MAM-HATP LSELER

KARILATIRMALI DNLER TARH

DERS KTABI

YAZARLAREkrem ZBAY

Eyp KOAhmet YAPICI

Ahmet TRKANMehmet BAYDA

sa HEM

DEVLET KTAPLARIBRNC BASKI

.........................., 2010

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ...............................................................: 4833DERS KTAPLARI DZS ..........................................................................................: 1424

10.?.Y.0002.3975

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr : Ramazan YILDIRIM Dil Uzman : Erdal ALTUN Grsel Tasarm : Erturul AKIR Dilek ANDER Emre ANDER Rehberlik Uzman : Erdal USLUER Program Gelitirme Uzman : Dr. Yaln BAY Eitim Teknolojisi Uzman : Ahmet KOPMAZ Veysel KUBAT

ISBN 978-975-11-3342-7

Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 18.12.2009 gn ve 285 sayl karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Yaymlar Dairesi Bakanlnn 03.03.2010 gn ve 873

sayl yazs ile birinci defa 37.600 adet baslmtr.

& #' ! & " & !&

" ) !(! $ $

))&" & &* ! ) # #

') ! " * &*& " * # "& !& (" &*

&&& %&* &!!)&&!*&&*&&)')))*%***&&*$&! " ") #" *$& $

!#$&*&*

&")(**#!&" )#')$

..MMUSTAFA KEMAL ATATURK

VII

NDEKLER

1. NTE: KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR1. Tanm, Konusu ve Metodu................................................................................................ 102. Din Bilimleri Arasndaki Yeri.. ........................................................................................... 113. Temel slam Bilimleriyle likisi.. ...................................................................................... 124. Dier Dinleri renmenin slam Asndan nemi.. ......................................................... 155. Trkiyede Karlatrmal Dinler Tarihinin Tarihesi... ..................................................... 17

2. NTE: DNN MAHYET1. Dinin Tanm ile lgili Grler........................................................................................... 232. Dinin Kayna Hakkndaki Grler.. ................................................................................ 25 2.1. Evrimci Gr.. ........................................................................................................... 26 2.2. Vahiy Temelli Gr.. ................................................................................................. 273. Din ile Mitoloji.. ................................................................................................................. 294. Dinin nsan Hayatndaki Yeri ve nemi.. ........................................................................... 30

3. NTE: VAHYE DAYALI DNLER1. Vahiy Gelenei .................................................................................................................... 362. Yahudilik ............................................................................................................................. 37 2.1. Yahudi, brani ve srail Terimleri ................................................................................ 37 2.2. Yahudiliin Douu ve Gelimesi .............................................................................. 38 2.3. Yahudiliin Temel zellikleri ..................................................................................... 45 2.4. Yahudiliin On Temel lkesi: On Emir ....................................................................... 46 2.5. Gnmzde Yahudilik ................................................................................................ 47 2.6. Yahudiliin Dier Dinlere ve Irklara Bak ............................................................... 48 2.7. Kuran- Kerim Asndan Yahudilik ve Yahudiler .................................................... 48 2.8. Trkiyede Yahudilik .................................................................................................. 503. Hristiyanlk ......................................................................................................................... 51 3.1. Hristiyanln Tanm ve Tarihesi.............................................................................. 51 3.2. Hristiyan Mezhepleri ................................................................................................. 54 3.3. II.Vatikan Konsl ve Hristiyan Dnyasna Etkileri .................................................. 57 3.4. Hristiyanln Temel zellikleri ................................................................................. 58 3.4.1. Mesihilik ......................................................................................................... 58 3.4.2. Kilise ve Sakramentler ..................................................................................... 59 3.5. Hristiyanln Dier Dinlere Bak ............................................................................ 62 3.6. Kuran- Kerim Asndan Hristiyanlk ve Hristiyanlar ............................................. 65 3.7. Trkiyede Hristiyanlk .............................................................................................. 664. slamiyet ............................................................................................................................. 68 4.1. slamiyetin Kelime ve Terim Anlamlar ..................................................................... 68 4.2. slamn Douu ......................................................................................................... 69 4.3. slamiyetin Temel zellikleri ve Farkllklar ............................................................ 69 Okuma Metni: slamn Dier Din ve Geleneklere Bak ................................................ 72

4. NTE: HNT VE DOU ASYA DNLER1. Hint Dinleri.. ....................................................................................................................... 77 1.1. Hinduizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ....................................................... 77 1. 2. Budizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ......................................................... 79 1.3. Sihizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ............................................................ 81 1.4. Caynizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ........................................................ 832. in ve Japon Dinleri.. ......................................................................................................... 84 2.1. Konfyanizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ............................................... 84 2.2. Taoizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ........................................................... 86 2.3. intoizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ........................................................ 873. Dier Dinler.. ...................................................................................................................... 87 3.1. Zerdtlk.. ................................................................................................................. 87

VIII

3.2. Kabile Dinleri.. ........................................................................................................... 88 3.3. Eski Trk nanlar.. ................................................................................................... 90

5. NTE: DNLERDE NAN1. Tanr nanc ......................................................................................................................... 95 1.1. Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tanr nanc.. .................................................. 95 1.2. Hint ve Dou Asya Dinlerinde Tanr nanc.. ............................................................. 982. Peygamber veya Din Kurucusu nanc.. ........................................................................... 101 2.1. Hz. Musa.. ................................................................................................................. 102 2.2. Hz. sa.. ..................................................................................................................... 104 2.3. Hz. Muhammed... ..................................................................................................... 105 2.4. Buda, Nanak, Parsva, Mahvira... .............................................................................. 106 2.5. Konfys, Lao-Tzu, Zerdt... ................................................................................ 1083. Ahiret nanc... .................................................................................................................. 110 3.1. Hesap Verme... .......................................................................................................... 112 3.2. Ceza ve Mkfat.. ..................................................................................................... 113 3.3. Ahiret nancnn Yaptrm Gc.. .............................................................................. 1144. Mehdi-Mesih nanc... ....................................................................................................... 1145. Kutsal Kitap nanc.. ......................................................................................................... 117 5.1. Dinlerde Kutsal Kitaplar ve Kaynaklar.. ................................................................. 117 5.2. Kutsal Kitaplarn Dinlerdeki Yeri ve Otoritesi.. ....................................................... 119

6. NTE: DNLERDE BADET VE BADET YERLER1. Dinlerde badet.. ............................................................................................................... 123 1.1. Dua ve Namaz... ....................................................................................................... 123 1.2. Oru... ....................................................................................................................... 130 1.3. Hac.. .......................................................................................................................... 132 1.3.1. Hac Merkezleri.. ............................................................................................. 132 1.3.2. Hac Yapma ekilleri. ...................................................................................... 136 1.4. Sadaka. ...................................................................................................................... 138 1.5. Kurban. ..................................................................................................................... 139 1.6. Kutsal Gnler, Geceler ve Bayramlar. ...................................................................... 1412. Dinlerde badet Yerleri. ..................................................................................................... 143

7. NTE: DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER1. Doruluk. .......................................................................................................................... 1502. Temizlik. ........................................................................................................................... 1513. yilik ve Yardmseverlik. ................................................................................................... 1534. Byklere Sayg. ............................................................................................................... 1555. Bakalarna Zarar Vermemek. ........................................................................................... 1576. ldrmemek. .................................................................................................................... 1587. Hrszlk Yapmamak. ........................................................................................................ 1588. Zina Yapmamak. ............................................................................................................... 1609. Yalanc ahitlik Yapmamak. ............................................................................................. 160

8. NTE: DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK1. Din oulculuk. ............................................................................................................... 1642. Trkiyedeki Din Gruplar. ............................................................................................... 1653. Dinler Aras Diyalog. ........................................................................................................ 1664. Misyonerlik.. ..................................................................................................................... 168 4.1. Trkiyede Faaliyet Gsteren Misyoner Gruplar. ..................................................... 170 4.1.1. Hristiyan Gruplar.. .......................................................................................... 170 4.1.2. Yahova ahitleri.. ........................................................................................... 1745. Laiklie Ynelik ve D Tehditler.. ............................................................................... 176

SZLK... ............................................................................................................................ 178KAYNAKA ........................................................................................................................ 180

KARILATIRMALI DNLER

TARHNE GR

1.NTE

99

NTEMZE HAZIRLANALIM

1. Karlatrmal dinler tarihinin konusuyla ilgili bilgi toplaynz.

2. Karlatrmal dinler tarihinin din bilimleri arasndaki yerini aratrnz.

3. Karlatrmal dinler tarihinin temel slam bilimleriyle ilikisini inceleyiniz.

4. Dier dinler hakknda bilgi sahibi olmann slam anlamadaki roln

aratrnz.

10

1.NTE

1. Tanm, Konusu ve Metodu

Karlatrmal dinler tarihi, tarih boyun-ca yeryznde var olmu btn dinlerin dier dinlerle mnasebetlerini, benzer, farkl ve ortak ynlerini tarafsz biimde karlatrmal olarak ele alan bir bilim daldr.1 Bu bilim, konu olarak ele ald dini, tarih adan karlatrma meto-du ile inceler.

Gemite ve gnmzde yeryznde var olan btn dinler, karlatrmal dinler tarihinin konusunu oluturur. Bu bilim dal, dinlerin do-ularn, gelimelerini, birbirleriyle etkileim-lerini, karlatrmal tarihlerini, inan, ibadet ve ahlak sistemlerini, din kurumlarn, kltle-rini ve mezheplerini hak-batl ayrm yapmak-szn inceler.2

Dinler tarihi, herhangi bir dinin savunmasn yapmaz. Onun iin ilahiyat bilimlerinden ayrlr. Hibir dini, stnlk, gelimilik, doru veya yan-llk bakmlarndan deerlendirmeye tabi tutmaz. Hepsini ayn kategoride, olduklar gibi deerlen-dirir. Karlatrmal dinler tarihinin konusuna btn dinler girdii iin slam ve Hristiyanlk gibi bir dinin tarihini inceleyen bilim dallarndan da ayrlr.3 Dinler tarihinin amac, dinler hakknda en doru bilgileri toplamak ve gerektiinde bu bilgileri karlatrarak bir sonuca ulamaktr.4

Her bilimin kendine has bir metodu vardr. Metot ise bizi geree gtren yoldur.5 Bilimler, sa-hasna giren konular kendi metoduyla inceler. Dinler tarihinin de kendine has nitelendirici bir metodu vardr. Olaylar, olduu gibi ayrntlaryla naslln tantr ve nitelendirir. Dinler tarihin-de nitelendirici metot yannda, karlatrma metoduna da bavurulur. Bu bakmdan dinler tarihine karlatrmal dinler tarihi de denir. Dinler tarihi, dinlerin douu, gelimesi, yok olmas gibi konularda tarih metoduna bavurur. Bu srada verilerini daima tarihten, yaanan ve tecrbe edilen hayattan alr. Toplad verileri bazen karlatrma metoduyla inceler. Buna, tarih-karlatrmal metot ad verilir. Dinler tarihi, bu metodu kullanarak bir dinin veya

1 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 19; Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 4. 2 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 5; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 3. 3 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 2. 4 Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, s. 59. 5 Zeki Arslantrk, Aratrma Metod ve Teknikleri, s. 47.

TARTIALIM

Dinler tarihinin konusunu ve metodunu bilmenin neden gerek-li olduunu snfa tartnz.

NOT EDELM

Dinler tarihi; tarih, filoloji, arkeoloji, etnoloji, antropolo-ji ve sosyoloji gibi bilimle-rin verilerinden yararlanarak dinleri inceler.

(Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 5.)

BEYN FIRTINASI

Vusulszlk,

usulszlktendir.

Yukardaki cmle zerinde dnerek beyin frtnas yapnz.

11

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

dinlerdeki bir zelliin nasl ortaya kp geliti-ini tespit eder. rnein Hristiyanlktaki teslise dayal tanr inancnn tarih srecini, Hrstiyan-ln irtibatta bulunduu dier dinlerdeki tanr anlayyla karlatrarak ortaya koyar.6

2. Din Bilimleri Arasndaki Yeri

Din bilimleri, btn dinleri inceleme konusu olarak ele alan bir grup bilim daldr. Din bilimlerinin yeryznde yaam ve yaamakta olan btn dinleri douundan yok oluuna kadar her ynyle inceledii bir alan vardr. Karlatrmal dinler tarihi de din bilimleri ats altnda yer alr. Bu geni alan, genelden zele doru alt dallara ayrlr. rnein dinler tarihi; din sosyolojisi, psikolojisi, fenomenolojisi ve felsefesi gibi dallarn hepsi din bilimleri ad altnda deerlendirilir. Bu bilim dallar dini incelerken hak, batl, doru, yanl gibi herhangi bir deerlendirmeye gitmez. Dier bir ifadeyle bu bilim dallar inceledikleri dinleri objektif olarak ele alr. Bu bilim dallarnn da slam ve Hristiyanlk tarihi gibi alt dallar vardr. Bunlar din bilimlerinin zel alanlarn oluturur.

