " 3.6 1.5 -0.6" (1974=100) 100 108.2 104.1 54.1 48.6 203 8.1ldrlenlerin sayu 27 37 108 319 1095 1362 2206" (1974=100) 100 137 400 1181 4056 5044 8170

Sn ti6BAFIK-.E K O N O M 6 S T E R B E L E RT E R R N T I R M A N I I

19 1971 197S 1977 1S7 1979 1980


35/120

den yol at gr, yaplan eitli aratrmalarda elde edilen bulgularn ssaltnda, dorulanmak yle dursun, tersi sonularla rtlmtr. Bununlabirlikte, siyasal iddet olgusunun, zellikle ekonomik kalknmann hzlanddnemlerde artt da apak ortadadr. Ama kanmz odur ki, bata da srarlavurgulamaya altmz gibi, siyasal terr, genel siyasal iddet olaylarnn iindeyalnz birini oluturmaktadr. Bu durumda, eitli toplumlarda, sosyoekonomikgelime dzeyi ile iddet arasnda baz anlaml ilikiler saptanm olsa bile, bundansiyasal terr ile ekonomik bunalm arasnda da zorunlu bir ilintinin bulunduusonucunu karmak olanakl deildir. nk, siyasal terr, eitli i ve d dina-miklerin etkilerinin bileiminden kaynaklanan, daha karmak bir toplumsalhuzursuzluk gstergesidir. Doaldr ki, ekonomik eler de, siyasal iddetin veterrn ortaya kmasna ve artmasna belli bir lde katkda bulunmaktangeri kalmazlar.

2. Salksz BymeBu incelemenin banda da zellikle belirtildii gibi, amacmz, Trkiye'deterr olgusunun zgl bir tablosunu izmee girimek deildir. Bununla birlik'te, Trkiye'nin, arada bir grlen tkezlemelere ramen, giderek glenen birdemokratik srece sahip, toplumsal potansiyeli ve hareketlilii yksek, doave insan kaynaklar zengin bir lke olmasnn yan sra, bnyesindeki ilke! ka-lntlardan ve dolaysyla iddet geleneklerinden henz tam anlamyla syrlama-m, " ift yapl" veya " gei durumunda" bir toplum zell iini de tadnIvurgulayalm. Gerekten de, nder enyapl'nn yerinde gzlemiyle "Trkiye'-de kentlemenin 'salkszl' kentli nfus oran art hznn ok yksek ol-masna karn, tarmsal olmayan etkinliklerin art hznn, ya da daha zet birdeyile, sanayileme hznn dk olmasndan kaynaklanyor " .^ Oysa ileriBat lkelerinde sanayileme kentlemeye bal olarak deil, tersine, kentle-me, sanayilemeye bal olarak artmtr.Bu nemli olguya, zellikle Hindistanl siyasal bilimci Raddin K han'ngetirdii aklk, bizim bu kitapkta vurgulamaya alacamz ve siyasal te-rrn toplumsal nedenlerinden yalnz biri olarak grdmz salksz kent-leme savmz desteklemektedir.Raddin K han, az gelimi lkelerde iddet olgusuna deinir ken, Ba-

t 'l bilim adamlar arasnda genell ik le paylalan bir yargnn, yani " iddetin,ekonomik ve toplumsal geli me srecinin tek bana bir yan rn" olduu sav-vnn, dzeltilmesi gerektiini savunuyor. Y azara gre, gerekte, az gelimi f-kelerde gerilimleri, atmalar ve iddeti douran gelime olgusunun kendisideil, dengesiz gelime, veya baka bir deyile salksz bytmedir (maldeve-lopment).42

23


36/120

Nitekim, yazarn bir lde Huntington'dan esinlenerek, ancak daha okHintli meslektalarna gndermelerde bulunarak sralad ve bir blmn aa-ya aktardmz gzlemlerinde Trkiye'de yaanan durumla alacak benzer-likler tayan birok e yer almaktadr:" Siyasal sistemde, yeni olanaklar ve yeni almalar, hareketlil ik ve si-yasal katlmay arttrr. Ekonomik karlar ve ztlamalar siyasallar, gerilim-lere, atmalara ve. iddete yol aar, gruplar arasndaki anlamazlklar, kendi-lerini deiik biimlerde aa vuran kastlar, kabileler, kltrler veya snflararas biimler alr. Barl gsteriler, ibirliini reddetme, parlamentoda mca-deleler, sokakta kavgalar, suikastier, grevler, toplu kalkmalar ve isava. Budurumlar kimi zaman, faal radikal partiler tarafndan ideolojik ar l a ve si-

yasal militanla elverili bir ortama dntrlr. Ayn ekilde, bir devletinveya bir eyaletin iindeki blgesel farkllklar ve ekonomik dengesizlik ler sonu-cunda ortaya kan kavgalar ve atmalar, militan seferberliinin odak nokta-lar olabilir . nc Dnya lkelerinin byk bir blmnde, blgesel ve yerelhareketler, istikrarl hkmetleri bile sarsan iddetli atmalara yol amlardr.Sistemin ileyiinde grlen aksaklklar /ki, bunlarn gstergeleri, fiyatartlar: isizl iin ve gizli i sizl iin yaylmas (eitilmi ve vasfl igc duru-munda bile); enflasyonun zaten ok yksek olmayan almgcn azaltmas,al veya ona yakn bir durumu ortadan kaldrma olanann bulunamamas;tarmsal ve endstriyel retimi artrmaya ynelik toprak reformu ve projelerinbaarszl; iverenlerle cretliler arasndaki atmalarn barl yollarla n-lenememesi ve eitim kurumlarnda disiplinin salanamamas; ve nihayet yne-

timin; etkisizletii ve yoksulluklarn brokrasi ve siyasal sekinler arasndayaygn olduu konusunda glenen duygulardr^ honutsuzlua uygun hzlasiyasallaan bir ortam yaratr ve byk apta atmalara ve rgtl iddetinizledii mili tan demagojiye dnr" .43

