Karl Marx - Kapital Cilt 3

8/3/2019 Karl Marx - Kapital Cilt 3

1/807

1Karl MarksKapital III

KARLMARKS

KAPTALNC CLT

ER YAYINLARI


2/807

KNC BASKI


3/807

K A P T A LEKONOM POLTN ELETRS

NC CLT

KARL MARX

NC KTAPBR BTN OLARAK KAPTALST RETM SREC

YAYINA HAZIRLAYAN.REDRCH ENGELS


4/807

Karl Marxn Capital, A Critical Analysis of Capitalist Productuon, Volume III, (ProgressPublishers, Moscow 1974) adl yaptn ngilizcesinden Alaattin Bilgi dilimize evirmi, ve kitap,

Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisi, nc Cilt, ad ile, Sol Yaynlar tarafndan ubat 1990(Birinci bask: Austos 1978) tarihinde yaynlanmtr

Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir 2004erisyayinlari@kurtuluscephesiorghttp://wwwkurtuluscephesicomhttp://wwwkurtuluscephesiorghttp://wwwkurtuluscephesinet


5/807

NDEKLER

11 nsz,.riedrich Engels

NC KTAPBR BTN OLARAKKAPTALST RETM SREC

29

BRNC KISIMARTI-DEERN KRA VE

ARTI-DEER ORANININ KR ORANINA DNMES31

31 BRNC BLM Maliyet .iyat ve Kr43 KNC BLM Kr Oran50 NC BLM Kr Orannn Art-Deer Oran ile Bants53 I a sabit, d/S deiken55 1) a ve S sabit, d deiken58 2) a sabit, d deiken, S, ddeki deime yoluyla deiiyor58 3) a ve d sabit, s ve bu nedenle S deiken59 4) d sabit, d, s ve Snin hepsi deiken61 II a deiken62 1) a deiken d : S sabit63 2) a ve d deiken, S sabit64 3) a, d ve S deiken67 DRDNC BLM Devrin Kr Oran zerindeki Etkisi73 BENC BLM Deimeyen Sermayenin Kullanmnda Ekonomi73 I Genel82 II Koullarnda, inin Srtndan Yaplan Tasarruflar89 III Enerjinin retilmesinde, letilmesinde ve Binalarda Tasarruf93 IV retim Artklarndan Yararlanma95 V Bulular Yoluyla Salanan Tasarruf 97 ALTINCI BLM .iyat Dalgalanmalarnn Etkisi97 I Hammadde .iyatlarnda Dalgalanmalar ve Bunlarn Kr Oran

zerindeki Dorudan Etkileri101 II Sermayenin Deer Olarak Ykselmesi, Dmesi, Serbest

Kalmas ve Balanmas


6/807

113 III Genel Gornm 1861-65 Pamuk Bunalm Buna ngelenYllarn yks 1845-60

116 1861-64 Amerikan Sava Pamuk Ktl Hammadde

Ktl ve Pahall Yznden retim Srecinde Kesintinin EnByk rnei Pamuk Art Dou Hint Pamuu (Surat) icretleri zerindeki Etki Makinelerde yilemeler PamuaNiasta ve Madeni Maddelerin Katlmas Niasta Halnniler zerindeki Etkisi nce plik malatlar.abrikatrlerin Hilekarl

123 C o r p o r e V i l i Deneyleri125 YEDNC BLM Tamamlayc Dnceler

KNC KISIM

KRIN ORTALAMA KRA DNMES129129 SEKZNC BLM .arkl retim Kollarnda .arkl Sermaye

Bileimleri ve Kr Oranlarnda Bundan leri Gelen .arkllklar140 DOKUZUNCU BLM Genel Bir Kr Orannn Olumas

(Ortalama Kr Oran) ve Meta Deerlerinin retim .iyatlarnaDnmesi

156 ONUNCU BLM Genel Kr Orannn Rekabet YoluylaEitlenmesi Piyasa-.iyatlar ve Piyasa-Deerleri Art-Kr

179 ONBRNC BLM Genel cret Dalgalanmalarnn retim-.iyatzerindeki Etkileri

183 ONKNC BLM Tamamlayc Aklamalar183 I retim-.iyatnda Bir Deiiklii Gerektiren Nedenler184 II Ortalama Bileimli Metalarn retim-.iyat186 III Kapitalistin Telafi Konusundaki Dayand Nedenler

NC KISIMKR ORANININ DME ELM YASASI

189189 ONNC BLM Yasann Nitelii207 ONDRDNC BLM Zt Ynde Etkiler207 I Smr Younluundaki Art210 II cretlerin, Emek-Gcnn Deerinin Altna Dmesi210 III Deimeyen Sermaye elerinin Ucuzlamas211 IV Nispi Ar-Nfus211 V D Ticaret214 VI Hisse Senetli Sermayenin Art215 ONBENC BLM Yasann elikilerinin Serimi215 I Genel220 II retimin Genilemesi ile Art-Deer retimi Arasndaki

atma

223 III Sermaye .azlas ve Nfus .azlas230 IV Tamamlayc Dnceler


7/807

DRDNC KISIMMETA-SERMAYENN VE PARA-SERMAYENN

TCARET SERMAYESNE VE PARA TCARETYLE

URAAN SERMAYEYE DNMES237237 ONALTlNCI BLM Ticaret Sermayesi249 ONYEDNC BLM Ticari Kr267 ONSEKZNC BLM Tccar Sermayesinin Devri .iyatlar278 ONDOKUZUNCU BLM Para Ticaretiyle Uraan Sermaye285 YRMNC BLM Tccar Sermayesi Konusunda Tarihsel Malzeme

BENC KISIMKRIN .AZE VE GRM KRINA BLNMES

298298 YRMBRNC BLM .aiz Getiren Sermaye316 YRMKNC BLM Krn Blnmesi, .aiz Oran Doal .aiz

Oran327 YRMNC BLM .aiz ve Giriim Kr346 YRMDRDNC BLM Sermaye likilerinin Yzeysel Bir

Biimi Olarak .aiz Getiren Sermaye354 YRMBENC BLM Kredi ve .iktif Sermaye369 YRMALTlNCI BLM Para-Sermayenin Birikimi Bunun .aiz

Oran zerindeki Etkisi388 YRMYEDNC BLM Kapitalist retimde Kredinin Rol394 YRMSEKZNC BLM Dolam Arac ve Sermaye Tooke ve

.ullartonun Grleri

NC KTAPTM OLARAK

KAPTALST RETM SREC411

BENC KISIMKRIN .AZE VE GRM KRINA BLNMES

.AZ GETREN SERMAYE(DEVAM)

413413 YRMDOKUZUNCU BLM Banka Sermayesini Oluturan Ksmlar424 OTUZUNCU BLM Para-Sermaye ve Gerek Sermaye I440 OTUZBRNC BLM Para-Sermaye ve Gerek Sermaye II (Devam)440 1 Parann Bor Sermayesine Dnmes446 2 Sermayenin ya da Gelirin Bor Sermayesine evrilen Paraya

Dnmesi449 OTUZKNC BLM Para-Sermaye ve Gerek Sermaye III (Son)

463 OTUZNC BLM Kredi Sisteminde Dolam Arac486 OTUZDRDNC BLM Currency Prlncple ve 1844 Tarihli ngiliz

Banka Yasas


8/807

502 OTUZBENC BLM Deerli Maden ve Kambiyo Kuru502 I Altn Rezervinin Hareketi510 II Kambiyo Kurlar

511 Asya ile Olan Kambiyo Kuru524 ngilterenini Ticaret Dengesi526 OTUZALTINCI BOLM Kapitalist-ncesi likiler541 Ortaalarda .aiz543 .aizin Yasaklanmas ile Kilisenin Salad karlar

ALTINCI KISIMARTI-KRIN TOPRAK RANTINA DNMESI

544544 OTUZYEDNC BLM G i r i

566 OTUZSEKZNC BLM .arkllk Rant (Diferansiyel Rant):Genel Grler574 OTUZDOKUZUNCU BLM .arkllk Rantnn Birinci Biimi

(.arkllk Rant I)595 KIRKINCI BLM .arkllk Rantnn kinci Biimi (.arkllk Rant II)605 KlRKBRNC BLM .arkllk Rant II Birinci Durum:

retim-.iyat Sabit612 KlRKKNC BLM .arkllk Rant II kinci Durum: retim-.iyat

Dyor612 I Ek Sermaye Yatrmnn retkenlii Ayn Kalr619 II Ek Sermayenin Azalan retkenlik Oran620 III Ek Sermayenin Artan retkenlik Oran626 KIRKNC BLM .arkllk Rant II nc Durum: Ykselen

retim-.iyat Sonular647 KIRKDRDNC BLM En Kt Ekili Toprak zerinde .arkllk

Rant655 KIRKBENC BLM Mutlak Toprak Rant676 KIRKALTINCI BLM Arsa Rant Madencilikteki Rant Topran

.iyat684 KIRKYEDNC BLM Kapitalist Toprak Rantnn Douu684 I Giri691 II Emek-Rant694 III Ayn-Rant696 IV Para-Rant701 V Yarclk ve Kk lekli Kyl Mlkiyeti

YEDNC KISIMGELRLER VE KAYNAKLARI

712712 KIRKSEKZNC BLM l .orml728 KIRKDOKUZUNCU BLM retim Srecinin Tahlili zerine

745 ELLNC BLM Rekabetin Yaratt Yanlsama766 ELLBRNC BLM Blm likileri ve retim likileri772 ELLKNC BLM S n f l a r


9/807

E K L E R775

777 Kapitalin nc Cildine Ek . Engels

778 I Deer Yasas ve Kr Oran792 II Borsa

D Z N L E R795

797 Kaynaklar Dizini797 Yazarlar802 Anonimler Gazete ve Dergiler804 Parlamento Raporlar ve teki Resmi Yaynlar806 teki Dillerdeki Szck, Terim ve Deyimler

809 Ksaltmalar


10/807


11/807


NSZ

MARXIN bayaptnn bu nc kitabn, teorik ksmn sonucu-nu yayna hazrlamak ayrcalna, ensonu kavumu bulunuyorum1885te ikinci cildi yaynladm zaman, hi kukusuz ok nemli birkakesim dnda, nc cildin herhalde yalnzca teknik glkler gste-receini dnmtm Gerekten de byle oldu Ne var ki, o zaman,btn yaptn en nemli ksmlarn oluturan bu kesimlerin bana budenli byk glkler kartabilecei konusunda bir fikrim olmad gibi,

yaptn tamamlanmasn bu denli geciktiren dier engelleri dekestirememitim

kincisi ve hepsinden nemlisi, yllardr yaz yazma zamanm enaz snra indiren ve imdi bile, yapay k altnda yaz yazmama ancak

istisnai durumlarda izin veren, gzlerimdeki zayflkt stelik, Marxn vebenim daha nceki yaptlarmzn yeni basklar ve evirileri, ve dolay-syla ou kez yeni bir inceleme [sayfa 11] yaplmakszn hazrlanmalar


12/807

12 Karl MarksKapital III

olanaksz gzden geirmeler, nszler ve ekler, vb gibi geriye brak-lamayacak baka ivedi iler de vard Btn bunlardan baka, metnikonusunda tm sorumluluunu tadm ve bu nedenle zamanmn

byk bir ksmn alan bu yaptn birinci cildinin ngilizce basks vardSon on ylda uluslararas sosyalist yaznn muazzam artn ve zellikleMarxn ve benim daha nceki yaptlarmn ok saydaki evirilerini birazizlemi olanlar, bunlarn evirmenlerine yardmc olabileceim ve bu

yzden de yaptlarn gzden geirmeyi vicdanen geri eviremeyeceimdillerin saysnn ok snrl olmasn, bir talih eseri saymakta hakl ol-duumu kabul edeceklerdir Ne var ki, yazndaki bu art, buna tekableden uluslararas ii snf hareketinin kendisinde bir bymenin yalnz-ca bir belirtisiydi Ve bu, bana yeni ykmllkler yklyordu Halk ier-sindeki faaliyetlerimizin ilk gnnden beri, eitli lkelerdeki ulusalsosyalist ve ii hareketlerinde araclk etme iinin esas ykn omuzla-

yanlar, Marx ile ben olmutuk Bu i, hareketin btnndeki genilemeorannda artmt lmne dek burada da asl yk omuzlayan Marxidi Ama onun lmndensonra, gitgide artan hacimdeki ii tek bamabenim yapmam gerekti O zamandan beri, eitli ulusal ii partileri iin,aralarnda dorudan iliki kurmak kural haline geldi ve bu ok kr kigitgide artmaktadr Gene de benden yardm istekleri, teorik almalarm

ynnden, benim dileyebileceimden daha sk olmaktadr u da var ki,benim gibi bu harekette elli yldan fazla bir zaman faal olan bir kimse,

bununla ilikisi olan ilere, gecikmeye tahamml olmayan, yerine geti-rilmesi zorunlu bir grev gzyle bakar Bizim olaylarla dolu zamanmz-da, tpk 16 yzylda olduu gibi, toplumsal konularda salt teorisyenler,ancak gericiliin safnda bulunurlar ve bu nedenle bunlar, szcn tamanlamyla teorisyen bile deil, yalnzca gericiliin savunuculardr

Londrada yaamam nedeniyle parti ilikilerim, kn yalnzcayazmalar ile snrl olduu halde, yazn geni lde kiisel oluyor Bu

olgu ve saylar devaml artan lkelerdeki hareketleri, ve bundan dahada byk bir hzla oalan basn organlarn izleme zorunluluu, beni,tamamlanmas kesintiye tahamml olmayan iler iin, k aylarn, ze-llikle yln ilk ayn ayrma zorunda brakt Bir insan yetmiini geince,beynindeki Meynert arm lifleri canskc bir saknganlkla almayabalyor Zor teorik sorunlarda, araya zaman girdiinde, bunun stesin-den eskisi kadar kolay ve abuk gelemiyor te bu yzden bir k ze-rinde allan i, eer o k tamamlanmam ise, onu izleyen k, genilde yeniden balanmak zorunda kalnyor En g olan beinci ksmiin durum ite byle oldu

