Upload
bilgehan-sunkar
View
237
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
1/215
7
TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI
KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI VE BLGESEL GVENLK
POLTKALARI
Yksek Lisans Tezi
Manar amgunova
Ankara 2006
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
2/215
8
TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI
KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI VE BLGESEL GVENLK
POLTKALARI
Yksek Lisans Tezi
Manar amgunova
Tez Danman
Prof. Dr. Mustafa Aydn
Ankara 2006
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
3/215
9
NDEKLER
sayfa
KISALTMALAR 7
NSZ 8
GR 11
I. KMLK VE ETNSTE SORUNLARI 16
A. Kazak Ad ve Kimlii 16
1. Sovyet Dneminde Azalan Kazak Nfusu ve Demografik Hareketler 22
2. Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar 28
3. Resmi Dil Sorunu 31
B. Rus Diasporas 37
1. Kazak Topraklarna Rus Nfusunun Kaydrlmas 37
2. Rus Gruplarn Etnik Blclk Hareketleri 41
C. Din Faktrnn Ortaya kmas 45
1. slam Dini ve Kazakistan 45
2. Radikal Dini Hareketler Sorunu 51
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
4/215
10
II. BAIMSIZLIK SONRASI KAZAKSTANIN VE DI POLTKALARI 54
A. Eski Dzenden Yeni Yapya Geite Kazak Ekonomisi 54
B. Siyasi Durumu 67
1. Demokratikleme Yolundaki lk Siyasi Olay ve Bamszlk Dnemi 67
2. Siyasi Partiler 71
3. Demokratiklemeyi Etkileyen Faktrler 78
C. Bamszlk Sonras Kazakistan D Politikasnn Geliimi 81
1. Trkiye 84
2. BDT&Rusya 87
3. in 92
4. ABD 95
III. EVRESEL SORUNLAR VE KAZAKSTANIN GVENL 99
A. Aral Glnn le Dnmesi 99
1. evresel ve Siyasal Bir Tehdit Haline Gelen Aral Gl 100
2. Aral Glnn Kurtarlmas in Yaplan abalar 106
B. Atom ve Atom Silahlar Denemeleri 112
1. Semey (Semipalatinsk) Nkleer Deneme Alan 112
2. Nevada Semey Anti Nkleer Halk Hareketi 117
C. Hazar Denizine Bal evre Problemleri 120
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
5/215
11
IV. KOMULARIYLA LKLERNDEK SORUNLAR VE TEHDTLER 124
A. Rusyann Etkinlik abalar 124
1. Jeopolitik Yaklam 124
2. Rusyann Gvenlik Kayglar 131
3. Bamsz Devletler Topluluu (BDT) 133
4. 11 Eyll Sonras 140
B. Afganistandan Alglanan Dini Terr Tehdidi 143
1. Taliban Sorunu 144
2. Uyuturucu Sorunu 150
C. Blgesel G Olarak inin Etkinlik abalar 154
1. Dou Trkistan Sorunu ( Sincan) 157
2. anghay birlii rgt () 159
3. 11 Eyll Sonras Durum 160
V. BLGESEL GVENLK POLTKALARI 166
A. Snr Sorunlar ve anghay birlii rgt 167
B. Rus-in Stratejik Ortakl 177
1. Rusya ve inin anghay birlii rgtndeki karlar 178
2. Orta Asya lkelerinin Beklentileri 182
C. Kazakistann Ulusal Gvenlii 185
D. Orta Asya Birlii Fikri 189
E. Orta Asyadaki Ykselen Deer: Petrol 193
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
6/215
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
7/215
7
KISALTMALAR
ABD Amerika Birleik Devletleri
ASAM Avrasya Stratejik Aratrmalar MerkeziASEAN Gney Dou Asya lkeleri BirliiAYSAM Ahmet Yesevi Stratejik Aratrma MerkeziBDT (SNG) Bamsz Devletler TopluluuBO Bar in OrtaklkBM Birlemi MilletlerBkl. BakalarCNPC China National Petrol Company (in Ulusal Petrol irketi)C.P.S.U Merkez Komite ve Sosyal Sosyalist Cumhuriyetler Birliiev. evirenDer. DerleyenECO Ekonomik Yardmlama Tekilat
Ed EditrG/Lt Gram/LitreGSYH Gayri Safi Yurtii HaslaGUUAM Grcistan, Ukrayna, zbekistan, Azerbaycan ve MoldovaHaz. HazrlayanICBM Ktalararas Balistik FzeIFAS Aral Gl iin Uluslararas Yardm FonuIMF Uluslararas Para FonuKAS Aral Gl iin Devletleraras KonseyKAZGU Kazakistan Devlet niversitesiKGA Kolektif Gvenlik AnlamasKm KilometreKzKP Kazakistan Komnist PartisiM Metre
NATO Kuzey Atlantik PaktOSCE (AGT) Avrupa Gvenlik ve birlii TekilatH (IMU) zbekistan slmi HareketiRF Rusya FederasyonuSBKP Sovyetler Birlii Komnist PartisiS. SayfaSSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler BirliiSt. Petersburg Sankt PetersburgSUB Sincan Uygur zerk Blgesi
(SCO) anghay birlii rgtTKA Trk birlii ve Kalknma AjansT.C. Trkiye CumhuriyetiUNEP Birlemi Milletler evre ProgramUNDP Birlemi Milletler Kalknma ProgramYay. YaynlarYY Yz Yl
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
8/215
8
NSZ
Orta Asyann parlayan yldz olan Kazakistan, Sovyetler Birliinin dalmas
ardndan zengin petrol ve doal gaz yataklaryla byk glerin dikkatini
ekmektedir. Bamszlk sonras ekonomik ve siyasi kargaa iinde kalan
Kazakistan bu durumdan kmay baarabilmitir. Dengeli bir siyaset ve istikrarl bir
ekonomi ortam yaratarak yabanc yatrmclar lkeye ekebilmi ve olumlu
gelimeler kaydetmitir.
Sovyet dneminde Kazakistanda Kruevin Bakir Topraklar leme
Planile Rusyadaki Rus nfusun Kazakistana kaydrlmasyla Kazak nfusu
azalmtr. Yllarca Ruslarn lehine olan bu oran bamszlk sonras yaplan g ile
baka lkelerdeki Kazaklarn vatanlarna dnmeleriyle Kazaklarn lehine dnmtr.
lkede gizli yrtlen Kazaklatrma politikas ve resmi dilin tek Kazaka olarak
kabul edilmesi Rus asll Kazakistan vatandalarn tedirgin etmitir. Bu tr
politikalara ramen Kazakistanda Rusann yalnz Rus kesimi tarafndan deil
sekin Kazaklar arasnda da yaygn olarak kullanlmas devam etmektedir.
Sovyet dneminden kalan evresel felaketlerin boyutu artk lke snrn
am durumdadr. Nkleer atklar, Aral Glnn kurumas, Hazar Denizine bal
evre sorunlar lkenin hem ekolojik hem ekonomik belini bkmektedir.
Rusyann Kazakistandaki etkinlii Yakn evre politikas ve ardndan
Putinin Askeri Doktrini ile desteklenmitir. Rusyann Kazakistana ynelik temel
politikasnn ana nedenleri ekonominin tekrar ilenmesi, blgede kalan Rus
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
9/215
9
diasporasnn korunmas ve lkenin jeopolitik nemini arttran enerji kaynaklarn
kaptrmama isteidir. Bu erevede BDT siyasi bir ara olarak kullanlmaktadr.
Sincan blgesindeki etnik kargaa inin balangta Orta Asya blgesine
temkinli siyaset izlemesine yol amtr. Kazakistan ile var olan 500 yllk snr
sorununun zlmesi ekonomi, ticari ve kltrel ilikilerin glenmesi olumlu
gelimeler arasndadr. Gcn Rusya ile birletirerek Orta Asyann kalesi
olduunu iddia eden in, tek kutuplu dnya dzenine kar kmaktadr. ki nkleer
gcn birlik olmas, erevesinde ilikilerin derinletirilmesi ABD dahil dier
lkelerin tehdit alglamasna neden olmaktadr.
Yllarca Afganistanda devam eden radikal dini hareketler ve uyuturucu
sorunu yalnz Kazakistan deil btn blgeyi tehdit etmektedir. 11 Eyll sonras
dizginlenmeye allan bu sorun gelecekte daha byk sorun haline gelme riski
vardr.
lkedeki tm sorunlar aslnda blgeyi de ilgilendirmektedir. Dolaysyla
Kazakistann alglad tm tehditler Orta Asyay da tehdit etmektedir. Bu nedenle
Nazarbayev, lkede bulunan ekonomik, siyasi ve evresel tehditler, blgeye ilgi
duyan byk glerin srdrd byk oyun ve her trl i ve d tehlikelere
blge lkelerin tek tek deil birlikte hareket etmelerine dikkati ekmitir. Bu
dorultuda Orta Asya Birlii fikrini ortaya koymu ve dier Orta Asya lkelerinin
de desteini almtr.
Bu tezi Kazakistan hakknda yazmamn nedeni lkemin bu gne nasl geldiini
ne tr sorunlarla boutuunu renmek ve paylamak isteimden
kaynaklanmaktadr. Asl amacm Kazakistann tehdit alglad unsurlar belirlemek
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
10/215
10
ve incelemekti. lkenin sorunlar ayn zamanda Orta Asya lkelerini de ilgilendirdii
iin blgenin gvenlik politikalarna da deinildi. Kazakistan hakknda bu konu ile
ilgili bilgi edinmek isteyenlere benden sonraki tez almalarna k tutmasn mit
ediyorum.
Tezin hazrlanmasnda bana manevi destek veren tm deerli arkadalarma
sonsuz teekkrler. Bu tezin hazrlanmasnda benden yardmlarn esirgemeyen sayn
hocam Prof. Dr Mustafa Aydna teekkrlerimi bor bilirim.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
11/215
11
GR
Bilindii zere iki kutuplu Souk Sava dneminin zellii, dmanca bir
ideoloji ve fiziki tehdidin tartma gtrmez varlyd. 21. Yzylda bunun yerini
yava yava, dnya jeopolitiinin ynlendirilmesinde kilit rol oynayan ABDnin
savunduu zgrlk, insan haklar, demokrasi, serbest ticaret, uluslararas hukuk,
dnyada bar ve istikrarn hakim klnmas gibi deerler ile stratejik ibirlii almaya
balamtr.1 Bugn dnyada ekonomik rekabet n plana km ve Souk Sava
yerini Jeopolitik Sava almtr.
Souk Sava sonras dnemde uluslararas sistemdeki yapsal deiimler ve
bununla ezamanl olarak ortaya kan gelimeler, blgesel gvenlik problemlerini
d politikann nemli unsuru haline getirmitir. Souk Savan bitmesi, uluslararas
siyasi sistemin biimine ilikin yeni eilimler ve kar eilimleri ortaya karrken,
ideolojik temellere dayal dmanlk ann yerini daha karmak, deiken ve
krlgan bir nitelik tayan dnya dzeni almtr. Yeni dnemde devletlerin d
politika yapm sreci ile dier lkelerle ilikileri balamnda sahip olduklar en
byk zellik, bamsz davranlar sergileyebilme kapasitesinin artm olmasdr.2
Bu eilimin nemli bir boyutunu da kreselleme, uluslararaslama ve
demokratikleme gelimelerine paralel olarak post-Sovyet siyasi corafyasnda
ortaya kan yeni bamsz lkelerin de ierisinde yer ald blgesel btnleme
hareketleri tekil etmektedir.
1 Henry Kissinger,Diplomacy, Simon and Schuster, (New York), 1994, s. 23.2 Glden Ayman, G, Tehdit ve ttifaklar Souk Sava Sonras Yunan D Politikas, SAEMK,Ankara, 2001, s. 156.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
12/215
12
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra hzla artan blgesel atmalar, snr
deiimleri, etnik milliyetilik ve nfus hareketleri uluslararas ve blgesel gvenlii
dorudan tehdit eden unsurlar olarak belirmitir. Bylesi bir ortamda, blge
lkelerinin i yaplanmalar ve d dnya ile ilikilerini tanmlama biimi uluslararas
topluluu zellikle komu lkeleri de yakndan ilgilendirmektedir.
Kresellemeyi hzlandran sanayi ve teknolojidir. ki kutuplu dnyadan tek
kutuplu dnyaya kayta tehlike boyutlar ykselmitir. Kreselleme ulat boyutta
dnyadaki gvenlik kavramlarn da deitirmitir. Devletlerin ve toplumlarn
gvenlii, bireyler ve gruplar tarafndan daha byk lekte ve sklkla tehdit
edilebilir hale gelmitir. Dolaysyla kresel dnemde eskiye gre, daha gl ve
yaratc olan birey ve kk gruplar, byk tehditler oluturabilme yeteneine sahip
olmulardr. Bunun en belirgin zelliini de hi phesiz 11 Eyll saldrlar
oluturmaktadr. Kresel ada gvenlik, hedefleri, yetenekleri, varlklar ve tehdit
boyutlar bakmndan byk deiimlere uramaktadr. Yeni dnemde gvenlik
tehdidin grnr bir cephesi, snrlar ve ordular yoktur; yine karmzda haritada
snrlar tanmlanm lkeler de yoktur. Kresel dnemin rettii bu tehdit/su
gruplarnn ortak noktas, dnyann drt bir yanna yaylm, birbirleriyle kar veya
ortak dman manifestosunda rtmeleridir. Bu yeni gruplarn yaratt tehdit ve
tehlike, yeni bir gvenlik stratejisini ve istihbarat anlayn zorunlu hale
getirmektedir.
