Upload
demokratik-tuerkiye
View
228
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
1/103
TCANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSZEL HUKUK (KARILATIRMALI HUKUK)
ANABLM DALI
KARILATIRMALI HUKUKTA SZLEMELERN
KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILII SORUNU
Yksek Lisans Tezi
Pelin Takn
Ankara 2008
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
2/103
TC
ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
ZEL HUKUK (KARILATIRMALI HUKUK)
ANABLM DALI
KARILATIRMALI HUKUKTA SZLEMELERN
KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILII SORUNU
Yksek Lisans Tezi
Tez Danman
Prof. Dr. Arzu OUZ
HazrlayanPelin TAKIN
05911929
Ankara 2008
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
3/103
I
NDEKLER
NDEKLER....................................................................................................... I
KISALTMALAR CETVEL ............................................................................... IV
BBLYOGRAFYA ...............................................................................................V
GR - KONUNUN SUNULMASI .......................................................................1
I. SZLEME ZGRL VE SINIRLARI ..................................................3
A. GENEL OLARAK ZGRLK KAVRAMI ve SZLEME
ZGRL LE LKS .............................................................................3
B. SZLEME ZGRLNN HUKUK DZENLERNDEK
GRNMLER VE SINIRLARI.....................................................................6
1) SZLEME YAPMA ZGRL ....................................................62) SZLEMENN TARAFINI SEME ZGRL............................83) EKL ZGRL ............................................................................84) SZLEME TRN BELRLEME ZGRL............................95) SZLEMENN ERN DZENLEME ZGRL.................9
BLM I
SZLEME ZGRLNN SINIRI OLARAK KANUNA, AHLAKA VE
ADABA AYKIRILIK
I. HUKUKA AYKIRILIK....................................................................................11
A. GENEL OLARAK .......................................................................................11
B. EMREDC HKMLERE AYKIRILIK ....................................................14
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
4/103
II
C. YASAKLAYICI HKMLERE AYKIRILIK.............................................16
D. KLK HAKLARINA AYKIRILIK..........................................................17
E. KAMU DZENNE AYKIRILIK ................................................................18
F. COMMON LAWA AYKIRILIK.................................................................21
II. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIK..................................................................22
A. GENEL OLARAK .......................................................................................22
B. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIIN HUKUK SSTEMLERNE
YANSIMASI ....................................................................................................23
BLM II
SZLEMELERDE GRLEN HUKUKA VE AHLAKA AYKIRILIK
TRLER
I. SZLEMENN YAPILMASININ YA DA SZLEMEDE YER ALAN
TAAHHDN HUKUK DZENNCE YASAKLANDII VEYA AHLAKA
AYKIRI OLDUU DURUMLAR .......................................................................27
A) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA AIKA YASAKLANDII
DURUMLAR ...................................................................................................28
B) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA ZIMNEN YASAKLANDII
DURUMLAR ...................................................................................................29
C) SZLEMEDE YER ALAN TAAHHTLERN HUKUKA YA DA
AHLAKA AYKIRI OLMASI ...........................................................................37
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
5/103
III
II. SZLEME EDMNN HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU
DURUMLAR ........................................................................................................45
A) GENEL OLARAK.......................................................................................45
B) ZEL OLARAK: TAIYICI ANNELK SZLEMELER ........................51
III. SZLEMENN AMACININ HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI
OLDUU DURUMLAR ......................................................................................57
A) GENEL OLARAK SZLEMENN AMACI KAVRAMI..........................57
B) ZEL OLARAK SZLEMENN AMACININ HUKUKA YA DA
AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR ........................................................58
III. BLM
HUKUKA VE AHLAKA AYKIRI SZLEMELERN YAPTIRIMLARI
I. SZLEMELERN UNSURLARINDA EKSKLK VE SAKATLIK
OLMASI HALNDE YAPTIRIMLAR................................................................64
A) GENEL OLARAK.......................................................................................64
B) SZLEMELERN HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLMASININ
YAPTIRIMLARI..............................................................................................65
C) HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI SZLEMELERDE
VERLENLERN ADES ................................................................................74
SONU..................................................................................................................86ZET ....................................................................................................................89
SUMMARY...........................................................................................................91
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
6/103
IV
KISALTMALAR
Am. J. Comp. L.: American Journal of Comparative Law
AHFD: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi
ASBFD: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi
BGB: Alman Medeni Kanunu
BK: Borlar Kanunu
bkz: Baknz
c: Cmle
C: Cilt
E: Esas
F: Fkra
Hasting L. J.: Hasting Law Journal
HD: Hukuk Dairesi
K: Karar
md: Madde
MHAD: Mukayeseli Hukuk Aratrmalar Dergisi
ERCL: European Review of Contract Law
Eur. L. J. Reform: European Journal of Law Reform
K: Karar
PECL: Avrupa Szlemeler Hukuku lkeleri
s:Say
sh: Sahife
Sask. L. Rev.: Saskatchewan Law Review
Sing. J. Legal Stud.: Singapore Journal of Legal Studies
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
7/103
V
TKHK: Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun
TMK: Trk Medeni Kanunu
Y: Yargtay
YKD: Yargtay Kararlar Dergisi
yy: Yzyl
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
8/103
VI
KAYNAKA
Ate, D.: Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Mart 2007,
Ankara.
Anson W.R.:Principles of the English Law of Contract and the agency in its relation
to contract, A.G.Guest tarafndan, 22nci Bas.
Ayitah P. S./Smith S.A.: Ayitahs introduction to the law of contract, Sixth edition,
Claredon Press, Oxford, 2005.
Bapnar V.: Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, Adalet Matbaas,
Ankara 1998.
Beale H./Ktz H./ Hartkamp A./Tallon D.(Genel Editr.): Contract Law, 2002.
Beltrama M./Lango G.E./Merryman J.H.(evirmenler): The Italian Civil Code,
Oceana Publican, Inc., Dobbs Ferry, N.Y., 1969.
Birks P.: English Private Law, Cilt II.
Bowman C.G.: Legal Treatment of Cohabitation in the United States, Law&Policy,
2004, C. 26, s.1, sh. 119-151.
Brownsword R.: Contract Law, Themes for the Twenty-First Century, 2000.
Bush B./Hondius E.H./van Kooten H.J./Schelhaas H. N./Schrama W.M.: The
Principles of European Contract Law and Dutch Law, Kluwer Law International,
2002.
Calamari J. D.:Perillo J.M.:The Law of Contracts, 1970,West Publishing Co.,
sh.577.
Cherednychenko O.: Fundamental Rights and Contract Law, ERCL, C. 4, 2006, sh.
489-505.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
9/103
VII
Cheshire G.C./Fifoot C.H.: Cases on the law of Contract, 5. Bas, 1969.
Collins H.: The Law of Contract, 4th Edition, 2003.
Cruz P.: Comparative Law in a Changing World, 2. Bas, 1999.
Elliot C./Quinn F.: Contract Law, Third Edition, 2001.
Enonchong N.: Illegality in French and English Law, Int. & Comp. L. Q., C.44,
Ocak, 1995, sh. 205.
Errante E.: The Anglo-American Law of Contracts, 2. Bas, 2001.
Eren F.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 9. Bas, Ankara 2006.
Hatemi H.: Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular (zellikle BK 65
Kural, Gzden Geirilmi Doentlik Tezi), stanbul, 1976.
Hesselink M. W.: Non-Mandatory Rules in European Contract Law, ERCL, 2005,
C.1, s. 1.
Hurst, J. W.: Law and the Conditions of Freedom in the Nineteenth Century United
States, 1956.
Ince S.: Inside the Surrogacy Industry in Arditti R., Klein R. & Minden S., eds,
Test-Tube Women: What Future for Motherhood?, London, Pandora Press, 1984.
Kapani, M.: Kamu hrriyetleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar
No.453, Ankara 1981.
Keenan D.: Smith&Keenans English Law, 14. Bas, New York, Pearson/Longman,
2004.
Klolu A.M.:
Borlar Hukuku Genel Hkmler, 2. Bas, Ankara 2002.
Kiernan K.: Unmaried Cohabitation and Parenthood in Britain and Europe,
Law&Policy, 2004, C.26, s.1.
Koptagel . G.: Ahlak m Etik mi?, Gndz Aybaya Armaan, stanbul 2004.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
10/103
VIII
Kramer E. A.: Contractual Validity According to the UNIDROIT Principles, Eur. L.
J. Reform, C.1, 1996, s.3, sh. 269-287.
Kkyaln A.: Karlatrmal Hukukta Szleme zgrlnn Snrlandrlmas,
AHFD, 2004, C. 53, s. 4, sh. 101-124.
Lurger B.: The Future of European Contract Law between Freedom of Contract,
Social Justice, and Market Rationality, ERCL, 2005, C. 1, s.1, sh. 442-468.
McKendrick E.: Contract Law, McMillan, London 1990.
Markesinis B.S./Unberath H./Johnson A.: The German Law of Contract: A
Comparative Treatise, Hart Publishing, 2. Bas, 2006.
Marshall D.: The Enforcement of Contracts Involving Corruption or Illegality in
Other Countries, Sing. J. Legal Stud., 1997, sh. 371-395.
Merryman J.H./Clark D.S.: Comparative Law: Western European and Latin
American Legal Systems, Cases and Materials.
Morris J.(Genel Editr)/Bingham T.H./Guest A.G./Haris D.R./Lever J./Smart
A.(Editr): Chitty on Contracts, 22. Bas, 1961.
Mumcu A.: nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, 2. Bas, Sava Yaynlar, Ankara
1994.
Nolan J.R./Nolan-Haley J.M.(coauthors), Connally M.J./Hicks S.J./Alibrandi
M.N.(Contributing authors): Black Law Dictionary, 6. Bas.
Ouz A.: Karlatrmal Hukuk, Ankara, 2003.
O
uzman K./Barlas N.:Medeni Hukuk, Giri-Kaynaklar-Temel Kavramlar, 8. bas,
stanbul 2000.
zdemir E.: Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, AHFD, 2005, C.
54, s. 3, sh. 95-120.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
11/103
IX
zn M. N.: Osmanlca-Trke Szlk, 6. basm, stanbul 1979.
zsunay E.: Nordik Hukukta, Sosyalist Hukukta ve Anglo/Amerikan Hukukunda
Evlilik Olmakszn Birlikte Yaamann Gncel Sorunlar, MHAD, C.13, No. 16.
sh. 57-75 (Birlikte Yaama).
zsunay E.: Borlar Hukuku I: Hukuki Muamelelerden Doan Borlar: Nedensiz
Zenginlemeler, 2. Bas, stanbul 1983, sh. 52 (Borlar).
Rousseau, J.J.: The Social Contract, Book I, Chapter I, London, 1941.
Schwarz A. B.: Borlar Hukuku Dersleri,(ev. Do. Dr. Blent Davran) I. Cilt,
stanbul, 1948.
Sevi V.R.: Ahlakn Umumiyetle Hukuk ve Mukaveleler zerinde Tesiri, Arsebk
Arman, Ankara, 1958.
Skolnic A.: The Social Context of Cohabitation, Am. J. Comp. L., C.29, s. 2, Bahar
1981, sh. 339- 358.
Smith J.: The Law of Contract, Fourth Edition, 2002.
Strong G.A.: The Enforceability of Illegal Contracts, Hasting Law Journal, C.12,
1960-1961, sh. 347-376.
Treitel G.: The Law of Contract, Tenth Edition, 1999.
Tunoma K.: Borlar Hukuku Dersleri Genel Hkmler, I. Cild, 2. Bask, stanbul
1965.
Ylmaz E.: Hukuk Szl, Geniletilmi 5. bask, Ankara 1996.
Youngs R.:English, French and German Comparative Law, London, 1998.
Yksel M.: Modernleme Balamnda Hukuk ve Etik likisine Sosyolojik Bak,
ASBFD, C.57, s.1.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
12/103
X
Von Tuhr, A.: Borlar Hukukunun Umumi Ksm, (eviren Av. Cevat Edege), I.
Cilt, stanbul 1952.
Zweigert K./Ktz H.: An Introduction to Comparative Law, eviren Tony Weir,
Gzden geirilmi 3. Bas, Clarendon Press, Oxford.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
13/103
1
GR
KONUNUN SUNULMASI
Fransz devriminin tetikledii zgrlk dncesi szlemeler hukukuna
liberalizmin de etkisiyle szleme zgrl eklinde yansmtr. Ne var ki, hibir
zgrlk snrsz olamayacandan, szleme zgrl de snrsz deildir. Her ne
kadar szleme zgrlnn mutlak olduu kabul edilse de szlemenin taraflarnn
ve kamunun korunmas maksadyla szleme zgrlne snrlamalar
getirilebilmektedir. Sz konusu snrlardan biri almamzn da konusunu olu
turan
szlemelerin hukuka veya ahlaka (adaba) aykr olmamasdr. Szleme
zgrlnn snrlarndan birini tekil eden bu unsur ayn zamanda szlemenin
hkm ve sonu dier bir deyile hukuki etki dourabilmesi iin tamas gereken
geerlilik koullarndan birini de tekil etmektedir.