Okurun aadaki aklamalardan da grecei gibi, nc cildibaskya hazrlama ii, ikincisinin hazrlanmasndan bsbtn farkl oldu

nc cilt iin, elde, son derece eksik bir ilk taslak dnda hi bir ey yoktu eitli ksmlarn balanglar kural olarak olduka dikkatleilenmi ve hatta slup olarak zerinde durulmutu Ama daha ilerilere


13/807


gidildike, elyazmas daha da taslak halinde ve eksikti; o anda ortayakan ve tartma iersindeki asl yerleri ilerde verilecek karara braklan

yan-sorunlara dalp gitmeler daha da artyordu; dncelerininstatu

nascendi* kaydedildii tmceler daha da uzuyor ve karmak hale geli-yordu Baz yerlerde elyazs ile konunun sunuluu, ar almann [sayfa12] neden olduu, ve daha balangta, yazarn iini gitgide gletiren veensonu onu zaman zaman bsbtn almay brakmaya zorlayan hasta-ln belirtilerini ve yava yava ilerleyiini aka belli ediyordu Bunaamamak da gerekir 1863 ile 1867 arasnda Marx, yalnzKapitalin soniki cildinin ilk taslaklarn tamamlamakla kalmam, birinci cildi baskyahazrlad gibi, Uluslararas Emekiler Birliinin kuruluu ve gelimesiile ilgili muazzam ii de yerine getirmitir Bunlarn sonucu olarak, Marx,ikinci ve nc ciltlere son eklini vermekten alkoyan hastaln uur-suz belirtileri, daha 1864 ve 1865te grlmeye balamtr

Okunmas ou kez benim iin bile zor olan elyazmasn batansona okunabilir bir ekilde yazdrmakla ie baladm Bu bile epeycezaman ald Ancak bundan sonradr ki, asl redaksiyona balayabildimBunu en temel noktalarla snrladm Yeter derecede ak olduu yerler-de ilk taslan niteliini korumak iin elimden geleni yaptm Marxnadeti olduu zere, konuya baka bir adan bakld ya da hi deilseayn dncenin farkl szcklerle ifade edildii yerlerde, yaplan yinele-meleri bile ayklamadm Yaptm deiikliklerin ya da eklemelerin re-

daksiyon snrlarn at yerlerde, ya da Marxn olgulara dayananmalzemelerini, kendi bamsz varglarma uygulamak zorunda kald-m durumlarda, Marxn anlayna olabildiince bal kalnsa bile, pasajntamamn keli ayraca aldm ve sonuna admn baharflerini koydumDipnotlarmn bazlar keli ayra iersine alnmamtr; ama admnbaharflerini koyduum yerlerde btn notun sorumluluu bana aittir

Bir ilk msveddede daima olabilecei gibi, elyazmasnda, dahasonra andrlacan gsteren pek ok imlemler var, ama bu vaatlerher zaman yerine getirilmemi Bunlar, ben, yazarn ileride konuyugelitirmeyle ilgili niyetlerini aa vurduklar iin, aynen braktm

imdi de ayrntlara gelelimBirinci ksm asndan, temel elyazmas, ancak esasl snrlama-

lar ile kullanlabilir durumdayd Art-deer oran ile kr oran arasndakibant konusundaki matematik hesabn tamam (bizim nc Bl-mmz oluturuyor) en bata yer alyor Oysa bizde Birinci Blmdeele alnan konu daha sonra ve frsat dtke inceleniyordu Herbirisekiz dosya sayfas tutan iki dzeltme giriimi burada yararl oldu Amabunlar bile, istenilen devamlla batan sona sahip deillerdi imdikiBirinci Blm iin bunlar anamalzemeyi saladlar kinci Blm, ana

elyazmasndan alnd nc Blm iin, bu dizi tamamlanmam ma-

* Olu halinde -


14/807


tematik hesaplar ile, yetmilerden kalma ve, art-deer oran ile kr ora-n bantsn denklemler halinde ifade eden tm ve nerdeysetamamlanm bir defter vard Birinci Cildin byk bir ksmn ngilizceye

de evirmi bulunan dostum Samuel Moore, eski bir Cambridge mate-matikisi sfatyla bu i iin ok daha iyi yetimi bir kimse olarak, budefteri benim adma redaksiyondan geirme iini stlendi Arasra ely-azmasndan yararlanarak onun yapt zetten, nc Blm derlemioldum [sayfa 13] Drdnc Blm iin elde bulunan tek ey balyd Ne

var ki, bu blmn konusu, devrin kr oran zerindeki etkisi, byknem tad iin, bunu ben kendim yazdm ve bu nedenle de bl-mn tamam keli ayra iersine alnmtr Bu almalar srasnda,nc Bmde kr oran iin verilen formlde, genel gereklik ka-zanmas iin bir deiiklik yaplmas gerei ortaya kt Beinci Blm-den balayarak, baz yer deitirmeler ve eklemeler zorunlu olmaklabirlikte, ksmen geriye kalan iin ana elyazmas tek kaynaktr

Bunu izleyen ksma gelince, slup ile ilgili redaksiyonlar dndaasl elyazmalarn hemen hemen batan sona izlemem mmkn olduou devrin etkisi ile ilgili birka pasajn, benim eklemi bulunduumDrdnc Blm ile uyumlu duruma getirilmesi gerekti ve bunlar dagene keli ayra iersine alnarak sonuna admn baharfleri konuldu

En byk glk, cildin btnnde en karmak konunun elealnd Beinci Ksmda ortaya kt Ve ite tam bu noktada, Marx,

yukarda sz edilen ciddi hastalk nbetlerinden birine yakaland Bura-da, gene, ne son eklini alm taslak, ne de hatta anaizgileri sonradandoldurulabilecek bir ema vard; yalnzca bir balang almas oukez dzensiz bir not yn, yorumlar ve alntlar nce, bir lde BirinciKsmda yaptm gibi, boluklar doldurmak, yalnzca deinilmi olanpasajlar geniletmek ve bylece en azndan yazarn tasarlad her eyiaayukar ierebilecek ekilde bu ksm tamamlamaya altm Bunuen az kez denedim ve her seferinde baarszla uradm ve bylece

yitirilen zaman, bu cildin gecikmesinin balca nedenlerinden birisidirEn sonunda yanl yolda olduumu anladm Bu alandaki ciltlerle yaznbatan sona hatmetsem bile, sonunda ortaya koyacam ey, gene deMarxa ait olmayan bir kitap olurdu Yapabileceim tek ey, mevcutmalzemeye elden geldiince bir dzen vermek ve ancak en vazgeil-mez ekleri yaparak Gordiyon dmn kesip atmakt Ve ite bu yoluseerek, bu ksm iin bellibal almalar 1893 ilkyaznda tamamla-may baardm

eitli blmlere gelince, Yirmibirinci-Yirmidrdnc Blmleresas olarak tamamd Yirmibeinci ve Yirmialtnc Blmler bavurulanalntlarn elenmesini ve baka yerlerde bulunan malzemenin metne

katlmasn gerektiriyordu Yirmiyedinci ve Yirmidokuzuncu Blmlerhemen btnyle elyazmasndan alnabildii halde, Yirmisekizinci Blmyer yer yeniden dzenlenmek zorunda kalnd Ne var ki, asl glk


15/807


Otuzuncu Blmde bagsterdi Buradan sonra artk yalnz bavurulanalntlarn gerektii gibi dzenlenmesi deil, her noktada araya girentmcecikler ve konu-d eylerle, vb kesintiye urayan ve bir baka

yerde gene ou kez rasgele devam eden dnce zincirine gereklidzeni vermekti Bylece, yer deitirmeler ve baka yerlerde kullanl-anlarn kartlmalar ile Otuzuncu Blm biraraya getirildi OtuzbirinciBlm gene byk bir sreklilie sahipti Ama elyazmasnda, bunu,Karklk [sayfa 14] balkl ve ou, para, sermaye, darya altn szmas,ar speklasyon, vb zerine yirmi iadam ve iktisatnn demele-rinden derlenen ve yer yer ksa alayc yorumlarn eklendii, 1848 ve1857 bunalmlar konusundaki parlamento raporlarndan yaplan aln-tlardan baka bir ey iermeyen uzun bir kesim izliyordu O sradageerli olan, para ile sermaye arasndaki bant ile ilgili hemen hemenbtn grler, ya yantlar ya da sorular eklinde burada sergileniyor veanlalan Marx, para piyasasnda grlen ve para ile sermayenin ne ol-duu konusunda ortaya kan karkl, eletiri ve alayla ele almakistiyordu Birok giriimlerden sonra bu blmn bir ekle sokulamaya-cana aklm yatt Buna ait malzeme ve zellikle Marxn yorumlarntayanlar, uygun bulduum yerlerde kullanlmtr

Ardndan, olduka dzenli olarak, Otuzikinci Blme koyduumeyler geliyor Ne var ki, bunu hemen, bu ksmla ilgili akla gelebilecekher ey zerine, yazarn yorumlaryla karm ekilde parlamento rapor-

larndan yaplan yeni bir alntlar yn izliyordu Sona doru bu alntlarile yorumlar gitgide madeni paralarn hareketi ve kambiyo kurlar ze-rinde toplanyordu ve her trden dnceler ile son buluyordu Bunakarlk Kapitatist-ncesi adl blm (Otuzaltnc Blm) oldukatamamlanm durumdayd

Karklk balkl yerden balayarak, daha nce kullanlanlardnda kalan btn bu malzemeden, Otuznc Blmden OtuzbeinciBlme kadar olan blmleri meydana getirdim Sreklilii salamakamacyla epeyce katmalar olmakszn bunu yapmak kukusuz olanak-szd Srf biimsel nitelikte olmadka bu katmalarn bana ait olduklaraka belirtilmitir Bu ekilde, ensonu, konuyla ilgili yazara ait btnszleri metne katmay baarabildim Zaten sylenmi olan eyleri yine-leyen ya da elyazmasnn daha fazla ele almad noktalara deinilenkk bir alntlar ksm dnda hi bir ey darda braklmamtr

Toprak rant zerine olan ksm, btn bu ksmn plann MarxnKrknc Blmde (elyazmasnda rant zerine olan ksmn son par-as) zetlemek gereini duymu olmasndan da anlalaca gibi, gere-ktii ekilde dzenlenmi olmamakla birlikte, ok daha tam ilenmidurumdayd Bu olduka elverili bir durumdu, nk, elyazmas Otuzy-

edinci Blmle balyor, ardndan Krkbeinci Blmden KrkyedinciBlme kadar olan blmler ve daha sonra da Otuzsekizinci BlmdenKrkdrdnc Blme kadar olan blmler geliyordu En ok uratran


16/807


ey, farkllk (differential) rant IIye ait tablolar ile, bu snf rantn nchalinin, ait bulunduu Krknc Blmde hi tahlil edilmemi olmasn-n ortaya karlmas oldu

Yetmilerde Marx, toprak rant konusundaki bu ksm iin, bs-btn yeni, zel bir incelemeye girimiti Rus dostlar tarafndan kendi-sine imrenilecek bir btnlk iersinde salanan, Rusyada 1861reformundan sonra kanlmaz duruma gelen istatistik raporlar ile to-prak mlkiyeti hakkndaki teki yaynlar yllarca Rusa asllarndanincelemi [sayfa 15] ve bu belgelerden alntlar yapm ve bunlarn bu ks-mn yeniden yazarken kullanmay dnmt Rusyadaki hem toprakmlkiyetinin ve hem de tarmsal reticilerin smrlme biimlerindekieitlilik yznden, bu lke, toprak rantn ele alan ksmda, ngilterenin,snai cretli emekle ilgili olarak birinci ciltte oynad ayn rol oynaya-cakt Ne yazk ki, bu plan uygulama frsatn bulamad

Ensonu, Yedinci Ksm tam olarak vard, ama baslabilir durumagelebilmesi iin nce kesilmesi gerekli sonu gelmez tmceler ieren birilk msvedde halindeydi Son blmn yalnzca balang ksm vardGelimi kapitalist toplumun byk gelir biimine, toprak rant, kr

ve cretlere tekabl eden byk snf toprak sahipleri, kapitalistlerve cretli emekiler ile, bunlarn varl ile kanlmaz ekilde birarada

bulunan snf savam, kapitalist dnemin fiili bir sonucu olarak ele al-np incelenecekti Marx, bu gibi sonu zetlerini, baskdan hemen nce-

ki sonal redaksiyona kadar tamamlamaz, o sradaki tarihsel gelimeler,amaz bir dzenlilikle teorik nermelerine en gncel kantlar salamolurdu

Szlerini rneklemek iin yaplan aktarmalar ve kantlar ikinciciltte de olduu gibi, birinciden epeyce daha azdr Birinci ciltten aln-tlar, 2 ve 3 baskdaki sayfalara atfta bulunmaktadr Elyazmasnda dahanceki iktisatlarn teorik anlatmlarna gndermede bulunulduu za-man, kural olarak, yalnz isim verilmektedir; aktarmalar son redaksiyonsrasnda eklenecekti Kukusuz ben bunu olduu gibi brakmak duru-munda idim Yalnz drt parlamento raporu vardr, ama bunlar bol bolkullanlmtr Bunlar unlardr:

1) Reports from Committees (of the Lower House), Volume VIII,Commercial Distress, Volume II, Part l, 1847-48, Minutes of Evidence -Commercial Distress 1847-48 olarak aktarlmtr

2) Secret Committee of the House of Lords on Commercial Dist-ress 1847, 1848de baslan Rapor Tank ifadeleri 1857de baslmtr (n-k, 1848de ok uzlatrc grlmtr) C D 1848-57 olarak aktarlmtr