Dinlere ait inan, ibadet ve ahlak sistem-leri, kurumlarn oluum sreleri gibi konu-lar din bilimlerinin inceleme alanna girer. Bunun yannda din deerler, tecrbeler, idealler, beklentiler, hisler, tavrlar, hayat ile din arasndaki btn ilikiler, bu bilim dal-larnn inceleme konusunu oluturur.7 r-nein din psikolojisi, ferdin din tecrbesini ve bu tecrbenin eitli tezahrlerini konu edinirken din felsefesi de dinin mahiyetini, insann din hakikatlerle alakasn ele alr.

6 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 20; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 3. 7 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 4.

TARTIALIM

Dinler tarihini renmek in-sana ne kazandrr? Tartnz.

Din fenomenolojisi, dinin grnen, da akseden ynlerini sistematik ola-rak inceleyen bir bilim daldr. Bu bi-lim dal, dinin tarih geliimini dikkate almakszn din olgular, grnen yn-

leriyle konu edinir. eitli dinlerin ibadet, ayin, yer, zaman, eya, ahsiyet ve kutsallarn inceler, ortak noktalarn bulmaya alr.

(Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 21.)

BLG KUTUSU

TARH

DN FENOMOLOJS

DN FELSEFES DN PSKOLOJS

DN SOSYOLOJS

DNLER TARHNN

ile ilikisi vardr.ile ilikisi vardr.

ile ilikisi vardr.ile ilikisi vardr.

ile ilikisi vardr.

12

1.NTE

Din bilimleri ats altnda yer alan din sosyolojisi, psikolojisi, fenomenolojisi ve felsefesi ile karlatrmal dinler tarihinin ortak noktasn din oluturur. Dolaysyla bu disiplinlerle dinler tarihi yakn iliki iindedir. Ayrca tarih; yer ve zaman gstererek gemiteki olaylar ele alan bir bilim dal olduu iin dinler tarihine malzeme verir. Bunlarn yannda dinler tarihi aratrmalarnda filoloji, mitoloji, arkeoloji, sanat tarihi, folklor ve benzeri bilim dallarndan da faydalanr.8

3. Temel slam Bilimleriyle likisi

Din bilimleri, dini bir olgu olarak inceler. Dinler tarihi de din bilimleri arasnda yer aldndan hem yaps hem de uygulad metot itibaryla objektiftir. Temel slam bilimleri ise slam dininin e-itli dallarn iine alan ve savunmasn yapan ilahiyat bilimleridir. Karlatrmal dinler tarihi, konu ve metot bakmndan temel slam bilimlerinden farkl olsa da malzeme bakmndan birebir iliki iindedir.9 Birok konuda temel slam bilimleri karlatrmal dinler tarihi verilerinden faydalanr. Dolaysyla karlatrmal dinler tarihi ve temel slam bilimleri arasnda yakn bir iliki vardr.

Temel slam bilimlerinden olan tefsir, Kuran ayetlerinin doru anlalmasn ve yorumlanmasn konu edinir. Tefsir bilimi ayetlerin aklanmasnda birok bilimin verilerinden yararland gibi din-ler tarihi verilerinden de yararlanr. rnein, Kuran- Kerim, baz ayetlerinde eski kavimlerden ve onlarn inanlarndan sz eder. Fakat onlarn yer ve zamann belirtmez. Tefsir bilimiyle uraanlar, Kuran- Kerimin bu tr ayetlerini yorumlarken karlatrmal dinler tarihinin verilerinden yarar-lanmazlarsa tefsir usulnde srailiyat olarak bilinen mitolojik hikyelerle ayet-leri tefsir etme yanlgsna debilirler. Bu konuda dinler tarihinin verilerin-den yararlanarak tefsir kitaplarna girmi olan srailiyat trnden hikyelerin asl ortaya konulabilir. Bylece dinler tarihinin salad malzemeler vastasyla Kurandaki baz ayetler tarih gereklere

8 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 22, 23. 9 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 7.

TEMEL SLAM BLMLER

Tefsir Hadis Fkh Kelam

NOT EDELM

Din sosyolojisi, din-toplum mnasebetlerini ve bunlardan doan olaylar inceleyen bir bilim daldr. Bu bilim dal; sosyal din kurumla-r, dinin devlet, millet ve aileye kar tutumunu, din alannda meydana gelen sosyolojik olaylar, eitli din cemaatlerin toplumla olan mnase-betlerini konu edinir.

(Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 21.)

13

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

uygun olarak yorumlanr. Ayrca Kuran- Kerimde Garibl-Kuran denen Arapa kkenli olma-yan kelimeler bulunmaktadr. Tefsir bilimcileri, bu kelimelerin ounun Sami dil grubundan olan Akata, Asurca ve Ugarite gibi dillerden geldiini dinler tarihi yardmyla renebilirler.10 Bu sa-yede o kelimelerle ilgili daha gereki yorumlar yaplabilir. Dier taraftan dinler tarihi de Kuran- Kerimdeki bilgilerden yararlanr. rnein insanln ilk dini ile ilgili tarih belgeler bulunamazken Kuran bu alanda bilgiler verir. Dinler tarihi bilimcisi de bu bilgilerden faydalanr.

Temel slam bilimlerinden olan hadis, Hz. Muhammede (s.a.v.)11 atfedilen sz, fiil ve takrirleri inceler. Kuran- Kerimde olduu gibi hadislerde de eski kavimlerden, onlarn balarndan geen olaylardan ve inanlarndan bahsedilir. Karlatrmal dinler tarihinden elde edilen veriler, bu tr hadislerin daha doru anlalmas ve yorumlanmasnda yardmc olur. Karlatrmal dinler tarihi, hadislerin sahih olup olmadnn tespit edilmesinde de nemli katk salar. Kuran- Kerimin ru-huna ve genel olarak slamn zne ters den baz hadislerin kaynan karlatrmal din-ler tarihi verileriyle tespit etmek mmkndr.12 rnein gayrimeru bir evlilikten dnyaya gelen bir ocuun cennete giremeyeceini13 belirten hadis, Kuran ve slamn ruhuna ters dmektedir. Dinler tarihi verilerine gre bu hadisin srailiyattan olma ihtimali yksektir. nk Yahudilie gre evlilik d dnyaya gelen ocuk, normal bir insan kabul edilmez. Bu ocuk, Yahudi olma hakkn kaybeder ve Yahudi din otoriteleri tarafndan cemaatten atlr. Bu uygulama, kaynan Tevrattan alr. Nitekim Tevratta bu konuyla ilgili yle bilgi verilir: Nmeru ocuk Rabbin cemaatine girmeyecektir; kendinden olanlardan hibiri, hatta onuncu nesle kadar Rabbin cemaatine giremeyecektir.14 Grld gibi hadislerin shhatinin tespit edilmesinde dinler tarihi verileri nemli katk salamaktadr.

Dier bir temel slam bilimi olan fkh, kendine zg metotlarla, Kuran ve snnetten kard hkmleri dzenler ve inceler. Bunu yaparken kural koyucunun amacn belirlemeye de alr.

Kuran- Kerimde bildirildii zere Allah, her toplum iinden bir eli karm15 o elileri arac-lyla da baz kurallar gndermitir. Bu kurallar o dnemdeki insanlar anlamaya alm ve bunun iin yntemler gelitirmilerdir. zellikle Yahudi ve Hristiyanlarn bu konudaki birikimleri fkhlara bir veri kayna olabilir. Bu verileri ancak dinler tarihi ortaya koyar. Ayrca karlatrmal dinler tarihi, nceki toplumlara gnderilen ilah kurallarla ilgili malumat vererek fkhlara benzer kurallar arasnda

10 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 8. 11 Sallallah aleyhi vessellem ( Allahn salat ve selam onun zerine olsun.) 12 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 9. 13 Aliyyl -Kri, el- Mevzuatl-Kbra, s. 268; Acluni, Kefl-Hafa, C 2, s. 372. 14 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 23/ 2. 15 Nahl suresi, 36. ayet.

LSTELEYELM

Karlatrmal dinler tari-hinin temel slam bilimleri ile ilikisini snfa tartarak vardnz sonular listeleyiniz.

.....................................

.....................................

14

1.NTE

mukayese yapma frsat sunar. Bu mukayese so-nucu fkhlar kural koyucunun amacn, hangi kurallarn deiim gsterdiini renebilirler.16 rnein Tevratta erkek evlat varsa kzlar vris olamazlar. Oul ve kz yok ise miras srasyla kardelere, amcalara, yaknlk derecelerine gre dier akrabaya intikal eder.17 denilir. Kuran- Kerimde ise ...ebeveyn ve akrabann brak-tnda, ister az ister ok olsun, kadnlarn da

bir pay olacaktr. Allah tarafndan tayin edi-len bir paydr bu.18 buyrulur. Grld gibi Kuranda nemli bir deiiklik yaplarak erkein yannda kadna da miras hakk tannmtr. Fkhlar dinler tarihinin bu verilerinden hareketle zaman ve mekn alarndan bilgiler aras mukayese yapabi-lirler. Yine fkhlar slam ncesi toplumlarda hac, kurban, namaz ve oru gibi ibadetlerin nasl uygu-land hususunda dinler tarihinin ortaya koyduu bilgilerden yararlanabilir.

Temel slam bilimlerinden kelam, slamn inan esaslarn Kuran- Kerim erevesinde salam bir temele oturtmaya alan bir ilimdir. Kelamn temel konularn Allahn sfatlar, peygamberlik, vahiy, ahiret ve iman oluturur. Karlatrmal dinler tarihi, kelam konularnn ilenmesi srasnda bu ilimle uraanlara birok malzeme verir. Ayrca dinler tarihi, dier din ve kltrlerden geen ve slamn yapsna uygun olmayan inanlarn kkeni hakknda bilgiler de verir. Kelamclar, dinler tarihinin ve-recei bu malzemelerden hareketle salam, ilevi olan bir itikat sistemi ortaya koyabilirler. Allahn sfatlar, peygamberlik ve vahiy, Allah-insan ilikisi gibi nemli konularda an ihtiyalarna uygun fikir gelitirebilirler.19

16 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 12,13.17 Kitab- Mukaddes, Saylar, 27/ 8-11; Hayrettin Karaman, slam Hukuk Tarihi, s. 42. 18 Nis suresi, 7. ayet.19 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 9,10.

RNEK BULALIM

Kuran- Kerimden dinler tarihinde veri olarak kullanlan rnekler bulunuz.

Hz. Musa ve srailoullarnn Msrdan k. (T-H suresi, 77. ayet.)

.....................................

Dinler tarihi, slami ilimler zerine alan aratrmaclar iin ok nemlidir.

15

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

4. Dier Dinleri renmenin slam Asndan nemi

Kuran- Kerim, bilenlerle bilmeyenlerin asla bir olamayacan belirtir,20 Oku.21 emriyle sze balar ve bilmediimiz konular bilenlerden renmemizi22 tavsiye eder. nsanlarn zararna olmayan her trl bilginin renilmesini tevik eder. Kuran- Kerimde, Allah katnda tek geerli dinin slam olduu23 belirtilmekle birlikte dier dinlerin bir olgu olarak varl da kabul edilir. rnein Kim slamdan baka bir din seerse bu ondan kabul edilmeyecektir.24 diyerek slam dndaki din-lere de dikkat ekilir. Dolaysyla dier dinler hakknda bilgi sahibi olmak, mensuplarn tanma, anlama ve kendi inancmzla mukayese etme asndan nemlidir.

Dier dinleri renmenin slam asndan hibir zarar bulunmad gibi tam aksine bir-ok yarar da vardr. Dier dinler hakknda bilgi sahibi olduumuz zaman kendi dinimizin farkn daha iyi grr ve deerini takdir ederiz. Kuran- Kerimde dier din mensuplarnn eletirilen davranlarnn bizde de bulunup bu-lunmadn anlayabiliriz.25

Dier dinleri renmenin slam asndan baka bir faydas da slam literatrnde sra-iliyat olarak bilinen konularn tannmasdr. slam, douundan bugne kadar deiik din ve kltrlerle karlamtr. slama giren insan-lar, eski kltrlerinden baz unsurlar slama tamlardr. Zamanla bu yabanc unsurlar,

20 Zmer suresi, 9. ayet. 21 Alak suresi, 1. ayet. 22 Nahl suresi, 43. ayet. 23 l-i mrn suresi, 19. ayet.24 l-i mrn suresi, 85. ayet. 25 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6.