24


37/120

BLM m.BYK K ENT VE SYASAL DE TK entlemeyi, geni anlamda, ekonomik gelimeye kout, toplum yap-snda iblm, uzmanlama ve rgtlemeyi artran, insanlarn dnya grlerin-de, deer sistemlerinde ve davranlarnda kkl deimelere yol aan bir top-lumsal gsterge olarak ele alanlar ounluktadr . K entleme olgusunun bir dedemografik yan vardr ki, ksaca, bu da, bir lkede "kent" adn verdiimizyerleme birimlerinin gerek saysnn artmasn, gerekse alanca bymeleriniierir . K entleme, 20. yzyln ikinci yarsnda, yalnz gelimi ve sanayilemitoplumlarn deil, belki de ok daha belirgin bir biimde, gelimekte olan lke-

lerin balca sorunlarndan birini oluturur.Bununla birlikte, genellikle, krsal yerlemelerle kentsel yerlemelerarasnda olduu gibi, byk kentlerle kk kentler arasnda da, yalnz nfu-sun younluu asndan deil, sosyoekonomik ve kltrel bakmlardan danemli farkllama ve kartlklarn bulunduu aktr . H er nekadar kentlemegenellikle olumlu yanlaryla deerlendirilmekte ise de, bu sre, zm sonderece g birtakm toplumsal sorunlar da birlikte getirmektedir. Bir bakadeyile, toplum yapsnn giderek karmaklamas, ynetenler ile ynetilen-ler arasndaki iletiimin zorlamas ve snrllararas atmalann daha da keskin-lemesi sonucunda, amzda byk kentler bunalmn, huzursuzluun, ya-banclama ve iddetin beii olmaktadr.A) Gelimi veAz Gelimi lkelerde Byk K ent OlgusuByk kentlerin daha da bymesi olgusu, gnmzde, ister gelimiister az gelimi olsun, btn lkelerde, kentlemenin balca zelliini olu-turmaktadr. Belli byklkleri am, rnein nfusu 1 milyonu gemi kent-

25m


38/120

lere "anakent" denilmektedir. Bugn yeryznde, nfusu 10 milyonu ambyk kentler arasnda T okyo, New Y ork, L ondra, Mexico ilk akla gelenler-dir. Bu byk saylar, yalnz kent merkezlerini deil, bu kentlere bal banli-ylerde yaayan nfusu da iermektedir. Bu arada, gelimi lkelerin kentlemedzeylerinin yksekliine baklrken bir yanlgya dlmesi olasl da, bu l-kelerde kentleme hznn gelimekte olan lkeierinkiyie kyaslanamayacaklde yavaladnn gzden karlmas durumunda ortaya kar, rnein,ngiltere'de kentleme dzeyi % 80'in zerinde olmasna ramen, yllk ortalamakentleme hz % 4' gemez. Tersine, Hindistan'da % 25 dolaylarnda bir kent-leme dzeyinin varlna ramen, yllk ortalama art hz, %8'in altna d-memektedir. Hindistan rneiyle yanstmaa altmz, az gelimi lkeler-deki hzl kentleme olgusu, doumlardan ok, krsal alanlardan, kentlere vebyk kentlere doru olan nfus aknlaryla beslenmektedir. Doaldr ki, bu hzlkentleme olgusu, zaten yetersiz veya gereince deerlendirilemiyen kaynaklarasahip az gelimi lkelerde byk kentlerin sorunlarn daha da arlatrmakta-dr. Gelimekte olan lkelerden biri olarak Trkiye'nin kentlemesi de, benzerzellikler tamaktadr.B) Trkiye ve Byk K entlkemizin 1950'lerden bu yana iine girdii hzl kentleme sreci orta-dadr: Nfusun kentlerde yaayan oran, 1950'de % 18.7'den, 1960'da % 253'a,1970'de % 33.2'ye, 1980'de ise % 45.4'e ykselmitir. Bu son oran, il ve ilemerkezlerinde yaayan nfus temel alnarak bulunmutur. Ne var ki, kentli

nfus belediye snrlar iinde yaayan nfus olarak ele alnrsa, Trkiye'dekentleme dzeyinin % 50'ye yaklat sylenebilir.1. Hzl vearpk K entleme . t Son 30 yl iinde, lke nfusu ylda ortalama % 2.5, krsal nfus % 1.5,kentsel nfus ise % 7 orannda art gsterirken, byk kentlerin yllk ortalamanfus artlar % 9 ila % 10'a ulamaktadr. Byk kentlere ynelik bu g o l-de belirgindir ki, 1960'da kentsel nfusun % 48.4' nfusu 100 bini aan 9kentinde yaarken, bu oran 1980'de % 65'e ykselmitir. Bu arada, nfusu 100bini aan kent saysnn 30'u bulduunu da ekleyelim. stelik, "byk kent"adn verebileceimiz kentlerde 1960'da 3.5 milyondan az yurttamz yaar-

ken, bugn bunlarn says 13 milyon dolaylarndadr. Sz gelimi, stanbul,Ankara ve zmir'in nfuslar bir milyonu am, A dana ve Bursa ise yarm mil -yona ulamtr.Anadolu'nun birok kent ve kasabalarndan, kylerinden kopan nfusunncelikle istanbul'u, Ankara'y, izmir'i veya Adana'yi yerleim yeri olarak se-tii ve bunlar baka kentlere yeledii grlmektedir, rnein, ankm ve orum