Hukuka veya ahlaka uygun olmayan szlemelerin geersiz olmas
durumunda ortaya kan sorunlar gerek Roma Hukuku gerekse Common Lawn
erken dnemlerinden beri, zellikle Roma Hukukunda szleme zgrlnn
tannmam olmasna ramen, gndemdedir. Bununla birlikte, sz konusu
kavramlarn olduka kapsaml olmas ve yer ve zamana gre deiebilmesi nedeniyle
szlemenin geerliliini ancak belirli snrlar dahilinde etkilemesine izin
verilmesinin gerekmesi ve bu snrlarn neler olabileceinin belirlenmesi de nem arz
etmektedir.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
14/103
2
Bu balamda, almamzn konusunu tekil eden szlemelerin hukuka,
ahlaka, adaba aykrl sorunu ilk olarak szleme zgrl asndan ele
alnmtr. Szleme zgrlnn ierii ve kapsamna deinildikten sonra,
almann birinci blmnde hukuka ve ahlaka aykrlk kavramlarnn anlamlarna
ve kapsamlarna deinilmitir. Karlatrmal hukukun dnyadaki eitli hukuk
dzenlerini karlatran bir metot olmas sebebiyle konuya ilikin byk hukuk
evrelerinin mevzuatlarnda yer alan dzenlemelerden bahsedilmekle birlikte, olay
hukukunun geerli olduu Anglo-Amerikan hukukunda sz konusu kavramlarn nasl
deerlendirildiine de deinilmitir. Bu yaplrken de karlatrmal hukukun
yntemlerinden biri olan mikro karlatrma ynteminden faydalanlmtr. Bir
hukuk dzeninin karakteristik zellikleri zerinde durulduu ve hukuk evrelerini
birbirinden ayran unsurlarn belirlendii makro karlatrmadan farkl olarak mikro
karlatrmada eitli hukuk kurumlar ya da hukuk sorunlar incelenmekte dier bir
deyile mikro karlatrma ile somut bir hukuki soruna farkl hukuk dzenlerindeki
yaklamlar incelenme konusu yaplmaktadr.1
almann ikinci blmnde szlemede grlen hukuka veya ahlaka
aykrlk trleri farkl hukuk evrelerinin mahkemelerinin vermi olduu kararlar
esas alnarak incelenmeye allmtr.
nc blmde ise, szlemelerin hukuka ve ahlaka aykrlnn sonucu
olarak ngrlen yaptrmlar ve hukuka veya ahlaka aykr szlemeler uyarnca
verilenlerin iade edilip edilmeyecei sorununa deinilmitir.
1 Ouz A.: Karlatrmal Hukuk, Ankara 2003, sh. 34.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
15/103
3
Sonu blmnde ise, szlemelerin hukuka veya ahlaka aykrl ile ilgili
varlan sonulara ve bu sonulara ilikin deerlendirmelere yer verilmitir.
Trk Borlar Kanunundan esinlenerek belirlenen alma konusunun, dier
hukuk sistemleri incelendiinde konuda belirtilen balktan daha kapsaml olduunun
grlmesi neticesinde konuda belirtilen snrlar dahilinde kalmakla beraber
karlatrmal hukuk metodolojisine uygun olarak konuyla ilgili olmak kaydyla
balkta belirtilen kavramlarla ilgili dier kavramlara da deinilmesine gerek
duyulmutur.
I. SZLEME ZGRL VE SINIRLARI
A. GENEL OLARAK ZGRLK KAVRAMI ve SZLEME
ZGRL LE LKS
Szleme kavramn aklamaya balamadan nce zgrlk kavramna ksaca
deinmekte yarar olduunu dnyoruz. Tabi hukukulara gre zgrlk, eitlikle
beraber tabiatn temel zelliklerinden biridir ve urunda savalmas gereken somut
bir deerdir. zgrlk, stoaclarda olduu gibi isel veya ahlaki bir zgrlk deil
bamsz biimde, kendisine benzeyen baka birinin ya da iktidarn egemenlii altna
girmeksizin yaama hakkdr.2 Ancak Montesquieunun hibir kelime yoktur ki,
zgrlk kelimesi kadar kendisine deiik anlamlar verilmi ve dncelere eitli
2 Ate, D.: Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Ankara, Mart 2007, sh. 31,dipnot 82.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
16/103
4
biimlerde yansm olsun.3eklinde ifade ettii zere, bu kavramn ak ve kesin
bir tanmn vermek olduka zor4 olmakla birlikte genel olarak bir buyruk, bask,
zorlama veyahut da yasaklayc bir kural bulunmadan kiinin kendi iradesiyle kendi
davranlarn belirleyebilmesi eklinde ifade edilebilir.5
Fransz devrimiyle alevlenen zgrlk dncesinin, hukuki ve tarihi
temellerini Roma Hukukunda bulan ve tm ada hukuk dzenlerinde toplumsal
ilikileri dzenleme ilevine sahip szleme kavramna6 sramas liberalizmin
temelini oluturan braknz yapsnlar, braknz gesinler gr ile olmutur ve
bylelikle bireylere szleme zgrl geni lde tannmtr.7 Hatta bu nedenle
19. yy szleme yllar olarak anlmaktadr.8
Braknz yapsnlar, braknz gesinler grnden etkilenen szleme
zgrlnn temelini irade zerklii tekil etmektedir. Bylelikle bireyler irade
zgrlne sahiptirler ve hukuki ilikilerini, zellikle de bor ilikilerini diledikleri
gibi dzenlerler. Dier bir deyile, bireyler kendi zgr iradeleriyle isteyerek bir
3 Kapani, M.: Kamu hrriyetleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No.453, Ankara1981, sh. 3 (naklen). Abraham Lincolnn dedii gibi dnya hibir zaman hrriyet kelimesinin iyi birtarifine kavuamamtr. Kapani, sh. 4.4 Bu noktada, zgrlk tanmnn iki nl rneine de deinmenin gerektiini dnmekteyiz. 1789nsan ve Vatanda Haklar Bildirisine gre, hrriyet bakasna zarar vermeyen her eyi yapabilmektir.Montesquieuya gre, hrriyet kanunlarn msaade ettii her eyi yapabilmek hakkdr. Kapani, sh.5.5
Ate, sh. 31, 32. zgrln kii asndan somutlamas toplum dzeniyle ilgili olmas nedeniylezgrlk hukuksal ve siyasal bir kavramdr. zgrlk kiinin i dnyasnda kald srece hukukunkapsam dndadr. Zira hukuk dzeni insann i dnyas eylem biiminde da yansd zamanharekete geer. Mumcu, A.: nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, 2. Bas, Ankara 1994, sh. 16.6 Kkyaln A.: Karlatrmal Hukukta Szleme zgrlnn Snrlandrlmas, AHFD, 2004,C. 53, s. 4, sh. 121.7 Schwarz A. B.: Borlar Hukuku Dersleri, (ev. Do. Dr. Blent Davran) I. Cilt, stanbul 1948, sh.327.8Hurst, J. W.:Law and the Conditions of Freedom in the Nineteenth Century United States, 1956, sh.18. (Kkyaln, sh.105den naklen)
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
17/103
5
ykmllk (bor) altna girip, hukuki ilikilerinde kendi kuraln kendi koyma,
kendi kanunu bizzat yapma yetkisine sahiptirler.9
Ancak insanlarn tek bana deil toplum iinde yaamalar ve hem toplumla
hem de dier bireylerle iliki iinde olmalarnn yan sra sanayinin geliimi ile
liberal ekonomik sistemde, ekonomik adan gsz olanlarn, ekonomik gce sahip
olanlar tarafndan ezilmeye balamas nedeniyle liberal bir szleme serbestisi eitli
tehlike ve sakncalar meydana getirmitir.10 Bu nedenle, bireylerin snrsz olmayan
dier zgrlkleri gibi szleme zgrlnn de snrsz olmad kabul edilmitir.
Zira 19. yyn liberalizmi ile ekillenen Avrupada geleneksel szleme hukuku fikri,
temel ve hakim bir deere sahip olan szleme zgrl ile birlikte, ntr ve apolitik
olarak alglanmaktayd. 19. yyn liberal szleme hukuku kavram, ii, kirac,
tketici, mteri gibi szlemenin gsz taraf lehine sosyal nitelikteki koruyucu
kurallarn geliimiyle, 20. yyda liberal yapsn kaybetme tehlikesiyle
karlamtr.11
te zgrln snrlar da tpk zgrlkler gibi hukuk dzeni ve dolaysyla
kanunlar tarafndan belirlenecektir. Her lkenin pozitif hukuk dzeni irade
zgrlnn snrlarn belirleyecektir. Bundan yola karak kanun koyucunun irade
zerkliini snrlayabilmesi hatta ortadan kaldrabilmesi mmkn olmakla beraber
9 Eren F.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 9.Bas, Ankara 2006, sh.267, 268.10 Schwartz, sh. 327.11 Lurger B.: The Future of European Contract Law between Freedom of Contract, Social Justice, andMarket Rationality, ERCL, C. 4, 2005, sh. 447.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
18/103
6
insann hr bir varlk olmas12 sebebiyle, kendi kaderini bizzat kendisi tayin
etmelidir. Bu nedenle, irade zgrl kural, snrlar ise istisnadr.13
Sz konusu snrlamalara deinmeden nce genel olarak szleme
zgrlnn eitli grnmlerine deinmemiz gerekmektedir.
B. SZLEME ZGRLNN HUKUK DZENLERNDEK
GRNMLER ve SINIRLARI
Szleme zgrl, bireylerin zgr iradesiyle hukuk dzeninin snrlar
ierisinde, szlemenin kurulmas ve koullarnn belirleyebilmeleridir.14
Szleme zgrl kavram, szlemenin tarafn seme, szlemenin
ieriini dzenleme, szlemenin eklini seme, ve szlemenin trn belirleme
zgrln iermektedir.
1) SZLEME YAPMA ZGRL
Szleme yapma zgrl, bireyin hibir bask olmadan istedii herhangi
bir szlemeyi yapmas ya da byle bir szleme akdedilmesi iin kendisine
yneltilen icab reddedebilmesidir. Dier bir deyile, kural olarak, bir kimse, istei
dnda bir szleme ilikisine girmeye mecbur olmad gibi, bir szlemenin
12 nsan hr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur. Rousseau, J.J. The Social Contract, Book I,Chapter I, London, 1941.(Griz A.: Hukuk felsefesi, Ankara 1999, 5. Bask, sh. 210dan naklen.)13 Eren, sh. 269.14 Eren, sh. 270.; Klolu A.M.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 2. Bas, Ankara 2002, sh. 149.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
19/103
7
kurulmas iin bir icapta bulunmaya ya da kendisine yneltilmi bir icab kabul
etmeye de zorlanamaz. Ksaca szlemeyi yapp yapmama zgrldr. Borlar
hukukunda genel ilke szleme yapma zgrldr. Ancak szleme yapmann
zorunlu olduu durumlar da mevcuttur.15
Buna gre szleme yapma zgrlnn ilk istisnas, szleme yapabilmek
iin belirli kii16 ya da kurumlardan17 izin alnmasnn zorunlu olduu ve szleme
ilikisinin oluturulmasnn kanun tarafndan yasakland18 durumlardr.