Gvenlik ve tehdit alglamalar, yeni dnya dzenini veya yeni dnya
dzensizliinin en fazla etkiledii alandr. Terr rgtleri ve dnya geneline
yaygnlam kresel terrizm yeni tehdittir. Yeni tehdidin alt unsurlar ise; insan
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
13/215
13
ticareti, kaak g, uyuturucu ticareti ve kara-parayla uraan organize su
rgtleridir. Bu kresel tehditlerin yan sra her lkenin i ve d tehditleri vardr.
Hazrlam olduum tezde ise, Kazakistann alglad isel ve dsal tehditler ele
alnarak allmtr.
Dnya lkelerinde ba dndrc bir hzla meydana gelen endstrileme,
petrol son derece nemli bir stratejik madde haline getirmitir. Hi phesiz, 21.
yzylda enerji tketimi daha da artacak ve btn dnyada bir kaynak jeopolitii
yaratacaktr. Bylece, byk bir olaslkla olumakta olan yeni g merkezleri
arasnda mevcut jeopolitik mcadele devam edecektir. Byk lde petrol ve doal
gaz rezervlerine, ayrca altn dahil nemli madenlere sahip bulunan Orta Asya ve
Kafkasya blgesi dnyann gelecei iin son derece nemli ekonomik deer
tamaktadr. Bugn Hazar deniz havzas, 58 trilyon metre kp doal gaz rezervi ile
dnyada birinci ve 60 milyar varil petrol rezervi ile dnyada nc olup, stratejik
neme haiz bir enerji blgesi oluturmaktadr. Dnyann 21. yzylda daha fazla
enerjiye ihtiya duyaca dikkate alndnda Hazar denizi havzasnn ne denli
jeopolitik ve jeostratejik nem tad kendiliinden ortaya kmaktadr.
Hazrlam olduum tez VI blmden olumaktadr. I. Blmde konu bal:
Kazakistandaki Kimlik ve Etnisitedir. Bu konu 4 balk altnda anlatlmaya alld.
Kazak Ad ve Kimlii konusu Sovyet dneminde Azalan Kazak Nfusu ve Kazak
Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar eklinde ele alnd. arlk ve Sovyet dneminde
Kazakistana kaydrlan Rus nfusunun durumu Rus Diasporas konusunda
anlatld. Kazaklatrma politikas ve resmi dilin Kazaka olmas Rus nfusunu
ayaklandrm bu da Rus gruplarn Etnik Blclk Hareketini meydana getirmitir.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
14/215
14
Buna bal olarak lkenin demografik yaps ierisinde nemli bir yer tutan Alman
aznlnn lke iin bir tehdit oluturmad aksine Kazak Alman ilikilerinin
gelimesinde nemli rol oynad saptanmtr. Yllarca Kazakistanda yasaklanan
slam Dininin serbest kal, geliimi ve sorunlar zerinde durulmutur.
II. Blmde ise, Bamszlk sonras Kazakistann i ve d politikalarna
deinildi. Bu erevede Kazakistan ekonomisi, siyasi durumu ve lkenin d
politikasnn geliimi anlatld. Eski Dzenden Yeni Yapya Geite Kazakistan
Ekonomisi adl almada Kazakistan ekonomisinin eski dzen sorunlaryla liberal
ekonomiye gei srecinde yaad sorunlar incelenmitir. Siyasi durumunda ise
Bamszlk yolundaki ilk siyasi olay (Jeltoksan olay), siyasi partiler ve muhalefetin
durumu ayrca demokratiklemeyi etkileyen faktrler zerinde de durulmutur.
Bamszlk sonras Kazakistann d politikayla tanmas ve gelimesinin yan sra
lkede hatta blgede rekabet eden lkelerle de d politikalarna deinilmitir. lk
blmde lkenin daha ok ilk yllarndaki geliimi deerlendirildi. Gemiin
zerinde durulmas gelecee k tutulmas mahiyetindedir.
III. Blmde ise Sovyet dneminin uzants olan evresel felaketler zerinde
duruldu. Aral glnn gitgide kurumas bunun sonucunda cevre felaketi, insan ve
hayvan salnn bozulmas ciddi boyutlardadr. Atom silah denemeleri, nkleer
deneme alanlar ve Hazar denizine bal evre problemleri ksa vadede ciddiyet
tamazken gelecekte lkeyi, blgeyi hatta dnyay tehdit edecektir.
IV. Blmde Kazakistann Komularyla likilerindeki Sorunlar ve
Tehditler konusu deerlendirildi. SSCBnin dalmas sonras bile Rusyann lkede
ve Orta Asyada etkinlii incelendi. Rusyann jeopolitik yaklam, gvenlik
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
15/215
15
kayglar, BDT ve 11 Eyll sonras blgedeki deiimler zerinde durulmutur. Son
yllarda Rusyann ABDnin tek kutuplu dnya dzenine kar in ile pragmatik
ilikiye girerek Orta Asyada gcn test ederek ibirliinde belirli faaliyetler
srdrmesi dikkat ekmektedir. inin blgedeki etkinlik arac , Sincan sorunu,
11 Eyll sonras durum bu konu altnda ilendi. Afganistandan alglanan Taliban ve
Uyuturucu sorununa da deinildi. Bu sorun sadece Kazakistann deil Orta
Asyann da ban artmaktadr. zellikle tek sper g ABD tarafndan tehdit
olarak grlen komu randan Radikal slam Tehdidi Kazakistan iin tehdit haline
gelmemitir. Bu konuda temkinli davranan ran, Rusya ile birlikte hareket etmeyi
tercih etmektedir. Blge halknn ounluunun Snni olmas, blgede Batnn
destekledii Trkiye modelinin bulunmas ran imdilik yedek oyuncu
yapmaktadr.
V. Blmde ise; Kazakistan tehdit eden sorunlar ayn zamanda Orta Asya
blgesini de etkilemektedir. Dolaysyla bu blmde Blgesel Gvenlik
Politikalar deerlendirildi. Ayrca Kazakistann ulusal gvenlii de anlatld.
Sovyet Dneminde bile zlemeyen snr sorunlarnn ile zm, nn
amac ve faaliyetleri, Rus-in Stratejik karlar ve dnyann dikkatini eken Hazar
petrolne de deinildi. En son olarak tm Orta Asyadaki sorunlara lkelerin tek tek
deil birlikte hareket etmeleri gerektiini dnen Nazarbayevn Orta Asya Birlii
fikride de incelenmitir.
VI. Blmde ise metnin dizini bulunmaktadr. Yararlanlan kaynaklarn
bulunduu bu blmde zet ve ekler de mevcuttur.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
16/215
16
BLM I
KMLK VE ETNSTE SORUNLARI
A. KAZAK ADI VE KML
Kazaklar tek bir ulus olarak oluma yolunda uzun ve zor evrim geirmilerdi.
Karahanl ve Altn Ordu devletlerinin Trk hakanlklarn oluturan Trk boylar
temelinde oluan Kazaklar Avrasyann zengin kltr ve uygarlklarnn tmn
barndrmtr.3
1991 ylnda bamszln iln eden Kazakistan doal zengin kaynaklar, 16
milyonu akn nfusu ve zgrln ardndan ykselen milliyeti ve dini
duygularyla Orta Asyann gelecek vaat eden cumhuriyetlerinden biri olmutur.
Bugn Kazakistan polietnik bir lke konumundadr. Bu kltrel anlamda,
demokratik bir lke iin olduka sert koullar anlamna gelmektedir. Nazarbayevin
kitabnda syledii gibi,
Biz herkes iin eit hak ve olanaklar salayacak bir polietnik devlet kuruyoruz. Bu durumdalkenin cumhurbakan, anayasann teminat olarak Kazakistan halkna kar, 130 ayr ulus ve halkntamamna kar sorumluluk tamaktadr.4
3 Nursultan Nazarbayev, Tarihin Aknda, ev. Fatma Arkan-Serdar Arkan, stanbul, Om Yaynevi,2000, s. 18.4Ibid., s. 8.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
17/215
17
arlk dneminde balayan Rus g, komu lkelerden kaan Uygurlar ve
Dngenlerin yerlemesinin yan sra Kazak topraklar, adeta srgnlerin mekanna
dnmtr; Stalin devrinde bir ok millet topluca vatanndan edilerek Kazakistana
srlmtr. Bunun yan sra lkeye Koreliler, Almanlar, eenler, ngular, Ahska
Trkleri ve dier uluslar topluca srld. Nihayetinde komnistlerin tarm siyaseti
neticesinde lke, gmenler yurduna dnt. Sadece II.Dnya Sava yllarnda 400
bin Alman, 403 bin een, 45 bin Karaay, 37 bin Yunan, 21 bin Balkar, 10 bin
Koreli Kazakistana g ettirildi.5 SSCBdeki hibir lke bylesi g aknna
uramamtr. Elbette ki byle bir etnik toplum iin dengeli bir siyaset izlemeyi
gerektirmektedir. Aslnda lkede yaayan farkl etnik gruplar lkenin gelecei
asndan istikrarsz ortam ve tehlike anlamna gelmektedir. Eer bar ve huzur
iinde yaanmazsa baz blgesel senaryolara gre, bu sorun lke iin daima patlayc
dinamit gibi her an patlamas beklenen bir durumdur. Hatta Rus-Kazak arasndaki
gerilimlerinin daha da iddetlenmesi halinde Kazak topraklarnn tpk gemiinde
olduu gibi, bir ok blgesinin Rus topraklarna katlmas olaslklar arasndadr.
Trkede Kazak szc zgr, bamsz, yiit ve cesur anlamna
gelmektedir. Kazak adnn nereden ve nasl geldii halen tartmaldr. Almatda
Prof. M. Kozbayevin nderliinde bir grup yazar tarafndan kaleme alnan History
of Kazakhstan(1998) adl kitapta, 1245 ylnda Msr Memlkler devletindeki
Kpak muhitinde hazrlanan Arapa-Kpaka bir szlkte Kazak kelimesinin
anlamnn hr ve serbest dolaan olarak verildii zikredilmektedir.6 Bunun gibi bir
ok aklamalarda olduu gibi, Kazak tbiri genel olarak hr, bamsz, serbest,
5 Natsionalny Sostav Naseleniya Respubliki Kazahstan,Kazakistan statistik Ajans, Almat, 2005, s.12.6 M. Kozbayev , History of Kazakhstan, Almat baspanas, 1998, s. 15.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
18/215
18
bekr, mert, yiit, heybetli, cesur cengaver, gl, kendi bana buyruk, isyan sonucu
ilini ve ulusunu terk edenler manasna gelmektedir. Bir baka aratrmalara gre,
Kazak szcne XI. yydan sonraki Trke tarih kaytlarnda rastlanmaktadr.
Kazaklardan sz eden ilk metin ise 1534 tarihinde Rusa olarak yazlmtr. Grn
olarak Mool corafi rknn zelliklerini tayan Kazaklar Altn Ordu devletinin
egemenlii altnda yaayan Kpak oymaklarndan meydana gelmilerdi.7
Kazak halk, 15.yzyln ortalarnda Deti-Kpak yani Kpak
bozkrlarndaki Trk kavim ve kabileleri arasndaki i ekimeler sonucu etnik bir
topluluk olarak tarih sahnesine kmtr. Kpak bozkrndaki gebe zbek
ulusunun han, Ebul Hayr Hann hakimiyetini tanmayan Ak Orda (Altn Orda
mparatorluunun dousu) Han Urus Hann torunlar Canbek ve Kerey Sultanlar
Aral yresindeki yurtlarn brakarak, kendilerine bal kabile ve urularla birlikte
Talas ve u rmaklar arasndaki bozkra g ederek Kazak Hanln kurmulard.
Bu hanln deiik Trk boylarndan oluan halkna Kazak ad verildi. Zamanla
gelien ve glenen Kazak Hanlnn nfusu, Kasm Hann hakimiyeti srasnda
(1511-1523) bir milyon kiiye ulamt.8
lke topraklar Cze (Orda) ayrlan Kazak hanlklar zaman zaman d
saldrlara kar birleseler de hibir zaman bir at altna toplanmay
becerememilerdi. Bu zellikleri nedeniyle srekli olan d saldrlara ve basklara
dayanamayan bu hanlk ayr tarihlerde Rus arlna katlmlard. M.B. Olcottn
belirttii gibi,
7storiya Kazakhstana s Drevneyikh Vremen do Naikh Dney (oerk), Almat, 1993,s.10.8Kazakh SSR. Kskaca Enziklopedia, Tom: I, Almat, 1984, s. 8-10.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
19/215
19
Kazak hanlnn ykl, Kazak halknn sonu demek deildir. Fakat Kazaklar bundan sonrazaptedilmi olarak, smrge ynetimi altnda yaayacaktr.9
Kazaklar ksmen farkl ulusal gelime tarihini izlediler. Kazak kabileler 14.
yzylda pratik nedenlerle birbirleriyle dayanmaya gemilerdir. Dil ve din
benzerliinden tr 15. yzylda ortak bir kltrn ortaya kt grlmtr. Dil
ve kltr kabileler arasndaki iletiimi kolaylatrdysa da uzun sre dayanan ba, o
dnemdeki ortak karlar olmutur. Gebe halk olan Kazak kabilelerinin,
ekonominin belkemii olan srlerine yaz-k otlak salama abas gibi ortak
sorunlar nedeniyle dmanlara kar birlemeleri bunu gstermektedir. Orta
Asyadaki gebelik hayatnn uluslarn eklini, kltrn ve dilini belirlemede
nemli pay vardr. Gnmzde modern bir Kazak kendini ncelikle bir Kazak
olarak tanmlar, ardndan atalarnn ait olduu cz, airetini en son olarak da
Mslman olduunu belirtir. Burada halen Kazak halk kltrnde etkisi olan aman
kltrn de unutmamak gerekir. Ksacas Kazak kimlii ve siyasal bilinci kltr,
sosyal dzen ve tarihsel gemi gibi somut elerden tremitir.
