ba¤bahçeSak›z A¤ac› ve Sak›z

Kuflkonmaz

Macahel’e Bir Gezi veTürkiye Floras›na Bir Katk›

BAHÇEN‹Z ‹Ç‹N...

BAHÇEN‹ZDEK‹YARARLI KONUKLAR

TOHUMDANDOMATES

YET‹fiT‹RMEK

YazaGirerken

Sak›z A¤ac› ve Sak›z

Kuflkonmaz

Macahel’e Bir Gezi veTürkiye Floras›na Bir Katk›

YazaGirerken

Ç E V R E B A H Ç E Ç ‹ Ç E K D E R G ‹ S ‹ S A Y I : 5 H A Z ‹ R A N 2 0 0 6 F ‹ Y A T I : 3 Y T L

Bahçede Su

Düzenlemeleri

BahçedeSu

Düzenlemeleri

Bahçenin do¤al yap›s›, havuzun çevresine döflenen çeflitli boy ve renkte kayalar, kenar›na yap›lan küçük flelale ya da p›narlar ve havuza ulaflan

su yollar›yla görsel olarak daha da güzellefltiriliyor. Hatta kimi bahçe sahipleri havuzlar›n›n üzerine

küçük bir köprü bile kurmay› ihmal etmiyor.

10 May›s sabah› uçakla Trabzon’ageldik. Biyo-TEMA Tur’un iki minibü-sü bizleri bekliyordu. Biz minibüslerinbirine yerleflirken eflyalar da di¤erineyüklendi. Ekibimizden Adil Güner’in,memleketi Çaml›hemflin’e yaklafl›r-ken F›rt›na Deresi’ni (Furtuna Deresi)gösterip “Dünya’n›n en büyük deresi!”demesi hofl bir espriydi (Do¤u karade-nizde “dere” sözcü¤ü en büyük akar-suyu belirtir). Gerçekten de bütün cofl-kusuyla Karadeniz’e akan F›rt›na dere-si, Adil’i do¤rularcas›na, görkemli birgörünüm oluflturuyordu. Derenin ikiyan› da yeflile boyanm›flken, karla kap-l› Kaçkar’›n tepesi bembeyazd›. Yol bo-yunca gördü¤ümüz çay bahçeleri ha-sad› bekliyor, kivi bahçeleri de adeta“Biz de var›z!” diyordu.

Adil Güner Çaml›hemflin’de akrabave arkadafllar›n› görüp hasret giderir-ken biz de ikram edilen çaylar› yu-dumlad›k. Minibüslere binip AyderYaylas› yoluna sapt›k ve ilk molay› tari-hi Mikron Köprüsü’nde verdik. On do-kuzuncu yüzy›l Osmanl› köprü mima-risinin tipik örneklerinden olan bu ke-merli köprü Ayder’den akan dereninboynunu t›pk› bir gerdanl›k gibi süslü-yordu. Dere Çaml›hemflin’de F›rt›naDeresiyle birlefliyordu. Derenin iki ya-n›nda kay›n, ladin, k›z›la¤aç, kestane,flimflir, porsuk, kumar ve akçaa¤açlarvard›. A¤açlar›n yan›nda e¤reltiler, ›s-lak kayalar›n üzerinde de çok say›dakarayosunu ve ci¤erotu bulunuyordu.Karayosunlar›n›n ve ci¤erotlar›n›n ara-s›nda sar› çiçekli bir taflk›ran (Saxifragacymbalaria) dikkat çekiyordu.

Ö¤le yeme¤ini Kaçkar Da¤lar› MilliPark›’n›n Ayder giriflindeki GürgendibiLokantas›’nda yedik. Taze m›s›r ekme-¤i, yöresel bir yemek olan muhlama,kestane bal›, turflu kavurmas›, hamsi

türlüsü ve salatadan oluflan menüzevkle tüketildi. Lokantan›n tabelas›n-da yer alan ödüllü Laz böre¤inden, ha-z›rda olmad›¤› için yiyemedik.