Szleme yapma zgrlnn ikinci istisnas ise, szleme yapma
mecburiyetidir. Piyasada hakim durumda ya da tekel konumunda bulunan aktrlerin
haksz kazanlarn ya da bu glerini ktye kullanmalarn nlemek maksadyla,
kendilerinden mal veya hizmet talebinde bulunan fertlerle szleme yapma
zorunluluunun olduu kabul edilmitir.19 Burada drstlk kurallarndan
kaynaklanan bir szleme yapma zorunluluunun olduu kabul edilmektedir.20
Szleme yapma zorunluluu bulunduu halde szleme yapmaktan kanlmas,
hukuka aykr bir durum oluturacak ve szlemeyi yapmaktan kanan kii ya da
kuruma kar aynen ifa veya tazminat davas ama hakk gndeme gelebilecektir.21
15
Ate, sh. 41; zsunay E.: Borlar Hukuku I: Hukuki Muamelelerden Doan Borlar: NedensizZenginlemeler, 2. Bas, stanbul, 1983, sh. 52 (borlar); Eren, sh.270; Klolu sh. 150.16 Bu duruma rnek olarak Trk Medeni Kanununun 194., 199. ve 229uncu maddeleri verilebilir.Klolu, sh. 151, 152; Ate, dipnot 136.17 3213 sayl Maden Kanunu bu duruma rnek olarak verilebilir. Ate, dipnot 136.18 Bu ikinci duruma rnek olarak, Gayrimenkul Kiralar Hakkndaki Kanun md. 15; AvukatlkKanunu md. 38, Kanunu md. 67, md. 68, md. 78 verilebilir. Bkz. Ate, dipnot 135.19 Eren, sh. 271.20 Klolu, sh. 150.21 Eren, sh. 272.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
20/103
8
Szleme yapma mecburiyeti zel hukuk kapsamndaki kanunlardan22 veya
kamu hukuku kapsamndaki kanunlardan23 kaynaklanabilecei gibi hukuki ilemden
(szlemeden)24 de kaynaklanabilir.
2) SZLEMENN TARAFINI SEME ZGRL
Szleme zgrl ile taraflara szlemenin dier tarafn seme zgrl
salanmakla birlikte25, szleme yapma zorunluluu bulunan tarafn seme
zgrl bulunmamaktadr.26
3) EKL ZGRL
Taraflarn szlemelerini diledikleri ekilde yapma zgrlkleri vardr. Ancak
kanunda szleme iin bir geerlilik art ngrlmse, szlemeyi o ekle uygun
olarak yapmakla ykmldrler. Aksi takdirde, szleme ekle aykrlk nedeniyle
geersiz olacaktr.27
22 TMK md. 642 ve md. 698 uyarnca miraslarn szleme yapmak mecburiyetinde olmas veTKHKnn 5. maddesi, komu malik lehine irtifak hakk tesis etme ykmllnn dzenelendiisvire Medeni Kanununun 731inci maddesi buna rnek olarak verilebilir. Eren, sh.272, Ate sh.49.23 Doktrinde buna rnek olarak u haller verilmektedir. Kamu hizmetlerini ve baz hayati maddelerisalamak iin ngrlen szleme yapma mecburiyeti; Gdml ekonominin getirdii szlemeyapma mecburiyeti ve Fiili tekel nedeniyle szleme yapma mecburiyeti veya tazminat demeborcu Eren, sh. 274 vd. (naklen). Ayrca bkz. zsunay (Borlar), sh. 52 vd.24
Buna rnek olarak, tanmaz satm vaadi, kefalet vaadi ve szlemeden doan nalm, alm ve gerialm haklar verilebilir. Szleme vaadinin szleme zgrln kstlayp kstlamad hususudoktrinde tartmaldr. Bkz. Ate, dipnot 139.25 Kii, belirli bir kii ya da kii grubu ile szleme akdetmekten szleme zgrl neticesindeherhangi bir gereke gstermeksizin imtina edebilecektir. Brownsword R.: Contract Law, Themes forthe Twenty-First Century, 2000, sh. 43.26 Klolu, sh. 153.27 Klolu, sh. 153; Eren, sh. 284. rnein, 1989 tarihli ngiliz Hukuk Reformu Kanunu Blm 2de,satm ya da tanmaz zerindeki herhangi bir menfaatle ilgili bir szlemenin yazl olarak yaplmasve taraflarca veya temsilcilerince imzalanmas gerektii belirtilmektedir. Yine, Fransz hukukunda bir
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
21/103
9
4) SZLEME TRN BELRLEME ZGRL
Taraflar szleme trlerinden dilediklerini seme ve yapma zgrlne
sahiptir ancak bu zgrlkleri kanunda dzenlenen szleme trleri ile snrl
deildir; kanunda dzenlenmemi yeni szleme trleri yaratabilirler.28 Ancak bu
serbesti, sadece szlemeler hukukunda geerli olup, ahsn hukuku, aile hukuku,
miras hukuku ve eya hukukunda geerli deildir. Zira bu hukuk dallarnda, numerus
clausus (snrl say) ilkesi geerlidir.29
5) SZLEMENN ERN DZENLEME ZGRL
Taraflar edimin kapsamn, niteliini, sresini, miktarn hukukun snrlar
dahilinde serbeste belirleyebileceklerdir.30Printing and Numerical Registering Co.
v. Sampson davasnda Sir George Jessel Mrnin de belirttii zere taraflar szleme
hkmlerini oluturma konusunda serbestlie sahiptirler.31 Dzenleme serbestisi
hukuki ilemin geerlilii iin yazl olma art ngrlm olabilir. Byle bir geerlilik artngrlmse sz konusu artn yerine getirilmemesi durumunda szlemenin geersiz olaca kabuledilmitir. Bununla birlikte szlemenin kant olarak da yazllk artnn ngrlebilecei kabuledilmitir. Baz szlemeler iinse, rnein evlilikle ilgili szlemeler, hediyeler, mortgage,gayrimenkul satm szlemesi gibi, noterce dzenlenme art getirilmi olabilir. Alman MedeniKanunu 125de ise, kanunda ngrlm ekil artn tamayan szlemenin geersiz olduunuifade etmitir. Yine 126(1) uyarnca yazllk artnn ngrlmesi durumunda, taraflarn sz konusubelgeyi kendisinin imzalamas veya noter tarafndan onaylanmas gerektii ifade edilmektedir.
Bununla birlikte 126ada elektronik imza kanunu uyarnca elektronik szlemenin elektronik imzatamas gerektii belirtilmektedir. Ayrca 126bde szleme metninin kanunda ngrlmesidurumunda, irade beyannn bir evrak zerinde ya da kalc olmasn salayacak baka bir yollayaplmas gerekmektedir. Ayrca 128 ve 129da da ekle ilikin hkmler yer almaktadr. YoungsR.: English, French and German Comparative Law, London 1998, sh. 366-368.28 Klolu, sh. 15329 Eren, sh. 285. talyan Medeni Kanunu md. 1132/f.2de aka szlemenin tipini belirlemeserbestisi yer almtr. Ate, dipnot 121.30 Eren, sh. 285.31 Brownsword, sh. 38.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
22/103
10
kural olmakla beraber mutlak deildir. Bu nedenle modern hukuk sistemlerinde
dzenleme serbestisine baz snrlamalar getirilmi olabilir.32 Ancak Modern borlar
hukukundan farkl olarak, Roma borlar hukukunda, yzyllar ierisinde says
gittike artan belirli szleme tipleri kabul edildii iin dzenleme zgrlne yer
verilmemi ve bunun doal sonucu olarak bu konuda zel snrlamalar
ngrlmemitir.33
Modern hukuk sistemlerinde szleme zgrl ilkesi hakim olsa da her
hukuk sistemi, eer szleme hukuka, ahlaka veya kamu dzenine aykr ise
szlemeyi geersiz klma hakkna sahiptir.34 Ayrca szlemenin ieriinin imkansz
olmas da szlemeyi geersiz klmaktadr. Ancak buradaki imkaszlk, edimin
balangtan itibaren objektif olarak imkansz olmas durumudur.
32 Eren, sh. 285. rnein Brownsword, szleme zgrlnn nc kiiler, kamu dzeni,szlemenin taraflarndan birinin menfaati ya da szlemenin her iki tarafnn menfaatinin aleyhinehkm iermesi durumunda snrlanmas gerektiini ifade etmektedir. Brownsword, sh. 38.33 Schwarz, sh. 330. Bununla birlikte Roma Hukukunda, bor ilikisinin konusu yani edim
bakmndan birtakm zellikler aranmaktadr. Buna gre, edimin ifas mmkn olmaldr. ZiraRomallara gre imkansz bir ey zerinden bir bor domaz. ( Impossibilium nulla obligatioest.D.50,17,185) Edimin belirlenmi veya belirlenebilir bir karakter tamas da gerekmektedir. Ayrcaedimin parayla llebilir olmas, yani maddi bir deer tamas gerekmektedir. Btn bunlara ekolarak, edimin meru olmas, yani kanunlara, ahlaka ve adaba aykr (contra leges,contra bonosmores) olmamas gerekmektedir. Rado T.: Roma Hukuku Dersleri Borlar Hukuku, stanbul, 1997,sh.20, 21. Ayrca, bkz. Hatemi H.: Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular (zellikle BK65 Kural, Gzden Geirilmi Doentlik Tezi), stanbul 1976, sh. 59, 60.34 Zweigert K/Ktz H.: An Introduction to Comparative Law, eviren Tony Weir, Gzden geirilmi3. Bas, Clarendon Press, Oxford, sh. 380.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
23/103
11
BLM I
SZLEME ZGRLNN SINIRI OLARAK KANUNA, AHLAKA VE
ADABA AYKIRILIK
Szleme zgrl, ehliyet, hata, hile, tehdit, hukuka, emredici hkmlere,
ahlaka, kamu dzenine aykrlk, gabin gibi genel nedenlerle kstlanabilecei gibi,
standart ya da adil olmayan szleme hkmleri gibi gncel nedenlerle de
kstlanabilir.35
I. HUKUKA AYKIRILIK
A. GENEL OLARAK
Gerek Kta Avrupas hukuk sisteminde, gerekse Anglo-Amerikan hukuk
sisteminde, hukuk genel olarak kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen uyulmas
zorunlu olan kurallar btn olarak tanmlanabilir. Sz konusu hukuk sistemlerinde,
hukuka uygun olmayan szlemelerin geerli olmayacann kabul edildii
grlmektedir. 36 Bununla birlikte genel olarak hukuka aykrlk kavramnn ne
olduu ve kapsamna nelerin dahil olduu aka kanunlarda dzenlenmemektedir.
Ancak, szlemelerin geerliliine ilikin olarak yaplan dzenlemelerde hukuka
35 Markesinis B.S/Unberath H./Johnson A.: The German Law of Contract: A Comparative Treatise,Hart Publishing, 2. Bas, 2006, sh. 43 vd.36 Hukuken geerli olmayan szlemeler (illegal contracts) Anglo-American hukuk sistemlerindehukuka aykr szlemeler ve Common Lawa aykr szlemeler eklinde ele alnd ve KtaAvrupas hukuk sistemlerinde de ekli anlamda kanuna aykrlkla da snrl olmad iin hukukaaykrlk teriminin kullanlmasnn daha yerinde olduunu dnmekteyiz.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
24/103
12
aykrlk kavramndan bahsedildii grlmektedir.37 rnein, Fransz Medeni
Kanununun 1133nc maddesinde kanunca yasaklanan hususlara ilikin bor
ilikilerinin hukuka aykr olaca ifade edilmitir.38 Yunan Medeni Kanununun 174.
