“KANT’IN AHLAKINDA TANRI’NIN YERİ VE İSLEVİ” - GÜLSAH BAKUBALA

7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA

1/92

T.C.

GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALI

KANTIN AHLAKINDA

TANRININ YER VE LEV

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN

GLAH BAKUBALA

DANIMAN

PROF. DR. KAZIM SARIKAVAK

ANKARA

2006


2/92

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Glah Bakubalaya ait Kant Ahlaknda Tanrnn Yeri ve levi adl almajrimiz tarafndan Felsefe Anabilim dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabuledilmitir.

(imza)Bakan ______________________________________Akademik nvan,Ad-Soyad

(imza)ye _______________________________________Akademik nvan, Ad_Soyad

(imza)ye ________________________________________Akademik nvan, Ad_Soyad


3/92

NSZ

Bilindii gibi Yenian en nemli dnrlerinden mmanuel Kanttr.

Onun nemli dncelerinden biri de ahlak hakkndaki dnceleridir. Bu

balamda Tanrya dair dnceleri de olduka zgndr. te bu

sebeplerden dolay bizim bu almada ki amacmz,mmanuel Kantn ahlak

felsefesinde Tanrnn yeri ve ilevi konusunu deerlendirmektir. Bu konuyu

aklamaya alrken, Kantn ahlak felsefesinde, Tanrnn nasl

anlamlandrldn belirlemeye altk. Kant kendi dnemine kadar gelen

geleneksel Tanr kantlamalarn eletirmi ve Tanrnn varln kendine has

bir ekilde temellendirmitir. Bizde almamzda, filozofumuzun Tanrnn

varln ne ekilde temellendirdiini gsterdik. Daha sonra Kantn din ve

ibadet hakkndaki fikirlerini almamza yansttk. Son olarak Tanrnn, Kant

felsefesindeki yerini ve ilevini deerlendirdik.

Tezimizin giri ksmnda bata giri ksmnda, Kantn hayatndan ve

eserlerinden bahsettik. Tezin lk blm olan ve Kantn Dnce Sistemine

Genel Bir Bak baln tayan bu blmde, Kantn bilgi anlayn, izledii

metodu ve ahlak felsefesindeki temel kavramlar genel olarak inceledik.kinci

blmnde, Kantn Tanr Anlayna yer verdik. Bu blmde, Kantn Tanr

anlayna genel bir bak ynelterek, Kantn Tanrnn varln

temellendirmede kulland ahlak kantn ve eletirdii dier Tanr

kantlamalarna yer verdik. Yine bu blmde Kantn ibadete bak asn

inceledik. nc blmde ise Kantn Ahlak Felsefesinde Tanrnn Yeri velevi irdelenmeye alld ve bu blmde, Kantn ahlak sisteminde bulunan

kavramlarla oluturduu btn sergiledik. Bunlarn haricinde, tezimizde

sonu ve kaynaka yer almaktadr. Sonu ksmnda, yaptmz alma

neticesinde vardmz fikirlere yer verdik.

Dier taraftan bu almay yaparken, Kantn ahlak felsefesindeki baz

temel kavramlar deerlendirerek, Tanr inancyla aratrmamzn snrlarnbelirledik. Kantta Tanr meselesinin ele alnd Yalnz Akln Snrlar inde


4/92

ii

Din adl eserinden ve dier eserlerinde de faydalanarak, filozofun Tanr

anlayn ortaya koymaya altk.

Bu almay hazrlarken, tavsiye ve yardmlaryla katkda bulunan

deerli hocam Prof. Dr. Kazm Sarkavaka teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Yine deerli yardmlarndan tr hocam Prof. Dr. Recep Kla teekkr

ederim.

Glah Bakubala

Ankara,2006


5/92

iii

NDEKLER

nsz....i

GR. .1

KANTIN HAYATI ESERLER..............6

1.BLM..11

KANTIN DNCE SSTEMNE GENEL BR BAKI VE

AHLAK ANLAYIININ TEMEL KAVRAMLARI

1.1Bilgi Anlay.11

1.2.Kantn Ahlak Felsefesindeki Temel Kavramlar.15

1.2.1. yi rade .......15

1.2.2.. dev20

1.2.3. Ahlak Yasas..........22

1.2.4. Erekler lkesi..26

1.2.5.Ruh,zgrlk............28

1.3.Kantta Ahlak Din likisi....35

2.BLM..45

KANTIN TANRI ANLAYII

2.1.Kantn Tanr Anlayna Genel Bir Bak...45

2.2.Ahlak Kant.....51

2.3.Tanr Kantlarnn Eletirileri.....53

2.4.Kanttan Tanrya Dair Notlar.572.5.Dua zerine..64

3.BLM.............67

KANTIN AHLAK FELSEFESNDE TANRININ YER VE LEV..67

SONU.75

KAYNAKA..78

zet ....84

Abstract.....87


6/92

GR

lkadan bu yana insanolu dnyann balang sebebinin ne

olduunu dnegelmitir. lkada bu dnce arkhe problemi olarak

kendini gstermitir. lkada Yunan felsefesinde sistem, Tanr, insan ve

doa dnce balants iinde kavranmak istenmitir. Bu dnemde arkhe,

her eyin ba, kk, ilkesi saylmaktayd. Arkhe problemi hakknda

filozoflarn tespitlerini sralamak istersek: Thales her eyin meneinin,ana

maddesinin,asli maddesinin,ilkesinin arkhesinin su,sv olan klli ;birey

olduunu idda eder.1 Anaximandros a gre,her eyin balangcnda her

zaman gen ,diri, her zaman canl,ezeli ve ebedi olarak hareketli ,bitip

tkenmek bilmeyen sonsuz, snrsz anlamna gelen Aperion bulunur. Onu

temel zellii sonsuzluk ve snrszlktr2.Anaximenes havay ilke olarak alr;

zira onun ilkesi, btn eylerin doduu snrlar bulunmayan bir havadr.3

Herakleitos (M..540_480) ilk maddenin ate olduu iddiasnda

bulunmutur.

lkada Tanr tasarm ise Xenophanes (M..569_477) ile

tektanrcla doru ilerlemitir. Xenophanes, dneminde Tanrlarn insan

biiminde tasarlanmasna karn, kendi Tanr tasarmn oluturmutur. Bu,

arnm bir Tanrdr.4Felsefe tarihinin nemli filozoflarndan Socrates

(M..409_399), daha sonra konumuz gerei geni yer vereceimiz Kantn,iimizde ahlak yasas olduunu sylemesi gibi, iinde bir Daimonion

barndn belirtmi. Ona gre hayatn nemli anlarnda Daimonion

Socratese yol gsterirmi; daha dorusu alkoyucu bir rol oynarm.

1 Hsameddin Erdem,ilka Felsefesi Tarihi,H_Er Yaynlar,Konya,2000,s.78

2 A.g.e.,s.833

Emile Brehier,lka ve Ortaa Felsefesi Tarihi,ev:Mira Katrcolu,Milli EitimBasmevi,stanbul,1969,s.864 Macit Gkberg,Felsefe Tarihi,Remzi Kitabevi,stabul,1966,s.27


7/92

2

Socrates, bunu, iindeki Tanrsal bir ses sayar ve ona uyarm.5 Platonda

(M..427_348) kendisinden yzyllar getikten sonra Kantn da zerinde

duraca ruh konusuna sistemi iinde yer vermitir.

Platonun ruh anlatnn kkleri orphik_phytagoras retidir. Bu

retide ruh, Tanrsal kkldr, maddi duyusal olaney ruhu lekeler; insann

bu dnyadan elini ekmesiyle ruh arndrlr. lmsz olan ruh ger, bu

arada eitli klklara girer ve br dnyada yarglanr. Platonda ruh, ncesiz-

sonrasz olan idealara benzer.6 Platona gre, dnyann gerek sahibi

Tanrdr*; Tanrnn bu dnyay olgunlua gtren bir plan vardr; insan

Tanrya inanarak erdemli olmak iin bir dayanak elde etmi olur.7Platonun

Tanr hakkndaki fikirleriyle Kantn ileri srd tespitler birbirlerine yaknlk

gstermektedir. Yine Aristoteles (M..384_322) kendisinden nce gelen

filozoflarn deimenin nedenlerini ve niin davrandklar konusuna hi

eilmediklerini savunur.8 Platonun metafiziinde > na benzer;

ya da u metafiziine dahil etmitir.

Aristoya gre salt form Tanrlktr. Tanr tamamyla immaterialdir, cisimsizdir,

salt tindir; z de maddesi de kendisi olan dnmedir. Tanr, her trl

hareketin nedenidir. 9 Aristoteles, ilk hareket ettirici konusunda lk hareket

ettirici kendisinden baka bir ey tarafndan hareket ettirilmemitir. lk hareket

ettirici hareketsizdir, ncesiz ve sonrasz olup tektir demitir.10

lkadan Roma felsefesine kadar olan dneme baktmzda, Tanr

fikrinin, arkhe problemi olarak balayp Aristotelese gelindiinde KantnTanr anlayna benzer birtakm fikirler belirdiini grrz. Roma

felsefesinde tek kiinin mutluluunun problem olarak ele alnmas ile ahlak

5 A.g.e.,s.506 A.g.e.,s.68,*Not:Burada hemen unu belirtmekte fayda vardr.lka filozoflarnn hibiri,bunaPlaton ve Aristoteles de dahil,bugnk semavi dinlerin anlad ve kabul ettii Tanr anlayna benzerbir anlaya sahip deildir.7 A.g.e.,s.738 Ahmet Cevizci,lka Felsefesi Tarihi,Asa Kitabevi,Bursa,2001,s.1899 Gkberg,a.g.e.,s.8410 W.David Ross,Aristoteles, ev:A.Arslan,.Oktay Anar,.Y.Kavasolu,Z.Kurtolu;KabalcYaynevi,2002,s.78


8/92

3

felsefesi belirmitir. Amac mutlulua ulamak olan Epikrosuluk bu

dnemde hayat bulmutur.

Epikrosun (M..341_270) dnya retisinde, Tanrlarn dnya

zerinde hibir etkileri yoktur. Herhangi bir etkiden Tanrlar bsbtn uzak

tutmak iin, Epikros onlarn , yani dnyalar

arasndaki bolukta bulunduklarn syler. Tanrlar eksiksiz bir mutluluk

iersinde olduklarndan, onlarn dnya ile ilgilenmeleri, bylesine bir

mutlulukla badaamaz.11Epikur ahlaknn amac, aclar ve skntlar

ortadan kaldrmak, ruhu dinginlie ulatrmaktr.12

Ortaa felsefe ve ilahiyat doru idrake gtrd iddia edilen iki ana

retim dalyd. Bizim anladmz ekliyle doal bilimler ortaan sonlarna

kadar Avrupa kltrnde neredeyse yoktu.13Ortaa felsefesine geldiimizde

dinin etkisinin ar bastn grrz. Bilindii gibi ortaada bilim dinin etkisi

altna girmitir. Ortaa felsefesinde varlk ancak Tanrnn araclyla

aklanabiliyordu. Evren Tanrdan tremekteydi. Bu dnemden bir rnek

vermek istersek Aziz Augustinusun (354-?) Tanr anlayndan

bahsedebiliriz. Augistusa gre,doadaki dzen ve birlik en yksek derecede

akl ve her eyi bilen bir Tanrnn varoluuna, yetkin Yaratcnn birliine

iaret eder. Yine, yaratklarn iyilii, onlarn sahip olduu pozitif gereklik

Tanrnn iyiliinin ve evrendeki sreklilik ve kalclk da, Onun stn

bilgeliinin bir delili olmak durumundadr. te yandan, Tanr kendinden kaim

olan, ezeli ve ebedi, deimez ve yine sonsuz olduu iinde, sonlu insanzihni tarafndan kavranamayan Varlktr. u halde, o, tinsellii, sonsuzluu

ve basitliiyle mekan, ezeli ebediliiyle de zaman aar.14

11 Gkberg,A.g.e.,s.10012kr Gnbulut,Kk Felsefe Tarihi,Maya Yaynclk,Ankara,1983,s.2013 Gunnar skirbekk,Nils Gilije,Felsefe Tarihi(Antik Yunandan ModernDneme),ev:E.Akba,.Mutlu;niversite Kitabevi,stanbul,2004,s.15114 Ahmet Cevizci,Ortaa Felsefesi Tarihi,Asa Kitabevi,Bursa,2001,s.59


9/92

4

Ortaada slam felsefesini imcelediimizde devrine ve bugne k

tutan pek ok deerli slam filozofu ile karlamaktayz. Bunlardan birisi de

Farabidir.(870_950) Daha sonra almamz iinde yer vereceimiz Tanr

kantlamalarn, Farabi sistemi iinde kullanmtr. Farabi Tanrnn varl

konusunda ontolojik ve kozmolojik delilleri kullanmtr. Bu kantlar sayesinde

Tanrnn yokluundan bahsedilemez; nk Tanrnn yokluu

varsayldnda mantksal imkanszla sebep olur.