Ayder Yaylas›’nda yo¤un say›labile-cek bir yap›laflmayla karfl›laflt›k ama bi-nalar›n hem ahflap ve sevimli hem dedo¤ayla uyum içinde olmas› hoflumu-za gitti. Dere kenar›ndaki Haflimo¤luOteli’ne yerlefltikten hemen sonra yay-laya do¤ru yola ç›kt›k. Karl› da¤lardansüzülerek inen sular›n oluflturdu¤u Ge-lintülü fielalesi’nin foto¤raflar›n› çek-tik. Derenin büyük bir kar kütlesininalt›ndan ça¤layarak akan görüntüsünühayranl›kla izledik. Yörede en yayg›nbitki Petasites albus’du. Sar› çiçekliScrophularia chrysantha ve yine alt ta-rafta gördü¤ümüz e¤reltiler görüntüyeegemendi. Ormanl›k alana girdi¤imiz-de ilk gördü¤ümüz çiçek fundagiller(Ericaceae) ailesinden da¤elmas›yd›(Epigaea gaultheroides). Bu iri pembeçiçekli, herdem yeflil sürünücü çal› or-man alt›n› ve aç›kl›klar›n› renklendiri-yordu. Mor çiçekli bir çuhaçiçe¤i(Primula megaseifolia) de renk çümbü-

28 ba¤bahçe / Haziran 2006

8 - 9 may›s 2006 tarihinde

‹stanbul Nezahat Gökyi¤it

Botanik Bahçesi’nde (NGBB)

Türk Botanik Bahçeleri

‹flbirli¤i ve ex-situ Koruma

Atölye Çal›flmas› yap›ld›.

Bu çal›flman›n ard›ndan

10 - 13 may›s tarihleri aras›nda

Rize, Ayder Yaylas› ve Artvin,

Macahel’i kapsayan

bir botanik gezisi düzenlendi.

Bu geziye NGBB’den

Prof. Dr. Adil Güner ve

Margaret Johnson, Uluslararas›

Botanik Bahçeleri Koruma Kurumu

(BGCI) Genel Sekreteri Sara

Oldfield, Edinburgh Kraliyet

Botanik Bahçesi’nden Dr. David

Rae, Dr. Mary Gibby ve Dr. Anthony

Miller, Ankara Üniversitesi’nden

Prof. Dr. Mehmet Koyuncu,

Gazi Üniversitesi’nden

Prof. Dr. Mecit Vural ile

Anadolu Üniversitesi’nden

Prof. Dr. K. Hüsnü Can Bafler kat›ld›.

‹lginç an›larla dolu

bu k›sa geziyle ilgili baz› notlar›

sizlerle paylaflmak istedik.

Macahel’e Bir Gezi veTürkiye Floras›na Bir Katk›

Gezi Bafll›yor

Ayder Yaylas›

Kumar (Rhododendron ponticum)

flüne katk›da bulunuyordu. Daha yukar›-da Lathraea squamaria karfl›m›za ç›k›n-ca onu önce canavarotu (Orobanche)zannettik. Dikkatle incelendi¤inde onunyüksükotugiller’den (Scrophulariaceae)asalak bir bitki oldu¤u anlafl›ld›. Ancakbu güzel bitkiye asalak s›fat› hiç yak›fl-m›yordu. Türkiye’de yaln›zca yüksekKaradeniz ormanlar›nda bulunan kib-ritotu (Lycopodium clavatum) yol ke-nar›nda zemine hal› gibi yay›lm›fl veikiye dallanarak uzuyordu. Bu bitkininsporlar› (Sporae Lycopodii) mikrosko-pi’de ‘likopodyum sporu metodu’ndakullan›ld›¤› gibi yak›ld›¤› zaman patla-ma özelli¤i de tafl›r. Bitkinin bir aralardekoratif amaçla d›flsat›m› bile yap›l›-yordu. Orman aç›klar›ndaki çay›rl›klar-da Scilla monanthos, sar›y›ld›z(Gagea fistulosa), Corydalis ve lilpar