maddesinde de hukuka aykrla deinilmi ve baka bir yerde aksi kabul
edilmedike kanunlar tarafndan yasak konan hkmlere aykr szlemelerin
geersiz olaca belirtilmitir.39 Almanya ve Avusturya Medeni Kanunlarnda ise
hukuka aykrlk iin aka yasak koyan normun ihlali art aranmaktadr. Avusturya
Medeni Kanunu 879/Ie gre, kanuni bir yasaa veya ahlaka aykr szleme
geersizdir. Ayn ekilde Alman Medeni Kanunu 134de kanundan aksi
anlalmadka, kanuni yasaa aykr hukuki ilemlerin geersiz olaca
dzenlenmitir. Ancak Alman ve Avusturya hukukundan farkl olarak, Trk
hukukunda szlemenin hukuka aykrl iin mutlaka kanuni bir yasa ihlal etmesi
gerekmeyip, hukuk dzeninde yer alan emredici bir kurala aykr olmas yeterlidir.40
Hollanda Medeni Kanunu 3:40/2de ise emredici hkmlere aykrln hukuki ilemi
geersiz klaca ifade edilmitir.41 Bununla birlikte hukuka ve ahlaka aykrlk
kavramnn uluslararas dzenlemelere de girdii grlmektedir. rnein,
UNIDTROIT ilkelerinin 3.1inci maddesinde hukuka veya ahlaka aykrlk
kavramna deinilmi, ancak maddede, sz konusu ilkelerin ehliyetsizlik ya da
37 Mevzuatlarda ak bir tanmn yer almamas nedeniyle doacak boluklar, hakimin takdir yetkisi iledoldurulacaktr. Zaten Zweigert/Ktzn de ifade ettii gibi, hukuk sistemlerinin tamamnda, kidtaraflarn szleme zgrlnn snrlarn ap amadklarnn denetlenmesi hususunda asl grevyarglara dmektedir. Zweigert/Ktz, sh. 380.38
Fransada ve talyada szlemelerin geersizlii cause ve causa doktrini ile ilgili olarak elealnmaktadr. Fransz Medeni Kanunu md. 1131 uyarnca szlemeden doan bir bor eer hukukaaykr bir sebebe dayanyorsa geersiz olacaktr; md. 1133 uyarnca ise kanunca yasaklanan ya da iyiahlaka veya kamu dzenine aykr cause hukuka aykr olacaktr. talyan Medeni Kanununda da aynkurallar yer almaktadr (md.1343, 1418).39 Bapnar V.: Bor Szlemelerinin Ksmi Butlan, Banka ve Ticaret Aratrma Enstits, AdaletMatbaas, Ankara, 1998, dipnot 106.40 Bapnar, sh. 125.41 Bush B./Hondius E.H./van Kooten H.J./Schelhaas H. N./Schrama W.M.: The Principles ofEuropean Contract Law and Dutch Law, sh. 191.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
25/103
13
ahlakszlk veya hukuka aykrlktan kaynaklanan geersizlik hallerini kapsamad
aka belirtilmitir.42 Yine, PECL (Avrupa Szlemeler Hukuku lkeleri) de hukuka
veya ahlaka aykr szlemeleri kapsam dnda brakmtr.43
Belirtilenlere ek olarak, taraflar arasnda akdedilen, bir yabanc lke
hukukunun ihlal edilmesine ynelik bir szlemenin mahkemelerce hukuken himaye
edilmeyecei de kabul edilmitir.44
Yasal dzenlemelerde aka tanm verilmese de hukuka aykrlk, ksaca
hukuk dzeninin ilkelerine aykrlk olarak ifade edilebilir.45 Buna gre, szlemenin
emredici hkmlere, yasaklayc hkmlere, kiilik haklarna, kamu dzenine ve
common lawa aykr olmas hukuka aykrlk tekil edecektir.
42 Kramer E. A.: Contractual Validity According to the UNIDROIT Principles, Eur. L. J. Reform, C.1,1996, s. 3, sh. 288. UNIDROIT ilkelerinin ngilizce metni iin bkz. 43 Bush/Hondius/Kooten/Schelhaas/Schrama, sh. 191.44 Marshall D.: The Enforcement of Contracts Involving Corruption or Illegality in Other Countries,Sing. J. Legal Stud., 1997, sh. 372. Ayrca bkz. Mann F. A.: Illegality and the Conflict of Laws, The
Modern Law Review, C. 21, s. 2, Mart 1958, sh. 130-137. Belirtilen doktrin ilk olarak ngilizMahkemelerince, Foster v. Driscoll davasnda kabul edilmitir. Bununla birlikte, SingapurMahkemelerinde grlen, Patriot Pte Ltd v. Lam Hong Commercial Co., Singapore Finance Ltd. v.Soetanto ve Shaikh Faisal v. Swan Hunter Singapore Pte Ltd. davalarnda da sz konusu doktrininbenimsendii grlmektedir. Marshall, sh. 373.45 Tunoma K.: Borlar Hukuku Dersleri Genel Hkmler, I. Cild, 2. Bask, stanbul 1965, sh. 166.Her ne kadar Trk Borlar Kanununda, kanuna aykrlk terimi kullanlsa da, kastedilen ekli anlamdakanun deil maddi anlamda kanundur. Bu dorultuda bir tzk kurallarna aykrlk da hukukaaykrla ilikin dzenlemedeki snrlar ayorsa kanuna aykrlk sz konusu olacaktr. Hatemi, sh.56.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
26/103
14
B. EMREDC HKMLERE AYKIRILIK
Hukuka aykrlk kavram ierisine ilk olarak hukuk dzeninin emredici bir
normuna aykrlk durumu girmektedir.
Emredici hukuk kurallar (ius cogens), herkese devler ykleyen, herkesin
mutlaka uymas gereken ve taraflarn aksine anlama yapmak suretiyle bertaraf
edemeyecekleri kurallardr.46 Sz konusu kurallar szlemenin taraflarn
szlemelerine uygulanacak hkmleri belirleme zgrlnden mahrum
brakmaktadr.47 Emredici hukuk kurallarnn sz konusu olduu alanlarda, taraflarn
aksine dzenleme yapabildikleri tamamlayc (yedek) hukuk veya yorumlayc hukuk
kurallarnn tersine taraflar, kendi iradeleriyle bu kurallar bertaraf eden
dzenlemeler yapamayacaklardr.48 Bunun neticesinde, bir hukuk kural emredici
deil, yorumlayc ya da tamamlayc nitelik tayorsa, buna aykr szleme hukuka
aykr saylmayacaktr. Bunlarn, taraflarn szleme ilikisi neticesinde belirledikleri
ve szlemeye dahil ettikleri hususlar olmas nedeniyle, bu hkmlerin ihlal edilmesi
46 Eren, sh. 286; Tunoma, sh. 166; nan sh. 189.47 Collins H.: The Law of Contract, 4th Edition, 2003, sh. 252. Bununla birlikte koruyucu niteliktekiemredici hkmlerin, zellikle bilgilendirme ykmllklerinin, szlemenin gsz tarafnaszleme zgrln geri kazandrd gr ileri srlmektedir. Lurger, sh. 449.48 Farkl hukuk evreleri incelendiinde, emredici hkmler ve emredici nitelikte olmayan hkmlerinalglan biimlerinde farkllklar olduu grlmektedir. rnein Fransz hukukunda emrediciolmayan hkmlerin gc zayftr. Alman hukukunda ise, emredici hkmler ve emredici olmayan
hkmlere ek olarak, yar emredici hukuk kurallar bulunmaktadr. Alman Medeni Kanununda birkuraln emredici olup olmad kuraln amacndan karlmak zorundadr, nk her zaman kanundaaka belirtilmi olmayabilir. talyan Medeni Kanunu md. 1374 uyarnca szleme, sadece taraflarcabelirlenen hukuki etkiye deil; hukukun, rf ve adetin ve hakkaniyetin ngrd etkiye de sahiptir.Yeni Hollanda Medeni Kanununda bir hkmn emredici olup olmad taraflar aksinikararlatrmadka ifadesi kullanlmak suretiyle genellikle aka belirtilmitir. ngiliz hukukunda ise,hem kanun koyucu hem de mahkemeler saysz tamamlayc hukuk kurallar oluturmaktadr. 1979tarihli Mal Satm Hakkndaki Kanun ve 1982 tarihli Mal ve Hizmet Arz Hakkndaki Kanun bunarnek olarak verilebilir. Hesselink M. W.: Non-Mandatory Rules in European Contract Law, ERCL,2005, C.1, s. 1, sh. 56-62.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
27/103
15
butlan yaptrmna tabi olmamakla beraber borca aykrlk nedeniyle sorumluluk
domas gndeme gelebilir.49
Bir kuraln emredici nitelii, kanun maddesinin metninden, yazleklinden
veya yorumundan anlalacaktr.50 Bir kuraln emredici nitelikte olduu madde
metninden anlalmazsa, bu kurala aykr davranlmas durumunda, ortaya kacak
neticeye bakmak gerekecektir. Eer bu kurala aykr davranlmas kamu dzenini
bozmaktaysa, o kural emredici hukuk kuraldr.51
Son dnemde emredici kurallarn saysnda bir art grlmektedir. Bu artn
ounu tketici, ii gibi savunmasz kabul edilen szlemenin gsz tarafn
korumak iin oluturulan dzenlemeler tekil etmektedir. Common Law sisteminde
yer alan ngiliz hukukunda da bu durum ayn ekilde gzlenmekle beraber, ngiliz
hukuku tm szleme trleri iin baka bir ifadeyle herkesi ilgilendiren emredici ve
yasaklayc hkmler koyma eiliminde deildir. rnein, iyiniyetli davranma
ykmll Kta Avrupas hukukular tarafndan btn szleme trlerinde
gzetilirken, ngiliz hukukunda rnein sigorta szlemesi gibi sadece belirli
szleme trlerinde gzetilmektedir.52
49 Tunoma sh. 166; Klolu, sh. 55; Ate, sh. 147, 148.50 Von Tuhr, A.: Borlar Hukukunun Umumi Ksm, (eviren Av. Cevat Edege), I. Cilt, stanbul1952, sh. 250; Eren, sh. 287; Tunoma sh. 166.51 Tunoma, sh. 167; nan, sh. 190.52 Ayitah P. S./Smith S.A.: Ayitahs Introduction to the Law of Contract, Sixth edition, ClaredonPress, Oxford 2005, sh.7.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
28/103
16
C. YASAKLAYICI HKMLERE AYKIRILIK
Hukuk dzeni bazen emredici bir hukuk kural koymak yerine belli
szlemelerin veya belli szleme hkmlerinin kararlatrlmasn yasaklama yoluna
gidebilir. Bu durumda, yasak koyan hkme aykr szleme yapmak hukuka aykr
bir fiil tekil edecek ve cezai bir yaptrmn uygulanmas da gndeme gelecektir. Bu
gibi durumlara rnek olarak, bir kiinin bir bakasnn vcuduna zarar vermeyi, bir
eye zarar vermeyi, hrszlk yapmay vs. ieren szlemeler verilebilir.53
Bir faaliyetin yaplmasnn bir kanunla yasaklanmasna ek olarak, sz konusu
faaliyet iin kanunda bir izin (lisans) ngrlebilir ya da faaliyetin nasl
yrtlmesinin gerektii kanunda belirtilmi olabilir. Bu halde de kanunda ngrlen
iznin bulunmamas54 ya da edimin kanunda belirtildii ekilde ifa edilmemesi
hukuka aykrlk tekil edecektir. Bu durumda da yine cezai sorumluluk gndeme
gelebilecektir.55
Trk/svire hukuku ile Alman ve Avusturya hukuku arasnda szlemelerin
emredici hkmlere aykrlnn hukuka aykrlk tekil etmesi konusunda farkllk
bulunmaktadr. Alman ve Avusturya Medeni Kanunlarnda, szlemelerin hukuka
aykrlnn sz konusu olabilmesi iin aka yasak koyan bir normun ihlali art
aranmasna ramen Trk hukukunda, szlemenin hukuka aykrl iin mutlaka bir
kanuni yasa ihlal etmesi gerekmeyip emredici bir kuraln ihlal edilmi olmas
53 Tunoma, sh. 167.54 Bir szleme akdedebilmek iin izin alnmasnn zorunlu olmasna ramen gerekli izninbulunmamas ile ilgili olarakRe Mahmoud v. Ispahani davas olduka nldr.55 Beale H./Ktz H./ Hartkamp A./Tallon D.(Genel Editr.): Contract Law, 2002, sh. 316, 317.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
29/103
17
szlemenin hukuka aykrl iin yeterlidir.56 Bu bakmdan Trk hukukunda
emredici hkmlere aykrlkla, baz szlemelerin yaplmasn yasaklayan
hkmlere aykrlk arasnda hukuki sonu asndan fark olmamakla birlikte teorik
olarak, emredici hkmlerin taraflarn yapabilme gcn, yasak koyan hkmlerin
ise, taraflarn yapabilme iznini snrlamas bakmndan fark bulunmaktadr.57
D. KLK HAKLARINA AYKIRILIK
Kiinin yaamn, bedenini, ruh btnln, erefini, onurunu ve
zgrln, isim ve resim gibi haklarn ksaca kiilik haklarn ihlal eden
szlemeler de hukuka aykrlk oluturmaktadr. Zira kiilik haklar, herhangi bir
ekilde snrlandrlamayacaklar, devredilemeyecekleri, feragat edilemeyecekleri
iin ve de nakdi veya ekonomik deerleri olmamas nedeniyle kazandrc ileme
konu olamayacaklar veya miras yoluyla intikal edemeyecekleri ksaca mutlak bir
