Kamu Maliyesi.pdf

8/16/2019 Kamu Maliyesi.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/kamu-maliyesipdf 1/181

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2570

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1540

KAMU MAL‹YES‹

Yazarlar

Doç.Dr. fiebnem TOSUNO⁄LU (Ünite 8)

Yrd.Doç.Dr. Tayfun MO⁄OL (Ünite 4)

Yrd.Doç.Dr. Tufan ÇAKIR (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Cumhur DÜLGER (Ünite 7)

Yrd.Doç.Dr. M. O¤uz ARSLAN (Ünite 2,3)

Yrd.Doç.Dr. Abdurrahman TARAKTAfi (Ünite 1,5)

Editörler

Doç.Dr. fiebnem TOSUNO⁄LU

Yrd.Doç.Dr. Y. Tamer ERGÜL

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹



Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel KoordinatörDoç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Yrd.Doç.Dr. Figen Ünal Çolak

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Ayd›n F›nd›ko¤lu

Grafikerler Hilal Küçükda¤aflan

Aysun fiavl› Gülflah Y›lmaz

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak Düzeni

Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Kamu Maliyesi

ISBN

978-975-06-1239-8

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 22.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2014



‹çindekiler

Sunufl ............................................................................................................ viii

Devlet ve Ekonomi .................................................................. 2KAMU MAL‹YES‹N‹N TANIMI ...................................................................... 3DEVLET KAVRAMI........................................................................................ 3Devletin Ö¤eleri ............................................................................................ 5Millet .............................................................................................................. 5Ülke................................................................................................................ 5Egemenlik...................................................................................................... 5DEVLET‹N EKONOM‹DEK‹ ROLÜNE ‹L‹fiK‹N YAKLAfiIMLAR .................. 6Merkantilist Görüfl ......................................................................................... 6Fizyokrat Görüfl ............................................................................................. 6

Klasik Liberal Görüfl...................................................................................... 7Sosyalist Görüfl .............................................................................................. 9Keynesyen Görüfl .......................................................................................... 10

Anayasal ‹ktisat Görüflü ................................................................................ 12KÜRESELLEfiME VE KAMU MAL‹YES‹ ......................................................... 13Özet ............................................................................................................... 15Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 16

Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 17Okuma Parças› ........................................................................................... .. 19Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 20S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 20

Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 21

Kamu Maliyesinin ‹fllevleri ...................................................... 22P‹YASA BAfiARISIZLI⁄I KURAMI................................................................. 23KAYNAK DA⁄ILIMI ‹fiLEV‹.......................................................................... 24Kamusal Mallar .............................................................................................. 24

Küresel Kamusal Mallar .......................................................................... 27Ortak mallar................................................................................................... 28D›flsall›klar ..................................................................................................... 29Erdemli Mallar ............................................................................................... 32

Do¤al Tekeller............................................................................................... 32Eksik Piyasalar ............................................................................................. 33Sigorta ...................................................................................................... 33Sermaye ve Kredi .................................................................................... 33Tamamlay›c› Piyasalar............................................................................. 33

Enformasyon Baflar›s›zl›klar›......................................................................... 34GEL‹R DA⁄ILIMI ‹fiLEV‹............................................................................... 34EKONOM‹K ‹ST‹KRAR ‹fiLEV‹...................................................................... 35DÜZENLEME ‹fiLEV‹ ..................................................................................... 36KAMU KES‹M‹N‹N ‹fiLEVLER‹N‹N UYUMU................................................. 36Özet................................................................................................................ 37

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 38 Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 39

‹ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE



Okuma Parças› .............................................................................................. 39Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 40S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 40


Türkiye’de Kamu Kesimi......................................................... 42KAMU KES‹M‹N‹N B‹LEfi‹M‹ ........................................................................ 43Merkezi Yönetim Kurumlar› ......................................................................... 44Sosyal Güvenlik Kurumlar›........................................................................... 44

Yerel Yönetimler ........................................................................................... 45Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri .......................................................................... 47Döner Sermayeler.......................................................................................... 48Fonlar ............................................................................................................. 48KAMU KES‹M‹N‹N BÜYÜKLÜ⁄Ü ................................................................ 50

Nominal ve Reel Ölçüler .............................................................................. 50Oransal Ölçüler ............................................................................................. 51Kamu Kesimine ‹liflkin De¤erlerin GSYH’ya Oranlanmas›................... 51Kamu Kesimi ‹stihdam›n›n Toplam ‹stihdama Oranlanmas›................ 53Kamu Kesimi Yat›r›mlar›n›n Toplam Yat›r›mlara Oranlanmas›............ 53

KAMU KES‹M‹ ‹LE ÖZEL KES‹M ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ .............................. 54EK-I ................................................................................................................ 56EK-II ............................................................................................................... 57EK-III.............................................................................................................. 59EK-IV.............................................................................................................. 59Özet ............................................................................................................... 60

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 61 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 62Okuma Parças› ............................................................................................. 63Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 64S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 64


Kamu Maliyesinde Karar Alma .............................................. 66OYLAMA MODELLER‹ .................................................................................. 67OPT‹MAL OY ORANI.................................................................................... 67MEDYAN SEÇMEN MODEL‹......................................................................... 68

OYLAMA PARADOKSU ................................................................................ 69OY ALIfiVER‹fi‹ (LOGROLL‹NG)................................................................... 71DOWNS TEMS‹L‹ DEMOKRAS‹ MODEL‹ .................................................... 73BASKI GRUPLARI.......................................................................................... 75BÜROKRAS‹................................................................................................... 76Özet ............................................................................................................... 79Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 80

Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 81Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 82S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 82


Ek 1 ................................................................................................................ 83

‹ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE



Kamu Harcamalar› .................................................................. 84KAMU HARCAMALARI KAVRAMI................................................................ 85

Genifl Anlamda Kamu Harcamalar›.............................................................. 86Dar Anlamda Kamu Harcamalar› ................................................................. 86KAMU HARCAMALARININ SINIFLANDIRILMASI........................................ 87‹dari S›n›fland›rma......................................................................................... 87Fonksiyonel S›n›fland›rma ............................................................................ 87Ekonomik S›n›fland›rma................................................................................ 88

Gerçek Harcamalar ................................................................................. 89Cari Harcamalar....................................................................................... 89

Yat›r›m Harcamalar› ................................................................................ 90Transfer Harcamalar›............................................................................... 90

TÜRK‹YE’DE KAMU HARCAMALARININ SINIFLANDIRILMASI................. 91

KAMU HARCAMALARININ ARTIfiI .............................................................. 93Kamu Harcamalar›n›n Görünürde Art›fl Nedenleri...................................... 93Paran›n Sat›n Alma Gücünün Düflmesi.................................................. 93Bütçe Sistemlerinin De¤iflmesi ............................................................... 93Ülke Yüzölçümü ve Nüfusun Artmas› ................................................... 93

Kamu Harcamalar›n›n Gerçek Art›fl Nedenleri............................................ 94Ekonomik Nedenler................................................................................ 94Teknolojik Nedenler ............................................................................... 94Sosyal Nedenler....................................................................................... 94

Askeri Nedenler....................................................................................... 95Siyasi Nedenler........................................................................................ 95

KAMU HARCAMALARININ ARTIfiINI AÇIKLAMAYA YÖNEL‹KGÖRÜfiLER..................................................................................................... 95

Wagner Kanunu ............................................................................................ 95Peacock-Wiseman’›n S›çrama Tezi .............................................................. 96Kamusal Tercihler Teorisi ............................................................................. 97Özet................................................................................................................ 98Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 99

Yaflam›n içinden............................................................................................ 100Okuma Parças› .............................................................................................. 101Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 103S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 103


Kamu Gelirleri ........................................................................ 106KAMU F‹NANSMANI..................................................................................... 107KAMUNUN ZORLA (CEBR‹ OLARAK) ELDE ETT‹⁄‹ GEL‹RLER ............... 108

Vergiler........................................................................................................... 108Harçlar............................................................................................................ 110Resim.............................................................................................................. 111fierefiyeler ...................................................................................................... 112

Vergi Benzeri Gelirler (Parafiskal Gelirler).................................................. 112Para Cezalar›.................................................................................................. 113

Zorunlu Borçlanma ....................................................................................... 114KAMUNUN ZORLAMA OLMADAN ELDE ETT‹⁄‹ GEL‹RLER..................... 114

‹ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE



Teflebbüs ve Mülkiyet Gelirleri .................................................................... 114Ba¤›fl ve Yard›mlar........................................................................................ 115‹ste¤e Ba¤l› Borçlanma ................................................................................ 115

Mali Tekeller.................................................................................................. 116PARASAL ‹fiLEMLERDEN ELDE ED‹LEN GEL‹RLER.................................... 116Para Basma (Emisyon).................................................................................. 116Devalüasyon .................................................................................................. 117Özet ............................................................................................................... 118Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 119

Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 120Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 121S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 121

Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 122Ek 1................................................................................................................ 123

Devlet Bütçesi .......................................................................... 124DEVLET BÜTÇES‹ KAVRAMI VE ÇEfi‹TL‹ TANIMLARI............................... 125BÜTÇEN‹N KLAS‹K ‹fiLEVLER‹..................................................................... 126Bütçenin Mali ‹fllevi....................................................................................... 126Bütçenin Siyasal ‹fllevi .................................................................................. 127Bütçenin Hukuki ‹fllevi ................................................................................. 127

Bütçenin Denetim ‹fllevi ......................................................................... 128BÜTÇEN‹N ÇA⁄DAfi ‹fiLEVLER‹ .................................................................. 129Kaynak Tahsisinde Etkinlik ‹fllevi ................................................................ 129Gelir Da¤›l›m›nda Adalet ‹fllevi .................................................................... 130

Ekonomik ‹stikrar ‹fllevi................................................................................ 130TÜRK‹YE’DE BÜTÇES‹N‹N HAZIRLANMASI .............................................. 130Bütçe Dönemi (Mali Y›l)............................................................................... 131Merkezi Yönetim Bütçe Haz›rlama Süreci ................................................... 131Orta Vadeli Program ..................................................................................... 131Orta Vadeli Mali Plan.................................................................................... 132Bütçe Ça¤r›s› ve Bütçe Haz›rlama Rehberi.................................................. 133Gider Bütçesinin Haz›rlanmas› ..................................................................... 133Maliye Bakanl›¤›’n›n Haz›rl›klardaki Rolü ve Bütçe Görüflmeleri.............. 134Gelir Bütçesinin Haz›rlanmas› ...................................................................... 134Bütçe Yasas› ve Ekleri .................................................................................. 135

Milli Bütçe Tahmin Raporu .................................................................... 135Bütçe Gerekçesi ...................................................................................... 135

Y›ll›k Ekonomik Rapor ........................................................................... 135Bütçe Yasa Metni .................................................................................... 135

Merkezi Yönetim Bütçe Tasar›s›n›n TBMM’de Görüflülmesi ...................... 136Özet................................................................................................................ 138Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 139

Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 140Okuma Parças› .............................................................................................. 140Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 142S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 142


‹ç indek i lervi

7. ÜN‹TE



Devlet Borçlanmas› ................................................................. 146DEVLET BORCU KAVRAMI.......................................................................... 147

DEVLET‹N BORÇLANMA NEDENLER‹......................................................... 149KAMU KES‹M‹ BORÇLANMA GERE⁄‹ ........................................................ 151DEVLET BORÇLARININ SINIFLANDIRILMASI............................................. 152

Vadeleri Aç›s›ndan Devlet Borçlar›n›n S›n›fland›r›lmas› ............................. 152Gönüllülük Aç›s›ndan Devlet Borçlar›n›n S›n›fland›r›lmas› ........................ 153Elde Edildikleri Kaynaklar Aç›s›ndan Devlet Borçlar›n›nS›n›fland›r›lmas› ............................................................................................. 153‹Ç BORÇLANMA............................................................................................ 154‹ç Borçlanman›n Kaynaklar› ........................................................................ 154‹ç Borçlanman›n Çeflitleri.............................................................................. 155DIfi BORÇLANMA.......................................................................................... 157

D›fl Borçlanman›n Kaynaklar› ..................................................................... 157D›fl Borçlanman›n Çeflitleri ........................................................................... 157KAMU BORÇ YÖNET‹M‹.............................................................................. 159Özet................................................................................................................ 160Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 161

Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 162Okuma Parças› .............................................................................................. 162Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 163S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 163


Ek 2................................................................................................................ 165

Sözlük ................................................................................... 167Dizin ...................................................................................... 171

‹ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE



Sunufl

Devletin ekonomiye müdahale edip etmemesi, edecekse hangi araçlarla etme-

si gerekti¤i yüzy›llardan beri tart›fl›lan bir konudur. Karma ekonomi modelini be-

nimseyen ülkelerde kamu kesimi ile özel kesim beraberce faaliyette bulunmakta

ancak ayr› ayr› karar ve tercih olanaklar›na sahip olmaktad›r. Kamu maliyesi der-

si bu sistem içerisindeki, kamu kesiminin harcamalar› ve gelirlerini incelemekte-

dir. Kamu kesimi birimleri toplumun ihtiyaçlar› do¤rultusunda mal ve hizmet üret-

mektedirler. Üretilen mal ve hizmetler için harcama yap›lmakta, devletin her har-

camas› ise ekonomi üzerinde çeflitli etkiler meydana getirmektedir. Ayr›ca, ülke-

nin milli gelirinden bir bölümü devlet taraf›ndan kamu harcamalar›n› finanse et-

mek için kullan›lmaktad›r. ‹flte tüm bunlar genel olarak kamu maliyesi dersinin

ana konular›n› oluflturmaktad›r. Ayr›ca, kamu kesimi birimlerinin sundu¤u hiz-

metlerin toplumun tercihlerini ne dereceye kadar karfl›lad›¤› ve as›l önemlisi tam

olarak karfl›layabilmesi için nas›l bir kurumsal yap› gerekti¤i konular› da kamu

maliyesi disiplininin içinde yer alan di¤er konulard›r.

Kamu maliyesinin daha iyi anlafl›labilmesi için her fleyden önce devlet kavra-

m›n›n ve devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüfllerin anlafl›lmas› gerekmekte-

dir. Bu nedenle kitab›n ilk bölümünde devlet kavram› ve devletin ekonomideki

rolü konusu ele al›nm›flt›r. Kitap kamu maliyesiyle ilgili baz› baflka sorulara da ce-

vaplar bulmaya çal›flmaktad›r. Devletin görev ve fonksiyonlar› nelerdir? Devlet ne-

den baz› ekonomik faaliyetlere girerken di¤erlerine girmemektedir? Neden devle-

tin faaliyetlerinin kapsam› y›llar içerisinde de¤iflmektedir ve ülkeden ülkeye fark-

l›l›klar göstermektedir? Küreselleflme gibi geliflmelerin de etkisiyle toplumlar›n

devletten bekledi¤i görevlerin kapsam›nda bir de¤iflim olmufl mudur? Devlet han-

gi hizmetleri sunmal›d›r? Kamu hizmetlerinde üretim karar› nas›l verilir? Kamu ge-

lirleri nelerdir ve borçlanman›n kamu gelirleri içerisindeki önemi nedir? Devletin

ekonomik rolü daha etkin hale getirilebilir mi? Tüm bu sorular›n cevaplar› kitab›n

içeri¤inin belirlenmesinde temel al›nm›flt›r.

Kamu maliyesi dersi kapsam›nda kamu harcamalar› konusu kitapta ayr›nt›l›

olarak ele al›nm›flt›r. Kamusal faaliyetlerin finansman›nda devletlerin elinde çok

çeflitli gelir kaynaklar› bulunmaktad›r. Kamu gelirleriyle ilgili olarak kitapta genel

bilgiler verilmifl ve son dönemde kamu gelirleri içerisinde artan önemi dolay›s›y-

la devlet borçlanmas› üzerinde durulmufltur. Ancak bilindi¤i gibi, günümüzde ka-mu harcamalar›n›n finansman› aç›s›ndan en önemli gelir kayna¤› vergilerdir. Bu

anlamda vergi teorisi üzerinde de ayr›nt›l› olarak durulmas› gerekmektedir. Bu

konudaki bilgiler “Vergi Teorisi” ders kitab›n›zda yer ald›¤›ndan “Kamu Maliyesi”

kitab›n›n içerisinde bu konuya de¤inilmemifltir.

8 üniteden oluflan “Kamu Maliyesi” kitab›, uzaktan ö¤retim koflullar›na uygun

olacak flekilde haz›rlanm›flt›r. Her ünitenin bafllang›c›nda yer alan “amaçlar›m›z”

bölümünde ünitede kazan›lmas› beklenen yeterlilikler belirtilmektedir. Ünite içe-

risinde vurgu yap›lmak istenen önemli konular ve tan›mlamalar sayfa yan bofl-

luklar›nda yer almaktad›r. Ayr›ca, ünite içerisinde yer alan “s›ra sizde” sorular› ça-

l›fl›lan ünite ile ilgili olarak ö¤renciyi düflünmeye yönlendirmek üzere haz›rlan-m›flt›r. Ünite sonunda yer alan “kendimizi s›nayal›m” sorular› ise ö¤rendiklerinizi

Sunuflviii



s›namaya yönelik olarak haz›rlanm›fl test sorular›d›r. Her üniteye iliflkin olarak

günlük yaflamda yaz›l› ve görsel bas›nda karfl› karfl›ya kald›¤›m›z haberler de “ya-

flam›n içinden” bölmelerinde yer almaktad›r. “okuma parçalar›nda” ise ünitede

aç›klanan bilgileri pekifltirecek baz› ek bilgiler verilmektedir. Kitab›n sonunda yer alan “sözlük” k›sm›nda ise, dersle ilgili temel kavramlar›n sözlük anlamlar›

bulunmaktad›r.

Bu kitab›n yaz›lmas›nda genifl bir ekibin katk›s› bulunmaktad›r. Bir ekip çal›fl-

mas›n›n ürünü olan bu kitab›n haz›rlanmas›nda eme¤i olan baflta de¤erli yazarla-

r›m›z olmak üzere herkese teflekkür eder, kitab›n ö¤rencilerin baflar›lar›na katk›-

da bulunmas›n› dileriz.

Editör

Doç.Dr. fiebnem TOSUNO⁄LU

Sunufl ix



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kamu maliyesi kavram›n› tan›mlayabilecek,Devlet kavram›n› tan›mlayabilecek,Devletin ö¤elerini özetleyebilecek,Devletin ekonomiye müdahale etmesini savunan görüflleri aç›klayabilecek,Küreselleflmenin kamu maliyesi üzerindeki etkilerini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Aristotelesçi devlet anlay›fl›• Toplum sözleflmesi• Hegelci devlet anlay›fl›• Merkantilizm• Fizyokrasi

• Klasik liberal görüfl• Sosyalist görüfl• Keynesyen görüfl• Küreselleflme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi Devlet ve Ekonomi

• KAMU MAL‹YES‹N‹N TANIMI

• DEVLET KAVRAMI

• DEVLET‹N EKONOM‹DEK‹ROLÜNE ‹L‹fiK‹N YAKLAfiIMLAR

• KÜRESELLEfiME VE KAMU MAL‹YES‹

1KAMU MAL‹YES‹



KAMU MAL‹YES‹N‹N TANIMINobel ödüllü ekonomist Joseph E. Stiglitz’in de belirtti¤i gibi do¤du¤umuz andan

itibaren hayatlar›m›z devlet faaliyetlerinden say›s›z yönde etkilenmektedir. Ço¤u-

muz devlet hastanelerinde dünyaya geliriz. Do¤umumuz bize, ülkemizin vatanda-

fl› olarak, bir dizi hak ve yükümlülük verecek flekilde devlet taraf›ndan kay›t alt›na

al›n›r. Ço¤umuz devlet okullar›nda ö¤renim görürüz. Devletten ö¤renim bursu,

sa¤l›k deste¤i al›r›z. Hepimiz bir flekilde devlete vergi öderiz. Baz›lar›m›z devlet ta-

raf›ndan istihdam ediliriz. Yediklerimiz, içtiklerimiz hatta içinde yaflad›¤›m›z evle-

rimizin hangi standartlara sahip olaca¤› devlet taraf›ndan belirlenir ve üretimleri

devlet taraf›ndan denetlenir. Toplu tafl›ma araçlar›n›, devlet taraf›ndan yap›lm›fl

yollar› kullan›r›z. Çöplerimizi bile bir devlet kuruluflu toplamaktad›r.Devlet neden baz› ekonomik faaliyetlere girerken di¤erlerine girmemektedir?

Devletin faaliyetlerinin kapsam› y›llar içerisinde neden de¤iflmektedir ve ülkeden

ülkeye farkl›l›klar göstermektedir? Devlet hangi hizmetleri sunmal›d›r? Hangi ver-

gileri toplamal› ve hangi koflullarda borçlanmal›d›r? Devletin ekonomik rolü daha

etkin hale getirilebilir mi? Kamu maliyesi iflte bu tür sorulara yan›t arayan bir bilim

dal›d›r. Kamu maliyesi devletin harcamalar›n› ve gelirlerini incelemektedir. Bir

ülkenin milli gelirinin bir bölümü, devlet taraf›ndan, kamu harcamalar›n› finanse

etmek için kullan›l›r. Kamu harcamalar› , kamu kesimi birimleri taraf›ndan bildi-

rilen kamu hizmeti taleplerini karfl›lamak için, bir kamu bütçesiyle düzenlenen ve

gerçeklefltirilen harcamalard›r. Kamu kesimi birimleriyse ülke halk›n›n ihtiyaç duy-

du¤u hizmetleri sunmak için, bürokratik bir düzen içinde, örgütlenmifl idari yap›-lard›r. Kamu kesimi birimlerinin sundu¤u hizmetlerin toplumun tercihlerini ne

dereceye kadar karfl›lad›¤› ve as›l önemlisi, tam olarak karfl›layabilmesi için nas›l

bir kurumsal yap› gerekti¤i konular› da kamu maliyesi disiplininin içinde yer alan

konulard›r. Kamu maliyesinin daha iyi anlafl›labilmesi için, devlet kavram›n›n ve

devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüfllerin ele al›nmas› gerekmektedir.

DEVLET KAVRAMIToplumlar›n yap›s› göz önüne al›nd›¤›nda, devletin vazgeçilemez bir önemi oldu-

¤unu görmekteyiz. ‹nsanlar toplu yaflama e¤ilimine sahip sosyal varl›klard›r. Yara-

t›l›fl› gere¤i, “do¤ru” ve “yanl›fl” kavramlar›na sahiptirler. Do¤ruya uygun bir düzen

içinde yaflamak isterken yanl›fl yapanlar›n da engellenmesini isterler. ‹flte bu ne-

Devlet ve Ekonomi

Kamu maliyesi: Devletingelir ve harcamalar›n›inceleyen bilim dal›d›r.

Kamu harcamalar›: Kamukesimi birimleri taraf›ndanbildirilen kamu hizmetitaleplerini karfl›lamak için,bir kamu bütçesiyledüzenlenen ve

gerçeklefltirilenharcamalard›r.

Kamu kesimi: Ülke halk›n›nihtiyaç duydu¤u hizmetlerisunmak için bürokratik birdüzen içinde örgütlenmiflidari yap›lard›r.



denledir ki insanlara birtak›m kurallar koyacak, bu kurallara uyulmas›n› sa¤laya-

cak bir otoritenin varl›¤› zorunludur. Bir toplumda asayifl ve güvenli¤i sa¤layabile-

cek, zararl› davran›fllar› kanunla yasaklayabilecek, bu kanunlara da uyulmas›n›

mecbur k›lacak tek güç, devlettir. Devletin çok yönlü, soyut bir kavram olmas›, ge-nel bir tan›m›n›n yap›lmas›n› güçlefltirmektedir. Bu nedenle literatürde devletin

pek çok farkl› tan›m›yla karfl›lafl›lmaktad›r.

Toplumsal aç›dan devletin neden vazgeçilmez bir önemi vard›r?

Devletin dar tan›m›na göre; “Devlet, bir toprak parças› üzerinde, bir otorite al-

t›nda yaflayan insan toplulu¤udur”. Daha genifl bir tan›mla; “devlet, ortak bir ha-

yat› ve kültürü paylaflan bir toplumda, bu toplumu düzenleme, bu topluma gü-

venlik, refah, huzur sa¤lama amac›n› güden ve bu amaca yönelik olarak kanun

koyma, bu kanunlar› uygulama, yarg›lama, cezaland›rma gibi güçlere sahip olan

kurumdur”.Devleti tan›mlamaya çal›flan yaklafl›mlardan ilki onu do¤al bir kurum ya da

organizasyon olarak görmektedir. Bu yaklafl›m›n temelini Platon’un devlete iliflkin

görüflleri oluflturmaktad›r. Devlet, temelini insan do¤as›nda bulmaktad›r. Buna gö-

re devlet, insanlar›n bir araya gelmesiyle oluflmufl, büyük ölçekli bir insan ya da

organizman›n devam› olarak görülür. Bu durumun bir sonucu olarak, s›ras›yla ak›l,

can ve isteklerden oluflan üç parçal› ruh anlay›fl›n›n aynen devlette de bulundu¤u

ileri sürülmektedir.

Devleti tan›mlamaya çal›flan yaklafl›mlardan ikincisi Aristotelesçi devlet anla-

y›fl›d›r. Bu yaklafl›m devleti bir kurumlar ve hizmetler sistemi olarak tan›mlamakta-

d›r. Buna göre devlet kendisini yönetenlerden ayr› bir varl›¤a sahiptir. Ancak dev-

leti yönetenler ald›klar› karar ve yetkilerle bu kurumlar, hizmetler sisteminin gelifl-mesine, güçlenmesine katk›da bulunmaktad›rlar. Aristoteles’e göre, devletin as›l

amac›, yurttafllar›n› maddi bak›mdan refaha ulaflt›rman›n yan›nda, ahlâki bak›mdan

da geliflmeleri ve olgunlaflmalar›n›n sa¤lanabilmesidir. Devletler bu amac› gerçek-

lefltirebilmelerine göre iyi ya da kötü devlet olarak nitelendirilmektedirler.

Bir di¤er yaklafl›m da devleti, toplumsal bir sözleflme sonucu oluflturulan bir

varl›k ve araç olarak tan›mlamaktad›r. Bu yaklafl›m›n temelini Rousseau, Hobbes

ve Locke’un görüflleri oluflturmaktad›r. Buna göre insan s›n›rs›z bir özgürlük duru-

mu içinde var olamaz. Çünkü; s›n›rs›z bir özgürlük durumunda, insan›, d›flar›dan

belirleyen ve s›n›rlayan hiçbir güç olamayaca¤›ndan, her insan neyin iyi oldu¤una

kendisi karar verecek, kendi ç›karlar›n› hayata geçirmeye çal›flacakt›r. Bu tam bir

ç›kar çat›flmas›na, hatta insanlar aras›nda bir savafla yol açacakt›r. Böyle bir durum,

tüm insanlara zarar verece¤i için, insanlar bir araya gelerek, aralar›nda bir sözlefl-

me yaparlar. Toplum sözleflmesi ad› verilen bir uzlaflma ve anlaflmaya dayana-

rak, ortak iradelerini temsil edecek bir gücü, kendileri için hakem ve yönetici ola-

rak tayin ederler. Bu yaklafl›mda devlet, insanlar› birbirlerine karfl› koruyacak, ken-

dilerini gelifltirmelerine olanak verecek, bir araç olarak görülmektedir.

Devleti tan›mlamaya çal›flan bir di¤er yaklafl›m da Hegelci devlet anlay›fl›d›r.

Buna göre devlet, kendi irade, ehliyet, yetenek ve amaçlar› olan, bir üniversite-

ye benzetilebilecek cisimleflmifl bir kifli, dünyadaki ilahi düflünce ve milli bir ruh

olarak görülmektedir. Devletin içeri¤ini milli ruhun oluflturdu¤unu öne süren

Hegel’e göre, milli ruh; din, hukuk, bilim, sanat ve sanayi gibi özel alanlardanoluflmaktad›r.

4 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 1

Organik devlet: Devlet,insanlar›n bir arayagelmesiyle oluflmufl büyükölçekli bir insan ya daorganizma ve bireyin birdevam›d›r.

Aristotelesçi devlet: Devletkendisini yönetenlerden ayr›bir varl›¤a sahip, birkurumlar ve hizmetler

sistemidir.

Toplum sözleflmesi devleti:Devlet, toplum sözleflmesiad› verilen bir uzlaflma veanlaflmaya dayanarakinsanlar› birbirlerine karfl›koruyacak ve kendilerinigelifltirmelerine olanakverecek bir araçt›r.

Hegelci devlet: Devlet, kendiirade, ehliyet, yetene¤i veamaçlar› olan, milli bir ruha

sahip tüzel kifliliktir.



Sonuncu yaklafl›msa Marksist devlet görüflü yaklafl›m›d›r. Bu yaklafl›ma göredevlet, bir tür yönetim makinesidir. Politikalar, devlet gücünü elinde bulunduran-lar›n ç›kar ve tercihlerinden hareketle üretilmekte, toplumdaki egemen s›n›f›n ç›-

karlar›na hizmet etmektedir. Bu yaklafl›m›n esas›n›, s›n›flara bölünmüfl bir toplumoluflturmaktad›r. Bu toplumsal yap› içerisinde devlet, ekonomik bak›mdan üstündurumda olan, üretim araçlar›na sahip bulunan s›n›f›n bask› arac›d›r ve s›n›flar ara-s›nda mücadeleyi engelleme görevini yerine getirmektedir.