26


39/120

illerinden ayrlanlarn % 40'nn istanbul'u, % 3O'nun ise Ankara'y setiklerisaptanmtr. Gene, bu aratrmalara gre, bu kentlerimizde g etmeye hazr-lananlarn % 76's, bu byk kentimizin ekiciliinden kendilerini kurtara-mamaktadr.44Bunun gibi, lkenin geri kalm yrelerinden, Dou'dan, Gneydou'danve Karadeniz blgesinden Bat dorultusunda byk bir g akm izlenmektedir .Sz konusu g, yalnz Dou'nun kylerinden Bat'nn byk kentlerine dorudeil, ayni zamanda, Dou'nun kent ve kasabalarndan Bat'nn byk kentle-rine ynelmektedir, rnein, doduktan yerler dnda yaayan nfusun doumyerlerine gre snflandrlmas bize K aradeniz illerinin yan sra, K astamonu,

ankr ve K rehir'in da g veren illerin banda yer aldklarn gstermek-tedir. Nitekim, doduklar illerin dnda yaayanlarn oranndaki srekli art,bu toplumsal devingenliin ak kantdr: Doduktan iller dnda yaayannfus oran, Trkiye'de 1935 ylnda % 6.8 iken, bu oran 1955'de % 10.4'e1975'de ise % 18.8'e ykselmitir.45 Bu orann gnmzde % 20'yi getiivarsaylabilir . Sz konusu "gurbeti" nfusun drtte ne yakn blm, aznce de belirtildii gibi, daha ok byk kentleri semitir.Ne var ki, izlenen hzl kentlemenin salkl olduunu ileri srmek okzordur, rnein, nder enyapl K entleemeyen lke K entlileen K y-ller balkl incelemesinde 'T rkiye kentleiyor . Ama kentlerde yaayanlarntoplam nfus iindeki paynn artmas, kentsel nfus byme hznn yksek-

lii, bir lkenin gerek anlamda " kentlemi' saylmas iin yeterli deil" 46derken ok hakldr. Sz konusu kentlemede ak bir " arpklk" sz konusu-dur. enyapl , "gerek anlamda kentlemi" bir lkenin ekonomisinin, yal-nzca tarma dayal bir yap gstermediine ve "tarm-d etkinliklerin" ar -lnn artarak, tarmn nne getiine dikkati ekerken, Trkiye'de sz ge-limi, 1976 ylnda, katma deer dalmnda tarm kesiminin % 55'lik bir payaldna deiniyor. Oysa, bu pay Bulgaristan'da % 25, Yunanistan'da % 16,srail'de% 11, Y ugoslavya'da% 9 ve J aponya'da % 8'i amyordu.472. G: K imler ve Neden?Bilindii gibi, g edenlerin nemli bir blm tarm iileri, toprak-

sz kyller ve aznl ise byk toprak sahipleridir, te yandan, tarm ii-lerine, topraksz kyllere her blgede rastlanmasna ramen, byk toprak sa-hipleri daha ok toprak mlkiyetinde nemli dengesizliklerin bulunduu blge-lerden byk kentlere gelmektedirler. Sz konusu blgeler, bir lde yan feodalretim ilikilerinin egemen bulunduu Gneydou Anadolu ile Gney ve OrtaAnadolu'nun bir blmdr. Topraksz aileler orannn, rnein M ardin'de % 40.8,Siirt'de % 42, Diyarbakr'da % 48.8 ve Urfa'da % 53'e ulamas bize bu konudayeterli ipucu vermektedir.48 27


40/120

Byk kentlerimizi nfus aknlarnn balca hedefi yapan nedenler iinde,blgeler arasndaki kaynak, gelime ve sunulan hizmet dengesizliklerinin bykpay vardr. Sz gelimi, 1980 verileriyle kentleme oran ynnden Marnlar*Blgesi (%68.7), ile Dou Anadolu (%27.2) arasnda kesin bir ayrm vardnKald ki, 1973 Gelir Dalm Aratrmas'nn49 sonularnn da ortaya koy-duu gibi, lkemizde ortalama aile geliri, blgeden blgeye nemli farkllklargstermektedir, rnein, Trkiye ortalamas 100 olarak alndnda, stanbul'da162.9, zmir'de 159.9 olan ortalama aile geliri, Dou Anadolu'da yalnz 67.4tr. Benzer eitsizl ikleri, gayri safi yurt ii haslas zerinde yaplan son bilimselalmalar da dorular niteliktedir. Buna gre, Ege ve Marmara Blgeleri, 1978ylnda cari retici fiyatlaryla Trkiye GSY H'nn % 44.4'n elde ederken^Dou ve Gneydou Anadolu'nun bundan ald pay, % 9.6'y amamaktadr.50Y ukarda deinilen deiik dnemlerde yaplan iki aratrmann bulgu-lar birbirleriyle tam olarak karlatrlmaa elverili olmasalar bile, Trkiye'deAblgeleraras gelir dengesizliklerinin giderilmek yle dursun, zamanla bymekteolduu anlalmaktadr. Oysa, gelir dzeyinin doal bir sonucu olarak, toplumve belediye hizmetleriyle kltr olanaktan ve daha da nemlisi, i bulma kolay-lklar Bat'da younlamaktadr. Dengesiz bymenin, nfusla birlikte her tr}kayna ve uygarlk nimetlerini Bat'nn tekeline soktuu bir gerektir. Nitekirrjtoplumsal ve ekonomik gelimilik gstergeleri ynnden 67 il iinde ilk 15sray alanlar arasnda Dou Blgemizden ancak birinin bulunduunu, onunda Hatay oldunu gryoruz. En son sradaki 15 il iinde ise,yalnz 6's, Ba-,t'nn biraz yaknndadr. Bununla birlikte sz konusu olan Tokat, K astamonu,Gmhane, Ordu, Sinop veya Y ozgat gibi iller Bat ile "btnlemi" iller safylarnaz.51Bu verilerin nda, lke topraklarnn yalnz % 9.4'n oluturan Mar*mara Blgesi'nde kentsel nfusun % 27.7'sinin; % 29'unu olutaran Dou veGneydou'da ise % 12.1'inin bulunmasna amamak gerekir, ite bu ikili yaphdr ki, Gney Amerika'l toplum bilimci Pablo Gonzales Casanova'nn " S-mrgecilik" adn verdii "asimetrik il iki lerin" hem nedeni, hem de sonucuolmaktadr.52 Trkiye'de de bigeler arasnda greceli bir denge salanmadka,kylerden kentlere olan glerin, zellikle tarmda kimi blgelerde bir lderastlanan yar-feodal ilikilerin de zayflamasyla, stanbul, Ankara, zmir gibibyk kentlerle geri kalm yreler arasndaki ayrmlar keskinletirmesi ka-

nlmazdr.3. Byk Kent i DengesizliklerTrkiye'deki blgeleraras dengesizliklerle kentsel ve krsal alanlar ara-sndaki derin ayrmlarn, kentlemeyle birlikte bu kez de byk kentlere tan-makta olduu hemen gze arpmaktadr. Ayni elikiler byk kentlere, eski