Farabi, Tanr iin, O hibir eyin kendisinden mantksal ve ontolojik

bakmdan nce gelemeyecei ve yine hibir eyin kendisinden ontolojik

ynden veya varlk bakmndan stn olamayaca mkemmel varlktr. Yine

Tanr ezeli ve ebedidir; hibir skntdan, olumuzluktan veya potansiyaliteden

etkilenebilir deildir. te yandan, o ne madde ve ne de form olup, bunlar

kendinde birletirme zorunluluu veya sorumluluunda olmayan varlktr.

Olumsuz bir biimde tanmlanmaya devam edildiinde, o kendinden baka

hibir ama ve gayesi olmayan ve kendi varl yine bizzat kendisinden baka

herhangi bir eyden tremeyen varlktr. 15demitir. Daha sonra Farabi, ok

sistematik ve de slamla hi uyumayan bir ekilde, ilk Varlk Tanrdan

varlklarn sudur etmesini anlatr. Bu delilin z udur: lk Varlk(Tanr)

kemalinin bolluu sebebiyle alemdeki btn varlklarn nizamn, irade

ihtiyarndan tamamen bamsz olarak tabii zorunlulukla meydana getirir.16

Farabi, gnmze kadar ulam El_Medinet_l Fazla adl eserinde erdemli

ehir halknn tmnn bilmesi gereken mterek hususlardan bahsetmitir.

Bu hususlardan bazlar: lk nedeni ve onun sfatlarn bilmektir. Maddedenbamsz olan eyler, onlarn her birinin kendisine has olan sfatlar ve

mertebeleri _Faal Akla gelinceye kadar_ ve yine onlardan her birinin

kendisine has olan fiilleri17

15 A.g.e.,s.12716 Macit Fahri,slam Felsefesi Tarihi,ev:Kasm Turhan,klim Yaynlar,stanbul,1992,s.11117 Farabi,El Medinet_l Fazla(ideal Devlet),Aklamal eviri:Ahmet Arslan,VadiYaynlar,Konya,1997,s.67


10/92

5

Dier taraftan 17. yzyla gelindiinde Tanr meselesi filozoflarn

zihnini megul etmeye devam etmitir.17. yzylda yaayan nemli

filozoflardan Descartes oluturduu sisteminde Tanrya byk nem

vermitir. Tanr kavram ile sistemini tamamlayan Descartes insann kendi

zihninde Tanr fikrinin olduuna inanyordu. Filozof bu konuda,Kendimizde

bir Tanr ya da olgun bir varlk dncesi buluyoruz, o halde bizde

bulunmasn gerektiren olgunluklarn ne denli byk olmas gerektiini

gzden geirdikten sonra, onu ancak pek olgun bir varlktan yani, var olan bir

Tanrdan edinebileceimizi kabul etmek zorundayz. Biz kendi kendimizin

yaratan deiliz, yaratanmz Tanrdr ve dolaysyla Tanr vardr. Tanr cisimli

deildir, insanolu gibi duyularn yardmyla bilmez ve gnah

ilemez.18demitir. Grld zere Tanr, Descartese gre en yetkin ve en

gerek varlktr.

Demek ki Tanr meselesi ilkadan itibaren insanolunun zihninde

varolmutur Din felsefesi,sorusu zerinde durmakla

yetinmemi, yzyllarca btn felsefeye egemen olmu; felsefe dinin

buyruuna girmitir.19 Yani Tanr ve Tanrya ilikin sorunlar felsefede hep yer

almtr. .Kantta bu sorunla ilgilenmitir. Burada denebilir ki, lk kez Kant, din

ile felsefeyi birbirinden ayrarak, felsefeye bamszln kazandrmtr.

Birazdan ayrntl olarak inceleyeceimiz Kantn ahlak sisteminde de

greceimiz gibi, Kant, kendisine kadar gelen Tanr kantlamalarn

reddetmi, Tanr/ inan konusu ile bilgi konusunu birbirinden ayrmtr. Kant,oluturduu felsefe sistemiyle farklln ortaya koyacak tespitlerde

bulunmutur. imdi filozofumuzu hayat ve eserlerinden balayarak ksaca

tanmaya alalm.

18 Descartes,Felsefenin lkeleri,ev:Mesut Akn,Say Yaynlar ,stanbul;1998,s.6819 Takiyettin Mengolu,Felsefeye Giri,Remzi Kitabevi,stanbul,1992,s.288


11/92

6

HAYATI

Felsefe tarihinin en nemli filozoflarndan biri olan mmanuel Kant,

1724 ylnda Almanyann Knigsberg kasabasnda yoksul bir ailenin dokuz

ocuunun drdncs olarak dnyaya geldi. Aile fertleri koyu dindar

insanlard. Kant, elverisiz artlar altnda ve imkanszlklar iinde yetiti. On

yandayken annesini, yirmi drt yandayken babasn kaybetti.

17.yzyln sonlarnda Almanyann eitli yerlerinde zelliklede Kantn

doduu ve yaad blgede ar dini okullar almtr. Doal yetenekleri,

akll ve iyi niyetli oluu bir papaz tarafndan fark edilen Kant, sekiz yanda

dini bir okula gnderilmiti. Ailesinde balayan koyu sofu eitim okulunda

1740 ylna kadar devam etti. Bu eitimi srasnda Kant, okuldaki sk dini

disiplinin baz neticelere neden olduunu dnmtr. Okuldaki dini

uygulamalardaki zorlamalarn renciyi yalan sylemeye tevik ettiini

gzlemlemitir. Bu uygulamalar, Kantn din anlayn ekillendiren

unsurlardan olmutur.20

Kant, kendi ehrindeki niversiteye on alt yanda girmi ve on alt yl

sonra ayn niversiteden mezun olmutu. Mezuniyetini mteakip akademik

bir grev elde edemeyen Kant, eitli ailelere zel retmenlik yapt. Daha

sonra niversitede grev alan Kant, niversitede doentlie ykselebilmek

iin otuz bir yana kadar beklemek zorunda kalmtr. O dnemde Kantsadece fizik, fiziki corafya ve doa bilimleriyle deil mantk, metafizik, din

ve ahlak ile de ilgilenmi; bu arada deprem zerine iki yaz, rzgar zerine

bir aratrma yazs yazmt.21

20 D.West,Kta Avrupas Felsefesine Giri,ev:Ahmet Cevizci,stanbul,1998,s.3221 D.West, a.g.e. , s.32


12/92

7

Kantn ilk atamas iin byle uzun bir sre beklemesine ve ardndan

da, onca arzulad profesrlk nvannn kendisine verilmesi iin on be yl

daha beklemeye devam etmesine neden olaney, doduu yere olan tutku

derecesindeki ball idi; Kant, bu dnem boyunca dier Alman

niversitelerinden gelen teklifleri geri evirmi ve yerletii evde kendisini

hrete kavuturan seminerler vermeye devam etmiti. Bu yllarda Kant,

entellektel almalarn arlkl olarak matematie ve fizie ayrmt.

Kantn profesr olduu dnemde, almalarn matematik ya da

doal bilimler yerine metafizik ve mantk alannda yapm olmas bir lde

ans eseridir. Kant, kariyerinde profesrlk nvanna ykseldii andan

itibaren tm enerjisini felsefeye adam, yapt seminerler sayesinde

Almanyann en bilgin ve saygn kiileri arasna girmitir. Kantn hem zel

hem de kamusal alanda, bir konumac olarak sahip olduu hret en nl

kitaplarnn yaymlanmasndan ok nce onu geni kesimlere tantmtr.22

Kant, 1760l yllardan itibaren tamamen felsefeye ynelirken, yerleik

din anlayndan iyice kopma yoluna girer. Ayrca Christian Wolf (1679-

1754)'un rasyonalizminden giderek uzaklaan Kant kendisini dogmatik

uykusundan uyandrdn syledii David Hume (1711-1776)dan youn bir

biimde etkilenir. Kantn Tanrnn varoluunun kantlanmasnn mantk

asndan eletiren grleri de bu yllarda gelimitir. Kantn bu gibikonularla ilgili fikirlerinin topland eserleri 1764 ylnda yaymlanan

Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundztse der Naturlichen Teologie

und der Moral (Doal Teoloji ve Ahlakn lkelerinin Ak Seiklii zerine Bir

Soruturma) ve 1766 ylnda yaymlanan Trume eines Geistersehers erlitert

durch Trume der Metaphysik (Bir Ruh Grcsnn Dlerinin Metafizik

Dler Yorumuyla Yorumu)dir.

22 Scrutan, Roger, Kant Dncenin Ustalar, ev: Cemal Atilla, stanbul, 2003, s.209


13/92

8

Kantn Knigsberg niversitesinde kadrolu profesr olarak atand

1770 ylndan balayp yaklak 20 yl sren dnem, Kantn felsefi kariyerinin

eletirel dnemi olarak bilinir. Eletirel ve transendental felsefenin en ince

ayrntsyla ortaya konduu bu dnemde Kant, yenian en temel eserleri

arasnda geen nl kritiini yaynlar. Bunlar srasyla 1781 ylnda

yaynlanan Kritik der Reinen Vernunft (Saf Akln Eletirisi), 1788 ylnda

yaynlanan kritik der Praktischen Vernunft (Pratik Akln Eletirisi) ve 1790

ylnda yaynlanan Kritik der Urteilskraft (Yarg Gcnn Eletirisi)dir. Onun

birinci kritiinin yeterince anlalamamas zerine, Kritik der Reinen Vernunft

(Saf Akln Eleltirisi)un ksa bir zeti olarak yazd Prolegomena zu einer

jeden knftigen Metaphysik die als Wissenschaft wird auftreten knnen

(Gelecekte Bir Bilim olarak Ortaya kacak Her Metafizie kar

Prolegomena) ile ikinci kritiini tamamlayan bir kitap olarak kaleme alnm

olan Metaphysik der Sitten(Treler metafizii) de sz konusu eletirel

dnemin eserlerine dahil edilebilinir.

Kantn felsefi kariyerinin nc ve son dnemine gelince, o bu

dnemde, bir yandan btn felsefe sistemi iin toparlayc bir bak as

gelitirmeye alrken, bir yandan da din konusu zerine younlamtr.

Nitekim, daha nce birok kitabnda dolayl olarak ele ald din konusunu tek

bana iledii Die Religion innerhalb der Grenzen der bloen Vernunft(Yalnz Akln Snrlar inde Din) (1793) onun din hakkndaki dncelerini

gsteren nemli bir eseridir. Yaygn ve kurumlam btn dinleri st kapal;

fakat ayn zamanda sert bir ekilde eletirerek inan konularnn ahlak

konusundan kesin olarak ayrlmas gerektiini savunduu bu kitab nedeniyle

soruturmaya urayan Kant, Prusya Kral Wilhelme Sizin tebanz olduum

srece din zerine yeniden yazmak durumunda kalmayacam.23 demek

23 Ahmet Cevizci,Aydnlanma Felsefesi,(Felsefe Tarihi cilt 4),Ezgi Yaynevi,Bursa 2002,s.210


14/92

9

zorunda kalm; fakat kraln lmnn ardndan, verdii szn geerliliinin

kalmadn bildirerek, 1798 ylnda insan aklnn bamszln ve felsefeyi

yerleik din, teoloji ve hukuk karsnda savunduu Der Streit Der Fakltten

(Yetilerin atmas) adl eserini yazmtr. Bununla birlikte, sistemiyle ilgili

toparlayc bak asn vermeye alt eserini lm nedeniyle

tamamlamaya muvaffak olamamtr. Sz konusu eser, lmnden sonra

Opus Postumum adyla yaynlanabilmitir.

Kantn zel yaamyla ou zaman, bir saat dzenei gibi ruh, titiz, da

kapal ve kendini merkeze alan bir yaam benimsemi olmas nedeniyle

eletirilmitir. Kantn yaamnn disiplinli olduu dorudur. Kant, son dersini

1796 ylnda vermitir. O zamana gelindiinde yetenekleri krelmeye

balam ve daha nceki neesinin yerini kasvetli bir melankoli almt. Daha

sonralar da zihinsel akln, eski dostlarn tanma yeteneini, hatta basit

cmleleri tamamlama yeteneini bile yitirmitir. En nihayet bilincini yitiren

Kant 12 ubat 1804 ylnda vefat etmitir.24

ESERLER

Kantn yukarda bahsettiklerimiz dndaki belli bal eserlerinden bazlar

unlardr:- Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels Trkesi: Genel

Doa Tarihi ve Gkler Teorisi (1755), ev: Sekin Clzolu, Havvas

Yaynevi, stanbul, 1982

- Grundlegung zur Metaphysik der Sitten (1786) Trkesi: Ahlak

Metafiziinin Temellendirilmesi ev:onna Kuuradi Trkiye Felsefe Kurumu

Yaynlar, Ankara, 1982

24 Cevizci, Aydnlanma Felsefesi, s/210-211


15/92

10

- Eine Vorlesung ber Ehtik Trkesi: Etik zerine Dersler ev: Ouz

zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003

- De Mundi Sensibilis Atque ntelligibis Forma Et Principlis (1770) Trkesi:

Duyu Dnyas ile Dnce Dnyasnn Formu ve lkeleri zerine

- dee zu einer allgemeinen Geschichte in Weltbrgerlicher Absicht

Trkesi: Dnya Yurttal Bakmndan Bir Genel Tarih Tasarm

- Der gne Trkesi: Ate zerine (1755)

- ber die Vulkane in Mondane (1785)Trkesi: Aydaki Volkanlar zerine

- Die Falsche Spitzfindigkeit der vier sylbgstischen Figuren (1762)

Trkesi: Drt Tasmsal Beti zerine Yanl Ayrntclk

- Beobachtungen ber das Gefhl des Schnen und Erhabenen (1764)

Trkesi: Gzel ve Ycenin Duygusu zerine Gzlemler


16/92

I. BLM

KANTIN DNCE SSTEMNE GENEL BR BAKI

.Kantn farkl konulardaki dnceleri arasnda belli birtakm

balantlar vardr. Bu sebepten Kantn Ahlak Felsefesi erevesinde Tanr

anlayn belirlemeye alacaksak onun dier baz konulardaki

dncelerini de konumuz erevesinde ele almamz gerekmektedir. Buna

gre de nce bilgi, sonra ahlak felsefesindeki yntem anlay ve daha sonra

da ahlak felsefesinde kulland baz kavramlara bu blmde yer vermeye

alacaz.