nitelie sahip olduklar iin szleme taahhdne veya szlemeye konu
olamayacaklardr. Kiilik haklarnn bu zellikleri gereince, sadece nc kiilere
kar deil, bireyin kendi tasarruflarna kar da bu haklarn korunmas yoluna
gidilmitir. Ancak kiilik haklar, stn yarar ya da bilimsel amalarla bir
szlemenin konusunu oluturabilir.58 Bu tr durumlarda, hukuka aykrlk sz
konusu deildir. Bu durumda bile, szlemenin ekonomik ve sosyal ynden zayf
tarafnn ahs varln ciddi lde tehlikeye sokmas ya da zgrln ar
derecede kstlamas halinde szlemelerin hukuka aykrl gndeme gelecektir.59
56 Bapnar, sh. 125.57 Tunoma, sh. 167.58 rnein, organ nakli.59 Eren, sh. 289; Ate, sh. 164.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
30/103
18
Fransa, svire ve Trk Borlar Kanunlarnda kiilik haklarna aykr
szlemelerin geerli olmayaca aka ifade edilmitir. Ancak kiilik haklarna
aykrlk kavramn metne almayan Alman hukukunda, bu haklar Alman Medeni
Kanununun 138 hkmndeki genel ahlaka ilikin dzenleme ile korumaktadr.60
E. KAMU DZENNE AYKIRILIK
Yer ve zamana61 gre deien dier bir deyile greceli bir kavram olan kamu
dzeni, toplumun yarar iin konulmu, uyulmasnda ve korunmasnda toplumun ve
devletin genel menfaatinin bulunduu kurallar ifade etmektedir.62 Bu menfaatler gz
nnde bulundurularak, kamu dzenine aykrlklarn da hukuka aykrlk tekil
edecei kabul edilmektedir. Ancak kamu dzeninin, ekonomik, sosyal, kltrel ve
toplumsal geliim ve deiimlerle birlikte deimesi63 dier bir deyile yer ve
zamana64 gre deien bir kavram olmas nedeniyle, kamu dzenine aykrlk tekil
eden hususlar da hukuk evrelerine gre deiiklik sergilemektedirler. Burada
60 Ate, sh. 167.61Evanturel v. Evanturel davasnda da ifade edildii zere, bir nceki nesil tarafndan kamu dzenigerekesiyle hukuka aykr bulunmu birok ilem gnmzde hukuka uygun bulunabilecektir.Kurallar aynen muhafaza edilirken, uygulamas kamu dzeni kavram ile eitlenecektir. MorrisJ.(Genel Editr)/Bingham T.H./Guest A.G./Haris D.R./Lever J./Smart A. (Editr): Chitty onContracts, 22. Bas, 1961, sh. 771.62nan, sh. 190; Eren sh. 288. Kamu dzeni kavram Anglo-Sakson hukukunda kamu politikas olarakevrilebilecek public policy kelimesi ile ifade edilmektedir. Ancak, her ne kadar politika kavramnbnyesinde barndrsa da tpk Kta Avrupas hukuk sistemlerinde olduu gibi belirli bir hkmetin yada siyasi bir partinin politikas anlamnda kullanlmamakta, tersine toplum tarafndan paylalan,
toplumun iyi ynetilmesi iin gereken unsurlar salamak ve toplumu korumak gibi genel menfaatleriifade etmektedir. Bu nedenle, farkl ifadeler kullanlyor olunsa da her iki hukuk evresinde aynkavramsal ieriklerin mevcut olduu sylenebilecektir. Elliot C./Quinn F.: Contract Law, ThirdEdition, 2001, sh. 168.63 zdemir E.: Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, AHFD, 2005, C.54, s.3, sh.106.64 Kamu dzeni zaman iinde gr ve inanlara gre deimektedir. rnein, 1867 tarihli Cowan v.Milbourn davasnda, bir ateist toplants iin yaplan salon kiralama szlemesinin geersizliinehkmedilirken 50 yl sonra Bowman v. Secular Society davasnda ise byle bir szlemeningeersizliine hkmedilemeyecei, bunun akla gelmesinin dahi insanlar tarafndan sama bulunacaifade edilmitir. Eliot/Quinn, sh. 169.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
31/103
19
incelenen kamu dzenine ilikin dzenlemelerin irade zgrln kstlayc
etkisidir.65
Doktrinde, kamu dzeninin tad anlam hakknda iki temel gr
bulunmaktadr. Bu grlerden ilki kamu dzeni kavramn dar anlamyla ele alarak
kamu dzenine aykrl emredici ve pozitif hukuk kurallarna aykrlk olarak ifade
etmekte emredici nitelii kanundan aka anlalmayan hkmlerin kamu dzeni
kavram ile tespit edilebileceini ileri srmektedir. kinci gr ise kamu dzeni
kavramn geni anlamda yorumlayarak, kamu dzeninin sadece emredici nitelikteki
kurallar tespit etmeye yarayan bir kavram olmadn ayrca yedek hukuk kurallar
ve deer yarglarn da ierdiini kabul etmektedir. kinci grn benimsenmesi ile
Alman ve Fransz Medeni Kanunlarnda ve de svire ve Trk Borlar Kanunlarnda
emredici kurallardan bahsedilmesine ramen ayrca kamu dzeni kavramna
deinilmesine neden ihtiya duyulduu daha net anlalabilecektir.66
Bu anlamda olmak zere, serbestliin bir snr olarak Fransz Medeni
Kanununda da kamu dzenine zel nem verilmi ve 6. maddesinde, zel
anlamalarla kamu dzeni ve ahlaka ilikin konularn bertaraf edilemeyecei
ngrlmtr.67 Bylece, bir szleme devletin politik, sosyal ve ekonomik
dzenini koruyan yazl ya da yarglarn oluturduu herhangi bir kural ihlal ederse,
kamu dzenine aykr olacaktr.68
65 Hatemi, sh 38.66 Ate, sh. 154-156.67 Merryman J.H./Clark D.S.: Comparative Law: Western European and Latin American LegalSystems, Cases and Materials, sh. 890; Hatemi, sh. 38.68 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 296.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
32/103
20
Hatemiye gre, yazl bir kural haline gelmemi, kanunda ifadesini bulmam
kamu dzeni kurallar yoktur. Zira yazara gre, gerek Fransz Medeni Kanunu md.
6da gerekse Trk ve Borlar Kanunu md. 19da yazl hukuk kural haline gelmemi
kamu dzeni kurallarndan deil, kamu dzenine ilikin ve ihlali durumunda kamu
dzenine aykrln ortaya kaca kanun kurallarndan bahsedilmektedir.69
Bu dorultuda Alman hukukundaki kamu dzeni kavramnn anlam ve
rolnn, Trk ve svire hukuklarndakinden farkl olduu grlmektedir. Kamu
dzeni kavram Alman hukukunda ayr bir butlan sebebi olarak dzenlenmemi70 ve
genel ahlaka aykrlk ve gabini dzenleyen BGB 138in, kiilik haklarnda olduu
gibi, kamu dzenini kapsayacak ekilde yorumlanmas yoluna gidilmitir.71
Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde, kamu dzeni szlemenin hukuka
aykrlk nedeniyle geersiz klnmasnda sklkla bavurulan bir kavramdr. 72 Ancak
bir hayli muhafazakar bir kavram olan kamu dzeni kavram, olduka kat snrlar
dahilinde kullanlmaktadr. Mahkemeler bir szlemenin kamu dzenine aykr olup
olmadna karar verirken parlamentonun amacna ak bir etki vermek iddiasnn
arkasna saklanamamaktadrlar, zira mahkemelerin kendi kamu dzeni kavramlarn
yava yava gelitirmeleri gerekmektedir. Keza, mahkemeler daha nce hi
69 Hatemi, sh. 39.70 Kamu dzeni kavramnn belirsiz bir kavram olmas nedeniyle mahkemelerde ok fazla yasal
tartmaya sebebiyet verebilecei dncesiyle, Alman Medeni Kanunun hazrlk almalarndasosyalist parlamenterlerin nerisine ramen, metne alnmamtr. Ate, dipnot 432.71 Ate, sh. 158. Cruz P.: Comparative Law in a Changing World, 2. Bas, 1999, sh. 261. AlmanMedeni Kanununun ngilizce tercmesi iin bkz. 72 Yarg Burroughs Richardson v. Mellish davasnda kamu dzenini, zerine binildiinde nereyegtrecei bilinmeyen hrn bir at olarak tanmlamtr. te yandan, Lord Denning ise TownFootball Club Ltd. v. The Football Association Ltd. davasnda eerindeki iyi bir adam bu hrn atkontrol altnda tutulabilir ve o hrn at engelleri aabilir demitir. McKendrick E.: Contract Law,Macmillan, London 1990, sh. 202.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
33/103
21
uygulanmam bir szleme trn kapsayacak ekilde kamu dzeni doktrinin
geniletilmesi konusunda olduka isteksiz olsalar da, deien sosyal ve ahlaki
deerleri yava yava mevcut kategorilere uyarlamaya balamaktadrlar.
Mahkemeler, geleneksel biimde uygulanm olan kamu dzeni doktrinini
szlemeleri kapsayacak ekilde geniletilmesinde isteksizken, ngiliz hukukunda
kamu dzeni doktrinin geliimi daha ok nfuzun ktye kullanlmas ya da pazarlk
glerindeki eitsizlikle ilgili davalarda gzlenebilmektedir.73
F. COMMON LAWA AYKIRILIK
ngilterede ortaya km Common Law Hukuku, Kta Avrupas
hukukularna, sistemi itibariyle Kta Avrupas hukuk dzeninden farkl olmas
sebebiyle olduka deiik gelmektedir. Bunun nedeni, Common Lawun mahkemeler
tarafndan yaratlm olay hukukuna dier bir deyile hukuk tekniinin kanunlara
deil, mahkeme kararlarna ve olay gruplarna dayanmasdr.74
Common Law terimi farkl anlamlara gelebilmektedir. Ancak burada
kastedilen, Common law ve equity mahkemelerince oluturulan ve gelitirilen
ilkeleri ieren Common Lawun etkili olduu lkelerdeki davalar ve kanunlar
kapsayan modern anlamdr.75
73 McKendrick, sh. 202.74 Ouz, sh. 253, 254; Zweigert/Ktz, sh. 181.75 Cruz, sh. 101.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
34/103
22
Anglo-Amerikan Hukukunda, hukuka uygun olmayan szlemeler (illegal
contracts) hukuka aykr szlemeler ve Common Lawa aykr szlemeler olarak
incelenmektedir. Pek ok szleme herhangi bir pozitif hukuk dzenlemesine aykr
olmasa bile Common Lawa aykr olmas nedeniyle uygulanamayacaktr. Genel
olarak, bir su ilemeye ynelik ya da sahtekarlk maksadyla yaplan szlemeler,
devletin dier devletlerle olan ilikilerini bozmaya, kamu hizmetlerine zarar
vermeye, adaletin ileyiini saptrmaya, evlenme zgrln etkilemeye ve ticareti
kstlamaya ynelik szlemeler common lawa aykr szlemelerdir. Dolaysyla
hukuka da aykrdrlar.76
II. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIK
A. GENEL OLARAK
Mustafa Nihat znn Osmanlca-Trke szlnde ahlak, Arapa
Hulktan77 tremi, insann yaradltan veya sonradan eitimle kazand ruh ve kalp
halleri, huylar olarak tanmlanmaktadr.78 Ahlak, bireylerin toplumla iliki iinde
olmas neticesinde ortaya kan deer yarglar uyarnca yaplmas ve yaplmamas
gerekenleri belirleyen, insandan ayr dnlemeyen, yer ve zamana gre
76 Anson W.R.: Principles of the English Law of Contract and the Agency in its Relation to Contract,A.G.Guest tarafndan, 22nci Bas, sh. 298 vd.77 Hulk:1) Yaratltan olan huy; 2) Manevi nitelik, iyi veya kt huy; 3) Yaratltan olan tabiat veyakarater. Koptagel . G.: Ahlak m Etik mi?, Gndz Aybaya Armaan, stanbul, 2004, dipnot 2 (znM. N.: Osmanlca-Trke Szlk, 6. basm, stanbul, 1979dan naklen.)78 Koptagel, sh.269 (znden naklen)
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
35/103
23
deimesine ramen toplum yelerinin ounluu tarafndan benimsenen sosyal
dzen kurallar eklinde tanmlanabilir.79
Aada incelendii zere hukuk sistemlerinde ahlakn ele aln biimi, tpk
ahlakn toplumdan topluma farkllk arz etmesinde olduu gibi eitlidir.
B. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIIN HUKUK SSTEMLERNE
YANSIMASI
Roma Hukukunda pactumlarla gelien ekilci ve kat szleme teorisi
ierisinde, ekle bal ilemler dnda keyfi ve denetim d pactumlarn yaplmasn
nlemek maksadyla dolo malo (kt niyetle) pactumlarn yaplamayaca ve
ieriklerinin kanununa aykr olamayaca ynnde bir edictum yaynlanmtr.