DEERLENDRELM

Sizden nce nice (mil-

letler hakknda) ilah ka-

nunlar gelip gemitir. Onun iin

yeryznde gezin dolan da (Allahn

ayetlerini) yalan sayanlarn akbeti ne

olmu, grn.

(l-i mrn suresi, 137. ayet.)

Yukardaki ayeti dier dinleri ren-

menin nemi asndan deerlendiriniz.

Yukardaki sembollerin hangi dinlere ait olduunu syleyerek anlamlarn aratrnz.

16

1.NTE

TARTIALIM srailiyat konular slam

kltrn nasl etkilemitir? Tartnz.

slamn aslndanm gibi alglanmaya balan-mtr. Dolaysyla dier dinler hakknda bilgi sahibi olmak bu unsurlarn tannmas asn-dan nemlidir.

Dinler hakknda bilgi sahibi olmann dier bir yarar da misyonerlik (Hristiyanlar, Mor-monlar, Yahova ahitleri, Bahailer vs.) faali-yetleri ile ilgilidir. Misyonerlerin propaganda-larna cevap verebilmek iin nceden o dinleri tanmak gerekir.

Son yllarda, dinler aras diyalogla ilgili lkemide eitli toplantlar dzenlenmekte-dir. Dinler aras diyaloun ne anlama geldii-ni bilmek ve bu diyalog toplantlarnda etkili olabilmek iin yine dier dinler hakknda n-ceden bilgi sahibi olmak nemlidir.

Dier dinleri bilmek din hizmetleri asndan da nem tar. Din hizmeti veren kiiler, bir noktada toplumun nder ve mnevverleridir. Bundan dolay insanlar, ister dier dinlerle ister merak ettikleri eitli konularla ilgili olsun din hizmeti veren kiilere sorular sorabilir. Bu sorulara doru, doyurucu ve tutarl cevap verebilmek iin slamn dndaki dinleri bilmenin nemi kendiliinden ortaya k-maktadr. Ayrca din grevlisinin slam topluma daha iyi anlatabilmesi iin onun dier dinlerden farknn ne olduunu bilmesi gerekir.

Kreselleme ve iletiimin artt gnmz dnyasnda farkl dinleri ve mensuplarn tanmak bir ihtiya hline gelmitir. Bundan dolay insanlar farkl din ve kltrlerden insanlarla bir arada yaa-mak zorunda kalmlardr. Dolaysyla farkl dinleri ve mensuplarn bilmek yaadmz dnyann sosyolojik bir gereidir.26

26 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6.

BEYN FIRTINASI

Farkl dinlere mensup in-sanlar arasnda diyaloun

salanmasnda din adamlarnn rol nedir?

Dncelerinizi arkadalarnzla paylaarak beyin frtnas yapnz.

17

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

Sonu olarak genel kltr sahibi olmak, dier din mensuplaryla salkl bir iletiim kurmak, misyonerlik faaliyetlerini tanmak ve nlem almak, slam dier din mensuplarna daha iyi anlatabil-mek, slama karm hurafeleri ayrt edebilmek, eksik ve yanllarmz tanmak; slam gnmz artlarnda daha iyi yorumlamak ve din hizmetlerini daha verimli hle getirmek gibi nedenlerden dolay dier dinleri bilmek gerekir.27

5. Trkiyede Karlatrmal Dinler Tarihinin Tarihesi

Kuran- Kerimde ve Hz. Peygamberin hadislerinde dier dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, Me-cusilik, Sabiilik ve putperestlik) den bahsedilir. Kuran ve hadislerde o dinlerden sz edilmesi baz Mslman bilginlerde merak uyandrmtr. Zaman zaman o dinlere mensup kimselerle karlama, konuma ve eitli konularda yaplan tartmalar onlarn inanlarnn incelenmesini gerekli hle ge-tirmitir. Ayrca slama giren baz insanlarn nceki inanlarndan baz kalntlar slama tamalar Mslmanlar arasnda ciddi tartmalara neden olmutur. Bu ve benzeri sebeplerden dolay Msl-man bilginler dier dinleri inceleme ve renmeyi nemsemilerdir.

27 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6,7.

YORUMLAYALIM

Hz. mer, slam atmosferinde yetiip cahiliye detlerini tanmayan kimse yava yava slamla elikiye der demitir.

(Ali el-Hasen en-Nedvi, Mslmanlarn Gerilemesiyle Dnya Neler Kaybetti, s. 162.)

Hz. merin yukardaki szn dier din ve detleri renmek asndan yorumlaynz.

LSTELEYELM

Dier dinleri renmenin slam anlamada ne gibi faydalar salayacan listeleyiniz.

nk Hristiyanlktaki teslisi renmemiz slamn tevhit anlayn daha iyi anlamamz salar.

...

18

1.NTE

lkemizdeki dinler tarihi almalar Osmanl Devletinin son zamanlarna rastlar. slam ve Bat dnyasnda dinler tarihi ile ilgili yazlan eserlerden faydalanlarak Osmanl Devletinin son dnem-lerinde tarih-i edyan ad altnda baz kitaplar yaymlanmtr.28

Trkiyede dinler tarihi dersi ise Osmanlnn son dnemlerinde oku-tulmaya balanmtr. stanbulda Da-rlfnun Edebiyat Fakltesinin 1874 yl ders programna tarih-i umumi ve din-i esatiril-evvelin dersleri kon-mutur. II. Merutiyetin ilanndan son-ra Ulum- eriyye ubesinin dersleri arasna 6 saat tarih-i din-i slam ve tarih-i edyan dersleri birlikte yer al-mtr. Daha sonraki dzenlemelerde de dinler tarihi dersine ders programlarn-da yer verilmeye devam edilmitir.29 rnein 1913 ylnda alan Medresetl-Vaizin ve Medresetl-rat blmlerinde de dinler tarihi dersleri okutulmutur.30 1918 ylnda Darl-Hilafetil-slamiyye medresesi kkl bir deiiklie tabi tutulmu ve Medrese-i Sleymaniye adyla yeniden organize edilerek burann ders programna tarih-i edyan dersi konmutur. Medreselerin kaldrlmasndan son-ra ad geen medrese lahiyat Fakltesi adn alm ve programnda dinler tarihine yer vererek -retimine devam etmitir. 1933te lahiyat Fakltesi kapatlm ve yerine slam Tetkikleri Enstits almtr. Bu enstitde de genel dinler tarihi ad altnda bu dersin okutulmasna devam edilmitir. slam Tetkikleri Enstits 1936 ylnda kapatlm ve 1949 ylnda Ankara niversitesine bal bir lahiyat Fakltesi alncaya kadar Trkiyede dinler tarihi retimi yaplamamtr.31

28 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 10. 29 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 11. 30 Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, s. 82.31 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 26.

DNELM

Biruninin (l. M. 1048) el-Asarul-Bakiye ve Kitabt-Tahkik Malil-Hint isimli eserleri, modern dinler tarihi bilimi asndan s-lam dnyasnn bir yz akdr. Ayrca dinler tarihi almalar slam dnyasnda Hristiyan dnyasndan ok daha nce balamtr. Fakat daha sonra Bat dnyas bu alanda ciddi almalar yaparak ileri gemitir.

(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 10.)

Dinler tarihinde ilk almalar slam dnyasnda balad hlde bu alanda neden geri kaldmzn sebeplerini dnnz.

Bugnk stanbul niversitesinin eski ad stanbul Darlfnunu idi.

19

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

1950-51 retim ylndan itibaren almaya balayan mam Hatip Okullarnn 7. snflarnda dinler tarihi tekrar okutulmaya balanmtr. Trkiyede ilk Yksek slam Enstits 1959 ylnda stanbulda alm; I, II ve III. snflarnda birer saat mukayeseli dinler tarihi dersi yer almtr. Bunlarn dnda 1971 ylnda Erzurum Atatrk niversitesine bal olarak slami limler Fakltesi alm ve bura-da da dinler tarihi dersine yer verilmitir.

1982 ylnda karlan Yksek retim Kurumlar Kanunu ile Yksek slam Enstitleri lahiyat Fakltesi adyla yeniden dzenlenmi ve dinler tarihi dersi bu fakltelerde yerini almtr.32 Gn-mzde ilahiyat fakltelerinde felsefe ve din bilimleri ana bilim dalna bal olan dinler tarihi bilim dal bulunmaktadr.

32 Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, s. 84.

1. emsettin Sami, Esatir, 1878.

2. Ahmet Mithat Efendi, Tarih-i Edyan, 1911.

3. Mahmut Esad bin Emin Seydiehri, Tarih-i Edyan, 1912/1915.

4. Esad, Tarih-i Edyan, 1912.

5. emsettin Gnaltay, Tarih-i Edyan, 1922.

6. mer Hilmi Budda, Dinler Tarihi, 1935.

7. mer Rza Dorul, Yeryznde Dinler Tarihi, 1947.

8. Anna Marie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, 1955.

9. Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, 1966.

10. Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Aratr-malar, 1973.

11. Abdlkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi, 1976.

12. Hseyin G. Yurdaydn- Mehmet Da, Dinler Tarihi, 1978.

13. Ekrem Sarkolu, Balangtan G-nmze Dinler Tarihi, 1983.

14. Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, 1984.

15. Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 1988.

16. aban Kuzgun, Dinler Tarihi, 1988.

17. Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, 1990.

18. Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, 1996.

19. Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, Diyanet leri Bakanl, 2007.

lkemizde dinler tarihi alannda yaplan baz almalar unlardr:

Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde yazlan birer dinler tarihi kitab bularak bun-lar konu ve dil bakmndan karlatrnz.

KARILATIRALIM

20

1.NTE

NTEMZ DEERLENDRELM

A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz.

1. Dier dinleri renmenin yararn anlatnz.

2. Trkiyede karlatrmal dinler tarihinin tarihesini anlatnz.

3. Bir tefsir bilgini, dinler tarihi verilerinden nasl yararlanr? Aklaynz.

4. Kreselleen gnmz dnyasnda dinler tarihini bilmek neden nemlidir?

5. Din grevlilerinin dier dinler hakknda bilgi sahibi olmas neden nemlidir? Aklaynz.

B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.

1. Aadaki kitap ve yazar eletirmelerinden hangisi yanltr?

A) emsettin Sami- Esatir

B) Ahmet Kahraman- Dinler Tarihi

C) emsettin Gnaltay-Tarih-i Edyan

D) Mehmet Aydn-Tarih-i Edyan

E) Gnay Tmer ve Abdurrahman Kk- Dinler Tarihi

2. Trkiyede hangi tarihler arasnda dinler tarihi dersinin okutulmasna ara verilmitir?

A) 1936-1949 B) 1971-1982 C) 1913-1918 D)1936-1950 E) 1948-1960

3. lkemizde lahiyat Fakltelerinde dinler tarihi hangi ana bilim dalna bal olarak okutulmaktadr?

A) Tefsir B) Hadis C) Felsefe ve Din Bilimleri D) Temel Din Bilimler E) Kelam

4. Aadakilerden hangisi dier dinleri renmenin yararlar arasnda yoktur?

A) Genel kltrmz artar.

B) slama karan gayri slami inan ve uygulamalar tespit ederiz.

C) Dier inan sahipleriyle daha rahat iletiim kurarz.

D) Daha dindar oluruz.

E) slam daha iyi anlarz.

21

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

5. Aadaki bilim dallarndan hangisinin dinler tarihiyle ilikisi yoktur?

A) Din Sosyolojisi B) Din Psikolojisi C) Din Felsefesi D) Tarih E) nsan Fizyolojisi

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parentez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

(savunmasn, asla bir, geree, Osmanl Devleti, bir olgu, gsteren.)

1. lkemizdeki dinler tarihi almalar nin son zamanlarna rastlar.

2. slamda dier dinlerin de varl olarak kabul edilir.

3. Dinler tarihi, her hangi bir dinin yapmaz.

4. Kuran- Kerim, bilenlerle bilmeyenlerin ..olamayacan belirtir.

5. Metot, bizi ..gtren yoldur.

D- Aadaki bilgilerin dorular (D), yanllar (Y) ile iaretleyiniz.

1. ( ) Dier dinleri renmenin slam asndan hibir zarar yoktur.

2. ( ) Kuran- Kerimde ve Hz. Peygamberin hadislerinde dier dinlerden bahsedilir.

3. ( ) srailiyat, sadece slam ncesi ilah dinlerin kalntlardr.