1.1.Bilgi Anlay

Bilindii zere Kant, Rasyonalizmin ve Emprizmin yanl / eksik

taraflar olduunu dnyordu, bu yzden her iki sistemi birletiren bu

esnada hatalarndan kanan felsefi bir sistem oluturma abasna girmitir.

Kant, bilgi sorununa her iki sistemin yaklamndan farkl bir yaklamla

eilmek istemitir. Bu istekten yola kan Kantn bilgi sorununa yaklam; ne

tek bana deneyimin ne de akln doru bilgiyi salamada yeterli olduklardr.

Bilginin mmkn olmas iin akln ve deneyimin bir araya gelmesigerekmektedir.

Kant'n bilgi teorisinden hareketle bakldnda, akl; z bilginin tm

ayrt edici zelliklerinin altnda sralandklar en stn bilisel yeti olarak

grlmelidir. Anlamadaki kullanmndan farkl olarak, akl mantkl birekilde

iki biimde daha kullanlmaktadr, pratik olarak ve karmlarmz tayarak,pratik akl, anlamann bir dal olarak deerlendirilemez; nk o yarglara


17/92

12

dahil olamaz. Buna ramen onun kullanm yine de merudur. Ne yapacam

dnebilirim ve benim eylemim bu srecin meru bir sonucu olabilir. Bir

yargnn mantksal sonularn tretmek anlamna gelen karm da

merudur. Ancak anlamadan farkl olarak karmda kendine has kavramlar

kullanmaz.

Saf akl bizim dncelerimize girdii zaman yanlsamann mant

bizi aldatmaya balar. Saf Akl, kavramlar deil de, tm amprik koullarn

ortadan kaldrld dnceleri kullanarak kendine has yarglarda bulunmas

olgusu ile ayrt edilir. Yanlsamann mant diyalektiktir. O, kanlmaz

olarak yanllk ve eliki ile sona ermektedir. Yanlla ynelik bu eilim

ikindir. Akl, dnyay dnceler araclyla bilmek zere yola ktndan

akln kendisini bekleyen yanllardan kanmasnn herhangi bir yolu yoktur.

Biz, deneyimin bilinebilir olanlarn terk edip onun tesindeki

koullandrlmam dnyaya doru yola kar kmaz, bu hatalar zaten

yaplm olur. te yandan deneyst olana ynelik bu beyhude yolculua

neden olan itkiden kanmamzn bir yolu da yok.25

Kant, bilginin mmknl konusunda amprizim ve rasyonalizmin

eletirisini yaparken bilginin snrlarn, insan aklnn deney olmakszn kendi

bana neler yapabileceini, bilginin kaynan, doru bilginin nasl mmkn

olabileceinin aratrmasn yapar.

Kant'a gre, btn bilgimizin deneyle baladndan kuku duyulamaz.

Zaman bakmndan deneyden nce hibir bilgi yoktur. Doutan olan

kavramlar denildiinde Kant'a gre, insanda her trl deneyden nce var

olan birtakm kavramlar, bilgiler dnlyorsa, byle bir ey yoktur. Bununla

25 Roger Scrutan, a.g.e., s/65-66


18/92

13

birlikte her bilgi, zaman bakmndan deneyle balarsa da yine de btn

bilgilerimiz deneyden kyor denemez. Akln deneyden almad ve

dorudan doruya kendisinden kard bilgiler vardr. Bu bilgilere Kant, a

priori (nsel) der ve bunlar, a pasteriori (sonsal) olan, yani kaynaklar

deneyde bulunan amprik bilgilerden ayrr. Kant, her trl deneyden bamsz

olan bilgilere a priori bilgiler der; a priori bilgilerden de amprik olanla hi

karmam olanlarna da salt bilgi der. Salt bilgiyi amprik bir bilgiden gvenle

ayrt edebilecek belirtilerde Kant'a gre, zorunluluk ve tmelliktir.26

Anlalaca zere Kant'n bilgi alanndaki amac, bilginin gvenilir

snrlarn belirlemek, akla, bilgiye eletirel yaklamaktr. Bu sayede insanolu

bilime ulama ansn yakalamtr. Kant'n eletirel yaklamna gre biz

duyumlarmz sayesinde nesneler tarafndan uyarlr ve belli tasarmlar elde

ederiz, aklmz da bu uyarlmaya kaytsz kalmaz ve elde ettiimiz

tasarmlarla kavramlar olutururuz. Bylelikle srekli olarak duyarlk

(sinnlichkeit) ve anlk (verstand) uyum ierisinde olur.

Kant'n ahlak anlayndaki temel kavramlardan bahsetmeden nce,

onun ahlak anlayn nasl ortaya koyduunu, nasl bir yol izlediini

incelemekte fayda vardr

Kant, ahlak problemlerine iki adan eilir: nsan olarak, filozof olarak.

Ahlak probleminin onun iin canl bir geerlilii vardr. O Ahlak problemini birsoyutlama olarak deil, kendisinin dnda deil, kendisinin bizatihi yaad

bir problem olarak grr. Bundan dolay onun ahlakla ilgili soruna bak

gnlk hayatta yaanlan ahlak problemi ile ilgilidir. Nitekim Kant filozof

olarak da herhangi bir ahlak felsefesi teorisini deil, gndelik hayattaki ahlak

duygusu ve yarglarn k noktas olarak alr; nk en basit bir insan bile

26 Bedia Akarsu, ada Felsefe (Kanttan Gnmze Felsefe Akmlar), nklap Yaynevi, stanbul203, s/31


19/92

14

ahlaki ykmllk bilgisinin, dev duygusunun bulunduuna inanr. Herkeste

bulunan bu genel ahlak bilincinden, salt akldan geleneyi ayrmak ister.27

Kant'n felsefedeki ilk ve temel misyonu bilimi temellendirmek daha

sonra da ahlakn ve dinin rasyonelliini savunmaktr. Bununla birlikte, bu hi

de kolay bir i deildir; nk bilim ve din yzyllardr birbirine kar amansz

bir mcadele iinde olmular ve bilim dinin otoritesi karsnda mutlak bir

zafer kazanma yoluna girmitir. Bu zafer Kant'a gre bilimin bak asndan

iyi ve olumlu olmakla birlikte, ahlak ve dinin bak asndan tam bir

felakettir.28 Kant'n metoduna gre akl, zgr olmal, kesinlikle bir vahyin

veya dinsel dogmann izinde alan bir karm veya kantlama arac

olmamaldr. Aksi halde bu felsefenin lmne yol aar.29

Kant; bilime, ahlaka, dine ayr ayr nem vermi, bu anlay ve

metodu gerei hibirini dierinden stn tutma gayretine girmemitir. Eletirel

yaklamyla birbirinden uzak duran rasyonalizm - amprizm gibi, din - bilim

gibi sistemlerin ayr ayr gerekliini deerlendirmitir. Din, bilim ve ahlak

temellendirmeye almakla beraber, canlnn bir rasyonalite tamasnn ne

manaya geldiini gstermeye almtr.

Kant, bilimi felsefi olarak temellendirme ihtiyac iinde olmutur. Ve obu temellendirmeyi de, kendisinden nceki filozoflarn tek yanl

speklasyonlarn deil, i bandaki bilim adamnn etkinliini, baar stne

baar kaydeden deneysel yntemi temele alarak yapmay baarmtr. Kant,

ikinci olarak eletirel felsefesi ile insan aklnn snrlarn ortaya koyar veya

27 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, .Kantn Ahlak Felsefesi, ..Edeb.Fak.Yaynlar, stanbul, 1968,s/4628

Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ankara, 1936, 3/29529 Doan zlem, Kantta Felsefe-Din ve Felsefe likisi stne 2.Felsefe Mantk ve Bilim TarihiSempozyumu (11-13.11.1987), Ege ni.Edeb.Fak.Yay., zmir, 1989


20/92

15

onun neyi bilip neyi bilemeyeceini gzler nne sererken, metafizie kar

bir tavr ald, modern zamanlarda David Hume' dan (1711-1776) sonra en

kapsaml metafizik eletirisini hayata geirir.30

1.2.Kant'n Ahlak Felsefesindeki Temel Kavramlar

Kant'n ahlak felsefesinden bahsetmeden nce, onun ahlak

felsefesinde geen nemli kavramlar tanmlamaya alalm:

1.2.1. yi rade

Aristoteles'ten beri, ahlaki anlam iinde aina olduumuz kendi bana

ya da ama olarak iyi ile baka bir ey iin iyi olan ya da ara olarak iyi

ayrmn31 temele alan Kant, Grundlegung zur Metaphysk der Sitten (Ahlak

Metafiziinin Temellendirilmesi) adl eserinin birinci blmnn daha giri

pasajnda dnyada kendi bana iyi olan tek bir ey olduunu ne srer: yi

rade.

Ahlak felsefesi tarihinde insan eylemlerindeki akln pratik akl anlamounlukla mutluluk (Eudommanizm) ya da yarar (Utilitarizm) kavramlarnda

aranmtr. Bu anlay, pratik akln kolay ama yaygn anlamdr. nsan

eylemlerinin amacn mutluluk ya da yarar ile aklayan bu grlere gre akl

sahibi olan insan, amacna akl sayesinde ulaabilir. Bu grler asndan

30 Ahmet Cevizci, Metafizie Giri, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001, s/40331 Aristoteles, Nikomakhosa Ehtik, ev: Saffet Babr, Ayra Yaynevi, Ankara, 1989, s/17-18


21/92

16

pratik akl, mutlulua ulamak iin, olup bitendeki balar ve yasalardan

yararlanarak, en doru yolu bulma yetisidir.32

yi istem kendi bana, dorudan doruya iyi olan baka deerli

niteliklerin ve iyilerin ktye de kullanlabilmelerine karlk, mutlak deeri

olan biricik eydir. Kant'a gre, Hibir snr olmadan yani mutlak olarak,

dorudan doruya ve her koul altnda, iyi olarak kabul edilebilecek iyi

istemden baka hibir ey yoktur yeryznde33 Baka yksek deerler de

var elbette ve gerekte birok bakmlardan iyi ve deerli olabilirler bunlar;

ama mutlak bir iyilikleri yoktur, mutlak iyi deillerdir. Duruma gre kt de

olabilirler, iyinin iki ana eidi var: Bir ey, ya baka bir deerli olan etkiledii

iin iyidir_ bylece de herhangi bir amaca ulamada ara olarak ie yarar, o

zaman faydal olanla ilgilidir, deeri faydal olmasndan kaynaklanr_ ya da

bir eyin deeri kendi iindedir. Kant, kendi bana deerli bir ey iin kendi

bana iyidir, kendinde iyidir tanmlamas yapar ve byle bir kendi bana

deer olarak, kendinde iyi olarak da iyi istemi gsterir.34 Elbette bu srf bir

istekle, iyi olmay ya da iyi duruma ulamay istemekle kartrlmamal; bu iyi

istem iyi davranmaya tam bir iten kararla ona hazr olmada bulunur. Yani iyi

davrana tam iten bir karar varsa; ancak orda iyi istem vardr. yleyse iyi

istem, iten gl bir dntr. Ahlaki iyi dnte ortaya kar, sonucu

ne olursa olsun ahlaki eylem dla ilgili eylemlerinde ve onlarn sonularnda,

baarlarnda belirmez. Bir eylemin ahlaki deeri baarsnda, sonucunda

deil; eylemin arkasndaki dntedir. Eylemleri meydana getirenistemdeki dntr, bu dn durumlar gerektirdii zaman kendisine

uygun olan bir eyleme geer.