Kazak topraklarnn arlk Rusyas tarafndan ele geirilmesiyle Kazaklar
gebelikten zorla yerleik iftilere ve kendi lkelerinde ikinci snf vatandaa
dntrldler. Usuz bucaksz bozkr arazileri nceleri Rus otoritesine bal olan
Sultanlar (bunlar hanlarn valileri olarak grev yapmaktaydlar) tarafndan idare
edilirlerdi. 1868de Sultanlk ortadan kaldrlarak Kazaklarn arazileri drt oblasta
(blge) ayrlmtr. Bunlar Turgay, Akmolinsk, Semipalatinsk ve Semireyeydi. Bu
drt blge Rus bir askeri valinin ynetimine verildikten sonra daha kk birimlere
9 M.B Olcott, The Kazakhs, Stanford, Hoover nstition Pres, Stanford University, 1987, s. 26-27.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
20/215
20
blnd.10 Alnan bu tr idari nlemler Kazaklarn ulus olma duygusunun
ykselmesinde kalc bir etki yapmtr.
Toprak artk ulalmaz bir zenginlik haline geldiinden Kazaklar topraa
farkl bir nem kazandrmlar ve kendi aralarnda ata mekan adn vermilerdi.
Ana vatanlarn yani yurtlarn korumak adna her trl ittifak yollarn aramlar.
Ruslarn toprak ve idari politikalarna kar duyulan nefret, Kazaklarn slama ve
Trklk akmna daha da ilgi duymasna neden olmutur. Karpata gre, Kazaklar
Panislamclk yerine Pantrklkle daha fazla ilgilenmeyi tercih etmilerdi.
Kazakistanda srekli milliyetilik hareketlerinden dolay bir Rus basks
varken, zbekistanda daha ok dini hareketler olmaktayd. Sovyet rejimi altndaki
toprak politikas daha da ktyd. ou hala hayvan yetitiricisi olan Kazak
iftilerin 1930larda zorla tarma yneltmek iin birlik haline getirilmesi yaygn
ala, bunun sonucunda milyonlarca kiinin lmne ve Kazakistandan ine toplu
glere neden olduu gibi bu tr olaylar, halkn Ruslara olan nefretini daha da
arttrmtr.
Ruslarn her olumsuz basks, milliyetilik ruhunu daha da arttrmtr. Buna
karn iftliklerdeki dzenli yaamn ocuklarn okula gitmesiyle okur-yazar orannn
artmas ve ekonominin dengeye kavumas gibi, gebe yaamndan daha olumlu
etkileri de olmutur. Sovyet rejiminin Kazaklarn uluslamasna temel katks,
Kazakistann 1920lerde bamsz bir idari birim olarak ve ardndan da 1936da bir
Birlik Cumhuriyeti olarak tannmas oldu.11 Bylece Ahmet Baytursnolu ve dier
aydnlarn 1913te dile getirdikleri Kazak ulusu fikri, Kazaklarn iyi tanmlanm
10 Kemal H. Karpat, Trkiye ve Orta Asya, ev. Hakan Gr, stabbul, mge Kitabevi Yaynlar, 2003,s. 135.11Ibid., s. 138.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
21/215
21
snrlara sahip topraklar iinde bir cumhuriyet olarak ortaya kmasyla desteklendi.
Merkezi ynetimin dil ve ulusuluk politikalar, Kazaklarn dier Trki gruplarla
olan birlik duygusu zayflatlm fakat bu unsurlar, Kazaklarn kendi etnik ve
blgesel ulusuluunu salamlatrmtr. Milli duygularn halka romanlarla,
iirlerle ve kendileri kurduklar gazeteyle ulatrmaya alan bu aydnlar bunu
canlaryla demilerdi. Kuruna dizilen bu aydnlarn 1990lara kadar uzun yllar
boyunca adlarnn anlmas, lehinde konuulmas ve yazlmas, eserlerinin baslmas,
yaymlanmas ve okunmas bir sutu. Bu aydnlardan Mirjakp Duvlatolunun
1991de yeniden baslan Uyan Kazak (Oyan Qazag) isimli eseri tam anlamyla bu
duyguyu iermektedir:
Gzn a, uyan Kazak , kaldr ban, Kzindi a, Qazag kter bast!
Geirmeden karanlkta bouna hayatn. tkizbey garangda beker bast!
Vatan gitti, din gitti, vaziyetin perian, Cer ketti, din naarlap, hal harap bop,
Kazakm, deil imdi yatma zaman. Qazagm, endi catuv jaramast!12
(Oyan Qazag, 1991-4)
Bu eserin ilk msralarnda grld gibi, bu tr iirlerin halkn milli duygularnn
uyann etkiledii ortadr.
Bugnn Kazakistannda kimliin birinci aamasnn temelini sivil ve politik
birlik oluturmaktadr. Kazakistanllarn ortak politik deerleri vardr. Bu deerlerinsivil Kazak halknn bilincinde balca ve ar basan bir konuma getirilmelidir.
Demokratik toplumda tm ulusal gruplarn haklar yasalarca ve gvenle
12 Feyzullah Budak, Kazakistan Dn Bugn Yarn, Ankara, Ocak Yaynlar, 1999, s. 297.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
22/215
22
korunmaldr. Kazakistanda nfusun etnik, dini ve kltrel ok yapll homojen
bir ulus yaratmay yani tek bir Kazak ulusu yaratmay olanakszlatrr. Ayrca
zgrl ve demokrasiyi tadan lkede, Sovyetler Birlii tarihinde hznle biten
zora dayal asimilasyon yntemi de reddedilmitir. lkede tm vatandalarn
karlarnn eit dzeyde savunulmas birlik ve istikrarn da temelidir. Bunun aksinin
savunulmas istikrarszla neden olacandan ekonomik, siyasal ve sosyal gelimeyi
de engelleyecektir. Nazarbayev de devlet ynetiminde bu ynde bir tutum
sergilemektedir. Etnik gruplarn Kazakistana nasl, ne zaman ve hangi amala
geldii gibi tartmalar yerine toplumun bar ve huzuru iin bir arada yaamann
ilkeleri hem devlete, hem de bireyler tarafndan yerine getirilmelidir. Yllarca tutsak
edilen milli ve dini duygularn serbest kald gnmzde bu duygularn halkn
elinden zorla alnmas ve yasaklanmas olanakszdr. Zaten bu duygulara zlemle
sarlan halk bunu brakmaya istekli de deildir.
1. Sovyet Dneminde Kazak Nfusunun Azalmas ve Demografik
Hareketler
1989 yl nfus saymnda Kazakistanda 130 ayr etnik grup kaydedilmitir.
Bu da lkede etnisite konusunun ne kadar nemli ve hassas olduunu ortaya
koymaktadr. 1989 saymna gre, nfusun %42sini Kazaklar, %36sn Ruslar ve
%5.4 Ukraynallar ve geri kalan da dier etnik gruplardan olumaktayd.
13
Kazakynetimi Moolistan ve indeki Kazaklar anavatanlarna geri getirmeye ynelik
cazip projeler yaplm ve bunun sonucunda lkede Kazak nfusunun artmasna
13 Maka Tatimov,Kazak Alami, Almat, 1993, s.17.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
23/215
23
katkda bulunulmutur. Ayrca Ruslarn Rusyaya gmeleri ve Almanlarn kendi
lkelerine gitmeleri sonucunda bu oranda iyileme gzkmtr. 1999 ylnda
Kazakistanda yaayan 16.8 milyon nfusun %53.4n Kazaklar, %30nu Ruslar,
%3.7ni Ukraynallar, %2.4n Almanlar, %1.4n Uygurlar ve %6.6sn dier
milletler oluturmaktayd.14
Sovyet sistemini kapsayan 1917-1991 yllar erevesinde lkenin geliimi
elikili olmutur. Bilim alannda byk baarlar sanayileme, kentleme, devlet
ekonomisinin deiik alanlarnda kadro yetitirilmesi, eitim dzeyinin ykselmesi
gibi ilerlemelere karn Sovyet sisteminin Kazak halkna kar ulusal bask
politikalar srmt. 1907-1912 arasnda Rusyann Avrupa blmnden iki milyon
drt yz bin Slavn tanmas, 1930-1940 arasnda ise, Korelilerin, Polonyallarn ve
cephe blgesi nfusunun da Kazakistana tahliyesi sonucu ne acdr ki, Kazak
nfusun oran %30ainmi ve Kazaklar kendi topraklarnda aznlk durumuna
dmt.15
Bu nedenle Kazakistan dier Trk kkenli cumhuriyetlerden ok farkl bir
konumdadr. Yukarda da bahsi geildii gibi, bamszln ilnndan bu gne dek
Kazak olmayan unsurlar srekli olarak lkeden g ederken, BDT cumhuriyetleri,
Moolistan, in ve dier lkelerden gelen Kazaklarn lkeye dnleri iin her trl
tevik verilerek iskn ettirilmitir. Nazarbayev ynetimi, Kazakistanda Kazak
nfusunu artrmak bakmndan ok dikkatli ve zendirici bir politika izlemektedir.Nazarbayevin Kazakistan dnda yaamakta olan Kazaklara zel ilgi gstermesinin
14 http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/index.html.15 Saule Baycaun, Bamszlktan Gnmze Kazakistan Politikas ve demokrasi YolundakiGelimeler,Avrasya Dosyas, Cilt 7, Say 4, s. 71.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
24/215
24
nedeni, bugn yeryzndeki toplam Kazak nfusunun yaklak 1/3inden fazlasnn
yani, 4.5-5 milyon kiiye yakn ksmnn lke dnda yaamasdr.
Tablo 1.D lkelerdeki Kazak Nfusunun Dalm
RUSYA 1.050.000
ZBEKSTAN 1.500.000
TRKMENSTAN 70.000
KIRGIZSTAN 95.000
MOOLSTAN 110.000
DOU TRKSTAN 1.540.000
AFGANSTAN 30.000
TRKYE 25.000
Kaynak: Kesici, Kazakistann Nfus Stratejisi ve Deien Demografik Dengeler,
Avrasya Etdleri, Sonbahar-K 2003, TKA, s. 79.
Eyll 1992de eski bakent Almatda hkmetin giriimleriyle eitli
lkelerden gelen Kazak diasporasnn temsilcilerinin katld I. Dnya Kazak
Kurultay topland. Burada d lkelerde yaayan Kazaklarn Kazakistana dnn
abuklatracak bir Daimi Komite kuruldu. Bu komite, anayurtlarna dnen Kazak
gmenlerin yeniden yerlemesine engel oluturan sorunlar belirlemek ve bunlara
zm yollar aratrmakla grevlendirilmitir. 1991 ylnda 30.000 Kazak baka
lkelerden kuzey Kazakistana gelip yerlemi, bu say Kurultay sonras 1993te
45.000e ykselmi ve 1994te ise Moolistanda yaanan 140.000 civarndaki
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
25/215
25
Kazakn nemli bir ksm lkeye g etmitir. Ayrca ran, Afganistan, Trkiye ve
BDT lkelerden de az da olsa gler gereklemitir. Kazak nfusunun ounlukta
yaad Dou Trkistandaki Kazaklarn g in hkmeti tarafndan olumlu
karlanmamt. ki lke arasnda gle ilgili bir anlama da yaplmamt.
Dolaysyla Dou Trkistandan lkeye g edebilmi Kazaklarn says 15 bin kiiyi
bulabilmitir.16
Kurultayn ikincisi tam on yl sonra 23-24 Ekim 2002de Trkistan ehrinde
yapld. Bu kurultaya 34 lkede yaayan Kazaklar temsilen 400 delege katld.
Kurultayda Kazakistan dnda yaayan yaklak 5 milyon Kazak nfusun sadece
216.500nin anayurduna dnd ve hatta gelenlerden bir ksmnn geri dnd
tespit edilmitir.17 Bu bakmdan daha ciddi tedbirler alnmal, ciddi g yasalar
karlmasn salanmal ve bu mesele milli bir dava haline getirilmelidir. Bu
kurultayda en ok dikkati eken gelime Dou Trkistan Kazaklarnn temsilcileri ve
in Hkmetinin tercmanlarnn da kurultaya katlmas olmutur. Bu blgede 1.5
milyondan fazla Kazak nfus yaadndan nemlidir.
lkenin bamszlk sonras demografik hareketlerine bakldnda, Ocak
2005de Kazakistan nfusunun gler nedeniyle 17 milyon kiiden 14.820.855 kiiye
geriledii belirlenmitir. Bu nfusun 8. 266.415 kiisi yani %55.78i Kazaklardan;
4.196.525 kiisi ya da %28.31i Ruslardan, kalan 2.357.915 kiisi %15.98i dier
etnik topluluklardan olumaktayd.
18
Bamszlk sonras gler nedeniyleKazaklarn nfusu artarken, Rus ve dier etnik topluklarn nfusunda gerileme
16 A. Kayyum Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk,2003, s. 261-262.17Ibid., s. 262.18Ibid., s. 265.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
26/215
26
olmaktadr. Kazakistanda yaplan Kazaklatrma politikasyla huzursuzluk
yaayacan dnen Ruslarn Rusyaya gitmelerinin yan sra Almanlarn da kendi
vatanlarna topluca gt grlmektedir. lkede nemli iki etnik topluluk olan
Kazak ve Rus nfusu arasndaki farkn Kazaklarn lehine bir gelime gsterdii
aadaki tabloda grlmektedir.