Devletin tan›mlar›ndaki farkl›l›klar neden kaynaklanmaktad›r?

Devletin Ö¤eleriDevletin temel olarak üç ö¤esi bulunmaktad›r. Bu ö¤eleri millet, ülke ve egemen-lik olarak sayabiliriz.

MilletDevletin befleri unsurunu millet oluflturmaktad›r. Günümüzde her milletin kendikaderine sahip ve hâkim olmas› görüflüne dayanan “millî devlet” anlay›fl› yerlefl-mifltir. Devletin varl›¤›, öncelikle insan toplulu¤unun varl›¤›na ba¤l›d›r. Devletioluflturan insanlar›n, ba¤›ms›z bir siyasi topluluk halinde teflkilatlanma istek ve ka-biliyeti, topluluktaki insan say›s›ndan daha önemlidir. Çin ve Hindistan gibi nüfu-su milyara ulaflan devletler oldu¤u gibi, Monako Prensli¤i, Kuveyt Emirli¤i gibi nü-fusu binlerle ifade edilen devletler de vard›r. Devlet kavram›n›n tarih içindeki ge-liflimine ba¤l› olarak, devletin insan unsuruna, tebaa, ümmet, halk, gibi isimler de

verilmifltir.

ÜlkeDevletin toprak unsurunu ülke oluflturmaktad›r. Devlet, iktidar›n kullan›m alan›n›ns›n›rlar›n› belirleyen co¤rafi aland›r. Devletin var olabilmesi için, di¤er devletler-den belli s›n›rlarla ayr›lm›fl bir ülkenin varl›¤› gereklidir. Devletler, toplumlar›n gö-çebe hayat› terk ederek, belirli bir toprak parças›na yurt olarak yerleflmeleri sonu-cu ortaya ç›km›fllard›r. Tarih boyunca geliflen medeniyetlerle beraber, ülke unsurudaha da önem kazanm›flt›r.

Egemenlik Devletin iktidar unsurunu egemenlik oluflturmaktad›r. Devleti, devlet olmayantopluluklardan ay›ran en önemli fark, devletin siyasi unsuru olan ve kamu gücü

olarak adland›r›lan, baflkalar›na hâkim olma, emir ve direktifler vererek baflkalar›-n›n davran›fllar›n› yönlendirme egemenli¤ini, devletin emrindeki ordu, jandarma,polis ve benzeri silahl› güçler arac›l›¤›yla kullanabilmesidir. Egemenli¤in iç ve d›flolmak üzere iki yönü bulunmaktad›r. Devletin iç egemenli¤i, ülke s›n›rlar› içindebulunan her türlü kifli, grup, makam egemenli¤ini de içine alan üstün bir kuvvetolup, onun kendi bünyesinden kaynaklanan asli ve meflru bir güçtür. Devletin d›flegemenli¤i, devletin baflka devletlere ba¤›ml› olmamas› ve öteki devletlerle huku-ken eflit konumda olmas› anlam›na gelmektedir. Devlet, egemenlik gücünü baflkabir otoriteden almaz ve bir baflkas› ad›na kullanmaz. Ancak egemenlik yetkisi des›n›rs›z de¤ildir, mahiyeti ve s›n›rlar› hukukla belirlenmifltir.

Devletin ö¤elerinin birbirleriyle olan iliflkileri nas›ld›r?

51. Ünite - Devlet ve Ekonomi

S IRA S‹ZDE

2

Marksist devlet: Devlet, birtür yönetim makinesidir.

S IRA S‹ZDE3



DEVLET‹N EKONOM‹DEK‹ ROLÜNE ‹L‹fiK‹NYAKLAfiIMLARDevletin ekonomi içerisinde üstlenece¤i görevlere iliflkin görüfller tarih boyunca

önemli de¤ifliklikler göstermifltir. Günümüzde h›z kazanan küreselleflme gibi ge-liflmelerin de etkisiyle toplumlar›n devletten bekledi¤i görevlerin kapsam› genifl-lemifltir.

Merkantilist GörüflDevletin ekonomiye müdahalesi fikri 16. yüzy›lda merkantilistlerle bafllar. Mer-kantilizm , ortaça¤ düflüncesini reddedip onun yerine daha ak›lc› ilkeler koymufl-tur. Bu bak›mdan merkantilizm, 16. ile 18. yüzy›llar aras›nda devletlerin ekonomikbak›mdan yap›land›r›lmalar›nda oldukça etkili olmufltur. Merkantilizmde temel dü-flünce toplumun zenginli¤idir. Merkantilizm taraftarlar›, devletin en önemli amac›-n›n toplumu zenginlefltirmek oldu¤unu ve bunun da ülke hazinesinin sahip oldu-

¤u alt›n, gümüfl gibi de¤erli madenlerin art›r›lmas›yla sa¤lanabilece¤ini savunmufl-lard›r. Bu düflünce taraftarlar›, ülkedeki de¤erli maden stokunun geliflimini sa¤la-

yabilmek için de d›fl ticaretin önemine de¤inmifl ve devletin d›fl ticaretin geliflimi-ni sa¤lamada önemli rol oynamas› gerekti¤i fikrini ileri sürmüfllerdir.

Mali düflünce ve uygulamalar aç›s›ndan merkantilist ak›m› de¤erlendirmek ge-rekirse bu dönemde, kamuya ait harcamalar›n artma e¤ilimi gösterdi¤i söylenebi-lir. Devlet müdahalesinin genifllemesiyle yeni tip bir gelir kayna¤› kabul edilen hü-kümdar imtiyazlar› (ayr›cal›klar›) ve bunlara dayanan gelirler de gelir olarak kabuledilmifltir. Vergiler, kamu harcamalar›n› karfl›lamada en önemli kaynak de¤ildir.

Ama verginin meflrulu¤unu savunan görüfller ortaya at›lmaktad›r. Vergiyi devletinbireye sa¤lad›¤› koruyucu ifllemlerin bir karfl›l›¤› sayan görüfller merkantilist yazar-

lar›n fikirleri aras›nda yer almaktad›r. Yine bu dönemde, kamu kredisi geliflmeyebafllam›flt›r. Hükümdarlar özellikle savafl harcamalar› için s›k s›k borçlanmaya bafl-lam›flt›r. Merkantilist yazarlar aras›nda, verimli harcamalar›n borçlanmayla karfl›la-nabilece¤ini savunanlara da rastlayabiliriz. Ancak ço¤unluk, borçlanman›n bir ma-li araç olarak çok sak›ncal› oldu¤unu iddia eder. Bütçe henüz bir kurum olarak ge-liflmemifltir. Ancak bütçe hakk› ile ilgili ilk ad›mlar bu dönemde at›lm›flt›r.

Devletin zenginleflmesini sa¤lamak merkantilizmde esas düflünce olmas›na ra¤-men, bu dönem içinde meydana gelen savafllar ve çeflitli altyap› yat›r›mlar› nede-niyle kamu harcamalar› h›zl› bir art›fl göstermifl, bunun sonucunda da alt›n ve gü-müfl stoklar›n›, istenilen düzeyde tutmak mümkün olamam›flt›r. Söz konusu olum-suzluklar, ad› geçen madenler d›fl›nda, baz› kamu gelirlerini de hazinenin girdisi

olarak kabul eder hale getirmifltir.

Merkantilistlerin devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüflleri nelerdir?

Fizyokrat GörüflFizyokrasi kelimesi, “do¤a yasas›” anlam›na gelmektedir. Fizyokratlar, bütün ma-liyeyi kapsayan genel bir sistem getirmifllerdir. Bu sistem alt›nda mali olaylar› teo-rik incelemelerle sonuçland›rarak, maliye ilminin do¤uflunu da sa¤lam›fllard›r. Fiz-

yokratlar›n görüflleri, ilk defa 18. yüzy›lda Fransa’da ortaya at›lm›fl, bu görüfller, bi-limsel anlamda maliyenin kurulmas›yla klasik liberal görüflün do¤up geliflmesineöncülük etmifltir. Bu nedenle mali konular›, teorik olarak ortaya at›p, onlar› bilim-

sel olarak savunan ilk ekolün fizyokratlar oldu¤u ifade edilebilir.

6 Kamu Maliyesi

Merkantilizm: Devletin enönemli amac› toplumuzenginlefltirmektir. Bunusa¤lamas›n›n yolu da ülkehazinesinin sahip oldu¤ualt›n ve gümüfl gibi de¤erlimadenleri art›rmakt›r.

SIRA S‹ZDE 4

Fizyokrasi: Zenginli¤inkayna¤› tar›md›r ve bunedenle devletin sadecetar›m üzerinden tek vedolays›z bir vergi almas›gerekmektedir.



Fizyokratlar liberalizmin öncüleridir. Devlet müdahalesine karfl›d›rlar. Toplumhayat›n› yöneten bir do¤al düzenin varl›¤›na inan›rlar. Fizyokratlar, her insan›nkendi kiflisel ç›karlar›n›n bilincinde oldu¤unu ve uyru¤unda oldu¤u ülkelerin ç›-

karm›fl olduklar› yasalara göre de¤il, do¤a yasas›na göre davranacaklar› tezini ilerisürmüfltür. Yani, her insan, ilahi bir güçle davran›fllar›n› kendi ç›karlar› do¤rultu-sunda hesaplar ve ona göre hareket eder. Bu do¤al düzenin eksiksiz iflleyebilme-si için, devlet müdahalesinin mümkün olan asgari s›n›ra indirilmesini, bunun içinde devlet harcamalar›n›n k›s›lmas›n› tavsiye ederler. Gere¤inden fazla yap›lan dev-let harcamalar›n›n borçlanmay› ve dolay›s›yla da vatandafllar üzerindeki vergi yü-künü art›rarak, mevcut olan do¤al dengeyi bozaca¤› ifade edilmifltir. Borçlanmayabaflvurulmas›n› uygun görmezler. Afl›r› devlet harcamalar›n›n çok ve çeflitli vergi-lemeyi gerekli k›laca¤›n›, bunun da do¤al düzeni bozaca¤›n› savunurlar.

Hat›rlanaca¤› üzere merkantilist düflünceye göre, zenginlikle hazine eflanlam-l›yd›. Onlar, bir ülkeyi sadece ticaretin zenginlefltirebilece¤ini savunmufltur. Buna

karfl›l›k fizyokratlar ise zenginli¤in; çiftçilik, madencilik ve bal›kç›l›k gibi tar›mlailgili faaliyet alanlar›nda, do¤an›n yard›m›yla üretilen mallardan meydana gelece-¤ini ileri sürmüfllerdir. Bu nedenle mali tarihte, fizyokrat görüfle sahip olanlar›nortaya koymufl olduklar› en dikkat çekici görüfl, sadece tar›m üzerinden vergial›nmas› gerekti¤ini savunan görüfltür. Esasen fizyokratlar, mali tarihe bu görüfllegeçmifllerdir. Fizyokratlar›n vergi hakk›ndaki görüflü “tek ve dolays›z vergi”dir.Tek vergi denildi¤inde akla hemen fizyokratlar gelir. Devlet harcamalar› azalt›lm›flolaca¤› için, tek bir vergiden sa¤lanacak gelirin yeterli olaca¤› görüflü hakimdir.Fizyokratlar, bir ekonominin, mülk (toprak) sahipleri, çiftçiler ve bunlar›n d›fl›ndakalanlardan meydana gelece¤ini belirtmifllerdir. Onlara göre, sadece çiftçi s›n›f›üretken olarak görülür. Tar›m sektörünün d›fl›ndaki tüm sektörlerin k›s›r olmas›,

net has›lan›n sadece topraktan sa¤land›¤› fleklindeki görüflleri sonucunda, tek verginin tar›m sektöründen al›nmas›n› savunmufllard›r. Di¤er sektörlerin vergilen-dirilmesini gereksiz ve masrafl› bulmufllar, bu kayna¤›n d›fl›ndaki tüm vergilerin,bir yerde ileri ve geriye yans›yarak, sonunda esas kaynak olan toprak üzerindekalaca¤›n› savunmufllard›r. Özet olarak bu düflünce, devletlerin olmas› gereken-den fazla büyütülmemesini ortaya koymufl ve liberal görüfle bir bak›ma öncülüketmifltir.

Fizyokratlar›n devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüflleri nelerdir?

Klasik Liberal Görüfl

Klasik liberal görüflün fikir babas›, Adam Smith’dir. Bu ünlü düflünür liberal gö-rüflün temelini atm›flt›r. A. Smith’e göre, her insan›n ekonomik faaliyetlerinin ama-c› kiflisel ç›kar›n› artt›rmakt›r. Bu amaca ulaflmak için, en az gayretle en çok fayda-

y› elde etmeye çal›flan insanlar, kendi ç›karlar› do¤rultusunda hareket ederlerkenbilmeden toplumun yarar›na hareket etmekte ve böylelikle sanki görünmeyen birel topluma yarar sa¤lamaktad›r. A. Smith, insanlar›n do¤rudan do¤ruya kamuya

yarar sa¤lama düflüncesiyle hareket etmeleri durumunda, topluma, belki de bilme-den, daha az fayda sa¤layacaklar›n› ileri sürmüfltür. Liberal düflüncenin temelini,devletin ilke olarak ekonomiye müdahale etmemesi gerekti¤i ya da herhangi birnedenle müdahale gerekti¤i zaman da bunun en az düzeyde olmas› düflüncesimeydana getirmifltir. Bu bak›mdan liberaller, daha sonra, bir bak›ma özdeyifl hali-

ne gelen “B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” “Laissez faire, laissez passer” ifa-


S IRA S‹ZDE

5

Klasik liberalizm: Devletinekonomiye kar›flmas›minimum düzeydetutulurken, bütün ekonomiketkinlikler piyasa ekonomisitaraf›ndan yerinegetirilmelidir.



desiyle tarihe geçmifltir. Bu yaklafl›ma göre, devlet sadece yasa ve hukuk düzeni-ni devam ettirerek, özel mülkiyet haklar›n› korumal›, sözleflmelerin uygulanabil-mesi için gerekli ortam› haz›rlamal›d›r. Böylece devletin ekonomiye kar›flmas› mi-

nimum düzeyde tutulurken bütün ekonomik etkinlikler, piyasa ekonomisi taraf›n-dan yerine getirilmelidir. Adam Smith, “Klasik Bölüflüm Teorisi” adl› çal›flmas›nda gelir da¤›l›m›n› “üç bü-

yük sosyal s›n›f” diye adland›rd›¤› emekçi s›n›f, kapitalist s›n›f ve toprak sahipleri

s›n›f›n›n gelir paylar›n› nas›l elde ettiklerinin incelemesi olarak ele alm›flt›r. AdamSmith’e göre ulusal gelirden üretken eme¤e ayr›lan pay artt›kça emekçilerin yaflamflartlar› iyileflir, çal›flma ve üretim artar. Üretken olmayan eme¤in pay› artt›kça ter-si olur. Üretken olmayan emek en çok kamu kesiminde bar›nd›¤›ndan, savurgan-l›k en çok bu kesimde ortaya ç›kar. Dolay›s›yla kamu kesimindeki savurganl›k ve

kötü yönetim azald›kça, devletin ekonomik büyümedeki etkinli¤i artmaktad›r. A.Smith, savurganl›k olgusunun özellikle devlet yönetiminde gözlendi¤i gerçe¤ine

dikkatleri çekmifltir. Ona göre, devleti yönetenlerin yapt›klar› harcamalar, özel ki-flilerin harcamalar›na k›yasla çok daha savurgand›r.

A. Smith “Laissez-faire” yaklafl›m›n› benimsemekle birlikte, k›sa dönemde mali-

yeti karfl›lanamayaca¤› için, kifliler taraf›ndan kârl› görülmeyerek gerçeklefltirileme- yen bay›nd›rl›k projelerinin, devlet taraf›ndan yerine getirilmesi gerekti¤ini savun-maktad›r. Böylece devletin ekonomideki rolü, savunma, adalet ve yürütme organ›-n›n fonksiyonlar›n› yerine getirecek düzeyde s›n›rland›r›lm›fl bulunmaktad›r.

A. Smith, özel teflebbüsün cazip görmedi¤i ifllerle gücünün üstünde olan ifllerindevletçe yap›lmas›n› uygun görmüfl ve toplum halinde yaflayan insanlar›n ihtiyaç-lar›n› ikiye ay›rm›flt›r: ‹lki devlet taraf›ndan karfl›lanan milli savunma, adalet, diplo-matik hizmetler gibi toplumun birinci derecedeki ihtiyaçlar›, ikincisi ise özel eko-

nomi taraf›ndan karfl›lanmad›¤› ya da yeteri kadar karfl›lanamad›¤› zamanlar dev-letin karfl›lamas› gereken milli e¤itim, sa¤l›k, bay›nd›rl›k hizmetleri gibi toplumunikinci derecedeki ihtiyaçlar›d›r. Ad› geçen iki ilke içine s›¤d›r›lm›fl olan hizmetlerd›fl›ndaki tüm hizmetlerin, özel kesim taraf›ndan yerine getirilmesi liberal devletanlay›fl›n›n karakteristik niteli¤idir. Klasik liberal devlet anlay›fl› içinde A. Smith’indüflünceleri önem kazanmaktad›r. Çünkü; toplum ihtiyaçlar›n›n ikiye ayr›lmas› ve

bu ihtiyaçlar› karfl›layan alanlar›n belirtilmeye çal›fl›lmas›, kamu ekonomisinin ilkizlerini tafl›r.

Klasik liberal düflünce, 1929 y›l›nda bafl gösteren Dünya Ekonomik Krizininortaya ç›k›flma kadar olan süre içinde devletlerin yap›lanma flekillerinde büyük

rol oynam›flt›r. Bu düflünce fleklinin ortaya ç›karm›fl oldu¤u devlete, koruyucu

devlet ya da tarafs›z devlet ad› verilmifltir. Liberal görüfl, devlet hizmetlerinin s›-n›rl› olmas› gerekti¤ini savunurken kamu harcamalar›n›n da asgari düzeyde tutul-mas›n›, denk bütçe ilkesininde hiçbir zaman göz ard› edilmemesi gerekti¤ini or-taya koymufltur.

‹ktisadi istikrar› sa¤lamak ve siyasal iktidarlar›n savurganl›klar›n› önlemek için,bireysel giriflimin teflvik edilmesiyle birlikte, para arz›n›n kontrolü ve bütçe denk-li¤inin sa¤lanmas› zorunludur. Ayr›ca, borçlanma yoluna da gidilmemelidir. Çün-kü; klasik teoride devlet, tüketim sürecini savurgan bir nitelikle gerçeklefltirdi¤in-den, iç ve d›fl borçlanma yöntemleriyle elde etti¤i kaynaklar›n bedellerini, sonraki

kuflaklar üstlenmek zorunda kalacakt›r. ‹kincisi, özel kesimin sanayi ve ticaret gibiüretken alanlarda kullanaca¤› kaynaklar›, devlet borçlanarak savurgan harcamala-ra yöneltmektedir. Bütçe aç›klar›n›n borçlanmayla ya da vergilerle finanse edilme-

8 Kamu Maliyesi



si durumunda, kamu harcamalar›ndaki art›fl kadar özel harcamalarda bir azal›fl ola-cakt›r. Bu duruma, d›fllama etkisi denilmektedir. Üçüncüsü, borçlanma süreci, ver-

gi gelirlerinin art›r›m›na göre daha az sürede ve daha kolay bir flekilde gerçeklefl-

tirilmekte ve kamuoyunun da tepkisi fazla çekilmemektedir. Bütçe, aç›klan para-sal ve mali disiplin aç›s›ndan zararl›d›r. Devlet bütçesinin sürekli aç›k vermesi, ola-¤anüstü bir gelir niteli¤inde olan borçlanman›n, normal bir gelir gibi alg›lanmas›-

na neden olmaktad›r.Liberal düflüncenin, kamu hizmetleriyle bütçe hakk›ndaki bu görüflleri, bir ba-

k›ma kamu gelirlerinin en önemlilerinden biri olan vergilere de yans›m›flt›r. Yanibu görüfle göre, kamu hizmetlerinin gerektirdi¤i harcamalar›n vergiyle karfl›lanabi-lece¤i, vergi yükünü asgari düzeyde tutmak flart›yla vergi yoluna baflvurulabilece-

¤i, kabul edilmektedir. Devlet, do¤al olarak kamusal ihtiyaçlar›n gerektirdi¤i har-camalar›n yükünü vatandafllar aras›nda bölüfltürecektir. Maliye, bu bölüfltürmeyi,en iyi biçimde yapmay› sa¤layacak ilkeleri araflt›ran bir bilimdir. Harcama az olur-

sa, vergiler de ona göre ayarlanacakt›r. Böyle olursa, bir gizli elin, kendili¤inden,hem özel hem de kamusal ç›karlar›n, mümkün olan en iyi biçimde düzenlenmesi-

ni sa¤lad›¤› do¤al düzene müdahale gere¤i olmayacakt›r. Öte yandan vergilerin ta-rafs›z olmas› ve bir iktisat politikas› arac› olarak kullan›lmamas› ilkesi, bu görüflünönemli yanlar›ndan birisini meydana getirmifltir.

Tüm bu ilkeler ›fl›¤›nda, ilk zamanlarda kamusal faaliyetlerin kötü yürütülmesi-

ne karfl›l›k, özel ekonominin baflar› kazanmas›, liberalizmin de güç kazanmas›na yol açm›fl, bu düflünce alt›nda, devletin görevleri sert bir s›n›rla çizilmifl ve “jandar-ma” rolünden öteye gitmemifltir.

Klasik liberallerin, devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüflleri nelerdir?

Sosyalist GörüflSosyalist görüfle göre, tüm üretim araçlar›n›n devlete ait olmas› ve kural olarak daülkenin ekonomik faaliyetlerinin tümünün devlet taraf›ndan yürütülmesi esast›r.Bu görüfl, özel mülkiyeti ve özel kesimi ilke olarak kabul etmemifltir. Özel mülki-

yet, sadece, kiflisel eme¤e dayanan ve el sanatlar›na iliflkin olarak faaliyet yürütenküçük iflletmelere tan›nm›flt›r.

Sosyalist görüflü benimsemifl devletlerin ekonomik düzeni, piyasa ekonomisinegöre organize olmufl devletlere göre çok farkl›l›k göstermektedir. Piyasa ekonomi-

sinde ekonomiye yön veren nesne, piyasada arz ve talebe göre meydana gelen fi- yatt›r. Oysa sosyalist ekonomilerde bunun yerini merkezi otorite almaktad›r. Bu ül-

kelerde devlet iflletmelerinin faaliyetlerine, merkezi otoritelerce saptanm›fl olan fiyatlar, vergi ve krediler egemendir.

Sosyalist ülkelerde devlet taraf›ndan tespit edilmifl fiyatlar, vergiden önce gelir.

Yani, fiyat, vergiden daha önemli finansman arac› olarak kabul edilir. Çünkü; fiyat-lar, devlet taraf›ndan istenildi¤i düzeyde tespit edilmekte, devletin ihtiyac› olankaynak, vergiden daha kolay bir flekilde sa¤lanabilmektedir. Bu düzende vergi sis-temleri de piyasa ekonomisine sahip ülkelerdeki vergi sistemlerine göre farkl› ya-p›dad›r. Piyasa ekonomisini uygulayan ülkelerde, gelir üzerinden al›nan vergiler

önemli oldu¤u halde, sosyalist düzen üzerine kurulmufl ülkelerde, fiyat›n tamam-lay›c›s› olarak kabul edilen harcama vergileri ön plana ç›kmaktad›r. Gelir Vergisi,sadece ücretlerden yap›lan kesintilerle s›n›rland›r›lm›flt›r.


S IRA S‹ZDE

6

Sosyalizm: Tüm üretimaraçlar›n›n devlete aitolmas› ve kural olarak daülkenin ekonomikfaaliyetlerinin tümünündevlet taraf›ndanyürütülmesidir.



Sosyalist görüfl, esas olarak Sovyet Rusya’da uygulanm›fl ve daha sonra bu gö-rüfl ve ilkeler, esasa yönelik olmayan birtak›m de¤iflikliklerle di¤er baz› ülkelerdede kabul görmüfltür. Ancak sistemin daha sonra, devletlerin yap›lanmalardaki etki-

si tamamen ortadan kalkm›flt›r.

Sosyalistlerin devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüflleri nelerdir?

Keynesyen GörüflLiberal görüflün ortaya konmas›ndan sonra, tarafs›z devlet anlay›fl›, devletlerin yö-netim flekillerinde uzun süre etkili olmufltur. Tüm dünyay› etkisi alt›na alan 1929ekonomik bunal›m›yla birlikte, geliflmifl ülkelerin ço¤unda yüksek oranl› iflsizli¤inorta ç›kmas›, klasik iktisadi sisteme olan güveni derinden sarsarak, o zamana ka-dar ekonomi biliminde yerleflmifl temel inançlar›n sorgulanmas›na yol açm›flt›r.Keynesyen kamu maliyesi ekolü 1929 buhran› sonras›nda John Maynard Keynes’in

genel teorisi çerçevesinde oluflturulmufl fikirler bütünüdür. Keynes’in yazd›¤› vedevam›nda birçok iktisatç›ya ilham kayna¤› olmufl “Genel Teori” adl› eserde dev-letin ekonomiyi yönlendirme gücünün önemi üzerinde durulmufltur. Keynes’ineserinde, durgunluktan ç›k›lmas› için, maliye politikas› araçlar›n›n etkin kullan›l-mas›n›n gerekti¤i savunulmaktad›r. Buna göre; iflsizlik, enflasyon gibi sorunlar ver-gileme ve harcama politikalar›yla etkilenebilecek, ekonomik faaliyetlerdeki ciddi

yavafllamalar ve depresyon engellenebilecektir.1929 ekonomik bunal›m› üzerindeki gözlemlerinden yeni bir kuram gelifltiren

John M. Keynes, ça¤dafl ekonomik düflüncenin temelini atm›fl, ekonomik alanda-ki tarafs›zl›k politikas›n› elefltirmifl ve devletin ekonomiye müdahale etmesi gerek-ti¤ini savunmufltur. Liberallerin para politikas›, Keynes’le beraber maliye politika-

s›na dönüflmüfl ve kamu kesiminin genel ekonomi içerisindeki pay› art›r›lm›flt›r.Ekonomide dengenin sa¤lanmas›nda tek çare olarak görünen kamusal harcamalar,kamu ekonomisi ile özel ekonomiyi iflbirli¤ine zorlam›flt›r. Ekonomide önemli bir

yap›sal aksakl›¤›n mevcut oldu¤unu, piyasan›n kendi gücüyle bu yap›sal aksakl›¤›gideremeyece¤ini ortaya koyan Keynes, özellikle devaml› ve yayg›n iflsizli¤in, birekonomide en büyük tehlikeyi yarataca¤›n› savunarak, tam istihdam› sa¤layacakönlemler al›nmas›n› ileri sürmüfltür. Keynes’e göre klasiklerin ileri sürdükleri Lais-sez-faire bir politika de¤ildir. Keynes’le birlikte müdahaleci bir iktisat politikas›ylamali araçlar, ekonomi içinde “müdahale arac›” olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.Büyük Buhran ve Keynes’çi görüfllerden kazan›lan bilgiler, mali araçlar›n daha ge-nifl alanlarda çok çeflitli amaçlar için kullan›labilece¤ini ortaya koymufltur. Kamu

harcamalar›n›n, bütçenin, özellikle vergilendirmenin ve borçlanman›n çeflitli eko-nomik, sosyal, siyasal amaçlar›n gerçeklefltirilmesinde kullan›labilecekleri anlafl›-l›nca, araçlarda da de¤ifliklikler, geliflmeler meydana gelmifltir. Ortaya tamamen

yeni bir anlay›fl ile birlikte, yepyeni bir mali teknik, onu kullanan bir politika vemali idare anlay›fl› ç›km›flt›r. Bu da kamu kesiminin genel ekonomi içerisindeki pa-

y›n› oldukça art›rm›flt›r. ABD söz konusu ekonomik krizi, 1933 y›l›nda Baflkan Roosevelt’in yürürlü¤e

koymufl oldu¤u New Deal Plan›’n›n yard›m›yla atlatabilmifltir. Krizin esas nedeni-nin, fiyatlar genel düzeyindeki büyük düflüflün talepteki harcamalar›n azalmas›n-dan meydana geldi¤ine inan›ld›¤› için, bu duruma devletin müdahale etmesininzorunlu oldu¤una ve bunun da devlet harcamalar›n›n art›r›lmas›n› gerekli k›ld›¤›-

na karar verilmifltir. Bunun sonucunda “aç›¤a dayal› harcama” politikalar› ortayakonmufl ve kriz önlenebilmifltir.

10 Kamu Maliyesi

Keynesyen yaklafl›m:Piyasadaki yap›salaksakl›klar ancak devletinmaliye politikas› yoluylaekonomiye do¤rudanmüdahalesi sonucugiderilebilir.