3) Report: Bank Acts 1857 -Ayn, 1858 Reports or the Commit-tee of the Lower House on the Effect of the Bank Acts of 1844 and 1845

olarak aktarlmtrDrdnc cilde art-deer teorileri tarihine harhangi bir olanakbulun bulmaz balayacam [sayfa 16]


17/807


Kapitalin ikinci cildinin nsznde, Rodbertusta, Marxn gizlikaynan ve ondan daha stn bir ncy kefettikleri hayaline kapl-dkiar iin o sralarda byk bir yaygara koparan baylarla hesaplamakdurumunda kalmtm Onlara, bir Rodbertus iktisadnn neyibaarabileceini gstermeleri iin bir frsat vermitim Eit ortalamabir kr orannn, yalnzca deer yasasn bozmakszn deil, bizatih bu

yasaya dayanarak nasl meydana gelebilecei ve gelmek zorunda ol-duunu gstermelerini istemitim znel ya da nesnel, ama herhaldebilimsel olmayan nedenlerle, kahraman Rodbertusu birinci derecedenbir iktisat yldz olarak gklere kartan bu ayn baylarn bir teki bilebuna bir yant getiremedi Bununla birlikte, bakalar bu sqrun ile ilgilen-meyi zahmete deer buldular

kinci cildin eletirisinde (ConradsJahrbcher, XI, 1885, s 452-65) Profesr Lexis, dorudan bir zm bulma abas gstermemeklebirlikte, bu sorunu ele almtr yle diyor: Eer eitli trden metalar

tektek ele alnr ve bunlarn deerleri kendi deiim-deerlerine eit vedeiim-deerleri de fiyatlarna eit ya da bunlarla orantl olarakdnlrse, (rikardocu-marksist deer yasas ile, eit ortalama kroran arasndaki) elikinin zmlenmesi olanakszdr Ona gre bu

zm, ancak eer biz tek tek metalarn deerini emee gre lmek-ten vazgeer ve yalnzca metalarn retiminibirbtnolarak ele alr vebunlarn toplam kapitalist ve ii snflar arasndaki dalmndnrsek mmkn olur i snf toplam rnn ancak belli birksmn alr, kapitalist snfn payna den teki ksm, marksist an-lamda art-rn ve dolaysyla, art-deeri temsil eder Sonra kapita-list snfn yeleri bu toplam art-deeri, altrdklar ii saysna gre

deil, toprak da sermaye-deer saylmak zere, herbirinin yatrd ser-maye orannda aralarnda blrler Metalarda nesneleen emek bi-rimleri tarafndan belirlenen marksist ideal deerler, fiyatlara tekabletmeyip, ancak bunlara gerek fiyatlara giden bir deiikliin k nok-talar olarak baklabilir Gerek fiyatlar, eit sermaye miktarlar eit krla-r talep ederler olgusuna baldrlar Bu nedenle baz kapitalistler, kendimetalar iin ideal deerlerden daha yksek, dierleri daha dk fiyat-lar salayacaktr Ama, art-deer kayb ve kazanc, kapitalist snf ier-sinde birbirini dengeledii iin, toplam art-deer miktar, sanki btnfiyatlar ideal deerlerle orantl imi gibi ayndrlar

Grlyor ki, sorun, burada, herhangi bir ekilde zmlenmiolmamakla birlikte, olduka gevek ve yzeysel de olsa, btnyle aln-

dnda, doru olarakformleedilmitir Ve bu, aslnda, yukardaki yazargibi vlger iktisat olmaktan belli bir gurur duyan bir kimseden bek-leyebileceimizden fazla bir eydir Bu, daha sonra tartacamz teki


18/807


vlger iktisatlarn yaptklar ilerle kyaslandnda, gerekten artcdrLexisin vlger iktisad gene de kendisine zg bir tr iersindedir O,sermaye kazanlarnn aslnda Marxn belirttii ekildeeldeedilebile-

ceini,[sayfa 17] ama bu gr kabul etmeye, insan hi bir eyinzorlaya-mayacan sylyor Tersine, vlger iktisadn hi deilse daha akla-uygun

bir aklama yaptn sylyor, yle ki: Hammadde reticisi, fabri-katr, toptanc ve perakendeci gibi kapitalist satclar, yaptlklar alverite,satnalma fiyatndan daha yksek bir fiyata satmak ve bylece, metaiin kendilerinin dedii fiyata belli bir yzde eklemek suretiyle, hepside bir kazan salarlar Yalnz ii kendi meta iin buna benzer bir ekdeer elde edemez; kapitalist karsnda elverisiz bir koul iersindebulunmas nedeniyle, kendi emeini ona malolduu fiyata, yani geimaralar karlnda satmak zorunluluundadr u halde, fiyatlara ya-plan bu eklemeler, tam etkisini, satn alc ii ynnden korur ve to-plam rnn deerinin bir ksnnn kapitalist snfa aktarlmasna nedenolur

Sermaye krlar konusunda vlger iktisadn ne srd buakamann, uygulamada marksist art-deer teorisi ile ayn eye vara-can; iilerin Lexise gre de, tpk Marxa gre olduu gibi aynelverisiz koul iersinde bulunduunu; ii olmayan herkesin metala-rn fiyatlarnn zerinde satabildikleri halde iilerin bunu yapamamalarnedeniyle bu soygunun ayn derecede kurbanlar olduunu; bu teoriye

dayanarak ngilterede, Jevons ve Mengerin kullanm-deeri ve marjinalfayda teorisinin temeli zerinde kurulduu gibi, hi deilse ayn derece-de aklayatkn bir vlger sosyalizmin kurulabileceini grmek iin, insa-nn dnme gcn fazla zorlamasna gerek yoktur Bana kalrsa, eerBay George Bernard Shaw bu kr teorisinden haberdar olmu olsayd,Jevons ile Karl Mengeri yle bir yana iter ve gelecein .abian kilisesinibu kaya zerinde yeni batan kurmak iin drtelle ie sarlrd

u da var ki, gerekte bu teori, marksist teorinin yalnzca deiikbir ifadesidir .iyatlara yaplan btn bu eklemeleri deyen nedir? ilerintoplam rndr Ve bu, emek metann, ya da Marxn dedii gibiemek-gcnn, fiyatnn altnda satlmas zorunluluu olgusundan ilerigelmektedir nk, eer retim maliyetlerinin zerinde bir fiyatla satl-malar btn metalarn orlak bir zellii ise ve, daima retim maliyetininaltnda satld iin, erriek bunun tek istisnas ise, emek, bu vlger ikti-sat dnyasna egemen olan fiyatn altnda satlyor demektir u halde,bunun sonucu kapitaliste ya da kapitalist snfa giden ek kr, son tahlil-de, ancak, iinin, kendi emek-gcnn fiyat iin bir edeeri yenidenrettikten sonra, karl kendisine denmeyen bir ek rn, yani bir art-rn, karl denmeyen bir rn ya da art-deer retmek zorunda

bulunmas olgusundan ileri gelir ve gelebilir Lexis, deyimlerini seer-ken son derece dikkatli bir insan Yukardaki anlayn kendisine ait ol-duunu hi bir yerde aka sylemiyor Ama eer yleyse, kendisinin


19/807


de dedii gibi, herbirinin Marxn gznde olsa olsa umutsuz bir buda-la olduu, sradan vlger iktisatlardan birisi ile deil, vlger iktisatklna brnm bir marksist ile kar karya olduumuz, gn gibi

aktr Bu klk deitirmenin bilinli ya da bilinsiz yaplmas, bizi bunoktada ilgilendirmeyen [sayfa 18] psikolojik bir sorundur Bunu aratrmayakalkacak bir kimsenin, Lexis gibi hi kukusuz akll bir adamn naslolup da bir zamanlar ift maden sistemi gibi bir samal savunduunuaratrmas da yerinde olur

Soruna gerekten bir yant bulmaya ilk kalkan,DieDurchschnitts-profitrateaufGrundlagedesMarxschenWerthgesetzes, Stuttgart, Dietz,

1889, balkl kitap ile Dr Conrad Schmidt oldu Schmidt, piyasafiyatlarnn oluumunun ayrntlarn hem deer yasas ve hem de ortala-ma kr oran yasas ile badatrmaya alyor Sanayi kapitalisti kendirnnde, nce, yatrd sermayenin bir edeerini, sonra, karlndahi bir ey demedii bir art-rn alyor Ama, bir art-rn elde etmekiin retime sermaye yatrmak zorundadr Yani, bu art-rn ele gei-rebilmek iin, belirli bir miktar maddelemi emek kullanmak zorunda-dr Kapitalist iin demek ki, yatrd sermaye, bu art-rn elde etmekiin toplumsal bakmdan gerekli maddelemi emek niceliini temsileder Bu, her sanayi kapitalisti iin geerlidir imdi, metalar, deer ya-sasna gre, retilmeleri iin toplumsal bakmdan gerekli-emekle oran-tl olarak karlkl deiildii ve, kapitalisti ilgilendirdii kadaryla,

art-rnn yapm iin gerekli-emek, sermayesinde birikmi gemiteharcanm emek olduu iin, buradan, art-rnlerin birbirleriyle, bun-lardafiilen maddelemi emekle orantl olarak deil, bunlarn retimle-ri iin gerekli sermayelerin miktarlaryla orantl olarak deiileceklerisonucu kar u halde, her birim sermayeye dey pay, retilmi bulu-nan btn art-deerler toplamnn, bunlarn retiminde harcanan ser-mayelerin toplamna blnmesne eittir Buna gre, eit miktardasermayeler eit uzunluktaki zaman aralklarnda eit krlar salar ve bu,art-rnn bylece hesaplanan maliyet fiyatnn, yani ortalama krn,karl denen, hem de denmeyen rnn maliyet fiyatna eklenme-siyle ve hem karl denen, hem de denmeye rnn, bu artan fiyatile, satlmasyla gerekletirilir Ortalama kr oran, Sohmidtin de dediigibi, deer yasas tarafndan belirlenen ortalama meta fiyatlarn dikkalealmadan biimlenir

Bu yap son derece ustacadr Tamamen hegelci bir rnee grebiimlenmitir, ama hegelci yaplarn ounluu gibi doru deildir Art-rn ya da karl denen rn hi farketmez Eer, deer yasas,ortalama fiyatlar iin dedorudandoruya geerli ise, bunlarn her ikisi-nin de, retimleri iin gereken ve retimlerinde harcanan toplumsal

bakmdan gerekli-emekle orantl, fiyatlara satlmalar zorunludur Deeryasas, daha balangta, kapitalist dnce biiminden kaynaklanan birfikre, sermayeyi oluturan gemie ait birikmi emein yalnzca belli bir


20/807


hazr deerler toplam olmayp, retimde ve krn oluumunda bir et-men olduu iin, ayn zamanda deer reten bir ey ve dolaysyla ken-dine ait deerden daha byk bir deerin kayna olduu fikrine kar

kmtr; bu yasa, yalnz canl emein bu nitelie sahip bulunduunusaptar Kapitalistlerin, sermayeleri ile orantl eit krlar bekledikleri ve[sayfa 19] sermaye yatrmlarna, krlarnn bir tr maliyet fiyat gzyle bak-tklar ok iyi bilinir Ne var ki, eer Schmidt, bu anlay, ortalama kroranna dayanan fiyatlar ile deec yasasn badatrmada bir ara ola-rak kullanmaya kalkrsa, bu yasay onun ortak belirleyici etmenlerin-den biri olarak, yasann tmyle elitii bir dnce halinde niteleyerek,deer yasasnn kendisini yadsm olur

Ya birikmi emek, ayn canl emek gibi deer yaratr Bu durum-da deer yasas, geerli deildir

Ya da bu emek, deer yaratmaz Bu durumda da Schmidtinaklamas deer yasas ile badarnaz Schmidt, zme olduka ya-kn olduu bir srada yolunu armtr, nk, herbir metan ortalamafiyatnn deer yasasna uyduunu gstermek iin bir matematiksel for-mlden baka bir eye gereksinmesi olmadna inanyordu Ne var ki,hedefe ok yaklamken, bu konuda yanl bir yola sapmakla birlikte,kitapnn geri kalan ksm,Kapitalin ilk iki cildinden daha fazla so-nular nasl bir anlayla karttn gstermektedir Marxn, nccildin nc ksmnda, kr orannn o zamana kadar doru aklamas

yaplmam olan dme eilimi konusunda gelitirdii doru aklamaybamsz olarak bulma, ve gene, ticari krn snai art-deerden geldiiniaydnla kavuturma ve faiz ile toprak rant konusunda, Marxn nccildin drdnc ve beinci ksmlarnda gelitirdii fikirlere onu dahance gtren birok gzlemlerde bulunma onuru ona aittir

Daha sonraki bir makalesinde (NeueZeit, 1892-93, n3 ve 4) busorunu zme abasnda, Schmidt, farkl bir yol tutar Sermayenin, or-talamann altnda kr salayan retim kollarndan, ortalamann zerin-de kr salayan retim kollarnda, ortalamann zerinde kr salayanrretim kollarna aktarlmasna neden olan rekabetin ortalama kr ora-nn yarattn ne srer Rekabetin krlarn eitlenmesinde byk birrol oynad, yeni bir bulu deildir Ama imdi Schmidt, krlardaki budengelenme hareketinin, fazla miktarda retilmi metalarn sat fiyatla-rnn, toplumun, bunlar iin, deer yasasna gre deyebilecei bir de-er byklne indirgenmesi ile ayn ey olduunu tantlamaya alyorMarxn, kitabn kendisinde yapt tahliller, bu yolun da gene hedefegtremeyeceinin ak kantlardr

Schmidtten sonraP.ireman bu sorunu ele ald (ConradsJahr-bcher, dritte .olge, III, s 793) Marksist tahlillerin teki yanlar zerin-

deki dncelerine burada girmeyeceim Bunlar, Marxn yalnzcaaratrd yerlerde, tanm yapmak istedii ve, genellikle Marxn yaptla-rnda, insann deimeyen, hazrlop, her zaman iin geerli tanmlar