32

H.Heimsoeth, I. Kantn Felsefesi, ev: Takyettin Mengolu, Remzi Kitabevi, Ankara, 1993, s/11433 Kant,Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi,ev:.Kuuradi,TFKY,Ankara ,1982,s/6634 a.g.e., s/67


22/92

17

Dnyada, dnyann dnda bile iyi bir istemeden baka kaytsz

artsz iyi saylabilecek hibir ey dnlemez. Anlama yetisi, zeka, yarg

gc ve ad ne olursa olsun dncenin dier doa vergisi yeteneklere ya da

mizacn zellikleri olarak yreklilik, kararllk, soukkanllk, eitli

bakmlardan iyi ve istemeye deerlidirler. Kukusuz, ama bu doa balarn

kullanacak olan isteme ve bundan dolay karakter denen zel yap iyi deilse,

son derece kt ve zararl olabilirler. Tarihin baladklaryla da durum

ayndr. Gllk, zenginlik, onur, salk ve mutluluk ad altnda her trl

esenlik ve kendi durumundan memnun olma insana cesaret verir; bylece de

sk sk bunlarn insann ruhsal yapsn etkilemesini, dolaysyla eylemde

bulunmann tm ilkesini de hakl ve genel olarak amaca uygun klacak iyi bir

istemenin olmad yerde insan haddini bilmez yapar.35

yi isteme, etkilerinden ve baardklarndan deil, konan herhangi bir

amaca ulamaa uygunluundan da deil, yalnzca isteme olarak, yani kendi

bana iyidir; o kendi bana ele alndnda onun herhangi bir eilimin, hatta

isterseniz btn eilimlerinin topunun birden, lehine gerekletirilebilecei her

eyden, karlatrlamayacak kadar daha yksek deer verilmelidir. Talihin

zel cilvesi ile veya vey ana muamelesine uram bir doal yapnn cimri

donatmndan dolay bu isteme, amacn gerekletirmede gsz ve

yalnzca iyi isteme olarak kalyorsa, yine de mcevher gibi, kendi tm

deerini kendinde tayan bir ey olarak, kendi bana parldar. Yararllk

veya verimsizlik bu deere ne bir ey ekleyebilir, ne de ondan bir eyeksiltebilir. Yararllk, denebilir ki onu gnlk alverite daha iyi kullanabilmek

veya onu henz yeterince bilmeyenlerin dikkatini ekmek iin bir ereve

olur, onu bilenlere salk vermek veya deerini belirlemek iin deil.36

35Kant,a.g.e.,s.8

36 Kant, a.g.e, s/8


23/92

18

Kant'a gre talihin insana saladklar deerler, kendi bana iyi

olmadklarndan bir deeri yoktur; ayrca iyi isteme tarafndan ynetilmeyen

deerlerin de bir nemi yoktur. Kant'a gre, asl olan iyi, iyi istemenin

kendisidir. yi istemeyi, devin sorumluluunu bilen, pratik akln buyruklarn

tanyan, devini sadece dev olduu iin yapan iradedir.37 Bu yzden Kant,

hedonist ya da pragmatist ahlak teorilerine kardr. Kant, mutluluu ama

edinmeye kardr, ona gre mutlu olmaya layk olmak iin iyi isteme zorunlu

kouldur. yi isteme, kendi bana o kadar deerlidir ki amacn pratie

dkemese bile bu durum iyi istemeden hibirey eksiltmez.

Kant'a gre tabiat, insan bir gayeye gre yaratmtr. Bu gaye,

mutlulua erimek olamaz. nk mutlu olmas iin ona yalnz igdleri ile

eilimleri yeterdir. nsan da igdlerden baka bir de akl vardr. Btn

yaratklar arasnda akl olan tek varlk insandr. Ona btn deerini akl

kazandrr. Akl, iyi istemenin yneticisidir.38 Yine Kant, akln gerek

fonksiyonu, herhangi bir gaye iin vasta olarak iyi olan deil, kendinde iyi

olan bir istemeyi ortaya karmaktadr. Bundan dolay isteme, en stn iyidir

ve mutluluk da dahil baka her eyin art olmaldr der.39

yi isteme tabirini aklarken Kant, ona baka bir eyle ilikisi iin deil

de, sadece kendinde iyi (good in itself) olan bir isteme kavram olmas

asndan dikkat eker. Mesela, ac veren bir ameliyatn bizatihi kendisi iledeil onunla hedeflenen faydal sonula ilgilidir. Oysa Kantn iyi isteme

kavram, kendinde yani zati kymetinden dolay daima iyi olan bir istemeyi

ifade eder; fakat bir isteme, ne zaman kendinde yani bizzat kendi

kymetinden dolay iyidir? Kii fiziki artlarn yerine getirmesine mani olduu

gzel bir davrana niyet edebilir. Bu durumda istemesi iyidir. Acaba onu iyi

37

a.g.e., s/1938 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, Ankara, 1991, s/1339 a.g.e., s/13


24/92

19

yapan ey nedir? Kant bu soruyu cevaplamak iin, ona gre ahlakiuurun en

bariz zellii olan vazife kavramna mracaat eder. Srf vazifeden dolay

harekete geen bir isteme, iyi istemedir.40

Demek ki Kanta gre, ahlaki deeri olan davranlar, ancak vazifeden

dolay yaplanlardr. Baka hibir niyet gzetmeden, kar beklentisi

olmakszn sadece dev duygusu ile yaplanlardr.

yi isteme, vazifeden dolay davranta bulunmak durumunda ortaya

kmaktadr. Vazife ise, evrensel bir ahlak kanununa saygdan dolay

davranta bulunmak demektir. Burada son derece somut bir vazifeden

dolay davranta bulunmak kavramyla kar karya geliriz ki acaba

buradaki somutluu, ahlaki hayata nasl uygularz? Kantn bu soruya verdii

cevaba gemeden nce, kulland maksim ve prensip kelimelerinden ne

anladn aklamakta fayda vardr. Kantn teknik terminolojisinde prensip,

saf pratik aklda temellendirilmi objektif bir ahlak kanunudur. O, insann srf

akli ve ahlaki bir fail olarak, kendisine gre hareket edecei bir prensibidir.

Yani o failin fiilen kendisine gre hareket ettii bir prensiptir. Maksimler,

muhtelif cinsten olabilirler, ahlak kanununun objektif prensibine uyar veya

uymayabilirler.41

Demek ki iyi isteme, Kant ahlaknda ok nemli bir yere sahip.

Evrensel bir ahlak yasasnn olabilecei hususundaki kantlama yollarndan

biridir. yi isteme, kendinde iyi bir ey olarak kar, fayda ya da mutluluk

amac gtmeyen gsteriten uzak olan, kiinin karakter yapsna balaycl

olmadan, sorumluluk ve vazife duygusuyla beraberlik gsteren, evrensel

ahlak kanununa duyulan sayg ile eylemde bulunulur.yi istemelerin ahlaken

40 Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s/39-4041 Kl,A.g.e., s/41


25/92

20

de iyi olabilmeleri istememizdeki prensiplerimiz olan maksimlerimize baldr.

Kendi iimizde yapacamz sorgulama ile maksimlerimizin evrensel

olmalarn isteyip istemediimizin hesabn kendimize vererek eylemde

bulunmamz ok nemlidir.

1.2.2. dev

Kant, iyi isteme kavramn gelitirmek iin dev kavramna bavurur ve

yaplan eylemin deerinin ahlak boyutunu da deve dayandrmtr. Yani

yaptmz eyi devden tr yapyorsak, Kanta gre bu eylemin ahlaki bir

deeri vardr. Bir eylemin kaynandan sadece dev duygusu varsa, bunun

dnda herhangi bir niyet yoksa o eylem iin kendi bana iyi bir eylemdir

diyebiliriz.

dev ise kanuna duyulan zorunlu saygdan doan eylemdir. Ancak

burada zorunluluk, dorudan doruya akla dayanacak bir eylemin gerekli

olmasyla ilgili bir zorunluluktur. Bir eylemde belirleyici olan kanunsa istem iyi,

eylem ahlakdir. Bir eylem, sonunda zarar bile olusa istemenin ahlak

deerini belirleyen, bir kanuna uygun olarak doru olduu iin istenmi

olmasdr. Buna gre ahlak eylemi belirleyen, kendiliinden iimizde oluan

herhangi bir eilim de

il, kanun kar

sndaki sayg ya

antsdr.

Kant, iyi istemin dev balantsnda insan eylemlerini u ekilde

blmler:

1. deve aykr olanlar

2. deve uygun olanlar

2-a. Eilimden kan


26/92

21

2-b. devden kan (deve kar saygdan kan, hem de iinde hibir

eilim olmadan, hatta eilime kar gerekleen eylemler).

dev isteme buyrulan eydir, bylece de istem iin ahlak bir

zorunluluu dile getirir. kinci olarak Kant, unu ileri srer: devden kan

eylemin deeri, eriilmek istenilen maksatta, niyette (Absicht), gdlen

baarda deil, karar verdiren maksimdedir. dev, kanun karsndaki

saygdan doan bir eylemin zorunluluudur.42

Kant, iyi istemin dev balantsnda insan eylemlerini blmledikten

sonra, deve uygun eylemlerin devden dolay m yoksa baka bir amatan

dolay m ayrt edilebileceini belirtir. Kant, deve uygun eylemler arasnda

eilimlerden kanlarla, devden kanlar rneklerle belirtir. rnein bir

bakkaln mterisi kim olursa olsun maln daha pahalya satmayp herkese

ayn paraya satmas deve uygundur. yle ki ocuk bile aldanmadan

alveri yapabilir. Dolaysyla bu bakkal mterilerine drste hizmet

etmektedir. Ancak bu durum bakkaln devden dolay ve drstlk ilkesinden

dolay byle davrandna inanmamz iin yeterli deildir. Ayn zamanda

karlar da byle davranmasn da gerektirmektedir. Bakkal, daha ok

mteri ekebilmek iin de byle davranabilir. yleyse burada eylem

dorudan deve deil, kar duygusuna dayanmaktadr.43 Buradaki rnekten

de anlalaca zere; dev olduu iin yaplan bir eylem, eilimlerdentamamen arnm olmaldr. Byle olmas durumunda o eylemin ahlaki

deerlerinden bahsedebiliriz. yi isteme yannda dev kavramn getirmiti.

dev kavramyla beraber de ahlak yasas gndeme gelir.

42 Akarsu Bedia, A.g.e., s/7243 Kant, Ahlak metafiziinin Tenellendirilmesi, s/13


27/92

22

1.2.3. Ahlak Yasas

dev, yasa karsndaki saygdan doan bir eylemin zorunluluudur.

Kantn yasa ile demek istedii ey, yasa olarak yasadr. dev uruna

davranmak, yasaya duyulan saygdan kaynaklanmaktadr. Yasann zsel

biimi evrenselliktir; baka deyile kural d kabul etmeyen san evrensellik,

ahlak yasas, fizik yasalar gibi evrenseldir. Bir insann eylemleri, eer

ahlaksal deer tayacaklarsa yasaya saygdan yerine getirilmelidirler. yi

isten, koulsuz olarak biricik iyi, dev uruna davranmada belirir. 44

Ahlak kanunu, Kanta gre, salt akln bir faktumu olarak karmza

kyor, bu kanunun var olduunu a priori olarak biliyoruz, nk bizde onun

bilinci var. Ahlak kanunu, dedktion yolu ile kantlanamazsa da, zgrln

imkann kantlar. Ahlak kanunu, teorik olarak zlemez bir soru olan zgr

olup olmadmz evetlemektedir.45 zgrlk kavram Kantn

antinomilerinden birisidir. Zira zgr olup olmadmz konusunda birden

farkl cevap mmkndr.

Kanta gre ahlak yasas, kendisini, yapmalsn buyruu ile bir

gereklilik gsterir. Kant, buyruklar koulsuz (Kategorik) ve koullu (Hipotetik)

buyruk olmak zere ikili bir tasnife tabi tutarak aklar. Buna gre, eer bir

eylem, belli bir amaca ulamada ara olarak iyi ise, yani idare belli koullarabal ise, bu koullu buyruktur. Buna karlk, buyruk, kendi bana iyi olan bir

istemenin ilkesi ise, yani hibir koula bal deilse koulsuz buyruktur.46

44

Copleston, Kant Felsefe Tarihi, ev: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 2004, s/16845 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, ..Edebiyat Fak.Yaynlar, stanbul, 1968, s.6146 Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, s.31


28/92

23

Doadaki her ey, belli yasalara gre gerekleir ve bu yasalarn

ortaya koyduu bilgiler, ilke olarak adlandrlr. Bu yasalar, dolaysyla da

ilkeleri kavrama yetisi ise akldr. Yalnzca akl sahibi bir varl yasalarn

tasarmna gre yani ilkelere gre eylemde bulunma yetisi ya da istemesi

vardr. Bylece isten, akll bir varlk iin sz konusu olur. Yasalardan

hareketle eylemleri belirleyebilmek iin akl, gerekli olduundan isteme

pratiktir. O halde isten, eilimlerden bamsz olarak ancak akln pratik

bakmdan zorunlu, yani iyi olduunu bildii eyi seme yetisidir. Ancak yasa,

bir zorunluluk ifade ederken; isteme, zgrl ifade eden bir yetidir.