28


41/120

tekdze yaplaryla atan yeni deer sistemlerinin, yeni davran kalplarnnar bast bir grnm kazandrmaktadr. lkenin Dousu ile Bats arasndakltr, eitim, salk, gelir ve istihdam koullan ynnden grlen ayrmlarbu kez byk kentlerin dikenli (imarl) alanlaryla gecekondu blgeleri arasndaortaya kmaktadr.Bu boyutlaryla, kentleme Trkiye'de salksz ve arpk bir niteliktamaktadr. Gelir yetersizliinin ve blm dengesizliinin bir sonucu olarak,byk kentlerin evresini bir "yoksulluk kua" gibi saran gecekondular vebirka milyonluk lks konutlar bu dengesizliin en gzel ve arpc kantlardr.Kamu hizmetlerinin tm kentlilere gtrlemedii, kent topraklarnn toplum

yararna kullanlmad, speklsyonlarn ve yap-satln alabildiine yayl-d bylesi bir ortamda., bir yandan artan isizliin, bir yandan da kamlanantketim eilimlerinin denetim altna alnmasnda nemli glkler bulunmak-tadr, yle ki, byk kentlerimiz, tm kentlilerin benimseyip uyduklar geneldavran kurallarnn geerli olduu uygarlk merkezleri deil, tersine, sanki"orman yasalar "nm uyguland bir korsan toplumu simgelemektedir. Bu arada,kimileri keyi dnmekte, kimileri ise ezilip gitmektedir.Trkiye'de byk bir hzla ilerleyen kentlemenin oluumuna, neden-lerine ve dourduu sonulara ok ksaca deinmi bulunuyoruz. Ancak, buarada nemli saydmz bir noktann da altnn izilmesinde yarar vardr: K a-nmza gre, 196O'li yllardan balayarak yurt dna ii gnderilmesi, eer

bu olanak bulunmasayd, hz ok daha ykselecek olan kentlemeyi grecelibir dengede tutmaya yardmc olmutur. Oysa, "Avrupa kaps", gnmzdeeitli nedenlerle kapatlmtr, teki lkelere almaya gidenlerin says dao kadar nemli deildir. Hele, Trkiye nfusunun ylda bir milyon arttndnrsek, isizlik sorununun daha da arlaaca aktr. Nitekim, 1977'de2.2 milyon dolayndaki isiz saysnn 1983 ylnda 3.1 milyona kaca tah-min edilmektedir. Bu tahmin, imalt sanayiinde, bir kiilik istihdam yaratmakiin gerekli yatrm miktarnn bugnk fiyatlarla yaklak olarak 1 milyon liraygemi olmasna dayanmaktadr. Bu nedenle, resmi verilere gre % 14 dolaylarn-da olduu belirtilen isizlik orannn yakn bir gelecekte % 20'ye ulamasyla,arpk kentlemeden doan sorunlarn ileride daha da nem kazanaca aktr.C) Byk Kent veToplumsal GerilimGelimekte olan lkelerin, "kabuk deitirmekte" olduklar sylene-bilir. K entleme, bu kabuk deitirmenin nemli gstergelerinden biridir. As-ya'nn, Afrika'nn, Ltin Amerika'nn gelimekte olan btn lkelerinde grl-d gibi, T rkiye'de de, kentleme, bir yandan eitli gelime olanaklar yara-trken, bir yandan da ynetimleri yenilmesi g sorunlarla kar karya brak-maktadr.53 Kentleme olgusu ierisinde byk kentlerdeki durumun zellikle

29


42/120

az gelimi lkelerde yol at sorunlar kentbilimcilerce tartlmaktadr. K imi-leri bu sorunlara " iyimser" olarak yaklamakta, kimileri ise byk kente ktm-ser bir bak asndan bakmaktadrlar. Bu iki kart yaklam ksaca aklayalm:1 . K t m s e r I e r . ' - ' . - ' / ' :

ingiliz T .G. M cGee'nin de belirttii gibi, gelimekte olan lkelerin kent-lerinde, salksz, arpk ya 'da ar olarak nitelendirilen kentleme; umutsuzynlar kentlere tayarak, krsal alanlarla kentler arasndaki eitsizlikleri, ol-duu gibi hatta boyutlarn daha da bylterek ve arpc bir duruma sokarak,toplumsal huzursuzluu krklemektedir.54Gerekten, sanayi temelinden yoksun, isizi ve gizli isizi bol, hem maddyaam koullar, hem de kltr dzeyleri ynnden ayr dnyalarn insanlarnnyan yana yaadklar byk kent ortamnda kentle btnleemeyen ynlar,giderek yabanclamaktadrlar, zellikle kentlere yeni gen ynlar, umduk-larn orada bulamaynca, maddi ve manevi bir yoksunluk iinde yalnzla itil-mekte, belli bir bunalmn ve toplumsal anlamda bir " zlmenin" iine srk-lenmektedirler. , .K tmser yaklam savunanlara gre, zlmeye urayan bu doyumsuzynlar, siyasal alanda da radikallemektedirler. Trl davran bozukluklarnnve siyasal anlamda keskinlemelerinin temelinde, bu insanlarn kentlerde, umduk-