Tablo 2. Kazakistann Etnik Yaps (%)
1926 1959 1970 1979 1989 1991 1995 1999 2002
Kazaklar %57.6 %30.0 %32.6 %36.0 %39.7 %41.1 %46.0 %53.3 %55.7
Ruslar %19.7 %42.7 %42.4 %40.8 %37.8 %37.3 %34.7 %29.9 %28.3
Ukraynallar %13.7 %8.2 %7.2 %6.1 %5.4 %5.3 %5.1 %3.6 %3.3
Almanlar %1.5 %7.2 %6.6 %6.1 %5.8 %5.1 %3.2 %2.3 %1.8
zbekler %1.9 %1.5 %1.7 %1.8 %2.0 %2.1 %2.3 %2.4 %2.6
Tatarlar %1.3 %2.1 %2.1 %2.1 %2.0 %2.0 %2.0 %1.6 %1.6
Belaruslar %0.4 %1.2 %1.5 %1.2 %1.1 - %1.0 %0.7 %0.6
Uygurlar %0.6 %0.6 %0.9 %1.0 %1.1 %1.1 %1.3 %1.4 %1.4
Koreliler %1.6 %0.8 %0.6 %0.5 %0.6 %0.6 %0.6 %0.6 %0.6
Azeriler %0.2 %0.4 %0.4 %0.6 %0.5 - %0.6 %0.5 %0.5
Dungenler %0.1 %0.1 %0.1 %0.2 - - - %0.2 %0.2
Kaynak: K. Kesici, Kazakistann Nfus Stratejisi ve Deien Demografik
Dengeler, s. 87.
Tablodan anlalaca gibi, demografik adan zaman Kazaklardan yanadr. Yllarca
Ruslarn, Kazakistan Ruslatrma politikasna boyun een Kazaklar sonunda 1926
ylndaki %57.6 oranna 2002de %55.7 oranyla yaklam durumdadr.
Kazakistanda nfus art az olduundan bu oran 2005te de ayndr.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
27/215
27
Kazak demograf Prof. M. Tatimovun tespitlerine gre, dnyadaki Kazaklarn
toplam nfusu 2002 ylnn ortalarna doru 13.500.000 kiiye ulamtr. Bunun
yaklak 5 milyonu d lkelerde yaamaktadr. Bundan sonraki dnemlerde,
Kazaklarn toplam nfusunun her yedi senede bir 1.000.000 kii artmas
beklenmektedir. 2002de %28e gerileyen Rus nfusunun bugn iin lkede etkisiz
olduunu sylemek yanl olur. lkedeki demograflarn tahminine gre, bu gerileme
nmzdeki yllarda da devam edecektir. Bu balamda lkede Ruslarn, 2010 ylna
doru lke nfusunun %20sini, 2020 ylna doru ise %15ini oluturacak ekilde
azalmas beklenmektedir. Bu durum gerekleirse Ruslarn uzun vadede Kazakistan
nfusunun sadece %10luk bir ksmn oluturacak bir aznlk konumuna gelmesi
kuvvetle bir muhtemeldir.19
Sonu olarak, Kazaklarn ulusal devlet yapsn glendirmeleri, lke
nfusunu da mutlak ounluk statsne kavuturmalaryla dorudan ilgilidir. D
lkelerde yaayan Kazaklarn en azndan yarsnn Kazakistana dnmesiyle lkedeki
Kazak nfusunun oran %70-80lere ykselecektir. Bu da Kazakistann ulusal ve
niter yapsn korumasnn temel gvencesi olacaktr.20
Grld gibi, kendi lkesinde aznlk haline getirilen yerli Kazaklarn
lehine durum deimeye balad. lke nfusunda mutlak ounluk statsne
kavuma amacna ulamak iin, izlenmesi gereken yollardan biri, lke Kazak nfus
artn tevik etme tedbirleridir. Bu tedbirler ise Kazak nfusunun devamlartmasn salamak ve d lkelerde yaayan Kazaklar anavatanlarna geri dnn
salamaya ynelik abalardr. Bu bahsedilen yollar denenmi fakat fazla sonu
19 Maka Tatimov,Kazak Alami (Kazaklarn Says Ka), http://www.kazakhstan-gateway.org.20 A. Jaganova, Demografiyalk Damu- Elimizdin Ulttk Kauipsizdiginin Bast Kepili, Kazak EliDergisi, N 20, Temmuz 2003, s. 4-5.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
28/215
28
alnamamtr. Tersine lkeye gelen Kazaklarn geri gittikleri gzlemlenmitir.
lkedeki Kazak olmayan unsularn lkeyi terk etmeleriyle Kazaklar lehine bir
homojenleme sreci balam ve Kazaklar %55.7 gibi ounlua ulamtr. Fakat
lke btnln tehdit eden tehlikeler tam anlamyla bertaraf edilememitir.
rnein, Rus nfusun arlkta olduu kuzey blgelerindeki bir ksm vilayetlerin,
tevik edilen ayrlk hareketler sonucunda lkeden kopma tehlikesi halen vardr. Bu
bakmdan d lkelerde yaayan 5 milyon civarndaki Kazak nfusu byk nem
tamaktadr. imdiye kadar yaplan Dnya Kazak Kurultaylarnn fazla sonu
vermemesindeki sebepler ise, hkmetin d lkelerde yaayan Kazaklar
anavatanlarna dnmeye tevik edici ciddi tedbirler almamas, ciddi g yasalarnn
karlmamas ve kartlsa bile uygulanmamasdr. En azndan d lkelerde yaayan
nfusun yarsnn geri dn salanrsa, lkedeki nfus sorunu zme kavuacak
ve Kazak nfusunun oran daha da ykselecektir. Bu da lkenin blnme tehlikesini
ortadan kaldraca gibi, ulusal ve niter devlet yapsn korumasnn temel gvencesi
olacaktr. Kazaklar kendi lkelerinde mutlak ounluu ulamad srece, nfus
sorunu, i ve d politika kararlarn etkileyen nemli bask unsurlarnn biri olarak
kalacaktr.
2. Kazakistandaki Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar
Tarihsel srete Kazaklar tek bir ulus olma yolunda uzun ve zor evrimgeirmilerdi. Bana gelen tm olumsuzluklara ramen, Kazaklar sadece dilini ve
ruhunu korumakla kalmam ayn zamanda atalarndan miras kalan bugn de adna
Kazakistan dediimiz engin topraklar koruyabilmitir. Kazaklarn ounluk olarak
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
29/215
29
yaad blgeler ise Kzl Orda (%90.7) ve Atraudr (%82.1). Dier blgelerde bu
oran %20 ile %65 arasnda deimektedir. Kazaklarn blgeye gre dengesiz
dalm arlk dnemi ve Sovyetler dneminde daha youn olarak bakir topraklar
tarma ama plan erevesinde gereklemitir. lkenin en verimli blgelerine ve
daha ok ehirlerine Rus g yerletirilmitir. Kazaklar ekonomiye toplam nfus
iinde %35lik oranla katlmakta bunlardan %22si sanayide almaktadr. Nfusun
ounluu tarmla ve %70den fazlas hayvanclkta uramaktadr. Dolaysyla
Kazaklarn byk kesimi krsal kesimde yaamaktadr.21
Kazaklarn ulusal bilin patlamas 80li yllarn ikinci yarsnda
gereklemitir. Bununla ilgili Kazaklarn etnik bilincinin bymesinde Jeltoksan
Olaynn ( Kolbin Olay) etkisi byktr. Kazaklarn ulusal bilinci 1986daki bu
olay dikkate almazsak sakinliini korumu ve dier etnik gruplara kar tarafsz ve
hogrl davranlmtr. Nazarbayev reformlar gerekletirmeye alrken her ne
kadar kltrde ve eitimde Kazaklatrma politikas gtse de, lkede yaayan Rus
nfusun younluundan dolay dengeli bir politika izlemektedir. Anayasadaki
vatandalk kavram gereince lkede yaayan herkes milliyetine baklmakszn
Kazakistan vatanda saylmtr.
Bamsz bir devlet olarak Kazakistann, Kazakay resmi dil olarak iln
etmesi Rus nfusun tepkisiyle karlamasna neden olmutur. 29 Ocak 1993te kabul
edilen anayasa, Kazakann resmi devlet dili olduunu onaylarken, Rusay da halkarasnda kullanabilecek bir iletiim dili olarak kabul etti. Kazak dilinin ve kltrnn
yaygnlatrlmas iin Kazak Tili(Kazak Dili) adnda bir rgt oluturulmutur. Bu
21 Saule Baitzahaunova, Kazakistanda Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Etnik Sorunlar, StratejikAnaliz, Cilt 1, Say 3, Temmuz 2000, s. 54.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
30/215
30
rgtn ubeleri sayesinde tm lke apnda Kazak okullar alarak Kazak dilinin
retilmesine ynelik programlar dzenlenmi ve ulusal gnlerin kutlanmas
geleneinin yerletirilmesi iin faaliyetlere giriilmitir. Dier taraftan, lkedeki 5
milyon civarndaki Rus nfusun sadece %1nin Kazaka bildii tahmin edilmektedir.
Kazakistanda uygulanan etnik politikalar her iki toplumun da milliyeti unsurlar
tarafndan tepkiyle karlanmaktadr. Kazak milliyetileriyse, Nazarbayevin
uygulad Kazaklatrma politikasn yetersiz bulmakta ve Kazak ulusal kimliini
gelitirmek iin yeterince aba sarf edilmediinden yaknmaktadr. Rus milliyeti
kesimi ise, Kazakistandaki Rus politik ve kltrel varlnn tehlikede olduunu
dnmektedirler. Bilindii gibi, lkede en ok korku ve kayg duyulan olaylar ise,
etnik atma ve kuzeydeki Rus aznln Kazakistandan ayrlp Rusyayla birleme
olasldr. Bu erevede ok hassas ve itinal davranan Nazarbayev lkede etnik
bar hep destekleyerek imdilik istikrar salamay baarmtr.
Hatta bu konuda hassas ve titiz olan Nazarbayev, lkedeki btn uluslarn
sorunlaryla ilgilenebilmek iin Kazakistan Halk Asamblesini kurmutur. lkede
ounluk oluturan Kazaklar ve Ruslarn haklar gndemdeyken, dier aznlklar
ihmal edilmektedir. Bu eksiklikleri telafi etmek zere Kazakistan Halk Asamblesi
kurulmutur. Asamble, lkedeki etnik uluslarn kltrlerini gelitirmede ve tm
problemlerini zmede byk rol oynamaktadr. Ayrca lkede kk ve byk apl
her milletin kltrel etkinlikleri Asamblenin giriimleriyle yaplmaktadr. Bu tralmalar ok uluslu lkede yaayan halklarn demokratik bir ortamda birlik,
beraberlik, bar ve huzur iinde yaamalarn salamak amacn tamaktadr.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
31/215
31
Bamszlkla birlikte Kazaklarn kendi ulusal devletini oluturmasna
zellikle Ruslar kar kmaktadr. Kazaklarn lke nfusunun yarsn
oluturduklarndan bunun, dier etnik gruplarn haklarna tecavz olduunu ileri
srmektedirler. Fakat gerekte esas lkenin sahibi olan Kazaklarn etnik zelliklerine
gre devlet kurmas doaldr. Kald ki lkedeki az miktardaki ar milliyetiler
dndaki Kazaklar tm etnik gruplara kar dostluk ve samimiyetten yanadr. Bir
ok aratrma Kazaklarda Rus kart eilimi olmadn, Rusa bilmeye ve Rus
kltrn tanmaya kar olmadklarn ortaya koymaktadr. Zaten Kazaklarn tepkisi
Ruslara, Rus diline ve kltrne deil, yllarca yrtlm Ruslatrma politikasna
kar olmutur. Bunun en bariz rnei, N. Kruevin Herkes Rusa konumaya
balad an komnizme ulatk demektir szdr. Kazaklarn milli zelliklerinden
olan dayankllk, sosyal adalet duygusu, konukseverlik, hogr, fedakrlk ve
toplumsal seferberlik kabiliyetleri dier etnik gruplara kar hogrnn temelidir.
3. Resmi Dil Sorunu
Sovyetler Birlii dneminde, Ruslatrma gayretleri tarih ve kltr
alanlarnda olduu gibi, dil alannda da grlmtr. Kazakistanda Rusa eitim,
Rus igali ile birlikte balamtr. Kazak dili, Ural-Altay kmesine mensup Trk
dillerden Kpak grubunun bir yesidir. 1928e kadar Arap alfabesi kullanlm,
sonra Moskovann zorlamasyla Latin alfabesine dnlmtr. 1940 ylnda ise Kirilalfabesi kabul ettirilmitir. arlk hkmeti, Kazaklarn okuduu okullarda
Ruslatrmay ana ilke olarak uygulam ve bu okullar araclyla kendi smrge
ynetimine kadrolar yetitirmitir. Bu okullarda Kiril harfi Kazakaya uyarlanarak
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
32/215
32
retim yaplyordu. arlk Rusyasnn kltr ve eitim politikas, hakimiyeti altna
ald milletleri Ruslatrma esasna dayanyordu. Rus hkmetinin bu konudaki
tutumu hibir tereddte yer brakmayacak kadar akt. Nitekim, 1870 ylnda Rus
Halk Eitim Bakan A. Tolstoy yle yazmt;
lkemizde yaayan geri kalm halklar eitmekteki esas gaye, onlarn muhakkak
Ruslatrlmas olmaldr. Bylece onlar, Rus halkyla karp, eriyip gideceklerdir.22
Nazarbayev Rusyann bu politikasnn Kazak halkna etkilerini u ekilde
dile getirmitir;
1917 htilalinden sonra da Kazak milletini yok etme, asimile politikas uyguland.