4. ( ) Tarih, yer ve zaman gstererek gemii inceleyen bir bilim daldr.

5. ( ) Dinler tarihi, slam tarihi ile ayn konular inceleyen bir bilim daldr.

DNN MAHYET

2.NTE

22

NTEMZE HAZIRLANALIM

1. Mitos kavramnn anlamn szlkten aratrnz.

2. slam Ansiklopedisinden din maddesini bularak dinin mahiyeti hakknda

bilgi edininiz.

3. Kuran- Kerimden Bakara suresinin 213. ayetini okuyunuz ve anlamzerinde dnnz.

23

DNN MAHYET

1. Dinin Tanm ile lgili Grler

Din kelimesi Trkemize Arapadan gemitir. Kuran- Kerimde bu kelime yol, hayat tarz, hesap gn, kanun, hkm vb. anlamlarda kullanlr. Buna gre din, genel olarak insann hayat tar-z ya da hayatnda izledii yol anlamna gelir.1 Din, tarih boyu insan hayatnda var olmu, insann dncelerini, tavrlarn, davranlarn ve dier insanlara ve evreye kar tutumlarn belirlemitir.2 nk insan, var olu nedeni ve ama-cnn cevabn dinde bulmutur. Hibir bask ve zulm, insann haya-tndan onu skp atamamtr. Din, insanlar ayakta tutan bir hayat kayna olmutur. Samimi olarak balanlan nice felsefi sistem veya ideolojiler bir zaman sonra toplumun hayatndan kp giderken din, insann ruhunda yerini her zaman korumutur.3 O hlde din nedir?

Din bilimcileri tarafndan dinle ilgili birok tanm yapl-masna ramen zerinde ittifak edilen bir tanm yoktur. nk herkes kendi asndan bakarak dini tanmlamtr.4 rnein, bir dine mensup olanlar, kendi inanlarn merkeze alarak tanm ya-parken dini, bir olgu olarak ele alanlar ise elde ettikleri verilere gre bir din tanm yapmlardr. Dolaysyla din sosyolojisi, psikolojisi ve felsefesi gibi bilim dallaryla uraan birok din bilimcisi din hakknda deiik tanmlar ortaya koymutur. Ta-nmlardaki farklln nedeni, dinin karmak bir yapya sahip olmas ve dinin tanmn yapanlarn sbjektif davranmalardr.5 Aslnda dini inceleme ve aratrma konusu edinen her disiplin, iine yarayan bir din tarifiyle yola kmtr. 6

Din bilimcilerinin yapt tanmlardan bazlar yledir: Ko-nuya din sosyolojisi asndan yaklaan Emile Durkheim (Emil Durkaym), Din, bir cemaatin mey-dana gelmesini salayan ayin ve inanlar sistemidir. szyle dinin toplumdaki sosyal fonksiyonunu gz nnde bulundurmutur. Konuya din psikolojisi asndan yaklaan Feurbach (Fuurbah) ise dinin dua, kurban ve inanla kendini gsteren bir arzu olduunu vurgulayarak7 dini, insan psikolojisiyle ilikilendirmitir. Hegel de dini, akl ve ruhun daimi, bamsz faaliyetlerinden ibaret olan bir sistem

1 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 19. 2 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 14. 3 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 16.4 Ekrem zbay, Ergenlerde Allah ve Din nanc, s. 30. 5 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17. 6 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 4.7 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17.

Yukardaki fotoraf inceleyerek dinin insan hayatndaki nemini yorumlaynz.

Sizce din nedir

Din Bilimcilerinin Tanmlar

slam Bilimcilerinin Tanmlar

Dinin zn Oluturan Unsurlar AsndanTanmlar

Dnn TAnM lE lgl grlEr

24

2.NTE

sayarak kinatn zirvesine Allah yerine insan koymu, dini bu felsefi zih-niyetle yorumlamtr.8 Bu ve benzeri rneklerde grld gibi her bil-gin, dine kendi penceresinden bakmtr.

slam bilginlerinin yapm olduu tanmlar, din bilimcilerin yapt ta-nmlara nazaran dinin yapsna daha uygun ve birbirine daha yakndr. r-nein Seyyit erif Crcani dini yle tarif etmitir: Din, akl sahiplerini peygamberin bildirdii eyleri kabule aran ilah bir kanundur.9 Elmall Muhammed Hamdi Yazr ise, Din, zevilukul hsni ihtiyarlaryla bizzat hayrlara sevk eden bir vaz ilahdir.10 demitir. Yani din, akl sahipleri-ni kendi iradeleriyle kabul ettikleri hayra gtren ilah kanundur. Bu ta-nmlara biraz daha aklk getiren mer nasuhi Bilmen de dini u ekilde

tarif etmitir: Din, Allahn bir kanunudur ve birtakm hkmlerin, hakikatlerin mukaddes bir mecmuasdr ki bunu peygamberleri vastasyla insanlara ltuf ve ihsan buyurmutur. Bu kanun, insanlar hayra gtrr; insanlar, bu ilah kanun hkmlerine kendi gzel ihtiyarlaryla riayet ettike doru yolu bulmu, hidayet zere bulunmu olurlar, dnyada da ahirette de selamete, saadete kavuurlar.11 slam bil-ginlerinin yapt bu tarifler, aa yukar ayn muhtevay iermektedir. Bu tarifler hlasa edildiinde slama gre din; akl sahibi uurlu insanlar kendi irade ve arzularyla hayrl olan eylere sevkeden ilah bir kanundur.12 Bu tariflerde ortak noktalardan biri, dinin ilah kaynakl olduunun vurgu-lanmasdr. Buna gre gerek din, beer kaynakl olamaz. Yine bu tarif-lerde dinin akl ve irade ile ilikisi ortaya konmutur. Bu da dinin bir bilgi

ve tercih konusu olduunu gstermitir. nihayet dinin insanlar z itibariyle hayr olana ynelten bir kanun eklinde tanmlanmas, dinin ayn zamanda bir aksiyon alan olduunu gsterir.13

Kuran, insanlar iin temelde iki dinin var-lndan bahseder. Bunlardan ilki Allahn in-sanlar iin setii ve ngrd din olan slam ya da Allahn dinidir; dieri ise slam dndaki din veya dinlerdir.14 Kuran- Kerimin dine yaklam yukardaki tanmlardan daha kap-samldr. rnein Kuran- Kerimde, Kim slamdan baka bir din ararsa bilsin ki ken-disinden (byle bir din) kabul edilmeyecek ve

o ahirette ziyan edenlerden olacaktr.15 aye-tiyle slamdan baka dinlere de iaret edilir.

8 Ymni Sezen, Sosyoloji Asndan Din, s. 25, 26; A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, s. 329, 330. 9 Seyyit erif Crcani, Tarifat, s. 72. 10 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, C 1, s. 83. 11 mer nasuhi Bilmen, Byk slam lmihali, s. 5. 12 gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 18. 13 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 314. 14 inasi gndz, Din ve nan Szl, s. 96. 15 l-i mrn suresi, 85. ayet.

Elmall Muhammed Hamdi Yazr (1877-1942)

mer nasuhi Bilmen(1883-1971)

Dini ifade etmek iin brani-cede kanun ve hkm, anlamna gelen dat, Sanskritede ezel ve

ebed hakikat anlamnda sanatana dhar-ma, slamdan nce Trkede darm veya nom, Bat dillerinin ounda latincede sayg ve titizlik anlamna gelen religion kelimeleri kullanlmtr.

(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17;Mehmet Aydn, Dinler Tarihine giri, s. 2.)

NOT EDELM

25

DNN MAHYET

Bu balamda slam dndaki inan sistemlerine de din denildii grlr. Yine Kuran- Kerimde slam dndaki inan sistemlerine, hatta mriklerin inandklarna bile din ad verildiine Kfirn suresinin 6. ayetinde de dikkat ekilir. Bunlar dikkate alndnda yukardaki tariflerin geni anlamda dinin tarifi olmayp zellikle hak din iin dnlm dar kapsaml tarifler olduu anlalr.

Din bilimcileri ve slam bilginlerinin yapm olduklar din tanmlar, kapsam asndan btn din-leri iine alacak nitelikte gzkmemektedir. Btn dinleri kapsamna alacak bir tanm ancak dinin zn dikkate alarak yapmak mmkndr.

Dinin zn oluturan unsurlar bakmndan bir din tanm yapabilmek iin onun yapsn ve tarihsel geliimini gz nnde bulundurmak gerekir. Bu durumda kutsal kitap ve kurumsal-lama merhalelerini esas alma zarureti ortaya kar. Kutsal kitap merhalesi esas alndnda din, Tanrnn veya din kurucularnn (Buda gibi) kutsal metinlerde yer alan szlerinden iba-rettir. grld gibi bu tanmda dinin orijinal kayna olan naslar ve buyruklar sz konusudur. Bu, Yahudilik, Hristiyanlk, slam, Budizm ve Hinduizmin zgn tanmdr. Kurumsallama merhalesi esas alndnda ise din; bir inan, davran ve sosyal hayatn belirli artlarna gre oluturulmu kurumlar sistemidir. Dikkat edilirse bu tanm, dinin kurulmasndan sonraki gelimeyi tanmlyor. Din deimeyen, duraan (statik) bir olgu deildir. O, kk deerlerden hareketle her tr probleme zm reten dinamik bir yapya sahiptir. Dolaysyla devaml gelime gsterir. Yukardaki kutsal kitap ve kurumsallama merhaleleri esas alnarak yaplan tanmlardan hareketle genel bir din tanm yap-lacak olursa u ekilde yaplabilir: Din; insanlarn mutlu bir hayat srmesini amalayan Tanrnn veya din kurucularnn kutsal kitaplarda yer alan szlerinden, insanlarn bu amacn gereklemesi iin yaptklar davran ve oluturduklar kurumlardan meydana gelen bir sistemdir.16

2. Dinin Kayna Hakkndaki Grler Dinin ne zaman, nasl ortaya kt, kay-

nann ne olduu hususunda kutsal kitaplarn verdii bilgilerin dnda herhangi tarih bir belge yoktur. O bakmdan bilimsel metotlarla dinin balangc ve kayna hakknda kesin bir yargya varmak mmkn deildir. 16 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 18, 19; Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 21.

KARILATIRALIM

Batl ve slam bil-ginlerinin din tanmlarn gz nnde bulundurarak benzer ve farkl ynlerini karlatrnz.

Vahye dayal dinler (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet) in zn oluturan unsurlar listeleyiniz.

Allah inanc .................................... ....................................

LSTELEYELM

Evrimci gr Vahiy Temelli gr

Dnn KAYnA HAKKnDAK grlEr

26

2.NTE

Bununla birlikte dinin kaynan tespit etmeye alan baz sosyal bilimciler ortaya km ve elde ettikleri veriler erevesinde dinin kkeni hakknda birtakm teoriler ileri srmlerdir. Bu teo-riler bir dnem Bat dnyasnda kabul grm ve bilim evrelerinde sevin yaratmtr. Fakat daha sonra bunlarn tenkitleri yaplm ve geersizlii ispatlanmtr. Dinin kayna hakkndaki grleri, evrimci gr ve vahiy temelli gr olmak zere iki grupta deerlendirmek mmkndr.17

2.1. Evrimci Gr

Evrim, birbirini takip ederek yava yava meydana gelen deime ve gelimeye denir. Dinlerin zaman iinde eitli sebeplere bal olarak (vahiy kaynakl deil) ortaya kp gelitiini iddia eden gre de evrimci gr ad verilir.

19. yzylda dinlerin kkeninin aratrl-masna arlk verildi. Dinler belli bir evrim geirmi midir, ilk din sistemi hangisiydi gibi sorulara cevaplar arand. Bu aratrmalar so-nunda ortaya be farkl ekol kt.18 Onlardan monoteist dndaki grler evrimci geliimi savunmulardr. Birouna gre insanlar kor-ku, sululuk duygusu, atalara sayg ve benzeri sebeplerden dolay dine ynelmitir.