(Caltha polypetala) çiçek açm›fl haldey-ken, akçöpleme (Veratrum album) vearslanpençesi (Alchemilla) türleri yeniyapraklan›yordu. Bu s›rada, Adil Günerheyecanla ba¤›rarak herkesi yan›na ça¤›r-d›. Önünde küçük sar› çiçekli Sibbaldiaparviflora duruyordu. Bu bitkinin Tür-kiye Floras›’n›n yaz›m yeri olan Edin-burgh Kraliyet Botanik Bahçesi’ninsimgesi olmas›, foto¤raf çekmek içinherkese diz çöktürttü. Sar› çiçekliPrimula veris ve Potentilla micranthaile yörede yayg›n bulunan, büyük vegösteriflli kümeler oluflturan da¤elmas›(Epigaea gaultheroides) efllik ediyordu.Otele dönüfl yolunda bir lokantaya gir-di¤imizde ya¤mur bafllad›. Gürül gürülyanan flöminenin önünde koyu birsohbete koyulduk. Alabal›k ziyafetininard›ndan otele döndük.

11 May›s sabah› macahel’e do¤ru yo-la ç›kt›k. Çaml›hemflin’i geçince çiftekemerli bir tafl köprü olan Kad›köy(Orenkit) Köprüsü’nün yan›nda dur-duk. Foto¤raf çektikten sonra çevreyiinceledik. Dere kenar›ndaki çay›rl›ktameyveli haldeki ac›çi¤dem (Colchicumspeciosum), Osmunda regalis, k›sa-mahmut (Ajuga reptans), Glechomahederacea, yabaniçilek (Fragaria vesca),Rhododendron ponticum, karayemifl(Laurocerasus officinalis), yol kenar›n-daki kayal›klardaysa bald›r›kara(Asplenium trichomanes) dikkat çeki-yordu. Hüsnü Bafler özdikeni (Smilaxexcelsa) sürgünlerinden toplay›p grupüyelerine ikram etti. Bitkinin KaradenizBölgesi’nde dikenucu ya da melyücanad›yla bilindi¤ini, sürgünlerin so¤anlakavrularak yahnisinin yap›ld›¤›n›, bitki-nin g›c›r ad›yla bilinen tohum zar›n›neskiden damla sak›z› zamk›na (mastix)kat›larak sak›z yap›ld›¤›n› anlatt›.

29Haziran 2006 / ba¤bahçe

Maçahel Yolunda

da¤elmas› (Epigaea gaultherioides)

Petasites albus çuhaçiçe¤i (Primula megaseifolia)

çobançiçe¤i (Primula veris)

Hopa-Borçka aras›ndaki yolun kena-r›nda bir e¤relti türü olan Matteuciastruthiopteris topluluklar›n› görenMary Gibby arabay› durdurttu. Dipten sü-tun gibi yükselen bu e¤reltiye daha sonrada s›kça rastlad›k. Çevrede Glechomahederacea, ya¤l›çanak (Ranunculuscappadocicus), unutmabeni (Myosotisalpestris) topluluklar› göze çarp›yor-du. Mavi Ay Lokantas›’nda alabal›k,m›s›r ekme¤i ve de¤iflik bir muhlamayedikten sonra yola ç›k›p Borçka’yayaklaflt›¤›m›zda Çoruh Nehri deli deliakan bulan›k sular›yla göründü. Yenisu tutmaya bafllayan Borçka Baraj›’n›geçip Artvin’deki Deriner Baraj›’n›görmeye gittik. Çoruh, Türkiye’nin bi-rinci, dünyan›nsa üçüncü en h›zl›akan nehri. Deriner Baraj› tamamlan-d›¤›nda temelden 253 m yüksekli¤iy-le kendi alan›nda dünyan›n üçüncübüyük baraj› olacak. Bu baraj›n elek-trik santral›n›n yeralt›nda olaca¤› söy-leniyor. Yeni yap›lm›fl fiavflat yolun-dan t›rman›p baraja hâkim bir nokta-dan baraj inflaat›n›n foto¤raflar›n› çek-tik. Kenar sa¤lamlaflt›rmalar› yap›lanbaraj›n dört y›l sürecek dolgu inflaat›daha bafllamam›flt›.