21/807


bulabilecei gibi yanl varsaymlara dayanmaktadrlar eyler ile bunla-rn birbirleriyle ilikileri sabit deil deiken olarak kabul edilip kavrand-nda, bunlarn zihinsel imgeleri, fikirlerin de ayn ekilde deiim ve

dnme bal bulunaca; ve bunlarn kat tanmlar iersindehapsedilmi olmayp, tarihsel ya da mantksal oluum sreleri iersin-de gelitikleri apaktr Bu, hi kukusuz, Marxn birinci kitabnnbalangcnda, sermayeye [sayfa 20] ulamak zere tarihsel ncl olarakbasit meta retiminden niin yola ktn mantksal ve tarihsel bakm-dan ikinci dereceden bir biimde, kapitalist biimde deiiklie urambir metadan deil de basit bir metadan hareket ettiini aydnlakavuturmaktadr Ne var ki, .ireman bunu kesinlikle grememektedirBunlar ve daha baka deiik itirazlara yolaabilecek teki yan konularen iyisi bir yana brakalm ve hemen sorunun zne girelim Teori,.iremana, belli bir art-deer orannda, art-deer orannn, kullanlanemek-gc ile orantl olduunu retirken, o, deneyimden, belli birortalama kr orannda, krn, kullanlan toplam sermaye ile orantl ol-duunu reniyor O, bunu, krn yalnzca greneksel bir grng (onundilinde bu, belirli bir toplumsal oluuma aittir ve onunla varolup yokolanbir ey demektir) olduunu syleyerek aklyor Varl dpedz ser-mayenin varlna baldr Sermaye kendisi iin bir kr salayacak ka-dar gl olmak kaydyla, rekabetin zoruyla, kendisine, btn sermayeleriin eit bir kr oran da salar Eit bir kr oran olmakszn kapitalist

retim dpedz olanakszdr Bu retim biimi veri olduuna gre, bi-reysel kapitalist iin kr miktar, belli bir kr oranna, yalnzca sermayesi-nin byklne baldr te yandan, kr, art-deerden, karldenmeyen emekten ibarettir Peki yleyse, bykl emein smrderecesine bal bulunan art-deerin, bykl kullanlan sermaye mik-tarna bal bulunan kra dnmesi nasl oluyor? Deien vedeimeyen sermaye arasndaki orann en byk olduu btn re-tim kollarnda metalarn deerlerinin zerinde satlmalaryla; ama, buayrca, deimeyen ve deien sermaye arasndakis:dorannn enkk olduu retim kollarnda, metalarn deerlerinin altnda ve ancak

s :dorannn ortalama belli bir rakam temsil ettii retim kollarndagerek deerleri zerinden satldklar anlamn da tar Bireysel fiyatlarile bunlarn kendi deerleri arasndaki bu tutarszlk, deer ilkesini r-tr m? Asla nk baz metalarn fiyatlar deerlerinin zerine ykse-lirken, tekilerin fiyatlar ayn miktarda dtkleri iin fiyatlarn toplam,deerlerin toplamna eit kalr sonunda bu uyumsuzluk ortadan kal-kar Bu uyumsuzluk bir dzensizliktir; ne var ki, pozitif bilimlerdenceden bilinebilir bir dzensizlie bir yasann rtlmesi gzyle ba-klmas olaan deildir

Yukardaki szler, Dokuzuncu Blmdeki ilgili pasajlarlakarlatrlrsa .iremann gerekten, dikkati eken bir noktaya parmakbast grlecektir Ne var ki, onun bu gl makalesinin hi de layk


22/807


olmad ekilde souk karlan, .iremann tam ve kapsaml bir z-me ulaabilmesi iin bu bulutan sonra bile daha ne kadar ok konularbirbirine balayan ara halkaya gereksinme bulunduunu gstermekte-

dir ok kii bu soruna ilgi duyduu halde hl parmaklarn yakmaktankorkuyorlard Ve bu, yalnz .iremann buluunu yarm brakmasyladeil, marksist tahlil konusundaki anlaynn inkar kabul etmez yanll

ve bu yanl anlaya dayanarak bu konuda yapt genel eletiri ile deaklanmaktadr [sayfa 21]

G bir konuda kendisini gln duruma drme frsatinZurichli Herr ProfesrJuliusWolfhi karmamaktadr Bize, btnsorunun nispi art-deerde zmlendiini sylyor (ConradsJahrb-cher, 1891, dritte .olge, II, S 352 ve devam) Nispi art-deer retimi,deimeyen sermayenin deien sermaye karsnda artmasna daya-nr Deimeyen sermayedeki bir fazlalk, iilerin retici glerinde birfazlal ngrr retici gteki bu fazlalk (iilerin yaam gereksinme-lerini ucuzlatmak yoluyla) art-deerde bir fazlalk meydana getirdii iin,artan art-deer ile, toplam sermayede deimeyen sermayenin payndakiart arasnda dorudan bir bant kurulur Deimeyen sermayedekibir fazlalk, emein retici gcnde bir fazlal belirtir Deien sermay-enin ayn kalmas ve deimeyen sermayede bir art ile art-deerde deMarxa gre bir art olmas gerekir nmeze konulan sorun buydu

Gerekte Marx, birinci ciltte yzlerce yerde bunun tam tersini

sylemektedir; Marxa gre, deien sermaye azald zaman, nispi art-deerin deimeyen sermayedeki art ile orantl olarak artaca id-dias, btn parlamento hitabet sanatn utandracak kadar artcdr;gerekte Herr Julius Wolf, nispi ya da mutlak art-deer kavramlarn, nenispi ve ne de mutlak olarak hi mi hi anlamadn her satrnda ortayakoymaktadr; ne var ki, kendisi iin syledii, ilk bakta, insan kendisi-ni gerekten bir curcuna a iersine dm gibi hissediyor szleri,btn makalesi iersinde tek doru szdr Ama btn bunlarn nedeeri var? Herr Julius Wolf, parlak buluundan ylesine gurur duymakta-dr ki, bunun iin Marxn ardndan vgler dzmekten ve kendi usuzbucaksz budalaln, onun [Marxn] kapitalist ekonomiyi eletirmesisteminde gsterdii dikkatin ve uzak grlln yeni bir kant ola-rak gklere karmaktan kendisini alkoyamamaktadr

Ama ardndan daha da enfesi geliyor Herr Wolf diyorlar ki: Ri-cardo da ayn ekilde, eit bir sermaye yatrmnn, tpk ayn emek har-camasnn, ayn art-deer (nicelii bakmndan) yaratmas gibi, eit birart-deer (kr) saladn iddia etmiti Ve imdi sorun, bunlarn birbir-leriyle nasl badat idi Ama Marx, sorunun bu ekilde konulmasnkabul etmiyordu O,hertrlkukununtesinde(ncciltte)

tantlamtrki, ikinci neri, deer yasasnn zorunlu bir sonucu olmadgibi, kendi deer yasasyla bile elimektedir ve bu nedenle derhalreddedilmesi gerekir Ve bunun zerine Wolf, hangimiz, Marx m yok-


23/807


sa ben mi bir hata yaptm diye yoklamaya balar Karanlkta bir yolbulmaya alann kendisi olduu, doal olarak hi aklma gelmez

Bu sekin para zerinde bir tek bo szck sylemi olsaydm,

okurlarma saygszlk etmi olur, durumun komikliini grememi olur-dum Yalnz u kadarn eklemek isterim ki, Conrad Schmidtin yukardasz edilen yaptnn, dorudan doruya Engels tarafndan ilham edil-dii konusunda profesrler arasnda yapld ne srlen dedikoduyuortaya dkmek iin bu frsattan yararlanmada gsterdii kstahlk, bir[sayfa 22] zamanlar, Marxn nc ciltte hi kukuya yer vermeyecekekilde tantlam olduunu sylemeye cesaret ettii kstahla uygundmektedir Herr Julius Wolf! Sizin yaadnz ve ekitiiniz dnyada,bakalarnn nne aka bir sorun atan kimsenin, bunun zmngizlice yakn dostlarna szdrmas olaan saylabilir Sizin bu trden eyler

yapabileceinize ben inanmaya hazrm Ama benim yaadm dnya-da bir kimsenin bu gibi zavallca hilelere bavurma gereksinmesi duy-mayacan bu nsz tantlam olacaktr

Marxn lmnn hemen ardndan BayAchilleLoria,NuovaAntologiada (April 1883) onun zerine alelacele bir makale yaymladYaznn bandaki yanl bilgilerle dolu yaam yksn, toplumsal, siya-

sal ve yaznsal yaptlarnn bir eletirisi izliyordu Marxn materyalist tarihanlayn tahrif ediyor ve byk bir amacn peinde olduunu aa

vuran bir gvenle arptyordu Ve bu amaca en sonunda ulalyordu

Ayn Bay Loria, 1886da,Lateoriaeconomicadellaconstituzionepoliti-ca adl bir kitap yaymlad ve burada, hayretten az ak kalanadalarna, 1883te kasten ve tamamen yanl yorumlad Marxntarih anlaynn kendi buluu olduunu ilan etti Marksist teori, doalolarak burada epeyce darkafal bir dzeye indiriliyor ve kitap, drdncsnf rencisi iin bile gzyumulamayacak budalaca tarihsel rnekler

ve kantlarla dolu bulunuyordu Ama ne zarar var? Siyasal koullarn veolaylarn her yerde daima buna tekabl eden iktisadi koullarla aklan-d konusundaki bulu, burada ne srld gibi 1845te Marx tarafn-dan deil, 1886da Bay Loria tarafndan yaplmt En azndan, o, bunu,hemerilerine ve kitab .ransada ktktan sonra baz .ranszlara da

yutturmay becermi ve talyan sosyalistleri, anl-anl Loriay arlmtavuskuu tylerinden yolma frsatn bulana kadar, imdi de talyada,

yeni bir a aan tarih teorisinin yazar olarak poz yapabilirdiu var ki, bu, Bay Loria nn tutumunun ancak kk bir rne-

idir O, bize, Marxn btn teorilerinin, birbilinli bilgiilie (unconsa-putesofisma) dayand; veyanltclk [paralogism] (sapendolittali)

olduklarnbildii halde bile yanltclk yapmaktan vazgemedii vb,konusunda gvence veriyor Ve okurlar zerinde, Marxa, kk ayak

oyunlarn bizim Padual profesr gibi ayn zavall yalanlarla tezgahlayanLoriavari ne id belirsiz bir tredi gzyle bakmalar iin bir dizi ben-zer aalk imalarla gerekli etkiyi yaptktan sonra, onlara nemli bir srr


24/807


aklyor ve bizi dndrp dolatrp tekrar kr oranna getiriyorBay Loria diyor ki: Marxa gre, bir kapitalist sanayi kuruluunda

retilen art-deer (bunu, Bay Loria, burada, krla bir tutuyor) miktar,

burada kullanlan deien sermayeye baldr, nk deimeyen ser-maye kr salamaz Ama bu, geree aykrdr nk uygulamada kr,deien sermayeye deil, toplam sermayeye baldr Ve Marxn kendi-si bunu gryor (Buch I, Kap XI - Karl Marx,Kapital, Birinci Cilt,Onnc Blm, Sol Yaynlar, Ankara 1975 -Ed) ve yzeyde olgularnteorisiyle eliir [sayfa 23] grndklerini kabul ediyor Ama o, bu elikininstesinden nasl geliyor? Okurlarna, daha sonraki henz yaynlanmambir cildi salk veriyor Loria,kendi okurlarna, Marxn yazmay hi birzaman dnmediine inand bu cilt hakknda zaten bilgi vermiti,imdi ise zafer lklar atyor: Henz yaynlanmad halde, Marxnkendisine kar olanlara kar daima ne srd bu ikinci cildin, bilim-sel kantlar getirmeyi beceremedii zaman bavurduu kurnazca birbahane (uningegnosospedienteideatodalMarxasostituzionedegliargomentiscientifici) olduunu iddia etmekte asla haksz deildim Vebtn bunlardan sonra her kim Marxn,lillustre [nl -] Loria ile aynbilimsel sahtekarlar snfna girdiine inanmazsa, iflah olmaz birisidir

Hi deilse u kadarn renini bulunuyoruz: Bay Loriaya gre,marksist art-deer teorisi, genel bir eit kr orannn varl ile kesenkesbadaamaz Bundan sonra ikinci cilt ve onunla birlikte benim tam bu

nokta zerindeki aktan aa itirazm yaynland Eer Bay Loria bizlergibi utanga bir Alman olsayd, biraz olsun utan duyabilirdi Ama o,scak bir iklimden gelen kendini beenmi bir gneylidir ve kendinin detanklk edebilecei gibi orada serinkanllk doal bir gereksinmedir Kroran ile ilgili sorun aktan aa ortaya konulmutur Bay Loria, bununzmlenemez olduunu aka ilan etmitir Ve ite imdi tam bu ne-denle, onu herkesin gz nnde zmleyerek kendisini am ola-caktr

Bu mucize, ConradsJahrbcher, neue .olge, Buch XX, s 272 vedevamnda, Conrad Schmidtinsz edilen kitap ile ilgili bir makale-de baarlmtr Loria, ticari krn nasl yapldn Schmidtten ren-dikten sonra, birdenbire her ey zmlenmi oldu Deerin,emek-zaman ile be!lrlenmesi, sermayelerinin daha byk bir ksmncretlere yatran kapitalistlere avantaj salayaca iin, retken olma-

yan (yani ticari) sermeye, bu ayrcalkl kapitalistlerden daha yksekbir faiz (yani kr) ekebilir ve bylece, bireysel sanayi kapitalistleriarasnda bir eitlik salayabilir rnein, eer A, B, C, sanayi kapitalist-lerinin herbiri, retimde 100 ign ve srasyla 0, 100, 200 deimeyensermaye kullansa ve eer 100 ign iin cretler 50 ign tutsa, bun-

larn herbirisi 50 ignlk art-deer elde eder ve kr oran, birinci kapi-talist iin %100, ikinci iin %33,3 ve nc iin %20 olur Ama eerdrdnc bir D kapitalisti, Adan 40 ign deerinde, Bden 20 ign