SIRA S‹ZDE 7



Keynes, liberal görüflün aksine, ekonomik dengenin sadece tam istihdam›n ger-

çekleflmesi halinde oluflabilece¤i görüflünü reddetmekte ve dengenin eksik istih-

dam düzeyinde de meydana gelebilece¤ini ifade etmektedir. Keynes, eksik istihda-

m›n bir yönünü meydana getiren iflsizli¤in ve bunun sonucu olarak kabul edilebi-lecek gelir düflüklü¤ünün nedenini, efektif talebin yeterli olmamas›na ba¤lamakta-

d›r. Bu görüfle göre efektif talep olarak ifade edilen genel harcama düzeyindeki

duraksama ya da azalma, gelir düzeyini de etkiler ve bunun sonucunda da deflasyonist bir aç›k meydana gelir. Meydana gelen deflasyonist aç›¤› kapatarak tam is-

tihdama ulaflabilmek için de efektif talebin devlet taraf›ndan art›r›lmas› gerekir.

Toplam harcamay› art›rmak için devlet, çeflitli yollarla kaynak sa¤layarak elde et-

mifl oldu¤u kaynaklar› talebi canland›racak flekilde piyasaya sokmal›d›r. J. B. Say

ve di¤er klasik ekonomistler, “arz›n kendi talebini yaratt›¤›n›” kabul etmelerine kar-

fl›l›k, Keynes bu düflüncenin aksine talebin arz› gelifltirdi¤ini kabul etmektedir.

Liberal düflünceye göre kabul edilen tarafs›z devlet anlay›fl›, daha sonralar› mü-

dahaleci bir karaktere dönüflmüfltür. Genel teori çerçevesinde oluflturulan Keynes- yen maliye, devlete ekonomik hayat› yönlendirme aç›s›ndan önemli fonksiyonlar

yüklemifltir. Ekonomik büyüme ve kalk›nman›n sa¤lanmas›, ekonomide istikrar›n

temini, adil gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› devletin asli fonksiyonlar› olarak tespit

edilmifltir. Yani devlet, kriz dönemlerinde üretimi art›rmak, enflasyon dönemlerin-

de paran›n sat›n alma gücünü düflürmemek, gelir da¤›l›m›nda adaleti sa¤lamak yö-

nünde önlemler almak suretiyle ekonomik ve sosyal hayata müdahale etme duru-

munda kalm›flt›r. Devletlerin, bozuk gelir da¤›l›m›n› düzeltebilmek için, etkili iki

mali araca sahip olduklar› ileri sürülmüfltür. Bu araçlardan birisi, artan oranl› ver-

gilerle yüksek gelire sahip kiflilerden daha çok vergi alarak, bunu düflük gelirlile-

re aktarma yoludur. Di¤eriyse, verimsiz çal›flan kamu kurumlar›n› özellefltirerek el-

de edilen gelirleri, gelir da¤›l›m›n› düzenleme yönündeki kullanma politikalar›d›r. Ancak bunlar› gerçeklefltirirken mevcut olan üretimi engellememeye özen göster-

mek gerekir.

Klasik liberal düflüncede benimsenen denk bütçe ilkesi Keynesyenler taraf›n-

dan elefltirilmifl, bunun yerine “telafi edici bütçe” ve “devri bütçe” yaklafl›mlar› be-

nimsenmifltir. Keynesyen yaklafl›ma göre siyasal iktidarlar, tam istihdam› sa¤lamak

istiyorlarsa giriflimcileri yat›r›m yapmaya teflvik etmeli, vergileri azaltarak tüketim

art›fl›n› sa¤lamal› ve bay›nd›rl›k ifllerine giriflmelidir. Bu politika neticesinde bütçe

aç›klar›n›n ortaya ç›kmas› normaldir. Keynesyenler, bütçe aç›klar›n›n borçlanmay-

la finansman›nda, borçlanmas›yla sa¤lanan kaynaklar›n kendi kendini finanse

eden yat›r›mlar için kullan›lmas› durumunda, gelecek nesiller üzerine herhangi bir

yük getirmeyece¤ini öne sürmüfllerdir. Keynesyen yaklafl›m›n aç›k finansman po-

litikalar›n› benimsemesinin, vergileme ve bütçe teknikleri üzerinde meydana getir-

di¤i en belirgin de¤ifliklik, vergilemede “yararlanma ilkesi” yerine, “ödeme gücü il-

kesi”nin yayg›nlaflt›r›lmas›d›r. Bu uygulamayla birlikte, kamusal taleplerle özel ta-

lepler ayr›flt›r›larak, bedelsiz bir statüye kavuflturulmufl olan kamu hizmetlerinin

kapsam› da yar› kamusal ve hatta özel say›labilecek hizmetleri de kapsayacak fle-

kilde geniflletilmifltir.

Keynesyenlerin devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüflleri nelerdir?


S IRA S‹ZDE

8

Efektif talep: Ekonomidemal ya da hizmetlerialabilmek için yeterli paraya da benzerlerinin mevcutolmas› sonucunda etkin olantalep.

Deflasyon: Ekonomidekifiyatlar genel düzeyinin,belirli bir zaman aral›¤›ndasürekli düflüfl göstermesidir.



Anayasal ‹ktisat Görüflü1970’li y›llardan sonra James M. Buchanan’›n öncülü¤ündeki baz› ekonomistler,ekonomik sorunlara çözüm getirmek amac›yla tekrar liberal ekonomik görüfle

benzer görüfller ileri sürmüfllerdir. Yeni maliyenin de çerçevesini çizen bu görüfl-lere “ Anayasal ‹ktisat Yaklafl›m› ” denilmektedir.

Bu teoriye göre; kiflisel ç›kar kayg›s›, hem piyasada hem de siyasal alanda, in-san davran›fllar›na egemen olmaktad›r. Bu motif “ekonomik insan›n” yan›nda seç-men, politikac› ve bürokrat olarak “siyasal insan›n” da davran›fllar›n› belirlemekte-dir. Anayasal iktisat yaklafl›m›, siyasal aktörlerinde t›pk› bireyler gibi, kendi ç›kar-lar› do¤rultusunda hareket etti¤ini belirterek, siyasal gücün, gerek iktisadi gereksemali uygulamalar›n›n disiplin alt›n al›nmas› gerekti¤ini savunmaktad›r. Bunun için,ekonomik faaliyetlerin anayasal çerçevede s›n›rland›r›lmas› önerilmektedir.

Bu yaklafl›m›n temelinde, “piyasa baflar›s›zl›¤› teorisine” karfl›l›k gelifltirilen“devletin baflar›s›zl›¤› teorisi” vard›r. Buchanan’a göre, devletin baflar›s›zl›¤›nda

Keynesyen iktisadi anlay›fl do¤rultusunda hareket eden akademisyenler, bürokrat-lar ve politikac›lar önemli bir yere sahiptir. Çünkü; Keynesyen iktisat, devletin eko-nomiye aktif müdahalesini öngörür. Dolay›s›yla bu müdahaleci devlet anlay›fl›, ka-mu sektörünün zaman içerisinde büyümesine yol açm›flt›r. Keynesyen görüflün uy-gulanmas› sonucunda denk bütçe ilkesi zedelenmifl ve bu durum bütçe aç›klar›n›nortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bütçe aç›klar›n›n ortaya ç›kmas›nda kamunun iç

ve d›fl borçlar›n›n artmas›n› ve para basma yetkisinin s›n›rs›z bir flekilde kullan›l-mas›n› ortaya ç›karm›flt›r. Devlet harcamalar›n›n h›zl› bir biçimde artmas›, h›zl› bü-

yüme, ayn› zamanda çeflitli siyasal ve ekonomik sorunlar› da beraberinde getirmifl-tir. Bu olumsuz tablonun giderilebilmesi için, anayasalara, ekonomik konulardahükümetlerin tasarruflar›n› s›n›rlay›c› hükümler koymak gerekir.

Bütçe aç›klar›n›n borçla finansman›n karfl›lanmas›nda oluflacak önemli prob-lemlerden birisi de gelecek nesillerin vergi yükünün artacak olmas›d›r. Bugünkünesillerin, gönüllü olarak devlete verdikleri borçlar›n, anapara ve faizlerinin öden-mesi için gerekli vergi art›fl›n›, gelecek nesiller yüklenmek zorunda kalacakt›r.Çünkü; borçlanman›n yükü, borçlanman›n gerçeklefltirildi¤i dönemde de¤il, borç-lar›n anapara ve faizlerinin ödenmesi esnas›nda ya da sonras›nda ortaya ç›kar. Do-lay›s›yla borç yükünü tafl›yanlar bu nesiller de¤il, gelecek nesiller olacakt›r.

Anayasal iktisata di¤er bir destek, M. Friedman’dan gelmifltir. Enflasyonun dün- yan›n birçok ülkesinde ço¤u zaman parasal bir sorun oldu¤unu belirten M. Fried-man, anayasaya konulacak bir hükümle siyasal iktidar›n para arz›n› “y›lda % 5’tençok ve % 3’ten az olmayacak flekilde art›r›lmas›n›n sa¤lanmas›n›” önermifltir. Siya-

si iktidar›n para arz›n› s›n›rland›rarak enflasyonu önlemek amac›yla ortaya konmuflolan bu düflünce, çok geçmeden genellefltirilmifl ve bütün ekonomik politikalariçin uygulanmas› savunulur hale gelmifltir.

Anayasal iktisat görüflünü benimseyenlerin görüflleri flu flekilde özetlenebilir;devletin yürütmüfl oldu¤u faaliyetlerin, tamamen piyasa ekonomisi kurallar› çerçe-

vesinde yürütülmesi esas olmal›, bunu yaparken hükümetlerin piyasaya müdaha-lelerini önlemek için, ülkelerin anayasalar›na, devletlerin ekonomik ve mali hare-ket olanaklar›n› k›s›tlayan hükümler konulmal›d›r. Devletlerin borçlanma, parabasma ve vergi koyma gibi alanlarda serbest hareket olanaklar›n› s›n›rlamak, bun-lardan birkaç›d›r. Anayasalara bu tür hükümler konulmas›ndaki amaç, politikac› vebürokratlar›n keyfi davran›fllar›n› önlemektir.

Anayasal iktisatç›lar›n devletin ekonomideki rolüne iliflkin görüflleri nelerdir?

12 Kamu Maliyesi

Anayasal iktisat yaklafl›m›:Piyasa ekonomisi kurallar›esas olmal› ve hükümetlerinmüdahalelerini önlemekiçin, anayasaya, devletlerinekonomik ve mali hareketolanaklar›n› k›s›tlayanhükümler konulmal›d›r.

SIRA S‹ZDE9



KÜRESELLEfiME VE KAMU MAL‹YES‹Küreselleflme; ekonomik, sosyal, teknolojik, kültürel, politik ve çevresel alanlarda

dünya çap›nda bütünleflmenin ve dayan›flman›n artmas› anlam›na gelmektedir. Kü-

reselleflme 1980’li y›llardan itibaren dünyan›n gündemine oturmufltur. Ekonomik,toplumsal ve siyasal yap›larda meydana gelen de¤iflimler, devletin klasik fonksiyon-

lar›nda da de¤iflikli¤e gitme zorunlulu¤unu beraberinde getirmifltir. Devlet, birçok

alanda üretimden çekilmifl, mümkün olan alanlar› (yar› kamusal mallar, baz› do¤al

tekeller gibi) piyasaya b›rakmaya bafllam›flt›r. Ancak, küreselleflmeyle birlikte, ulus

devletin rolünün ortadan kalkmad›¤› görülmektedir. Hatta baz› iktisatç›lar, küresel-

leflen dünyada devletin rolünün daha da artt›¤›na iliflkin bulgular öne sürmektedir.

Küreselleflmenin, üretimin küresel düzeyde örgütlenmesi ve mali piyasalar›n

bütünleflmesi olmak üzere, ekonomik alanda iki temel boyutu oldu¤u ileri sürül-

mektedir. Üretimin küresel düzeyde yeniden örgütlenmesi, büyük flirketlerin üre-

timlerini 1960’lardan itibaren maliyetlerin daha düflük oldu¤u bölgelere, özellikle

Güney Do¤u Asya’ya kayd›rmalar›yla bafllam›fl olan bir süreçtir. Bu süreç uluslara-ras› iflbölümünün yeni bir safhas› olarak ortaya ç›km›flt›r. 1980’li y›llardan itiba-

rense giderek artan bir flekilde, sermaye hareketlerinin serbestleflmesi ve haberlefl-

me teknolojisinin geliflmesi, mali piyasalar›n bütünleflmesi olgusunu ortaya ç›kar-

m›flt›r. Bu iki olgu birlikte, küreselleflmenin ekonomik boyutu olarak ifade edilen

süreci yaratm›flt›r.

Küreselleflme sürecinde devletin fonksiyonlar›nda nas›l bir de¤iflme olaca¤› ko-

nusunda iki farkl› görüfl vard›r. Birinci görüfl, küreselleflmenin devletin fonksiyon-

lar›n› zay›flataca¤›, yetki alan›n› daraltaca¤› ve siyasi erkin büyük ölçüde uluslarara-

s› kurumlara devredilece¤i yönündedir. ‹kinci görüflse küreselleflmenin devletin ba-

z› yetkilerini kaybetmesine neden olmakla birlikte, baflka alanlarda, daha güçlü bir

ulus devlete ihtiyaç duyulmas›na neden olan bir ortam yaratt›¤› yolundad›r.

Dünyada küreselleflmeyle ilgili geliflmeler incelendi¤i zaman, küreselleflmenin

devletin baz› fonksiyonlar›n› azalt›p, baz›lar›n›ysa art›rd›¤› görülmektedir. Mali pi-

yasalarda, sermayenin, uluslararas› serbest dolafl›m› ve uluslararas› ticarette küresel

piyasalarda rekabet etmek, sermayenin yeniden üretimi için gerekli unsurlard›r. Bu

noktada devletin en önemli rolü, bu dolafl›m› kolaylaflt›rmak ve bu rekabeti güç-

lendirmek haline gelmifltir. Devletin, özellikle sosyal refah sa¤lama fonksiyonunda

azalma, daha belirgindir. Firmalar›n uluslararas› alanda rekabet edebilirli¤ini güç-

lefltirdi¤i için, ücretlerin yani emek maliyetlerinin devlet taraf›ndan düflük tutulma-

ya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bu durum, özellikle sermaye üzerindeki yükle-

rin kald›r›lmas› ya da azalt›lmas› fleklinde olmufltur. Refah devletinin kapsam›, birmiktar azalmakla birlikte, birçok sanayileflmifl ülkede çok büyük bir düflme göster-

memifltir. Sosyal refah hizmetlerinin finansman biçimlerinde özel bireysel emekli-

lik ve sa¤l›k sigortalar›n›n teflvik edilmesiyle de¤ifliklikler meydana gelmifltir.

Küreselleflmenin önemli unsurlar›ndan bir tanesi olan, sermayenin uluslararas›

serbest dolafl›m›n›n önündeki en büyük engellerden biri, sermaye gelirlerinin yük-

sek oranda vergilendirilmesidir. Devletler, vergi hâs›lat› sa¤lamayla ülkeye serma-

ye girifli sa¤lama ikilemi aras›nda kalm›fllard›r. Sonuç olarak sermaye üzerindeki

vergiler azalt›lm›flt›r. Dolay›s›yla devletin gelirleri, vergiler yoluyla yeniden da¤›t›-

m› fonksiyonu azalm›fl, bunun sonucunda birçok ülkede gelir da¤›l›m› bir miktar

bozulmufltur.




Devletin artan fonksiyonlar› flöyle s›ralanabilir:

• fiirketlerin, küresel piyasalarda rekabet edebilmesi için, araflt›rma gelifltirme

harcamalar› gibi, rekabet ve verimlili¤in önemli bir unsuru olan, teknoloji-

nin gelifltirilmesi için gerekli harcamalar› yapmak.• fiirketlerin, rekabet edebilmek için ihtiyac›, olan teflvikleri sa¤lamak.

• Mülkiyet haklar›n›n korunmas› ve özellefltirmenin yasal altyap›s›n›n haz›r-

lanmas› gibi, piyasalar› düzenleyici faaliyetlerde bulunmak.

Sonuç olarak küreselleflmeyle devletin fonksiyonlar›n›n azalmad›¤›n› ancak

köklü de¤iflimlerin yafland›¤›n› ilerleyen dönemlerde de bu de¤iflimlerin devam

edece¤ini söyleyebiliriz.

Küreselleflme kamu maliyesine ne gibi fonksiyonlar yüklemifltir?

14 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 10




Kamu maliyesi kavram›n› tan›mlamak

Kamu maliyesi devletin harcamalar›n› ve gelirle-

rini incelemektedir. Bir ülkenin milli gelirinin bir

bölümü, devlet taraf›ndan, kamu harcamalar›n›

finanse etmek için kullan›l›r. Kamu harcamalar›,

kamu kesimi birimleri taraf›ndan bildirilen kamu

hizmeti taleplerini karfl›lamak için, bir kamu büt-

çesiyle düzenlenen ve gerçeklefltirilen harcama-

lard›r. Kamu kesimi birimleriyse ülke halk›n›n

ihtiyaç duydu¤u hizmetleri sunmak için, bürok-

ratik bir düzen içinde örgütlenmifl, idari yap›lar-

d›r. Kamu kesimi birimlerinin sundu¤u hizmetle-

rin, toplumun tercihlerin, ne dereceye kadar kar-

fl›lad›¤› ve as›l önemlisi, tam olarak karfl›layabil-

mesi için nas›l bir kurumsal yap› gerekti¤i, kamu

maliyesi disiplininin içinde yer alan konulard›r.

Devlet kavram›n› tan›mlamak

Devletin dar tan›m›na göre; “Devlet, bir toprak

parças› üzerinde, bir otorite alt›nda yaflayan in-

san toplulu¤udur”. Daha genifl bir tan›mla; “dev-

let, ortak bir hayat› ve kültürü paylaflan bir top-

lumda, bu toplumu düzenleme, bu topluma gü-

venlik, refah ve huzur sa¤lama amac›n› güden,

bu amaca yönelik olarak kanun koyma, bu ka-

nunlar› uygulama, yarg›lama ve cezaland›rma gi-

bi güçlere sahip olan kurumdur”.

Devletin ö¤elerini özetlemek

Devletin temel olarak üç ö¤esi bulunmaktad›r.

Bu ö¤eleri millet, ülke ve egemenlik olarak saya-

biliriz. Devletin befleri unsurunu millet olufltur-

maktad›r. Günümüzde her milletin kendi kaderi-

ne sahip ve hâkim olmas› görüflüne dayanan “mil-lî devlet” anlay›fl› yerleflmifltir. Devletin varl›¤›,

öncelikle insan toplulu¤unun varl›¤›na ba¤l›d›r.

Devletin toprak unsurunu ülke oluflturmaktad›r.

Devlet iktidar›n›n kullan›m alan›n›n s›n›rlar›n› be-

lirleyen co¤rafi aland›r. Devletin iktidar unsuru-

nu egemenlik oluflturmaktad›r.

Devletin ekonomiye müdahale etmesini savunan

görüflleri aç›klamak Devletin ekonomiye müdahalesi fikri 16. yüzy›l-

da merkantilistlerle bafllar. Sosyalist görüfle gö-

reyse tüm üretim araçlar›n›n devlete ait olmas›

ve kural olarak da ülkenin ekonomik faaliyetle-

rinin tümünün devlet taraf›ndan yürütülmesi

esast›r. Keynes’in eserinde, durgunluktan ç›k›l-

mas› için, maliye politikas› araçlar›n›n etkin kul-

lan›lmas›n›n gerekti¤i savunulmaktad›r. Buna gö-

re; iflsizlik, enflasyon gibi sorunlar vergileme ve

harcama politikalar›yla etkilenebilecek, ekono-

mik faaliyetlerdeki ciddi yavafllamalar ve depresyon engellenebilecektir. Keynesyen maliye, dev-

lete, ekonomik hayat› yönlendirme aç›s›ndan

önemli fonksiyonlar yüklemifltir. Ekonomik bü-

yüme ve kalk›nman›n sa¤lanmas›, ekonomide is-

tikrar›n temini, adil gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›,

devletin asli fonksiyonlar› olarak tespit edilmifl-

tir. Yani devlet, kriz dönemlerinde üretimi art›r-

mak, enflasyon dönemlerinde paran›n sat›n alma

gücünü düflürmemek ve gelir da¤›l›m›nda adale-

ti sa¤lamak yönünde önlemler almak suretiyle

ekonomik ve sosyal hayata müdahale etme du-rumunda kalm›flt›r.

Küreselleflmenin kamu maliyesi üzerindeki etki-

lerini de¤erlendirmek

Dünyada, küreselleflmyle ilgili geliflmeler ince-

lendi¤i zaman, küreselleflmenin devletin baz›

fonksiyonlar›n› azalt›p, baz›lar›n›ysa art›rd›¤› gö-

rülmektedir. Devletin en önemli rolü, sermaye

dolafl›m›n› kolaylaflt›rmak ve uluslararas› reka-

beti güçlendirmek haline gelmifltir. Sonuç olarak

sermaye üzerindeki vergiler azalt›lm›flt›r. Dolay›-

s›yla devletin gelirleri, vergiler yoluyla yeniden

da¤›t›m› fonksiyonu azalm›fl ve bunun sonucun-

da birçok ülkede gelir da¤›l›m› bir miktar bozul-

mufltur.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç

5

A M A Ç



16 Kamu Maliyesi

1. Devleti kendisini yönetenlerden ayr› bir varl›¤a sa-

hip, bir kurumlar ve hizmetler sistemi olarak aç›klayan

devlet tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Aristotelesçi devlet

b. Organik devlet

c. Toplum sözleflmesi devleti

d. Hegelci devlet

e. Marksist devlet

2. Devlet, kendi irade, ehliyet, yetene¤i ve amaçlar›

olan, bir üniversiteye benzetilebilecek cisimleflmifl bir

kifli, dünyadaki ilahi düflünce ve milli bir ruh olarak gö-

ren devlet tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Organik devlet

b. Aristotelesçi devlet

c. Toplum sözleflmesi devleti

d. Hegelci devlet

e. Marksist devlet

3. Afla¤›dakilerden hangisi bir toprak parças› üzerinde,

bir otorite alt›nda yaflayan insan toplulu¤udur?

a. Piyasa

b. Bürokrasi

c. Devletd. Bask› grubu

e. Seçmen

4. Devletin befleri unsuru afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Millet

b. Vatan

c. Ülke

d. ‹ktidar

e. Egemenlik

5. Devletin en önemli amac›n›n ülke hazinesinin sahipoldu¤u alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenleri artt›rmak

oldu¤unu ileri süren görüfl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Klasik liberal görüfl

b. Keynesyen görüfl

c. Sosyalist görüfl

d. Anayasal ‹ktisat Görüflü

e. Merkantilist görüfl

6. “B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” ifadesi afla-

¤›daki görüfllerden hangisine aittir?

a. Merkantilist görüfl

b. Klasik liberal görüfl

c. Keynesyen görüfl

d. Sosyalist görüfl

e. Anayasal ‹ktisat Görüflü

7. Klasik liberal görüflün fikir babas› düflünür afla¤›da-

kilerden hangisidir?

a. A. Smith

b. J. M. Keynes

c. Aristoteles

d. J. Buchanan

e. J. Locke

8. Keynes görüfllerini afla¤›daki hangi olay üzerindeki

gözlemlerinden gelifltirmifltir?

a. Birinci dünya savafl›

b. Sanayi devrimi

c. Amerikan ihtilali

d. Frans›z ihtilali

e. 1929 ekonomik buhran›

9. Piyasa ekonomisi kurallar› esas olmal› ve hükümet-

lerin müdahalelerini önlemek için anayasaya devletle-

rin ekonomik ve mali hareket olanaklar›n› k›s›tlayan

hükümler konulmal›d›r görüflü afla¤›daki yaklafl›mlar-

dan hangisine aittir?

a. Merkantilist görüfl

b. Klasik liberal görüfl

c. Keynesyen görüfl

d. Anayasal ‹ktisat Görüflü

e. Sosyalist görüfl

10. Küreselleflmenin kamu maliyesi üzerindeki etkileri

ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi söylenemez?

a. Devlet araflt›rma-gelifltirme harcamas› yapmak-

tad›r

b. Devlet flirketlere teflvik sa¤lamaktad›r

c. Devletin sosyal refah fonksiyonu artm›flt›r

d. Sermaye üzerindeki vergiler azalt›lm›flt›r

e. Devlet mülkiyet haklar›n› korumaktad›r

Kendimizi S›nayal›m



Küreselleflmeyi iyi anlamak isteyen Türkiye’ye

baks›nGila BENMAYOR

Colombia Üniversitesi, 8’inci “Küresel Merkez”ini ‹stan-

bul’da açt›. Üniversitenin Rektörü Lee Bollinger, “Küre-

selleflme olgusunu en iyi anlayabilecek yerlerden biri

Türkiye. Türkiye’nin yükselen bir ekonomisi ve politik

gücü var. Dünyan›n hiçbir noktas› bu kadar ilginç de-

¤il” dedi.

NEW York merkezli Columbia Üniversitesi’nin Rektörü

Lee C. Bollinger, ifade ve bas›n özgürlü¤ü alanlar›nda

ABD’nin önde gelen bilim insanlar› aras›nda.

ABD’de inanç ve ifade özgürlü¤ünün garantisi ola-

rak özetleyebilece¤imiz “Birinci Anayasa De¤iflikli¤i”

uzman›.

Geçti¤imiz y›l ‹stanbul Teknik Üniversitesi’nde “Özgür

Bas›n için Özgür bir Dünya” bafll›kl› bir konferans ve-

ren Lee Bollinger son kitab›nda “Uninhibited, Robust

and Wide-Open” 21. yüzy›lda özgür bas›n›n önemini

ele al›yor.

Columbia Üniversitesi’nin ‹stanbul’daki “Küresel Mer-

kezi”nin aç›l›fl›na kat›lan Lee Bollinger ile Sultanahmet

civar›nda “tarihe do¤ru bir yolculu¤a ç›kmadan” önce

konuflma f›rsat› buldum.

Üniversitenin, New York, Santiago, Paris, Pekin, Mum-

bai, Beijing, Amman’dan sonra sekizincisini ‹stanbul’da

açt›¤› “Küresel Merkezin” Direktörü ‹pek Cem Taha.

Türkiye yükselen ekonomi • Neden ‹stanbul’da ve neden flimdi Columbia Üniver-

sitesi’nin “Küresel Merkezi”?

- Küreselleflme olgusunu iyi anlamak istiyorsan›z Tür-

kiye bunun için en iyi yerlerden birisi. Zira yükselen

ekonomisi, yükselen bir politik gücü var ve Türk

toplumu dünya ekonomisine ve siyasetine entegreolmaya haz›r gelmifl bir durumda. Konumu ilginç.

Geliflmifl ülkelerle, geliflmekte olan ülkelerin ortas›n-

da. Bence dünyan›n hiçbir noktas› bu kadar ilginç

de¤il. fiimdilerde gücün Bat›’dan Do¤u’ya kayd›¤›n-

dan söz ediyoruz. Ülkeniz tam bu “bu kayman›n ya

da de¤iflimin gerçekleflti¤i noktada” diyebilirim. ‹s-

tanbul, Ortado¤u ve Arap ülkelerinde olup bitenle-

rin, Afrika’daki geliflmelerin, Rusya’n›n, Do¤u Avru-

pa ülkeleriyle ve Kafkasya’n›n kolayl›kla izlenebile-

ce¤i bir “baflkent” diyebilirim. Beijing da ayn› flekil-

de o bölgenin “baflkenti”. Küreselleflmenin iki boyu-

tu var. Biri ekonomik yani pazarlar, s›n›rlar kapita-

lizme aç›l›yor. Çin’de, Hindistan’da flafl›rt›c› geliflme-ler yaflan›yor. Türkiye’nin dinamik ekonomisi etkili-

yor. Di¤er boyutu biliflim teknolojilerinin inan›lmaz

geliflimi. Önümüzdeki on y›llarda çok ilginç fleyler

yaflanacak ve bizim gibi iddial› üniversiteler bu ge-

liflmeleri incelemek, bu konuda düflünmek ve arafl-

t›rmalar yapmak zorundalar.

ABD kay›ts›z kalamaz

• Türkiye’ye bakt›¤›n›zda nas›l bir ülke görüyorsu-

nuz? Demokrasi mi? Yar› demokrasi mi? Ortado¤u

ülkesi olmad›¤›m›z kesin ama ifade özgürlü¤ündeörne¤in ciddi sorunlar yafl›yoruz. Meslektafllar›m›z

cezaevlerinde.

- ‹fade özgürlü¤ü anlam›nda olsun, di¤er alanlarda

olsun buradaki kayg›lar›n fark›nday›m. Türkiye’nin

insanlar›yla ve di¤er ülkelerin insanlar›yla bu sorun-

lar› burada ele almak yapaca¤›m›z en önemli ifller-

den biri. Küresel bir toplum gelifliyor. Toplumlar›n

birbirine ba¤›ml›l›k durumunu de¤erlendirecek ku-

rumlar oluflturmak, yeni yaflam biçimleri gelifltirmek

zorunday›z. ABD dünyan›n di¤er taraf›nda olup bi-

tenlere kay›ts›z kalamaz. Böyle yaparsa ekonomiks›k›nt›larla karfl› karfl›ya kal›r. Düflünün ki, flirketleri-

nin gelirlerinin yar›s› ABD’nin d›fl›ndan geliyor. Ben

bir Amerikan vatandafl› olarak bu ülkede ya da bafl-

ka bir yerde ifade özgürlü¤ünün, bas›n özgürlü¤ü-

nün nas›l geliflece¤ini dikkate almak zorunday›m.