19. yzyln sonlar ve 20. yzyln bala-rnda yaplan aratrma ve inceleme sonular, evrim teorisinin lehine yorumland. Evrimci-ler artk insann, hayatn, tabiatn ve canl var-lklarn srrnn zleceini iddia ediyorlard. Dolaysyla artk din, insann hayatndan kacak ve yerini bilime terk edecekti. Fakat, dinin insan hayatndan kmas ve yerini bilime terk etmesi nasl olacakt? Biyolojik evrim yannda insann kltrel bakmdan da evrim geirdiini ispatlamak zere antropolog, etnolog, sosyolog ve psikologlar arasndan baz bilim adamlar, ilkel hayat yaayan ka-bilelerin inanlarndan hareketle dinin kkeni hakknda deiik grler ortaya attlar. nk onlar, dinin kkenini hl ilkel hayat yaayan kabilelerin din ve kltrlerinin incelenmesi sonucu bulunabi-leceini dnyorlard.19 Bu erevede yaplan almalarda rnein Edward Tylor (Edvrd Teylr), dinin balangcnn animizm, Frazer (Freyzr) by, Marett (Maret) mana, Spencer ( Spensr) atalar klt, Durkheim (Durkaym) ise totemizm olduunu ileri srd.20

Evrimcilerde oluan bu heyecan zaman iinde hayal krklna dnt. nk dinin kayna ile ilgili ortaya atlan evrimci teoriler eletirilmeye baland. Zaten evrimci teorisyenlerden hibiri ilkel kabileler arasna giderek bizzat gzlem ve inceleme yapmamlardr. Teorilerini seyyahlarn anlar ve misyonerlerin raporlarna dayandrmlardr. Daha sonra bizzat ilkel topluluklar arasnda yaplan aratrmalar bu teorilerin tutarl olmadn ortaya koymutur.

Dinin kayna hakkndaki evrimci gr karsnda monoteist (tek tanrc) gr savunan bilim adamlarnn banda lang ve Schmidt gelir. Bunlarn savunduu teze gre insanolunun en eski inan-c, tek tanr itikaddr.21

17 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 19; Mehmet Aydn, Dinler Tarihine giri, s. 15; gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 29.18 Krat Demirci, Dinler Tarihinin Meseleleri, s. 52.19 gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 31, 32; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 19,20.20 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 20.21 Baki Adam, mam-Hatip liseleri, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 20.

TARTIALIM

1. natrizm, (Max Mller, 1823-1900)2. Animizm, (Edward Tylor, 1832-1917)3. Atalar Klt, (Herbert Spencer, 1820-1903)4. Totemizm, (Emile Durkheim, 1881-1917)5. Monoteist, (Wilhelm Schmidt, 1868-1954)

Yukardaki kavramlarn anlamlarn slam Ansiklopedisinden bularak snfta tartnz

27

DNN MAHYET

Evrimci Tylor (Teylr)n animizm nazariyesine ilk ciddi itiraz rencisi Andrew lang (Endru lenk)ten gelmitir. lang, gneydou Avustralya ilkel kabileleri ile ilgili elde edilen son bilgilere dayanarak ilkel kabilelerde animizme rastlanmadn, ayn zamanda insanlarn ahlaki adaba uyup uymadklarn denetleyen ve gkte bulunduuna inanlan yce bir tanr kavramna her yerde rastlan-dn ortaya koymutur. Buna benzer baka bir tez de Wilhelm Schmidt (Wilhelm imit) tarafndan savunulmutur. Schmidt, ilkel kabileler arasnda yapt etnolojik aratrmalardan sonra dinin ilk ek-linde tek tanr anlaynn var olduunu ileri srmtr. O, grlerini Tanr Kavramnn Kayna adl eserinde ortaya koymutur.22

Tevhidi gelenee sylem ve eylemleri ile yn veren peygamberler eitli blge ve evrelere gnde-rilmitir. Douda eski Hint ve in, Batda Yunan dnrleri kendilerine has motiflerle dncelerini ortaya koyarken kavram ve ilkeler baznda tevhidi gelenekten dorudan veya dolayl olarak etkilen-diklerini gsterir.23 Ancak dnce kaynaklar tevhide dayanmasna ramen zamanla tevhidi izginin dna karak insan, doa, evren ve tanrya dair eitli aklamalar ileri srmlerdir. Allah, bu ev-releri sz konusu sapmalardan tevhidi izgiye ekmek iin tarihin eitli dnemlerinde peygamberler gndermitir. Bu eliler insanlarn ftratna uygun genel kavram ve ilkeleri bulunduklar evrelere hem sylem hem de eylemleriyle aktarmlardr.24

2.2. Vahiy Temelli Gr

Dinin kayna ile ilgili vahiy temelli gre gre din, Allah tarafndan vahiy yoluyla insan-lar arasndan setii peygamberlere gnderilen ilah kurallar btndr. slam bilginlerine gre dinin kayna mutlak surette vahiydir. Din, Hz. demle balayp Hz. Muhammedin (s.a.v.) peygamberlii ile tamamlanmtr. Bu dinin ge-nel ad slamdr.

Mslman bilginler; dinleri, kayna ba-kmndan ilah ve beer dinler olarak ikiye ayrmlardr. lah dinleri, Yahudilik, Hristi-yanlk ve slam oluturur. Ancak Yahudilik ve Hristiyanlk kayna itibaryla ilahi olsalar da

22 gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 31; Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 18.23 Hac Mustafa Akz, Tevhidi Kozmik Holizm phe ve Eski Uygarlklar, s. 287.24 Hac Mustafa Akz, Tevhidi Kozmik Holizm phe ve Eski Uygarlklar, s. 169.

nsanlar bir tek topluluk idi. Allah mjdeleyici ve uyarc olarak pey-gamberleri gnderdi. nsanlar arasnda anlamazla dtkleri hususlarda hkm vermeleri iin onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da gn-derdi. Ancak kendilerine kitap gnderilenler, apak deliller geldikten sonra

aralarndaki kskanlktan tr dinde anlamazla dtler (Bakara suresi, 213. ayet.)

Wilhelm Schmidt ve langn vardklar sonucu yukardaki ayetin nda deerlendiriniz.

DEERLENDRELM

DNELM

Hibir toplum yoktur ki ken-disine bir uyarc gelip ilerinde kalm olmasn.

(Ftr suresi, 24. ayet.) (Hlbuki) sen ancak bir uyarcsn ve her toplumun bir rehberi vardr.

(rad suresi, 7. ayet.)

Yeryzndeki dinleri gz nnde bu-lundurarak yukardaki ayet mealleri zerinde dnnz.

28

2.NTE

bugn Mslmanlar asndan muharreftir. Bu dinin dndaki dinler ise beer kaynakl kabul edilir.25 Yani insanlar tarafndan olutu-rulmutur.

Kuran- Kerim dinin kaynann vahiy ol-duunu aklar. Allah Kuranda Hz. demi, Hz. nuhu ve Hz. brahimi seip grevlendir-diini ve onlarn birbirinin neslinden geldik-lerini yle aklar: Allah birbirinden gel-me bir nesil olarak demi, Nuhu brahim ailesiyle mran ailesini seip lemlere stn kld. Allah iiten ve bilendir.26 nis suresi-nin 163. ayetinde de dier peygamberlere gn-derdii vahyi Peygamberimiz Hz. Muhammede de gnderdiini yle belirtir: Biz Nuha ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da vahyettik. Ve (nitekim) brahime, smaile, shaka Yakupa esbata (torunlara) saya, Eype, Yunusa, Haruna ve Sleymana vahyettik. Davuta da Zeburu verdik.

Kuran din konusunda geni bir perspektiften baklmasna iaret eder. nitekim Allah, nahl sure-sinde btn milletlere peygamber gnderdiini, Andolsun ki her mmete Allaha kulluk edin, azdrclardan kann diyen bir eli gnderdik27 ayetiyle bildirmektedir. Bu ve benzeri ayet-ler, Kuran- Kerimde ad zikredilmeyen; fakat asrlardr devam edegelen ve bugn yzbinlerce mensubu bulunan dinlerin de ilah meneli olabileceine iaret eder. Binlerce yl tarih sahnesinde kalan ve bugn hl yaayan baz dinler vahye dayansa da tarih iinde bunlarn kimileri deiime u-ram ve dejenere olmu olabilir. Vahye dayanmayan dinler ise belli bir dnem kabul grm olsalar da bunlardan birou zamanla varln kaybetmitir.28

Sonu olarak dinin kayna Allahtr. Peygamber dahil hibir be-er din koyamaz. Allah, insanoluna rehber ve rnek olan birok eli gn-dermitir. Onlarn sonuncusu tevhit zincirinin son halkas Peygamberimiz Hz. Muhammeddir. Hz. demden bu yana gnderilen eliler belli bir blge veya topluma gnderildiinden elilerin tebli ettikleri ilah mesajlar o blge ve toplumla snrl olmutur. Oysa son eli Hz. Muhammed, btn insanla gnderildii iin onun tebli ettii din evrensel bir zellik tar.

25 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22. 26 l-i mrn suresi, 33, 34. ayetler.27 nahl suresi, 36. ayet.28 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22.

lk vahyin geldii ar-i Hirann i mekn (Mekke)

29

DNN MAHYET

3. Din ile Mitoloji Din, insanla beraber var olan ve yaayan bir

gerektir. O hem ferd hem de sosyal bir realite-dir. nsann yaratlna bal, tarihin her devrin-de, dnyann her kesinde fertlere ve toplumla-ra hkim olan, insann mutluluunu amalayan ilah kurallardr. O her trl felsefi ve ilm d-ncelerden nce var olmu, insanlarn yaamla-rna yn vermitir.29 nsan yaratan Allah, onun yaratl amacna uygun yaayabilmesi iin dini de ortaya koymutur. Ancak din, asln koruduu mddete insanlara faydal olmutur. Asl yap-sndan uzaklaarak amacndan sapt zamanlar ise insann yaratl gayesine uygun yaamasna engel olmutur.30

Dinin asl yaps ve amacndan uzaklamasna sebep olan temel faktrlerden en nemlisi mitoslardr. O hlde mitos nedir? Batdan dilimize geen mit kelimesi Yunanca mitos hikye ve masal anla-mna gelir. Mitoslar, kinatn oluumunu, tanrlar ve kahramanlarn hikyeleridir. Mitoloji ise btn efsa-neleri iine alan ve onlar belli bir tarzda inceleyen bir disiplindir. Mitoloji; efsaneler, ilk lm, ilk gnah, tufan, tanrlarn insanlar nasl cezalandrd, avcln ve hayvancln nasl balad, ilk atein ve ilk ailenin nasl olutuunu konu edinir. Bunlardan din boyutu yanstanlar ise kutsal saylr.31

Psikolog ve antropologlarn tespitlerine gre insan farknda olmasa da mitoslar onun dnyasnda her zaman varlklarn srdrrler. Baz mitoslar insanlar iin anlaml mesajlar da tarlar. nsanlar yaratl gerei her eyi merak eder. Aklayamadklar olaylar ou zaman mitoslarla anlamaya alr.32

Dier taraftan baz din konular o dinin mensuplar tarafndan mitos hline getirilebilir. rnein Al-lah, Kuran- Kerimde Ashab- Kehf kssasn anlatr. Fakat kssada yer, zaman ve say ile ilgili bir bil-giye yer verilmez. nsanlarn, Ashab- Kehfin sa-ys hakknda deiik rakamlar ne srleceini; fakat gerek saylarn sadece Allahn bildiini, (nsanlarn kimi:) Onlar kiidir, drdn-cleri de kpekleridir. diyecekler. Yine: Be kiidir, altncs kpekleridir. diyecekler. (Bun-lar) bilinmeyen hakknda tahmin yrtmektir. (Kimileri de:) Onlar yedi kiidir, sekizincisi kpekleridir. derler. De ki: Onlarn saylarn Rabbim daha iyi bilir. Onlar hakknda bilgi-si olan ok azdr33 ayeti haber verir. Buna ramen insanlar Ashab- Kehf hakknda hikyeler retmi ve ahslarn says bir tarafa o ahslarn 29 Osman Pazarl, Din Psikolojisi, s. 31. 30 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22, 23.31 gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 46; Bahaddin gel, Trk Mitolojisi, C 1, s. 7. 32 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 23.33 Kehf suresi, 22. ayet.

Mitos; efsane, destan, hikye ve masaldan fark-ldr. Mitosta kutsal bir hikye anlatlr. Konusu

gerek olaylardan alnm ve gerekten olup bitmitir. Mitoslar, olmu olaylar insanlarn anlayabilecei dille anlatr-lar. Fakat anlatmda mecaz bir dil ve semboller kullanlr.

(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 23.)