larn bulamam olmalar yatmaktadr. Bu savda olanlardan kimileri, bir admdaha ileri giderek, gecekondu yerlemelerinin srekli bir olgu olarak deerlen-dirdikleri dlanmlklarn, "kapitalist gelimenin srekli ve kanlmaz birsonucu" olarak grdklerini de belirtir ier.55 ..:.K tmser gr byk lde paylaanlardan Barbara Ward ise, gr-lerini yle aklyor: "Niteliksiz yoksul, boaz tokluuna yaad tarmsalkesimden kente gmekle; krsal alandaki yoksulluunu, byyen kentlerinkenar mahallelerinde yldan yla hzla genileyen gecekondularn, favela'iarn,bidonvillelerirt belki ok daha derin sefil liiyle deimektedir. Bu ynlar,K ongo'da genlik hareketlerini besleyen, R io'da sokak hareketlerine katlangruhu kalabalklatran, K alktta'nn korku saan caddelerinde komnistlere

oy veren, hemen hemen her yerde, gsz kamu dzenini hafife alan ve byle-likle, kurtulmalarn salayacak tek yol olan ekonomik gelimeyi geciktiren,yerel umutsuzluun ve sevgi yoksunluunun kurbanlardr lar" .56 rnein,gecekondu tr yerlerde yaayanlarn gelecee ne lde umutla bakabileceklerisorusuna olumlu bir yant vermenin kolay olmad sonucuna varan PeterL loyd da, bu ktmser grller kervanna katlabilir . a 7

30


43/120

2. yimserlerte yandan, bu yaklamn karsnda olan ve bizim 'iyimser" olarakniteleyebi leceimiz toplumbil imciler ve siyasal bilimciler i se, sz gelimi J anicePerlman, kentlemeyi " salkl bir sre" olarak nitelendirmektedir. "M arj i-nailik E fsanesi" adl yap t nda,^ Perlman, nc Dnya lkelerine zg ve" arpk" diye adlandr lan bu kentleme biimi konusunda iyimser grnkorumakta ve gecekondu yerlemelerini, halkn gcnn seferber edilmesi veyaynlarn, kalknma abalarna katkda bulunmalar biiminde deerlendirmek-tedir. Ne kadar salksz olursa olsun, kentleme, bu yazara gre, sanayilemeninve gelimenin " itici gc", gecekondul ama ise, srp giden konut sanclarn

gidermenin " kolay, ucuz ve demokratik" yntemidir . -Gecekondulamaya alk tutan bir gr paylaan J ohn Tumer ise,"K endi konutunu kendin yap" yntemini, gelimekte olan lkelerde insan ev-resini oluturmann zerk bir yntemi olarak grmekte ve salk vermee deerbulmaktadr.^ yimser grte olan bir baka grup siyasal bilimci de, bykkent yaamnn yukarda sralanan bir eysel davran bozukluk lanyla, toplumsalrahatszlklara yol at savn paylamamaktadr. rnein J oan M . N elson,kentleen ynlarn, kent yaamna "sanldndan daha hazr" olduklarn!,bir toplumsal yalnzlama" dan ve " kuralszlk" (anomi)dan sz edilemiyeceini ;kentteki ekonomik koullarn honutsuzluk yaratt savnn gerekleri yanst-madn ve son olarak, ekonomik gszln, bu kitleleri siyasa! alanda eyleme

ve radikallemeye itmediini ileri srer.60Nelson, gelimekte olan lkelerdeki kent yoksullarnn siyasal sistemlebtnlemi olmadklar bir gerek olmakla bir lik te, bunun, onlarn " sistemeyabanclam" olduklar anlamna gelmedii grndedir. Bu nedenle de, szkonusu kitlelerin, dnn Avrupa ve K uzey Amerika kentlerinde olduundandaha gl bir "grup bilinci" gelitirmelerinin olas bulunmadn srarla savu-nur .61 L tin Amerika lkeleri zerindeki aratrmalaryla, VVayne A. Cor nelius,62Alejandro P or tes63 ve L isa P eat t i e64 de bu iyimser grlere katlmaktadrlar.Bu iyimser lie, nc Dnyann baka yerlerindeki deneyimlerini kat-maktan geri kalmayanlar da vardr, zellikle Arap kentleri zerindeki aratr-

malaryla tannm bir kentbilimci olan J anet AbuL ughod, "Y ksek nfusyounluu koullar nn hayvanlardaki ant? -sosyal ve saldrgan davran slanarttrd, rnein, kentlerde yetitirilen maymunlarn krsal alanlarda yeti-tir ilmi olanlara oranla 'daha az drst' ve "daha kurnaz' olduklar" gzleminiyaptktan sonra, mantksal grnmekle birlikte, byk kentlerde, kentlemeylebirlikte, toplumsal uyumda, sorumluluk anlaynda ve ruhsal yapda bir geri-leme bagsterdiini varsaymann gereki olmadn belir tiyor. Y azar, Or -tadou lkelerinden ve zell ik le M sr'dan verdii rneklerle, " fiziksel evre,31


44/120

kltr kalplarn ve toplumsal davrantan ancak ksmen belirler ve bunlarnetkilerini ancak bir sre iin geersiz klabilir" grn savunuyor. Abu-Lughod,zetle, byk kentin sz konusu davran sapmalarna yol at savn, bir"ekolojik determinizm safsatas" olarak nitelendirmektedir.65Gneydou Asya lkeleri zerindeki aratrmalaryla tannan AprodicioA. Laquian da, marjinal yerlemelerin "umutsuzluktan ok, birer umut kay-na" olduu grndedir. Laquian, Manila'daki yeni yerleme alanlarnnktmserlik yaratmaya elverili bulunmadn ileri srer. Bu yerlemelerdeyaayanlarn gelimeye katkda bulunduklarn, % 85 'inin oy kullanmaya ko-tuklarn, istihdam, okul, salk hizmeti ve nlerindeki "ykselme olanaklar"asndan durumlarndan honut bulunduklarn belirtir. Ona gre, gecekondutr yerlemeler, "gelime yolu zerindeki istasyonlar" ve "kentlileen yn-lar, byk kentlerde yitip gitmekten koruyan ok gidereci bir ortam"drlar.66Trkiye'de, Kalknma Planlarndan bazlarnda da, kentleme olgusunaiyimser bak. resmi bir gr halinde yer almtr. ILHan kentlemeyi, sanayi-lemenin ve gelimenin "itici gc" saymtr, te yandan, kentleme ve gece-kondu zerinde yurt dnda yaymlanm bir yaptnda, Kemal Karpat, LatinAmerika, Asya, Afrika kentleri zerindeki iyimser yorumlan Trkiye iin deyapmaktadr."'Ayrca, toplumbilimci Cavit Orhan Ttengil, eitli yazlarnda, kent-lemenin Trkiye'de "yeni bir insan tipi yarattn", "kentleme ve kentlileme