Eylemlerinde itici gcn yasadan alan bir isten iin zorunluluk ve zgrlk

ayn eydir. Bu isten iin yasa, baka bir gce dayanmadndan kendini

tam bir zgrlkle gsterir, bylece de isten iyidir. Kant, isteme iin zorlayc

olduu lde nesnel bir ilkenin tasarmlarna emir, bu emrin formlne de

buyruk adn verir. Kanta gre btn buyruklar, bir gerek ile dile getirilirler,

bununla da akln nesnel yasasnn znel yaps bakmndan bu yasa zorunlu

olarak belirlenmeyen istemeyle balantsna iaret ederler.47

deiik davranekline karlk, trl buyruk vardr. Bunlardan

sadece birisini ahlak buyruk olduundan aralarndaki fark anlamak

nemlidir.

Kantn yukarda szn ettiimiz buyruklarla ilgili dncelerini biraz

daha tahlil etmemiz gerektiini dnrsek bunu yle aklayabiliriz: nce Almanca renmek istersen, unlar yapman gerekir. cmlesini inceleyelim.

Burada dikkat edilmesi gereken iki husustan ilki, yerine getirilmesi emredilen

hususlarn, srf kendileri iin deil de, baka bir gayeye vasta olarak

emredilmi olmalardr. Bu sebepten buyruk, artl (Hypothetical) buyruk

diye isimlenir. kinci olarak da, bahse konu gaye, herkesi tabiat gerei arzu

ettii bir gaye deildir. Almanca renmeyi bir insan, ister veya istemez.

47 a.g.e., s/29


29/92

24

Kant, bu tr buyruu da problematik artl buyruk veya maharet buyruu

(imperative of skill) adn verir. Bu tr buyruun ahlakla hibir ilgisi yoktur.

kinci olarak tabiatn bir zorunluluu olarak mutluluu arzu ettiinde u tr

faaliyetlerde bulunman gerekir. cmlesini inceleyelim. Dikkat edilirse burada

eer mutluluu arzu edersen diye bir art cmlesi yoktur. Sadece insann

mutluluu arzu ettii olgusu beyan edilmektedir. Bu sebeple bu trl

uyruklara Kant, assertorik artl buyruk adn verir. Kanta gre, bu trlartl

buyruklar da ahlak deildir. Ona gre ahlak buyruk, kaytsz bana iyi olan

davranlar emreden buyruklar ahlakdirler. Bu tr buyruklara Kant, kesin

buyruk (categorical imperative) adn verir.48

Demek ki Kant, buyruklar arasnda bir snflandrma yapm ve bunlar

ahlak deere sahip olanlar ve olmayanlar eklinde ayrmtr. Kantn

ahlaknda koulsuz buyruk, nemli bir yere sahiptir. Koulsuz buyrukun, tpk

iyi isteme gibi eilimlerden uzak, baka bir maksat gdlmeden, objektif ve

zorunlu bir yaps vardr.

Kant, ahlak yasas, mutluluk ve Tanr kavramlar arasnda balant

olduunu dnr. Nitekim ahlak yasas, Kanta gre, en byk iyinin bir

paras olan, ahlaklla uygun olan mutlulua gtrmelidir. Biz ahlaklla

engel tekil eden her eyin darda brakld yani ahlak dnyasnda ahlakla

mutluluun birletii bir sistemin varln dnebiliriz. Fakat dncedzeyinde kald srece ahlaklln mutlulukla sonulanmas sadece bir

ideden ibaret kalr. Ahlakllkla mutluluk arasnda var olduu dnlen

zorunlu iliki ancak ahlak kanunlarna gre dnyay yneten mutlak bir akl

tasavvur edildii zaman hesaba katlabilir. En yetkin ahlaki irade ile kutsall

birletiren byle bir akl, dnyadaki her eit mutluluun sebebidir. O halde

akl, pratik adan zorunlu olan mutluluk, ahlakllk ilikisini ancak, mutlak asli

48 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s.44-45,Bkz. Kant,Groundmork,.82


30/92

25

iyinin idealinde bulur. Bundan dolay Tanr postulat, akln bizi kabul etmeye

zorlad bir ykmllktr.49

Kanta gre, ahlak yasas, salt pratik akln bir nesnesi ve son amac

olarak en yksek iyi kavram araclyla, insan dine gtrr. Burada btn

devlerin yaptrmlar olarak deil de, Tanrsal buyruklar olarak, alglanmas

gerekir. Ahlak yasalar, en yce varln buyruklar olarak grlmelidir. nk

ahlak yasasnn bize abamzn konusu yapmak zere verdii en yksek iyiyi,

ancak ahlaka yetkin, her nesneye gc yeten bir iradeden bekleyebiliriz. En

yksek iyi kavram da kiisel mutluluumuzda bulunmaktadr. Ancak en

yksek iyi, gelitirmeye ynelik idaremizin belirleyici nedeni mutluluumuz

deil, ahlak yasasdr. Ahlak yasas bize, mutlu olmaktan ya da kendimizi

mutlu klmaktan ok kendimizi mutlulua deer klmay buyurur. En yksek

iyinin tamamlanmas ancak tarihsel araclk yoluyla gerekleebilecei iin,

mutluluu ancak Tanrnn araclyla umma hakkmz vardr. Tanr, irade

olarak yarattklarnn mutlulua deer olmalarn ister ve bu mutluluu onlara

balayabilir. Bu yzden mutluluk umudu ilkin, ancak din ile balayabilir.50

Ahlak yasalar, insanlara emirler buyurur. Ynetici olan, insanolundan

belli beklentilerde bulunan ey akldr. Bir eylemin ahlak deerinden

bahsedebilmek iin o eylemin iindeki niyete bakmamz gerekir. Bu niyette

pek tabi ki dev bilincidir. Kanta gre ahlak yasas dardan verilmemitir, oinsan aklnn varlk yapsndan gelmektedir. Fakat bir yandan da Kant ahlak

yasasn Tanr varlnn belirleyicisi olarak grr. Byle bir ey ise burada

eliki olduunu hissettiriyor insana. Bir yandan buyruklarn akla bal

olduunu belirtirken Kant, bir yandan da ahlak yasalarnn kutsal olduundan,

49 Ernst Casser, Kantn Yaam ve retisi, ev: Doan zlem, nklap Yaynevi, stanbul, 1996,

s/41950 Kant; Pratik Usun Eletirisi, ev: I.Kuuradi, M.Gkberg, F.Akatl, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara,1999, s/200-201


31/92

26

yasalara gre hareket ettiimizde Tanrnn iradesine de hizmet etmi

olunacan belirtiyor.

Kesin buyruk, btn akl sahibi varlklarn belli bir tarzda hareket

etmeleri gerektiini buyurur. Ayn zamanda bu akll varlklar, evrensel bir

kanun olmasn isteyebilecekleri maksimlere gre hareket etmelidirler.

Bylece buyruk, akl sahibi varlklara bir ahlak ykmllk ykler. Kant, bu

kesin buyruun nasl mmkn olduunu aratrr ve onun imkannn zaruri

artnn Hrriyet (Freedom) kavramnda olduunu syler. Fakat ona gre

Hrriyet, ispatlanamaz. Bu sebepten kesin buyruun imkannn, artnn,

hrriyet fikrinde bulunmas gerektiini sylemekle yetinmeliyiz. nk biz

ancak hrriyet fikri ile srf vazifeden dolay ahlak davranta bulunabiliriz.51

1.2.4. Erekler lkesi

Ereklerini kendi ilerinde barndan ussal varlk dncesi, ahlaksal

yasalar getiren ussal isten ile birleerek, bizi erekler lkesi kavramna getirir.

Bu lke ile ussal varlklar ortak yasalar altnda birleir ve Kantn deiiyle bu

yasalar, ussal varlklarn amalar ve aralar olarak birbirleriyle olan ilikilerini

dzenlediinden, ona erekler lkesi denebilir. Ussal varlklar erekler lkesine

iki yoldan ait olabilir: 1- Ona bir ye olarak aittir, 2- Yasalar koymas ile st

nder olarak aittir, yasamada bulunurken bir bakasnn istenci altndadurmaz. Belki de Kantn, her ussal varln hem ye hem de egemen olduu

bir erekler lkesi yaratt yorumuna gidilebilir. nk hibir ussal varlk,

yasama da bulunurken bir bakasnn istenci altnda durmaz.52

51 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s/49-50,Bkz. Kant,Groundwork,s.11652

Copleston, A.g.e.,s.183


32/92

27

Kantn erekler lkesi salt bir idealdir, ayn zamanda bir olanaktr. O

kesin buyurumun tm ussal varlklar iin ortaya koyduu kural ile uyumlu

olacak dzgler yoluyla olgusallaacaktr.53

Erekler lkesinde, insanlarn nemli amalar ans eseri nemli

olmayan amalaryla kendi ilerinde kar karya gelirlerse, eer kiinin

faydal vicdannn ve ssl gerekliinin yaylmasna izin verilmezse, dinin

yannda duran temel kurallar ve ahlaka ballk erdemi, bilgiyi severek

yaatr. Tedbirli olmak ve n yarglara gz yummamak, kiinin olaan gizli

gereklii ve beraberindeki zgrl, maksimi, kiiyi ikiyzllkten korur.54

Erekler lkesi balamnda, Kant, felsefeyi dnya kavram asndan

ereklerin sistematik birliinin salanmas olarak grr ve zel erekler en

yksek erekler olarak kavrandnda insan varlnn tm belirlenimi (veya

amac) (die ganze Bestimmung des menschen) ve en yksek ereklerle ilgili

olarak gereklemi olur. nsan aklnn yasa koymasnn felsefede iki nesnesi

vardr: Doa ve zgrlk. Bunlar doa yasalarn olduu kadar, ahlak

yasalarn da ierir ve balangta iki ayr sistem olsalar da nihai olarak tek bir

felsefi sistemde birleirler. Doa alannda yasa koyma, zorunluluun

yasalarnn tannmasdr; baka bir deyile akl, yasalarn doada tanr. Ama

ahlak yasalar sz konusu olduunda, akln koyduu yasalar, olmas

gerekenin yasalar, zgrln yasalar olacaktr ve insan varlnn btnbelirlenimi de bu yasalar araclyla olacaktr. En yksek erekler de, bu

sebeple insan varlnn btn belirlenimi olacaktr.55

53

a.g.e., s/18454 Philip Rectom, Was ist Aufklrung?, Recllam UNeversal Bibliothek, Germany, 2004, 3/2655 Blent Gzkan, Kant ve niversite deas, Cogito dergisi, YKY, Say 41-42, stanbul, 2005, s/221


33/92

28

Anlalyor ki Kant iin akl ile birlikte yryen erek, eilimlerden

bamsz olarak koulsuz buyrua boyun eer ve eylemlerini deve saygdan

dolay gerekletirirse ideale ulam olur.

1.2.5. Ruh, zgrlk

Akln ilkelerine ya da kavramlarna metafizik varlklar yani deneyin

tesinde bulunan varlklar, karlktrlar. Akln bu kavramlarna da Kant

ideler adn verir. Duyarln a priori formlar uzay ve zamand. Anln a

priori formlar kategorilerdi, akln a priori formlar idealardr. dealar, Kanta

gre, alg dnyamzda kendisine karlk olan bir nesnenin verilmedii,

duygularn kendisine karlk olan bir eyi salayamadklar zorunlu salt akl

kavramlardr.

Bu ideler arasnda metafiziin teden beri konusu olan kavram

vardr: Ruh, zgrlk, Tanr. Kanta gre ruh dncesi hep, tantlanmak

istenilmi, ancak yaln bir dnce bile bu tr bir varln tantlanmasnn

olanaksz olduunu gstermektedir. Kanta gre ide, gerek olan reel bir

varln kavram deil, sonsuzlukta bulunan bir bilginin devidir.56

Demek ki ruh idesi saf akln varlk yapsnn gereidir, onun varl saf

akln varlna baldr. Saf akl, ruhun lmsz olduunu varsayar. Ruhun

lmszlne Kant Summum Bonum (en yksek iyi) der.

56 Bedia Akarsu, ada Felsefe, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s/38


34/92

29

Summum Bonum her hangi bir eyle kaytlanmam en ykse iyi

mansna gelir. Fazilet, kaytsz artsz en yksek iyidir. Mutluluk da en

yksek iyi kavramnda bulunur. En yksek iyi, btn olan, en stn iyi

mansna gelir. Burada erdem, hep koul olarak en stn iyidir, nk en

stn iyinin tesinde baka bir koul yoktur, mutluluk ise; hep ona sahip olan

iin, geri ho bir eydir, ama genel olarak kendi bana ve her bakmdan iyi

deildir; her zaman iin ahlksal yasaya uygun davran koul olarak

varsayar.57

Fazilet ve mutluluk arasndaki ba pratik olarak zaruridir. nk biz

faziletin ardndan mutluluu getireceini dnrz. Aslnda fazilet ile

mutluluun bir arada bulunmas tesadfdir. Bu bir sorun yaratmaktadr.

nk pratik akl, fazilet ile mutluluk arasnda ba kurmak isterken, realite

bunun zaruri olmadn gsterir. te bu sorunun zmnde Kant, ruhun

lmszlne bavurur.