25/807


deerinde, bir faiz (kr) talep eden 300lk bir verimsiz sernayebiriktirni olsa, A ve B kapitalistlerinin kr oran, tpk C gibi %20yeder, oysa 300l sermayesi ile D, 60lk bir kr ya da dier kapitalistler

gibi %20lik kr oran salam olurte bylesine artc bir ustalklalillustre Loria, on yl ncezmlenemez diye ilan ettii sorunu bir rpda zmleyiveriyor Ama[sayfa 24] ne yazk ki, bu retken olmayan sermayenin sanayicilerdenortalama kr oran zerindeki fazla krlarn szdrma ve tpk topraksahibinin kiracnn art-karn toprak rant diye cebe indirmesi gibi bunukendi cebinde alkoyma gcn nereden aldnn srrn bize akla-myor Aslnda ona kalrsa, bunun, sanayicilerden toprak rantna benzerbir hara toplayarak bu yoldan ortalama bir kr orann oluturan tccar-lar olmas gerekiyor Hemen herkesin bildii gibi ticari sermaye gerek-ten de genel kr orann oluturmakta ok nemli bir etmendir Ne varki, ancak ekonomi politii iten ie kmseyen bir kalemor, bu ser-mayenin, genel kr oran daha ekil almadan nce bile, bu genel ora-nndaki btn art-deer fazlaln emme ve stelik herhangi bir tanmazmlkiyete gereksinme olmakszn bunu kendisi iin toprak rantna e-

virme sihirli gcne sahip bulunduunu iddia edebilir Bundan daha azartc olmayan bir iddia da, ticari sermayenin, art-deerleri, ortalamakr orann tp tpna karlayan belirli sanayicileri kefetmesi ve marks-ist deer yasasnn bu talihsiz kurbanlarnn ilesini, bunlara ait rnleri,

bir komisyon bile talep etmeksizin onlar adna bedavadan satmak sure-tiyle hafifletmeyi kendisi iin bir ayrcalk saymasdr Marxn bylesinesefil hilelere bavurmaya gereksinmesi olduunu hayal etmesi iin birinsann ne denli arlatan olmas gerekir!

Ne var ki, onu kuzeyli rakipleriyle, szgelii, o da daha dnkocuk olmayan Herr Julius Wolf ile karlatrdktan sonradr ki, nlLoria btn grkemiyle parlar Herr Wolf,Sozialismusundkapitalisti-

scheGesellschaftsordnung zerine olan kaln kitabnda bile, talyannyannda enileyen kpek enii gibi kalr Marx da, bakalarndan ne

daha fazla, ne de daha az, ancak Bay Loriann kendisi kadar bilgi,yanltc, palavrac ve arlatan diye kabul eden Marxn yazmaya gcyetmeyeceini ve hi bir zaman da yazamayacan ok iyi bildii halde,

ba dara dt zamanlarda, teorisini bir sonraki ciltte tamamlaya-can aka vaadettiini syleyen,maestronun ender srda yannda,ne kadar da beceriksiz kaldn syleyerek, onu kmseyecek ve birpatavatszlk edecektim Snrsz bir kstahlkla birlikte g durumlardanbir ylanbal gibi syrlma hneri, yedii tekmelere kahramanca gsgermesi, bakalarnn baarlarn elabukluu ile armas, arsz biramatayla reklamclk, dost lklar ile nn yayma abas-btn bun-

larda ona kim rakip olabilir ki?talya klasizmin lkesidir Modern zamanlarn afann sktbyk adan beri, Danteden Garibaldiye kadar ei bulunmaz klasik


26/807


yetkinlikte grkemli kiiler yetitirmitir Ama yozlama ve yabanc ege-menlik dnemi de, ona, aralarnda zellikle iki belirgin tipin, Sganarelle

ve Dolcamarann da bulunduu klasik insan msveddelerini miras

brakmtr Bunlarn her ikisinin klasik bir bileimi bizimillustre Loriada[sayfa 25] kiilemitir

Konuyu balarken okurlarm Atlantiin kar kysna gtrmemgerekiyor New Yorklu Dr (tp) GeorgeCStiebeling de, soruna bir -zm ve hem de ok basit bir zm bulmutur Gerekten de ylesinebasit bir zm ki, kendisini ne orada, ne de burada kimse ciddiyealmamtr Bu, onu fkelendirmi ve byk suyun her iki yakasnda

yaynlanan sonu gelmez kitapk ve gazete makalelerinde bunun hak-szlndan ac ac yaknmtr Kendisine,NeueZeitta, btn zmnnmatematik bir yanlgya dayand anlatlmt Ama bu onu pek etkile-medi Marx da pek ok matematik yanllar yapmt, ama gene de pekok eyde hakl kmt yleyse imdi Dr Stiebelingin zmne birgzatalm

Eit sermayeler ve eit zaman uzunluklaryla alan amadeimeyen ve deien sermayeler arasndaki orann farkl olduu ikifabrika alyorum Toplam sermaye (s + d) = y ve deimeyen ve deiensermayelerin oranndaki fark = x olsun I fabrika iin y = s + d, IIfabrika iin y = (s - x) + (d + x) Bu durumda, I fabrika iin art-deeroran = s/d, ve II fabrika iin = k/d+xdir Toplam sermaye y, ya da s +

d, belli bir zamanda kendisi kadar byd toplam art-deere (a)ben, kr (k) diyorum; demek ki: k = adr u halde I fabrika iin kroran = k/y, ya da s/a+d ve II fabrika iin gene k/y, ya da a/(s+x)+(d+x),

yani gene = a/s+d Sorun bylece yle bir durum alr ki, deer yasasgereince, eit sermaye ve eit zaman ve ama eit olmayan canl emekmiktarlar ile, art-deer orannda bir deime, ortalama kr orannda bireitlenmeye neden our (G C Stiebeling,DasWerthgesetzunddie

Profitrate, New York, John Heinrich) Yukardaki hesap ne denli ho ve aydnlatc olursa olsun, Dr

Stiebelinge gene debirsoru sormak gereini duyuyoruz: I fabrikannrettii art-deer miktarnn, II fabrikann rettii art-deer miktarnaeit olduunu nereden biliyor? s, d, y ve xin, yani hesaptaki teki btnetmenlerin, her iki fabrika iin eit olduunu aka sylyor, ama annhi szn etmiyor Yukarda sz edilen art-deer miktarnn her ikisinide cebirsel olarak a ile gstermesinden, bunlarn mutlaka eit olacaklarsonucu kmaz Oysa asl kantlanmas gereken ey budur, nk BayStiebeling fazla kafa yormadan, kr da (k) art-deerle ayn ey sayyorimdi ortada ancak iki k var Ya her iki a da eittir, iki fabrikada da eitmiktarlarda art-deer retilmektedir ve bu yzden, iki sermaye de eit

olduu iin eit miktarlarda kr salamaktadr Bu durumda Bay Stie-beling, aslnda kantlamak durumunda olduu eyi daha balangtagerek diye alm oluyor Ya da, bir fabrika dierinden daha fazla art-


27/807


deer retiyor ; bu durumda da btn hesab altst oluyorBay Stiebeling, dalar kadar hesab bu matematik yanlg zerine

kurmak ve bunlar halka sergilemek iin ne cann, ne parasn

esirgemitir Srf gnl huzuru iin kendisini temin ederim ki, bunlarnhemen [sayfa 26] hepsi ayn derecede yanltr ve byle olmad pek azdurumda da, onun tantlamaya altndan bsbtn farkl bir eyi ta-ntlamaktadr rnein, 1870 ve 1880 Amerikan saym rakamlarnkarlatrarak, kr orannn fiilen dtn tantlar, ama bunu yanl

yorumlar, ve bu deneyime dayanlarak Marxn srekli kararl kr oranteorisinin dzeltilmesi gerektii sonucunu kartr Bu nc cildinnc ksmndan, bu marksist kararl kr oran teorisinin tamamenBay Stiebelingin hayalinin bir rn olduu ve kr oranndaki dmeeiliminin, Dr Stiebelingin belirttiinin tamamen tersi koullardan ilerigeldii anlalm olacaktr Dr Stiebelingin iyi niyetli olduuna hi kuku

yok, ama bilimsel sorunlarla uramak isteyen bir kimsenin, her eydennce, yararlanmak istedii yaptlar, yazarnn yazd gibi okumay, dahada nemlisi bunlarda bulunmayan eyleri bunlara katmakszn okumayrenmesi gerekir

Btn aratrmann sonucu bu sorun ile ilgili olarak da bir kezdaha gsteriyor ki, bu konuda bir eyler baarm olan gene yalnz marks-ist okuldur Eer .ireman ve Conrad Schmidt bu nc cildi okurlarsa,herbiri kendi adna kendi yaptlarndan pekala memnun olabilirler [sayfa

27]

Londra, 4 Ekim 1894 .REDRCH ENGELS


28/807



29/807


NC KTAPBR BTN OLARAK

KAPTALST RETM SREC

I


30/807



31/807


BRNC KISIMARTI-DEERN KRA

VE ARTI-DEER ORANININ

KR ORANINA DNMES

BRNC BLMMALYET .YATI VE KR

BRNC Kitapta, biz, bizatihikapitalistretimsrecini oluturangrngleri, d koullarn yaratabilecekleri her trden ikincil etkileri hidikkate almakszn, dolaysz retici sre olarak incelemitik Ne var ki,bu dolaysz retim sreci, sermayenin yaam sresini sona erdirmiolmaz Bu sre, gerek dnyada, kinci Kitabn konusu olandolam

sreci ile tamamlanr kinci Kitapta, yanidolamsrecinin, toplumsalyeniden-retim srecinin aracs olarak ele a1nd nc Ksmda,

kapitalist retim srecinin, btnyle ele a1ndnda, retim ve dolamsrelerinin bir sentezini temsil ettii ortaya kmt Bu nc kitabnele ald konular dnlrse, bu sentez zerine baz genel dncelerle

yetinilmesi olanakszdr Tersine,birbtnolaraksermayehareketlerin-den doan somut biimlerin saptanmas ve tanmlanmas gerekir Ser-

mayeler fiili hareketleri srasnda birbirlerinin karsna yle somutekillerde kar ki, sermayenin dolaysz retim srecindeki biimi, tpkdolam srecindeki biimi gibi, yalnzca zel durumlar olarak ortaya

kar Bu kitapta gelitirildii gibi, sermayenin eitli biimleri, bylece,farkl sermayelerin birbirleri zerindeki etkileri iersinde, rekabet ier-sinde, ve bizzat retim elerinin olaan bilinleri iersinde, adm adm,


32/807


[sayfa 31] toplum yzeyinde brnecekleri biime yaklarlar

Kapitalist yolda retilen her metan deeri, u forml ile temsiledilir: S = s + d + a Eer rnn bu deerinden, biz, art-deerlerikartrsak, ortada yalnzca retim elerine harcanm sermaye deeri,s + dye karlk, bir edeer ya da mal olarak onun yerini alan bir deerkalr

rnein, belli bir nesnenin retimi, eer 20 sterlini retim aletleri-nin anmasn ve ypranmasn, 380 sterlini retim maddelerini ve 100sterlini emek-gcn karlayan 500 sterlinlik bir sermaye yatrmn ge-rektiriyorsa ve art-deer oran %100 ise, rnn deeri = 400

s

+ 100d

+100a = 600 sterlin olur

100 sterlinlik art-deer dldkten sonra, geriye ya1nzca, har-canan 500 sterlinlik sermayeyi yerine koyan 500 sterlinlik meta-deerkalr Metan deerinin tketilen retim aralar ile emek-gcnn fiyat-n yerine koyan bu ksm, ancak, metan kapitalistin kendisine maliyetini

yerine koymu olur Bu nedenle de onun [yani kapitalist -] iin, me-tan maliyet fiyatn temsil eder Metan kapitaliste maliyeti ile gerekretim maliyeti, birbirinden tamamen farkl iki byklktr Meta-dee-rin, art-deerden meydana gelen ksm, bu ksm, emekiye, karl

denmemi emee malolduu iin, kapitaliste herhangi bir eyemalolmamtr Ne var ki, kapitalist retim esasna gre, ii, retimsrecine girdikten sonra, o, kapitaliste ait bulunan ve ilev yapan ret-ken sermayenin tamamlayc bir esini oluturur Bu nedenle metanasl reticisi kapitalisttir te bu yzden, metan maliyet fiyat, kapitaliste,zorunlu olarak, metan gerek maliyeti olarak grnr Biz, eer maliyetfiyatna, rn dersek, S = s + d + a forml, S = m + a eklini, yani, meta-deer = maliyet fiyat + art-deer eklini alr

Bir metan yalnz retimi srasnda harcanan sermayenin deeriniyerine koyan eitli deer ksmlarnn, maliyet fiyat bal altnda to-

planmas, bir yandan, kapitalist retimin zgl niteliini ifade eder Me-tan kapitalist maliyeti sermaye harcanmas ile, oysa metan gerekmaliyeti emek harcanmas ile llr Bylece, bir metan kapitalist ma-liyet fiyat, nicelik olarak deerinden ya da onun gerek maliyet fiyatn-dan farkldr Bu fiyat metan deerinden kktr, nk, S = m + aeitliinde, m = S - a olduu aktr te yandan, bir metan maliyetfiyat, hi bir zaman yalnz kapitalist muhasebede bulunan bir kategori-den ibaret deildir Deerin bu ksmnn tek bana ayrlmas, pratikte,metan fiili retiminde, srekli olarak kendini gsterir, nk dolam

sreci yoluyla durmadan kendi meta biiminden retken sermaye bii-mine tekrar evrilmek zorunda olup, bylece metan maliyet fiyat, dai-ma, yapmnda tketilen retim elerini tekrar satn almak