srecini toplumumuza aydnlk getiren bir umut saymak gerektiini" vebu grleri paylamyanlarn "gl yerine diken zerinde durup dndklerini"belirtmitir .68Bizim kanmz odur ki, kent, kendi bana iddetin kayna deildir.Bununla birlikte, Trkiye'de blgeler arasnda, krsal alanlar ve kentler arasn-daki dengesizlikler ve kentler iinde de gelir ve yaam dzeyi dengesizlikleri;ksacas, arpk kentlemenin bu belirgin zellikleri, iddet olaylarn beslemek-ten de geri kalmamaktadr. Bir baka deyile, kentin bir deime arac olmak-taki nemli roln yadsmak eiliminde olmamakla birlikte; rnein, ba dn-drc bir hzla, sz gelimi, istanbul'un nfusunu her yl bir Sivas kadar artt-ran ve belirttiimiz arpklklar iinde tayan bir kentleme trnn, iddet

olaylarnn hzlanmasndaki payn grmezlikten gelemeyiz.phesiz, ekonomik ve toplumsal gelime sreci iinde kentlere olan.nfus aknlarnn durdurulmas, kentlere genlerden "ayak bast paras" alarakya da baka zorlaya yntemlerle ynlar geri evirmenin tasarlanmas, a-mzn gelimelerine ters der. Bu yndeki abalarn, otoriter rejimler altndabile baarya ulaamadn gsteren rnekler vardr. Ama krsal alanlarda, tarm-


45/120

da, blgelerin zelliklerini dikkate alarak yaplacak "toprak reformu", "toplumkalknmas", "merkez kyler" , geni kapsaml "krsal alan planlamas" gibi,baka lkelerde baar ile denenmi bulunan yntemlerden yararlanarak, kyleriniticiliini azaltmann yollar aranabilir. Bylelikle, nlenemeyecei apak olankentlemeyi yapay olarak hzlandran etkenler de byk lde ortadan kaldrl-maya allr.D) Byk K ent ve T errWalter L aqueur'n de vurgulad gibi, 'T errizm ynsal bir hareketdeildir , kk gruplar tarafndan yrtlmektedir. Bu nedenle, terrist eylem-

lerle, tm toplumlarda, herhangi bir blgede veya dnemde karlalabil ir " .9Gene de, ulusu, dinci veya ayrlk trleri dnda, terr olaylarna kk l-kelerde ya da kk kentlerde ok ender rastland bir gerektir. Byk kent,en azndan, iddet eylemcilerinin gnlk yaamda gzden uzak kalabilmelerine,kendilerini byk lde gizleyebilmelerine yardmc olmaktadr. Ama, tekneden de bu olmasa gerektir.1. K ent Geril laclzell ikle 19 50 - 19 70 arasnda, Gney Amerika lkelerinde siyasaliktidarlara kar terrist gruplarn, krsal blgelerde glenerek, kentleri kuatmastratejisini (foco) benimsedikleri bil inmektedir. Ne var ki, "krsal geril la" , Che

Guevera'nn Bol ivya deneyim indeki baarszlnn ertesinde, giderek kent geril-laclna ynelmitir . in'de, " Uzun Yry" ten esinlenen strateji bir yanabraklarak, zell ik le Br ezilya'i Carios M arighella'nn nerdii " kent terr"ncelik almtr . K uzey Amerika, Bat A vrupa, hatt J aponya'da da n plana -kan kent gerillaclar, ister u- so l , ister u- sa eilimli olsunlar, bu kez siyasaliktidarlar ypratmada byk yer leim merkezlerini " s" olarak kullanmayabalamlardr. lkeden lkeye deien zellik leri ve hedefleri bir yana brak-lrsa, gnmzde, genellikle byk kentlerin iddet eylemlerine beiklik ettiigrlmektedir.2. Neden K ent?Siyasal iddet eylemcilerinin genellikle kentleri hareket alanlarolarak semelerinin gerisinde yatan nedenler nelerdir? il k azda akla gelen -leri sralamaa alalm.a) Byk yerleim ve toplumsal hareketlilik birimleri olan kent-lerde, yldrma eylemleri daha kolayca uygulanabilir ve eylemciler gze arp-madan gizlenebilir.

33


46/120

b) K imsenin kimseyi tanmad bu byk alanlarda, eylemcilerbir yerden bir yere daha kolaylkla kayarken, ou kez sayca ve teknik ola-naklarca zaten yetersiz bir durumda olan gvenlik glerince izlenmeleri veyakalanmalar zorlar.c) Krsal blgelerde, iktidara kar eylemlere giriilirken, yerelhalkn desteinin salanmas ok nemli iken, byk kentlerin girdabnda bubir zorunluluk deildir.d) Gerek nfusa, gerekse alanca gittike genileyen kentlerde,

toplumsal sorunlarn arlamas ve kentte yaayan eitli kesimler arasndakieitsizliklerin younlamas, eylemci gruplar, bu "patlamaya hazr barut f-larndan" yararlanmaya itmektedir .e) Kyl kesiminden gerekli destei bulamayan terr istler, bu kezyeni destekleri kent toplumunun mutsuz kesimlerinde arayp, kimi zaman dabulmaktadrlar. "Aydn terrist"lerin ban ektii bu usol ve usa akm-lar, giderek, halktan ve zell ik le yabanclam " lmpen" kesimlerden kendi-lerine yandalar bulabilmekte glk ekmemektedirler.