Eskiden bununla “insan haklar›” aç›s›ndan ilgilenir-

dim. Ama flimdi bu “birbirine ba¤›ml›l›k” meselesi

nedeniyle anlamam gereken pratik bir sorun olarak

bak›yorum. Senin sorunun benim sorunum. ABD’de

bas›n özgürlü¤üyle ilgili ilkeler bugün güçlüdür.

Bunlar 1960’larda hayata geçti. 1950’lerde kötü fley-ler yaflanm›flt›.

• Son günlerde dünyay› sarsan olaylara gelirsek... Siz-

ce Wall Street’i ‹flgal Et gösterileriyle Arap Bahar›

gösterileri aras›nda bu iliflki var m›?

- ‹kisi de ekonomik sistemin sorunlar›na baflkald›r›da

benzefliyor. Amerikan ekonomik sistemi, gelir uçu-

rumuna, f›rsat eflitsizli¤ine de yol açabiliyor. Ekono-

mik sistemler farkl› olsa da - biri serbest piyasa sis-

temi, di¤eri devlet kontrolünde- Arap Bahar›’nda da

f›rsat eflitsizli¤inin tepkilere yol açt›¤›n› gördük.

ABD’de benim büyük durgunluk diye tan›mlad›¤›m

Yaflam›n ‹çinden

“




18 Kamu Maliyesi

dönemde yani 2007- 2008 y›llar›nda 8,5 milyon kifli

iflini kaybetti. O dönemden bu yana 1,5 milyon yeni

ifl yarat›ld›. ‹flsizlik yüzde 9. Çok ciddi bir durum bu.

Detroit gibi otomotiv sektörünün merkezi olmufl bir

flehirde iflsizlik oran› yüzde 40. Büyük bir trajedi ya-

flan›yor. Terk edilmifl ev say›s› 600 bin. Felakete u¤-

ram›fl bir flehir deyince aka sellerden ötürü New Or-

leans geliyor ama Detroit de ayn› flekilde büyük bir

darbe yedi.

New York Merkez Bankas›’n› da yönetiyor Türk

banka stratejisini merak ediyor

• Bu ay izleme f›rsat›n› buldu¤um toplant›larda, -Ölü

Deniz’deki DEF ya da Cannes’daki B20- hep flu ko-

nunun gündeme geldi¤ine tan›k oldum. Mevcut es-

ki kurum örne¤in IMF, Dünya Bankas› dünyan›n so-

runlar›n› yönetemiyor. Yenilerine ihtiyaç var. Siz bu-

na ne diyorsunuz?

- Kesinlikle yeni kurumlar infla etmeliyiz. Küresel Mer-

kez’lerde yürütülen araflt›rmalar›n temel motivasyo-

nu bu. Dünya ekonomik geliflmelerle ve biliflim tek-

nolojileriyle de¤ifliyor ve ne yaz›k ki elimizin alt›nda

bu de¤iflimle bafla ç›kabilecek kurumlar yok. Baz›

sistemleri regule edecek kapasitemiz yok. Bak›n bir

örnek vereyim. Ben ayn› zamanda New York Mer-

kez Bankas› Yönetim Kurulu Baflkan›y›m. Bankalar›

regüle edecek bir kurum yok. Tamamen “gönüllü

bir sisteme” dayan›yor. Standartlar› istersen gelifltirir-

sin, istemezsen gelifltirmezsin. fiimdi Columbia Üni-

versitesi’nden bir ekip dünyadaki bankac›l›k sistem-

lerini araflt›r›yor ve önümüzdeki günlerde ‹stanbul’a

gelecek. Türk bankalar› çok etkili reformlar uygula-

d›lar. Ekibimiz burada nas›l stratejilerin uyguland›¤›-

n› inceleyecek.

Dünyada fazlas›yla sorun oldu¤unu gördük

• Wall Street olaylar›n› televizyonda izlerken protes-

tocular aras›nda ekonomist Jeffrey Sachs’› da gör-

düm. Oradayd› protestocularla dayan›flma halinde.

Jeffrey Sachs hâlâ Columbia Üniversitesi’ne ba¤l›

Dünya Enstitüsü’nün bafl›nda de¤il mi? Ne yap›yor

bu enstitü?

- Columbia Üniversitesi’ndeki bu enstitü 10 y›l önce,

küresel sorunlara bilim, mühendislik ve kamu poli-

tikalar›yla çare bulmak üzere kuruldu. Afrika’daki

yoksullu¤a ya da Hindistan’da zor koflullarda yaflam-

lar›n› sürdürenlere el uzatt›¤› gibi, deprem, iklim de-

¤iflikli¤i, su sorunu gibi fleylerle de u¤rafl›yor. Co-

lumbia Üniversitesi, dünyada fazlas›yla sorun oldu-

¤unu anlad›. Jeffrey Sachs çok özel yetenekleri olanbiri ve bu iflleri koordine edebiliyor. Dünya Enstitü-

sü’nün örne¤in Bangladefl’te bir projesi var. Medikal

bir ekibimiz kaynak sular›na kar›flan arseni¤in sa¤l›k

üzerindeki etkilerini araflt›r›yor.

Nükleere güveni araflt›r›yor

• Üniversitenizin özel sektörle iflbirli¤i nas›l?

- ‹yi bir iflbirli¤imiz var. ‹laç sektörüyle ilgili baz› arafl-

t›rmalar yürütüyoruz. Ayn› flekilde nükleer enerjinin

ne kadar güvenli olup olmad›¤›n› araflt›r›yoruz. Ye-

nilenebilirle ilgili çal›flmalar›m›z var.

Kaynak: HÜRR‹YET GAZETES‹, http://www.hurriyet.

com.tr/yazarlar/19188822.asp, 08.11.2011 ”



Okuma Parças›


Keynes Hakl›yd› Paul KRUGMAN

John Maynard Keynes 1937’de, “Maliye Bakanl›¤›’n›n

kemer s›kmas› için do¤ru zaman, durgunluk de¤il eko-

nomik büyüme dönemidir” demiflti. Bir süre sonra Ro-

osevelt bütçeyi fazla erken dengelemeye çal›flarak, o

ana dek istikrarl› biçimde toparlanan ABD ekonomisini

durgunlu¤a sokacak ve Keynes’i hakl› ç›karacakt›. Dur-

gunlu¤a giren bir ekonomide devlet harcamalar›n› k›s-

mak, ekonomiyi iyice durgunlaflt›r›r. Güçlü bir topar-

lanma gerçekleflmedikçe, kemer s›k›lmamal›d›r. 2010’un

sonu ile 2011’in bafl›nda, ekonomilerimiz finans krizini

takip eden durgunluktan daha yeni ç›kmaya bafllad›¤›halde, Bat› dünyas›ndaki siyasetçilerle karar al›c›lar ma-

alesef iflleri daha iyi bildiklerine ve istihdam yerine aç›k-

lara odaklanmam›z gerekti¤ine inand›. Bu Keynes kar-

fl›t› inan›flla hareket eden siyasetçiler, sonunda Keynes’i

tekrar hakl› ç›kard›. Tabii, Keynes’in hakl› ç›kt›¤›n› söy-

leyerek genel inan›flla çelifliyorum. Obama’n›n teflvik

paketinin istihdamda büyük art›fl sa¤layamamas› özel-

likle Washington’da, devlet harcamalar›n›n istihdam ya-

ratamad›¤›na kan›t olarak gösteriliyor. Ama hesap kitap

yapanlar›m›z, üçte birinden fazlas› görece etkisiz vergi

indirimi düzenlemeleri içeren 2009 tarihli Toparlanma ve Yeniden Yat›r›m Yasas›’n›n, durgunlu¤un boyutu

karfl›s›nda çok küçük kalaca¤›n› daha en baflta fark et-

ti. Keynesçi iktisad›n as›l s›nav›, ABD hükümetinin eko-

nomiyi canland›rmak için gerçeklefltirdi¤i, eyalet ve ye-

rel düzeydeki kesintilerle büyük ölçüde geçersiz hale

gelen gönülsüz çabalar de¤ildi. Bu s›nav, acil yard›m

alabilmek için çok sert mali s›k›laflt›rma uygulay›nca re-

el gayrisafi yurtiçi hâs›lalar› çift haneli oranlarda gerile-

yen ve Büyük Buhran ölçe¤inde ekonomik durgunluk-

la bo¤uflan, Yunanistan ve ‹rlanda gibi ülkelerde veril-

di. Siyasi söylemlerimize hâkim olan ideolojiye göre,bunun olmamas› gerekiyordu. Kongre Ortak Ekonomi

Komitesi’nin Cumhuriyetçi üyeleri Mart 2011’de, “Daha

Az Harca, Daha Az Borçlan, Ekonomiyi Büyüt” bafll›kl›

bir rapor yay›nlad›. Durgunluk s›ras›nda harcamalar›

k›sman›n durgunlu¤u daha da kötülefltirece¤ine dair

kayg›larla alay edilen raporda, kesintilerin tüketicilerle

flirketlerin ekonomiye duydu¤u güveni art›raca¤› ve bu-

nun daha h›zl› büyüme yaratabilece¤i savunuldu. Bu

üyeler daha o zaman bile iflin asl›n› bilmeliydi: Tezleri-

ni kan›tlamak için gösterdikleri, geçmiflteki sözde “ge-

nifllemeci kemer s›kma” örnekleri çoktan çürütülmüfltü.

Ayr›ca can s›k›c› bir gerçek vard›: Sa¤ görüfllü ço¤u ki-

fli 2010 ortas›nda, ‹rlanda’y› harcama kesintilerinin fay-

dalar›n› gösteren bir baflar› öyküsü ilan etti ama ‹rlan-

da’daki durgunluk derinleflti ve yat›r›mc›lar›n hissetti¤i

güven duygusu kayboldu. Ayn› fley 2011’de flafl›rt›c› fle-

kilde yeniden oldu. ‹rlanda’n›n krizi atlatt›¤›na ve ke-

mer s›kman›n ifle yarad›¤›n› kan›tlad›¤›na dair birçok

aç›klama yap›ld›. Ama rakamlar geldi¤inde, bunlar›n

öncekiler kadar iç karart›c› oldu¤u görüldü. Ancak acil

harcama kesintileri konusundaki ›srar siyasi tart›flmala-

ra hâkim olmaya devam etti ve ABD ekonomisini kötü

flekilde etkiledi. Federal düzeyde yeni kemer s›kma ön-

lemleri al›nmad›¤› do¤ru. Ama Obama’n›n teflvik ted-

birlerinin zay›flad›¤› ve paraya s›k›flan eyaletlerle yerel

idarelerin kesintileri sürdürdü¤ü ortamda, bol miktarda

“pasif” kemer s›kma gözlendi. Yunanistan ve ‹rlanda’n›n

kemer s›kmaktan baflka çareleri olmad›¤›n› ve aksi hal-

de borçlar›n› ödeyemeyip Euro’dan ç›kmak zorunda

kalacaklar›n› söyleyebiliriz. Ama 2011’den al›nan bir di-

¤er ders, ABD’nin eskiden ve flimdi seçene¤i oldu¤u-

dur. Washington kamu aç›¤›na kafay› taksa da, piyasa-

lar bunun tam aksine daha fazla borçlanmam›z gerekti-

¤i mesaj›n› veriyor. 2011’e ABD Merkez Bankas›’n›n

(FED) tahvil al›m›n› durdurmas›, derecelendirme kuru-

lufllar›n›n AAA notumuzu k›rmas› veya Süper Komi-

te’nin anlaflma sa¤layamamas› halinde hemen gerçekle-

flecek Yunanistan tarz› bir borç krizine dair korkunç

uyar›larla girdik. Ama FED tahvil al›m program›n› Hazi-

ran’da durdurdu. Standard & Poor’s A¤ustos’ta ABD’nin

notunu k›rd›. Süper Komite Kas›m’da ç›kmaza sapland›

ve ABD’nin borçlanma maliyeti düflmeye devam etti.

Asl›nda enflasyona karfl› korumal› ABD tahvilleri flu an-

da negatif faiz sunuyor yani yat›r›mc›lar, paralar›n› tut-

mas› için ABD’ye para ödemeye raz›. Sözün özü, 2011

siyasi seçkinlerimizin gerçekte sorun yaratmayan k›sadönemli aç›klara kafay› takt›¤› ve bu süreçte hakiki so-

runu (ekonomik durgunluk ve yüksek iflsizlik) daha da

kötülefltirdi¤i bir y›l oldu. fiimdilik iyi haber, Baflkan

Obama’n›n zamans›z kemer s›kmaya karfl› nihayet tek-

rar mücadele etmeye bafllamas› ve siyasi kavgay› kaza-

n›yor gibi görünmesi. Önümüzdeki dönemde, Keynes’in

t›pk› 75 y›l önce oldu¤u gibi her anlamda geçerli olan

tavsiyesine sonunda gerçekten uyabiliriz.

Kaynak: NEW YORK TIMES, http://www.sabah.com.

tr/NewYorkTimes/2012/01/09/keynes-hakliydi,

09.01.2012



20 Kamu Maliyesi

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunu


3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunu


4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devletin Ö¤eleri” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilist Görüfl” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Liberal Görüfl” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Liberal Görüfl” ko-


8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynesyen Görüfl” konusu-


9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anayasal ‹ktisat Görüflü”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.

l0. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Kamu Ma-

liyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Toplumlar›n yap›s› göz önüne al›nd›¤›nda, devletin vaz-

geçilemez bir önemi oldu¤unu görmekteyiz. ‹nsanlar

toplu yaflama e¤ilimine sahip sosyal varl›klard›r. Yarat›-

l›fl› gere¤i, “do¤ru” ve “yanl›fl” kavramlar›na sahiptirler.

Do¤ruya uygun bir düzen içinde yaflamak isterken, yan-

l›fl yapanlar›n da engellenmesini arzu ederler. ‹flte bu

nedenledir ki, insanlara birtak›m kurallar koyacak ve

bu kurallara uyulmas›n› sa¤layacak bir otoritenin varl›-

¤› zorunludur.

S›ra Sizde 2

Devletin çok yönlü ve soyut bir kavram olmas›, genel

bir tan›m›n›n yap›lmas›n› güçlefltirmektedir. Bu neden-

le literatürde devletin pek çok farkl› tan›m›yla karfl›lafl›l-

maktad›r.

S›ra Sizde 3

Devletin ö¤eleri olan millet, ülke ve egemenlik birbiriy-

le do¤rudan iliflkilidir. Bir devletin devlet olarak adlan-

d›r›labilmesi için bu üç ö¤enin tümünü içinde bar›nd›r-

mas› gerekmektedir. Ülkesi olmayan topluluklar devlet

say›lamayaca¤› gibi egemenli¤e sahip olmadan da dev-

let vasf›na sahip olunamaz.

S›ra Sizde 4

Devletin ekonomiye müdahalesi fikri merkantilistlerle

bafllar. Merkantilizmde temel düflünce toplumun zen-

ginli¤idir. Merkantilizm taraftarlar›, devletin en önemli

amac›n›n toplumu zenginlefltirmek oldu¤unu ve bunun

da ülke hazinesinin sahip oldu¤u alt›n ve gümüfl gibi

de¤erli madenlerin artt›r›lmas›yla sa¤lanabilece¤ini sa-

vunmufllard›r.

S›ra Sizde 5Fizyokratlar liberalizmin öncüleridir. Devlet müdahale-

sine karfl›d›rlar. Toplum hayat›n› yöneten bir do¤al dü-

zenin varl›¤›na inan›rlar. Tar›m sektörünün d›fl›ndaki

tüm sektörlerin k›s›r olmas› ve net has›lan›n sadece top-

raktan sa¤land›¤›, fleklindeki görüflleri sonucunda tek

verginin tar›m sektöründen al›nmas›n› savunmufllard›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›



Yararlan›lan Kaynaklar


S›ra Sizde 6

Klasik liberal yaklafl›ma göre, devlet sadece yasa ve hu-

kuk düzenini devam ettirerek, özel mülkiyet haklar›n›

korumal› ve sözleflmelerin uygulanabilmesi için gerekli

ortam› haz›rlamal›d›r. Böylece devletin ekonomiye ka-

r›flmas› minimum düzeyde tutulurken, bütün ekonomik

etkinlikler piyasa ekonomisi taraf›ndan yerine getiril-

melidir.

S›ra Sizde 7

Sosyalist görüfle göre, tüm üretim araçlar›n›n devlete ait

olmas› ve kural olarak da ülkenin ekonomik faaliyetle-

rinin tümünün devlet taraf›ndan yürütülmesi esast›r. Bu

görüfl, özel mülkiyeti ve özel kesimi ilke olarak kabul

etmemifltir. Özel mülkiyet, sadece, kiflisel eme¤e daya-

nan ve el sanatlar›na iliflkin olarak faaliyet yürüten kü-

çük iflletmelere tan›nm›flt›r.

S›ra Sizde 8

Keynesyen maliye, devlete ekonomik hayat› yönlendir-

me aç›s›ndan önemli fonksiyonlar yüklemifltir. Ekono-

mik büyüme ve kalk›nman›n sa¤lanmas›, ekonomide

istikrar›n temini, adil gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› dev-

letin asli fonksiyonlar› olarak tespit edilmifltir. Yani dev-

let, kriz dönemlerinde üretimi art›rmak, enflasyon dö-

nemlerinde paran›n sat›n alma gücünü düflürmemek ve

gelir da¤›l›m›nda adaleti sa¤lamak yönünde önlemler

almak suretiyle ekonomik ve sosyal hayata müdahale

etme durumunda kalm›flt›r.

S›ra Sizde 9

Anayasal iktisat yaklafl›m› siyasal aktörlerin t›pk› birey-

ler gibi kendi ç›karlar› do¤rultusunda hareket etti¤ini

belirterek, siyasal gücün gerek iktisadi gerekse mali uy-

gulamalar›n›n disiplin alt›n al›nmas› gerekti¤ini savun-maktad›r. Bunun için ise, ekonomik faaliyetlerin anaya-

sal çerçevede s›n›rland›r›lmas› önerilmektedir.

S›ra Sizde 10

fiirketlerin küresel piyasalarda rekabet edebilmesi için

araflt›rma-gelifltirme harcamalar› gibi rekabet ve verim-

lili¤in önemli bir unsuru olan teknolojinin gelifltirilmesi

için gerekli harcamalar› yapmak. fiirketlerin rekabet

edebilmek için ihtiyac› olan teflvikleri sa¤lamak. Mülki-

yet haklar›n›n korunmas› ve özellefltirmenin yasal altya-

p›s›n›n haz›rlanmas› gibi piyasalar› düzenleyici faaliyet-lerde bulunmak.

Aç›kgöz Ersoy, B. (2009). Devletlerin Mali Rolleri

Ekonomik Büyümelerini Nas›l Etkiler?, Celal

Bayar Üniversitesi Matbaas›, Manisa.

Aktan, C.C. (2003). De¤iflim Ça¤›nda Devlet , 1. Bask›,

Çizgi Kitabevi Yay›nlar› No: 91, Bilim - Toplum -

Siyaset No: 22, Konya.

Kirmano¤lu, H. (2009). Kamu Ekonomisi Analizi , 2.

Bask›, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul.

Kovanc›lar, B., Miynat, M. ve Bursal›o¤lu S.A. (2007).

Kamu Maliyesinde Küresel De¤iflimler , Gazi

Kitabevi Tic. Ltd. fiti., Ankara.

Mutluer, M.K., Öner E. ve Kesik A. (2007). Teoride ve

Uygulamada Kamu Maliyesi , 1. Bask›, ‹stanbul

Bilgi Üniversitesi Yay›nlar› No: 185, Hukuk 11,

‹stanbul.

Orhaner, E. (2000). Kamu Maliyesi , Gazi Kitabevi,

Ankara.

Rosen, H.S. (1995). Public Finance, 4. Bask›, Princeton

University Press, New Jersey.

Sabuncu, Y. (2000). Anayasaya Girifl, 6. Bask›, ‹maj

Yay›nevi, Ankara.

Stiglitz, J.E. (2000). Economics of the Public Sector ,

3. Bask›, W. W. Norton & Company, New York.

Uluatam, Ö. (2009). Kamu Maliyesi , 10. Bask›, ‹maj

Yay›nevi, Ankara.

Varcan, N. ve Çak›r, T. (2008) (eds). Kamu Maliyesi , 3.

Bask›, T.C. Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1682,

Eskiflehir.



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kamu maliyesinin ifllevlerini tan›mlayabilecek;Kamu maliyesinin ifllevlerinin ekonomideki rollerini aç›klayabilecek;Kamu maliyesinin ifllevleri aras›ndaki iliflkiyi analiz edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Piyasa baflar›s›zl›¤›• Kamusal mallar• Ortak mallar• D›flsall›klar

• Erdemli mallar• Yar› kamusal mallar• Kulüp mallar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi

• P‹YASA BAfiARISIZLIKLARI KURAMI

• KAYNAK DA⁄ILIMI ‹fiLEV‹

• GEL‹R DA⁄ILIMI ‹fiLEV‹

• EKONOM‹K ‹ST‹KRAR ‹fiLEV‹

• DÜZENLEME ‹fiLEV‹

• KAMU KES‹M‹N‹N ‹fiLEVLER‹N‹NUYUMU

Kamu Maliyesinin

‹fllevleri

2KAMU MAL‹YES‹



P‹YASA BAfiARISIZLI⁄I KURAMIFarkl› iktisadi düflünce okullar›n›n görüfllerine bakarsan›z, iktisatç›lar›n birçok ko-nuda ço¤unlukla görüfl ayr›l›¤› içinde olduklar›n› görebilirsiniz. Ancak iktisatç›lar›nüzerinde bir biçimde görüfl birli¤i sa¤lad›¤› baz› konular da bulunur. Bunlardan bi-ri de piyasalar›n her zaman mükemmel bir biçimde çal›flmad›¤›n› savunan piyasabaflar›s›zl›¤› kuram›d›r.

Piyasa baflar›s›zl›¤› kuram›n›n temelleri 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda faydac› ik-tisatç›lar John Stuart Mill (1859) ve Henry Sidgwick (1885) taraf›ndan ortaya at›l-m›flt›r. Bu kuram 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Arthur C. Pigou (1912, 1932), ikinci ya-r›s›nda ise Richard A. Musgrave’in (1958) katk›lar›yla Neo klasik iktisadi düflünce-nin ve dolay›s›yla refah iktisad›n›n temel konular›ndan biri haline gelmifltir. Ancakbu kuram günümüzde Keynesyen düflünce de içinde olmak üzere çeflitli iktisadigörüfller taraf›ndan baz› de¤ifliklikler yap›larak kabul edilmektedir.

Piyasa baflar›s›zl›¤› kuram›na göre, eksik rekabet, kamusal mallar, d›flsall›klar ve eksik bilgi vb. koflullar›n varl›¤› durumunda piyasalar kendi bafllar›na etkinli¤isa¤layamaz ya da yeterince etkin bir biçimde çal›flmaz. Bu durumda baz› mallarfazla, baz› mallar az miktarda üretilirken, baz› mallarsa hiç üretilmez. Bu kuram bi-ze, piyasalar›n etkin ya da yeterince etkin çal›flmad›¤› bu gibi durumlarda devletinbu piyasalara hangi yollarla ve araçlarla müdahale edece¤ini söyler. Bu çerçevededevletin en önemli müdahale araçlar› yasal düzenlemeler, vergiler, kamu harcama-lar› ve parasal politikalard›r. Devletin bu araçlarla müdahalesi sonucunda piyasa-lar›n etkin hale getirilmesini savunan kurama, refah iktisad›nda, ikinci en iyi kura-m› ad› verilmektedir.

Neo klasik iktisatla kamu maliyesi disiplininin bulufltu¤u alanlardan biri olanpiyasa baflar›s›zl›¤› kuram› ekonomide devlete baz› roller düfltü¤ünü kabul etmek-le birlikte, kaynaklar›n da¤›t›lmas›n›n as›l mekanizmas›n›n piyasa oldu¤unu savu-nur. Öte yandan, John Maynard Keynes, Joseph A. Schumpeter, Hyman P. Minsky gibi iktisatç›lara göre piyasalar›n (özellikle de finansal piyasalar›n) bu baflar›s›zl›¤›-n›n nedeni büyük ölçüde onlar›n do¤alar› gere¤i, istikrars›z olmalar›ndan kaynak-lanmaktad›r. Afl›r› borçlanma, gevflek yönetsel kurallarla yat›r›mc›lar›n ‘hayvani

güdüleri’ ve ak›lc› olmayan psikolojileri, piyasalar›n k›r›lgan ve istikrars›z olmas›-na yol açmaktad›r. Bu durum dönemsel olarak ekonominin yükselifline ve ard›n-dan düflüflüne (ya da tam tersine) yol açar. Bu noktada bu iktisatç›lar›n çözüm

önerisi devlet müdahalesinin ve kamu kesiminin ekonomideki pay›n›n art›r›lmas›anlam›na gelen ‘büyük devlet’ kapitalizmidir.

Kamu Maliyesinin ‹fllevleri

‹ktisadi Düflünce Okulu:Ekonomi kuram› tarihindekifarkl› yaklafl›mlar›tan›mlamak üzere kullan›lankavram.

Faydac› ‹ktisat: Bir kiflinineylemlerin as›l amac›n›nkendi mutlulu¤unu art›rmakoldu¤unu savunan, enönemli temsilcisi JeremyBentham olan iktisadi

düflünce okulu.Refah ‹ktisad›: ‹ktisad›n,bireyin ekonomik refah›n›mikroekonomik tekniklerkullanarak de¤erlendiren altdal›.

‹kinci En ‹yi Kuram›: Bir yada birden çok optimalitekoflullar› sa¤lanamad›¤›ndanelerin oldu¤unu inceleyenbir refah iktisad› kuram›.

Hayvani güdü: ‹nsandavran›fllar›n› etkileyen ve

tüketici güveni olarakölçülebilen duygular›tan›mlamak için, iktisatta,ilk kez Keynes taraf›ndankullan›lan terim.



Richard A. Musgrave piyasa baflar›s›zl›klar›yla mücadelede devlete düflen rolle-ri kamu maliyesinin ifllevleri olarak 3 ana bafll›k alt›nda toplamaktad›r. Bu ifllevler;kaynak da¤›l›m›, gelir da¤›l›m› ve ekonomik istikrar ifllevleridir. Bunlara ek olarak,

devletin düzenleme (regülasyon) ifllevinin de var oldu¤u genel kabul gören bir yaklafl›md›r. fiimdi bütün bu ifllevlere daha yak›ndan bakal›m.

Piyasa baflar›s›zl›¤› demek piyasalar›n en etkin kaynak da¤›l›m›n› baflaramamas› demektir. Bu durumda ekonomik kaynak israf› oluflacakt›r.

Richard Musgrave’in The Theory of Public Finance adl› klasik yap›t›n›n Türkçe’ye çevirisi için,Orhan fiener ve Yaflar Methibay’›n Kamu Maliyesi Teorisi (3 cilt), kitab›na bakabilirsiniz.

KAYNAK DA⁄ILIMI ‹fiLEV‹Piyasa baflar›s›zl›¤› kuram›, kaynak da¤›l›m› ifllevini, kamu maliyesinin en önemliifllevi olarak kabul eder. Bu ifllevden kastedilen fley, devletin üretici kaynaklar› da-¤›tmas› faaliyetidir, baflka bir deyiflle üretim görevlerini kendisinin üstlenmesidir.Bu ifllev piyasa mekanizmas›n›n iflleyifline, daha do¤rusu iflleyememesine ba¤l›olarak ortaya ç›kmaktad›r. Piyasa mekanizmas›n›n baz› mal ve hizmetlerin sa¤lan-mas›nda hiç çal›flmamas› ya da yetersiz çal›flmas›, kaynak da¤›l›m› ifllevinin temelgerekçesidir. Gerçekten, piyasa mekanizmas› kamusal mallar, ortak mallar, d›flsal-l›klar, erdemli mallar, do¤al tekeller, eksik piyasalar gibi durumlar›n varl›¤›ndakaynak da¤›l›m›nda etkinli¤i sa¤layamamaktad›r. Hatta Joseph E. Stiglitz’e göre, buörneklere eksik piyasalar ve eksik bilgi durumlar›n›n varl›¤›n› da eklemek gerekir.Kaynak da¤›l›m›ndaki etkinli¤in sa¤lanabilmesi için kamu maliyesinin, kaynaklar›da¤›tmas›na gereksinim vard›r. Özellikle bu ifllev, devletin özel ekonomiye müda-halesinin s›n›rlar›n› belirlemede yol gösterici bir rol oynam›flt›r. Kaynak da¤›l›m› ifl-levine gerekçe oluflturan durumlar afla¤›daki gibidir.