Kazaklarn hafzalarndan gemii silmek iin, btn yntem ve metotlar denendi. Dediler ki,
Kazaklar ihtilalden nce mmi millettiler, okuma ve yazma bilemezlerdi. Gya, Rus milletinin
yardm sayesinde gzleri alm, aydnlanmlardr.23
Buna karlk Kazaklar kendi geleneksel eitim kurumlarn korumakta da
kararl olduklarn gsterdiler. Kazak aileleri ocuklarn ou Mslman
mekteplerine ve medreselerine gnderiyorlard. Bunun zerine arlk hkmeti
Kazak bozkrlarnda Mslman mekteplerinin almasn engelleyici nlemler
almt.
Bu erevede, Rusa, Rus olmayan halklarn ikinci ana dili iln edilmi, ok
uluslu Sovyet Cumhuriyeti haline getirilen Kazakistanda devlet eliyle iki dillilik
propagandas yaplmt. Bu almalar sonucunda, Kazaka lkesinde ikinci dil
konumuna derek, Rusa n plana kartlarak birinci dil statsne ykselmiti.
Bunlarn sonucunda Kazaklarn %60 Rus dilini rahatlkla konuurken, Ruslarn
ancak %1i Kazak dilini renmiti. Kazaka gnlk yaantnn dnda resmi
22 Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 143.23 Mehmet Saray,Kazaklarn Uyan, Ankara, TKA Yaynlar, 2004, s. 209.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
33/215
33
yazmalarda, ynetim birimlerinde, diplomatik ve askeri alanlarda yksek renim
kurumlarnda hi kullanlmyordu. Kitaplarn %95i Rusa baslrken, televizyon
programlarnn %70i Rusa yaplyordu. Ayrca kentlerin, yerleim birimlerinin,
kolhozlarn, sovhozlarn, gllerin, rmaklarn ve dalarn adlar da Rusalatrlmt.
Elbette ki bu durum, Rus dilinin konumunu glendirmiti. Byle bir dil politikasnn
asl amac, her eyden nce Rusa bilmeyen insanlarn sosyal statlerinin
ykselmesini engellemek olmutur. Gerekten de lkede okumak, meslek ve kariyer
sahibi olmak isteyen insanlar mutlaka Rus okullarna gidiyor ve ocuklarn da bu
ynde gelitiriyorlard. Ruslatrma abalarnn bugn blgede yaayan halklarn
kimlikleri zerindeki etkileri gz ard edilemez. Yani ulusal birliini
salamlatrmaya alan lke ayn zamanda Ruslardan devraldklar bir ok kurumla
da mcadele etmek zorundadr.
Aslnda dil, edebiyat ve tarih kltrel kimliin en nemli temel talarndandr.
Bundan dolay, hegemonya arayndaki bir g tarafndan yerel ve milli direniin
krlmas iin ncelikli hedefleri olutururlar. Bunun bilincinde olan Rus dil
politikasnn iki nemli amac vard: i) Trkenin Orta Asyada tek dil olmasn
engellemek, ii) Rusann yaygnlamasn salamaktr. Bunun iin de temel
politika izlemitir:
a. Yerel leheleri vurgulayarak farkllklar krklemek.
b. Alfabelerini deitirip farkl olanlar uygulamak. Kiril alfabesine geilenlkenin dil yapsnda tahripler meydana gelmitir. Byle bir politika, lke ve blge
halkn asrlk eski kltrel mirasndan alkoymu ve onlar dilsel, etnik ve blgesel
anlamda blmeyi baarabilmitir.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
34/215
34
c. Rusa renmeyi nemli statlere ve i edinmeye bir art olarak koyarak
zorlamak.24
Bylece Rusa hayatn her alanna yerleecek ve komnizm kurulmu
olacakt. Bu konuda alklanacak baarya ulalan dil politikas etkisini halen devam
ettirmektedir. Sovyet rejiminin bu dil politikas, Kazakistanda yeni bir ulusal
trajedinin yaanmasna yol amt. Zira, lkenin gelecei olan gen kuaklar
kendilerine kltrel ve ulusal kimliklerini kazandracak olan en nemli aratan, yani
ana dillerinden yoksun braklmlard. Gnmz Kazakistannda, yaa gen
saylan nfusun nemli bir ksmnn ana dilleri yerine hl Rusa konumay tercih
etmeleri de bu politikann sonucudur. Kazak dil bilimcisi, akademisyen Abduveli
Kaydarova gre, lkede ana dilini bilmeyenler ve az bilenlerin says Kazak
nfusunun neredeyse yzde 40n bulmutur.
Nazarbayev ynetimi bu soruna zm olacak giriimlerde bulundu. Dil
yasas 22 Eyll 1989da kabul edilmi ve 1 Temmuz 1990dan balayarak yrrle
girmitir. Bu yasa ile Kazakistan Cumhuriyetinde, Trk dillerinin kuzeybat ya da
Kpak grubunda yer alan Kazaka resmi devlet dili iln edilmi, Rusa ise halklar
aras iletiim dili olarak tanmlanmtr. Kazak ve Rus dillerinin bu statleri, 1993 ve
1995 anayasalar tarafndan da teyit edilmitir.25 Kazakistanda srdrlen
milliletirme politikas sonucunda 11 Haziran 1997de Nazarbayev tarafndan
imzalanan Kazakistan Devletinin Dili hakknda iki kanun ile Kazaka lkederesmi dil olmutur. Bu husus lkenin anayasasnda da yer alarak anayasal gvence
altna alnmtr. 1995 Anayasasnn 7.maddesinde Kazakistan Cumhuriyetinin
24 Gkhan Back, Trk Cumhuriyetlerinin Kimlik Sorunu, Mim Kemal ke(ed), Gei SrecindeOrta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999,s. 98-99.25 http://www.zakon.kz.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
35/215
35
devlet dili Kazak dili denilmitir.26 Rusa ise, milletleraras iletiim dili (yezk
mejnatsionalnogo obeniye) niteliindedir.
Nazarbayevin grleri yerel Ruslarn ve dier aznlklarn desteini alm
fakat kuzeydeki Ruslar yeni bir hareket balatmlard. 1992 Aralnda 15.000 kadar
Rus Ust-Kamenogorsk (skemen) ehrinde gsteri yaparak Kazaka ile birlikte
Rusann da devletin resmi dili olarak kabuln ve Ruslara ift uyrukluluk hakkn
tanmasn talep ettiler.27 Bu olaylara karn Kazakann resmi dil olarak kabul
edilmesine ve Anayasada Ruslarn Kazakaya vakf olmas gerektiini belirten
maddeye, Rus milletvekilleri iddetle kar kmlardr. nk bu madde nfusun
yzde %60nn bakanlk yapmasn olanaksz klmaktadr. Ayrca onlara gre, yeni
anayasa toplumsal ve etnik huzursuzluklar douracaktr.Bu karar ounluu kuzey
Kazakistanda yaayan Rus nfusun itirazlar olmu fakat her eye ramen lke
ynetimi iki resmi dil grn kesinlikle reddetmitir. Buna karn lkede Rus dili
de Kazaka gibi lkedeki devlet organlarnda, resmi kurumlarda ve yerel
yazmalarda Kazaka ile eit statde kullanlmaktadr. Ayrca Rusa lkede bilim ve
eitimde de arlkl olarak kullanlmaktadr. lkede Rus nfusun yaklak %32lik
oranna ramen, okullarn %46snn halen Rusa eitim yapmas arpcdr.28
1995 anayasasnda Rusann, hkmet ve yerel ynetim birimlerinde
Kazaka ile eit olarak kullanlmasna izin veren bir madde yer alm ve Kazaka
bilmeyenlerin 2010 ylna dein devlet memurluu yapabileceklerine iaretedilmitir. Bu madde ile Rus nfusuna kolaylk salamann yan sra dil politikasnn
26 http:/www.president.kz.27 Ahmed Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, ev. Osman . Deniztekin,stanbul, Cep Kitaplar, 1996, s. 157.28Ibid., s. 141.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
36/215
36
etkinlemesini salama amacn gtmektedir. Oysa 1993 anayasasna gre, devlet
memurlarnn Kazaka bilme zorunluluu vard. Buna ilaveten, Kazakistan
yurttalarna devlet dilini, yani Kazakay renmeleri iin ek sreler de tannmtr.
rnein, 22 Kasm 1996da kabul edilen bir yasaya gre, lkedeki tm etnik
Kazaklar Kazakay 2001 ylna kadar, dier etnik topluluklar ise, 2006 ylna kadar
renebileceklerdir.29 Bu tr yasalara ramen lkede bulunan Rus kesiminin
Kazakay renmedikleri hatta Kazak elit grubunun hlen Rusay aktif olarak
kullanmas dikkat ekmektedir. lkenin ok uluslu etnik yapsndan kaynaklanan
tm engellere ramen Kazak dil yasasnn, toplumsal yaantnn her alannda
kendisini yavata olsa hissettirmeye balad bir gerektir. Kazak nfusu artka bu
yasa daha etkin bir biimde uygulanacaktr. Bu da Kazak dilinin saygnln daha da
arttracak ve dier etnik unsurlar daha byk oranlarda bu dili renmeye
yneltecektir.
Kazakistan dahil tm Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetlerinin bamszlk
sonras ele aldklar meselelerden biri, Latin alfabesine geme meselesi olmutur.
Fakat Kazakistan ok uluslu etnik yaps ve zellikle sahip olduu kalabalk Rus
nfusu nedeniyle bu konuda almas g engellerle kar karya kalmtr. Oysa ki,
Orta Asya Cumhuriyetleri bamszlklarn izleyen ilk yllarda Latin alfabesine
geme konusunda bir anlama salamlard.30 Bu karar hayata geirilirse, blgesel
entegrasyon kolaylaacak ve Trkiye dahil btn dnyadaki tm TrkCumhuriyetleri ortak bir alfabeye sahip olabilecekti. Bu konuda bir ok lke nemli
admlar atm, Azerbaycan ve Trkmenistan Latin alfabesine gemitir. ok uluslu
29 Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 272.30Ibid., s. 274
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
37/215
37
Kazakistanda ise Latin alfabesine geme konusu neredeyse gndemden kalkm
gzkmektedir.
B. RUS DASPORASI
1. Kazak Topraklarna Kaydrlan Rus Nfusu
Ruslarn kitleler halinde Kazakistan topraklarna gelip yerlemeleri kendiliinden
olmam, Kazak Hanl dneminde Ruslarn igaliyle balamtr. 1860l yllarn
ortalarna doru Rus arl, Kazakistana Rus kyllerini g ettirme almalarn
hzlandrd. Bu lkeyi smrgeletirmenin en gvenilir yolu bu olmutur. Rusyann
Kazakistandaki tarihi misyonu, resmi Rus imparatorluk tarihi ile onu temel alan
batl tarihilerin de iddia ettii gibi medeniyet ve eitim gtrmek amacndan
ok, sradan bir igal ve mstemlekeciliin tesinde bir anlam tamyordu. Kazak
topraklarna ilk gelen Rus-Kozaklarn askeri bir snf olarak nitelendirerek
yerletirmek, askeri kaleler yapmak Rus imparatorluunun Kazakistan
smrgeletirmesinin ilk aamasyd. 1881de Rus kyllerin Kazak topraklarna g
ettirmesi ile ilgili karlan yasada Kazakistana gidecek Rus kylleri iin tannan
ayrcalklar ve onlara verilecek arazilerin miktar (kii bana 30 desyatina)
belirtilmekteydi. arlk Rusyasnda 1897de yaplan genel nfus saymnn
sonularna gre, 4.200.000 kii olan Kazaklar kendi lkelerinde nfusun %81.7sinioluturmaktaydlar. Fakat zamanla bu durum deierek, 1914de nfus oran %65e
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
38/215
38
geriledi. 1916da Kazakistandaki nfusun %29u Rus ve Ukraynal gmenlerden
oluuyordu.31
Rus g arlk Rusya dnemi sonrasnda da Stalinin 1930-1940l
yllardaki temizleme operasyonlar srasnda ve Kruevin Bakir Topraklar leme
planyla younlat. Ruslar tarihlerinde, Kazak ulusunu Rusyaya kendi iradeleriyle
balanan bir ulus olarak tarif etmektedirler. Kazaklarn, Ruslara balan kendi
iradeleriyle deil, Kk Orda Han Abdulhayrn Rus arl yetkililerine
gnderdii mektupla olmutur. Kalmuklar ve Kirotlar tarafndan kuatlan Kazaklar,
Rus arlnn ordusundan mektupla yardm talep etmi ve yardm ancak Rus
hakimiyetine girmeleri karlnda yaplmtr. Halen tartmal olan bu konuda
Kazaklar topraklarnn igal edildii konusunda srar etmektedirler. 32
kinci Dnya Sava srasnda muhtemel Alman igaline kar sanayi
komplekslerinin dou blgelerine tanmas sonrasnda lkede yeni iyerlerinin
almasyla blgeye kaydrlan Rus, Ukraynal ve Beyaz Rus g daha sonra
Kruevin Bakir Topraklar leme politikalaryla ile desteklenmi ve hzlanan
Slav g nedeniyle 1950li yllar sonrasnda Kazaklar kendi lkesinde aznlk
durumuna dmlerdir. Ayrca burada Stalin dneminde 1930-35 arasnda alk
dneminin, milliyetilik hareketlerde ailece ldrlen Kazaklarn ve II. Dnya
Savanda len Kazak nfusunun etkisini de gz ard etmemek gerekir. 1975-1988
31 Natsiyonalny Sostav Naseleniya Respubliki Kazakhstan, Kazakistan statistik Ajans, Almat, C.2,2000. s.6.32 Meryem Krml, Orta Asyan D likileri zerine Bir Alan Aratrmas: Kazakistan,Kafkasyave Orta Asya Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995), Ankara, TikaYaynlar, s. 117.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
39/215
39
arasnda blgeye olan yllk net g miktarnn 100 bin civarnda olduu
hesaplanmaktadr.33
lkeye g eden Rus nfusu, 1897de 454.402 kiiden ibaretti. Orta Asya
blgesini tesir altna almasyla her geen yl genileyen Slav diasporas, 1911e
gelindiinde 1.543.138. kiiye ulamt. 1959da 3.974.000 olan Rus nfusu,
1979da 5.991.000 ve 1989daki son nfus saymnda ise 6.228.000 olarak tespit
edilmiti. Bu nfusun zellikle byk ehirlerde ve lkenin Rusya snrna yakn
kuzey blgelerinde younlam olmas tesadf deildir. Bu ekilde artan Rus nfusu
lkenin sahibi olan yerli Kazak nfusunu aznlk hale getirirken, ayn zamanda da
kuzey blgelerdeki Mslman nfus miktarn da 1979da %19.3e geriletmitir.34
1989da Rusya dndaki dier Sovyet lkelerinde 25.3 milyon etnik Rus
yaamaktayd. Bu rakam Rusya dahil SSCB ierisinde yaayan btn Rus nfusun
%17.4 oranndayd. Rusya Devlet statistik Enstits (Goskomstat Rossii)
verilerine gre, 1988-1998 arasnda eski Sovyet corafyasndan Rusyaya toplam
2.910.000 kii g etmitir. Gn en ok yaand lke 1.032.000 ile Kazakistan
olmutur. Bylece Kazakistan nfusu 16.199.154 kii iken, yaanan gler
sonucunda bu rakam Ocak 2001de 14. 843.700 kiiye inmitir.35 Nfusun bu ekilde
azalmasna lkede yaayan Rus ve Slav nfusunun g etmesi de etkili olmutur.