Bylelikle, szlemenin ieriini dzenleme zgrlne snrlama getirilmesine
balanm ve stipulatiolarn kanuna ve boni morese80 aykr olamayaca kabul
edilmitir. Ancak bu dnemde, contra bonos mores terimi, ahlak kavramn deil,
hukukun kurduu dzenin genel ilkelerine aykrln ifade etmekteydi.81 Sonralar
ahlak kurallar, sadece ehirdekilere deil btn insanlara uygulanacak ekilde
79 Ate, sh. 82; Eren, sh. 291; Yksel M.: Modernleme Balamnda Hukuk ve Etik likisineSosyolojik Bak, ASBFD, C. 57, s. 1, sh. 179.80 Sevie gre, bu dnemde Roma Hukukunda boni moresin iki tr grevi vard: 1) Kanununyasaklayamad hususlar snrlyordu. Bylelikle, velayet hakknn zalimce ve gereksiz kullanmnlenebiliyordu. 2) Bazen kn bye itaat etmesi ve saygl davranmas, iffete ve verilmi szesadk davranlmas ve vefal olma gibi kanunun yaptrm altna almad grevlerin yaplmasnsalamakta idi. Sevi V.R.: Ahlakn Umumiyetle Hukuk ve Mukaveleler zerinde Tesiri, ArsebkArman, Ankara 1958, sh. 610.81 Hatemi sh. 59-62.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
36/103
24
geniletilmi ve erefe aykr her eyi kapsayan bir genel hukuk ilkesi haline
dnmtr.82
Fransz Hukukunda, toplumun ihtiyalarna ve pozitif hukukun mantna
uygun olan sosyal davranlardan korunmaya deer olanlar korumak ve toplumsal
dzeni temin etmek iin gereken kurallarn ahlak kurallar olduu kabul edilmi83 ve
Fransz Medeni Kanununun 6nc maddesinde, ahlaka aykr (bonnes moeurs)
szlemelerin hukuka aykr olaca ifade edilmitir. Bununa ilaveten, 1108nci
maddede, bir szlemenin geerlilii iin gereken artlar arasnda, bor ilikisinin
meru olmas (une cause licite de lobligation) da aranmtr.84 Sebebin meru
olmamas durumunda ise yaptrm 1131inci maddede ngrlm ve byle bir bor
ilikisinin hibir hukuki etkiye sahip olmad belirtilmitir. 1133nc maddede ise,
meru olmayan sebep aklanm ve kanun tarafndan yasaklanm ya da ahlaka ya
da kamu dzenine aykr sebebin gayrimeru olduuna hkmedilmitir.85 1172nci
maddesinde ahlaka aykr art ieren szlemelerin hkmsz olduu belirtilmi;
1387nci maddesinde, eler arasndaki mal szlemelerinin ahlaka aykr86 (contraire
aux bonnes moeurs) olmad srece serbeste dzenlenebilecei kabul edilmi;
900nc maddesinde ise, salararas veya lme bal tasarruflarda, kanuna veya
82 Ate, sh. 8.83 Ate, sh. 11.84 Bu durum, Fransz Hukukunda mahkeme itihatlaryla ahlaka uygunluun geni ldedenetlenmesine sebep olmutur. Hatemi, sh. 63.85 Hatemi, sh. 63. Fransz Medeni Kanununun ngilizce ksmi evirisi iin bkz. von Mehren A.T.: TheCivil Law System Cases and Materials for the Comparative Study of Law, 1957,Ek. A, sh. 855-874.86 Profesr Georges Rouhette tarafndan yaplan ve internet adresinde yer alan, FranszMedeni Kanunun ngilizce evirisinde bu terim,public moralseklinde gemektedir.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
37/103
25
geleneklere aykr artlarn (contraire aux moeurs) hkmsz olaca belirtilmitir.87
Grld gibi Fransz Medeni Kanununda terim birlii yoktur.
Alman Medeni Kanununda Roma Hukukundaki boni mores ve Fransz
Hukukundaki bonnes moeurs teriminin karl olarak die Guten Sitten terimine yer
verilmi ve 138inci maddesinde88 ahlaka aykr szlemelerin hkmsz olduu
belirtilmitir. 319., 817. ve 826nc maddelerinde de yine bu kavrama yer
verilmitir.89
Ahlak kurallar ile ilgili olarak svire Borlar Kanunu ile Medeni Kanunu
arasnda terim birlii bulunmamaktadr. Baz maddelerinde gute Sitten ve bonnes
moeurs, baz maddelerinde ise, unsittlich ve immoral ifadeleri kullanlmaktadr. Bu
durum, kanunlarn Almanca ve Franszca metinleri arasndaki farkllktan
kaynaklanmaktadr.90
Trk Borlar Kanunda da terim birlii bulunamamasnn nedeni, sviredeki
bu farklln, ne ekilde tercme edilecei hususunda gr birliinin
bulunmamasdr. Kanun almalar srasnda, umumi ahlaka mugayir ve adaba
mugayir terimlerinin hangisinin kullanlaca belirlenememi, tercih yasama
87 Hatemi, sh. 63, 64.88 Markesinis/Unberath/Johnsona gre, iyiniyet ilkesinin dzenlendii 242 ve ahlaka ve kamudzenine aykr szlemenin geersiz olduunun belirtildii 138 I, szlemeler hukukunu etkileyenen nemli genel hkmlerdir. Markesinis /Unberath/Johnson, sh. 23.89 Hatemi, sh. 64, 65.90 Ate, sh. 22.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
38/103
26
organna braklmtr. Ancak Meclis tasary btn olarak oylam, madde zerinde
tartma yapmamtr. Bu nedenle yasada iki kavram da yer almtr.91
Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde ise szlemelerin ahlakla ilikisinin
olduka snrl olduu grlmektedir. Bir szlemenin ahlaka aykr olmas (contra
bonos mores) genellikle cinsel ahlakszlkla snrldr.92 Bununla birlikte, iyi ahlak
terimi Almanya ve dier lkelere gre Fransada daha snrl bir anlama gelmektedir.
nk bir szleme sadece cinsel ahlakszla ya da aile hayatnn temel ilkeleriyle
uyumsuz olduu durumlarda bonnes moeursa aykrlk nedeniyle geersiz
olacaktr.93
91 Ate, sh.27.92rnein, Walker v. Perkins davasnda nikahsz birlikte yaama (cohabitation) maksatlconsideration ahlaka aykrlk gerekesiyle geersiz bulunmutu. Pearce v. Brooks davasnda ise,davac otobs iletmecisi, fuhu amacyla kullanlacan bildii bir otobs bu amaca uygun birdizayn ile bir fahieye taksitle satm, ancak fahienin taksitleri demede temerrde dmesineticesinde, kira bedelini temin edebilmek iin dava amtr. Ancak davas ahlaka aykrlk nedeniylereddedilmitir. Anson, sh. 320, 321; McKendrick, sh. 202; Eliot/Quinn, sh. 169.93 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 297.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
39/103
27
BLM II
SZLEMELERDE GRLEN HUKUKA ve AHLAKA AYKIRILIK
TRLER
I. SZLEMENN YAPILMASININ YA DA SZLEMEDE YER ALAN
TAAHHDN HUKUK DZENNCE YASAKLANDII VEYA AHLAKA
AYKIRI OLDUU DURUMLAR
Hukuk dzeni baz szlemelerin yaplmasn yasaklam olabilir. Ancak bu
durumda yasaklanan szlemenin edimi deil, ieriidir. Szlemenin ierii,
taraflarn zerinde aka veya zmnen anlatklar tm hususlar kapsayan,
szlemenin konusu kavramndan daha geni bir kavramdr.94 Bu tr szlemelerde,
taraflar arasndaki szleme ilikisine konu edim ya da taraflarn dorudan ya da
dolayl amalarna baklmaya gerek duyulmakszn sadece szleme ilikisinin
kurulmu olmas hukuk ve ahlak kurallarna aykrlk tekil edebilmektedir.95
94 Trk Borlar Kanununda, szlemenin mevzuu ifadesi kullanlmaktadr. Yukarda deinildii gibiierik kavram daha geni bir kavramdr. Trk hukukunda ierik kavram yerine daha dar kapsamlkonu kavramnn kullanlm olmasnn nedeni, mehaz svire Borlar Kanununun Almanca veFranszca metinleri arasndaki farkllktr. svire Borlar Kanunun Franszca ve talyanca metnindekonu anlamna gelen, object ve loggetto kelimeleri kullanlmtr. Ayn kelimelerin FranszMedeni Kanunu (md. 1108 vd.) ve talyan Medeni Kanununda (md. 1325 vd.) kullanldgrlmektedir. Buna karlk gerek svire Borlar Kanununun Almanca metninde ierik anlamna
gelen inhalt kelimesi kullanlmaktadr. Ancak farkl kelimeler kullanlm olsa da buradaanlalmas gereken, taraflarn aka ya da zmnen kararlatrdklar btn hususlardr ve bunlarnhem hukuk kurallarnn hem de ahlak kurallarnn denetimine tabi olacadr. Ate, sh. 198.95 Eren, sh. 289; Ate, sh. 197, 238. Bapnara gre ise, dar anlamda szlemenin ierii taraflarnszleme ile ulamak istedikleri amalarn ve hak ve borlardan oluan edimlerin btndr. Genianlamda szlemenin ierii ise, taraflarn szlemede istedikleri ve aralarnda anlatklar hususlarkapsamaktadr. Bu balamda taraflarn szleme ile ulamalarnn mmkn olduu ve taraflarcaistenilen ve peinden gidilen ama olarak tanmlanabilecek dolayl ama da geni anlamdaszlemenin kapsamnda yer alacak ve hukuka veya ahlaka aykrln sz konusu olmas durumundaszlemenin geersizlii sz konusu olabilecektir. Bapnar, sh. 58, 59.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
40/103
28
Hangi ierikteki szlemelerin yasaklandnn96 belirlenmesi kolay deildir.
Zira konuyla ilgili kanuni yasaklar ak olabilecei gibi zmni de olabilir.
A) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA AIKA YASAKLANDII
DURUMLAR
Kanun, belirli szleme trlerini herhangi bir pheye yer vermeyecek ekilde
aka yasaklam olabilir. Buna rnek olarak, 1998 tarihli ngiliz Rekabet
Kanununun 2(2)(a) maddesi verilebilir. Sz konusu maddede, dorudan veya dolayl
olarak alm ya da satm fiyatlarnn belirlenmesi (perakende fiyatn belirli bir dzeyin
stne kartlmamas ya da drlmemesi iin reticilerle perakendeciler arasnda
yaplan anlamalar da dahildir) maksadn gden anlamalar, kararlar ya da
uygulamalar yasaklanmtr.97 1845 tarihli Kumar Kanununda da szl ya da yazl
kumar ya da bahis szlemesinin geersiz olduu belirtilmi ve kumar ve bahse
dayanan alacaklarn tahsilinin mahkemelerce temin edilmesinin talep edilemeyecei
belirtilmitir.98 Alman Medeni Kanunu 276 III hkm uyarnca da borlunun kastl
eylemlerinden doan sorumluluunun nceden kaldrlamayaca dzenlenmitir.
Sz konusu hkme aykr dzenleme yaplmas durumunda dzenleme geersiz
96 Sz konusu yasaklanma durumu elbette ki kanunlarla snrl deildir. Ahlak ve kamu dzeni deszlemenin geerliliinin belirlenmesi konusunda balayc bir etkiye sahiptir. Errante E.: TheAnglo-American Law of Contracts, 2001, 2.Bas, sh. 143.97 Keenan D.: Smith&Keenans English Law, sh. 367; Birks P.: English Private Law, Cilt II, sh. 91.Benzer hkm 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakkndaki Kanunun 4. maddesinde de yeralmaktadr.98 Dier bir deyile, kumar ve bahisten doan borlarn eksik bor olduu belirtilmitir. Eliot/Quinn,sh. 167.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
41/103
29
olacaktr.99 Fransz hukukunda da toplu i szlemeleri ile getirilen cret zamlarnn,
fiyat endekslerine bal tutulmas yasaklanmtr.100
B) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA ZIMNEN YASAKLANDII
DURUMLAR
Kanunlar her zaman, kanunun bahetmek istedii haklar ortadan kaldrmaya
ynelik szleme hkmlerine kar ak bir yasaklama iermeyebilir.101 Dier bir
deyile szlemelerin, kanun hkmlerini ihlal etmesi nedeniyle hukuka aykr
olduu kanunda aka ifade edilmemi olabilir. Bu durumda zmni bir kanuni yasak
sz konusudur.102 Bu tr yasaklara aykrlk, her olayn kendine zg artlar
ierisinde deerlendirilir ve her durumda, szlemenin geersiz klnmas yoluna
gidilmeyebilir.