33/807


durumundadr [sayfa 32]Maliyet fiyat kategorisinin, te yandan, meta-deerin olumasyla

ya da, sermayenin kendisini geniletmesi sreciyle hi bir ilikisi yoktur

600 sterlinlik bir metan deerinin, altda-beinin, yani 500 sterlinin, onunretiminde tketilen 500 sterlinlik sermayenin bir edeerinden fazla bireyi temsil etmediini ve bu nedenle ancak bu sermayenin maddi -elerini tekrar satn almaya yetebileceini biliyorsam, henz daha, nemetan deerinin onun maliyet fiyatn temsil eden altda-belik ksmnn

ve ne de metadaki art-deeri oluturan son altda-birlik ksmnn neekilde retildii hakknda bir ey biliyorum demektir Bununla birlikte,aratrmalarmz, kapitalist iktisatta, maliyet fiyatnn, deer retimininkendisinin sahte bir kategorisi grntsne brndn ortaya koya-caktr

Tekrar rneimize dnelim Bir ii tarafndan ortalama toplum-sal bir ignnde retilen deerin 6 ilin = 6P ile temsil edildiini varsa-

yalm Bu durumda yatrlan 500 sterlinlik sermaye = 400s + 100d,onsaatlik 16662/3 ignnde retilen bir deeri temsil eder ve bunun 1333

1/

3 ign 400sye eit retim aralarnn deerinde ve 3331/3 ign 100dye

eit emek-gcnn deerinde kristallemitir %100lk bir art-deeroran varsayldnda, yeni elde edilecek olan metan retiminin gerekti-recei emek harcamas = 100s + 100d = 666

2/3 on saatlik igndrBiz biliyoruz ki (bkz: Buch l, Kap VII, s 101-193) 600 sterlinlik

yeni yaratlan rnn deeri, 1) retim aralar iin harcanan 400 sterlin-lik deimeyen sermayenin yeniden ortaya kan deeri, ve 2) 200 ster-linlik yeni retilen bir deerden olumutur Metan maliyet fiyat = 500sterlin, yeniden ortaya kan 400s ile, yeni retilen 200 sterlinlik (=l00d)deerin yarsn, yani kkenleri tamamen farkl iki meta-deer esinikapsar

6662/3 on saatlik ign boyunca harcanm bulunan emein biramaca ynelmi nitelii sonucu, tketilen 400 sterlin tutarndaki retimaralarnn deeri, bu retim aralarndan rne aktarlmtr Daha nce-den varolan bu deer, bylece, rnn deerini oluturan bir ksm ola-rak yeniden ortaya kmtr, amabu metan retim srecinde

yaratlmamtr Metan deerinin bir ksm olarak varolmasnn tek ne-deni, yatrlan sermayenin bir esi eklinde daha nce varolmasdrHarcanm bulunan deimeyen sermaye, bu nedenle, metan deeri-nin, bu sermayenin bizzat o deere ekledii ksm tarafndan yerinekonmutur Maliyet fiyatnn bu esi, demek ki, ifte bir anlamtamaktadr Bir yandan, o, meta-deerin, tketilen sermayeyi yerinekoyan ksm olduu iin, metan maliyet fiyatna girmektedir te yan-dan da, salt, harcanan sermayenin deeri olduu, ya da retim aralar

u kadara malolduklar iin meta-deerin bir esini olutururMaliyet fiyatnn teki esi iin durum tam tersidir Metan [sayfa 33]retiminde harcanan 6662/3 ign, 200 sterlinlik yeni bir deer yarat-


34/807


maktadr Bu yeni deerin bir ksm, sa1t, 100 sterlinlik yatrlan deiensermayeyi ya da kullanlan emek-gcnn fiyatn yerine koymaktadrNe var ki, bu yatrlan sermaye-deer, herhangi bir ekilde, yeni deerin

yaratlmasna girmemektedir Sermaye yatrmn ilgilendirdii kadarylaemek-gc, birdeerolarak saylmaktadr Ama, retim srecinde o,deeryaratcs olarak hareket etmektedir Yatrlan sermaye iersindeemek- gcnn deerinin tuttuu yeri, fiilenilevyapan retken ser-mayede, canl, deer-yaratc emek-gcnn kendisi almaktadr

Meta-deerin, biraraya geldikleri zaman maliyet fiyatn oluturanbu eitli eleri arasndaki fark, sermayenin, ya harcanm olandeimeyen ya da harcanm olan deien ksmnn deerinin bykl-nde bir deiiklik olduu zaman gze arpar Diyelim, ayn retim arala-rnn ya da sermayenin deimeyen ksmnn fiyat 400 sterlinden 600sterline ykselmi ya da tersine 200 sterline dm olsun Birinci du-rumda, 500 sterlinden, 600s + 100d = 700 sterline ykselen yalnzcametan maliyet fiyat deil, 600 sterlinden, 600s + l00d + l00a = 800sterline ykselen metan deeridir de kinci durumda, 500 sterlinden200s + l00d = 300 sterline den yalnzca maliyet fiyat deil, 600 sterlin-den, 200s + 100d + 100a = 400 sterline den metan deeridir deHarcanm bulunan deimeyen sermaye kendi deerini rne aktard- iin, teki koullar ayn kalmak zere, rnn deeri, bu sermaye-deerin mutlak bykl ile ykselir ya da der te yandan, teki

koullarn deimeden kaldn varsayalm, ayn miktar emek-gcnnfiyat 100 sterlinden 150 sterline ykselmi ya da, tersine, 100 sterlinden50 sterline dm olsun Birinci durumda, maliyet fiyat 500 sterlinden,400s + 150d = 550 sterline ykselmi, ikinci durumda 500 sterlinden,400s + 50d = 450 sterline dm olur Ama her iki durumda da, meta-deer, deimeden 600 sterlin o1arak kalr; bir seferinde 400s + 150d +50a, ve teki seferinde 400s + 50d + 150adr Yatrlm olan deiensermaye kendi deerini rne eklemez Onun deerinin yerini, rndedaha ok, emek tarafndan yaratlm bulunan yeni bir deer almtrBu nedenle, deien sermayenin mutlak byklndeki bir deiiklik,salt emek-gcnn fiyatndaki bir deiiklii ifade ettii srece, meta-deerin mutlak bykln en ufak ekilde deitirmez, nk bu,canl emek-gc tarafndan yaratlan yeni deerin mutlak bykln-de hi bir eyi deitirmi olmaz Byle bir deiiklik, daha ok, yenideerin, birisi art-deeri oluturan, teki deien sermayeyi yerine koy-an ve bu yzden metan maliyet fiyatna geen iki ksmnn nispi oranlarzerinde etkili olur

Maliyet fiyatnn iki esinin, rneimizde 400s + 100dnin tekortak yanlar, her ikisinin de meta-deerin yatrlan sermayeyi yerine

koyan ksmlar olmasdrNe var ki, bu gerek durum, kapitalist retim asndan zorunluolarak ters bir biimde grnr


35/807


Kapitalist retim tarz, klelie dayanan retim tarzndan, teki[sayfa 34] eylerin yansra, onda emek-gcnn deerinin ve dolaysylafiyatnn deerinin, emein kendisinin deeri ya da fiyat, ya da cretler

olarak grlmesi olgusuyla ayrlr (Buch I, Kap XVII) Yatrlan sermaye-nin deien ksm bu nedenle, cretlere harcanan sermaye, retimdeharcanan btn emein deeri ve dolaysyla fiyatn deyen sermaye-deer olarak grnr rnein, ortalama on saatlik toplumsal ignnn6 ilin tutarndaki bir para miktarnda nesneletiini varsayalm Bunagre 100 sterlinlik bir deien sermaye yatrm, 3331/3 on saatlikignnde retilen bir deerin para ifadesini temsil eder Ne var ki, satnalnan emek-gcn, yatrlan sermayede temsil eden bu deer, fiilenilev yapan retken sermayenin bir ksmn oluturmaz retim srecin-de onun yerini, canl emek-gc almtr Eer, rneimizde olduu gibi,emek-gcnn smr derecesi %100 ise 6662/3 on saatlik ign boyun-ca harcanr ve bylece de, rne 100 sterlinlik yeni bir deer katar

Ama, yatrlan sermayede, 100 sterlinlik deien sermaye, cretlereyatrlm sermaye ya da 6662/3 on saatlik gn boyunca i gren emein

fiyat olarak grnr 100 sterlinlik miktar, 6662/3 ile blnrse, deerolarak, be saatlik emein rnne eit, on saatlik bir ignnn fiyatolan 3 ilin elde edilir

imdi eer biz, bir yanda yatrlan sermayeyi dier yandaki meta-deer ile karlatrrsak unu buluruz:

I Yatrlan sermaye 500 sterlin = retim aralarna harcanan 400sterlinlik sermaye (retim aralarnn fiyat) + emee harcanan 100 ster-linlik sermaye (6662/3 ignnn fiyat ya da ayn sre iin denen c-ret)

II Metalarn deeri 600 sterlin = maliyet fiyatn temsil eden 500sterlin (harcanan retim aralarnn fiyat 400 sterlin + harcanan 6662/3ignnn fiyat 100 sterlin) + 100 sterlin art-deer

Bu formlde, sermayenin emek-gcne yatrlan ksm, pamukya da kmr gibi retim aralarna yatrlan ksmndan, yalnz, maddi

bakmdan farkl bir retim esinin karlnn denmesine yaramasbakmndan ayrlr, yoksa hi bir ekilde, meta-deer yaratma srecinde

ve dolaysyla da sermayenin kendisini geniletme srecinde ilevselbakmdan farkl bir amaca hizmet ettiinden tr ayrlmaz retimaralarnn fiyat, tpk yatrlan sermayede grnd gibi, metalarn ma-liyet fiyatnda tekrar grnr, ve byle olmasnn nedeni, bu retim arala-rnn bir amaca uygun olarak tketilmeleridir Bu metalarn retimindetketilen 6662/3 ign iin denen fiyat ya da cretler de, gene, tpk

yatrlan sermayede grnd gibi metalarn maliyet fiyatnda tekrarortaya kar ve bunun da nedeni gene bu miktar emein bir amaca

ynelik olarak harcanm olmasdr Biz, yalnz, tamamlanm ve varolandeerleri yatrlan sermayenin deerinin, rnn deerinin olumasnakatlan ksmlarn grrz, ama yeni deerler yaratan eyi grmeyiz


36/807


Deimeyen ve deien sermaye arasndaki ayrm yokolmutur 500sterlinlik tm maliyet fiyat, imdi iki anlam tar; birincisi, 600 sterlinlik[sayfa 35] meta-deerin, metan retiminde harcanan 500 sterlinlik sermay-

eyi yerine koyan ksmdr; ikincisi, meta-deerin bu ksm, salt, kulla-nlan retim elerinin, yani retim aralar ile emein maliyet fiyat,yani yatrlan sermaye olarak daha nce varolduu iin mevcuttur Ser-

maye-deer, bir metan maliyet fiyat olarak, ancak bir sermaye-deereklinde harcand iin ve harcand lde tekrar ortaya kar

Yatrlan sermayenin eitli deer ksmlarnn, maddi bakmdanfarkl retim elerine, yani emek aralarna, ham ve yardmc madde-lere ve emee harcanm olmas olgusu, yalnzca, metan maliyet fiyat-nn, maddi bakmdan farkl retim elerinin yeniden satn alnmaszorunluluunu gerektirir Ama, maliyet fiyatnn oluumunu ilgilendirdiikadaryla, burada yalnzca bir ayrm, yani sabit ve dner sermayelerarasndaki ayrm farkedilebilir rneimizde biz, emek aralarnn anp

ypranmas iin 20 sterlin koymutuk (400s = emek aralarnn amortis-man iin 20 sterlin + retim maddeleri iin 380 sterlin) Bu emek arala-rnn deeri, retken sreten nce, diyelim 1100 sterlin olsun Metalarretildikten sonra bu deer iki biimde varolur, metan deerinin birksm olarak 20 sterlin ve eskisi gibi kapitalistin mlkiyetinde kalan emekaralarnn geriye kalan deeri olarak 1200 - 20 ya da 1180 sterlin; birbaka deyile, bunlar, kapitalistin meta-sermayesinin deil, retken ser-

mayesinin eleri olarak bulunurlar retim maddeleri ile cretler, emekaralarndan farkl olarak, metan retiminde tamamen tketilmiler vebylece btn deerleri, retilen metan deerine gemitir Yatrlansermayenin bu eitli ksmlarnn, devir ile ilikili olarak nasl sabit vedner sermaye biimlerine brndklerini grmtk

Buna gre, yatrlan sermaye = 1680 sterlin: sabit sermaye =1200 sterlin + dner sermaye = 480 sterlin (= 380 sterlin retim mad-delerindeki, art, 100 sterlin cretlerdeki)

Ama metan maliyet fiyat, yalnz = 500 sterlin (sabit sermayeninanma ve ypranmas iin 20 sterlin ve dner sermaye iin 480 sterlin)

Metan maliyet fiyat ile yatrlan sermaye arasndaki bu fark, yal-nzca, metan maliyet fiyatnn, yalnzca retiminde fiilen tketilen ser-maye tarafndan oluturulduunu tantlar

Metan retiminde, 1200 sterlin deerinde retim arackullanlmtr, ama bu yatrlan sermaye-deerden yalnz 20 sterlini re-timde kaybolmutur Demek ki, kullanlan sabit sermaye, ancak ksmenmetan maliyet fiyatna girmektedir, nk onun retiminde ancak ks-men tketilmektedir Kullanlan dner sermaye ise metan maliyet fi-

yatna btnyle girmektedir, nk retimde btnyle tketilmektedir

Ama bu, ancak, sabit ve dner sermayelerin tketilen ksmlarnn

* Orantl olarak, herkese den pay orannda-


37/807


deimez bir biimde, deerlerinin bykl ileprourata,* metanmaliyet fiyatna [sayfa 36] getiini ve metan deerinin bu ksmlarnn saltretimlerinde harcanan sermayeden doduklarn tantlamaz m? Eer

bu byle olmasayd, yatrlm bulunan 1200 sterlinlik sabit sermayenin,retken sre srasnda kaybettii 20 sterlin dnda, kaybetmemi ol-duu dier 1180 sterlini de bu srece niin katmad aklanamazd