Bu konuda Kant unlar belirtmitir. Ahlk kanunu bize, pratik akln

objesi olan en yksek iyi yi gerekletirmemizi emreder. Bu, ahlk kanunun

mutlulua sebep olduu iin fazileti takip etmemizi emrettii manasna

gelmez. Fazilet, istemenin ve hislerin ahlak kanuna tam uygunluu demektir.

Fakat ahlak kanuna tam uygunluk, kutsallktr ve bu kutsallk, duyular

dnyasndaki akl sahibi hibir varln varoluu iinde ulaamad biryetkinliktir. Bu sebepten eer fazilet, pratik akl tarafndan emredilen ve ayn

zamanda insanolu tarafndan elde edilmeyen birey ise, en yksek iyinin bu

ilk eleman ideale doru sresiz ve sonsuz bir ilerleme formu iinde

gereklemelidir. Fakat bu sonsuz ilerleme ancak, ayn akl sahibi varln

57 Kant, Pratik Akln Eletirisi, ev: I.Kuuradi, U.Gkberg, F.Akatl, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara,1999, s/107


35/92

30

sonsuza dek srp giden varoluu ve kiilii ki (buna ruhun lmszl

denir) varsaymyla olanakldr.58

Demek ki en yksek iyi, pratik olarak ancak ruhun lmszl

varsaymyla mmkn olmaktadr. Dolaysyla ruhun lmszl, ahlak

kanununa ayrlmaz bir ekilde bal bir ey, saf pratik bir akln postulasdr.

Burada ruhun lmszl ile ilgili bir hususa dikkat ekmekte fayda vardr.

Bir taraftan faziletin kazanlmas mmkn olmak zorundadr. nk pratik

akl tarafndan emredilmitir. Bu sebepten eer o yaamda kazanlmazsa,

iinde onun kazanlabildii baka bir yaam olmaldr. Dier taraftan ise, o ne

bu hayatta ne de baka bir hayatta asla elde edilemez bir ideale doru

sadece sonu gelmez bir ilerleme vardr. Bu durumda sanki ahlak kanunu

imkansz reddeder gibi gzkmektedir. Kant bu problemi de, Tanrnn

varln pratik akln postulas olarak koymak suretiyle zmeyi dener.59

zgrlk, ayn zamanda, speklatif akln btn ideleri iinde, onu

alglayamasak da imknn a priori olarak bildiimiz biricik idedir, nk

zgrlk bildiimiz ahlak yasasnn kouludur. zgrlk kavram araclyla

Tanr ve lmszlk idelerinin nesnel gereklii ve bu kavramlar varsayma

hakk, hatta bunlar varsaymann znel zorunluluu yaratlm oluyor. Akl,

bununla teorik bakmdan genilemiyor, yalnz daha nce problem olan bir

imkan burada bir onaylama oluyor ve bylece akln pratik kullanm teorik

akln unsurlaryla balanyor.60

Anlalyor ki Tanrnn varl, ruhun lmszl pratik akln kendi

abasnn yararllnn kanlmazln gvence altna alan postulalardr.

Daha nce zgrln Kanta gre bir ide olduunu belirtmitik. Hepimiz

58

a.g.e., s/13059 Kl, A.g.e., s/47-48,Ab Kant, Pratik Usun Eletirisi, s/132-13360 Kant, Fikir Mimarlar, ev: Nejat Bozkurt, Say Yaynlar, stanbul, 2005, s/119


36/92

31

zgr olduumuzu dnrz, herhangi bir eylemde bulunurken hr

irademizi kullandmz dnrz. Kanta gre bu dnce yalnzca bir

idedir.

Akln iine dt antinomilerden Kant, en ok zgrlk antinomisi

zerinde durur. nk bu antinomi, isten (irade) zgrl sorunu ile

ilgilidir. Kant, insann maddesel yn ile yani bedeni ve igdleriyle

fenomenal dnyasna bal olmasna karn, yine de zgr olabileceini

kabul ediyordu. Evren iinde nedensellik yasas kaytsz koulsuz getiine

gre insann da bu yasaya bal olmas gerekirdi. Oysa insan zgrdr,

nk insann karsna gereklilik diye bir ey kyor, insana ahlaksal

istemler (talepler) konuyor. nsann bir ahlak yasasna uyma isteminde

bulunabilmesi iin onun zgr olduunu kabul etmek gerekir. Bylece doa

stne, yani fizik tesine ykseli Kantta zgrlk ile oluyor veya yle de

syleyebiliriz: Noumene alan yol, buradan balyor. Nitekim insann

zgrle dayanan ahlaksal yn artk fenomenler dnyas iinde deildir.

zgrlk ile artk aklla bilinir bir dnyaya, dolaysyla duyulur-st olana,

yani metafiziin dnyasna girilmitir.61

zgrlk kavram, bir salt akl idesi olduuna gre, bylece de deney

olgusu deil, bir dnce olgusu olduuna gre, zgrln gereklik

dnyasnda bir karl olup olmadn bilemeyiz. zgrlk, bir salt akl idesiolduuna gre nesnel geerliini hibir zaman deneye dayandramayz. Ama

zgr olduumuz kansndan da ayrlamayz. zgrlk, ancak kendinde bir

isten bilinci olduuna inanan yani kendisinde istekler yetisinden ayr bir

yetinin, eylemlerini doal igdlerden bamsz bir akln belirledii bir yetinin

bulunduu bilincinde olan bir varlkta akln zorunlu koulu olarak geerlidir.

yleyse kategorik imperatifin (ahlak yasas) nasl olanakl olduu sorusu da

61 Bedia Akarsu, ada Felsefe, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s/41


37/92

32

tek bir varsaymla yantlanabilir: zgrlk idesi, yani ancak kendimizi zgr

olarak kabul edersek bu impretafin olanakl olduunu yani bizim iin geerli

olduunu kavrayabiliriz. Kendimizi akll ve ahlaka sorumluluu olan insanlar

olarak gz nne alnca da bu zorunlu olur.62

Baka bir adan da bakldnda Kantn eitimli kamuoyu hakkndaki

dncelerini kullanan ilk yazarlardan biri olan Johann Gottfired Christion

Keisewetter Kantn aydnlanma programyla ilikisini mcadeleci bir iliki

olarak tanmlar ve u ekilde betimler: Felsefenin bu gerek savunucusu

btn nyarglara kar lmne mcadeleye giriti hakikat gneinin

na kamaan gzlerle bakmaya alt, gelenein titreyen n

sndrd.63 Keisewettere gre despotizmin btn trlerine kar savayla

eletirilen felsefe, kleliin kkn kazma ve devin hkmranln

hatrlatma hizmetinde bulundu. Bu nitelendirmeler, ilk bakta, Kant

felsefeyi ince bir hat zerinden bir politik programa geri gtrmenin mmkn

olduu izlenimini verir. Eer Kant, eletirel dncenin politik boyutunu ihmal

etmediyse, o zaman analizin btn niyetini, akl eletirisine gtren

dnmn titizliini onlarn deneyimin olanann koullarn temellendirme

ve bylece gerekliin btnn ekillendirme tartmalarndaki yetkilerini

politik kullanmn yararlar iinde yeniden deerlendirmek, Kantn

dncesine dar ereveden bakyorsak zor grnr. yleyse bizim

despotizm, klelik ve tahakkm kavramlarna en geni anlamda, dnyayla

kurduumuz bilisel ve pratik iler iinde olgun olmaya ynelik Aydnlanmactalebe kart olan her trden bamllk ve bask ilikilerini atfetmemiz

gerekmektedir. te o zaman bu kavramlar, sadece akl eletirisindeki etkili

zgrleme taleplerinin somut doruklar olarak deil, ayn zamanda onlarn

metaforlar olarak ortaya kar.64

62 a.g.e., s/45-4663

Birgit Recki, Kant ve Aydnlanma, ev: Hakan rekciolu, YKY, Cogito Dergisi, say 41-42,stanbul, s/20964 a.g.e., s/209


38/92

33

Saf Akln Eletirisinde deneyimin olanann koullar sorusuna bir

cevap olarak bilginin geerlilik taleplerinin gvence altna alnmasyla

balayan akl eletirisi, iyinin zgr iradede temellendirilmesine ve nihayet

dnmsel duygudan doan gzellik anlayna kadar uzanr. Kantn

izledii dncelerin merkezinde yntemsel olduu kadar, nesnel bir

zgrlk idesi durur: Bu her eyden nce kendi kendisini temel alan, dsal

gereklilikten bamsz olarak dnen znenin etkinliidir, bu etkinlik ise,

aklsal bakmdan olduu kadar pratik bakmdan da onun kendi kendine yasa

koymasna baldr. Bilgi kuramnda, duyarln formlaryla belli bir ortak

etkinlik iinde bulunan anln kendiliindelii, analizin merkezinde dururken,

ahlak felsefesinde sz konusu olan iradenin zerklii, onun eylemde kendi

zgrln belirlemesidir ve nihayet estetik deneyin kuramnda, zgrlk,

bilgi gcnn zgr oyununda, herhangi bir nesnenin haznesinin

yaplmasnda aa kar.65

Demek ki Kanta gre zgr olduumuz inanc, pratik bakmdan

zorunlu bir varsaymdr. Ama Tanr ve lmszle inancn zgrle inan

kadar gvenilir bir temele dayanmadn da kabul etmitir. Nasl Tanr ve

lmszlk olmadan en yksek iyinin gereklemesi imknszsa zgrlk

olmadan da ahlakllk imknsz olur. zgrlk, bir idea olarak ahlak kanunun

temeli oluyor. Dolaysyla zgrln gereklik dnyasndaki karlnn olup

olmadn bilemeyiz. Bir ide olduu iin de, deneye dayandramayz.zgrlk deneye dayandrlamayan bir idede olsa biz zgr olduumuz

dncesinden ayrlmayz.

Grld zere Kantn ahlak felsefesi; ahlak yasas, dev, irade ve

zgrlk etrafnda ahlaki bir bilginin olabilirliini tartan bir sisteme

65 a.g.e., s/210


39/92

34

dayanmaktadr. Kantn ahlak sisteminde Tanr kavramnn da ok nemli bir

yeri vardr. Konumuz gerei uzun yer vereceimiz iin Tanr kavramndan

daha sonra bahsedeceiz. Kantn ahlak felsefesindeki temel baz kavram ve

konulardan bahsederek onun ahlak anlayn genel hatlaryla gz nne

sermeye altk.

Kantn ahlak anlaynda dikkat eken bir husus da a priori

bilgilerimizdir, yani yaplmas gerekenlerin ya da olmas gerekenlerin

bilgisidir. Hepimiz bu hususlar yerine getirmesek dahi, olmas gerekenler

doruluunu korumaya devam eder. te bu sebepten bu tr bilgilerimiz a

priori bilgilerdir. Kant, bu a priori bilgilerimizi gstermekle yetinmemi ayn

zamanda onlarn kaynaklarn bulmaya da araclk etmitir. Temel

prensiplerin kayna olarak da pratik akl gstermitir.

Kanta gre ahlakl olmak dinin nceliini gerektirmiyor bununla

beraber Kant, ahlak prensiplerinin objektif olmasn istiyordu, ite bu durum

bir tutarszlk yaratmtr. Bunun sebebi ise, Kantn ahlaknn din temelli

olmamasndan kaynaklanmaktadr. Kant, ahlak dini temele

dayandrmamasna ramen, ahlak prensiplerinin evrensel olmasn istemitir.

Kant, akl ile temellendirdii teorisine Tanry katmak zorunda kalmtr,

fakat buradaki Tanr kavram dinden soyutlanm haldedir.

Ahlakn temellendirilmesi bahsinde, ahlakn din ile deil de akl ile

temellendirilmesi hususu, onun Srf Akln Snrlar inde Din isimli eser de

daha ak bir ekilde ifade edilir: Ahlakllk, hr fakat ayn zamanda akl

vastasyla kendini kaytsz artsz kanunlara tabi klan insan kavramnda

temellendirildii mddete insann vazifesini anlayabilmesi iin, ne kendi

zerinde bir baka varlk fikrine, ne de vazifesini icra etmek iin kanundan


40/92

35

baka bir saike ihtiyac vardr.66 Buna gre de netice olarak diyebiliriz ki,

Kantn felsefi sisteminde ahlak , pratik akl zerinde temellendirilmitir.

Kant, en yksek nemi akla vermitir. Doru ve iyinin yegane kavraycs

olan akl, teorik kullanmda tecrbe ettiimiz dnyann bilgisini bize verirken,

pratik kullanmda ahlaki hrriyet dnyasna ait genel geer prensipleri belirler.

Pratik akl, hem bilen, hem de harekete geiren, hem nasl hareket etmemiz

gerektiini belirleyen kurallar koyan, hem de bu kurallara gze bizi hareket

etmeye sevk eden bir yetidir. Dolaysyla, saf pratik akla sahip ahlaki bir

ahsiyet olan insan, kendi kendini idare eden, kendi ahlak kurallarn kendi

koyan hr bir varlktr. nsann itaat edecei ahlak kanunu bizzat kendinin

koymas, istemesinin otonom olmasyla mmkndr. Ayrca, insann pratik

aklnn bir emri olmas sebebiyle ahlak kanunu, btn akl sahibi varlklar iin

genel geer kesin bir buyruk halini alr ve dorulanmak iin tabiatst akn

otoriteye ihtiya duymaz.67 Ancak unutmamak gerekir ki Kant, zgrl idea

olarak saymaktayd. Anlalaca zere Kant, ahlak felsefesinin merkezine

insan koymutur.