Bir sava dnemi kanun hkmnde kararnamesi uyarnca, Yiyecek
Kontrolrlnn izni olmadan keten tohumu yann alm satm yasak olmasna
ramen davacnn, davalya bir miktar keten tohumu yan satmas ve datmasyla
ilgili 1921 tarihli Re Mahmoud and Ispahani davasna konu olayda, szleme
yaplmadan nce davac davalya gerekli izinlerinin olup olmadn sormu, daval
ise izni olmad halde izninin olduuna davacy ikna etmitir. Ancak, akabinde
daval borca konu keten tohumu yan kabul etmemitir. Sz konusu davada ilk
99Markesinis/Unberath/Johnson, sh. 241.100 Fransz hukukunda hayat pahallna kar cretlerin endeksleme yntemi yerine, revizyonkoullar ile korunmas amalanmaktadr. zdemir, sh. 100.101 Collins, sh. 252.102 Byle zmni yasaklar szlemenin her iki tarafnn, szleme yapmasnn ya da szlemeyi ifaetmesinin yasakland durumlarda ortaya kabilecei gibi kanuni yasan taraflardan biri iinynelik olduu durumlarda da sz konusu olabilir. Treitel G.: The Law of Contract, 10. Bas, 1999,sh. 397.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
42/103
30
derece mahkemesinin karar, bir szlemenin taraflardan birinin gerekli izine sahip
olmadan akdedilmesi durumunda, sz konusu taraf yle olmad halde szleme iin
gerekli izine sahip olduunu belirtse bile szlemenin geersiz olduu gerekesiyle,
ngiliz Temyiz Mahkemesi tarafndan bozulmutur.103
Mohamed v. Alaga &Co. davas ise Somalili Muhammet ile avukat Alaga
arasnda Muhammetin, Somalili mltecileri avukatn brosuna ynlendireceine,
eviri gibi iler yaparak avukatn davalarna hazrlanmasna yardm edeceine ve
karlk olarak avukatn vekalet cretinin yarsn alacana ilikin imzalanan
szleme ile ilgiliydi. Ancak byle bir cret paylam szlemesi ngiliz Avukatlar
Birlii ( Law Society) kurallarna aykryd ve fakat Muhammed bu kural
bilmemekteydi. Sz konusu hkme aykrlk nedeniyle szlemenin hukuka
aykrlna hkmedilmi olmasna ramen yine de mahkeme, Muhammedin,
anlamann hukuka aykr olduunu bilen ya da bilmesi gereken Alagadan daha az
kusurlu olmasndan etkilenerek bu hizmetlerin karl olan demenin hukuka aykr
szleme uyarnca denecek cretin bir paras olmadna hkmetmitir.104
103 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.317; Guest, sh. 299; Ktz/Zweigert, sh.386; McKendrick, sh. 201.Bu davann karar ksmnda, Yarg Atkin, belirli bir szlemenin ya da szleme trnn kanundayasaklanp yasaklanmadnn tespiti hususunda mahkemenin yapmas gerekenin kanunda ak biryasan bulunup bulunmadn belirlemek ya da byle bir szleme akdeden kiiye kanunda bir ceza
ngrlmesinden yola karak szlemenin yaplmasnn da kanunda yasakland sonucuna ulamakolduunu belirtmitir. Ancak, kanunda bir cezann ngrld fakat taraflardan birinin kanundayasaklanan durumun olayda sz konusu olduunu bilmedii bir durumda mahkeme szlemeninhukuka aykr olduuna hkmetmeyecektir. Ayn davada, Yarg Bankes, kanun hkmndekararnamede kamu yararnn ak ve mphem olmayan bir ekilde ifade edildiini ve byle birszlemenin geerli olmayacan belirtmitir. Yargca gre ayrca, kendi fiili durumunu szlemeakdedilmeden nce gizleyen tarafn yani davalnn kendi hukuka aykr fiiline dayanarak savunmagelitirmesi haksz bir durumdur.Ancak szlemenin geerli kabul edilmesi de kanunun amacna yanikamu yararna da ters decektir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 318.104 Smith J.: The Law of Contract, 4. Bas, 2002, sh. 257.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
43/103
31
Alman Temyiz Mahkemesinin 23 Eyll 1982 tarihli bir karar, bir kanunun,
taraflar szleme yapmaktan men etmesi ve cezai yaptrmlardan sorumlu tutmas
durumunda szlemenin zmnen yasakland ve hkmsz klnd eklinde
mtalaa edilmesine rnek tekil etmektedir. Bu karara konu olay zetle yledir: 16
Ocak 1978 tarihli bir szleme ile davacnn daval iin 146.949,50 DM karlnda
bir ev ina etmesi kararlatrlmtr. 143.000 DMyi deyen daval evin
tamamlanmasndan sonra ilaveten 45.000 DMden daha sorumlu tutulmutur. Sz
konusu mebla, davacnn daval adna sipari ettii inaat malzemelerinden
kaynaklanmtr. Daval, 16 Ocak 1978 tarihli szlemenin geersizliine dayanarak
davann reddini talep etmitir. Ayrca, daval savunmasnda, ina edilen evin
yapmnda kaak iilerin altrldn ve bunun da kanunen yasak olduunu ileri
srmtr. Alman Temyiz Mahkemesine gre buradaki sorun, kanunda ngrlen
bir yasan konusuna ya da amacna aykrln sz konusu olmasnn szlemeyi
geersiz klp klmayacadr. Bu balamda, Kaak ilikle Mcadele Kanununda
kaakln aka yasakland bir hkm mevcut olmamakla birlikte bu kanunun
amac ve konusu, ngrlen yaptrmlarla beraber, kanunun yasaklayc hkmler
ierdiine ve bu kanuna aykr ilemlerin BGBnin 134. hkmne uygun olarak
geersiz klnacana iaret etmektedir. Bununla birlikte, mahkemeye gre istisnai
olarak, bu davada BGB 134 uyarnca szlemenin geersizlii, davacnn davaldan,
tedariki firmalardan mal temin etmesi nedeniyle belirlenen meblan almasndan
doan zararlarn talep etmesine engel deildir. Mahkeme szleme bedeli olan
146.949,50 DMnin davalnn davacy ekstra masraflardan korumak iin verdii
zmni bir garanti olduunu vurgulamtr. Nihayet, mahkeme davalnn, szlemenin
geersizliine dayanarak davacnn iddiasn bertaraf edemeyeceine ve tedariki ya
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
44/103
32
da dier firmalar tarafndan kesilen faturalar davalnn demek zorunda olduuna
hkmetmitir.105
Kanunun amacnn, arsa sahiplerini ve mteahhitlerini byle szlemeler
akdetmekten caydrmak olduu durumlarda, mahkemenin davacnn ekstra
masraflarn tazmini talebini reddetmesinin daha caydrc olacan ileri srerek sz
konusu karar eletirilmektedir.106
Kanun, taraflardan sadece birinin szleme akdetmesini yasaklayabilecei
gibi bazen de, taraflardan birinin gerekli yetki ve izin belgelerine sahip olmas
durumunda szleme yapabileceini ya da szlemenin ifasnn kanunda belirtilen
ekilde yaplmasn ngrm olabilir. Kanunun tek tarafa yasaklama getirip
getirmediinin tespiti kamu dzeni mlahazalarna baklarak yaplacaktr.107
Taraflardan birini korumak maksadyla dier tarafa ynelik kanuni yasaklar sz
konusu ise, szleme geersiz klnacaktr. Ancak bu da artlara bal olarak
deiebilmektedir. rnein, Shaw v. Groom davasnda, kiralayana kiracya gerekli
bilgileri temin etme ykmlln ykleyen emredici hkmlere kiralayan aykr
105 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 318-321.106 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 320.107 Phoenix General Insurance Co. of Greece SA v. Adas davasnda Yarg Kerr Kanunun,
taraflardan sadece birini izin/onay almadan szlemeye girmekten men ettii ya daszlemeye girdiitakdirde cezaya tabi tuttuu durumlarda, kanun szlemeyi hukuka aykr ve geersiz klmak amacylaszlemeyi kendiliinden zmni olarak yasaklam olmamaktadr. Kanunun byle bir etki dourupdourmad kanunun nlemek istedii zarar, kanunun lafz, uygulama alan, amac, menfaatikorunmak istenen taraf asndan doan sonular ve dier deerlendirmeler altnda kamudzenine ilikin mlahazalara baldr. eklinde gr bildirmitir. Bununla birlikte ngiliz TemyizMahkemesi yetkisiz yaplan szlemelerin uygulanamayacana hkmetmitir. Bu durum, tazminedilememe neticesiyle karlaabilecek sigorta edilen iin sakncaldr. Bu sorun, 1986 tarihli FinansalHizmetler Kanunun 132. md.sinde deiiklik yaplarak giderilmitir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.320.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
45/103
33
davrand halde, kendisine denmeyen kira alacana ynelik talebi kabul
edilmitir.108
Taraflardan birine ynelik kanuni bir yasan sz konusu olmas durumu ile
ilgili olarak, Fransz Temyiz Mahkemesi 15 ubat 1961 tarihli bir kararnda, bir tellal
iin satta cret kabul etmek disiplin suu olmasna ramen, cret deme
szlemesini hukuka aykr bulmamtr. Buna gereke olarak da kararda, tellaln
satta cret kabul etmesinin bir ticari faaliyet saylaca ve ticari faaliyetlere
giriilmesinin kanunda yasakland ancak yasaklanann sadece tellaln
ykmllklerine uygun dmeyen ticari faaliyetler olduu ve bunlar iin de disiplin
cezas ngrld ifade edilmitir.109 Dier bir deyile taraflardan birini korumaya
ynelik bir yasan sz konusu olmamas nedeniyle mahkeme cret deme
szlemesinin hukuka aykrlna hkmetmemitir.
Benzer bir dava da Alman Temyiz Mahkemesinde grlmtr. 29 Kasm
1980 tarihli davada mzayedeci tarafndan dolandrcln nlenmesi maksadyla
yaplan ve alc tarafndan imzalanan yazl fiyat teklifleri hari, mzayedecilerin
mzayede balamadan nce fiyat teklifi almalar Alman Ticaret Kanununda (34 VI
No.3) yasaklanm olmasna ramen, bir resim, davac mzayedeci tarafndan
davalya mzayede ncesi, yasal koullar tamayan, sadece telgrafla gnderilmi bir
fiyat teklifine dayanarak braklmtr. Daval fiyat teklifinin kanuna aykr olduunu
geerli bir szlemenin bulunmadn ileri srmtr. Ancak davalnn bu iddias
reddedilmi ve satm szlemesinin geerliliine hkmedilmitir. Mahkemeye gre,
108 Zweigert/Ktz, sh. 387; Smith, sh. 261.109 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 321, 322.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
46/103
34
BGB 134 uyarnca, kanunda aksi ngrlmedike bir hukuki ilemin kanuna aykr
olmas szlemeyi geersiz klar. Yerleik itihatlara gre ise, ihlalin yasaklanm
hukuki ilemi geersiz klp klmayaca sorunu yasaklayc dzenlemenin konusu ve
amacna baldr. Eer yasak sadece taraflardan biri iin sz konusu ise, genel kural
olarak, hukuki ilem geersiz kabul edilmeyecektir. Bununla birlikte, baz davalarda,
tek tarafl bir yasan ihlali hukuki ilemin geersizlii sonucunu douracaktr.
zellikle bu durum sz konusu kanunun taraflardan birini korumay amalamas
halinde ve amalad korumann salanabilmesinin baka trl mmkn olmad
durumlarda sz konusudur.110
Konu ile ilgili olarak, St. John Shipping Corp. v. Josep RankLtd. davas da
nem arz eder. Bu davada, gemi sahibinin, szleme yapld srada gemiye ar
yk yklemek gibi111 bir niyeti yokken, sonradan ar yk yklemesinin, tanan
eyann malikine navlun demeyi reddetme yetkisi vermediine ve szlemenin
geerliliine hkmedilmitir.112 Zira burada yarg Devline gre, gemi sahibinin
110 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.322.111 Ar yk yklenmesiMerchant Shipping (Safety and Load Line Conventions)Acte aykr idi.112 Sz konusu davada hkm veren, Yarg Devline gre, 2 genel prensip sz konusudur. 1) Suilemek maksadyla yaplan szlemeler geersizdir. Bu ilkenin uygulanmas szlemenin yapldanda hukuku ihlal etme niyetinin bulunup bulunmamasna baldr. Eer bu ihlal niyeti karlklysayani szlemenin iki taraf da hukuka aykr davranma niyetindeyse, szlemenin geersizlii szkonusudur. Ancak bu ihlal niyeti tek tarafl ise, hukuka aykr davranma niyetinin olduu kantlanan
tarafn at davada szleme uygulanmayacaktr. 2) Kanun tarafndan aka ya da zmnenyasaklanm bir szleme mahkemece uygulanamaz. Eer byle bir szleme sz konusu ise,taraflarn niyetlerinin ne olduu nem tamaz. Dier bir deyile, kanun szlemeyi yasaklamsa,taraflarn hukuku ihlal etme amalar bulunmasa bile, szleme uygulanmayacaktr. Bu iki trszleme arasndaki nemli fark budur. lk trde, kanunun hangi eylemleri yasakladna baklacaktr.Eer szleme, kasten yasaklanm bir eylemin yaplmas iin akdedilmise, kanunun szlemeyiyasaklayp yasaklamadna baklmakszn szleme geersiz klnacaktr. Dier trde ise, hangieylemlerin yasakland gz nnde bulundurulmayacak, hangi szlemelerin yasakland birszleme yapmlarsa, szleme uygulanamayacaktr. McKendrick E.: Contract Law, sh. 199. Ayrcabkz. Cheshire G.C./Fifoot C.H.: Cases on the Law of Contract, 5. Bas, 1969, sh. 233-248.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
47/103
35
navlun almaya hakk vardr, nk sz konusu hukuka aykrlk szlemenin ifas
srasnda ortaya kmtr.113
Yarg Devlinin bu grlerine atfta bulunanArchbolds (Freightage) Ltd. v.