Kamusal Mallar Mikroekonomi kuram›nda kamusal mallar›n ilk ayr›nt›l› analizi Amerikal› iktisatç›Paul A. Samuelson taraf›ndan 1954 y›l›nda yap›lm›flt›r. ‘Kamu harcamalar›n›n saf kuram›’ bafll›kl› makalesinde Samuelson, kamusal mallar ve özel mallar olarak uçdurumlara karfl›l›k gelen iki tür mal tan›m› yaparak modern kamusal mal kuram›-n›n oluflumuna ilk ve en önemli katk›y› yapm›flt›r. Bu çal›flmas›nda Samuelson birkamusal mal›n temel özelli¤inin ‘rakip olmama’ (non-rivalry) , yani bireylerin birmal›n tüketiminde birbirleriyle rekabet etmemesi oldu¤unu ileri sürer. Samuelsondaha sonra yay›mlad›¤› makalesindeyse kendisi iki tür mal tan›m› yapmas›na ra¤-men gerçekte bu iki uç mal türü aras›nda kalan pek çok kamusal faaliyetin bulun-du¤unu, dolay›s›yla bu uç durumlar›n kar›fl›m› olan (di¤er bir deyiflle, yar› kamu-sal) durumlar›n da analiz edilebilece¤ini belirtir.

Samuelson’un özel mallarla kamusal mallar aras›ndaki ikilik varsay›m›na karfl›ç›karak, kamusal mallar›n tüketiminde rekabetin olmamas› nedeniyle söz konusuolan ortak tüketim koflulunun, bedeline katk›da bulunsun ya da bulunmas›n her-kese uygulanmas› gerekti¤ini savunan iktisatç› Richard A. Musgrave olmufltur.Musgrave’e göre, kamusal mal›n tan›m›nda Samuelson’un kofluluna ek olarak ‘d›fl-lanamama’ (non-excludability), yani bir bireyin bir mal›n kullan›m›ndan (teknik

ya da politik nedenlerle) d›fllanamamas› koflulu da sa¤lanmal›d›r.Modern maliye kuram›nda kamusal mal›n bilimsel tan›m› Samuelson ve Musgra-

ve’in yukar›da de¤inilen katk›lar›yla oluflturulmufltur. Buna göre kamusal mal ‘ra-kip olmama’ ve ‘d›fllanamama’ özelliklerinin her ikisine birden sahip olan mald›r.

24 Kamu Maliyesi

K ‹ T A P

D ‹ K K A T

Rakip olmama: Bireylerin birmal›n tüketimindebirbirleriyle rekabetetmemesi.

D›fllanamama: Bireyin mal›nkullan›m›ndan mahrumb›rak›lmamas›.



Kamu mallar›n›n sahip oldu¤u bu iki özellik, piyasa ekonomisinde, bu mallar›netkin olarak üretilememesine neden olmaktad›r. Piyasa mekanizmas›, fiyatlama yo-luyla bireylerin kullan›mdan d›fllamaya dayal› çal›flmaktad›r. Fiyat› ödemeyen bi-reyler mal›n kullan›m›ndan d›fllanmaktad›r. Ancak, kamusal mallar, sahip oldukla-r› özelikler nedeniyle faydalar› bireyler aras›nda bölünemedi¤i için fiyatland›r›lmaz

ve dolay›s›yla piyasa üretimine konu olamaz.

Kamusal mallar›n sahip oldu¤u temel özellikler nelerdir?

Baflka iktisatç›lar taraf›ndan kamusal mallar kuram›na daha sonradan yap›lankatk›lar, ço¤unlukla bu iki özellikten yaln›zca birini tafl›yan durumlar›n incelenme-si biçiminde olmufltur. Günlük yaflamda oldukça çok karfl›lafl›lan ve yar› kamusal mallar olarak genel bir ad alt›nda ifade edilen bu durumlar kulüp mallar›, ortakhavuz kaynaklar› gibi adlarla incelenmifltir.

Yar› kamusal mallar, genel olarak, kamusal mallar›n sahip olduklar› iki temel

özellikten yaln›zca birini tafl›yan mallard›r. Bu mallar hem bireye özel fayda sa¤layan hem de toplumsal fayda yayan mallard›r. Bu nedenle kamusal mallarla özelmallar aras›nda yer al›rlar. Kamu kesiminin bu mallar› üretme gerekçeleri, yayd›k-lar› toplumsal faydad›r. Ancak yar› kamusal mallar›n üretiminin yaln›zca özel kesi-me b›rak›lmas› durumunda bu mallar›n fiyatlar› daha yüksek ve üretim miktar›ysadaha düflük düzeyde gerçekleflecektir. Bu durum aç›k bir flekilde kaynak da¤›l›-m›nda piyasalar›n etkisizli¤idir.

252. Ünite - Kamu Maliyesinin ‹fllevler i

Kamusal Mal: ‘Rakipolmama’ ve ‘d›fllanamama’özelliklerinin her ikisinebirden sahip olan mald›r.

SIRA S‹ZDE

1

fiekil 2.1

‹lgili mal, tüketiminderekabetin olmad›¤› bir mal m› ? Hay›r

Hay›r

Hay›r

Evet

Evet

Evet

Evet

Hay›r

D›fllamak mümkün mü?

Özelmal

Ortak mal

Kulüp mal›: Tiyatro, futbol maç›,s›k›flmayan yol ya da köprü

D›fllamak tenik olarak mümkün mü?

D›fllamak çok maliyetli mi?

Piyasa baflar›s›zl›¤›:(Tam) Kamusal mal

Bir mal›n Samuelson- Musgrave

koflullar›na göre de¤erlendirilmesi

Yar› kamusal mallar:Kamusalmallar›n sahipolduklar› iki temel özelliktenyaln›zca birini tafl›yanmallard›r.



Kulüp mallar›; tüketimde rekabetin olmad›¤› ancak d›fllaman›n olanakl› oldu¤umallar olup, belirli bir kapasiteye kadar s›k›fl›kl›¤›n olmad›¤› mallard›r. Ortak ha-

vuz kaynaklar› ise d›fllaman›n olanakl› olmad›¤› ancak, bireylerin mal›n kullan›-

m›nda birbirleriyle rekabet ettikleri mallard›r. Bunlar genellikle mülkiyet hakk›n›noluflmad›¤› do¤al nitelikteki mallardan oluflur.Kamusal mal›n tan›m›na iliflkin farkl› görüfller de bulunmaktad›r. Örne¤in; S. E.

Stiegler, bir kamusal malda, yukar›daki iki özelli¤in yan›nda, ‘reddedilememe’, ya-ni mal›n tüketiminin reddedilmesinin mümkün olmamas› özelli¤inin de bulunmas›gerekti¤ini ileri sürer. Yine, Joseph E. Stiglitz ve Harvey S. Rosen kamusal mal›n ra-kip olmama özelli¤ini daha genifl bir biçimde ele alarak, ek kullan›c›lar›n kamusalmaldan çok düflük ya da s›f›r maliyetle yararlanabilmesi olarak tan›mlamaktad›r.

Inge Kaul ve Ronald U. Mendoza ise bilimsel ve bilimsel olmayan kamusal maltan›mlar›n› birlefltiren daha genifl bir tan›m oluflturmaya çal›flm›flt›r. Bu yazarlarmallar›n sahip olduklar› temel özelliklerle toplumun fiilen (de facto) belirledi¤i

özelliklerin farkl›l›¤›na dikkat çekmektedirler. Öyle ki baz› mallar için temel özel-liklerle fiilen belirlenen özellikler ayn› olabilir, fakat pek çok mal için ayn› de¤il-dir. Kaul ve Mendoza’n›n bu geniflletilmifl tan›m›na göre kamusal mallar tüketimin-den kimsenin d›fllanamad›¤› ve fiilen ortak tüketimin söz konusu oldu¤u mallard›r.

Kamusal mala iliflkin olarak de¤inilmesi gereken bir baflka konu da bireylerin

bu mallar›n tüketiminde sergiledikleri bedavac› davran›fllard›r. Kamu ekonomisin-

de ‘bedavac›l›k sorunu’ olarak incelenen bu durum, bireylerin bir kamusal ma-l›n sunumuna kat›lmamalar›na ra¤men, ‘d›fllanamama’ özelli¤i nedeniyle bu mal-

26 Kamu Maliyesi

RAK‹P OLUNAMAZ RAK‹P OLUNAB‹L‹R

D I fi L A N M A Z

D I fi L A N A B ‹ L

‹ R

1. D›fllama maliyetleri yüksek.2. Do¤rudan devlet taraf›ndan ya da devletin izin verdi¤i özel firmalarca üretilir.3. Kamu bütçelerince da¤›t›l›r.4. Zorunlu vergi gelirleriyle finanse edilir.

YARI KAMUSAL MALLAR(ORTAK HAVUZ KAYNAKLARI)

TAM ÖZEL MALLAR

1. Faydalar› ortak tüketilen ancak s›k›flabilen mallar.

2. Özel firmalarca ya da kamu kesimince üretilir.3. Piyasalarca ya da do¤rudan kamu bütçelerince da¤›t›l›r.4. Sat›fl gelirlerinden (kullan›m ücretlerinden) ya da vergi gelirlerinden finanse edilir. Örnekler: Parklar, ortak mallar, kamu yüzme havuzlar›

Örnekler: Ulusal savunma

YARI KAMUSAL MALLAR (KULÜP MALLARI)

1. D›flsall›k yayan özel mallar.2. Özel firmalarca üretilir.3. Sübvansiyonlar ya da düzeltici

vergilerle piyasalarca da¤›t›l›r.4. Sat›fl gelirlerinden finanse edilir. Örnekler: Okullar, tafl›ma sistemleri, sa¤l›k hizmetleri, afl›lama faaliyetleri, kablolu TV, s›k›fl›kl›k olmayan köprü, özel yüzme havuzu, golf kulübü

1. D›fllama maliyetleri düflük.2. Özel firmalarca üretilir.3. Piyasalarca da¤›t›l›r.4. Sat›fl gelirlerinden finanse edilir.

Örnekler: Yiyecek, ayakkab›

TAM KAMUSAL MALLAR

fiekil 2.2

Kamusal mal ve özel mal ayr›m›

Bedavac›l›k Sorunu:Bireylerin bir kamusal mal›nsunumuna kat›lmamalar›na

ra¤men, ‘d›fllanamama’özelli¤i nedeniyle bu maldanyararlanmalar›n› ifade eder.



dan yararlanmalar›n› ifade eder. Bedavac›l›k e¤er kamusal mal›n üretiminin ger-

çekleflmemesi ya da düflük düzeyde gerçekleflmesi sonucunu do¤uruyorsa ya da

bir ortak havuz kayna¤›n›n afl›r› kullan›m›na neden oluyorsa genellikle ekonomik

bir sorun olarak kabul edilir.Bedavac›l›k sorunuyla bafl edebilmek için önerilen çözümse devletin toplum-

daki tüm bireylerin kamusal mal tercihlerini bulmas› ve sonras›nda da zorlay›c› gü-

cünü kullanarak herkesi kamusal mallar›n finansman›na kat›lmaya mecbur b›rak-

mas›d›r. Bu durumun gerçekleflmesiyle devlet bedavac›l›k sorununu ortadan kald›-

rarak kamusal mallar›n en uygun (optimal) düzeyde sunumunu sa¤layabilir.

Kamusal mallarda bedavac›l›k sorunu neden ortaya ç›kmaktad›r?

Kamusal mallar a¤›rl›kl› olarak kamu kesimi taraf›ndan sunulmakla birlikte, ka-

mu kesiminde üretilmek zorunda de¤ildir. Bu çerçevede, sunum ile üretim ayn›

fleyleri ifade etmezler. Kamusal mallar›n kamu kesimince sunumu, genellikle bumallar›n finansman›n devlet (kamu) bütçesi arac›l›¤›yla yap›lmas› ve bireylerin bu

mallardan ücretsiz olarak yararlanmas› anlam›na gelir. Kamusal mallar›n üretimi

ise hem kamu kesimi, hem de özel kesim taraf›ndan yap›labilir. Günümüzde çok-

ça görüldü¤ü gibi, birçok kamusal mal özel kesim firmalar› taraf›ndan üretilmekte

ve daha sonra kamu kesimi taraf›ndan sat›n al›narak topluma sunulmaktad›r. Öte

yandan, günümüzde bilgisayar ve ‹nternet gibi bilgi ve iletiflim teknolojilerinin h›z-

la yayg›nlaflmas›, bu alanda ‘özgür ve aç›k kaynak yaz›l›mlar’ gibi yeni kamusal

mallar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu yaz›l›mlar kamusal mallar›n Samu-

elson-Musgrave koflullar›n› tafl›makla birlikte, kamusal mallarda geçerli olan duru-

mun tam tersine a¤›rl›kl› olarak bireyler ve firmalar (özel kesim) taraf›ndan üreti-

len ve sunulan kamusal mallara çok uygun bir örnektir.

M. O¤uz Arslan’›n Yeni Kamusal Mal: Özgür ve Aç›k Kaynak Yaz›l›m, (Eskiflehir: Nisan Ki-

tabevi, 2011) adl› kitab›nda kamusal mallar ve özgür yaz›l›mlar›n kamusal mal niteli¤i ile

ilgili bilgileri bulabilirsiniz.

Küresel Kamusal Mallar Son dönemde kamusal mallar yaz›n›na ‘küresel kamusal mallar’ ad›yla yeni bir

kavram dahil edilmifltir. Inge Kaul, Isabelle Grunberg ve Marc A. Stern’e göre kü-resel kamusal mallar, “faydalanan ülkeler (bir grup ülkeden daha fazla), insan-

lar (tüm insanlar ve nüfus gruplar›) ve kuflaklar (hem flimdiki hem de gelecek ku-

flaklar, en az›ndan gelecek kuflaklar›n kalk›nma seçeneklerini daraltmadan flimdiki

kuflak) aç›s›ndan büyük ölçüde evrensel olan mallard›r.” Küresel kamusal mallar

da kamusal mallar kuram›n›n tüketimde rakip olmama ve d›fllanamama olarak ifa-

de edilen iki temel özelli¤i çerçevesinde aç›klanmaktad›r.

Bafllang›çta büyük ölçüde okyanuslar, atmosfer ve ozon tabakas› gibi dünyada

canl› yaflam›n›n ortaya ç›k›fl›ndan önce var olan küresel ortak mallar, küresel ka-

musal mallar olarak nitelendirilmifltir. Ancak, küreselleflme sürecinin etkisiyle kü-

resel kamusal mallar olarak art›k ço¤unlukla çevre, sa¤l›k, finansal istikrar, bilgi,

bar›fl ve güvenlik vb. bafll›klarla ifade edilen konular incelenmektedir. Bütün bu

küresel kamusal mal kategorileri, küreselleflmenin ortaya ç›kard›¤› faydalar ya da

zararlarla iliflkilendirilmektedir.


SIRA S‹ZDE

2

Özgür ve aç›k kaynakyaz›l›m: Kaynak kodu aç›k

olan ve dolay›s›yla herkestaraf›ndan özgürcekullan›labilir olan yaz›l›maverilen ad.

K ‹ T A P

Küresel Kamusal Mallar:Faydalanan ülkeler (bir grupülkeden daha fazla),insanlar (tüm insanlar venüfus gruplar›) ve kuflaklar

(hem flimdiki hem degelecek kuflaklar, enaz›ndan gelecek kuflaklar›nkalk›nma seçeneklerinidaraltmadan flimdiki kuflak)aç›s›ndan büyük ölçüdeevrensel olan mallard›r.



Uluslararas› ortamda karar alma ve yapt›r›m gücüne sahip (ulusal düzeydekidevlete denk) bir yap›n›n bulunmay›fl› küresel kamusal mallar›n sunumunu olduk-ça zorlaflt›ran bir etkendir. Bu mallar›n sunumunda do¤rudan ya da dolayl› olarak

etkili olan farkl› nitelikteki aktörler fiekil 2.3’de görülmektedir.

Ortak Mallar Mal varl›¤› haklar›n›n, daha aç›k bir deyiflle mal›n faydas› üzerindeki yasal hakla-r›n, hiçbir bireye ya da gruba verilmedi¤i mallar ‘ortak (serbest) mallar’ olarakadland›r›l›rlar. Bu mallar›n faydas›ndan tüm bireyler herhangi bir k›s›tlamaya u¤ra-maks›z›n s›n›rs›z olarak yararlan›rlar. Mal›n faydas›n›n herkese aç›k olmas› yüzün-den, tek bir birey kendi hakk›n› satma olana¤›na sahip de¤ildir. Bu aç›kl›k ve k›-

s›tlama yoklu¤u nedeniyle bireylerin ortak mal› afl›r› kullanmas› sonucunda ortakmal zarar görmektedir. Devlet müdahalesine gerekçe oluflturan bu durum kamuekonomisi yaz›n›nda ‘ortaklar›n trajedisi’ sorunu olarak adland›r›lmaktad›r.

Birden çok köyün hiçbirinin mülkiyetinde olmayan bir otla¤› gözümüzün önü-ne getirelim ve her bir köyün hayvanlar›n›n bu otla¤a getirilip otlat›ld›¤›n› düflüne-lim. Hiçbir k›s›tlama olmazsa her bir köyün hayvanlar› otla¤a gelecek ve buradakiotlar›n azalmas›na yol açacakt›r. Belki de en son gelen hayvanlar için yeterli mik-tarda ot kalmayacakt›r. Do¤al ve canl› bir kaynak olan meran›n kendisini yenile-mesine olanak tan›madan bu flekilde afl›r› kullan›m›, en sonunda, kullan›lamaz ha-le gelmesine neden olacakt›r.

Mera örne¤inde bireysel faydalarla, ortak faydalar nas›l çat›flmaktad›r? Aç›klay›n›z.

Otlak örne¤inde toplumun ortak faydas› otlak kullan›m›n›n k›s›tlanmas›n› ge-rektirmektedir. Ancak köylüler bunu, kendi aralar›nda anlaflarak gerçeklefltiremez-ler. Belki az say›da köy söz konusu oldu¤unda bir anlaflma yapmak ve bu anlafl-maya uyumu kontrol etmek kolay olacakt›r. Ancak çok say›da köyün kulland›¤› birmerada köyler birbirlerine güvenmeyeceklerdir. Bu güvenmeme davran›fl› mikro-ekonomide tutuklu ikilemi (tutuklu açmaz›) olarak bilinmektedir.

Klasik tutuklu ikilemi senaryosu flu flekildedir:‹ki zanl›, bir soruflturma kapsam›nda, polis taraf›ndan gözalt›na al›nm›flt›r. Po-

lis, elinde tutuklama için yeterli kan›t olmamas› nedeniyle her iki zanl›y› ayr› ayr›

hücrelere koyup bir anlaflma sunmaktad›r. Anlaflmaya göre zanl›lardan biri di¤eri-nin aleyhinde tan›kl›k eder di¤eriyse suskun kal›rsa tan›kl›k eden serbest kalacak

28 Kamu Maliyesi

KÜRESEL KAMUSAL MALLARIN SUNUMUNDA ETK‹L‹ OLAN AKTÖRLER

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

DEVLETLERULUSLARARASI S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹

ÖZEL KURULUfiLAR

Birleflmifl Milletler,Dünya Sa¤l›k

Örgütü, UNICEF vb.

Küresel kamusalmallar›n önemlibir k›sm› devlet-

lerce sunulur.

Oxfam, Yeflilbar›fl,K›z›lay ve K›z›lhaç,

S›n›r Tan›mayanDoktorlar Örgütü vb.

Kâr amac› gütmeyenya da kâr amaçl›kurulufllar: Vak›flar,

firmalar vb.

fiekil 2.3

Küresel kamusal mallar›n sunumundaki aktörler

Ortak (serbest) Mallar:Mal›n faydas› üzerindekiyasal haklar›n, hiçbir bireyeya da gruba verilmedi¤imallard›r.

Ortaklar›n Trajedisi:

Bireylerin ortak mal› afl›r›kullanmas› sonucunda ortakmal›n zarar görmesidurumudur.

SIRA S‹ZDE 3



susmay› tercih eden tarafsa 10 y›l hapse mahkûm edilecektir. E¤er ikisi de birbir-leri aleyhinde tan›kl›k etmez suskun kal›rlarsa her ikisi de 1 y›l hapis cezas›na, e¤erher ikisi de birbirleri aleyhinde tan›kl›k ederse, her iki zanl› da 5’er y›l hapis ceza-

s›na çarpt›r›lacakt›r.Bu çerçevede her iki zanl› tan›kl›k etmek ya da suskun kalmak aras›nda tercih yapmak zorundad›r. Her iki zanl›ya da soruflturma sonuna kadar di¤erinin karar›-n› ö¤renme olana¤› tan›nmamaktad›r yani farkl› odalarda bulunan iki zanl›n›n bir-birleriyle iletiflim kurma olana¤› yoktur. Buna göre karfl› taraf›n karar›ndan haber-siz olan oyuncu 10 y›l hapis yatma ihtimalini göze alamayarak sessiz kalmayacak,karfl› taraf aleyhinde tan›kl›k edecektir. Karfl› taraf aleyhine tan›kl›k ederek 5 y›l gi-bi daha k›sa süreli bir hapis cezas›na raz› olacak ya da serbest kalacakt›r. Oyuncuburada kayb›n› en aza indirmeyi (kazanc›n› maksimize etmeyi) hedef alacakt›r.Karfl› taraf›n da ayn› koflullar alt›nda rasyonel davranarak tan›kl›k edece¤i kaç›n›l-maz olacakt›r. Böylece birbirleriyle iletiflim kurmayan iki taraf›n iyi niyetli de¤il de

rasyonel davranarak ald›klar› karar, asl›nda daha az alacaklar› hapis cezas›n›n art-mas›na neden olacakt›r.

Otlak örne¤inde herkesin ortak faydas› otla¤›n kullan›m›n›n s›n›rland›r›lmas›olmas›na ra¤men, bireysel olarak köyler (yukar›daki örnekte yer alan tutuklular gi-bi) birbirlerine güvenmeyeceklerinden ortak olmayan (afl›r› kullan›m) davran›fl›n›

ye¤lemektedirler. Bu gibi ortak mallarda ortaya ç›kan ortaklar›n trajedisi sorununu

azaltmak için devletin, baz› görevler üstlenmesi gerekmektedir. Devlet, ortak ma-l›n kullan›m›n›n bireyler aras›nda ve zaman yönünden da¤›l›m›n› ayarlamak zorun-dad›r. Devlet bu ayarlamay› yaparken zorlay›c› olmal› ve bireysel özgürlükleri(otlak kullan›m›n›) s›n›rland›rabilmelidir. Böyle bir s›n›rland›rma devletin hiç mü-dahale etmemesinden daha iyidir.

Kamu parklar›nda bulunan kiraz a¤açlar›ndaki kirazlar neden çok erken yenilip bitirilir? Aç›klayabilir misiniz?

Ortak mallara iliflkin çok say›da örnek verilebilir. Su kaynaklar›, avlanma alan-lar›, vahfli yaflam koruma alanlar›, radyo televizyon yay›n alanlar›, petrol kaynakla-

r› en bilinen ortak mal örnekleridir. Ayr›ca, atmosfer, ozon tabakas›, okyanuslar vebiyoçeflitlilik de küresel ortak mallar olarak kabul edilmektedir. Hatta kültürel birçerçeveden bak›ld›¤›nda edebiyat, müzik, sanat, tasar›m, film, yaz›l›m, tarihi yerler

ve eserler de ortak mallar olarak nitelendirilmektedir. Bu ba¤lamda, avlanma alan-lar›nda avlan›lacak hayvan türlerinin say› ve zaman olarak k›s›tlanmas›, vahfli ya-flam koruma alanlar›nda avlanman›n tamam›yla yasaklanmas›, radyo ve televizyonkanallar›n›n frekans tahsisinin devlet taraf›ndan verilmesi, kamusal müze hizmet-leri ve tarihi yerlerin ve eserlerin korunmas› faaliyetleri, bu mallarla ilgili olarakdevletin ald›¤› önlemlere örneklerdir.

D›flsall›klar D›flsall›klar, di¤er ad›yla d›flsal ekonomiler, mal ve hizmetlerin sosyal optimumagöre daha az ya da daha fazla arz›na neden olan özel bir piyasa baflar›s›zl›¤›d›r.


‹tiraf ‹nkar

‹tiraf (-5, -5) (0, -10)

‹nkar (-10, 0) (-1, -1)

Tablo 2.1Tutuklu ‹kilemi

SIRA S‹ZDE

4



D›flsall›klar bir ekonomik birimin di¤er ekonomik birim ya da birimler üzerindedolayl› olarak ortaya ç›kard›¤› olumlu ve olumsuz etkileri ifade etmektedir. E¤erortaya ç›kan etki di¤er firma ya da kiflinin fayda fonksiyonunu olumlu olarak etki-

liyorsa olumlu d›flsall›k, olumsuz yönde etkiliyorsa olumsuz d›flsall›k söz konusu-dur. D›flsall›klar kaynak da¤›l›m›n› olumsuz yönde etkiler. Olumsuz d›flsall›klar›n yayg›n oldu¤u bir sanayide üretim miktar› ortalama düzeyin üstünde olacakt›r.Çünkü; firmalar faaliyetlerinden do¤an maliyetlerin tümünü karfl›lamamaktad›r.Olumlu d›flsall›klar›n varl›¤› durumundaysa optimal miktar›n alt›nda bir üretim dü-zeyi ortaya ç›kacakt›r. Bu nedenlerden dolay› d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda butür etkilerin piyasa fiyatlar›na yans›mamas› sonucu tam rekabet koflullar›nda Pare-to optimumu sa¤lanmamaktad›r.

Ayr›ca d›flsall›klar, d›flsall›k yayan ekonomik birimlerin faaliyetleri dikkate al›-narak s›n›flanabilir. Bu s›n›flamaya göre 4 d›flsall›k türü vard›r:

D›flsall›klar ile kamusal mallar baz› aç›lardan benzerdirler. Her ikisinde de birfaaliyet nedeniyle di¤er insanlar›n ya da gruplar›n kaç›n›lmaz bir biçimde etkilen-meleri söz konusudur. Ayr›ca bedavac›l›k olgusu, d›flsall›klar için de geçerlidir(Örne¤in her bir otomobil sürücüsü maliyetine katlanmaks›z›n temiz havadan fay-

dalanmak ister veya kendisi benzinli araç kullanmaya devam etmesine ra¤men di-¤erlerinin kurflunsuz benzin kullanmas› taraftar›d›r). D›flsall›klar ile kamusal mal-lar› temelde ay›ran unsursa d›flsall›klardan herkesin ayn› ölçüde etkilenmemesiancak kamusal mallardan herkesin ayn› ölçüde etkilendiklerinin (yararland›klar›-n›n) varsay›lmas›d›r.

Olumsuz d›flsall›klar gerçek yaflamda en çok görülen ve herkes için sorun olufl-turan d›flsall›k örnekleridir. Do¤aya b›rak›lan zehirli at›klar›n neden oldu¤u çevrekirlili¤i, artan trafik yükünün yol açt›¤› gürültü kirlili¤i, görüntü kirlili¤i en çok kar-fl›laflt›¤›m›z olumsuz d›flsall›klard›r. Maliye kuram›nda bu tür olumsuz d›flsall›klar›nortadan kald›r›lmas›na yönelik baz› öneriler vard›r. Bu öneriler; fiyat düzenlemele-ri, miktar düzenlemeleri, sübvansiyonlar ve mülkiyet haklar›na iliflkin düzenleme-lerden oluflmaktad›r.

30 Kamu Maliyesi

FAL‹YETTÜRLER‹NE GÖRE DIfiSALLIKLAR

ÜRET‹C‹DEN ÜRETC‹YE DIfiSALLIKLAR: Bir firman›nb›r ›rma¤a b›rakt›¤› at›klar›n, o yörede bahçecilik yapanbir kiflinin sebze üretimini olumsuz etkilenmesi.

ÜRET‹C‹DEN TÜKET‹C‹YE DIfiSALLIKLAR: Bir fabrikan›nbacas›ndan ç›kan zehirli gazlar›n tüketicilerin hastalanmas›nayol açmas›.

TÜKET‹C‹DEN TÜKET‹C‹YE DIfiSALLIKLAR: Sigara içenbir kiflinin sigara içmeyen birinin temiz hava tüketiminiolumsuz etkilemesi.

TÜKET‹C‹DEN ÜRET‹C‹YE DIfiSALLIKLAR: Bir pop y›ld›z›n›nkerevizin çok lezzetli ve yararl› bir sebze oldu¤unuaç›klamas›yla kereviz üreticilerinin olumlu etkilenmesi.

fiekil 2.4

Faaliyet türlerine göre d›flsall›klar

Pareto Optimumu:Toplumdaki üretici, tüketicive faktör sahiplerindenbirinin durumunukötülefltirmeden bunlardan

bir baflkas›n›n durumunuiyilefltirmenin olanakl›olmad›¤› kaynak da¤›l›m›durumu. Baflka bir deyiflle,toplumdaki bireylerden en azbirinin refah›n› azaltmadanbir di¤erinin refah›n› art›rmaolana¤› yoksa o toplumunrefah› optimumdur.



Fiyat düzenlemeleri ünlü iktisatç› Arthur C. Pigou taraf›ndan gelifltirilen veçevreyi kirleten ekonomik aktörün belirli oranda ya da miktarda vergi ödemesiniöngören bir yaklafl›mdan hareketle oluflturulmufl önerilerdir. Böylelikle kirletici

aktörün yol açt›¤› d›flsall›¤a katlanarak daha yüksek fiyattan (dolay›s›yla daha dü-flük düzeyde) üretimde bulunmaya zorlanaca¤› düflünülmüfltür. Ayr›ca bu türdenPigou’cu vergilerin Pareto optimaliteyi sa¤lamada önemli bir araç olarak kullan›la-bilece¤i savunulmaktad›r. Bu çerçevede fosil yak›tlar›n›n kullan›m›/tüketimi üze-rine konulacak Pigou’cu vergilerle atmosfere yay›lan CO2 miktar›n›n düflürülece-¤i, do¤aya b›rak›lan petrol s›z›nt›s›n›n ve zehirli kimyasallar›n kullan›m›n›n s›n›r-land›r›laca¤› ileri sürülmektedir.