BLG KUTUSU

Ashab- Kehf Maaras ( Tarsus )

30

2.NTE

isimleri, hangi dine mensup olduklar, yanlarndaki kpein ad, rengi, cinsi ve kime ait olduunu bile belirtmilerdir.34 Bu hikyeler tefsir kitaplarmzda detayl bir ekilde anlatlmtr. Bunun neticesinde Tarsus ve Afin gibi birok yerde Ashab- Kehfe atfedilen kutsal ziyaret yerleri ortaya kmtr. nsan-lar bu tr yerleri ziyaret ederek adak adamakta ve dileklerde bulunmaktadrlar. Mitoslarn din iin en tehlikeli yan burasdr. Mitos bir inan ve tapnma hline dntnde dinde yozlama balar. Kutsal yk hlinde kalm, din inan ve tapnma hline gelmemi mitoslarn zarar olmad gibi bazen fay-das da olabilir.35

Mitoslar dinden beslenir, dine yapr ve onunla birlikte yaar. Bu yzden insanlar mitoslardan manevi haz duyarlar. Bunlar dinin zayflad zamanlarda n plana karlar, nlem alnmad takdirde zamanla dinin yerine de geebilir, bu da dine zarar verir.36

Sonu olarak din ve mitolojinin hem benzer hem de farkl ynleri vardr. Farkl ynleri; mitoslar baz olaylardan hareketle insan hayaline dayanan ve dinden beslenen rnlerdir. Din ise tanrya da-yanr. Dinin zn tevhit, nbvvet ve ahiret oluturur. Mitoslarda byle bir esas yoktur. Mitoslarda tanrlar mahhas bir ekilde anlatlrken dinde tanr mcerrettir. Din vahiy yoluyla peygamberlere gelir, peygamberler de insanlara ulatrr. Din ayn zamanda insanlara hukuki dzenleme ve sorum-luluk getirir. Mitoslarn insanlar aras hukuki bir yn yoktur. Mitoslarda birok tanr vardr ve bu tanrlar zaman zaman savaarak birbirini yok eder.

Benzer ynleri ise insanlarn mitoslara inanmas (inan), onunla ilgili birtakm pratikler yapmas (ibadet), psikolojik tatmin (i huzur) ve ona kutsallk (ycelik) atfetmesidir.

4. Dinin nsan Hayatndaki Yeri ve nemi

Tarihin her devrinde ve btn toplumlarda grlen din, insan hem iten hem dtan kuatan, onun dnce ve davranlarnda kendini gsteren bir disiplindir. nsan, her zaman kendisini aan bir kudrete ynelmesi gerektiini dnmtr.37 Her ne kadar insan, akl ve yetenekleriyle yaad evrede otoriter bir yap kurmu olsa da kendi gcn aan sorunlarla karlat zaman acziyete der. gl bir elin, iine dt aresizlik ortamndan kendisini ekip karmasn, himayesine almasn ister. Dier taraftan yapt yanllklar nedeniyle iine dt vicdan azabn hafifletecek, kendisini affedecek bir gc arzular. nsann btn bu duygularn yalnzca iinde bulunduu maddi lem erevesinde kalarak tatmin etmesi mmkn deildir. Her insan, yaamnda hibir maddi g ve kuvvetin yardmc olamayaca olaylarla ya da duygu ykleriyle yz yze kalabilir. Btn bu du-

34 Abdullah Aydemir, Tefsirde srailiyat, s. 177, 178. 35 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 24. 36 Baki Adam, mam-Hatip liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 23. 37 gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 36.

LSTELEYELM

Din ile mitoloji arasndaki farklar listeleyiniz.

Dinin kayna Tanr, mitolojinin kayna insandr.

31

DNN MAHYET

rumlar, insann snrsz ve her eye g yetiren akn bir varla inanp ynel-mesini zorunlu klar. nitekim Kuran, Sizi karada ve denizde gezdiren odur. Hatta siz gemilerde bulunduunuz, o gemiler de iindekileri tatl bir rz-garla alp gtrdkleri ve (yolcular) bu yzden neelendikleri zaman, o gemiye iddetli bir frtna gelip atar, her yerden onlara dalgalar hcum eder ve onlar epeevre kuatldklar-n anlarlar da dini yalnz Allaha halis klarak: Andolsun eer bizi bundan kurtarrsan mutlaka kredenlerden olacaz. diye Allaha yalvarrlar.38 ayetiyle tevhide inanmayan insanlardan bahsederken zaman zaman onlarn are-siz kaldklarnda Allaha ynelip ondan yardm dilediklerine dikkatimizi eker. Bylelikle Kuran, inanan-inanmayan btn insanlarn, snrsz gce sahip varln himayesine snma ve yardmn dileme duygularn tadn vurgular.39

nsann yce bir kudrete gnlden balanmas onun gcne g katar; dua, niyaz ve iltica insan ulviletirir. Allah sevgisi ve bu sevgiden kaynaklanan sayg insan olgunlatrr. Ona kuvvetli bir irade ve salam bir karakter kazandrr. Byle kimselerin iinde yer ald toplumlarda erdemli dav-ranlar artar.40 Din, insana igdleri ile maddenin esiri olmadn ve sonsuz bir hrriyet iinde bulunmadn telkin eder. Kii yalnz her eyin sahibi olan Allaha boyun eer, bencil duygula-rn, canl ve cansz tabiatn esiri olmaz. Dinin bu telkini, insana gerek hrriyet ve bamsz-ln kazandrr.41

Din; fertleri mukaddes duygu, ortak uur ve vicdan etrafnda birletiren bir faktr olduu gibi ayn zamanda toplumlar ykselten, on-larn gelimesini salayan bir kurumdur. Din, ahlaki bir messese olarak en mkemmel ka-nunlar ve nizamlardan daha kuvvetli bir ekilde kiiyi iten kuatan, kucaklayan ve ynlendiren bir disiplindir. Dinin zayflamas ahlaki ve hukuki sularn artmasna yol aabilir. nk din olmaynca ahlak iin yaptrm gc kalmaz.

nsann toplumsal bir varlk olmasnn yannda onun bir de i dnyas vardr. Yalnzlk, aresiz-lik, korku, keder, hastalk, musibet ve felaketler karsnda insann yegane teselli kayna dindir.42 Ayrca din meguliyetlerin, insan lzumsuz ve zararl endielerden uzaklatrd, bylece ruhi bu-nalmlardan koruduu bilinmektedir. Allaha itaat etmek; ana babaya ve byklere sayg duymak, dev-lete ve millete ballk, kklere sevgiyle yaklamak gibi ahlaki duygular gelitirir. 38 Ynus suresi, 22. ayet.39 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 31.40 gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 37. 41 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 317. 42 gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 37.

Yukardaki sembol ve fotoraflar inceleyerek bunlarn hangi inanlar temsil ettiklerini syleyiniz.

ne irfandr veren ahlaka ykseklik ne vicdandr, Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandr.

Mehmet kif Ersoy

Sizce bu msralarda anlatlmak istenen nedir? Yorumlaynz.

YORUMLAYALIM

32

2.NTE

Dindeki ahiret inanc, insana dnyevi ve uhrevi sorumluluk kazandrr. nsann ahlaki gelimesine katkda bulunur ve lm korkusunun insan psikolojisi zerindeki olumsuz etkisini azaltr. nk ahiret inanc, insann iindeki ebediyet duygusuna cevap verir. Skntlardan kurtulup ebed huzura ulama, Allahn rzasn elde etme dncesi insanda yaama sevincine yol aar, dnyann straplarna kar tahamml gc verir. geici dnya arzular aslnda insan ruhunu tatmin etmediinden din, ona en ulvi ve manevi hazlar kazandrr.43 Bir insan, maddi ihtiyalarn ne kadar karlarsa karlasn, manevi ihtiyalarn din duygusuyla tatmin etmemise i huzuru yakalamas ok zordur. Beer ihtiyalarn fazlasyla karlayan toplumlarda grlen bunalmlar bunun bir gstergesidir.44

nsanlk leminin manevi ve zihn gelimesinde dinin ne kadar geni bir etkiye sahip olduu medeniyet tarihi incelendiinde hemen gze arpar. lah vahyin peygamberler tarafndan telkin ve tebli edilmesiyle insanlar birtakm kt alkanlklarndan kurtularak daha asil ve daha ulvi fikirlere ykselmilerdir. Dinin istedii ideal hayatn bu dnyada yaanmas ve bu dnya artlar iinde elde edilmesi gerekir.

Dinin insanolunun manevi ve ahlaki yn-den gelimesinde nemli bir yeri vardr. Din; insan kuralszlktan, ilkesizlikten ve babo-luktan kurtarr. gerekte din, kin ve nefret duymay, intikam almay ve kan dkmeyi red-deder. Buna karlk din, sevgi, sayg ve neza-keti telkin eder. Buna ramen baz dindarlarda baya duygu ve eilimlerin varl o kiilerin, dini anlayamamas veya yanl anlamasndan kaynaklanr.45

Toplum hayatnn her alannda din kendini gsterir. Mimari, estetik, sanat, edebiyat, kii ve yer isimlerinde, rf, det ve geleneklerde, hukuki, siyasi, sosyal, kltrel, iktisadi ve turistik alanlarda hep din motifler, deyim ve anlaylar gze arpar. Bu da dinin hayatmzn her alannda yer aldn gsterir.

43 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 317.44 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine giri, s. 20. 45 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 318.

Dinin insan yaamna ne gibi nemli katklar vardr? listeleyiniz.

LSTELEYELM

Dinin insan hayat asndan nemi ile ilgili bir beyin frt-nas yapnz ve ortaya kan

grleri sralaynz.

BEYN FIRTINASI YAPALIM

TARTIALIMnsan, srekli bir anlam aray iindedir. Kendi kendine, Ben kimim, niin yara-

tldm, nereye gideceim, iyi ve doru nedir, adaletli ve gzel olan nedir, bu dnyann sonu ne olacak? gibi sorular sorar. te akln ve bilimin cevaplar arad bu nemli so-rulara cevap bulmada ona yardm eden ve insan dncesini aydnlatan din olmutur.

Din, insann hayatn nasl anlaml hle getirir? Tartnz.

33

DNN MAHYET

NTEMZ DEERLENDRELM

A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz.

1. Din ve mitolojinin birbirinden ayrlan ynleri nelerdir? Aklaynz.2. Dinin kayna hakkndaki evrimci gr nedir? Aklaynz.3. Din hakknda ortak bir tanm neden yaplamamtr? Aklaynz.4. Mitoslar dine hangi durumlarda zarar verir? Anlatnz.5. Dinin hayatmzdaki nemini anlatnz.

B-Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi dinin kaynan byye balamtr? A) Wilhelm Schmidt B) Max Mller C) Andrew lang D) E. Durkheim E) Frazer

2. Btn efsaneleri iine alan ve onlar belli bir metotla inceleyen disiplin aadakilerden hangisidir? A) Mit B) Mitos C) Mitoloji D) Hikye E) Masal

3. Vahiy temelli gre gre dinin kayna aadakilerden hangisidir? A) Totem B) Mana C) Animizm D) Tanr E) By

4. Aadaki din bilimcilerinden hangisi tek tanrcl savunmutur? A) Andrew lang B) E. Durkheim C) Max Mller D) Frazer E) S. Freud

5. slam bilginlerinin yapt din tanmlamalarnda aadakilerden hangisine deinilmemitir? A) lah kanun olduuna. B) nsann hr iradesiyle setiine. C) Akl sahibi insan olmas gerektiine. D) nsan iyi, doru ve gzele gtrmesi gerektiine. E) Her insann inanmas gerektiine.

C-Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

(manevi, dil bilimsel, irade ve arzularyla, ebediyet, evrim, inan sistemlerine.)1. Ahiret inanc, insann iindeki .duygusuna cevap vermek bakmndan da nem tar. 2. Din; akl sahibi uurlu insanlar kendi .hayrl olan eylere sevkeden ilah bir kanundur.3. Max Mller, dinin kaynan metotlarla tanrsal ilk vahye dayandrmaya almtr.

34

2.NTE

4. Kuran- Kerimde slam dndaki .hatta mriklerin inandklarna bile din ad verildiine dikkat ekilir.5. nsandaki ..boluk ancak din ile doldurulabilmitir.

D-Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz.

1. (...) Tarihte ne kadar geriye gidilebilirse gidilsin, dinsiz bir topluma rastlanmamtr.2. (...) Aslnda dini inceleme ve aratrma konusu edinen her disiplin, iine yarayan bir din tarifiyle yola kmtr.3. (...) slam bilginlerine gre dinin kayna mutlak surette vahiydir.4. (...) Evrimci teorisyenler ilkel kabileler arasnda gzlem ve inceleme yapmlardr.

5. (...) Din, insan sadece iten kuatan bir olgudur.

35

NTEMZE HAZIRLANALIM

1. Orta Dou haritasn inceleyerek Msr, Kzldeniz ve srailin konumuyla ilgili bilgi edininiz.

2. Anadolunun Hristiyanlk tarihindeki nemi hakknda bilgi edininiz.

3. slamn inan asndan hangi zellikleriyle Yahudilik ve Hristiyanlktan ayr olduunu aratrnz.