Ancak bu kez de kentsel alanda glenmenin dourduu bir elikiylekarlalmaktadr . " K alabalk laan" terrist gruplarn gze arpar duruma gel-meleri ve en kk bir yakalanma olaynda birbirlerini ele vermeleri kolayla-makta ve bu rgtlerin orap sk gibi zlmeleri izlenmektedir . Amabu demek deildir ki, kent eylemciler inin sonu yaklamtr . K entler varolduka,sorunlar ve bu sorunlan kendi ideolojik yntemlerine gre zmek isteyeceklerde her zaman var olacaktr; kimi demokratik kurallar iinde, kimi de iddeteylemleriyle.

34


47/120

BLM I V.TRK KENTLERNDE DDET VE TERR

Trk kentlerinde iddet ve terr olaylarnn younluk kazanmas birrastlant deildir, rnein, 12 M art ncesinde, Mart 1970 tarihiyle Mart 1971tarihi arasndaki bir yllk dnemde, meydana gelen 49 iddet olaynn 36'sAnkara'da, 6's stanbul'da 4' ise zmir'de yer almtir .70 Bunun gibi, Nisan1971 ve Ocak 1973 tarihleri arasnda Trkiye'de ele geirilen 26352 eitlitipte tabancalardan % 80.2'si,757 otomatik makinal tabancann % 49.11 ve 4.7milyon merminin de % 90.2si , stanbul Skynetim blgesi iinde ele gei-rilmitirJ lA) Saysal Gstergeler 'Trkiye'de 19601 yllarn sonlarnda balayan iddet ve terr olaylar,1%9'da 9, 1970'de 19, 1971 ve 1972'de 22, 1973'de 15,1974'de 27, 1975'de37, 1976'da 108, 1977'de 319, 1978'de 1095, 1979'da 1362 ve 1980'de 278'i12 Eyll sonrasnda olmak zere, 2206 dolaynda yurttan lmne yol a-mtr.7212 Eyll 1980 sonrasnda ayrca, % 72.1 " istanbul, Ankara, izmir,Adana ve Gaziantep'te olmak zere 5789 olay meydana gelmitir J 3 Bunlararasnda 330 lm olayna rastlanmtr, lmlerin en yksek olduu iller, s-tanbul, Adana ve Tunceli'dir. Bu ilde, lm olaylarnn te birinden ouyer almtr, lenlerden 66'snn (toplamn % 20'si) gvenlik grevlisi oluudikkati ekmektedir .74 Saptanan 609 yaral iinde ise % 21 " yine gvenlikgrevlisidir. Buna karlk, 202 terristin de l olarak ele geirilmi olduu,yetki li makamlarca aklanan bilgiler arasndadr. , -

35


48/120

Gerekten,, lm olaylarnn byk bir ounluunun byk kentlerdeyer aldn eldeki tm veriler dorulamaktadr . Gnaydn gazetesinin Ocak1978'den Ocak 1979'a kadar geen 20 aylk bir sreyi kapsayan incelemesininsonularna gre, bu sre iindeki 2055 ldrme olaynn eitli illere dal- yledir:lzelge:2T

ldrme Olaylarnn ere Dal (Ocak 1978-E yll 1979)ler i Say . Oranstanbul 414 20.1Adana 195 9.5Ankara 190 92G.Antep 133 63K J vlara 130 63Urfa i 102 5.0teki ller 1.164 43.4

2.055 100.0K aynak: Gnaydn, 26 Eyll 1979; yzdeleri biz hesapladk.

B) BlnenK entlerOlaylarn byk kentlerin bulunduu yerlerde younlam olmasnda,bu illerdeki nfus younluunun, transit yollar zerinde bulunmalarnn veolaylara karanlarn tannmas olasl nn zayf bulunmasnn nemli bir rololduu aktr.Aslna baklrsa, iddet olaylarndaki asl trmanmann, 1976 ylndanitibaren balad grlr. O yl iktidarda bulunan M il li yeti C ephe, onu izle-yen 22 aylk CHP hkmeti ve 1979 yl sonlarnda iktidara gelmi olan A P ,siyasal amal ldrme olaylarnn artmasna engel olamamlardr. Trkiye'dekiiddet ve terr olaylarn srekli gzlem konusu yapan bir yabanc bilim adamGeorge S. Harris'e gre, bu olaylardan ounda usol ile u-san kendi ara-larndaki atmann rol olmakla birlikte, gzden karlmamas gereken bazbaka etkenler de vardr. iddetin, siyasal olmaktan ok toplumbilimsel birnitelik gsteren en nemli nedeni ise, yazara gre, krlardan kentlere tananve sonradan ideolojik bir ierie brnen geleneksel duygulardr. Ona gre,zelli kle 1970'den sonra, kentlere gm olan bu gruplar, u ya da bu islmmezhebine bal olmann glendirdii bir dayanma duygusuyla, gecekondu

36


49/120

alanlarnda ayn kylerden ve ayn yrelerden gelen gruplar oluturmulardr.1978 Aralk ayndaki Kahramanmara olaylar, 1980 yl ortalarndaki orumolaylar, bu gzlemin somut rnekleridir.??Gerekten, 1977 ve onu izleyen yllar stanbul, Ankara ve zmir bataolmak zere byk kentlerimizin nce yeni yerleme alanlarndaki ve giderekbu kentlerin merkezindeki mahallelerin eitli ideolojik eilimdeki din ya damezhep gruplarna bal insanlarca paylald, basmda geerlik kazanm teri-miyle, "kurtarlm blgeler " in yaratld yllar olmutur, r nein, 1977 y-

lnn Eyll aynda istanbul 1 M ays Mahallesi, gecekondu yapma giriimindebulunanlarla gvenlik glerinin atmasna tank olmutur. M ahalleli adnayaplan basn toplantlarnda, Devlet desteinden yoksun kalm kimselerin,konut ve teki kamu hizmetlerini karlayabilmek iin bu yola bavurduklardile getirilmitir.Btn bu gelimelerin yansra, yeralt faaliyeti gsterdii bilinen yasa-d rgtlerin ve yasal olmakla bir likte ideolojik eylem yapmaktan geri kalmayankimi kurulularn da, kendi rgt emalarnda "Gecekondu Blgeleri "ne zelbir yer verdikleri bilinmektedir7* ;Bilim adamlarna gre, kurtarlm blge olgusunun "yalnzca kamu