Borçka’ya dönüp Macahel yolunasapt›k. Karlar alt›ndaki Macahel Geçi-di’ni (1830 m) geçip vadiden inmeyebafllad›k. Daha çiçek açmam›fl beyaz-kumar (Rhododendron ungernii) vek›z›lkumar (R. smirnovii) topluluklar›-n›n yan›ndan geçtik. Zaman zamanyol üstündeki dereleri aflarak akflam

üzeri Camili’ye vard›k ve TEMA A. Ni-hat Gökyi¤it Konukevi’ne yerlefltik.

12 May›s günü p›r›l p›r›l güneflli birmacahel sabah›na uyand›k. C›v›l c›v›lkufl sesleri içinde Karçal Da¤›’n›n karl›s›rtlar›ndan gelen serin esinti hissedili-yordu. Konukevinin karfl›s›na düflenormanl›k yamac›n sa¤ yan›n›n Gürcis-tan oldu¤unu ö¤renmemiz bizi flafl›rtt›ama bugünün büyük sürprizi dahasonra gelecekti.

Arabalara atlay›p F›nd›k Yaylas› yö-nünde orman yolunda ilerlemeye bafl-lad›k. Yaylan›n yar› yolunda arabadaninip patikaya saparak orman içine dal-d›k. Görkemli kay›n a¤açlar›n›n (Fagusorientalis) yüksek dallar›na yerlefltiril-mifl, ›hlamur gövdesinden oyularak ya-p›lm›fl kara kovanlar dikkati çekecekkadar çoktu. Patikada iki saat yürüdük-ten sonra dere kenar›nda GürcüceHevkit (yemek yenilen köprü) mevki-inde durduk. Zira, dere üzerindeki ah-flap köprünün zemin tahtalar› toplan-m›fl halde yanda duruyordu. Yard›mc›-lar›m›z Yunus ve Fatih köprü tahtalar›-

n› k›sa sürede yerlerine yerlefltirdi vekarfl›ya geçtik. Civarda bol bulunan Pa-tl›cangiller'den (Solanaceae) bir bitkiyiönce herkes güzelavratotu (Atropabelladona) zannetti. Ancak yap›lankonsültasyon sonunda güzelavratotuolamayaca¤› konusunda görüfl birli¤i-ne var›ld›. Nicandra olabilece¤i öne sü-rüldü. Örnekler al›n›p, bolca foto¤rafçekildi. Tony Miller’in bitkinin çiçe¤iniyar›dan kesip, yapraklar›yla birlikte si-yah kadife kumafl üzerine yayarak diji-tal kameras›yla ayr›nt›l› foto¤raflar›n›çekmesi ilginçti. Arazide gördü¤ü, iyibilinen bitkilerin yaln›zca foto¤raf›n›çekti¤ini ve arazi defterinde her biriiçin bir numara verip kayda ald›¤›n› an-latt›. Bu flekilde bizlere “dijital botani-¤in” ilk dersini de vermifl oldu. Tart›fl›-lan bu bitkinin öngörülen bitkilerdenhiç biri olmad›¤› ancak Camili’ye dön-dükten sonra anlafl›labilecekti. Bizlerbitkinin kimli¤ini tart›fl›rken Yunus veFatih mükellef bir aç›k büfe haz›rlam›fl-t›. Suyun ça¤›lt›s› ve kufllar›n müzi¤i efl-li¤inde zevkli bir piknik yapt›k.