4. slamn yayld corafyay atlastan bularak bu corafyann evresinde hangi dinlerin yer aldn aratrnz.

5. evrenizde slamn dndaki dinlere ait mabetler varsa bu meknlarla ilgili gzlemlerinizi yaznz.

3.NTEVAHYE DAYALI DNLER

36

3.NTE

1. Vahiy Gelenei

Vahiy kavram Yahudilikte nemli bir yer tutar. Yahudilerin kutsal kitab olan Tora, Hz. Musaya Sina Danda levhalar hlinde vahyedilmitir. Tanr; Hz. Musay, srailoullarn Msrdan kur-tarmas iin firavuna gndermitir. Bunun iin Hz. Musaya bir dizi mucizeler vermitir.1 Tanrnn Hz. Musaya gnderdii vahiy onun vefatna kadar l yolculuu boyunca devam etmitir. Hz. Musann vefatndan sonra srailoullarna gelen peygamberlerle de vahiy gelenei devam etmitir.2 Bu gelenek, aslnda Allah tarafndan gnderilen tek bir din olduunu gsterir.

Hristiyanlarn kutsal kitab olan Ahd-i Ceditin blmlerinin sann bu kitabn yazarlarna yap-t ilhamlar sonucu yazldna inanlr. Hristiyanln Katolik mezhebi, vahiy geleneinin kilise kurumunda hl devam ettiini ileri srer.3

slam anlayna gre vahiy, peygamberlerin insanlara iletmek zere Allahtan ald bilgilere denir.4 Peygamberler Allahtan bu bilgiyi deiik yollarla alrlar. Bu konu Kuranda yle gemek-tedir: Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla, yahut perde arkasndan konuur. Yahut bir eli gnderip izniyle ona dilediini vahyeder. phesiz o ycedir, hkm ve hikmet sahibidir.5

Kuran- Kerim, Hz. demden Hz. Muhammede kadar gelen vahye ve peygamberlere dayanan din gelenee slam adn vermektedir.6 slama gre insanlar babo brakmayan Allah, onlarn nasl hareket edeceini bildirmek zere ilk insan Hz. deme ayn zamanda ilk peygamberlik g-revini de vermitir. Kuranda geen, Biz her kavme bir peygamber gnderdik.7 ve nsanlar tek bir mmetti. Allah mjde ve azabnn habercileri olmak zere peygamberleri gnderdi ve

beraberlerinde insanlarn ihtilafa dtkleri eyler hakknda aralarnda hkm vermek iin

hak ve gerek kitaplar da indirdi.8 ayetleriyle Allah kelamnn her dnemde insanlara iletildii bildirilmektedir.

Allah tarafndan peygamberler vastasyla insanlara gnderilen bu dinlerin esas slam olup bunlarn tm vahye dayal dinlerlerdir. Yahudilik ve Hristiyanlk ise vahye dayal dinler olmakla birlikte Kuran, bunlar bo-zulmu dinler olarak nitelendirilir.9 Nitekim Kuran- Kerimde bu hususa yle iaret edi-lir: Onlar kelimelerin yerlerini deiti-rirler (Kitaplarn tahrif ederler.) Kendile-rine retilen ahkm (Tevrat)n nemli bir

blmn unuttular10

1 Kitab- Mukaddes, k, 4/1-31. 2 Kitab- Mukaddes, Yeu, 1/1-17. 3 inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 381. 4 inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 380. 5 r suresi, 51. ayet. 6 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 203. 7 Nahl suresi, 36. ayet. 8 Bakara suresi, 213. ayet 9 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 64.10 Mide suresi, 13. ayet.

O (Allah), gerek daha nce (gelmi kitaplarda) ge-rekse bunda (Kuranda) size Mslmanlar adn verdi

(Hac suresi, 78. ayet.)Yukardaki ayeti vahiy gelenei sreci

asndan yorumlaynz.

YORUMLAYALIM

37

VAHYE DAYALI DNLER

2. Yahudilik

Yahudilik M 15. yzylda Hz. Musaya gelen vahiyle balayp gelien bir dindir. Kuranda bu dinin mensuplarndan ska bahsedilmektedir. Yahudilik; vadedilmi topraklarla zdelemi bir millet hayatn, ortak inanc, dili, edebiyat ihtiva etmektedir. Yahudi olmann temel n art, Yahudi bir anne babadan veya en azndan Yahudi bir anneden domaktr. Bu bakmdan Yahudilik terimi belli bir rka, kltre ve dine mensup olmay ifade eden ok kapsaml bir anlam ihtiva etmektedir.11 Yahudiler bata srail olmak zere Amerika ve dnyann dier blgelerinde yaamaktadrlar.

2.1. Yahudi, brani ve srail Terimleri

Tarih boyunca Yahudiler pek ok isimle anlmlardr. brani, srail ve Yahudi bu isimlerin banda gel-mektedir.

Yahudi: Bu isim, srailoullar Babil Srgnnde iken ortaya kmtr. Babilin yerli halk, srailoul-larna, geldikleri Yahuda blgesinin adndan dolay, Yahudal anlamnda Yahudi demitir. srailoulla-r, Yahudi ismini kendileri de benimsemiler ve genellikle bu ismi kullanmlardr.12

11 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 206. 12 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 29.

Dinlerin dnya genelinde yayld blgeleri gsteren harita

38

3.NTE

brani: M 15. yzylda Filistinde gebe olarak yaayan kabilenin addr. brani, te tarafn insanlar anlamna gelmektedir.13 Bununla da Frat ve rdn nehirlerinin te kysn-dan gelen gmenler kastedilmitir. Yahudilere bu ad, Filistin blgesinde yaayan yerli halk tarafndan verilmitir.14

srail: Bu isim Hz. Yakupun lakabdr. Tevratta anlatldna gre Hz. Yakup, bir gece kr-da bir adamla karlam ve onunla sabaha kadar gremitir. Sabah olunca adam, Hz. Yakupu kutsam ve ona Tanryla uraan15 anlamna gelen srail adn vermitir. Hz. Yakupun bu unvanndan sonra braniler, srailoullar adn almtr.16 Bu kelime Hz. Sleymandan sonra kuzeyde kurulmu olan devletin ad olmutur. 1948 ylnda Filistinde kurulan devlete de bu ad verilmitir.17

Kuranda benisrail (srailoullar) kelimesi gemektedir. Bu ayetlerde Allahn srailo-ullarna verdii nimetler hatrlatlmaktadr. Ayrca, srailoullarna verilen nimetlere ramen szlerinden nasl dndkleri anlatlmaktadr.

2.2. Yahudiliin Douu ve Gelimesi

Yahudilik, tarihini Hz. brahimle balatr. Yahudi inancna gre Hz. brahim ilk Yahudidir. Hz. brahim, Tevratn ifadesine gre Keldanilerin yaad Ur ehrinde dnyaya gelmitir. Babas Terah (slam kaynaklarna gre Azer), ailesini alarak Harrana g etmitir. Tanr, daha sonra, Hz. brahime Kenan blgesine gitmesini emretmitir. Bunun zerine Hz. brahim ya-nna ailesini de alarak Kenana gitmitir. Burada kurakln ba gstermesi zerine Msra giden Hz. brahim tekrar Kenana dnmtr.18

Ya ilerlemi olan Hz. brahim ve ei Sarann ocuklar olmamtr. Bu durumdan rahatsz olan Sara, Hz. brahime cariyesi Hacerle evlenmesini teklif etmitir. Hz. brahimin Hacerle evlenmesinden Hz. smail dnyaya gelmitir. Hacerin ocuunun olmas Sarann onu kskanmasna

13 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 14/73.14 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 66.15 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 32/22. 16 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 29. 17 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 224.18 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 30.

Yahudiler, M 586 ylnda Yahudi Krallnn dme-sinden sonra Babile srldler. Pers Hkmdar Cyrus M 539 ylnda Yahudilerin Filistine geri dnmelerine izin verdi. Yahudilerden bir ksm Filistine dnmeyi ka-bul ettii hlde bir ksm da Babilde kalmay tercih etmi-

lerdir. Yahudiler ilk diasporay bu srgnle Babilde yaamlardr. Yarm asra yakn bu srece tarihte Babil Srgn ad verilir.

(Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Tarihi, s. 80.)

Babil Srgn Yahudilikte ne gibi deiiklikler meydana getirmitir? Arkadalarnzla tartnz.

TARTIALIM

39

VAHYE DAYALI DNLER

yol amtr. Daha sonra Sarann da shak isminde ocuu dnyaya gelmitir. shakn dnyaya gelii, Sarann Hacere ve olu smaile daha fazla kskanlk duymasna ne-den oldu. Bunun zerine Hz. brahim bu ger-gin havay datmak iin Hz. Hacer ve olu smaili bugnk Arabistan Yarmadasnda bulunan Paran denilen yere gtrmtr. Hz. smail, buraya yerlemi ve Araplarn atas olmutur.19

Tevrata gre Hz. brahimin neslini de-vam ettiren Hz. shakn da iki olu vard. Bunlardan Hz. Yakup, srail unvann kulla-narak Yahudi tarihinde n plana kt.20

Hz. Yakup, ocuklarnn ierisinde Yusufa derin bir sevgi duymaktayd. Bu durum, kardelerinin Yusufu kskanmasna neden oldu. Bundan dolay da Yusufu ku-yuya attlar. Daha sonra oradan geen bir kervan onu Msra gtrp firavunun memuru olan Potifara satt. Potifarn kars, Yusufa ak olup ilgisine karlk grmeyince iftira ederek onu hapse attrr.21 Yusuf hapiste iken firavunun grd bir ryay tabir ederek hapisten kurtuldu ve firavunun yannda nemli bir mevkiye ykseldi. Daha sonra Filistinde bulunan babas Yakup ve kardelerini Msra getirtti. srailoullar bylece Msra yerlemi oldular. Fakat Hz. Yusufun lmnden sonra Msrda durum deiti. Tahta geen yeni firavun, srailoullarn kleletirmeye balad. Bylece srailoullar, drt yz sene Msrda kle olarak kald.22

srailoullar Msrda kle olarak yaarken dnemin Msr firavunu bir rya grd. Rya-y yorumlayan khinler, yaknda srailoullar arasnda bir erkek ocuun dnyaya geleceini ve bu ocuun firavunun tahtn elinden alaca-n sylediler. Bu haber, firavunu telalandr-d. Firavun, srailoullarndan doacak btn erkek ocuklarnn ldrlmesini emretti. O yl dn-yaya gelen Musay annesi bir sepetin iine gizlice koyup Nil Nehrine brakt. Nehirdeki sepet, firavunun kz tarafndan bulundu. ocuu sevimli olmas nedeniyle ldrmeye kyamadlar ve onun evlatlk olarak sarayda bytlmesine karar verdiler.23 Bylece Hz. Musa o zamanki dnya-nn en gl imparatorlarndan biri olan firavunun saraynda yetiti.24

19 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 210.20 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 30. 21 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 39/20.22 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 211.23 Kitab- Mukaddes, k, 2/ 5-10.24 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 225.

Hz. brahimin ailesi ile beraber yapt yolculuu gsteren harita

Tevrata gre Yahudilerin soyu, Hz. Yakupun on iki oluyla devam etmitir.

BLYOR MUYDUNUZ?