1.3. Kantta Ahlak Din likisi

Kant ahlakn Tanrbilim zerine kurulmas gerektiine inanmyordu.

Onun iin Tanrya inan, ahlaksal bilinte temellenmitir. Ahlaksal yasa,

Tanrya inan zerine kurulmaz. Kanta gre ahlak, dini ngerektirmez.nsann devini kabul edebilmesi iin Tanr dncesine gereksinimi yoktur

ve ahlaksal eylemin en son gds dev uruna devdir. Tanrnn

buyruklarna boyun ei deil. Ayn zamanda ahlak, dine gtrr. En yksek

66

Recep Klk, Ahlakn Dini Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1998, s/50,Bkz. Kant,Religion within the limits of Reason Alone, s/3, ev:67 Kl, A.g.e, s/51


41/92

36

iyi dncesi yoluyla ahlaksal yasa, dine, e deile tm devlerin Tanrsal

buyruklar olarak tannmasna gtrr.68

Hatrlayacamz gibi, ahlaksal yasa mutlu olmaktan ok kendimizi

mutlulua deer klmay buyuruyordu. Bu noktada Summum Bonum un (en

yksek iyi) gereklemesi; ancak Tanrsal araclk ile mmknd, dolaysyla

mutluluu Tanr ile umabiliyorduk. Kanta gre, mutluluk umudu ilkin din ile

balar.

Saf akln snrlar iinde kalnd srece, din, hibir vahiy kavram

tamaz ve byle bir kavram tanmaya ihtiyac ve izni yoktur. Ve ite bu

anlamda din, saf ahlak ierii olmaktan baka hibir neme sahip deildir.

Olsa olsa din, saf ahlak ieriini yalnzca bir baka bak noktas altnda ve

belli bir simgesel klf iinde serimler. yleki, Kant, iin din, kendi devlerimizi

Tanr buyruklar olarak tanmaktr. Demek ki burada da merkezde dev

kavram yer almaktadr. Ancak, Salt Akln Snrlar inde Din de, dinin

geerliliinin kken ve temelinin aratrlmas, etiin temellendirilmesi

srasnda varlm olan bu sonulardan farkl bir ynde karmza

kmaktadr. Burada dev kavram yerine, buyruun ieriini ahlak yasann

taycs, dayana olarak dndmz bir en yksek z idesi ile birlikte

kavrarz. Byle bir ynelim insanlar iin kanlmazdr, nk zgrlk gibi en

yksek bir ide bile, insan iin ancak bir tasarm ve emalatrma iinde

kavranabilir.69

Buna gre diyebiliriz ki, Kantn dini yorumu, ahlak ve aklc bir

karakter sergiler. Onun iin din, devlere tanrsal buyruk olarak yaklamak

demektir. Tanrsal inanca giden yol, ahlaksal yasalardan geiyor. Kantn din

felsefesine baktmzda ise, aydnlanmann etkisinde olduunu

68 Copleston, A.g.e., s/9769 Cassrer, A.g.e, s.47


42/92

37

syleyebiliriz. Ancak btn bunlarla birlikte Kant, edimsel olarak varolmu

biimiyle dine pek nem vermez.

Kant, dinden sz ederken, onu rasyonel ve tarihi veya empirik diye bir

ayrma tabi tutar. Eer o, hibir nitelik eklemeden dinden sz ediyorsa

rasyonel dini kasteder. Gerek ve evrensel olan din de budur; nk o akla

dayanmaktadr.70 Kantn grne gre, inan (faith) bir ok farkl ekillerde

karmza kabilir; fakat ancak bir tek doru din vardr. Bu bakmdan Falan,

bu veya u inanca mensuptur demek (yani Yahudi, slam, Hristiyan,

Katolik inanlarndan birine mensuptur demek.) u veya bu dine (religion)

mensuptur demekten daha yerinde olur.71

Sadece Akln snrlar iinde Din adl eserinde Kant, ahlakn insan

kavram stnde temellendirilebileceini, dolaysyla insann kendi devini

tanmak iin ne Tanr'ya ihtiyac olduunu, ne de eyleme gemek iin ahlak

yasasndan baka bir harekete geirici nedene ihtiyac bulunduunu

belirtmitir. nsanolunun bilmesi gereken ey, insann kendisi dnda baka

hibir eyin (Tanr'nn) kendisine yardmc olamayacadr. Bu durumda

ahlakllk dine ihtiyac duymaz; ahlakl olmak iin pratik akl yeterli

olmaktadr.72

Daha ncede bahsedildii zere Kant'a gre ahlakllk dini gerektirir.Buradaki din kavram tarihi dinlerden ziyade filozofumuzun doal din olarak

tanmlad din anlaydr. Nitekim Kant'a gre ahlak kanunlar veya

devlerimiz, otoritelerinin varln baka bir eye borlu deillerdir; ama ayn

zamanda biz onlar Tanr buyruklar olarak dikkate alrz. Bundan yola karak

70 Mehmet S.Aydn, Kantta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr Ahlak likisi, Umran Yaynlar,Ankara, 1981, s/95,Bkz. Kant,Religion,s.105-10671

a.g.e., s/95,72 Kant, die Religion innerhalb der Grenzen dar Blopen Vernunft, Editr: Philip Reciam, Stutgart, 2004,97


43/92

38

Tanr'ya ibadet etmek ile ahlak kanunlarna uymak zde olmaktadr. Kant

ahlak kanunun evrensel olduunu savunduundan dolay onun Tanr'ya

ibadeti de evrenselletirdiini syleyebiliriz. Burada sz konusu olan din,

evrensel dindir.

Kant'a gre, tarih iinde gelien, sz gelii kilise kurumunca

formlletirilen uygulamaya konan din, empirik dindir. Bu din, devirden

devire, toplumdan topluma deiir ve evrensel deildir. Onun en belirgin

zellii vahye dayandn iddia etmesidir. imdi 'Kanun Koyucu' ilahi

iradenin ya kendi bana ykmllk tamayan ve aklla bilinemeyen

dolaysyla belli bir tarih kesiminde vahiy eklinde, ya da saf ahlak kanunlar

eklinde dnlmesi mmkndr. Kant'a gre sadece ikinci ekil dorudur

ve evrensel uygulama imkanna sahiptir.73 Buradan Kant'n vahye dayanan

dinlerin evrenselliine inanmadn kartabiliriz.

Kutsal metinlerde yer alan grlerin ahlak alannda yeterli lde

yararl olabilmeleri iin onlarn evrensel ahlak ilkeleri asndan ele alnmalar,

baka bir deyile bir tarihi dinin rasyonel inan asndan yorumlanmas

gerekli olmaktadr. nk bizi muhatap alan bir retinin, ilahi bir kaynaa

sahip olup olmadn ancak bu yolla grebiliriz. Bundan dolaydr ki, eski ve

yeni her eit inan sisteminde din bilginleri, kutsal kitaplarda yer alan

konular evrensel ilkeler nda yorumlamlardr. Kant, buna en iyi rnekolarak Mslmanlar gsterir;

Muhammediler, duygusalln her eidine yer veren cennet tasvirine

ruhani anlamlar vermeyi ok iyi bilmektedirler.74

73 Aydn, A.g.e. , s/97 ,Bkz. Kant,religion,s.14374 a.g.e., s/98


44/92

39

Kantn bu cmleyle anlatmak istedii ey u olsa gerek; Kuran da yer

alan cennetle ilgili tasvirleri herhangi bir yoruma tabi tutmadan alrsak insan

u veya bu fiili, ahirette elde edebileceini mit ettii u veya bu zevk iin

ilemi olacaktr. Bu takdirde ahlak kendiliinden artl (hipotetik) bir temel

zerine oturacakt. Mslmanlar, sz konusu bu tasvirlere ruhani anlamlar

vermekle onlar ahlakiletirmektedirler. Kant, bu gibi yorumlarn halkn

inancna zarar vermeden yaplabildiine, yaplabileceine inanmakta ve

bunun, insanln yararna olduunu sylemektedir.75

Kant'n ibadet hakkndaki grleri de dindar iin kabul edilmesi kolay

olamayan grler olmutur. Kant, ibadeti, ahlak kanunlarna uyma eklinde

tanmlamaya yneliyor ve Tanr'ya kar devlerin olabileceini kabul etmeye

yanamyor. Oysa ibadetin, beeri devleri yerine getirmenin tesinde bir

anlam ve derinlik tad inkar edilemez. Tanr badette mminin karsna

'Sen' olarak kar, Kant felsefesinde hep geri planda kalyor. Bu yzden onun

felsefesinde yer alan ahlak kantnn tutarl olmasna ramen sun'i olduunu

ve insan gerek anlamda dini inanca gtrmediini savunanlar bile

olmutur.76

Grld zere Kant'n din anlaynn merkezinde insan

bulunmaktadr. Kant, tarihi din anlaylarna uzak durmaya almtr. Kant,

dogmatizmden uzak kalarak aklla kavranabilir olan din anlay gelitirmeyealmtr; unu da gzden karmamak gerekir; Kant, dogmatik din

anlayndan uzak kalmakla beraber inanszl da tasvip etmez. Bu konuda

fikrini; saf akln eletirisinin ikinci yaymnn nsznde u ekilde satrlara

dkmtr; nanca yer aabilmek iin bilmeyi bir yana atmak zorunda

kaldm. Metafiziin inatl, ar usun ahlaki eletirisi olmakszn metafizikte

ilerlenebilecei nyargs ahlaka ters den ve her zaman inat olan tm

75 a.g.e., s. 9876 Aydn, A.g.e., s/101


45/92

40

inanszln gerek kaynadr.77 Kant'n din anlay teizm'den uzaktr. Ona

gre din vazifeyi, ilahi bir emir olarak tanma olarak tarif olunabilir. Eer

vazifenin byle olduunu Tanr bildirmitir dersek, din vahye dayal olmu

olur; eer vazifenin bu ilahi vasfn vazife olmasndan zmnen kartyorsak,

dinin tabii olduunu kabul ediyoruz demektir. Bununla birlikte vahye dayal

olan dini de tabii sayabiliriz. u manadaki, bu tr dinde, akln bulaca ve

kabul edecei ahlaki esaslara dayaldr. Onun iin denebilir ki, vahiy ahlaki

duygusalln insanlarn kalbinde gelimesini kolaylatrma hizmetini

grmtr.78

Demek ki Kant, tarihi dinler olarak adlandrd vahiy kaynakl dinleri

evrensel bulmamakla beraber bu dinlerde sz konusu olan vahyi kabul

etmede zorunluluumuz olmadn dnr. Kant'n din anlaynn

temelinde insan olduunu belirtmitik, bu temele ahlaki krterleri de

ekleyebiliriz. Nihayetinde Kant, dini devlerin ilahi buyruklar olarak kabul

edilmesi79eklinde tanmlyor. Bu tanmlamadan yola karsak Kant'n kabul

ettii din anlayndaki devler, ilahi buyruklarn evrensel nitelikli olduu

sonucuna bizi gtrr. Bylelikle Kant dini, ahlaka dayandrm olur ve ahlak,

dine herhangi bir gereksinim duymaz.

Kendi bana geerlilii olan ahlak yasas en yksek iyinin

gereklemesi iin almay gerekli klar. Bunun ise, ancak byle bir iyininolanakl olduu varsaym ile bir anlam vardr. Bu en yksek iyinin

gereklemesi ise, ancak Tanr'nn etkinlii aracl ile dnlebilir. yleyse

ykmleyici gc iinde ahlak dine bal deildir; tam tersine en yksek iyi

yolunda ahlak insan dine gtrr. Tanr'nn buyruklarn ahlaki devler olarak

grdmze gre, dinin z de ahlaksaldr, diyebiliriz; Gerek ahlaksal

77

Kant, Ar Usun Eletiri, ev: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1993, s/2978 Mehmet E.Erisirgil, Kant ve Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1993, s/35779 Kant, Denken mit Kant, Editr: Wilhelm Weischedel, Main und Leipzig, 2004, s/129


46/92

41

eylem, yalnzca devden kmaldr. Umut ve korku gibi yarar gzeten hibir

itici g araya karmamaldr.80 Kant'a gre evrensel olan din doal dindir.

Tarihi dinler, ona gre, evrensel nitelik tamazlar.

Doal din, ahlakllk kurallar barndrmaz, doal din pratiktir ve Tanr

tarafndan zerimize den devlerin doal olarak idrak ediliidir. Demek ki

ahlakllk ve teoloji birleince dini oluturuyor. Ahlakllk olmadan din olmaz,

ancak ahlakllk iermeyen dinlerde vardr ve insanlar ahlakllk iermedii

halde bir dine sahip olduklarn sanrlar; bu tr dinler, d kltr ve

geleneklerden ileri gelirler. Bu ise, bir ahlakllk deil, insann bu tr

grenekler vastasyla gzne girmee alt Tanr'ya kar devlerini

yerine getirmek iin dikkat ve gayret gstererek akll davranmasdr.