Dönüflte yol boyunca gördü¤ümüztilkiüzümü (Paris incompleta), çayüzü-mü (Vaccinium arctostaphylos), kumar(Rhododendron ponticum), sifin (R.luteum), karayemifl (Laurocerasusofficinalis), duvarsarmafl›¤› (Hederacolchica), galdirik (Trachystemonorientalis), karacaot (Helleborus orientalis),Brunnera macrophylla, sümbülcük

30 ba¤bahçe / Haziran 2006

Macahel’in Tatl› Sürprizi

sifin (Rhododendron luteum)

e¤relti

(Scilla monanthos), Cardamine bulbifera,C. raphanifolia, C. impatiens, Veronicapeduncularis, ya¤l›çanak (Ranunculuscappadocicus), Myosotis alpestris,Chrysoplenium dubium, Geraniummolle, G. robertianum, e¤reltilerdenThelipteris limbosperma, Polystichumsetiferum, Asplenium trichomonas,Polypodium vulgare, Phyllitisscolopendrium ve cezayirmenekflesi-nin (Vinca major) foto¤raflar›n› çektik.Adil Güner’in söyledi¤ine göre, F›nd›kYaylas›’ndan Macahel’e uzanan EdreneVadisi’ne daha insan aya¤› de¤memiflti.

Dönüfl yolunda Fatih’in Macahel’inbal flampiyonu day›s›n›n evine davetedildik. Evin Karçal Da¤›’na bakan bal-konundan insan aya¤› basmam›fl vadi-yi seyrederken ceviz, f›nd›k, bal, yo-¤urt, iki çeflit peynir, börek, tava çöre-¤i, hafllanm›fl patates ve m›s›r ekme¤ieflli¤inde çay›m›z› yudumlad›k. Güleryüzlü ev sahibemiz bizleri en iyi a¤›rla-mak için deli divane oldu.

Yolda gördü¤ümüz, s›rt›na karaye-mifl dallar›ndan bir hevenk yüklemiflköylünün bitkiyi hayvanlar›na yemolarak götürdü¤ünü ö¤rendik. Cami-li’ye dönünce TEMA destekli Kafkas ›r-k› safkan ar›lar›n yetifltirildi¤i ve nite-likli bal üretiminin teflvik edildi¤i Ma-cahel A.fi. ile yerli meyve fidesi yetifltir-me projesi ziyaret edildi. Samsun 19May›s Üniversitesi’nden Doç. Dr. ÜmitSerdar bölgedeki ceviz, kestane, elma,armut, kiraz, f›nd›k, m›s›r çeflitlerininbollu¤undan ve bu çeflitlerin afl›lan-mas›yla yapt›klar› nitelikli ve verimli fi-de üreticili¤inden söz etti. Köyüngençlerinin Macahel A.fi.’de saf Kafkas›rk› kraliçe ar› üretimini nas›l yapt›¤›anlat›ld›. Macahel’de her a¤ustos ay›n-da Bal Festivali düzenleniyor. Festival-de Bayar fiahin söyledi¤i yöreye has

türkülerle herkesi coflturuyor ve en iyibal yetifltirenlere ödüller veriliyormufl.Koyu renkli ve hafif ac›ms› kestane ba-l›yla hofl kokulu ›hlamur bal› gerçek-ten tatmaya de¤er.

Köyün kahvesi, k›zl› erkekli, çay-kahve içilen, tavla, okey ve satranç oy-nanan bir mekân. Bunun yan›nda zen-gin bir kütüphanesi de var. Duvarlar›,bölgenin etnobotanik yönden önemliahflap araç-gereçleriyle süslü. Kahve-nin bir odas›nda da yöreye has elifliürünler ve bal sat›l›yor. Kahveci güzeliMine’nin elce¤iziyle yap›p sundu¤uTürk kahvesini ve taze demledi¤i çay›içmek ayr› bir zevk. Köyün camisi enaz bir as›rl›k ahflap bir yap›. Kap›s›nda-ki ve iç duvarlar›ndaki oymalarla renk-li resim ve süslemeler görülmeye de-¤er. Caminin imam› Hüseyin Hoca ar›-c›l›k ve fidanc›l›k dâhil köydeki birçokkalk›nma etkinli¤iyle yak›ndan ilgili,örnek bir kifli.