40

3.NTE

Firavunun saraynda byyen Hz. Musa, bir gn ehre gitti. ehirde dolarken bir srailli ile bir Msrlnn kavga ettiini grd. Hz. Musa, srailliye yardm etmek amacyla kavgaya mdahale etti ve Msrlya bir tokat vurarak onu kazara ldrd. Firavunun kendisini cezalandrmasndan korkan Hz. Musa, Msr terk edip Medyene gitti. Orada Yetronun (uayp) yannda almaya balad. Bir sre sonra onun kz ile evlendi.25

Hz. Musa, bir gn Yetronun koyunlarn otlatrken Tanr, Horep Danda yanan bir alln iinden Hz. Musaya hitap etti. Ona srailoullarn Msr esaretinden kurtarma grevini verdi.26 Kardei Harunu da ona yardmc yapt. Bu, ayn zamanda Hz. Musann peygamberlik grevinin de balangcdr.27

Hz. Musa, Tanrdan bu grevi aldktan sonra srailoullarn atalarnn yurduna gtrmek iin Msra dnd. Firavundan kendi kavmini serbest brakp Msrdan kmasna izin vermesini is-tedi. Fakat firavun, bunu kabul etmedi. Bunun zerine Msra birok felaket geldi.28 Felekatlerin sebebinin srailoullarnn Msrdan kmasna izin verilmemesinden kaynaklandn dnen Msrn yerli halk, firavunun bu srarndan vazgemesini istedi. Hz. Musa srailoullaryla birlikte Msrdan kt ve ay sonra Sinaya vard. Orada Tanr, Yahudiliin temel ilkelerini oluturan On Emiri iki levhaya yazlm ekilde Hz. Musaya verdi. Sinadaki bu vahiy olayndan sonra Hz. Musa, atalarna vadedilmi topraklara gitmek iin srailoullaryla birlikte yola kt.29

srailoullar bu g esnasnda sk sk isyan edip Hz. Musaya zorluk kard.30 Tanr, isyanla-r nedeniyle birok kez onlar cezalandrd. En byk ceza ise krk yl lde dolamalaryd. Hz. Musa, peygamberlik grevi sresince Tanrnn vahyettii ayetleri bir kitap hline getirdi ve onu iki

25 Kitab- Mukaddes, k, 2/25,26. 26 Kitab- Mukaddes, k, 3/1.27 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 211.28 Kitab- Mukaddes, k, 8/16.29 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 212. 30 Kitab- Mukaddes, k, 32/1-6.

Firavun: Eski Msr hkmdarlarna verilen unvandr. Eski Msr inancna gre gnein domasn ve Nilin yk-selmesini sadece firavun salamaktadr. Tanrlarn yannda insanlarn yegane temsilcisidir. Gne Tanrs Renin olu-dur. Bunun yannda o halkn nazarnda byk glerle dona-tlm bir devlet bakandr.

Kuranda, Hz. Musann firavunla olan mcadelesi uzunca anlatlr. Hz. Musa Dnemindeki bu firavunun II. Ramses olduu ileri srlmtr.

Kurana gre firavun, azgn ve kendisini Rab ilan eden bir ahstr. Ancak firavun, Allahn gazab ile helak olmutur. lm annda imana gelmi; ancak bu iman kabul edilmemitir.

(Mehmet Aydn, Dinler Tarihi Szl, s. 236; inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 131.)

Msrda firavunlar iin yaplm olan piramitler sizce niin bu kadar grkemli ina edilmi olabilir? Arkadalarnzla tartnz.

BLG KUTUSU

41

VAHYE DAYALI DNLER

levhayla birlikte Ahit Sandnn iine koydu. Bu Ahit Sandn srailoullar g yolunda daima yanlarnda tad. Hz. Musa, yz yirmi yandayken Moep (Sina lnn Filistin snrna yakn ksm)te vefat etti ve oraya gmld.31

Hz. Musann peygamberlii dneminde Yahudi dini byk lde teekkl etti. tikat, ibadet, ahlak ve hukukla ilgili kurallar belirlendi.32

Hz. Musadan sonra onun yerine Yeu (Y) geti. Yeu, kutsal topraklara g esnasnda srai-loullarna hem liderlik hem de peygamberlik yapt.33 Yeudan sonra srailoullar bir sre lidersiz kald. Daha sonra srailoullarna peygamber olarak Samuel gnderildi. Samuel, srailoullarnn srar zerine onlara Saulu (Talut) kral tayin etti. Saul zamannda sraioullar evre kabilelerle byk savalar yapt. Bu savalarda Hz. Davut byk baarlar gsterdi ve srailoullarnn zafer kazanmasn salad.34

Hz. Davut Kuds fethedip oray bakent yapt ve orada byk bir mabet ina etmek istedi. Fakat Tanr bu iin olu Hz. Sleymana nasip olacan syledi.35

Hz. Davutun lmnden sonra yerine olu Hz. Sleyman geti. Tanrnn vadettii gibi Hz. Sley-man, Kudsteki Moriah Danda byk mabedi ina etti. Bu mabedin inasyla Yahudi tarihinde I. Mabet Dnemi balam oldu. Ad Bet-Hamikda olan bu mabet, slam geleneinde Beytl-Makdis olarak bilinir.36

Hz. Sleymann vefatndan sonra srailoullar biri kuzeyde srail, dieri gneyde Yahuda olmak zere ikiye blnd. Bunlardan srail Krall putperestlie yneldi. srailin kral Yerobeam, halk-nn Kuds Mabedine eilim gsterecei endiesiyle iki altn buza yaptrarak Yahudileri bunlara tapnmaya tevik etti.37 Yerobeam, bu putlarn srailoullarnn Msrdan kmalarna yardm eden tan-rlar olduunu ilan etti ve Tevrat da yrrlkten kaldrd. Halk putperestletiren bu krallk M 722 ylnda Asurlular tarafndan ykld.38

31 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 34/6. 32 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 213.33 Kitab- Mukaddes, Saylar, 28/15. 34 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 213. 35 Kitab- Mukaddes, I. Samuel, 17/50.36 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 214. 37 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 233.38 Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, s. 108.

Firavunun Hz. Musa ve kabilesi olan srailoullarnn Msrdan k-

malarna izin vermek istememesinin sebeplerini aratrnz.

ARATIRALIM

Arzmevut (vadedilmi topraklar),Yahudilerin atalarna vadedilmi olan topraklara de-nir. Bu topraklar Tevratta yle anlatlr: Rab; sizi Kenan, Hitit, Amor, Hiv ve Yevus topraklarna, atalarnza vereceine ant itii st ve bal akan lkeye gtrd zaman bu ay u trelere uyacaksnz; yedi gn mayasz ekmek yiyecek, yedinci gn Rabbe bayram yapacaksnz.

(Kitab- Mukaddes, k, 13/5, 6.)Yahudilerin vadedilmi topraklar dncesi onlarn din alglamalarn nasl etkilemitir?

Arkadalarnzla tartnz.

TARTIALIM

42

3.NTE

Yahuda Krall ise M 587 ylnda Babil Kral Buhtunnasr (Nabukadnezzar) tarafndan ykld. Kudsteki mabet, Babilliler tarafndan tahrip edildi. Hz. Sleyman zamannda balayan I. Mabet Dnemi bylece sona erdi.39

srailoullar Babil Srgnnden yetmi yl sonra tekrar Kudse dnd. Ezrann nderliinde tekrar mabedi ina ettiler ve srgnde uygulayamadklar kurallar hayata geirdiler. Bylece, Yahudi tarihinde II. Mabet Dnemi balam oldu.

II. Mabet Dnemi, 70 ylna kadar devam etti. Bu dnemde Yahudilik din olarak gelime sre-cine girdi.

39 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 214.

Hz. Davut, Yahudi kutsal kitabna gre byk bir kral kabul edilir. Fazi-let ve hikmet sahibi bir kii kabul edilen Hz. Davut, peygamber olarak kabul

edilmez. Onun krall altnda srailoullar en ihtiaml dnemlerini yaamtr. Tarih boyunca Yahudiler hep onun zamanndaki ihtiaml yaam zlemiler, onun soyundan bir Mesihin gelip kendilerini kurtarmasn ve kutsal topraklarda o ihtiaml krall yeniden kurmasn beklemi-lerdir. 1948 ylnda bamsz srail Devleti kurulmu olmasna ramen dindar Yahudilerin hepsi hl o Mesihi beklemektedir.

(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 214.)

slamn ve Yahudiliin Hz. Davuta bak alarn karlatrnz.

KARILATIRALIM

Yahudi tarihi ve geleneinde nemli bir isim olan Ezra, bir peygamber deildir. Fakat peygamberden de te bir konuma sahiptir. Yahudi din bilginleri olan rabbiler onu Hz. Musa ile mukayese etmi ve onun da Hz. Musa gibi Tevrat almaya layk olduunu ileri srm-lerdir. Rabbilere gre Hz. Musa daha nce gelmeseydi Tevrat, Ezraya verilmi olacakt.

Ezrann Yahudi tarihinde n plana k, Babil Srgn dnnden sonra olmutur. Tevratn usta yazcs olarak bilinen Ezra, mabedin yeniden yaplmasna nclk etmitir. Ezrann yapt bu reform niteliindeki faaliyetler, Yahudilii yeniden sistematize etmitir. Ezra, Babilden geldikten sonra srail topraklarnda yaayan Yahudiler arasnda szl yorumu ile birlikte tamamen unutulan Tevrat Hz. Musadan yaklak sekiz asr sonra yeniden yazmtr.

Ezra,Tevrat ile ilgili bu dzenlemelerin dnda baka nemli ileri de gerekletirmitir. Sene-nin balang ayn deitirmi; Msrdan k hatrlatan nisan yerine, Babilden k hatrlatan tiri ayn senenin ilk ay kabul etmitir. Ezrann reformlar arasnda olduka nemli olan dier bir husus, Yahudilerin yabanclarla evlenmelerini yasaklamas ve yabanc kadnlarla evlenmi olan srailoullarndan boanmalarn istemesidir. Ezra, bylelikle srailoullarnn etnik ncelikler ba-lamnda yeniden rgtlemesi yoluna gitmi, srailoullar merkezli etnik bir din olarak Yahudiliin tarihsel geliiminde nemli bir rol oynamtr. Ayrca o, Yahudi tre ve trenlerini yeniden uygu-lamaya koymutur. Btn bu uygulamalaryla Ezra, Yahudiliin bugnk yapsn almasnda ciddi bir rol oynamtr.

(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 215, 216.)

Ezrann Yahudilie katklarn arkadalarnzla tartnz.

TARTIALIM

43

VAHYE DAYALI DNLER

Hristiyanln ortaya kt miladi yln balarnda Yahudilerin yaad Filistinde byk karklk vard. Roma idaresi altnda yaayan Yahudiler, eitli din ve siyasi bask altndaydlar. Yahudi isyanlar yznden 70 ylnda Romallar Kuds tamamen igal etti ve Babil Srgn dnnde ina edilen ma-bedi yktlar. Yahudilerin bazlarn da srgne gnderdiler. 40

Yahudiler, mabedin tahrip edilmesinden sonra da Romallarn takibatndan kurtulamadlar. Bu durum, 636 ylnda Hz. mer Dneminde (634-644) Mslmanlarn bu blgeye gelmesine ka-dar devam etti. Bu dnemde Yahudiler Mslmanlarn himayesi altnda Filistin blgesinde rahat bir ortamda yaadlar. Hal Seferleri srasnda Hristiyanlarn zulmne uradlarsa da Selahaddin Eyyubinin blgeye tekrar hkim olmasndan sonra Kudste rahat bir yaam srdler.

Orta ada Avrupadaki Yahudilerin durumlar lkelere gre farkllk gsterir. Avrupada en huzurlu dnemlerini Mslmanlarn himayesindeki Endls Emevileri zamannda yaamlardr. Ancak burada Mslman hkimiyetinin sona ermesi ile tekrar Hristiyanlarn zulmne uramlar ve zorla Hristiyanlatrmaya tabi tutulmulardr. Osmanl Padiah II. Bayezit 1492 ylnda burada zulm gren Yahudilere kucak am ve onlar stanbula yerletirmitir. Avrupadaki Yahudile-rin, sann vcudu saylan komnyon ekmeini aldklar, emeleri zehirledikleri ve Hristiyan ocuklar ibadet gayesiyle ldrdkleri iddialaryla haklarnda zel kanunlar karlmtr. Hemen her dnemde bu trden takibata urayan Yahudiler, Almanya ve Rusya gibi birok lkeden baka lkelere g etmek zorunda kalmlardr.41

40 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 221.41 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 240.

Yahudiler M 587den 1948 ylnda srailin kurulmasna kadar bamsz bir devlete sahip olama-dlar.

BLYOR MUYDUNUZ?

Mescid-i Aksa ve evresinden genel grnm

44

3.NTE

Musevilerin spanyadan Osmanl Devletine hicret etmelerinin 400. senesine tesadf etmesi nedeniyle Osman-l Devletinde bulunan yz on drt bin nfusu akn Musevi, padiaha teekkrle-rini bildirmektedirler. Ayn zamanda 1492 ylnda Osmanl Devletinden elde ettikleri efkati cennetmekn sultan II. Beyazit Han tarafndan da mazhar olduklar hsn kabu-le btn sinagoglarda brani lisannda man-zumeler okumulard.

Bu mnasebetle Pariste bulunan tti-hadisrailiye Cemiyeti azas da Sultan II. Abdlhamite aada tercmesi verilen te-ekkr ifade etmilerdir:

Huzur-u evketnur hazreti ehriyari-lerine maruzdur.

1492 senesi baharnda spanyadan uzaklatrlm olan Museviler, Osmanl Devletinde bir snma bulmulardr.

O tarihte Museviler dnyann di