Doal dinde, kendimize kutsal bir yasa koyucu, mfik bir ynetici ve

adil bir yarg tasarlamaktan baka bir dine (teolojiye ) ihtiyacmz yoktur; bu,

tek bir zde dnlm, doal dinin temeli olduu srece teolojiye gereken

bir Tanr kavramdr. Bunlar, Tanrnn ahlaksal zellikleridir; Tanrnn doal

zellikleri, ayet ahlaksal zelliklerinden daha byk bir etki yaratabilecek ise

gereklidirler. Demek ki ahlaksal zellikler en yce zn mutlak kudretine, her

yerde hazr ve nazr, her eyden haberdar oluuna ve birliine ilikin koullar

altnda gerekleirler.81

Din, ahlaklla g, gzellik ve gereklik kazandrr, nk kendinde

ahlakllk bir para ideal bir eydir. Ahlak yle der: Kendinde ve kendin iin

ahlakl olmalsn bakalar nasl isterse yle olsunlar, o zaman ahlak yasalar

bende bir ideal olmaya balarlar. Ahlak yasalarna g ve geerlilik

kazandran bir zn mevcut olmas gerekir. Ama bu kutsal, mfik ve adil bir

80 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, .. Edeb.Fak.Yay., stanbul, 1998, s/15281 Kant, Ethica Ehtik zerine Derslek, ev: Ouz zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003, s/93


47/92

42

z olmak zorundadr. Byle bir tasarm olmazsa ahlak, bir fikirden teye

gitmez. Din, Tanr hakknda speklatif bir bilgiyi gerektirmez.82

Din, insanlarn kendilerine kar devlerini barndrr. Din insanlarn

karanlk gleri deildir. nk insan Tanr'ya neeli bir kalple ve zorunluluk

anlaynn dnda hizmet eder. Zamanla birlikte deimez, insanlara ahlakl

yaamalar gereini hatrlatr. Tanr'nn houna giden ise yalnz dine ballk

ve Tanrya hizmettir. Ahlak, direkt olarak dini ynetir, ahlaki yasa koyucunun

sahip olduu kuvveti dnda insanlarn ilerlemesi, bu istemelerdeki son

amac (dnyann yaratl)dr. Son amala ayn olan ey insanlarn

yapabildikleri ve yapmalar gerekenlerdir. Din yasalarn iinde bizim yasa

koyucuya ve hakime olan uzakln bizim zerimizdeki iddetini bulundurur,

din Tanr anlaynn idrak edilmesidir. Birbirinden farkl dinler yoktur, ama

farkl ak ilahi dnce sanatlar ve onlardaki statsel retiler, akln

yapabileceklerinin dnda olanlar, ilahi istemelerin, manevi tantm

sanatlarnn formlarnn farkll sz konusudur. rnein Hristiyanlk

oumuzun bildiklerini k bir liste olarak form haline gelmesidir.83

Din, bizim btn devlerimizin ilahi emir olduu anlaydr. Herkesin

ncelikle bilmesi gereken ey, ilahi emirlerin ne olduu anlaydr. Herkesin

ncelikle bilmesi gereken ey, ilahi emirlerin ne olduu bilmesi ve devlerini

tanmasdr. Dnyadaki din, insan soyunun evrensel tarihini sorgular, nksaf ahlaki dnce olarak kurulmak ister. Kilise dncesi burada yalnz

insanlarn genel tarihinin tasvirini betimleyebilir, bylelikle kii kendisinin

farkllna ve deime formu ile deimez, saf dini dnceyi karlatrr.84

82 a.g.e., s/9583

Kant, Denken mit Kant, Editr: Wilhelm Weischedel, nsol verlag, main und Leipziq, 2004, s/128-12984 Kant, Die Roligion innerhalb der Granzen der bloen vernunft, Editr: Philip Reclam, Stuttgart, 2004,s/163


48/92

43

zgrln hedefledii gaye hakknda hkmde bulunmak

zorunludur. nk zgrlk bizzat pratik akldr. O, bir vazife vazifenin (dev)

art olan zgrlk, ruhun lmszl, Allahn varl gibi meseleler

hakknda da bir hkm vermeye zorlar. Pratik akln duyduu ihtiya,

metafiziksel fikirleri hkm vermeye kiiyi mecbur klar. te bu ihtiya, bu

zorunluluktur ki makul bir imann yegane mmkn temelidir. Bu durumda din,

ancak vazife (dev) binaenaleyh ahlakllk zerine dayanabilir. Ahlak nasl

pratik akldan douyorsa, din de ona dayanyor. Bu adan din akla dayaldr

diyenlerin hakk vardr. Bundan tr pratik akln dourduu ihtiya dini

imana sevk eder. Tarihi olarak tespit edilmi dinlerin gerektirdii inanlarda

dahil olmak zere her imann makul olmas gerekir, yani nce onun konusu

saf akln muhtevas iinde olmal, ikinci olarak pratik akl onun tasdikine bizi

sevketmi bulunmaldr.85

yi ilkenin stnl ancak btnyle ahlaki bir cemiyetle, ahlaki bir

cumhuriyetle mmkndr. yle bir Cumhuriyet ki onun temel tekilatlar

ahlak yasas ve vazifeden oluur. Ahlak yasann gereklemesini akll

varlklarn amac olarak dnebileceimiz gibi yasalar sadece vazifelerden

oluan bu cemiyetin yasa koyucusu da pek tabi ki Allah olur. te byle

ideal bir cemiyet, dini cemiyet olur. Bu cemiyetin fertleri tamamen hrdr,

yani onlarn hareketlerini yalnz ahlak yasas idare eder. Byle olduuna

gre, gerek dini cemiyet gemiten gelmi ve pheli olan binaenaleyh

insanlar ihtilafa ynlendiren bir takm sembollere dayanmaz ve sabit olanahlak yasasna dayanr. Byle bir cemaatin reisi, gzle grlmeyen bir

varlktr ki her fert dzeltmek iin almak suretiyle, onun devletinin ferdi

olabilir. deal bir cemaatin fertleri arasnda yalnz bir ba vardr; o da her

insanda ortak olan pratik akla imandan baka bir ey deildir.86

85 Eriirgil, A.g.e, s/35086

A.g.e.,s.357


49/92

44

Yalnz burada dikkati eken bir husus var ki o da; insann sadece

ahlakl olmasnn Tanr'ya hizmet aamasnda yeterli olup olmayacadr.

nsanolu genelde bunun yeterli olmayaca duygusuna kaplmaktadr.

Bundan dolay, insan birtakm ekiller ve ayinlerle Allaha ibadet etmeye

mecbur olduunu zannetmektedir. Gemie bakldnda insan iindeki

imann dayanan aratryor, ibadetlerini yapabilmek zere mabetler

yapyor, dini ayinin yaplmas iin rahiplere muhta oluyor, hakknda itilaf olur

meseleleri tartmaya imkan vermemek ve zvermek zere mukaddes

kitaplara gerek duyuyor. Ksacas inanlarn ou olduu gibi kabul edilemez,

onun iin bunlar srf ahlaki bir ekilde yorumlanmaldr. Byle makul ve geni

yorum sayesinde geleneksel din ile pratik akl arasnda uyum oluturulabilir.87

Din konusunda Kant Rasyonalisttir ama dinlere de saygldr. Felsefe de

dogmatizme hcm etmesine karn kukuculuktan kanr. Yine ahlak

alannda her trl d yasay reddettii halde, yansttklarndan daha da sert

bir i yasaya boyun eer. Speklasyonda cesaret ve atlganlk, kurulu dzene

ve allm pratie uyma Kant'n dncesinin zel bir niteliidir.88

Buraya kadar bahsettiimiz Kant'n din anlaynda temel kaynak

Sadece Akln Snrlar iinde Din idi. Kant'n din anlayn incelediimizde

grrz ki din, kendi devlerimizi Tanr buyruklar olarak tanmadr ve

tamamen pratik akln rndr. te bu sebepten ahlak, kiiyi dine gtrr.

Kant 'tarihi din' olarak nitelendirdii dinlerde mevcut olan kutsal kitaplarnoluumunu salayan vahiyleri zararsz sayar, fakat Kant'a gre vahiy kiinin

kendindeki ahlak yasasdr. Kant, din anlaynn temeline Tanr'y deil

insan koymutur ve insan zgr bir varlktr. Yine de insan pratik akl

sayesinde devlerinin bilincine varabilir, dolaysyla devlerinin bilincine

varmak iin Tanr'ya ihtiyac yoktur.

87 a.g.e., s/35788 Kant, Fikir Mimarlar, s/118


50/92

II. BLM

KANTIN TANRI ANLAYII

2.1.Kantn Tanr Anlayna Genel Bir Bak

Doa ile akl arasnda bulduu uygunluktan cesaret olan Aydnlanma

dncesi yalnz doa olaylarn deil, manevi olaylar da aklda yerleik olan

ilkeler ile aklamaa girimi, akl iin doutan olan kavramlar ve ilkeler

ile Tanry da, iyiyi de, adaleti de bilmemizin mmkn olduuna

inanmtr. Bundan da, Aydnlanmann akl dini, akl ahlk ve doal

hukuku domutur. mdi insan byle bir akla nasl varmtr? Tanrsal

akldan pay aldndan varmtr. lk, temel akl dan Tanr, yaratmas

srasnda bir yandan evren, br yandan da insan ruhuna sz geen ilkeleri

yerletirmitir. Aydnlanmada kullanlan deimle ekmitir. te nesne ile

dnce arasndaki uygunlukta bu yzdendir. Onun iindir ki, evreni

yaratrken Tanrnn ne dnp tasarladn anlayabilirsek, bu ilk

dnceye kadar geri gidebilirsek, evrenin yapl ve kuruluunu

kavrayabiliriz.89 Aydnlanma iin ok tipik bir r olan deizmin, rationalizmin

bu en ar biiminin anlayna gre, Tanr evrenin iine matematik-mekanik

ilkeler yerletirmitir; dolaysyla Tanr byk bir mantk, matematiki gibidir,

o; istese bile, evrene yerletirmi olduu rationel dzene kar gelemez; onunistenci bile bu rationel ilkelere baldr. Bu anlayta Tanrnn gc artk

sonsuz deildir; onun evren iin u ya da bu dzeni semesine akl klavuzluk

etmitir, dolaysyla akl istenten ncedir. Onun iin, akln kurdurduu

bu dzen dnda kalan bir eyi Tanr yapamaz, yani bu dnyada mucizenin

yeri yoktur. Tanr evreni mucizelerle deil, rationel yasalarla ynetir. Geri bu

yasalar o kendisi koymutur, ama bir defa yarattktan sonra evrenin gidiine

89 Gkberg,A.g.e,,s.392


51/92

46

artk karmaz olmu, onu kendi kendine ilemee brakmtr. Dolaysyla

Tanrnn bizi artacandan korkamayz, bu dnyada her ey yolundadr,

iyidir; Tanrdan ktlk gelmez. 90te Kant, Aydnlanmann ana izgileriyle

belirtilen bu rationalizmini eletirmitir. Bu dnemde Kant, David Humeun

kendisini dogmatik uykularndan uyandrdn syler.

Kanta gre, deneyi amaya alan fikirler, antinomilere (elimelere)

sebep olur. Bu elimeler kanlmazdr, elimeler, idelerle akln yaps

arasndaki mnasebetten kaynaklanr. Bu mnasebetten tr antinomileri

yok sayamyoruz.

Kanta gre, bizi antinomiler karsnda brakan drt tane kosmolojik

ide vardr:

- Evrenin balangc ve snr sorunu (Evrenin zamannda bir balangc,

mekanda bir snr var m, yok mu?)

- Maddenin yaps sorunu (maddenin blnemeyen son paralar var m,

yok mu?)

- zgrlk sorunu (Nedenler zincirinde geriye doru gidersek, sonunda

artk kendisinin bir nedeni olmayan, yani zgr olan bir varla varlabilir mi,

varlamaz m?)

- Tanr sorunu (Evrenin nedeni olan zorunlu bir varlk var m, yok mu?)

Bu sorunlarn hem tezlerini, hem de antitezlerini, ayn kesinlikle

cevaplandrabiliriz. Bu yzden ister istemez elimelere dmekten

kanamayz.91

90A.g.e.,s.392

91 Kant, Proleqomena,ev:i.Kuuradi,Trkiye Felsefe Kurumu,Ankara,1995 s. 104


52/92

47

Kant,zgrlk ve Tanr idelerinin antinomilerini zmei

denerken yle birtakm dnceler ileri srer ki, bunlarla artk fenomenler

dizisi dna kp, bsbtn baka bir alana; ancak aklla kavranan bir

dnyaya sokar. in iine ahlaki kayglar kartrdndan, Kantn buradaki

tutumu teorik bakmdan pek tutarl olamyor.92

Kant iin Tanr idesi, akln dzensiz speklasyonlaryla ya da dinlerin

etkisi

Documents

“KANT’IN AHLAKINDA TANRI’NIN YERİ VE İSLEVİ” - GÜLSAH BAKUBALA