lkede 1989da 6.228.000 olan Rus nfusu 1999da 4.479.620ye inerek %26.1
orannda azalmtr. Kazakistan nfusu azalm ama Kazak nfus oran ykselmitir.1989da %39.7 olan Kazak nfusu 1995te %46ya; 2001de %53.4e ve 2002de
33 Tamara Klimova, Tendentsii Migratsionnh Protsesov Respublike Kazakhstan, http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/20.klimru.shtml.34 Emigratsiya iz Kazakhstana, http://www.zatulin.ru/intitute/sbornik/039/03.shtml,3 kasm 2001.35 Anatoliy Toplin, Sodrujestvo Nezavisimh Gosudarstv: Problem i Vozmojnosti Sotsialno-Demograficeskogo Razvitiya, http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/19.topru.shtml.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
40/215
40
%55.7ye karak kendi lkesinde yllar sonras aznlk olma durumundan
kurtulabilmitir. 1991-2001 yllar arasnda nfusun yaklak 2 milyon kii azald
hesaplanmaktadr. Bu da toplam nfusun %11.3ne karlk gelmektedir. BDT
lkeleri ierisinde en radikal nfus deiiminin Kazakistanda olduu ykselen
Kazak nfusu oranna baklarak sylenebilir. lkede yaayan etnik Ruslarn
Rusyaya g etmesi Kazakistann nfus dengesi asndan olumlu bir durum tekil
etse de, gn hzlanmas bazlarna gre, lke ekonomisinde kilit role sahip kalifiye
eleman skntsn dourabilecektir. Bu adan Kazak ynetimi dengeli ve planl bir
gten yanadr.
Kazakistandaki Rus nfusu sebebiyle Kazakistan-Rusya ilikileri dier BDT
lkelerine gre farkl bir boyuttadr. Kazakistan, ierisinde barndrd byk
orandaki Rus nfusu ile Soljenitsin gibi Rus aydnlar ve kendisi de Almatl bir Rus
olan Jirinovskiy gibi ar milliyeti politikaclarn Kazakistandaki yerel
uzantlarnn toprak iddialarnn basksndan kurtulamamtr. Bugn Moskova, Orta
Asya siyasetinin bir ayan blgede kalan bu Slav nfusa dayandrmaktadr. lkede
bamsz hareket etmenin nnde engel olan bu kesimler Rusyayla ilikilere yn
vermekte ve ilikilerdeki en hassas noktay oluturmaktadr. Bu yzden Kazakistan
Rusya ile olan ilikilerinde bu faktr hesaba katmak zorundadr. Bu erevede,
Nazarbayev hkmetinin bu sorunun lke snrlar iinde zlmesine ilikin
boyutlu bir politika izledii sylenebilir. Bunlar, Rus siyasi elitlerinin Kazaklarla yerdeitirmesi, etkin bir nfus politikasnn izlenmesi ve Kazak dili ve kltrnn
popler hale getirilmesidir.36 Bu erevede Nazarbayev Ruslarn youn olduu
36 B. Sultanov (ed.),Politika nteres Mirovh Derjav v Kazakhstane, Almat, 2002, s. 77.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
41/215
41
kuzeydeki yerel ynetimlere kendisine sadk kadrolar yerletirmi ve nemli
ehirlerde Kazak olmayan unsurlar atamalarla deitirilmitir. Burada gze arpan
nokta, Nazarbayevin kuzeydeki Kazaklar saysal bakmdan da oaltmaya ynelik
bir politika izlemesidir. Bu dorultuda, d lkelerden zellikle Moolistandan gelen
Kazak diasporasn, lkenin Pavlodar, Kketav ve skemen gibi Ruslarn
ounlukla yaad kuzey ehirlerine yerletirmektedir.
2. Rus Gruplarn Etnik Blclk Hareketleri
Bamszln ald ilk yllarda, Kazakistann karlat ciddi sorunlardan
birisi de etnik blclk hareketleri olmutur. Siyasal bir nitelik kazanan bu etnik
blclk hareketleri, lkeyi istikrarszla srkleme, bar, birlik ve beraberlii
bozma tehlikesi tamaktadr.
Kazakistanda bamszln ardndan rtl olarak srdrlen
Kazaklatrma politikas, dier bir ifade ile hakim Kazak ynetimince uygulanan
devlet milliyetilii zaman zaman Rusyann tepkisiyle karlamaktadr. Bu politika
sadece komu Rusyann tepkisini ekmekle kalmamakta, ayn zamanda ierdeki
etnik Ruslarn daha rgtl hareket etmelerine neden olmaktadr. Nazarbayev
ynetimi lkede etnik kimliklerin siyasallamasn nlemeye almaktadr. lkede
her zaman istikrar ve bartan yana olan Nazarbayevin bu konudaki en byk
kaygs, kuzeydeki Rus ounluun Kazakistandan ayrlp Rusyayla birleebileceikorkusudur.37 lkede tedirginlik yaanmasna neden olan bu hareketlerin banda bir
dizi milliyeti Rus rgt bulunuyordu.
37 Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m Milliyetilik mi?, s. 157.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
42/215
42
Genel olarak, Ruslarn egemen olduu eski Sovyetler Birliinin yeniden
kurulmas zlemini duyan bu rgtler, Kazakistann ulusal bamszln, niter
devlet yapsn, anayasasn ve dier ulusal bamszlk simgelerini tanmak
istemiyorlard. rnein, Lad (Harmoni) Cumhuriyet Slav Hareketi, Kuzey
Kazakistan Rus Toplumu ve Ural Rus-Kossak Topluluu gibi Rus milliyeti rgtler,
lkenin kuzeyi ve dousunda Ruslarn nfus bakmndan youn olduu blgelere
geniletilmi zerklik verilmesi talebinde bulunuyorlard.38 Bu sz konusu blgelerin
Kazaklarn younlukta yaad dier blgelerden ayrlmas, hatta Rusyaya
katlmas anlamna gelmektedir. Zaten bu gibi ovenist gruplar daha ileri giderek
kuzey Kazakistan topraklarnn dorudan Rusyaya katlmasn savunmaktaydlar.
Bu amala Kazakistana snrda olan Rus Samara, Saratov ve Orenburg blgelerinin
yneticileriyle 10 Austos 1993te bir toplant yapan Nazarbayev, onlarn dikkatini
Rusya Federasyonu ile mevcut snrlarn deiemeyecei konusunda yaplan
antlamalara ekmitir. Kazakistan ynetimi ister Kazak, ister Rus olsun ar
milliyeti eilimleri kesinlikle yasaklam ve uygulad akll denge politikalar ile
bugne dek baarl olmutur. lkedeki Rus diasporasnn ve Rusyann basklarna
ramen Kazakistan, ifte vatandalk isteklerine, Rusaya devlet dili stats
verilmesi abalarna ve lkedeki Rus-Slav aznla kltrel otonomi verilmesi
isteklerine direnerek, bu konuda taviz vermeyeceini ve ilerde yaanabilecek bir
ayrlk srece msamaha gstermeyeceini aka ortaya koymutur. 6 Temmuz1994 ylnda Kazakistan Parlamentosunun ald bir kararla bakentin Almatdan
38 B. Jusipov, Hristiyanskii Fundamentalizm Kak Ugroza Nasiyonalny Bezopasnosti Kazahstana,Evraz. Soobshestvo, N 3, 2001, s. 166.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
43/215
43
Astanaya (Akmola) tanmas39 bu paralanma korkusundan kaynaklan politikann
bir sonucudur. nk Astanann bulunduu Kuzey Kazakistanda Ruslar nemli
nfus younluuna sahiptirler. Bakentin kuzeye tanmas ile zamanla bu blgede
Kazak nfusunun artmas beklenmektedir.
lkedeki Rus muhalefet parti ve gruplar yakn izlemeye alnarak
Kazakistann btnl aleyhine siyasi grlerin ifade edilmesi yasaklanmtr. Bu
erevede baz ar Rus rgtleri ve medya kurulular kapatlmtr. Fakat bu tr
basklar sadece muhalif Rus kesimine ynelmemekte, lkedeki Rus ya da Kazak tm
kesimlerin demokrasi talepleriyle, hkmete ve Nazarbayeve ynelik eletirileri bu
ekilde susturulmaktadr. Kazakistanda ve hatta tm Orta Asya blgesinde siyasi
demokrasi mevcut deildir. Bunun en son rnei, tek kiinin saltanatyla gelen
basklar sonucu patlak vermi olan Krgzistanda yaanan olaylardr.
Kazak hkmeti tarafndan izlenen Kazaklatrma politikas ve bu
dorultudaki stratejiler Rus asll Kazak vatandalarn tedirgin etmektedir. Bu
kesimler ekonomik ve siyasal adan sorunlar yaayan Rusyadaki belirsiz ve
istikrarsz ortamda geleceklerini dndkleri iin gitmekten ok kalmay tercih
etmektedirler. Ayrca lkede kalma nedenlerinden biri de Kazakistann siyasi olarak
istikrarl konuma gelmi ve ekonomik olarak nemli mesafe katetmi olmasdr.
SSCBnin dalmasyla lkeden g eden Ruslar bir tercihten ok, ekonomik kayg
ve gelecek endiesi ile hareket etmilerdir. Bu kesim ayrca Moskovann vereceidestei beklemektedir. Bununla birlikte, Kazakistandan Rusyaya g edenlerin
says 1997 ylnda 222.006dr. Rusya Federasyonu G Servisi verilerine gre,
39 TKA,Kazakistan lke Raporu, Ankara, 1996, s. 19.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
44/215
44
Mays 1999 itibariyle Rusyaya 1.138 milyon kii g etmitir ki bunlarn %83n
Ruslar oluturmaktadr.40
Rusyann yakn evre (near abroad) politikasyla Rusya dnda kalan
yaklak 25 milyon Rus nfusunu ulusal gvenlik ncelii olarak belirlemesiyle,
kuzey Kazakistandaki Ruslar Moskovadan daha fazla yardm istemitir. Bu
erevede 5 Mays 2000de Moskovadaki Kazakistan Bykelilii nnde
Gmenler Dernei, Rusya Subaylar Birlii ve Ortodoks Vatandalar Birlii gibi
sivil toplum rgtlerinin katlmasyla bir gsteri gereklemitir. Gsteride
Kazakistandaki Rus nfusun ikinci snf vatanda muamelesi grd, Rus aznln
haklarna sayg gsterilmedii dolaysyla lkenin insan haklarn inedii ne
srlmtr.41 Aslnda lkede Ruslara dedikleri gibi ayrmclk sz konusu deildir
sadece lkenin dilini renmekte zorluk ekmektedirler. Her lkede olduu gibi her
vatanda o lkenin dilini bilmek zorundadr. Yeltsin dneminde Rus medyasnda,
etnik Ruslarn yerel dilleri renmeye mecbur kalmalar, Ruslarn onur ve
haysiyetinin inenmesi olarak yorumlanm ve aslnda yerel halk eit hale
getirilmeye allan Ruslara kar kt davranld imaj verilmeye allmtr.