S. Spanglett Ltd. davasnda ise, tad maln alnmasna sebep olan karayolu
nakliyecisinin sz konusu mal gerekli lisans bulunmayan bir kamyon ile tam
olmasnn, mal sahibinin zararnn tazmin edilmesine engel tekil etmeyeceine ve
szlemenin geerli olduuna hkmedilmitir. Bu davay gren, Yarg Pearcea
gre, sz konusu kanun, tamaclarn hangi aralarla eya tayacaklarn
dzenlediinden szleme aka yasaklanmamtr. 1933 tarihli Kara ve Demiryolu
Kanununun konusu, bu balamda mal sahibine ya da nakliye faaliyetlerine
mdahale etmek deil, etkinliini arttrmak iin nakliye faaliyetlerinde bulunanlar
kontrol etmektir. Kanunda dzenlenen yasaklar mal sahipleri iin deil, bu tr
nakliye aralarn kullananlar iindir. Bu nedenle nakliye szlemesi Yarg
Devlinin John Shipping Co. v. Joseph Rank Ltd. davasnda da belirttii gibi iki
tarafl bir szlemedir ve kanunda zmnen yasaklanmamtr. Bu grn saduyu
ve uygunluk ile desteklenmesi gerekmektedir. Aksi durumda bir taksi ofr
tarafndan tenha bir yerde indirilen bir yolcunun, ofrn ehliyetinin ya da
sigortasnn olmamas nedeniyle, zararnn tazmin edilmemesi, kanunun anlamnn
istenilmeyen lde geniletilmesi neticesini douracaktr.114 Kald ki, burada
davaclar davallarn gerekli izin belgesine sahip olmadn bilmemektedir; eer
biliyor olsaydlar, sua itirak etmi olacaklard ve talepleri reddedilecekti.115
113 Smith, sh. 261.114 McKendrick, sh. 200.115 Smith, sh. 259.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
48/103
36
Baz szlemelerin yaplmasnn kanunda aka yasaklanmas durumunda,
grld zere szlemenin hukuka aykrlna hkmedilecektir. Ancak
szlemenin akdedilmesinin kanunda aka yasaklanmad durumlarda
szlemenin geersizliine hkmedilmesi konusunda farkl yaklamlar sz
konusudur. rnein, taraflardan birini korumak ya da gzetmek maksadyla
oluturulan emredici hkmlere aykr olacak ekilde szlemenin yaplm olmas
szlemenin geersiz klnmas neticesini dourmamtr. Zira bu tr szlemelerin
geersiz klnmas, hakkaniyete uygun olmayan sonular meydana getirebilecektir.
Bununla birlikte belirli bir meslek grubunun faaliyetlerine ynelik dzenlemelere
aykr biimde szleme yaplmas durumunda, Anglo-Amerikan hukuk
sistemlerinde sz konusu szlemelerin geersiz klnd grlrken, Kta Avrupas
hukuk sistemlerinde aksi ynde hkm verilebildii grlmektedir. Ancak bu tr
durumlarda, sz konusu dzenlemelerin belirli bir mesleki faaliyetin yrtlmesine
ynelik olduklar gerekesiyle bunlara aykr szlemenin geerliliine
hkmedilmesi yerinde deildir. Zira bu tr kurallarla szlemeye taraf olmayan dier
meslek erbaplar ve kamu menfaatinin korumas amalanmaktadr. Ayrca kid
taraflardan birine ynelik yasaklayc bir hkm sz konusu ise ve bu hkmn amac
taraflardan birini korumaksa bu yasaklayc hkme aykr biimde akdedilen
szlemenin hukuka aykrlna hkmedilmesi yerinde olacaktr. Dier yandan
Anglo Amerikan hukuk sisteminde kabul edildii zere hukuka uygun bir
szlemenin ifasnn yasaklayc ya da emredici bir dzenlemeye aykr olmasnn,
szlemenin hukuka aykrl neticesini dourmamas yerindedir.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
49/103
37
C) SZLEMEDE YER ALAN TAAHHTLERN HUKUKA YA DA
AHLAKA AYKIRI OLMASI
Kanunlarda aka ya da zmnen yasaklanm alanlarda yaplan szlemelerin
haricinde, bireyin zgrlklerini haksz olarak kstlayan szlemeleri geerli klmak
temel hukuk prensipleriyle badamayacaktr. Ancak elbette burada kastedilen
kstlama kanuni bir zorunluluktan ya da ykmllkten kaynaklanmamaktadr.
Aksine, byle bir durum sz konusu olmamasna ramen bireyin zgrlkleri hukuka
veya ahlaka aykr olarak snrlanmaktadr. Burada bireyin zgrlklerinden
kastedilen, bireyin hareket etme, karar verme ve ekonomik zgrldr. Bunlar
hukuka veya ahlaka aykr biimde kstlayan szlemeler geersiz kabul
edilecektir.116
Buna gre, zgrlklerini kstlayarak, bireyi yar kle durumuna getiren
szlemeler geersiz klnacaktr.117 dn alann, dn verenin yazl rzas
olmakszn iinden ayrlmayaca, dn para almayaca, mlkn satmayaca ya
da evden tanmayaca ynnde hkmler ieren karz akdi, bireyin zgrlklerini
ahlaka aykr (unduly) kstlamas nedeniyle Horwood v. Millars Timber and
Trading Co. davasnda geersiz klnmtr. Ayn ekilde, bir yazar ya da ark sz
yazarnn bir yayncya btn eserlerini yaynlamas iin bahettii haktan
dnlemeyecei ynnde yapt anlama da Schroeder Music Publishing Co. v.
116 svire Medeni Kanununun 27/II hkmnde hi kimsenin zgrln tamamen ortadankaldramayaca ya da hukuka ya da ahlaka aykr olacak ekilde snrlayamayaca ynnde birhkm yer almaktadr. Benzer hkm Trk Medeni Kanunun 23/II hkmnde yer almaktadr. Ate,sh. 238, 239. Zweigert/Ktz, sh. 383.117 Kiisel zgrlkler zerine konulan snrlamalarn ahlaka aykrl ile ilgili Fransz davalarincelendiinde belirtilen kstaslardan faydalanld grlmektedir. rnein, bir hava hostesininevlenmesi zerine i akdinin sona erecei ynndeki taahhd hkmsz klnmtr.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
50/103
38
Macaulay davasnda geersiz bulunmutur. Bununla birlikte, bir babann olunun
msrif olmamas, kendini gelitirmesi, dolandrclarla arkadalk etmemesi,
kendisinden nceden izin almadan Piccadilly Circusta 80 mil hzla gitmemesi,
dn para almamas, iddiaya girmemesi, dorudan ya da dolayl olarak tefeci, at
yarlar ya da bunlarn muhasebecileri ya da dier alanlar ile i ilikisi ya da
kiisel ilikiye girmemesi artyla, olunun borlarn deyecei ynnde yapt ve
Denny v. Denny davasna konu olan taahht geersiz klnmamtr. Drst bir tefeci
olabilecei olaslna ramen bir tefeci ile kiisel iliki kurmasnn engellenmesinin
geerli kabul edilmesinin nedeni, Horwood davasndaki tefecinin bencil amalarla
davranmasnn tersine babann olu yararna kstlama ngrmesidir.118
Denny v. Denny davas her ne kadar u bir rnek olsa da her taahhdn
geersiz klnmayabileceine bir rnek tekil eder. Zira mahkeme kararlar
incelendiinde her taahhdn geersiz klnmad grlmektedir. Geersizliine
hkmedilen taahhtler veya szlemeler, yukarda da baz rneklerinin sunulduu
zere, bireyin zgrlklerinin ar derecede kstland taahhtler veya
szlemelerdir. Bununla birlikte bir szlemede yer alan kstlayc hkmlerin ne
zaman arlk tekil edeceini tespit etmek iin szlemede yer alan baz unsurlara
bakmak gerekecektir. Bu unsurlar, szlemede yer alan taahhdn younluu veya
iddeti dier bir deyile borlunun zgrlnn ne lde kstland, taahhdn
sresi, kstlanan kiisel deerlerin kiinin hangi zgrl ile ilgili olduu ve bu
kstlamadan rcu imkann ierip iermedii, karlkl taahhtlerdeki edim dengesi,
118 Treitel, sh. 415; Zweigert/Ktz, sh. 383.
8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which
51/103
39
borlunun ya, meslei, hayat tecrbesi gibi kiisel durumu, taahhdn ieriindeki
belirsizlik eklinde zetlenebilir.119
Ekonomik zgrlklerin daha sert biimde kstland szlemelerde, az
evvel belirtildii zere srenin uzun ya da belirsiz olmas szlemelerin geerlilii
zerinde belirleyici rol oynamaktadr. 1968 tarihli Esso Petroleum Co. v. Harpers
Garage Ltd. davasnda taraflar arasnda akdedilmi 21 yllk bir akaryakt szlemesi
ok uzun bulunmu ve be yllk ksm geerli kabul edilmitir. Alman Temyiz
Mahkemesine gre de, be yllk sre makuldr ancak muhtemelen daha uzun bir
zaman da kabul edilebilecektir.120 Fransz hukukunda da belirli bir yerde ya da belirli
bir kiiyle ikamet etme borcu belirsiz bir sreliine yaplmam olmas kouluyla
geerli kabul edilmitir.121
Bireyin ekonomik zerkliklerini haksz olarak kstlayan dier bir rnek ise,
iinin iten ayrldktan sonra ivereni ile rekabet etmeyeceine dair akdettii
szlemede olduu gibi ortandan ayrlan kiinin stlendii benzer
ykmllklerdir.122 Burada da zlmesi gereken bir menfaatler atmas vardr.
119 Ate, sh.243-251.120 Zweigert/Ktz, sh. 383,384. Eliot/Quinn, sh.165.121 Merryman/Clark, sh. 893. Bununla birlikte, Fransz mahkemeleri farkl bir yol izlemektedirler.Code Civilin 1591nci maddesine gre bir satm szlemesindeki bedel dtermin (belirlenebilir)olmaldr. 1129uncu maddesine gre ise, szlemeden doan borcun konusu chose dterminolmaldr. Fransz Temyiz Mahkemesinin son dnemdeki kararlarna yansyan bak asna gre,
uzun dnem mal teminine ilikin szlemelerde fiyat deiebilir ancak bir tarafn dierinebavurmadan yeni bir fiyat koymas dier bir deyile cari fiyat listesinin satc tarafndan kar tarafaykletilmesi durumunda szlemeler yokluk yaptrmna tabi tutulacaktr. Zweigert/Ktze gre bubak asyla konuya yaklamak zor grnmektedir. Eer ilgili pazardaki rekabet geni ise, satc yada salayclarn fiyat listelerini iirmelerinde ok byk bir risk bulunmamaktadr. Ancak asl sorun,satc ya da salayclarn merhametine kalm tketicinin ekonomik zgrlnn kstlanddurumlardr. Zweigert/Ktz, sh. 384.122 Bu tr szlemeler balangta geersiz kabul edilmekte idi. Ancak zaman ierisinde, bir ustann,eer raklk ilikisinin sonunda kendisi ile rekabet etmesini kstla