Maliyet fiyatnn hesaplanmas bakmndan sabit ve dner ser-mayeler arasndaki bu fark, bu nedenle, ancak, maliyet fiyatnngrnte, harcanan sermaye-deerden ya da bizzat kapitalist tarafn-dan emek de dahil harcanan retim eleri iin denen fiyattan domuolmasn dorular te yandan, deerin oluumunu ilgilendirmesi bak-mndan, sermayenin emek-gcne yatrlan deien ksm, burada, d-ner sermaye bal altnda, aka, deimeyen sermaye ile (sermayeninretim maddesinden ibaret bulunan ksm ile) zdeletirilmekte ve bu,sermayenin kendisini geniletme srecindeki srr tamarnlamaktadr1

Buraya kadar biz, metalarn deerinin yalnzca bir esini, yanimaliyet fiyatn ele aldk imdi de, metalarn deerinin dier ksmna,

yani maliyet fiyat zerindeki fazlala ya da art-deere gzatmamz ge-rekiyor Demek ki, her eyden nce art-deer, bir metan deerininmaliyet fiyatnn zerinde ve tesinde kalan fazla ksmdr Ama maliyetfiyat, kendisinin de srekli olarak maddi elerine tekrar evrildii t-ketilen sermayenin deerine eit olduu iin, bu deer fazlas, metan

retiminde harcanan ve kendi dolam yoluyla geri dnen sermayenindeerindeki bir art demektirDaha nce de grdmz gibi, art-deer a ancak, deien ser-

maye dnin deerindeki bir deimeden doduu ve bu nedenle, kke-ni ynnden deien sermayedeki bir arttan baka bir ey olmadhalde, retim sreci sona erdikten sonra, gene de s + dnin, harcanmtoplam sermayenin deerinde bir art oluturur ann, emek-gcne

yatrlm bulunan belirli bir sermaye-deer dnin, deiken bir bykle,yani deimeyen bir bykln deien bir bykle evrilmesiyle

retildiini ifade eden s + (d + a) form1, (s + d) + a olarak da temsiledilebilir retim gereklemeden nce elimizde 500 sterlinlik bir ser-maye vard retim tamamlandktan sonra, elimizde 500 sterlinlik busermaye ile, 100 sterlinlik bir deer art vardr2

1 Kitap Ide (Kap VII 216-206 Dipnot) [Trke baskda: Dokuzuncu Blm nc Kesim;s 249 vd-Ed],bunun, iktisatnn kafasnda nasl bir karklk yaratabileceini gstermek iinN W Seniorun rneini vermitik

2 Daha nce sylenerlerden biliyoruz ki, art-deer yalnzca dnin sermayenin emek-gcnednen blmnn deerindeki deimenin sonucudur; dolaysyla d + a = d + d (ya da d,art, dnin bir kesri) Ama deienin yalnzca d olmas olgusu, ve bu degimenin koullarnn

sermayenin deien ksmndaki bir artn sonucu olmas durumuyla deime koullarnn gzlegrlemez hale gelmesi yannda yatrlan sermayenin toplamnda bir art da vardr Balangta500 imdi 590 olmaktadr (Buch I Kap VII, 1, s 203/195) [Trke baskda: OnbirinciBlm, Birinci Kesim s 238-239-Ed]


38/807


Bununla birlikte, art-deer, yalnz, yatrlan sermayenin, sermaye-nin kendisini geniletmesi srecine giren ksmnda dei1, bu srece[sayfa 37] girmeyen ksmnda da bir art oluturur Baka bir deyile, art-

deer yalnz, metan maliyet fiyat ile yerine konulan tketilen sermaye-de deil, retime yatrlan btn sermayede bir art demektir retimsrecinden nce elimizde 1680 sterlin deerinde bir sermaye vard;

yani retim aralarna yatrlan ve yalnz 20 sterlini, anp ypranma ne-deniyle metan deerine giren 1200 sterlinlik bir sabit sermaye ile, re-tim maddelerine ve cretlere yatrlan 480 sterlinlik bir dner sermayebulunuyordu retim srecinden sonra, elimizde retken sermayenindeerini oluturan bir e olarak 1180 sterlin ile, 600 sterlinlik bir meta-sermaye bulunmaktadr Bu iki deer miktarn topladmzda, imdikapitalistin elinde 1 780 sterlinlik bir deer bulunmaktadr Yatrm ol-duu 1680 sterlinlik toplam sermaye bundan kartldnda, geriye 100sterlinlik bir deer art kalr 100 sterlinlik art-deer, bylece, yatrlm1680 sterlin bakmndan bir art oluturduu gibi, onun bir ksm olan

ve retim srasnda harcanan 500 sterlin bakmndan da bir art demek-tir

imdi kapitaliste, bu deer artnn, sermaye ile giriilmi bulu-nan retken sreten doduu ve bu nedenle sermayenin kendisindentredii, ak olarak grnr, nk, bu art, retim srecinden nceortada olmad halde, sreten sonra ortaya kmtr retimde tketi-

len sermayeye gelince, art-deer, gene, retim aralar ile emei ierenbtn farkl deer elerinin hepsinden domu gibi grnr nkmaliyet fiyatnn oluumuna btn bu eler eit katkda bulunurlar

Yatrlm sermaye olarak edindikleri kendi deerlerini hepsi de rnndeerine katarlar ve, deimeyen ve deien deer byklkleri olarakfarkllamamlardr Biz eer bir an iin, btn yatrlan sermayenin, yasrf cretlerden ya da srf retim aralarnn deerinden ibaret olduunu

varsayarsak, bu, apak hale gelir Birinci durumda, demek ki, 400s +100d + l00a meta-deer yerine 500d + 100a meta-deer elde etmi olur-duk cretlere yatrlm olan 500 sterlinlik sermaye, 600 sterlinlik meta-deerin retiminde harcanan btn emein deerini temsil eder ve srfbu nedenle, tm rnn maliyet fiyatn oluturur Ama harcanan ser-mayenin deerinin, rnn deerinin bir ksm olarak yeniden-retilme-sine yolaan bu maliyet fiyatnn oluumu, bu meta-deerin oluumundabizce bilinen tek sretir Biz, onun 100 sterlinlik art-deer ksmnnnasl olutuunu bilmiyoruz Meta-deerin 500s + 100aya eit olduuikinci durum iin de ayn ey dorudur Her iki durumda da, biz, art-deerin, belli bir deerden geldiini biliyoruz, nk bu deer, ister emek,ister retim aralar biiminde olsun, retken sermaye biiminde

yatrlmt te yandan, bu yatrlan sermaye-deer, genilemi olduuve bu nedenle metan maliyet fiyatn oluturduu iin, art-deeri mey-dana getiremez nk, salt metan maliyet fiyatn oluturmas nedeni-


39/807


yle, sermaye-deer, herhangi bir art-deer oluturmaz, yalnzca biredeer, harcanan sermayeyi yerine koyan bir deer oluturur Bu ne-denle, [sayfa 38] sermaye-deerin art-deer oluturmas lsnde, bu,

onun, harcanm sermaye olarak zgl niteliinden deil, daha ok,yatrlm ve dolaysyla yararlanlm sermaye olmas niteliinden trbyledir Bu nedenle, art-deer, yatrlan sermayenin, metan maliyetfiyatna giren ksmndan doduu kadar, buna girmeyen ksmndan dadoar Ksacas, art-deer, kullanlan sermayenin hem sabit ve hem dedner ksmlarndan ayn derecede meydana gelir Emek aralarn ol-duu kadar, retim maddelerini ve emei de [ieren-] toplam ser-maye, rnlerin yaratcs olarak maddi bakmdan hizmet eder Toplamsermaye, ancak bir ksm, kendini geniletme srecine katlm olsabile, fiili emek-srecine maddi bakmdan katlr Belki de, maliyet fiyat-nn oluumuna ksmen katld halde, art-deerin oluumuna btny-le katlmasnn nedeni ite budur Her ne olursa olsun sonu u oluyorki, art-deer, yatrlan sermayenin btn ksmlarndan, ayn zamandadouyor Bu tmdengelim, belki de, Malthusun szleriyle aka veksaca ifade edilerek epeyce ksaltlabilir: Kapitalist yatrd sermay-enin btn ksmlarndan eit bir krbekler3

Art-deer, yatrlan toplam sermayenin, varsaylan bir yavrusu olmanitelii iersinde,krn bu dnm biimini alr Demek oluyor ki,belli bir deer, kr retmek amacyla yatrld zaman sermaye oluyor,4

ya da belli bir deer, sermaye olarak kullanld iin kr meydana geli-yor Kra, k dersek, S = s + d + a = k + a forml S = m + k halini alr,ya da,birmetandeeri =maliyetfiyat + kr olur

Kr, burada temsil edildii haliyle, demek ki, art-deer ile ayney oluyor, ancak, kapitalist retim tarznn herhalde vazgeilmez birrn olduundan gizemli bir biime brnyor retim sreci srasn-da meydana gelen deer deiikliinin kaynann, sermayenin deienksmndan; toplam sermayeye aktarlmas gerekiyor, nk, varsaylanmaliyet fiyat oluumunda, deimeyen ve deien sermayeler arasndagzle grlr bir ayrm bulunmamaktadr Bir kutupta, emek-gcnnfiyat, cretlerin bakalam biimine brnd iin, kart kutuptaart-deer, krn bakalam biiminde grnmektedir

Bir metan maliyet fiyatnn, deerinden kk olduunu grmbulunuyoruz S = rn + a olduu iin, m = S - adr S = m + a forml S= m, ya da, meta-deer = meta maliyet fiyat olabilmesi iin, a = 0olmas gerekir; zel piyasa koullar, metalarn sat fiyatlarn, maliyetfiyatlarnn dzeyine ve hatta altna drebilmekle birlikte, yukardakidurum, kapitalist retim esasnda hibir zaman ortaya kmaz

Demek oluyor ki, bu metan deer zerinden satlmas halinde,

3 Malthus,Principles of Political Economy, 2 ed London 1836, s 2684 Bir kr amacyla genileyen ey sermayedir Malthus,DefinitionsinPoliticalEconomy,

London 1827 s 86


40/807


bu metan deerinin maliyet fiyatn aan fazlala eit ve bu nedenle, bumetan deerine katlm bulunan tm art-deere eit bir krgerekletirilmi [sayfa 39] olur Ne var ki, kapitalist, bir meta deerinin

altnda satt zaman bile, onu bir kr ile satm olabilir Metan satfiyat, maliyet fiyatnn zerinde olduu srece, bu fiyat, deerinin altn-da olabilecei halde, bu metaya katlm bulunan art-deerin bir ksmdaima gerekleir ve bylece bir kr salar Bizim rneimizde, metandeeri 600 sterlin ve maliyet fiyat 500 sterlindir Bu meta, eer, 510, 520,530, 560 ya da 590 sterline satlm ise, deerinin 90, 80, 70, 40 ya da 10sterlin altnda satlm demektir Gene de, onun satndan, srasyla 10,20, 30, 60 ya da 90 sterlin bir kr gerekletirilmitir Bir metan deeriile maliyet fiyat arasnda, saysz sat fiyatlar olabilecei aktr Metandeerindeki art-deer esi ne kadar byk ise, bu ara fiyatlarn yeralabilecekleri dizi de o kadar byktr

Bu, baz durumlarda metalarn fiyatlarnn altnda satlmas, bazsanayi kollarnda anormal derecede dk meta-fiyatlar,5 vb, gibi gn-lk rekabet olaylarn fazlasyla aklam olur Kapitalist rekabetin, eko-nomi politiin imdiye dein kavrayamad temel yasas, genel kr oranile, bu orann belirledii szde retim fiyatlarn dzenleyen yasa, dahailerde greceimiz gibi, metalarn deerleri ile maliyet fiyatlar arasnda-ki bu farka ve bunun sonucu, bir metan deerinin altnda bir krlasatlmas olaslna dayanr

Bir metan asgari sat fiyat snr, onun maliyet fiyatdr Bu mali-yet fiyatnn altnda satld takdirde, harcanm olan retken sermayeeleri, bu sat fiyat ile btnyle yerine konulamaz Bu sre devamedecek olursa, yatrlan sermayenin deeri yokolur te salt bu adankapitalist, maliyet fiyatna, metani deeri gzyle bakmak eiliminde-dir; nk bu, sermayesinin korunup devam etmesi iin gerekli fiyattr