Ekonomik krizde olan Rusyann hazinesini tketen ve sosyal problemlerini arttran
gmenler, Yeltsini Rus diasporasn koruyamamakla sulayan muhaliflerine de
siyasi malzeme olmutur. Putinin greve gelmesiyle Rus basnnda Kazakistanda
yaayan Ruslara zerklik verilmesine ilikin yazlarn ve tartmalarn arttgrlmektedir. Putinle birlikte daha aktif bir d politika dnemine giren Rusya
Federasyonunun yakn gelecekte sadece Kazakistanda deil, fakat Rus aznln
40 Valentina Kurganskaia, Kazakhstan: The Language Problem in the Context of Ethnic Relation,Central Asia and Gaucasus, No: 2/2000, http://www.ca-c.org/journale.shtml.41Ibid., s. 3.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
45/215
45
mevcut olduu tm Orta Asya devletlerinde de daha aktif ve mdahaleci bir siyaset
izlenmesi beklenmektedir. Nitekim 25 Mays 2000de Krgzistan Parlamentosunun
st kanadnda yaplan oylamayla 45e kar 43 oyla Rusann Krgzcayla eit dil
stats kabul edilmi ve Rusann Krgzca ile birlikte i hayatnda ve mahkemede
zgrce kullanabilmesine olanak tannmtr.42
C. DN FAKTRNN ORTAYA IKMASI
1. slam Dini ve Kazakistan
Bugnk Kazakistan oluturan corafyada yaayan Trk kabileleri 8.
yzyldan itibaren slam diniyle tanmaya baladlar. 11. yzyla gelindiinde bu
topraklarda yaayan Trk kabilelerinin ou Mslmanl semilerdi.43 Trkler
Mslmanl setikten sonra bile eski inanlarn, geleneklerini ve ok tanrl
amanizmin baz unsurlarn yaatmaya devam etmilerdi. Bunun etkileri 12.
yzylda Kazakistann gneyinde kurulan ve blgede slamiyetin yaylmasnda
byk rol oynayan Yesevi tarikatnda da grlmtr. Ahmet Yesevi (1103-1166)
gney Kazakistann Yese (bugnk Trkistan) kentinde kendi tarikatn kurarken,
blge halknn slamiyetten nceki geleneklerini tamamen reddetmemi, hatta bir
ok unsurunu benimsemitir. Trkler iin eski dinlerinde kullandklar Tenri(Tanr) szcn Allah kelimesiyle birlikte kullanlmasna mahsur grmemesi
Tanr kelimesinin gnmze kadar tanmasna vesile olmutur. Bylece, gney
42 Russia Today, 25 Mays 2000.43 Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 143.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
46/215
46
Kazakistandaki yerleik tarmclk ile gebe kltrn kesitii blgede, slam dini
eski yerel inan ve geleneklerle bir bakma uzlaarak yaylmasn srdrmtr.
Yeseviliin slam versiyonu bozkrda dolaan gebelerin yaam tarzlarna ve
inanlarna uyumlu olduundan baarl olmutu. Yesevi amanizmden hatta
animizmden saysz eyi alarak bunlar slamn tek tanrl zne yerletirmitir.44
Gnmzde Kazaklar Aslan Baba ve Ahmet Yesevinin retilerini ulusal
miraslarnn bir paras olarak kabul ederler. slamiyetin Kazak bozkrlarnda
yaylmasna Yeseviliin yan sra Nakibendilik tarikat ve kollarnn da nemli
katks olmutur. Bu iki Sufi tarikatnn etkileriyle zellikle gney Kazakistan
blgesinde yaayan Kazaklar arasnda slam dini giderek g kazanmtr. Kazak
hanlar, sultanlar ve aristokrasi grubu bu dini kabul ederek halkn da kabul etmesini
salamlard. Ayrca, Kazak hanl slam kurallarna gre ynetme giriimleri
olduu da grlmtr. Nitekim 17. yzyln sonunda Tevke Han, Ceti Carg (Yedi
Kural) olarak bilinen yasalar hazrlarken eriat kurallarn esas almaya
abalamtr.45
Kazaklar slamn gereklerini yaatmalar konusunda Trkistann kuvvetli
dini merkezlere sahip dier blgeleriyle hep birlikte hareket etmitir. Mslmanlarca
kafir bir devlet olarak grlen Hristiyan Rusya hakimiyetine kar mcadeleyi yalnz
milli bir grev deil, ayn zamanda slamn cihat anlaynn gerektirdii dini bir
farz olarak da grmlerdi. Kazak topraklarnda o dnem Rusya hakimiyetine kartm blgelerde halkn milli uyan milliyetilikle salanrken sadece Trkistan
ehrinin bulunduu bu gney blgesinde slam dini n planda olmutur.
44 K. Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 118.45storiya Kazakhstana v Drevneykh Vremen do Naikh Dney (oerk), Almat, 1993, s. 15.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
47/215
47
zellikle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren slam dini, Kazak
bozkrlarnda Rus istilasna kar verilen mcadelelerde ak bir ekilde kendini
gstermitir. Mesela, Kii Cz Kazaklarn Datolu Srm Batur nderliinde 1783-
1797 yllarnda gerekletirdii ayaklanma bunun en arpc rneklerinden biridir.
Osmanl-Rus sava (1787-1791) srasnda Trkistann Buhara ve Hive
hanlklarndan gelen temsilciler Srm Batura Rusyaya kar cihat etmenin ve bir
Mslman olarak da Osmanl imparatorluunu desteklemenin art olduu konusunda
mesajlar getiriyorlard. Nitekim, Srm Batur ve ona bal Kazak din adamlarnn
buna dayanarak halka yapt cihat ve din kardelii arlar ok etkili olmu, Rus
hakimiyetine kar verilen mcadelede nemli baarlar elde edilmesini salamtr.46
Bunun gibi artan cihat arlarnn Kazak bozkrlarnn dna tamaya
balamas Rusyay tedirgin etmiti. 1876 ylndan sonra kafirlere kapal olan
Trkistann igalinden sonra, arlk Rusyas Trk ve Mslman kkenlileri
Hristiyanlatrma abalarna hz vermitir. Fakat, Rusyann salam bir inanca sahip
Trkistan Trklerini Kazak bozkrlarndan balayarak Hristiyanlatrp hakimiyeti
altna alma konusundaki geleneksel politikas hibir zaman istenilen baarya
ulaamamtr. 1861-1862 yllarnda, Kazak halkn Hristiyanlatrmak iin yaplan
baz uygulamalar, Kazak bozkrlarnda yeni Rus ynetimini dzenleyen 1868
Nizamnamesi (Geici Stat) ne Kazaklar Hristiyanla zendirmek iin konulan
maddeler hep sonusuz kalmtr.
47
Rusyann Mslman halk Hristiyanlatrmapolitikalar Kazaklar arasnda infial uyandrm, hatta onlarn slam dinine daha fazla
sarlmalarna neden olmutur. Halk, slmi ve yerli kabile geleneklerin, yaam
46 M.B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, 1987, s. 47-48.47Ibid., s. 49.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
48/215
48
tarzlarn ve kltrn, ksacas etnik kkenini korudu. Ayn zamanda bu kurumlarn
iinde ulusal kimliklerini vurgulayacak belirli bir laik slmi kimlik formunun
gelimesini destekledi. Yani Rus ynetiminin Kazaklar yabanc olarak grmesi ve
onlara vatandalk hakk tanmayp Ruslatrmaya kalkmas da, kukusuz
Kazaklarn kendi etnik kltrel kimliklerini korumalarna yardmc oldu.
Rus nfusunun yerletirilmesi ve yaplan Hristiyanlatrma faaliyetleri
sonucunda blgede hatr saylr Hristiyan da bulunmaktadr. arlk dneminde
Hristiyanlatrlmaya alan Kazaklar iin, 1917 devriminden sonra dinsizlik
politikas uygulanmtr. Sovyetler dneminde din eitimi ve dini kurumlar
yasaklanmtr.48 1930dan donra Kazakistandaki Sovyet rejimi eski arlk dnemi
hedeflerini benimsedi. Kazak kltrnn ve kimliinin geleneksel kaynaklar yok
edilmeye alld. Camiler ve dini okullar kapatld. Bylece din de dahil olmak
zere eitli gelenek ve greneklerin uygulanmas yasaklanmtr.49
Kazaklar, dini hrriyetlerini Sovyetler dneminde hibir zaman kullanamad.
slam aleyhtar faaliyetler, arlk Rusyasnn igaline uradktan sonra balamtr.
XIX.yzyln sonralarnda alm olan Kazak okullarnda Kazak ocuklarna ana
dili olarak Rusa, din olarak Hristiyanlk retilmitir. Komnist dnemde ise,
dinsizletirme siyaseti yrtlm insanlar zorla dinsizletirilmitir. Binlerce cami
msadere edilerek yktrlm, hatta iinde bulunan binlerce deerli kitaplar
48 Mustafa Erdem, Orta Asya Gvenliinde Radikal Din Hareketler Sorunu, Stratejik Analiz, Cilt 4,Say 46, ubat 2004, s. 79.49 Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 145.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
49/215
49
yaklmtr. XX.yzyln banda SSCB apnda kaytl olan 25 bin camiden 1986
ylnda sadece 376 cami ayakta kalmtr.50
Blgede baskn g olan Ruslar tarafndan kska altna slam en byk
yaralarn ise Stalin ve Kruev dneminde ald. Sovyetlerin slama ve onun yeniden
canlanmasn ve devamn salayacak kurumlara ynelik saldrlarnn temellerinde,
hem ideolojik, hem de pragmatik sebepleri vardr. deolojik adan slamiyetin laik,
ferdiyeti, rasyonel, sanayilemi, modern sosyalist hayatn ihtiyalaryla
uyumayaca dnlmt. Bunun iin de, slama kar ktlar. Pragmatik olarak
ise slam, Trkistandaki heterojen halkn fikren bir araya gelmesini salyordu.
Mslman liderler, sfiler ve ulemalar Sovyet hakimiyetine kar, merkez tekil
edebilecek tek g kayna idiler.51 Bu durum Sovyet anlayna gre tehlike
demekti. deoloji gerei tm milletleri ve dinleri ortadan kaldrarak bir Sovyet
vatanda tipi oluturulmas iin politikalar retilmitir. Bu balamda genel olarak
din afyon olarak kabul edilmi, zellikle blge insannn slam dinine olan inanlar
zayflatlmak iin farkl propagandalar yaplmtr.52 Sovyetlerin balatt bu
propagandalar Kazaklarn aznlkta kaldklar, Ruslarn ise ounlukta bulunduklar
kuzey ve dou Kazakistanda son derece tesirli olmutur. Buralarda yaayan
Mslman Kazaklar slm dininden byk lde kopmulardr. Sovyetlerin,
Kazaklarn dinini, dilini, tarihini ve kltrn tahrif ve yok etmek iin uyguladklar
politikalarn esas amac onlar Sovyetletirmek ve Ruslatrmakt.
50 Tokul-akuzadaul,Kutup Yldz (Nazarbayevin Konumalar ve Hayat), Almat, Otrar Kitabevi,2000, s. 265.51 Bahaddin Yazc, Scak Nokta: Orta Asya (Orta Asyada Yeniden Yaplanma ve Terr), OzanYaynclk, Kasm 2003, s. 50-51.52Mehmet Saray,Kazaklarn Uyan, s. 178-179.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
50/215
50
Blge lkelerinin bamszlklarn kazanmalaryla birlikte, slam adna,
slamn yeniden dirilii yorumlar yaplmaya baland. Blge Mslmanlar
zerindeki bask nisbeten kalkt ve halk kendi dinine sarld. Yetmi senedir hasretini
ektikleri din artk serbest kalmt. Bir asr kadar bilimsel ateizm arklar arasnda
yorulan dnemin zerine snger ekerek her eyin bir anda deieceini dnmek
yanl olacaktr. Netice itibaryla belli kalplarla hareket eden insanlarn kabuklarn
yrtarak gemiten arnmalar elbette ki bir sre ile mmkn olabilir. Gnmzde
lkenin etnik ve dini yapsndaki homojenlik ynetimin dini meselelerde temkinli
davranmasn salamaktadr. u an lkede bir ok dini kurulular almalarn
srdrmektedir. Bata Almatdaki Merkez Cami ve slam Kltr Merkezi,
Voznesenye Katedrali olmak zere bir ok cami, kilise, mescit ina edilmitir.
Kazakistanda slam dini ve Ortodoksluk byk yer igal etmektedir. nk
nfusun ounluunu bu dinlerin mensuplar oluturmaktadr. 1996 ylnda alan
Almat ehrindeki slam Enstits eitim faaliyetini srdrmektedir. Bununla birlikte
her yl niversite rencileri Msr ve Pakistan gibi Mslman lkelere dini eitim
amacyla tatmin edici burslar karlnda ynlendirilmektedir. 1979 yl itibaryla
saylar 25i gemeyen atl konumundaki cami-mescit says 1990da 63 iken
gnmzde 5 binin zerindedir.53 Mslman nfus lkenin gneyinde toplanm ve
burada dinin etkisi daha fazla hissedilmektedir. Ayrca Kazakistann Trkiye ve
dier Mslman lkelerle ilikiler kurmas ve dnyaya almas, ECO, slamKonferans Tekilat gibi rgtlere yelii, slam kimliinin tekrar nem
kazanmasna yardmc olan gelimelerdir. slmi kimlie verilen nemin artmasnn
53 Yazc, Scak Nokta: Orta Asya ( Orta Asyada Yeniden Yaplanma ve Terr), s. 55.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
51/215
51
yannda, bamszlk sonras kimlik arayna giren Kazakistan ve dier blgedeki
cumhuriyetler iin slam, toplumlarn tanmlamada yardmc bir kimlik halini ald.
Bu lkeler slam milli kimliklerinin bir arac olarak grmlerdi. Fakat din adam,
din kurum ve din literatr yetersizlii, mevcut halkn din konusundaki bilinsizlii
dolaysyla, ortaya kan boluktan eitli din kurumlar, akmlar ve eitli lkeler
yararlanmak istemilerdir.