Miktar düzenlemeleri, devletlerin ekonomik aktörlerin olumsuz d›flsall›k yayanfaaliyetlerini ya da yay›lan olumsuz d›flsall›k miktarlar›n›, hukuki araçlarla s›n›r-land›rmas› anlam›na gelmektedir. Otomobil ve enerji fabrikalar›n›n yayd›klar› kir-lili¤in devlet taraf›ndan s›n›rland›r›lmas› gibi örneklerde de görülece¤i gibi, böyle

bir yolun izlenmesi hem çevre kirlili¤ini azaltacak, hem de firmalar›n üretimlerin-de en az kirlilik yayacak teknolojileri kullanmalar›na yol açacakt›r. Kyoto Proto-kolü’nün de öngörmüfl oldu¤u bir uygulamaya göre, kirletme haklar›n›n olufltu-rulup sat›lmas›yla da çevre kirlili¤iyle mücadele edilebilir. Bu amaçla önce kabuledilebilir bir kirlenme düzeyi tespit edilir. Maksimum kirlilik düzeyini gösteren vebu düzeyin üzerinde emisyonu yasaklayan bir belge ilgili kurum ya da idare tara-f›ndan belirli bir bedel karfl›l›¤›nda kirletici firmalara sat›l›r. Böylece kirletme hak-k›n› (permi) sat›n alan firmalar, çevreyi kirletme konusunda kredi elde etmifl olur-lar. Bu permiyi sat›n alan kirleticiler bu haklar›n› baflkalar›na satabilir ya da bafl-ka kirlilik haklar› ile de¤ifltirebilirler. Ekonomik bir deyiflle, marjinal kirlilik azalt-ma maliyetleri, permilerin cari fiyat›n›n alt›ndaysa permi sat›fl› gerçekleflir, üzerin-

deyse permi talebi artar ve permi al›m› yap›l›r. Permi al›m sat›m› ABD ve Alman- ya gibi birkaç ülkede uygulanmaktad›r.

Sübvansiyon uygulamalar› genellikle temiz teknolojilerin kullan›lmas›n› sa¤la-mak amac›yla ya da çevreye kirlilik yaymamalar› karfl›l›¤›nda firmalara sa¤lanankolayl›klar› içerir. Üretici say›s›n›n sabit oldu¤u bir durumda sübvansiyonlar aynen

vergilerde oldu¤u gibi cayd›r›c› bir etkiye sahiptir. Ancak sübvansiyonlar›n da birbedeli vard›r ve bu bedel vergi gelirleriyle karfl›lan›r. Bu uygulaman›n en çok gö-rüldü¤ü ülkelerse Avrupa Birli¤i ülkeleridir. Avrupa’da birçok ülke çevre amaçl›teknoloji yat›r›mlar› ve ArGe harcamalar› için vergi ve sübvansiyon uygulamalar›

yapmaktad›r. Ayr›ca birli¤in birçok fonu özelikle birli¤in zay›f ülkelerine destek ol-mak amac›yla sübvansiyonlar için ayr›lm›fl durumdad›r.

Mülkiyet haklar›na iliflkin düzenlemeler, kamu ekonomisinde Coase teoremiçerçevesinde baz› düzenlemeleri içermektedir. Nobel ödüllü iktisatç› Ronald H.Coase taraf›ndan 1960 y›l›nda gelifltirilen bu teoreme göre, d›flsall›klarda mülkiyethaklar› oluflturulursa de¤iflim maliyetinin s›f›r olmas› kofluluyla taraflardan biri di-¤erinin zarar›n› karfl›layarak sosyal optimuma ulafl›l›r ve ekonomik etkinlik sa¤la-n›r. Mülkiyet hakk›n›n hangi tarafa verildi¤i ekonomik etkinlik aç›s›ndan önem ta-fl›mamakta, ancak faydan›n taraflar aras›ndaki da¤›l›m›n› etkilemektedir.

D›flsall›k denildi¤inde ilk olarak genellikle olumsuz d›flsall›k akla gelse de bir-çok özel mal›n olumlu d›flsall›k yayd›¤› durumlar da söz konusudur. Bu olumlu d›fl-sall›klar›n en bilinen örnekleri afl›lama faaliyetleri, e¤itim ve sa¤l›k koruma faaliyet-leridir. Bu faaliyetler tek tek bireylerin refah düzeylerini olumlu olarak etkiledikle-

ri gibi toplum refah›n› da iyilefltiren niteliktedir. Ancak piyasa bu tür olumlu d›flsal-l›klar yaratan faaliyetleri yetersiz üretme e¤ilimindedir. Bu tür faaliyetler devlet mü-


Kyoto Protokolü: Küresel›s›nma ve iklim de¤iflikli¤ikonusunda mücadeleyisa¤lamaya yönelik olarak1997’de Japonya’n›n Kyotokentinde imzalanm›fl

uluslararas› çerçeve.



dahalesi yoluyla desteklenmek ya da üretilmek durumundad›r. Günümüzde olum-lu d›flsall›k yaratan faaliyetleri daha da geniflletmek olanakl›d›r. Örne¤in; ipoteklikonut finansman sistemi (mortgage) uygulamas› da bir olumlu d›flsall›k olarak de-

¤erlendirilebilmektedir. Konut sahibi olman›n olumlu sosyal yönünü dikkate alandevletler bu tür konut kredilerine ödenen faizlerin vergiden düflülmesine olanaksa¤layabilmektedir. Benzer flekilde, ‹nternet’in de ço¤unlukla olumlu d›flsall›k ya-

yan bir teknoloji olarak günümüzde oldukça önemli hale geldi¤ini söyleyebiliriz.

Erdemli Mallar ‹lk kez Richard A. Musgrave taraf›ndan kullan›lan bu kavram, toplumsal aç›dan ge-rekli ve faydal› oldu¤u halde yeterli bilgi (e¤itim) ve gelir düzeyi olmad›¤› için ta-lebi yetersiz oluflan mallara denilmektedir. Bu yüzden devlet bireyleri bu tür mal-lar› tüketmeye teflvik eder ya da zorlar.

Erdemli mallar›n en tipik örnekleri afl›lar, süt ve zorunlu e¤itimdir. Bu neden-

le devlet zorunlu afl›lama, okullarda ücretsiz süt da¤›t›m› ve zorunlu e¤itim gibi fa-aliyetler gerçeklefltirerek bu mallar›n daha fazla tüketilmesini sa¤lar. Ayr›ca bumallar› üreten özel firmalara da çeflitli sübvansiyonlar ve kolayl›klar uygulayaraktoplumun bu mallar› daha ucuza ve dolay›s›yla daha çok tüketmesi istenir.

Günümüzde bu mallara iliflkin örnekler oldukça çoktur. Genifl bir aç›dan eleal›nd›¤›nda yoksullara yard›m, ö¤renci burslar›, yurtlar, huzurevleri de birer er-demli mald›r. Hatta bal›k, gazete, ‹nternet gibi mallar›n da birer erdemli mal ola-rak kabul edilmemesi için herhangi bir gerekçe yoktur.

Erdemli mallar›n tam tersini ifade eden kavramsa erdemsiz mallard›r. Erdem-siz mallar toplumsal aç›dan zararl› olduklar› halde, devlet müdahalesi olmad›¤›n-da bu kez çokça tüketilen mallard›r. Sigara ve alkol gibi yasal olarak sat›labilen

mallar›n yan›nda, tamamen yasad›fl› olan, her türden uyuflturucu erdemsiz mal ola-rak kabul edilir. Sigara, alkol gibi mallar›n tüketimin azaltmak amac›yla daha çok

vergiler kullan›l›rken yasad›fl› olanlar›n›n üretilmemesi ve tüketilmemesi için dev-let, zorlay›c› gücünü (yasa ve polis gücünü) kullan›r.

Türkiye’de 19 Temmuz 2009 tarihinden itibaren tam dumans›z hava sahas› uygulamas›na bafllanm›flt›r. Toplumun tüm kesimlerini ve özellikle gelecek nesilleri, baflkalar›n›n içti¤isigara ve tütün ürünlerinin duman›n zararl› etkilerinden korumak amac›yla yeniden dü-zenlenen Yasa uygulanmaya bafllam›flt›r. Bu tarihten itibaren, ikamete mahsus konutlarharicinde kamu ve özel tüm binalar›n kapal› alanlar›nda, toplu tafl›ma araçlar›nda sigara içilemez ve di¤er tüm tütün ürünleri kullan›lamaz duruma gelmifltir.

Do¤al Tekeller Rekabetçi piyasa ekonomisinin baflar›s›zl›¤›n›n baflka bir nedeni de baz› piyasala-r›n, yüksek üretim düzeylerinde ölçe¤e göre artan getiriye sahip olmas›d›r. Bu pi-

yasalarda ölçe¤in ve bafllang›ç yat›r›mlar›n›n yüksekli¤i nedeniyle mevcut ölçekboyunca, ek bir birim üretim, uzun dönem ortalama maliyetleri sürekli olarak afla-¤›ya çeker. Bu nedenle böyle bir sanayide tek bir özel firma ayakta kalabilir. Ra-kip firmalardan hangisi üretimini di¤erlerinden daha fazla art›rabiliyorsa o firma-n›n maliyetleri düfler ve o firma rakiplerini ortadan kald›r›r.

Firmalar›n do¤al olarak tekelleflme özelli¤i gösterdi¤i üretim alanlar›n›n en bi-linen örnekleri telekomünikasyon hizmetleri, do¤algaz da¤›t›m›, elektrik da¤›t›m›,

su ve kanalizasyon a¤lar›, demiryolu iflletmecili¤i vb. gibi altyap› hizmetlerine ilifl-kin üretim alanlar›d›r.

32 Kamu Maliyesi

Erdemli Mallar: Toplumsalaç›dan gerekli ve faydal›

oldu¤u halde yeterli bilgi(e¤itim) ve gelir düzeyiolmad›¤› için talebi yetersizoluflan mallaradenilmektedir.

Erdemsiz Mallar: Toplumsalaç›dan zararl› olduklar›halde, devlet müdahalesiolmad›¤›nda bu kez çokçatüketilen mallard›r.

D ‹ K K A T



Do¤al tekel durumlar›nda devlet baz› önlemler alabilir. ‹lk olarak, hiçbir fley yapmamay› seçebilir. E¤er do¤al tekel ArGe için yo¤un bir çaba göstererek yeni-likçi davran›yorsa toplumsal fayda ortaya ç›kabilir. ‹kinci önlem olarak, devlet te-

kelin fiyat›n› belirlemek isteyebilir. Ancak bu durumda fiyat›n nerede belirlenece-¤i ayr› bir sorun oluflturur. E¤er fiyat marjinal maliyette belirlenirse tekel zarar ede-cek, ancak kaynak da¤›l›m›nda etkinlik sa¤lanm›fl olacakt›r. E¤er fiyat ortalamamaliyette belirlenirse bu durumda, tekel zarar etmeyecek ancak bir etkinlik kayb›oluflacakt›r. Son önlem olarak, kamu kesimi, kendisi kamu ekonomik kurulufluolarak üretimi üstlenebilir. Bu durumda kamu kesimi, tekelin fiyat›n› karl›l›¤a gö-re de¤il, toplumsal refaha göre belirleyecektir. Bu üretimde marjinal maliyet fiyat-lamas› yap›lmas› durumunda ortaya ç›kacak zarar›n vergi gelirleriyle finanse edil-mesi gerekecektir. Bu üç önlem de ülkeden ülkeye de¤ifliklik gösterdi¤i gibi, sa-nayilerin yap›lar›na göre de de¤iflmektedir.

Eksik Piyasalar Kaynak da¤›l›m›nda etkinsizli¤in bir nedeni de eksik piyasalar ya da var olmayanpiyasalard›r. Ekonominin etkin çal›flabilmesinde her mal için, bir piyasan›n var ol-mas› gerekti¤i ileri sürülür. Özel piyasalar›n bir mal ya da hizmeti sunmada bafla-r›s›z olmas› aç›k bir piyasa baflar›s›zl›¤›d›r. Bunun örnekleri afla¤›dad›r.

SigortaGelecekteki risklerin öngörülememesi ve bunlar›n fazlal›¤› ve çeflitlili¤i nedeniylesigortac›l›k alan›nda piyasa baflar›s›zl›¤› söz konusudur. Özellikle ters seçifl (reverse

selection) ve ahlaki tehlike (moral hazard) önemli baflar›s›zl›k unsurlar›d›r. Ters se-çifl, riskin oluflma olas›l›klar› farkl› olan sigortal› bireylerin var olmas› durumunda

ortaya ç›kmaktad›r. Bu sigortal› bireylerin baz›lar› yüksek riskli, baz›lar› düflük risk-li olabilmektedir (Örne¤in; kasko sigortas›nda, sürücülerden birinin di¤erine göredaha dikkatli araç kullan›p kullanmad›¤›n›n bilinememesi durumu). Ahlaki tehlikeise sigortac› taraf›ndan kontrol edilemeyen, sigortal›n›n zarar›n ortaya ç›kma olas›l›-¤›n› ve zarar›n büyüklü¤ünü etkileyebildi¤i durumlar› ifade eder (Örne¤in; sigorta-l› bireyin, kazay› önleyici önlemleri almakta özensiz davranmas›, sa¤l›k riski tafl›yanbireylerin, sa¤l›k sigortas› yapt›rmas› gibi). Asimetrik bilgi sorunu olarak da an›lanbu iki durumun, tam rekabetçi gelecek piyasalar›n›n oluflmas›n› engelledi¤i varsa-

y›lmaktad›r. Bu durumda devlet, genellikle hizmet sunucu olarak iflsizlik sigortas›,sa¤l›k sigortas›, sosyal güvenlik gibi alanlarda piyasaya müdahale eder.

Sermaye ve KrediSermaye piyasalar›n›n ve finansal kurulufllar›n varl›¤›na ra¤men, sermaye ve kre-di sunumu da piyasa baflar›s›zl›¤› türleri aras›nda yer almaktad›r. Üniversite ö¤-rencilerine verilen krediler, çiftçi, esnaf, KOB‹ kredileri ve konut kredisi gibi kre-diler devletin kredi mekanizmas› yaratmas› ve piyasaya müdahalesinin baflta ge-len örnekleridir.

Tamamlay›c› Piyasalar Eksik piyasalar›n var oldu¤u di¤er önemli bir alansa büyük ve karmafl›k projelerinfinansman›d›r. Bu ba¤lamda belli piyasalar tamamlay›c›d›r ve eflgüdüm gerektirir.Bu piyasalarda her bir (özel) üretici tek bafl›na de¤il, uyum ve çokluk içinde faali-

yet göstermelidir. Ulusal düzeydeki büyük yat›r›m ve altyap› projelerinin gerçek-lefltirilmesi bu türden bir piyasada gerçeklefltirilir.




Enformasyon Baflar›s›zl›klar›Neo klasik modelin tam rekabet piyasalar›na iliflkin varsay›mlar›ndan biri de al›c›

ve sat›c›lar›n piyasa hakk›nda tam enformasyona sahip olmas›d›r. Tam enformas-

yon en genifl flekliyle bugün ve gelecek hakk›nda tam enformasyona sahip olun-mas› anlam›na gelmektedir. Ancak, üretici ve tüketicilerin tam enformasyona sahipoldu¤u varsay›m› genellikle tam olarak gerçekleflmemektedir. Ço¤u kez üreticilerekonomik faaliyete konu olan mal ya da hizmet hakk›nda tüketicilere göre dahagenifl ve kapsaml› enformasyona sahiptir. Bu nedenle al›c› ve sat›c›lar›n mal›n ka-rakteristikleri hakk›ndaki enformasyonlar›n›n farkl›l›¤›, sat›c›ya piyasa gücü sa¤la-

yarak, piyasan›n baflar›s›zl›¤›na neden olur. Bu süreçte, yeterli enformasyona sahipolmayan bir tüketici, mal ve hizmetin tüketiminden sa¤layaca¤› fayday› tam olarakbilemeyece¤inden, mal için do¤ru bir de¤er biçmesi mümkün olmaz ve bu neden-le her iki tarafa fayda sa¤layacak olan de¤iflim gerçekleflmez.

Tüketici organizasyonlar›, sivil toplum kurulufllar› ve yasal baz› düzenlemeler

yoluyla enformasyon baflar›s›zl›¤›n›n giderilmesi yönündeki faaliyetler, piyasa ba-flar›s›zl›klar›n› azalt›c› etkilerine ra¤men, bunu tam olarak baflaramaz. Bu nedenleenformasyon baflar›s›zl›¤›n›n oldu¤u piyasalarda, devletin, tüketiciyi düflük kalite-li mallara karfl› korumaya yönelik standartlar oluflturmas›, üreticileri mal ve hiz-metin özellikleri ve tüketimden do¤abilecek riskler hakk›nda tüketiciyi bilgilen-dirmekle yükümlü k›lmas› ya da tüketicileri bilgilendirecek ba¤›ms›z enformas-

yon piyasalar›n›n oluflumunu desteklemesi gereklidir. Böyle durumlarda devletinmüdahalesi, bilgi ak›flkanl›¤›n› art›raca¤›ndan, piyasadaki belirsizli¤in ortadankalkmas›na yard›mc› olabilir.

Enformasyon aç›klanmas› konusundaki yasal düzenlemelere karfl› ç›kanlarsabunun gereksiz oldu¤unu, zira rekabetçi piyasan›n, ilgili enformasyonu aç›klama

konusunda firmalar› özendirece¤ini ileri sürerler. Bunun yan› s›ra tüketicilerin ya-san›n firmalar› aç›klamaya zorlad›klar› enformasyona çok da duyarl› olmad›klar›,hem bunu uygulamakla görevli hükümetler, hem de uymakla yükümlü olan firma-lar için bunun bir maliyet unsuru oldu¤unu ileri sürmektedirler. Buna karfl›n dü-zenlemeleri savunanlar, uygulanmas›ndaki güçlüklere ra¤men faydal› olduklar›n›savunurlar. Bununla beraber devletin enformasyon eksikliklerine çözüm bulmaaray›fl› basit bir tüketici koruma önleminin ötesinde bir anlam tafl›r. Ço¤u yönleriile bilgi ve enformasyon bir kamusal mal olarak kabul edilebilir. Bir bireye dahabilgi verme, di¤erlerine verilen miktar› azaltmaz. Etkinli¤i sa¤lamak için bilgi veenformasyon ya bedava verilmeli ya da al›nacak bedel sadece bilgiyi ve enformas-

yonu aktarman›n maliyetiyle s›n›rland›r›lmal›d›r. Özel piyasa, t›pk› di¤er kamusal

mallarda oldu¤u gibi, ço¤unlukla bilgiyi ve enformasyonu yetersiz sunar.

GEL‹R DA⁄ILIMI ‹fiLEV‹Musgrave’e göre kamu kesiminin bir di¤er önemli ifllevi, gelir da¤›l›m› ifllevidir.

Ancak, kamu kesimi aç›s›ndan gelir da¤›l›m› ifllevini yerine getirmek, kaynak da¤›-l›m› ifllevini yerine getirmekten daha zordur. Neo klasik iktisat kuram›na göre ge-lir ve servet da¤›l›m›n›n bafllang›çta bozuk olmas›n›n nedeni, bireysel yeteneklerinfarkl›l›¤› ve miras yoluyla elde edilmifl servettir. Bu unsurlar bafllang›çta adil olarakda¤›lm›fl olsa bile, zamanla bireysel yeteneklerin ve bunlar›n fiyatlar›n›n farkl›lafl-mas›, al›nan e¤itimin farkl›l›¤› gibi nedenlerle gelir da¤›l›m› daha da kötüleflir. Re-kabetçi piyasalar da yap›lar› gere¤i gelir da¤›l›m›n› bozucu biçimde çal›fl›rlar.

34 Kamu Maliyesi



Bir toplumdaki gelir da¤›l›m›, o toplumun refah›n› belirleyen en önemli faktör

kabul edilir. Gelir da¤›l›m›n›n adil olmad›¤› bir ortamda, sat›n alma gücünün yeter-

sizli¤i nedeniyle kifliler, daha az mal ve hizmet talep edecek, bu durumda piyasa-

lar, gelir düzeyi yeterli olanlar için üretimde bulunacakt›r. Bunun sonucunda top-lumun k›t kaynaklar›n›n önemli bir bölümü lüks tüketim mal› üretimine ayr›lacak,

toplumun ço¤unlu¤unun refah›n› art›r›c› temel mallar ve hizmetler üretilmeyecek-

tir. En sonunda bu durum, toplumda gelir da¤›l›m›n›n daha da bozulmas›na, yok-

sullu¤un art›fl›na, hatta çeflitli adalet aray›fllar›yla birlikte sosyal ve siyasal istikrar-

s›zl›klara neden olabilir.

Bütün bu nedenler devletin gelir da¤›l›m›n› düzeltmek amac›yla ekonomiye

müdahalesini zorunlu hale getirmektedir. Kamu kesimi bu müdahaleleri 3 flekilde

gerçeklefltirmektedir. ‹lki, asgari ücret düzenlemeleri, istihdama özürlüler, kad›nlar

vb. için kotalar konulmas› gibi, do¤rudan düzenlemelerle faktör piyasas›na müda-

hale etmektir. ‹kincisi, vergi (Örne¤in; servet vergileri) ve kamu harcamas› (Örne-

¤in; e¤itim ve sa¤l›k harcamalar›) politikalar› ile kamu iktisadi teflebbüsleri (K‹T’ler)arac›l›¤›yla fiziki sermayenin ve insan sermayesinin yeniden da¤›l›m›n› gerçeklefl-

tirmektir. Üçüncüsüyse yine vergileri (örne¤in, artan oranl› gelir vergisi) ve de sos-

yal transferleri kullanarak, erdemli mallar›n devlet bütçesinden finanse edilmesiy-

le gelir da¤›l›m›na do¤rudan müdahale etmektir. Konuyla ilgili olarak Claude Jes-

sua’n›n belirtti¤i gibi, [gelir da¤›l›m› ifllevi arac›l›¤›yla] devletlerin sosyal adalet kay-

g›s›yla ekonomik etkinlik aray›fl› aras›nda, nazik bir hakemlik görevini üstlenmele-

ri gerekmektedir.

Devletin gelir da¤›l›m›n› düzeltmek amac›yla ekonomiye müdahale yollar› nelerdir?

EKONOM‹K ‹ST‹KRAR ‹fiLEV‹Musgrave’in analizinin kamu maliyesine atfetti¤i üçüncü büyük ekonomik ifllev

ekonomik istikrar ifllevidir. Ekonomik istikrar birçok iktisatç› aç›s›ndan makro eko-

nominin bir konusu olarak görülmesine ra¤men, ekonomik istikrar ifllevi kamu

maliyesinin bir ifllevi olarak incelenmeye devam edilmektedir. Bu ifllev, mal ve hiz-

met piyasalar›ndaki arz talep dengesizli¤inden kaynaklanan enflasyon, deflasyon,

emek piyasalar›nda ortaya ç›kan iflsizlikle ithalat-ihracat dengesizli¤inin sonucu

olarak ortaya ç›kan cari aç›k gibi makro ekonomik konular› kapsamaktad›r. Piya-

salar›n hem maliye hem de para politikas› kullan›larak dengelenmeye çal›fl›lmas›

ve belirtilen makro ekonomik sorunlar›n çözümlenmesi kamu kesiminin ekono-

mik istikrar ifllevinin özüdür.Devletler ayr›ca uzun dönemli büyümeyi ve kalk›nmay› sa¤layacak koflullar›

sa¤lamay› da ekonomik istikrar ifllevinin kapsam› içerisinde kabul etmifllerdir. Tür-

kiye dahil birçok geliflmekte olan ülkede oldu¤u gibi, devletler büyüme ve kalk›n-

ma amac›na yönelik olarak uzun dönemli planlama ve eflgüdüm çal›flmalar› ger-

çeklefltirmifltir. Ancak, 1980’li y›llarda ekonomilerin giderek daha belirgin bir bi-

çimde d›fla aç›lmas› ve ard›ndan gelen h›zl› küreselleflme dönemi devletlerin ken-

di konjonktürel politikalar›nda a¤›rl›¤› para politikas›na vermelerine yol açm›flt›r.

Bu çerçevede, özellikle her türden enflasyonla mücadele edebilmek için fiyat istik-

rar›n› koruma görevini merkez bankalar›na devretmifllerdir. Aç›k ekonomi uygula-

malar› ve küreselleflme olgusu bu ifllevin daha önceki ifllevlere göre geri planda

kalmas›na sebep olmufltur.


SIRA S‹ZDE

5



DÜZENLEME ‹fiLEV‹Düzenleme ifllevi kaynak da¤›l›m› ifllevine çok benzemektedir. Devletin üreticilerin

ve tüketicilerin kararlar›n› düzenleyerek, tekelci unsurlar› ve d›flsall›klar› azaltma

çabas› buna bir örnektir. Ancak, baz› durumlarda tüketicileri korumak için üretici-lerin davran›fllar›n›n devlet taraf›ndan düzenlemesi gerekmektedir. Düzenlemelerbireylerin keyfiyetini ve özgürlü¤ünü kurallar koyarak s›n›rland›r›r. Bu düzenleme-ler yasayla desteklenen idari bir kurumun kurallar› uygulamas› anlam›na gelir.

Düzenleme niçin gereklidir? Joseph A. Schumpeter’e göre kapitalist sistem ço-¤umuzun düflmanca buldu¤u ve düzenlenmesini istedi¤i bir sosyal düzen üretir.Düzenlemeler kamusal ç›karlar› serbest piyasa kapitalizminin mant›ks›zl›¤› ve ben-cilli¤i gibi düzenlenmemifl belirli piyasa ç›kt›lar›n›n ifllevsizliklerinden korumakiçin vard›r. Baz› iktisatç›lara göre düzenlemeler, görünmez elin yerini, görünmez

yumru¤un almas›na benzetilmektedir.Devletin bu ifllevinin kapsam›ndaki kontroller ve k›s›tlamalar toplumdaki belir-

li gruplar›n ç›karlar›n› koruyarak, bu gruplar›n refah›n› art›rmak için düflünülmüfl-tür. Bu nedenle devlet piyasan›n kaynak da¤›l›m› sürecine müdahale eder ve bu-nu düzenler. Örne¤in; devlet, tekellere karfl› yasa ç›kararak, hisse senedi borsala-r›nda al›m sat›mlar› kontrol ederek, tüketicileri doland›r›c›l›ktan koruma, tüketici-lerin sa¤l›¤›n›n zarar görmesini önleme, çal›flma koflullar›n› düzenleme gibi amaç-larla yasa ç›kararak, düzenleyici ifllevini yerine getirmektedir. Devlet ayr›ca paraarz›n›, kamu hizmetlerinin ve kamulaflt›r›lm›fl sanayilerin fiyatlar›n› ve fiyatlar vegelirler politikas›yla ekonomideki birçok kaynak da¤›l›m› karar›n› düzenler.

Görüldü¤ü gibi, devletin düzenleme ifllevinin nerede sonlanaca¤›n› kestirebil-mek bazen zor olabilir. Hatta 1980’li y›llarda ABD ve ‹ngiltere’de bu türden kon-trollerin bireysel özgürlükleri ve etkin piyasa seçimlerini k›s›tlad›¤› yönünde güçlü

bir alg› dahi oluflmufltur. Bu risklere ekonomiye yüklenen uygulama maliyetlerini,sistemi yönetebilmek için gereken bürokratik maliyetleri ve tüketicilerin ve üreti-cilerin düzenleyici kontrollere uyum gösterirken yüklendi¤i maliyetleri de dahil et-ti¤imizde, düzenleme ifllevinin dikkatli bir biçimde yerine getirilmesi gerekti¤i or-taya ç›kmaktad›r.

KAMU KES‹M‹N‹N ‹fiLEVLER‹N‹N UYUMUKamu kesiminin ifllevleri aras›nda bir uyum sa¤lanmas› elbette ki toplum ve eko-nomi aç›s›ndan en iyi sonucun ortaya ç›kmas›na yard›mc› olacakt›r. Ancak, bu ifl-levler birbirleriyle uyumlu olduklar› gibi, ço¤u zaman uyumsuzluk gösterebilmek-tedir. Bu çerçevede, devletin ekonomik istikrar ifllevinin baflar›s›, kaynak da¤›l›m›

ve gelir da¤›l›m› ifllevleri taraf›ndan, k›smen de düzenleme ifllevi taraf›ndan belir-lenmektedir. Bu nedenle devlet, kaynak da¤›l›m› ve gelir da¤›l›m› ifllevlerini yeri-ne getirmeye öncelik verdi¤inde, ekonomik istikrar ifllevini de yerine getirmesi ko-laylaflacakt›r. Tam tersine, günümüz ekonomilerinin en önemli sorunlar›ndan biriolan enflasyonla mücadele etmek için gelir da¤›l›m›n›n bozulmas› gerekti¤i savu-nulmaktad›r. Bu durumda devletin ekonomik istikrar iflleviyle gelir da¤›l›m› ifllevi-nin çat›flt›¤› varsay›lmaktad›r.