Ama bir de u var ki, bir metan maliyet fiyat, bu metan retimi iinbizzat kapitalist tarafndan denen satnalma fiyatdr ve bu nedenle,satnalma fiyat, retimin kendisi tarafndan belirlenmitir Bu nedenle,metan sat ile gerekleen deer fazlal ya da art-dee kapitaliste,metan maliyet fiyat zerindeki deer fazlal gibi deil, deerini aansat fiyatndaki bir fazlalk olarak grnr ve dolaysyla, bir metan tadart-deer, onun sat ile gereklemiyor da, bizzat sattan douyorgibidir Biz bu yanlgy Birinci Kitapta daha yakndan incelemitik (Kap,IV, 2) (Sermayenin Genel .ormlndeki elikiler), ama burada biran iin, dierleri arasnda Torrens tarafndan, ekonomi politikte Ricardoyuaan bir ilerleme olarak ne srlen biim zerinde duracaz

retimin maliyetinden ya da baka bir deyile, metalarnyetitirilmesi ya da fabrikasyonunda harcanan sermayeden ibaret bulu-

nan doal fiyat, kr iermi olamaz Bir iftinin 100quartertahl [sayfa

5 Cf: Buch 1, Kap XVIII, 1 571/561 ff [Trke baskda: Yirminci Blm, s 581 vd -ed]


41/807


40] ektiini ve buna karlk 120quartertahl alm olduunu varsayalmBu durumda, harcanan tahln zerindeki rn fazlas 20quarter, ifti-nin krn oluturur; ama bu fazlala ya da kra, harcanan bir ksmdr

demek sama olurdu Bir imalat patron, belli bir miktar hammadde,i ara ve gereleri, emek iin yaam gereksenmeleri harcar vekarlnda bir miktar mamul mal elde eder Bu mamul mal, yatrlma-lar ile elde edilmi olduu maddelerden, aralardan ve yaam gerek-sinmelerinden daha yksek bir deiim-deerine sahip bulunmaldrTorrens, buradan, sat fiyatnn, maliyet fiyat zerindeki fazlal ya dakrn, tketicilerin, ya dolaysz ya da dolayl deiim yoluyla, sermaye-nin btn elerine, bunlarn retim-maliyetlerinden daha byk birmiktar demeleri olgusundan ileri geldii sonucunu kartyor6 Ger-ekten de, belli bir bykln zerindeki fazlalk, bu bykln birksmn oluturamaz ve bu yzden de, kr, bir metan, kapitalistin harca-malar zerindeki deer fazlal, bu harcamalarn bir ksmn oluturamazu halde, kapitalistin yatrd deer dnda bir baka e, bir metandeerinin oluumuna katlmyorsa, hiten herhangi bir ey kamaya-cana gre, retimden nasl olup da kendisine giren deerden dahafazla bir deer kt aklanamaz bir eydir Ama, Torrens, bu hiten

varetme sorunundan, ancak, bunu meta retimi alanndan, meta dolamalanna kaydrmak suretiyle kurtulmu oluyor Kr, retimden gelemez,diyor Torrens, yoksa, retimin maliyetinde zaten ierilmi olurdu ve bu

maliyetin zerinde bir fazlalk olamazd Kr, metalarn deiimindennce zaten varolmasa, bu deiimden gelemez, diye yantlyor RamsayDeitirilen rnlerin deerlerinin toplamnn, zaten deerlerinin topla-m olduu bu deiimde deiiklie uramayaca aktr Bu toplam,deiimden nce de, sonra da ayndr Burada unu belirtmek gerekirki, Malthus, metalarn kendi deerlerinin zerinde satlmalar konusun-da farkl bir aklamas bulunduu ya da, bu tr tartmalarn hepsininde, aslnda, bir zamanlarn nl, filojistonun negatif arl gibi, aynnoktaya gelip dayanmalar nedeniyle, bu konuda hi bir aklamas ol-mad halde, aka Torrensin yetkesine bavurur7

Kapitalist retimin egemen olduu bir toplumsal dzende, kapi-talist olmayan retici bile, kapitalist kavramlarn penesine der Ge-nellikle gerei derinden kavramasyla dikkati eken Balzac, son roman

LesPaysansda, kk kylnn, srf kendisine kar iyi niyet beslesindiye, para ald tefecinin ufak-tefek ilerini bedavadan nasl yaptn vekendi emei kendisine bir para harcamasna malolmad iin, tefeciyezaten karlksz bir ey vermedii hayaliyle nasl avunduunu pek gzelanlatr Tefeciye gelince, o, bylece bir tala iki ku birden vurmaktadrcretler iin herhangi bir para harcamam olur ve kendi emeini har-

6 R Torrens,An EssayontheProductionofWealth, London 1821, s 51-53 ve 3497 Malthus,Definitions in Political Economy, London 1853, s 70, 71


42/807


cayaca bir tarladan yoksun kalmak suretiyle gitgide perian olankyly, tefecilik ann derinliklerine doru eker [sayfa 41]

Bir metan maliyet fiyatnn, onun gerek deerini oluturduu,

art-deerin, rnn deerinin zerinde satlmasndan doduu ve by-lece metalarn, eer sat fiyatlar, maliyet fiyatlarna eit ise, yani tketi-len retim aralar ile cretlerin toplamnn fiyatna eit ise, deerlerineeit fiyatlarla satlabilecei gibi dncesizce anlaylar, dnyaya Proud-hon tarafndan o her zamanki szde-bilimsel hilekrl ile, sanki sosya-lizmin yeni kefedilmi srlar gibi mutulanmtr Gerekten de, metalarndeerinin, maliyet fiyatlarna indirgenmesi, onun Halk Bankasnn teme-lini oluturur Daha nce de gsterildii gibi, bir rnn deerini oluturaneitli eler, bizzat rnn orantl ksmlar ile temsil edilebilir rnein(Buch I, Kap VII, 2, s 211-203) eer 20 libre ipliin deeri 30 ilin ise

yani, 24 ilini retim arac, 3 ilini emek-gc ve 3 ilini art-deer isebu art-deer, rnn onda-biri = 2 libre iplik olarak temsil edilebilirimdi eer bu 20 libre iplik, maliyet fiyat olan 27 iline satlrsa, alc 2libre iplii bedava alm olur ya da mal, deerinin 1/10u kadar altndasatlm olur i gene eskisi gibi art-emek harcamtr, ama bu seferkapitalist iplik reticisi yerine, iplii satn alan iin harcamtr Btnmetalarn, kendi maliyet fiyatlarna satlmalar halinde, sonucun, gerek-ten, sanki hepsinin de maliyet fiyatlarnn zerinde, ama deerlerine eitfiyatlarla satlyormu gibi olacan varsaymak btnyle yanl olurdu

nk, emek-gcnn deeri, ignnn uzunluu ve emein smr-lme derecesi her yerde ayn olsa bile, eitli trdeki metalarn deerle-rinde ierilmi bulunan art-deer miktarlar, bu metalarn retimleri iin

yatrlan sermayelerin farkl organik bileimlerine bal olarak, gene defarkl olurdu8[sayfa 41]

8 .arkl sermayeler tarafndan retilen deer ve art-deer kitlesi emek-gcnn deeribelli ve smr derecesi eit olmak zere bu sermayelerin deien ksmlarnn miktar olarak, yani canl emee dnen ksmlar olarak dorudan deiir (Buch 1, Kap: IX, s 321/303)[Trke baskda: Onbirinci Blm, s 330-331-Ed]


43/807


KNC BLMKR ORANI

SERMAYENN genel forml P-M-Pdr Baka bir deyile,dolamdan, daha byk bir miktar deer ekmek iin, bir miktar deerdolama sokulmutur Bu daha byk miktar reten sre, kapitalistretimdir Bunu gerekletiren sre, sermayenin dolamdr Kapita-list, bir meta, ne srf meta retmi olmak iin, ne de, onu, kullanm-deeri ya da kendi kiisel tketimi iin retmez Bir rnde kapitalistigerekten ilgilendiren ey, bizzat somut rn deil, rndeki, retimiiin tketilen sermayenin deerini aan deer fazlasdr Kapitalist, top-lam sermayeyi, art-deer retiminde, bu sermayenin ksmlarnn oyna-d farkl rolleri hi dikkate almakszn yatrr Kapitalist, sermayeyi olu-turan btn bu ksmlar, yalnzca yatrd sermayeyi yeniden retmekiin deil, aslnda daha ok, bu sermayeyi aan bir deer retmek iin,ayn ekilde yatrr Yatrm olduu deien sermayenin deerini, dahabyk bir deere evirebilmesi iin tek yol, bu deien sermayeyi, canlemek karlnda deitirmek ve bu, canl emei smrmektir Ne varki, o, bu emei, bu emein ilev yapmas iin gerekli koullara, yaniemek aralarna ve emein zerinde ileyecei konulara, makinelere,

hammaddelere ayn anda bir yatrm yapmakszn, yani sahibi olduudeerin belli bir miktarn retim koullarna evirmeksizin smremez;[sayfa 42] nk, o bir kapitalisttir ve emei smrge srecine, ancak, eme-


44/807


in koullarna sahip bulunan bir kimse sfatyla, yalnzca emek-gcnesahip bulunan emekinin karsna kt iin balayabilir Daha ncebirinci ciltte gsterildii gibi, srf retim aralarna ii olmayanlarn sahip

bulunmalar olgusu nedeniyledir ki, emekiler cretli iiler halini ve iiolmayanlar kapitalist halini alrlarDeien sermayesinden bir kr salamak iin, deimeyen ser-

mayeye, ya da deimeyen sermayenin deerini bytmek iin deiensermaye yatrd; makineleri ile hammaddelerinin deerini ykseltmekiin cretlere, ya da emei smrebilmek iin makineler ile hammad-delere para yatrd eklinde dnceler, kapitalisti hi ilgilendirmezSermayenin yalnzca deien ksm art-deer yaratmakla birlikte, bunuo, ancak teki ksmlarn, retim koullarnn da ayn ekilde yatrlmasyla

yapar Kapitalist, emei ancak deimeyen sermaye yatrmakla sm-rebildiini, deimeyen sermayesini, ancak deien sermaye yatrm ileartrabildiini grerek, kafasnda btn bunlar birbirine kartrr ve, fiilikazan oran, bunun deien sermayeye olan oran ile deil toplam ser-mayeye olan oran ile, art-deer oran ile deil, kr oran ile belirlendiiiin bu karklk daha da fazla olur Ve bu kr oran, daha sonra da gre-ceimiz gibi, ayn kalabildii halde gene de farkl art-deer oranlarnifade edebilir

rnn maliyeti, deerinin kapitalist tarafndan denmi ya dakarlnda kapitalist tarafndan retime edeeri sokulmu btn e-

lerini ierir Sermayenin aynen korunmas ya da ilk byklnde yeni-den retilmesi iin bu maliyetlerin yerine konulmas gerekirBir metan ierdii deer, retiminde harcanan emek-zamanna

eittir ve bu emek miktar, karl denen ve denmeyen ksmlardanoluur Ama kapitalist iin bu metan maliyeti, yalnzca, bu metada mad-deleen emein, kapitalist tarafndan karl denen ksmndan ibaret-tir Metada ierilen art-emek, bu emek, emekiye tpk karl denenksm gibi bir emee malolduu halde ve gene tpk karl denenemek gibi deer yaratt ve metaya deer yaratan bir e olarak girdiihalde, kapitaliste hi bir eye malolmaz Kapitalistin kr, karlnda hibir ey demedii, satabilecei bir eye sahip bulunmas olgusundanileri gelir Art-deer ya da kr, tamamen, bir metan, maliyet fiyat ze-rindeki deer fazlalndan, yani o metada somutlaan toplam emein,karl denen miktar aan ksmndan ibarettir Art-deer, kkeni neolursa olsun, demek ki, yatrlan toplam sermaye zerindeki bir fazla-lktr Bu fazlaln toplam sermayeye oran bu nedenle a/s oran ile ifadeedilir, ve S burada toplam sermayedir Biz bylece art-deer oran a/dden farkl olarak, kr oran, a/s =

a/s+d ifadesini elde ederizDeien sermaye ile llen art-deer oranna, art-deer oran

[sayfa 44] denir Toplam sermaye ile llen art-deer oranna kr orandenir Bunlar, ayn eyin iki farkl lsdr ve farkl iki lm leinedeniyle, bu varln farkl oranlarn ya da bantlarn ifade ederler


45/807


Art-deerin kra dnmesi, art-deer orannn kr oranna d-nmesinden kartlmaldr, yoksa bunun tersi yaplmamaldr Ve as-lnda, tarihsel k noktas kr oran idi Art-deer ile art-deer oran,

nispeten aratrmay gerektiren, gzle grlmeyen ve bilinmeyen zler-dir, oysa kr oran ve bu nedenle de art-deerin kr biimindeki gr-n, bu grngnn yzeyinde kendilerini aa vururlar

Bireysel kapitalisti ilgilendirdii kadaryla, o, yalnzca, art-deerin,ya da metalarn satt deer fazlalnn, bu metalarn retimi iin yat-

rlan toplam sermaye ile olan bantsyla ilgilenir; bu fazlaln, sermaye-nin eitli ksmlar ne zgl bants ve i ilikisi onu hi ilgilendirmediigibi, bu zgl bant ve i iliki zerine bir al ekmek, stelik, onunkarnadr

Bir metan onun maliyet fiyat zerindeki deer fazlal, doru-dan retim srecinde ekillendii halde, bu, ancak dolam srecindegerekleir, ve gerekte, rekabet koullar altnda, fiili piyasada, bu fazla-ln gerekleip gereklemeyecei ve ne lde gerekleecei piya-sa koullarna bal olduu iin, dolam srecinden douyormu izleni-mini daha da kolay verir Burada, bir metan deerinin zerinde ya daaltnda satlmas halinde, yalnzca baka tr bir art-deer blm ola-ca, bu farkl blmn, eitli kimselerin art-deer paylarnda yarata-ca bu deiik oranlarn, art-deerin byklk ya da niteliinde herhangibir deiiklik yapmayaca konusunda fazla bir ey sylemek gereksiz-

dir Dolam srecinde yalnz bizim ikinci ciltte tarttmz bakalamlaryer almakla kalmaz; bunlar, fiili rekabetle, metalarn deerlerinin zerin-de ya da altnda satlmalar ve satn alnmalar ile birlikte olurlar ve by-lece bireysel kapitalistin gerekletirdii art-deer, emein dorudansmrsne olduu kadar, ticari zekasnn keskinliine de baldr

Dolam srecinde dolam zaman, alma-zamannn yansraetkisini gstermeye balar ve bylece, belli bir zaman aralnda gerek-letirilebilecek art-deer miktarn snrlar Ayrca, dolam srecindengelen dier baz eler, fiili retim srecine kesin olarak girerler .iiliretim sreci ile dolam sreci, srekli olarak birbiri iine geer ve bir-birine karr, bylece kendi tipik ayrdedici zelliklerini devaml bozarlar

Art-deer ve genellikle deer retimi, daha nce de gsterildii gibi,dolam srecinde yeni tanmlar kazanrlar Sermaye kendi bakalamdevrelerinden geer Ensonu, deyim yerindeyse, kendi i organik

Documents

Karl Marx - Kapital Cilt 3