2. Radikal Din Hareketler Sorunu
Kazakistan ve Orta Asyann gvenlii asndan en nemli konulardan biri
de, bireysel ve kitlesel etkileri bakmndan dindir. Blge lkeleri din uygulama,
eitim ve kurumsallama gibi konularda zayf olmalar nedeniyle devaml d ilgi ve
tehditlere ak bulunmaktadr. lke yllar sonra diline ve dinine kavutuundan bu
duygulara drt elle sarlmtr. Fakat din adamlar ve din bilgilerin yetersizlii,
halkn bu konuda eksik bilgiye sahip olmas i ve dtan gelen yardmlarn altnda
yatan niyetlerin ayrt edilmemesine yol amaktadr. Resmi slam hiyerarisinin
brakt liderlik boluu, slmi kktenci gruplarn oalmasna izin verdi. Suudi
Arabistandan Vahabiler, randan Devrim Muhafzlar ve Pakistandan baz Snni
kktenci partiler bu emsalsiz siyasi frsattan yararlandlar. Orta Asya hkmetlerinin
devlet okullarnda din eitimine izin vermemesi gayri resmi slam okullarnn
yaygnlamasna yol at.
54
Bat, zellikle ABD, slama kar dmanlk beslemeyebalad. Oysa Bat, Souk Sava srasnda slam blgede komnizmin altn oymak
iin srekli kullanmt. ABD Dileri Bakan James Baker blgeyi ziyaretinde
54 D. Gabbasov, slamskii Faktor i Natsionalnaya Bezopasnost Kazakhstana,Rossiya iMuslumanskii Mir, N 1, 2003, s. 82-92.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
52/215
52
buradaki liderleri rann etkisine kaplmaya ve radikal slama kar aka
uyarmtr.
Orta Asyadaki Cumhuriyetlerde yaygn olan Snni slam, tarihi srete
kendi kendine yeterlilik iddiasyla gerek, kurumsal gerekse reti baznda kendini
yenileyememitir. Blgenin Ruslar tarafndan igalinden sonra slam dnyas ile
balantlar byk lde kesilmitir. Gnmzde blgede yaayan halklar bilinli
bir tavrla, gemiteki parlak dnemi yeniden yaatmay arzu etmekte, slam
dnyasnn iftihar kaynaklar olan yreyi bilim adamlarnn yazdklar dini ve ilmi
ierikli eserlerle yeniden tantrmay amalamaktadrlar. Bu isteklere, lkede ve
blgede literatr, din adam ve din kurumu yetersizlii engel tekil etmektedir.
Dolaysyla bu din boluktan yaralanmak isteyen baz din akmlar, gemiten
gnmze din ynden istikrarl olan blgede huzursuzluk sebebi olmaktadr.
Sz edilen problemler lkenin din konusunda da ak hale gelmesine sebep
olmaktadr. D kaynakl slmi hareketler iki trl olmaktadr. Birincisi blgenin
kltr ve gelenekleriyle btnleen, bilime ve moderniteye ak din hareketler iken
dieri ise, siyasi ierikli, daha radikal ve blge zerindeki emellerini din araclyla
gerekletirmeyi hedefleyen hareketlerdir.55 Trkiye bu konuda ok yardmc
olmutur. T.C. Diyanet leri Bakanl ve Trkiye Diyanet Vakf araclyla
yrtlen hizmetler ve yaplan faaliyetler birinci harekete rnek verilebilir.
Trkiyenin uygulad bu dini yeniden yaplandrma programlarna karlk, eitlislmi kurulular ve Mslman lkeler tarafndan da din faaliyetler yrtlmektedir.
lkede slam boluunu doldurmak isteyen gruplarn hepsi, ortak deer olan slam
55 Mustafa Erdem, Orta Asya Gvenliinde Radikal Dini Hareketler Sorunu, Stratejik Analiz, s. 81.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
53/215
53
atma alan yapmaktan te bir yarar salayamam ve hem blge halk, hem de
ynetimler bunlardan ciddi yaralar alarak zarar grmtr.
Blgede d kaynakl Vahhabizm, Hizbut-Tahrir, Yehova ehitleri vb.
mezhep, cemaat ve rgtler gn getike daha da glenmektedir. zbekistan bata
olmak zere, blge lkelerini tehdit eden terr olaylar, blge lkelerini
kayglandrmtr. Orta Asyada etkili olan, slmi terrist rgt olduu ileri
srlenlerden birisi de Hzbut-Tahrirdir.56 Bu rgtn asl amac, slamn ideolojik
yntemle yaylmasn salamaktr. Ayrca blgede SSCB sonras meydana gelen din
boluktan yararlanmak isteyen misyoner gruplarn da varl sz konusudur.
Kazakistanda Hristiyanlk propagandasnn olduka etkili olduu bilinmektedir.
Bunun yansra Alman asll misyonerler bilhassa Yehova ahitleri lkede
almalarn youn olarak srdrmektedir. Senim (nan) Vakf araclyla
Ortodoks-Katolik-Protestan ibirliiyle misyonerlik faaliyetleri yrtlmektedir.
eitli lke ve sermaye evrelerince desteklenen misyonerler, blge insannn
ekonomik ve sosyal zaaflarndan yararlanmaktadr.
56 R.K. Kadrjanov, slamskaya deokratiya i Natsiyonalnaya Bezopasnost Gosudarstv TsentralnoyAzii,Kazakhstan - Spektr, N3, 2002, s. 4.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
54/215
54
BLM II
BAIMSIZLIK SONRASI KAZAKSTANIN VE DI POLTKALARI
A. ESK DZENDEN YEN YAPIYA GETE KAZAK EKONOMS
Sovyetler Birliinin dalmasyla siyasi bamszln kazanan Kazakistann
ekonomik ynden hlen tam anlamyla bamszlna kavutuunu sylemek
mmkn deildir. Ekonominin tmyle devletin elinde olduu uzun bir dnem
sonras bamszlkla birlikte Kazakistan, tamamyla kendisine yabanc liberal
ekonominin hakim olaca srece girmitir. 25 Ekim 1990da egemenliini, 16
Aralk 1991de bamszln ilan eden Kazakistan, bir taraftan milletleme
sreciyle urarken, dier yandan hem ekonomik hem siyasi pek ok sorunla
uramak durumunda kald. SSCB gibi byk birlikten bamszla, sosyalizmden
kapitalizme, devlet ekonomisinden piyasa ekonomisine gei hi kolay olmad.
nk lke sadece yeni bir sistemle ba baa deildi; yan sra eski dzenin bilinli
politikalar sonucu ortaya kan problemlerle de boumas gerekiyordu. Ayrca,ekonominin gelimesinin nndeki ar problemlerin banda eski dnemde
merkezin yapt sbjektif hatalardan doan sonularla yeni dnemde uralmas
geliyordu.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
55/215
55
Doal kaynak potansiyeline sahip olan Kazakistan, bamszlk sonras hem
eski dzenden kalan hem de yeni dzenin getirdii sorunlarla birlikte hemen ayaa
kalkamam ve Rusya ile birlikte hareket etmek zorunda kalmtr. Jeopolitik
konumu nedeniyle dnya lkelerinin gzdesi haline gelen lkenin bu tavr,
Kazakistan asla Rusyadan kopamaz yorumunu gndeme getirmi ve bu Batl
gzlemcilerin yorumu gnmze kadar hep sre gelmitir. O dnemde aslnda bu
bamllktan kurtulmak ve ekonomik kalknmasn gerekletirebilmek iin
ekonomisini yeniden yaplandrmas gerekiyordu. Bu da eski ekonomik dzenin
yklmas ve liberal yapnn kurulmasyla gerekleebilirdi. Fakat, tam olarak liberal
dzenin ne olduunu anlamadan kendisini bu dzenin iinde bulan lkede bunun
gerekletirebilmesi iin gerekli zaman, finansman, bilgi ve yeni teknoloji yoktu.
Kazakistann da dahil olduu Orta Asyann ekonomik yaps incelendiinde,
mevcut retim ve yatrmlarn lkelerin ihtiyalarna gre deil, merkez
Moskovann ihtiyalarna gre ve Rusyaya baml olacak ekilde oluturulduu
aka grlr. Nitekim 1950-55 arasnda yatrmlar iin ayrlan sermayenin %95i
merkez kontrolnde kalrken, geri kalan sadece %5lik pay Orta Asyaya verilmiti.
Ayn ekilde toplam makine retiminin %90 lkenin Avrupa kesiminde
gerekletirirken, ancak %4.1i Orta Asyada gerekletirilmekteydi.57 Oysa, bu
rnler iin gerekli hammaddelerin byk bir ksm bu blgeden gelmekteydi.
Ayrca blge tek tarmsal rn retiminin yan sra hammadde retilen fakatilenilmeyen bir ekonomik yapya zorlanmt. rnein, Kazakistanda bu erevede
ilk olarak bakir topraklar tarma ama plan uygulanm, bunun bir paras olarak
57 Mustafa ztrk, Orta Asya Cumhuriyetlerinin Ekonomik Durumlarna Bak, Mim Kemal ke(ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999, s. 275-276.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
56/215
56
byk bir Rus (Slav) g yaanm ve Kazakistan, Sovyetler Birlii iinde, Rusya
ve Ukraynadan sonra nc byk buday reticisi ve net buday ihracats
haline gelmitir.
Bu tek tarmsal rn retimi sadece Kazakistanda deil, dier Orta Asya
lkelerinde de mevcuttu. Buradaki politika, birinde retilen rnn dierinde
olmamas yoluyla bamll artrmakt. Sadece buday reticisi olan Kazakistana
karlk zbekistanda sadece pamuk retilmi ve geni alana sulama projeleri
nedeniyle Aral glnn kurumas, bamszlk sonras eski dzenden miras kalan
sorunlardan biri haline gelmitir.
Kazakistann hammadde zenginlii, lkede hammadde retiminin
gelimesini ve buna bal olarak lkenin sanayi ikamesini de salamtr.
Bamszln ilk yllarnda hammadde retimi toplam sanayi retiminin %30unu
oluturmaktayd. Dolaysyla bu verilere gre buday retiminin yan sra, lkenin
ana uzmanlama alanlarndan biri de, madencilik olmutur. Kazakistan, volfram,
kurun ve barit kaynaklar asndan dnyada birinci; gm, krom ve inko
asndan ikinci; manganezde nc; bakrda drdnc; altn ve demirde yedinci;
gaz ve kmrde dokuzuncu ve petrolde on nc sradadr.58
Bu yapya ramen, Sovyet dneminde oluturulan uzmanlama sistemi
nedeniyle, bamszlk sonrasnda da lkedeki mevcut kaynaklar lkede ilenmiyor,
daha ok hammadde eklinde, bata Rusya olmak zere dier sanayilemi lkeleregnderilmektedir. Bu durum, Kazakistann bamszlk sonras net bir ekilde
Rusyaya zorunlu ekonomik bamlln ortaya karmtr. rnein, uzmanlama
58 Nigmatjan Isingarin, Problem ntegratsiyi v SNG, Almat, Atamura, 2005, s.28.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
57/215
57
sisteminden dolay, Sovyetler Birlii dneminde Kazakistan sahip olduu zengin
petrol rezervlerine ramen hibir zaman byk bir petrol rnleri reticisi haline
gelememiti. Ne tuhaftr ki, petrol Bat Kazakistann Atrau ehrinde karlrken,
sahip olunan petrol rafinerilerinin birisi Gney Kazakistann imkent ehrinde,
dieri ise Kuzey Kazakistann Pavlodar ehrinde bulunuyordu. stelik, Pavlodar ve
imkent ehirlerindeki bu iki rafineri, Bat Kazakistan petrol yataklarna hatlaryla
bal olmadndan ancak Rusyadan boru hattyla gelen petrol iliyorlard. Bu tr
yaplanma nedeniyle, Sovyetler Birliindeki uzmanlama sistemi, Kazakistan
ekonomisini zayflatm, retim sanayisi neredeyse tamamen yok etmiti. Btn
hammaddeler ilenmeden lke dna kartlmaktayd. rnein, lkede et ve st
yeteri kadar bulunduu halde et ve st ileme sanayisi eksikti. Ayn ekilde byk
miktarda hayvan derisi olduu halde, deri ileme sektr de mevcut deildi. Buday
retiminde nc olan Kazakistann budaydaki durumu ise daha da arpcyd:
Ylda ortalama olarak 22-25 milyon ton buday retirken, un ihtiyacn %50sini
Rusyadan karlamaktayd.59
lkenin ekonomik yapsnn olumsuzluklarn arttran bir dier husus ise,
Sovyet fiyat sistemiydi. dari olarak saptanan enerji ve hammadde fiyatlar, hem
dnya fiyatlarna gre, hem de imalat sanayinin ya da ara ve nihai tarm mallarnn
yurtii fiyatlarna gre ok dk tutuluyordu.60 Bu durumda enerji ve hammadde
alannda uzmanlaan Kazakistan (ve benzeri dier cumhuriyetler) sanayilemi blgelere kaynak aktaryordu. Bunun net sonucu blgede sermaye birikiminin
gerekletirilememi olmasdr. Aka belirtmek gerekirse, Kazakistann da dahil
59 Isngarin,Problem Integratsiyi v SNG, Almat, Atamura, 1998, s.29.60 Anar Somuncuolu, Gei Dneminde Kazakistan Ekonomisi,Avrasya Dosyas, Cilt 7 Say 4(Kazakistan-Krgzistan zel), K 2001-2002, s. 32.
8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI
58/215
58
olduu