36 Kamu Maliyesi




Kamu maliyesinin ifllevlerini tan›mlamak

Piyasa baflar›s›zl›¤› kuram›na göre, eksik reka-

bet, kamusal mallar, d›flsall›klar ve eksik bilgi vb.

koflullar›n varl›¤› durumunda, piyasalar kendi

bafllar›na etkinli¤i sa¤layamaz ya da yeterince et-

kin bir biçimde çal›flmaz. Bu durumda baz› mal-

lar fazla, baz› mallar az miktarda üretilirken baz›

mallarsa hiç üretilmez. Bu kuram bize, piyasala-

r›n etkin ya da yeterince etkin çal›flmad›¤› bu gi-

bi durumlarda, devletin bu piyasalara hangi yol-

larla ve araçlarla müdahale edece¤ini söyler. Bu

çerçevede devletin en önemli müdahale araçlar› yasal düzenlemeler, vergiler, kamu harcamalar›

ve parasal politikalard›r. Richard A. Musgrave pi-

yasa baflar›s›zl›klar›yla mücadelede devlete dü-

flen rolleri kamu maliyesinin ifllevleri olarak 3

ana bafll›k alt›nda toplamaktad›r. Bu ifllevler; kay-

nak da¤›l›m›, gelir da¤›l›m› ve ekonomik istikrar

ifllevleridir. Bunlara ek olarak, devletin düzenle-

me (regülasyon) ifllevinin de var oldu¤u genel

kabul gören bir yaklafl›md›r.

Kamu maliyesinin ifllevlerinin ekonomideki rollerini aç›klamak

Piyasa baflar›s›zl›¤› kuram› kaynak da¤›l›m› iflle-

vini kamu maliyesinin en önemli ifllevi olarak ka-

bul eder. Bu ifllevden kastedilen fley, devletin

üretici kaynaklar› da¤›tmas› faaliyetidir, baflka bir

deyiflle üretim görevlerini kendisinin üstlenmesi-

dir. Bu ifllev piyasa mekanizmas›n›n iflleyifline,

daha do¤rusu iflleyememesine ba¤l› olarak orta-

ya ç›kmaktad›r. Piyasa mekanizmas›n›n baz› mal

ve hizmetlerin sa¤lanmas›nda hiç çal›flmamas› ya

da yetersiz çal›flmas› kaynak da¤›l›m› ifllevinintemel gerekçesidir.

Bir toplumdaki gelir da¤›l›m›, o toplumun refah›-

n› belirleyen en önemli faktör kabul edilir. Gelir

da¤›l›m›n›n adil olmad›¤› bir ortamda sat›n alma

gücünün yetersizli¤i nedeniyle kifliler daha az

mal ve hizmet talep edecek, bu durumda piyasa-

lar gelir düzeyi yeterli olanlar için üretimde bulu-

nacakt›r. Bunun sonucunda toplumun k›t kay-

naklar›n›n önemli bir bölümü lüks tüketim mal›

üretimine ayr›lacak, toplumun ço¤unlu¤unun re-

fah›n› art›r›c› temel mallar ve hizmetler üretilme- yecektir. En sonunda bu durum toplumda gelir

da¤›l›m›n›n daha da bozulmas›na, yoksullu¤un

art›fl›na ve hatta çeflitli adalet aray›fllar›yla birliktesosyal ve siyasal istikrars›zl›klara neden olabi-

lecektir. Bu durumda devletin maliye politikas›

araçlar›yla gelirin yeniden da¤›l›ma müdahale et-

mesi bu sorunlar›n çözümüne yarayacakt›r.

Ekonomik istikrar birçok iktisatç› aç›s›ndan mak-

roekonominin bir konusu olarak görülmesine

ra¤men, ekonomik istikrar ifllevi kamu maliyesi-

nin bir ifllevi olarak incelenmeye devam edilmek-

tedir. Bu ifllev, mal ve hizmet piyasalar›ndaki arz

talep dengesizli¤inden kaynaklanan enflasyon,

deflasyon, emek piyasalar›nda ortaya ç›kan iflsiz-likle ithalat ihracat dengesizli¤inin sonucu olarak

ortaya ç›kan cari aç›k gibi makro ekonomik ko-

nular› kapsamaktad›r. Piyasalar›n hem maliye

hem de para politikas› kullan›larak dengelenme-

ye çal›fl›lmas› ve belirtilen makro ekonomik so-

runlar›n çözümlenmesi kamu kesiminin ekono-

mik istikrar ifllevinin özüdür.

Düzenleme ifllevi kaynak da¤›l›m› ifllevine çok

benzemektedir. Devletin üreticilerin ve tüketici-

lerin kararlar›n› düzenleyerek tekelci unsurlar›

ve d›flsall›klar› azaltma çabas› buna bir örnektir. Ancak baz› durumlarda tüketicileri korumak için

üreticilerin davran›fllar›n›n devlet taraf›ndan dü-

zenlemesi gerekmektedir. Düzenlemeler birey-

lerin keyfiyetini ve özgürlü¤ünü kurallar koya-

rak s›n›rland›r›r. Bu düzenlemeler, yasayla des-

teklenen idari bir kurumun, kurallar› uygulama-

s› anlam›na gelir.

Kamu maliyesinin ifllevleri aras›ndaki iliflkiyi

analiz etmek.

Kamu kesiminin ifllevleri aras›nda bir uyum sa¤-

lanmas› elbette ki toplum ve ekonomi aç›s›ndan

en iyi sonucun ortaya ç›kmas›na yard›mc› ola-

cakt›r. Ancak, bu ifllevler birbirleriyle uyumlu ol-

duklar› gibi, ço¤u zaman uyumsuzluk gösterebil-

mektedir.

Özet

1

A M A Ç

2A M A Ç

3

A M A Ç



38 Kamu Maliyesi

1. Afla¤›daki iktisatç›lardan hangisi piyasa baflar›s›zl›¤›

kuram›na katk› yapmam›flt›r?

a. Paul A. Samuelson

b. Henry Sidgwick

c. Richard A. Musgrave

d. Arthur C. Pigou

e. John Stuart Mill

2. Piyasa baflar›s›zl›¤› kuram› kaynaklar›n da¤›t›lmas›-

n›n esas mekanizmas› olarak neyi kabul etmektedir?

a. Toplumu

b. Kamu kesimini

c. Piyasay›

d. Eksik rekabeti

e. Vergi sistemini

3. Richard A. Musgrave’in bir kamusal mal için geçerli

oldu¤unu düflündü¤ü ikinci özellik afla¤›dakilerden

hangisidir?

a. Rakip olmama

b. Reddedilememe

c. Fiyatland›r›labilme

d. D›fllanamama

e. Bölünebilme

4. Afla¤›dakilerden hangisi küresel kamusal mal türleri

aras›nda yer almaz?

a. Sa¤l›k

b. Bar›fl ve güvenlik

c. Çevre

d. Finansal istikrar

e. E¤itim

5. Ortak mallar aras›nda afla¤›dakilerden hangisi bu-

lunmaz?a. Meralar

b. Tarlalar, bahçeler ve ba¤lar

c. Vahfli yaflam alanlar›

d. Radyo televizyon yay›n alanlar›

e. Akarsular ve göller

6. Afla¤›dakilerden hangisi erdemli bir mal olarak ka-

bul edilemez?

a. Aflevi hizmetleri

b. Binicilik kulübü hizmetleri

c. Ö¤renci yurtlar›

d. Küçük çiftçilere verilen destekler

e. Kad›n s›¤›nma evi hizmetleri

7. Gelecekteki risklerin öngörülememesi nedeniyle da-

ha çok hangi alanda belirgin bir piyasa baflar›s›zl›¤› or-

taya ç›kar?

a. Sigortac›l›k

b. Erdemli mallar

c. Sermaye

d. Kredi

e. Do¤al tekeller

8. Faydalar› ülkeler, insanlar ve kuflaklar aç›s›ndan bü-

yük ölçüde evrensel olan kamusal mallara ne ad verilir?

a. Küresel kamusal mallar

b. Ortak mallar

c. Serbest Mallar

d. Yar› Kamusal Mallar

e. Klüp mallar›

9. Bir bireyin kamusal mal›n kullan›m›n›n d›fl›nda b›ra-

k›lamamas› kamusal mallar›n afla¤›daki özelliklerden

hangisidir?

a. Ortak tüketim

b. Tüketimde Rekabetin olmamas›

c. Faydas›

d. D›fllanamama

e. Rekabet edebilme

10. Kamusal mallarla ilgili olarak bireylerin kamusalmal›n sunumuna kat›lmamalar›na ra¤men bu maldan

yararlanmalar›n› ifade eden durum afla¤›dakilerden

hangisidir?

a. D›flsall›k

b. Coase Teoremi

c. Bedavac›l›k

d. Ortaklar›n Trajedisi

e. Tutuklu ikilemi





Her eve internet bedava ve mecburi!

Ama Finlandiya’da. Finlandiya hükümeti dünden

itibaren interneti ‘insan hakk›’ sayd›. ‹letiflim fir-

malar› adsl’den ücret almayacak

‹nterneti, elektrik, su gibi vatandafll›k hakk› olarak ta-

n›mlay›p hatt›n kesilmesini veya fahifl fiyat uygulanma-

s›n› yasaklayan yasa Finlandiya’da yürürlü¤e girdi. ‹n-

ternet ba¤lant›s›na sahip olmay› ‘vatandafll›k hakk›’ ola-

rak kabul eden ülkelerin say›s› h›zla artarken, bu konu-

da ilk yasay› ç›kar›p yürürlü¤e sokan ülke Finlandiya

oldu. 1 Temmuz’da yürürlü¤e giren yasaya göre Finlan-

diya’daki telekomünikasyon firmalar› tüm vatandafllara

en az 1 Mbps h›z›nda geniflbant internet ba¤lant›s› sa¤-

lamakla yükümlü.

Temel gereksinim

‹nternet eriflimini ‘insan hakk›’ olarak tan›mlayan yasa

uyar›nca hiç bir firma veya mahkeme vatandafllar›n in-

ternet ba¤lant›s›n› kesemeyecek veya kesilmesi yönün-

de karar veremeyecek. Baflka deyiflle ülkede internet,su, elektrik ve temiz hava gibi temel ve asla kesileme-

yecek insani ihtiyaçlar aras›na kat›lm›fl oldu. Finlandiya

dünyan›n en çok ‘çevrimiçi’ olan ülkelerinden. Ülke

nüfusunun yüzde 96’s› internet kullan›yor ve interneti

sadece e¤lence de¤il tüm gündelik yaflamlar›nda vaz-

geçilmez bir yard›mc› olarak kullan›yor. Ülkedeki e-

devlet uygulamalar› da dünyada en sistematik ve dü-

zenli iflleyenlerden. Yeni yasadan sonra hala internet

ba¤lant›s› olmayan 4 bin haneye de firmalar tez zaman-

da hat çekmek zorunda. Finlandiya hükümeti, 2015 y›-

l›na kadar herkese 100 Mbps h›z›nda ba¤lant› sa¤lamahedefine sahip.

Kaynak: Vatan gazetesi internet sitesi, http://ha-

ber.gazetevatan.com/her-eve-internet-bedava-ve-mec-

buri/314356/30/Haber

Asimetrik bilgi ve bilgilenmenin önemi...

AMER‹KA’DA krizin ç›kmas›n›n en temeldeki sebebi ne-dir biliyor musunuz? Sizi fazla u¤raflt›rmay›p hemen ce-

vap vereyim; “Asimetrik enformasyon (bilgi)”dur. Peki

“Asimetrik enformasyon” nedir? Bunu biliyor musunuz?

Bilenler vard›r. Hele benim ö¤rencilerimden biri bunu

okuyorsa mutlaka biliyordur. Çünkü üniversitede derste

bu konuyu ö¤rencilerime en iyi flekilde anlatmak için

bulundu¤um yerden tam 1.5 metre yükseklikteki kürsü-

nün üzerine s›çrayarak ç›km›flt›m. Ama bunu yapmadan

önce ö¤rencilerle iddiaya girmifltim. “Ç›kabilirsin” ve

“ç›kamazs›n” diyenler vard›. “Ç›kars›n” diyenler kazan-

d›. Konu ile ne alakas› var? Biraz sonra anlafl›lacak...Bildi¤iniz üzere, incelemedi¤im kriz kalmad›. fiunu çok

rahatl›kla söyleyebilirim ki bütün krizlerin en temelin-

de bu “asimetrik enformasyon” sorunu var. Asimetrik

enformasyonun ne oldu¤unu k›saca anlatay›m... E¤er

birinden bir araba sat›n alacaksan›z, o arabay› 8-10 y›l-

d›r kullanan sat›c›, araba konusunda al›c›dan çok daha

fazla bilgiye sahiptir. Arabay› alacak kifli bu arabaya bi-

nip test sürüflü yapsa ve yar›m saat arabay› kullansa bi-

le, hiç bir flekilde sat›c›n›n bilgi seviyesine gelemez. ‹fl-

te bu yüzden sat›c› fiyat› belirlemek konusunda üstün-

lü¤e sahiptir. Her iki taraf da ayn› bilgi seviyesine sa-hip olmad›¤› için fiyat tam rekabet koflullar›nda etkin

bir flekilde oluflmaz.

KANDIRILAN TARAF VE KR‹Z

Dolay›s›yla kaynaklar etkin da¤›lmaz, dolay›s›yla her

zaman kand›r›lan bir taraf vard›r. Dolay›s›yla piyasalar-

da etkinli¤i sa¤layan fiyat mekanizmas› bozulur. Bunu

söyleyen George Akerlof, “Market for Lemons” bafll›kl›

bir makale yazd› ve çok ünlü ekonomi dergilerine gön-

derdi. Ama gönderdi¤i ilk üç dergi makaleyi yay›nlama-

d›. Ancak Akerlof, söylediklerinden çok emindi. Çokönemli bir fley buldu¤unu biliyordu. Y›lmad› ve bu ya-

z›y› “Quarterly Journal of Economics”e gönderdi ve o

dergiden kabul geldi. Makale sadece 13 sayfal›kt›. Ara-

dan y›llar geçti ve Akerlof asimetrik enformasyon çal›fl-

malar› nedeniyle 2001 y›l›nda Michael Spence ve Jo-

seph Stiglitz ile birlikte Nobel ödülünü ald›.

Bu teoriyi hayat›n her alan›na uyarlayabilirsiniz. E¤er

bir evlilikte kar›-koca aras›nda gizli fleyler varsa, yani

birinin bildi¤ini di¤eri bilmiyorsa ve bu ortaya ç›karsa

kriz olur. E¤er çok inand›¤›n›z, güvendi¤iniz, sevdi¤i-

niz ve u¤runa hayat›n›z› bile tehlikeye atabilece¤inizidüflündü¤ünüz bir arkadafl›n›z›n, sizin hakk›nda söyle-


”

“

Okuma Parças›

1 Temmuz 2010



40 Kamu Maliyesi

di¤i baz› sözler kula¤›n›za ulafl›rsa, küsersiniz, aran›zda

kriz olur. Örne¤in Yunanistan borçlar›n›n toplam mik-

tar›n› saklam›fl ama sonra bu ortaya ç›km›flsa veya En-

ron flirketi, kötü gidiflat› denetim firmas›na rüflvetle ve-

ya bir baflka flekilde gizletmiflse ve bu ortaya ç›karsa

kriz olur. Belki de en çarp›c› örnek olarak flunu verebi-

liriz. Amerika’da insanlar paralar›n› mortgage ürünleri-

ne yat›r›rken kendilerine verilen CDS, CDO vs gibi ürün-

lerin ne oldu¤unu bilmiyorlarsa, dayanak varl›k üzerine

yaz›lan türev ürünün türevinin türevini de bilmiyor de-

mektir. Bir sabah uyand›klar›nda asl›nda ellerinde yük-

sek getiri sa¤layan bu ürünlerin ne melet bir fley oldu-

¤unu hep birlikte topyekun ö¤renirler ve iflte o an bir

f›rt›na kopar!

Kaynak: Yaflar Erdinç

htp://www.paradergi.com.tr/yaz89-309-30,[email protected]

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Piyasa Baflar›s›zl›¤› Kura-

m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Piyasa Baflar›s›zl›¤› Kura-


3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamusal Mallar” konusunu


4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Küresel Kamusal Mallar”


5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ortak Mallar” konusunu


6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Erdemli Mallar” konusunu


7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Eksik Piyasalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Küresel Kamusal Mallar”


9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “ Kamusal Mallar” konusu-


10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamusal Mallar” konusunu


S›ra Sizde 1

Buna göre kamusal mal ‘rakip olmama’ ve ‘d›fllanama-

ma’ özelliklerinin her ikisine birden sahip olan mal-

d›r.Kamu mallar›n›n sahip oldu¤u bu iki özellik piyasa

ekonomisinde bu mallar›n etkin olarak üretilememesi-

ne neden olmaktad›r. Piyasa mekanizmas› fiyatlama yo-

luyla bireylerin kullan›mdan d›fllamaya dayal› çal›flmak-

tad›r. Fiyat› ödemeyen bireyler mal›n kullan›m›ndan

d›fllanmaktad›r. Ancak, kamusal mallar sahip olduklar›

özelikler nedeniyle faydalar› bireyler aras›nda bölüne-

medi¤i için fiyatland›r›lmaz ve dolay›s›yla piyasa üreti-

mine konu olamaz.

S›ra Sizde 2

Kamu ekonomisinde ‘bedavac›l›k sorunu’ olarak ince-

lenen bu durum, bireylerin bir kamusal mal›n sunumu-

na kat›lmamalar›na ra¤men, ‘d›fllanamama’ özelli¤i ne-

deniyle bu maldan yararlanmalar›n› ifade eder. Bedava-

c›l›k e¤er kamusal mal›n üretiminin gerçekleflmemesi

veya düflük düzeyde gerçekleflmesi sonucunu do¤uru-

yorsa, ya da bir ortak havuz kayna¤›n›n afl›r› kullan›m›-

na neden oluyorsa genellikle ekonomik bir sorun ola-

rak kabul edilir.

S›ra Sizde 3

Bu durum tipik bir tutuklu ikilemi olay›nda var olan gü-

vensizlik sorununa güzel bir örnektir. fiöyle ki, kamusal

parklarda herkes serbestçe kiraz toplayabilir. Her ne

kadar kirazlar›n olgunlafl›p tatlanmalar›n› beklemek her-

kesin ç›kar›na olsa da, muhtemelen bu kadar uzun sü-

re bekleyen biri toplayacak kiraz bulamaz. Bireyler için

hiç kiraz yiyememektense henüz olgunlaflmam›fl olsa

bile kirazlardan tatmak daha iyi oldu¤u için bu yerler-

de büyüyen kirazlar bir miktar tatlan›r tatlanmaz tüketi-

lip bitirilirler. Kirazlar çok lezzetli olmasalar da hiç kim-senin kiraz toplamas›n› engellemek mümkün olmad›¤›

için olgunlaflm›fl kiraz bulmak çok zordur.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›




S›ra Sizde 4

Mal varl›¤› haklar›n›n yani mal›n faydas› üzerindeki ya-

sal haklar›n, hiçbir bireye veya gruba verilmedi¤i mal-

lar ortak mallar olarak adland›r›l›rlar. Bu mallar›n fayda-

s›ndan tüm bireyler herhangi bir k›s›tlamaya u¤ramak-

s›z›n s›n›rs›z olarak yararlan›rlar. Mal›n faydas›n›n her-

kese aç›k olmas› yüzünden, tek bir birey kendi hakk›n›

satma olana¤›na sahip de¤ildir. Bu aç›kl›k ve k›s›tlama

yoklu¤u nedeniyle bireylerin ortak mal› afl›r› kullanma-

s› sonucunda ortak mal zarar görmektedir. Örnekte ka-

mu parklar› ortak mallar olarak de¤erlendirilebilir.

S›ra Sizde 5

Kamu kesimi bu müdahaleleri 3 flekilde gerçeklefltir-

mektedir. ‹lki, asgari ücret düzenlemeleri, istihdama

özürlüler, kad›nlar vb. için kotalar konulmas› gibi do¤-

rudan düzenlemelerle faktör piyasas›na müdahale et-

mektir. ‹kincisi, vergi (örne¤in, servet vergileri) ve ka-

mu harcamas› (örne¤in, e¤itim ve sa¤l›k harcamalar›)

politikalar› ile kamu iktisadi teflebbüsleri (K‹T’ler) arac›-

l›¤›yla fiziki sermayenin ve insan sermayesinin yeniden

da¤›l›m›n› gerçeklefltirmektir. Üçüncüsü ise yine vergi-

leri (örne¤in, artan oranl› gelir vergisi) ve de sosyal

transferleri kullanarak erdemli mallar›n devlet bütçesin-

den finanse edilmesiyle gelir da¤›l›m›na do¤rudan mü-

dahale etmektir.

Arslan, M. O. (2011). Yeni Kamusal Mal: Özgür ve

Aç›k Kaynak Kodlu Yaz›l›m, Eskiflehir: Nisan Ki-

tabevi.

Brown, C. V. ve Jackson, P. M. (1990). Public Sector

Economics, 4th Edition, Cambridge, MA: Blackwell

Göker, Z. (2008). “Kamusal Mallar›n Tan›m›nda Farkl›

Görüfller”, Maliye Dergisi, Say› 155, Temmuz/Aral›k.

Jessua, C. (2005). Kapitalizm, Ankara: Dost Kitabevi.

Kaul, I, Grunberg, I ve Stern, M. A (Ed.), Global Public

Goods: International Cooperation in the 21st

Century, New York: Oxford University Press.

Kirmano¤lu, H. (2011). Kamu Ekonomisi Analizi, 3.

Bask›, ‹stanbul: Beta

Mendez, R. P. (1992). International Public Finance,

New York: Oxford University Press.

Mo¤ol, T. (2008). “Kamu Maliyesinin Görevleri”, Var-

can, N. ve Çak›r, T. (Der.). Kamu Maliyesi, Eskifle-

hir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› içinde, ss. 23-39.

Musgrave, R. A. ve Musgrave, P. B. (1994). Public

Finance in Theory and Practice, Fifth Edition,

‹stanbul: Literatür.

Mutlu, A. (2008). “Uluslararas› Çevre Sorunlar›”, Herek-

man, A. (Der.). Uluslararas› Mali ‹liflkiler, Eskifle-

hir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› içinde, ss. 65-81.

P›nar, A. (2011). Kamu Maliyesi ve Maliye Politikas›,

7. Bas›, Ankara: Turhan Kitabevi.

Rosen, H. S. (1999). Public Finance, Fifth Edition, New

York: McGraw-Hill.

Tokatl›o¤lu, M. Y. (2005). Küreselleflme ve Kamu Hiz-

metleri, ‹stanbul: Alfa Aktüel.




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kamu kesiminin bileflenlerini tan›mlayabilecek;Kamu kesiminin büyüklü¤ünün nas›l ölçüldü¤ünü aç›klayabilecek;Kamu kesimi ile özel kesim iliflkisini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Merkezi yönetim kurumlar›• Sosyal güvenlik kurumlar›• Yerel yönetimler• Kamu iktisadi teflebbüsleri

• Döner sermayeler• Fonlar• Kamu kesiminin büyüklü¤ü

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi Türkiye’de KamuKesimi

• KAMU KES‹M‹N‹N B‹LEfi‹M‹

• KAMU KES‹M‹N‹N BÜYÜKLÜ⁄Ü

• KAMU KES‹M‹ ‹LE ÖZEL KES‹MARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹

3KAMU MAL‹YES‹



KAMU KES‹M‹N‹N B‹LEfi‹M‹Birçok ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de kamu kesimi çok bileflenli bir yap›ya sa-hiptir. 2006 y›l›nda yürürlü¤e giren 5018 say›l› Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Ka-nunu ile kamu kesiminin yap›s› önemli ölçüde yeniden tasarlanm›flt›r. Buna göre,Türk kamu kesimi genel yönetim kurumlar› ve kamu iktisadi teflebbüsleri (K‹T’ler)olarak iki ana k›s›mdan oluflmaktad›r. Genel yönetim kurumlar› içerisindeyse a¤›r-l›k genel bütçeli kurumlar, özel bütçeli kurumlar ve düzenleyici ve denetleyici ku-rumlar›n toplam›ndan oluflan merkezi yönetim kurumlar›ndad›r. Genel yönetimkurumlar›n›n di¤er bileflenleri sosyal güvenlik kurumlar› ve yerel yönetimlerdir. BuKanun’un d›fl›nda kalan döner sermayelerle fonlar›n da özünde kamu kesiminin

birer bilefleni oldu¤u dikkate al›nd›¤›nda Türkiye’de kamu kesiminin bileflimi fie-kil 3.1’de görülmektedir.

Türkiye’de Kamu Kesimi

fiekil 3.1

KAMU KES‹M‹

GENEL YÖNET‹M

MERKEZ‹ YÖNET‹M

GENEL BÜTÇEL‹ KURUMLAR

ÖZEL BÜTÇEL‹ KURUMLAR

DÜZENLEY‹C‹ VE DENETLEY‹C‹ KURUMLAR

SOSYAL GÜVENL‹K KURUMLARI YEREL YÖNET‹MLER

K‹TLER, DÖNER SERMAYELER, FONLAR

Türkiye’de Kamu Kesiminin Bileflimi



Merkezi Yönetim Kurumlar›5018 say›l› Kanun’da merkezi yönetim kurumlar› ad› alt›nda toplanm›fl olan ku-rumlar genel bütçeli kurumlar, özel bütçeli kurumlar ve düzenleyici ve denetleyi-

ci kurumlard›r. Merkezi yönetim kurumlar› kamu kesimi içinde gelir, gider ve etki yönünden en a¤›rl›kl› yere sahip olanlar›d›r.

Bu kurumlardan genel bütçeli kurumlar, tam kamusal ya da yar› kamusal malüreten ve finansman› devlet bütçesinden yap›lan kamu kurumlar›d›r. Bu kurumlarEk 1’deki (I) say›l› Cetvel’de gösterilmektedir.

Özel bütçeli kurumlar da tam kamusal ya da yar› kamusal mal üreten kamu ku-rumlar›d›r. Ancak bu kurumlar›n finansman› yaln›zca devlet bütçesi arac›l›¤›yla de¤il,ayn› zamanda sunduklar› mallar›n (hizmetlerin) fiyatland›r›lmas›ndan elde ettiklerigelirlerle yap›lmaktad›r. Bu kurumlar Ek 2’deki (II) say›l› Cetvel’de yer almaktad›r.

Düzenleyici ve denetleyici kurumlarsa, ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi, kamu ma-liyesinin düzenleme ifllevini yerine getirmek amac›yla oluflturulmufl kamu kurum-

lar›d›r. Daha önceden var olan ya da yeni kurulan baz› piyasalar›n birçok aç›dandüzenlenmesi bu kurumlar›n temel görevidir. Bu kurumlar Ek 3’deki (III) say›l›Cetvel’de s›ralanm›flt›r.

fiekil 3.2’de merkezi yönetim kurumlar›n›n 2006-2011 y›llar› aras›ndaki gelir gi-der durumu görülmektedir. Merkezi yönetim bütçesi 5018 say›l› Kamu Mali Yöne-tim Kanunu’nun uygulanmaya bafllamas›yla efl zamanl› olarak 2006 y›l›nda nere-deyse denk olarak gerçekleflmifltir. Daha sonraki y›llarda bir miktar bozulan gelirgider dengesi 2008 küresel finansal krizinin bafllamas›n›n ard›ndan 2009 y›l›ndadaha da bozulmufltur. Bu y›lda gerçekleflen bütçe aç›¤› yaklafl›k 33,5 milyar ileincelenen dönemin en yüksek de¤erini alm›flt›r. Bu aç›k sonraki y›llarda bir ölçü-de azalm›fl olsa da hala varl›¤›n› sürdürmektedir.

Sosyal Güvenlik Kurumlar›Kamu kesiminde sosyal güvenlik kurumlar›n›n bulunmas›n›n nedeni sosyal devlet

ilkesinin bir gere¤i olarak bireyleri kendi iradeleri d›fl›nda u¤rad›klar› fiziki ve eko-nomik tehlikelerin zararlar›ndan kurtarmak ya da bu tehlikelerin zararlar›n› azalt-

44 Kamu Maliyesi

350000

300000

250000

200000

150000

100000

500000

-50000

-1000002006 2007 2008 2009 2010 2011

Y›llar

MY Bütçe GiderleriMY Bütçe GelirleriMY Bütçe Dengesi

fiekil 3.2

Merkezi Yönetim Bütçesi Gelir ve Giderleri

Kaynak: Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü¤ü (Bümko)



mak ve bireye insanl›k onuruna yak›fl›r bir asgari (minimum) yaflam düzeyi sa¤la-

makt›r. Ek 4’deki (IV) say›l› Cetvel’de görüldü¤ü gibi, Türkiye’deki sosyal güven-

lik kurumlar› Sosyal Güvenlik Kurumu ve Türkiye ‹fl Kurumu’dur. Bunlardan en

önemlisi olan Sosyal Güvenlik Kurumu, 1946-1971 aras› dönemde farkl› meslekgruplar› ve kesimler için kurulmufl olan Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), Emekli

Sand›¤› ve Ba¤-Kur’un tek çat› alt›nda toplanmas›yla 2006 y›l›nda oluflturulmufltur.

fiekil 3.3’de sosyal güvenlik kurumlar›n›n 2006-2011 y›llar› aras›ndaki gelir ve

giderlerinin seyri verilmifltir. 2011 y›l› itibar›yla bu kurumlar›n yaklafl›k 103 mil-

yon gelir elde etmesi, buna karfl›l›k yaklafl›k 134 milyon gider yapmas› ve bunun

sonucunda yaklafl›k 31 milyon gelir gider aç›¤› vermesi öngörülmüfltür. Türki-

ye’de sosyal güvenlik kurumlar›n›n özellikle 1990’l› y›llardan sonra büyük miktar-

l› kronik gelirgider aç›klar› verdi¤ini ve bu aç›klar›n, ilgili y›llar›n merkezi yönetim

bütçelerinden yap›lan transferlerle finanse edildi¤ini de vurgulamak gerekir. 2006-

2011 döneminde sosyal güvenlik kurumlar›n›n gelir gider farklar›n› karfl›lamak

amac›yla yap›lan bütçe transferlerinin, bu kurumlar›n toplam gelirlerine oran› % 23ile % 33 aras›nda de¤iflen de¤erler alm›flt›r.