ynetiminin aksaklklar ve konuyu savsaklamas sonucu ortaya ktn ilerisrmek gtr, te yandan, bu olguyu salt baz radikal evrelerin kkrtmasile aklamak da inandrc grnmemektedir " .^ Nedeni ne olursa olsun, Dev-letin girmekte geciktii bu alanlara el atmakta atik davranan deiik eilim-deki gruplarn 19781980 yllarnda nce byk kentlerimize zg bir olaymgibi grlen " blge kurtarma operasyonlar "mn, adm, adm Gaziantep, orum,K ahramanmara, A ntakya, Nevehir, M alatya, Elaz gibi btn byke kent-lerimize yayld izlenmitir.Bu olgunun hzl kentleme ile yakn ilgisini vurgulayan rnein stanbulValisi, "Yeni yerleim blgelerinde otorite boluu douyor" yaknmasndabulunmutur. Vali'ye gre, istanbul'un nfusu her yl yeni bir il kadar artmak-tadr. Yeni yerleim blgelerinde, ky, mahalle ve belediye gibi kurulular hemenoluturulamadndan, bir " otorite boluu" meydana gelmektedir . "Bu oto-rite boluu, ehrin dier sorunlaryla birletii zaman rejim dmanlarnnsrdrmeye altklar anari ve terr iin msait bir ortam yaratmaktadr " .^C) Sorunlar Artan K entlerBu szler, iddet ve terr olaylarnn hi bir zaman teke indirilemiyecekeitli nedenlerine de bir lde k tutmu olmaktadr. Ancak, yukarda dabelirttiimiz gibi, salksz kentlemenin yannda, gelir dalmndaki dengesiz-

37


50/120

ligin, isizl iin, eitim, kltr ve salk hizmetlerindeki yetersizlikler in olaylanngelimesi zerindeki etkileri grmezlikten gelinemez. Bunlara, burada birkaarpc rnek vermekle yetindim.Bil inmektedir ki, Trkiye'de isizli k byk boyutlara varmtr, iindebulunduumuz plan dneminde, yalnz imalt sanayii dallarnda ylda 335 binkiilik istihdam yaratmak gerektii haide, her yl yaratlabilen istihdam hacmi-nin 200 bin dolaylarnda kalmas, yurt dna ii gndermenin fi ilen durduubir dnemde, isizl iin nemini bir kat daha artrmtr. Bugn % 14 dolayianndaolan igc fazlasnn, yakn bir gelecekte % 20'ye ulama tehlikesi vardr. Tarm-daki gizli isizlerle birlikte, kent isizlerinin says, 3 milyona yaklam bulun-

maktadr. Byk kentlerin belli bal meydanlarnda ii pazarlarnda sabahsaatlerinde, srtlarnda yatak ve yorganlanyla grmekte glk ekmediimizbu insanlarn, ne yapacaklar, ne yiyecekleri, nerede konaklayacaklar, kimlerin,hangi emeller i iin ura verecekleri konularnda tam bir belirsizlik vardr , r -nein, 1977 Dnya evre gn nedeniyle stanbul Belediye Saraynda dzenle-nen bir panelde, o gnn Belediye Bakan, kentte 130 bin seyyar satcyla,500 bin isizin bulunduunu belirtiyordu.Trkiye asndan, yalnz i ve ii Bulma K urumu'na i iin bavu-ranlarn says ve bunlar arasnda ie yerletirilebilenlerin oran alnsa bile, (kibu gerek durumun ancak te birini yanstmaktadr), zellikle 1974 sonrasn-da, isizlik sorununun giderek byd rahatlkla grlmektedir:

izelge: 3 Bulma Glnn Geliimi ve i Bulma K urumuna Bavurular (1971 - 1980 )Y llar in Bavuranlar(000 kii) e Y erletir ilenler(000 kii) %197119721973197419751976197719781979

580613581664601849827832684

36740639540833838537729721293

63366267361.456.245345.635.730.1283980 (O cak-A gus.) 329fttY^k:DEstatistik Yh. 1979, s. 141-144 veMaliyeBakanh YtihkEko-nomik Bepor, 1980,1.148149'dan hesaplanmtr.

38


51/120

i ve ii Bulma Kurumu'nun 1981 verilerine gre isizliin illere gredalmnda byk kentlerimizin ba ektii bir kez daha izlenmektedir:izelge :4

tn Ad sizlerin Toplum indeki Oran (%)Adana 11.1zmir 113Ankara 10.9Sakarya 10.2Malatya 10.0stanbul 9.7Bursa 92Samsun 7.9Konya 63 .Diyarbakr 5.1Erzurum 4.8Trabzon 3.1

K aynak:M iyet. 23 Aralk 1981.

Bu izelgede dikkati eken noktalardan biri de, bavuranlarn say-snn zellikle 1976'dan balayarak srekli d gstermesidir. Bunu, belli birumutsuzluun gstergesi olarak deerlendirebiliriz. Zaten, ie yerletirilebilmiolanlarn says da bu gerei yanstmaktadr.Bir baka nemli toplumsal darboazn, orta renimden yksek -renime gemedeki glklerden; baka bir deyile, toplumda lise mezunu isizsaysnn giderek artmasndan ve dolaysiyle genlik kesiminde belirli bir huzur-suzluktan kaynakland belirtilebilir. Nitekim, IV. Be Y llk K alknma Pla-nnda Yksek retime ilikin aadaki izelge durumu arpc biimde or-taya koymaktadr.

Ostelik, bu olumsuz tablonun yansra, ysida ortalama 20 bin rencinin,renimini yanda brakt da bilinmektedir.

39


52/120

Documents

Kent ve Siyasal Şiddet