Akflam yeme¤inde, o gün toplad›¤›-m›z Patl›cangiller (Solanaceae) famil-yas›ndan olan bitkinin hangi türdenolabilece¤ini yeniden tart›flmaya bafl-lad›k. Hüsnü Bafler, köyde internetba¤lant›s› varsa tarama yapabilece¤inisöyledi. Ümit Bey köyde üç yerde in-ternet bulundu¤unu, bunlardan biri-nin de köyün imam› Hüseyin Ho-ca’n›n evinde oldu¤unu söyledi. Hüs-nü ve Ümit hocalar hemen kalk›p Hü-seyin Hoca’ya gitti. ‹nternet’e girilincebitkinin Atropa ya da Nicandra olma-d›¤› kesinlik kazand›. O s›rada gelenMecit Vural, David Rae’nin bitkiyi bah-çesinde yetifltirdi¤i, cins ad›n› hat›rla-yamad›¤› ancak tür ad› “carniolica”olan bir bitkiye benzetti¤ini söyledi.

Tarama motoruna o ad› girince Scopoliacarniolica Jacq.’n›n resmi belirdi.EVET! Bu o idi. Tüm özellikleri ve renk-li foto¤raf› toplad›¤›m›z örnekle tambir uyum içindeydi. Bitki H›rvatistan,Macaristan ve Rusya’da yay›l›fl gösteri-yordu. Türkiye floras› için yeni bir cin-si Macahel yaylalar›ndan bilim âlemi-ne kazand›rman›n müjdesini zamangeçirmeden ekibin öteki üyelerineulaflt›rd›k. Günümüz bereketli geçmiflve bilime önemli bir katk›da bulun-mufltuk. Macahel’in cömert do¤as›as›rlard›r gizledi¤i s›rlar›ndan birinibizlere aç›vermiflti.

13 May›s günü Borçka-Karagöl ve He-be Yaylas›’n› ziyaret ettik. Karagöl’ün çev-resini tilkiüzümü (Paris incompleta),sümbülcük (Scilla monanthos), Corydalisconorhiza, çeykodim (Cardamineraphanifolia) ve Lathraea squamaria çi-çekleriyle e¤reltiler süslüyordu. HebeYaylas›’nda köklerini ç›plak kayalara sa-rarak yükselen ladinlerin, dallar›ndan li-kenler sarkan görüntüsü etkileyiciydi.Ya¤mur bafllad›¤›nda Karagöl k›y›s›nda-ki dinlenme evinin bahçesinde verilenikram› yeni bitirmifltik. Arabalara bin-dik. Art›k hedefimiz Trabzon Havaala-n›’yd›. Y›llard›r tamamlanamayan Kara-deniz sahil yolu inflaat›n› ya¤mur alt›ndageçtik. Çayeli’nde Hüsrev Lokantas›’ndakuru fasulye, pilav ve köfte yemeden ol-mazd›. Lokantan›n duvarlar› orada ye-mek yemifl Türk ünlülerinin foto¤rafla-r›yla doluydu. Yabanc› dostlar›m›z Rizebezi als›nlar diye Rize’de küçük bir mo-la verdikten sonra üç gün süren zevklive verimli gezimizi Trabzon Havaala-n›’nda noktalad›k. Grup üyeleri yenidenbuluflma sözüyle Ankara ve ‹stanbuluçaklar›na binmek üzere vedalaflt›lar.

K. Hüsnü Can Bafler

Anadolu Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi, Eskiflehir

Mehmet Koyuncu

Ankara Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi, Ankara

Mecit VuralGazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Ankara

Foto¤raflar: K. Hüsnü Can Bafler

31Haziran 2006 / ba¤bahçe

Türkiye Floras› ‹çin Yeni Bir Cins

Dönüfl Yolu

tilkiüzümü (Paris incompleta) Scopolia carniolica