Yerel Yönetimler Yerel yönetimler yerel düzeyde kamusal mal ve hizmet sunmakla yükümlü olan

kamu yönetimleridir. Türkiye’deki yerel yönetim birimleri geleneksel olarak bele-

diyeler, il özel idareleri ve köylerden oluflmaktad›r. Belediyeler ve il özel idareleri

günümüzde önemini korurken en küçük yerel yönetim birimleri olan köyler ge-

nellikle ihmal edilmektedir. Türkiye’de yerel yönetim birlikleri nin ve kalk›nma ajanslar› n›n da yerel yönetim birimleri aras›na eklenmesiyle yerel yönetim birim-

leri çeflitlenmifltir. Bu birimler (köyler hariç) fiekil 3.4’de görülmektedir.

453 . Ün i te - Tü rk iye ’de Kamu Kes imi

fiekil 3.3

140000

120000

100000

80000

60000

40000

20000

0

-20000

-400002006 2007 2008 2008 2010 2011

Y›llar

SG Kurumlar› GiderleriSG Kurumlar› Gelirleri

SG Kurumlar› Gelir Gider Dengesi

Sosyal Güvenlik Kurumlar›n›n Gelir ve Giderleri

Kaynak: Bümko

Kalk›nma Ajanslar›: Birülkenin belli bir co¤rafibölgesi içerisindeki özel vekamusal tüm firmalar, yerelyönetimlerle sivil toplumkurulufllar› aras›nda iflbirli¤isa¤layarak, o bölgeninekonomik kalk›nmas›n›hedefleyen ve yasal birhükme dayanarak kurulanyap›lard›r. Türkiye’de 2006y›l›nda ç›kar›lan 5449 say›l›Yasa ile birbirine komfluillerin grupland›r›ld›¤› 26adet kalk›nma ajans›oluflturulmufltur.

Yerel Yönetim Birlikleri:Yerel nitelikteki kamuhizmetlerinden baz›lar›n›yapmay› üstlenmifl, il özelidaresi, belediyeler ve

köylerin kendi aralar›nda,birbirleriyle, özgüriradeleriyle ya da yasalzorunluluktan dolay›yapmakla yükümlü olduklar›görevleri en iyi flekilde yerinegetirebilmek amac›ylaoluflturduklar› kamu tüzelkiflilikleridir.



fiekil 3.5’de de görüldü¤ü gibi, Türkiye’de yerel yönetimlerin gelirleriyle gider-leri aras›nda çok fazla bir fark bulunmamaktad›r. ‹ncelenen dönem içerisinde 2008

y›l›nda bir miktar bozulan gelir gider dengesi 2011 y›l› program› itibar›yla yenidendengeye yaklaflm›fl görünmektedir.

46 Kamu Maliyesi

YERELYÖNET‹MLER

‹L ÖZEL‹DARELER‹

BELED‹YE BA⁄LI‹DARELER

YERELYÖNET‹M

B‹RL‹KLER‹

KALKINMAAJANSLARI

GENÇL‹K VE SPOR ‹LMÜDÜRLÜKLER‹

BELED‹YELER

‹LÇE VE BELDE BELED‹YELER‹

‹LBELED‹YELER‹

BÜYÜKfiEH‹R DIfiI ‹LBELED‹YELER‹

BÜYÜKfiEH‹RBELED‹YELER‹

fiekil 3.4

Türkiye’de Yerel Yönetim Birimleri

Kaynak: Maliye Bakanl›¤›,Muhasebat Genel Müdürlü¤ü

50000

40000

30000

20000

10000

0

-100002006 2007 2008 2009 2010 2011

Y›llar

YY GiderleriYY Gelirleri

YY Gelir Gider Dengesi

fiekil 3.5

Yerel Yönetimlerin Gelir ve Giderleri

Kaynak: Bümko



Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri Avrupa Kamu Giriflimleri Merkezi (CEEP) kamu iktisadi teflebbüsünü (K‹T’i); “mal

ve hizmet üretmek üzere kurulmufl olan, mali olanaklar›n›n yar›s›ndan fazlas›

merkezi veya yerel kamu yönetimleri taraf›ndan sa¤lanan veya iflletme sonuçla- r›ndan bu yönetimlerin sorumlu bulundu¤u ve bunlar taraf›ndan denetlenen gi-

riflimler” olarak tan›mlamaktad›r. Bu kavram ülkeden ülkeye de¤iflmekle birlikte,genel olarak kamusal kaynaklar› kullanmak yoluyla ekonomik alanda faaliyet gös-teren devlet kurulufllar›n› ifade etmek üzere kullan›lmaktad›r.

Özellikle geliflmekte olan ülkelerde K‹T’lerin kurulufl amaçlar›; ekonomik kal-k›nmay› sa¤lamak, tekelleri devlet eliyle iflletmek, özel kesimin baflar›s›z oldu¤u yada giremedi¤i iflleri yapmak, ekonomiye yön vermek, özel kesime öncülük etmek,gelir da¤›l›m›n› düzenlemek vb. gibi ekonomik nedenlere dayanmaktad›r. Devlet-lerin özel mal üretmesi ve ticari faaliyette bulunmas›, genel olarak, ekonomik ne-denlere dayanmas›na karfl›l›k, zaman zaman siyasal, sosyal vb. nedenlerle de ola-

bilmektedir.Türkiye’de K‹T’ler, 1984 y›l›nda ç›kar›lan ve halen yürürlükte bulunan 233 sa-

y›l› Kanun Hükmünde Kararnameyle iktisadi devlet teflekkülleri (‹DT) ve kamu ik-tisadi kurulufllar› (K‹K) olarak ikili bir ayr›ma tabi tutulmufltur. Buna göre; ‹ktisadidevlet teflekkülü, sermayesinin tamam› devlete ait olan, ekonomik alanda ticariesaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan kamu iktisadi teflebbüsüdür. Kamuiktisadi kuruluflu ise sermayesinin tamam› devlete ait olan, tekel niteli¤indeki mal-larla temel mal, hizmet üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, kamu hizmeti nite-li¤i önde olan kamu iktisadi teflebbüsüdür.

1980’li y›llardan bu yana, dünyan›n birçok ülkesinde oldu¤u gibi, Türkiye’dede uygulamaya konulan ve etkili olan neo liberal ekonomi politikalar›n›n bir so-

nucu olarak, kamu iktisadi teflebbüslerinin önemli bir k›sm› özellefltirilmifl ya daözellefltirme kapsam›na al›nm›flt›r. Dolay›s›yla K‹T’lerin, 1980 sonras› dönemde ka-mu kesiminin içindeki a¤›rl›klar›n› önemli ölçüde yitirdikleri söylenebilir.

fiekil 3.6’da özellefltirme kapsam›na al›nm›fl olanlar da dahil olmak üzere ifllet-meci K‹T’lerin 2006 y›l› ve sonras› gelir gider durumu verilmifltir. Ancak, bu flekilincelenirken K‹T gelirlerinin yaklafl›k % 5’lik k›sm›n›n merkezi yönetim bütçesin-den sermaye, görev zarar› karfl›l›¤› ve yard›m olarak aktar›ld›¤›n› belirtmek gerekir.


fiekil 3.6

120000

100000

80000

60000

40000

20000

02006 2007 2008 2009 2010 2011

Y›llar

K‹T GiderleriK‹T Gelirleri

K‹T Gelir Giderleri

Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri Gelir ve Giderleri

Kaynak: Kalk›nma Bakanl›¤›



Sizce, Türkiye’de kamu kesimi niçin genel yönetim kurumlar› ve kamu iktisadi teflebbüs-

leri olarak iki k›s›ma ayr›lm›fl olabilir? Tart›fl›n›z.

Türkiye’de K‹T’lerle ilgili detayl› bilgi icin, Hazine Müsteflarl›¤›, Kamu Sermayeli Kurulufl

ve ‹flletmeler Genel Müdürlü¤ü’nün haz›rlad›¤› “2010 Kamu ‹flletmeleri Raporu’na baka-

bilirsiniz.

Döner Sermayeler Döner sermayeler genel ve özel bütçeli kurumlar›n yap›s› içinde yer almalar›nara¤men, kamu kesimi içinde ayr› bir kurumsal yap› olarak de¤erlendirilir. Dönersermaye terimi, genel ve özel bütçeli kurumlar›n yap›s› içinde yer almakla birlik-te genel yönetimin d›fl›nda tutulan, kendilerine özgü yönetim biçimi bulunan,ürettikleri mal ve hizmetleri kâr amac›yla sunabilen firmalara verilen ad olarak

kullan›lmaktad›r.Döner sermaye iflletmecili¤iyle temel kamusal mal ve hizmetlerin yan›nda tica-ri, endüstriyel baz› hizmetlerin de yap›labilmesi, ulusal ekonomideki bofl (at›l) ka-pasitenin kullan›lmas›, toplam talebin bir k›sm›n›n karfl›lanmas› ve böylece devle-te ek gelir sa¤lanmas› amaçlanmaktad›r. Döner sermaye iflletmecili¤ine örnek ola-rak, bir devlet üniversitesi bünyesindeki bir hastanenin, bas›mevinin, atölyenin ve-

ya çiftli¤in kullan›lmas› yoluyla kâr amaçl› mal ve hizmet üretimi verilebilir.fiekil 3.7’de görüldü¤ü gibi, döner sermayelerin 2006 y›l›nda yaklafl›k 15 mil-

yar dolay›nda olan gelir ve giderleri 5 y›l içinde neredeyse iki kat artarak 2011 y›-l› (program›) itibar›yla 30 milyar’ye yaklaflm›flt›r. Bu dönemde döner sermayele-rin gelirlerinin giderlerinden bir miktar daha fazla gerçekleflti¤i görülmektedir.

Fonlar Türkiye’de kamu kesiminin bir baflka bilefleni olan fonlar, belirli bir amac›n ger-

çeklefltirilebilmesi için ayr›lm›fl bulunan, gerekti¤i zaman kullan›lmak üzere belirlibir hesapta toplanan ve harcanan paralard›r. Fonlar amaçlar›na uygun olarak sos-

48 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 1

‹ N T E R N E T

30000

25000

20000

15000

10000

5000

02006 2007 2008 2009 2010 2011

Y›llar

Döner Sermayelerin GiderleriDöner Sermayelerin Gelirleri

Döner Sermayeler Gelir Giderler Dengesi

fiekil 3.7

Döner Sermayelerin Gelir ve Giderleri

Kaynak: Bümko



yal, kültürel ve ekonomik amaçl› fonlar olarak s›n›fland›r›labilir. Ancak, fonlarailiflkin en temel s›n›fland›rma, bütçe içi ve bütçe d›fl› fon s›n›fland›rmas›d›r. Bütçeiçi fonlar, genel olarak parasal kayna¤›n› bütçe ödeneklerinden alan ve bütçe ter-

tibi olan, ancak ödene¤in kullan›lmas›nda özelli¤i olan fonlard›r. Bütçe d›fl› fonlarise genel olarak hem gelirleri hem de giderleri bütçeyle iliflkilendirilmeyen, özel yasalarla kurulan, özel mevzuat›na göre faaliyetlerini gerçeklefltiren, kendilerineait özel gelirleri yine kendileri taraf›ndan kullan›lan, bütçe ilkelerinden ve bütçe

yasalar›ndan ba¤›ms›z olarak yönetilen ve uygulanan paralard›r.Kamu kesiminde, fon uygulamalar›na baflvurulmas›na iliflkin çeflitli gerekçeler

öne sürülmektedir. Bunlar; mevcut mali mevzuat›n kurallar›ndan ve denetimindenkurtulmak, ek kamusal gelir yaratmak ve bunlar› belirli harcamalara ay›rmak veböylece al›nan kararlar›n h›zl› bir biçimde uygulanmas›n› sa¤lamak olarak ifadeedilmektedir. Ancak 1990’l› y›llarda tan›k olundu¤u gibi, fon uygulamalar›n›n za-manla kamu mali sisteminde bir karmaflaya ve belirsizli¤e yol açma riski de bulun-

maktad›r. Öyle ki fon uygulamalar› bütçenin ‘birlik’ ve ‘adem-i tahsis’ ilkelerine uy-mamakta, kamu harcamalar›nda nakit denetiminin ortadan kalkmas›na ve israfa yol açmakta ve belki de en önemlisi hükümetlerin yasama denetiminden uzaklafl-malar›na olanak tan›maktad›r. Ayr›ca, kamu kaynaklar›yla finanse edilen mal vehizmetlerde hizmet önceli¤inin kald›r›larak, önceli¤i bulunmayan baz› mal ve hiz-metlerin ön plana ç›kmas› söz konusu olmaktad›r.

Türkiye’de 2000 y›l› bafl›nda say›s› 75’i bulan fon uygulamalar›n›n büyük ço-¤unlu¤u 2000 ve 2001 y›llar›nda mali sistemde yap›lan düzenlemelerle kapat›lm›fl-t›r. Halen kapat›lmay›p faaliyetlerine devam eden toplam 6 adet fon bulunmakta-d›r. Bu fonlar; bütçe içinde faaliyetini sürdüren Destekleme ve Fiyat ‹stikrar Fonu(DF‹F) ile bütçe d›fl›nda faaliyetlerini sürdüren Savunma Sanayini Destekleme Fo-

nu (SSDF), Sosyal Yard›mlaflma ve Dayan›flmay› Teflvik Fonu (SYDTF), Tan›tmaFonu, Tasarruf Mevduat› Sigorta Fonu (TMSF) ve Özellefltirme Fonu’dur.

fiekil 3.8’de fonlar›n (Tan›tma Fonu ve TMSF hariç) 2006 y›l›ndan bu yana ge-lir ve giderlerinin miktar›yla gelir gider dengesi görülmektedir.


fiekil 3.8

12000

10000

8000

6000

4000

2000

0

-20002006 2007 2008 2009 2010 2011

Y›llar

Fonlar›n GiderleriFonlar›n Gelirleri

Fonlar›n Gelir Gider Dengesi

Fonlar›n Gelir ve Giderleri

Kaynak: Bümko,Kalk›nma Bakanl›¤›



Kamu mali sisteminde fon uygulamamalar›n›n yayg›nlaflmas›n›n ne gibi sak›ncalar› olabi-lir? Aç›klay›n›z.

KAMU KES‹M‹N‹N BÜYÜKLÜ⁄ÜÜlkelerin kamu kesiminin büyüklü¤ü onlar›n siyasal, yönetsel ve ekonomik yap›-lar›na ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterebildi¤i gibi, zaman içerisinde de de¤ifliklikgösterebilir. Bu nedenle ülkeler birbirlerinden çok farkl› büyüklükte kamu kesimi-ne sahip olabilmektedir. Bir ülkenin kamu kesiminin büyüklü¤ünü belirlemedegenellikle bu faktörlerin tamam›n›n birden etkili oldu¤unu söyleyebiliriz.

Öte yandan, kamu kesiminin büyüklü¤ü hangi ölçünün ya da yöntemin kulla-n›ld›¤›na ba¤l› olarak da de¤iflmektedir. Kamu kesiminin büyüklü¤ü ço¤unluklakamu giderlerinin ya da kamu gelirlerinin dikkate al›nmas›yla ölçülür. Bu de¤erlertek bafllar›na bir ölçü olarak kabul edildikleri gibi, genellikle gayri safi yurtiçi ha-s›laya (GSYH) oranlanarak daha gerçekçi bir ölçü haline getirilirler. Ayr›ca, kamu

kesimi istihdam›, kamu yat›r›mlar›, kamu kesimi borçlanma gere¤i (KKBG), ka-mu borç stoku gibi makro ekonomik de¤erlerin kullan›lmas›yla da kamu kesimi-nin büyüklü¤üne iliflkin bir yarg›ya var›labilir. Bu çerçevede kamu kesiminin bü-

yüklü¤ünün hesaplanmas›nda kullan›lan ölçüler ya da yöntemler ana bafll›klar iti-bar›yla flunlard›r.

Nominal ve Reel Ölçüler Kamu giderlerinin ya da kamu gelirlerinin gerçekleflen parasal tutarlar›, kamu ke-siminin nominal ölçüsüdür. fiekil 3.2’deki ve Tablo 3.1’deki merkezi yönetim büt-çe gelirleri ve giderleri, Türkiye’de (dar anlamda) kamu kesiminin nominal ölçüle-rini vermektedir. Ancak, kamu giderlerinin ya da kamu gelirlerinin, zamanlar ara-

s› karfl›laflt›rmas›nda, nominal ölçüleri kullanmak çok yan›lt›c› olabilir. Bu nedenlekamu kesiminin nominal ölçüleri reel ölçülere dönüfltürülür. Bu dönüfltürme bir fi-

yat endeksinin (genellikle TÜFE ya da ÜFE) kullan›lmas›yla yap›lmaktad›r. Örne-¤in; 2011 y›l›na ait nominal bir de¤eri reel de¤ere dönüfltürmek istersek, afla¤›da-ki basit formülde görüldü¤ü gibi, bu de¤eri 2011 y›l›n›n TÜFE de¤erine böldüktensonra, 100 ile çarpmam›z gerekir.

Tablo 3.1’de Türkiye’de dar anlamda kamu kesiminin 2006-2011 y›llar› aras›n-daki nominal gider ve gelirleriyle yukar›daki formül kullan›larak kolayca bulunan

reel gider ve gelirleri (milyon olarak) görülmektedir.

Reel De er = Nominal De er

TÜFE102011

2011

2011

ğ ğ

× 00

Y›llar Kamu Giderleri

(NominalFiyatlarla)

Kamu Gelirleri(NominalFiyatlarla)

TÜFE(2003=100)

KamuGiderleri

(ReelFiyatlarla)

KamuGelirleri

(ReelFiyatlarla)

2006 178.126 173.483 134 132.930 129.446

2007 204.068 190.360 146 139.773 130.384

2008 227.031 209.598 160 141.894 130.999

2009 268.219 215.458 171 156.853 125.999

2010 294.359 254.277 182 161.736 139.7132011 312.573 279.026 201 155.509 138.819

50 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 2

GSYH (Gayri Safi YurtiçiHas›la): Bir ekonomide bellibir dönemde (genellikle biry›lda) üretilen nihai mal vehizmetlerin parasalde¤eridir.

Kamu Kesimi BorçlanmaGere¤i (KKBG): Kamu

kesimini oluflturanbileflenlerini her birininfinansman aç›klar›n›ntoplam›ndan oluflan, kamukesiminin borçlanmaihtiyac›n› ölçmektekullan›lan ölçüdür.

TÜFE (Tüketici Fiyatlar›Endeksi): Belirli birdönemde tüketicilertaraf›ndan sat›n al›nan malve hizmetlerin fiyatlar›ndaki

de¤ifliklikleri ölçen fiyatendeksidir.

ÜFE (Üretici Fiyatlar›Endeksi): Belirli birdönemde ülke ekonomisindeüretimi yap›lan ve yurt içinesat›fla konu olan ürünlerin,üretici fiyatlar›n› zamaniçinde karfl›laflt›rarak fiyatde¤iflikliklerini ölçen fiyatendeksidir.

Tablo 3.1Kamu Giderleri ve Gelirlerinin Nominal Ve Reel Ölçüleri

Kaynak: Bümko verileri kullan›larak taraf›m›zdan hesaplanm›flt›r.



Tablo 3.1 yak›ndan incelendi¤inde 6 y›ll›k dönemde nominal olarak kamu gi-derleri % 75,47 kamu gelirleriyse % 60,83 oranlar›nda artm›fl görünmekle birlikte,gerçekte bu art›fllar›n çok daha az oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Bu dönemde reel

olarak kamu giderleri % 16,98 kamu gelirleri ise % 7,22 oranlar›nda artm›flt›r. Budurum afla¤›daki flekilde daha kolay görülebilir.

Öte yandan, kamu gelirleri ve giderleri, reel olarak art›fl gösterse bile bu du-rum, kamu kesiminin gerçekten büyüdü¤ü anlam›na gelmeyebilir. Kamu gelirleri

ve giderleri ülke ekonomideki ç›kt› miktar›n›n artmas›yla birlikte art›fl gösterebilir.GSYH’daki art›fl kamu giderlerinde ya da gelirlerinde meydana gelen art›fl› aflabilir

ve böylece ekonominin tamam› içinde kamu kesiminin (devletin) pay› azal›fl gös-terebilir. Bu yüzden, kamu kesiminin büyüklü¤ünü daha do¤ru bir biçimde ölçe-bilmek için bu kesime iliflkin de¤erleri ekonominin büyüklü¤üne oranlamak gere-kir. Baflka bir deyiflle oransal ölçüler kullanmak gerekir.

Oransal Ölçüler Kamu kesiminin büyüklü¤ünü ölçmede kullan›lan bafll›ca oransal ölçüler, kamu ke-simine iliflkin de¤erlerin GSYH’ya oranlanmas›d›r. Ayr›ca, kamu kesimi istihdam›n›ntoplam istihdama oranlanmas›, kamu yat›r›mlar›n›n toplam yat›r›mlara oranlanmas›da kamu kesiminin büyüklü¤üne iliflkin birer gösterge olarak düflünülebilir.

Kamu Kesimine ‹liflkin De¤erlerin GSYH’ya Oranlanmas›Kamu giderlerinin ve kamu gelirlerinin GSYH’ya oranlanmas›yla devletin büyüklü-¤ü daha gerçekçi bir flekilde ölçülebilmektedir. Ayr›ca, KKBG’nin ve kamu borçsto¤unun GSYH’ya oranlanmas›yla da devletin ekonomideki büyüklü¤üne iliflkinbir fikir edinilebilir. Ancak, bunlar aras›nda, özellikle kamu giderlerinin GSYH’ya

oran›, en çok kullan›lan oransal ölçüdür. Bunun nedeni, günümüzde genellikledevletlerin gerçeklefltirdikleri giderlerin toplad›klar› gelirlerden yüksek olmas› ve


fiekil 3.9

Nominal Kamu Giderleri (left)Nominal Kamu Gelirleri (left)

TÜFE (right)Reel Kamu Giderleri (left)Reel Kamu Gelirleri (left)

300000

250000

200000

150000

2006 2007 2008

Y›llar

2009 20112009130

140

150

160

170

180

190

200

210 Kamu Giderlerinin Ve Gelirlerinin Nominal ve Reel Ölçüleri

Kaynak: Bümko



bu nedenle bu ölçünün ekonomide devlet taraf›ndan kullan›lan kaynaklar› dahado¤ru olarak göstermesidir. Di¤er yandan, kamu kesiminin bileflenlerinin ülkedenülkeye önemli farkl›l›klar göstermesi nedeniyle uluslararas› karfl›laflt›rmalarda ka-

mu giderlerinin GSYH’ya oran› yerine, daha çok kamu gelirlerinin GSYH’ya oran›kullan›lmaktad›r.

Türkiye’de 2000-2011 y›lllar› aras› kamu giderleri, kamu gelirleri, kamu kesimi

borçlanma gere¤i ve kamu borç stoku olmak üzere kamu kesimine iliflkin de¤er-

lerin GSYH’ya oranlar› fiekil 3.10’da verilmifltir. fiekilde görüldü¤ü gibi, son y›llar-

da kamu kesiminin genel ekonomi içindeki pay› giderler yönünden % 25 ile % 28

aras›nda, gelirler yönündense de¤ifliklik göstermeden % 22 olarak gerçekleflmifltir.

fiekilde dikkati çeken bir nokta da 2000-2001 ve 2008-2009 y›llar›ndaki ekonomik

krizlerin kamu kesiminin büyüklü¤ünü art›rmas›d›r. Bu y›llarda özellikle kamu gi-

derlerinin GSYH’ya oranlar›nda ve kamu borç stokunun GSYH’ya oranlar›nda çar-

p›c› art›fllar oldu¤u görülmektedir.

Kamu kesiminin kapsam› yerel yönetimler, döner sermayeler, sosyal güvenlik

kurumlar›, fonlar, iflsizlik sigortas›, fonu ve genel sa¤l›k sigortas› dahil edilerek ge-

niflletildi¤inde, giderler yönünden (genifl anlamda) kamu kesiminin ekonomideki

pay› % 40’a ulaflmaktad›r. Ancak, genifl anlamda kamu kesimine dahil edilen bu

kurumlar›n, asl›nda merkezi yönetim kurumlar› (bütçesi) ile önemli ölçüde ve ol-

dukça karmafl›k parasal aktar›m iliflkisi içinde olduklar› düflünüldü¤ünde, kamu

kesiminin büyüklü¤ünün % 40’a ulaflt›¤› sonucunun çok geçerli olmad›¤›n› söyle-

yebiliriz (Bu yüzden, kamu kesiminin büyüklü¤ü ölçülürken yaln›zca merkezi yö-

netim kurumlar›ndan oluflan dar anlamda bir kamu kesimi dikkate al›nm›flt›r).

52 Kamu Maliyesi

Merkezi Yönetim Giderlerinin GSYH’ya Oran› Merkezi Yönetim Gelirlerinin GSYH’ya Oran›Merkezi Yönetim Bütçe Dengesinin GSYH’ya Oran› KKBG’nin GSYH’ya Oran› Kamu Borç Stokunun GSYH’ya Oran›60

40

20

0

-202000 2002 2004 2006 2008 2010

Y›llar

G

S Y H

% ’ s i

80

fiekil 3.10

Kamu Kesimine ‹liflkin De¤erlerin GSYH’ya Oranlar›

Kaynak: Bümko,Hazine Müsteflarl›¤›



Kamu Kesimi ‹stihdam›n›n Toplam ‹stihdama Oranlanmas›Ülkedeki toplam istihdam düzeyi içinde kamu kesimi istihdam›n›n pay› kamu kesi-

minin boyutlar›na iliflkin bir izlenim edinmemize yard›mc› olabilir. Birçok ülkede

kamu kesimi istihdam› toplam istihdam›n 1/6’s› ile 1/4’ü aras›nda bir paya sahiptir.fiekil 3.11’de Türkiye’de 2007-2011 y›llar› aras›nda kamu çal›flanlar›n›n toplam istih-

dam oranlar› görülmektedir. fiekle göre, bu y›llar aras›nda kamu çal›flanlar›n›n top-

lam çal›flan say›s›na oran› % 14,1’den % 12,1’e gerilemifltir. Baflka bir deyiflle bu dö-

nemde kamu kesimi istihdam›, toplam istihdam›n 1/7’sinden yaklafl›k 1/8’ine düfl-

müfltür. Bu durum geliflmifl ülkelerdeki oranlardan uzaklafl›ld›¤›n› göstermektedir.

Kamu Kesimi Yat›r›mlar›n›n Toplam Yat›r›mlara Oranlanmas›Kamu kesimi yat›mlar›n›n toplam yat›r›mlara oranlanmas›yla kamu kesiminin bo-

yutlar›na iliflkin bir gösterge daha elde etmifl oluruz. Bu çerçevede, kamu yat›r›m-

lar›n›n toplam yat›r›mlar içindeki pay› art›fl gösteriyorsa kamu kesiminin büyüklü-

¤ünün artt›¤›n› söylemek olanakl›d›r. Ancak bu art›fl her zaman bire bir kamu ke-siminin büyüklü¤ünün artt›¤› anlam›na gelmeyebilir.

fiekil 3.12’ye göre, Türkiye’de kamu yat›r›mlar›n›n toplam yat›r›mlar içindeki

pay› 2001-2002 y›llar›nda % 30’a yaklaflm›flken 2003 ve 2004 y›llar›nda, h›zl› bir dü-

flüfl göstererek % 15,5’e gerilemifltir. 2007 y›l›ndan itibaren yükselifl e¤ilimine giren

bu pay 2010 y›l› itibar›yla son y›llar›n en yüksek de¤eri olan % 26’ya ulaflm›flt›r. Ba-

k›ld›¤›nda gerçekten de 2000-2011 döneminde kamu yat›r›mlar›n›n toplam yat›r›m-

lar içindeki pay›n›n seyriyle ayn› dönemde, merkezi yönetim bütçe giderlerinin

GSYH’ya oran›n›n seyri aras›nda önemli bir paralellik görülmektedir (fiekil 3.10’a

bak›n›z).


fiekil 3.11

25

20

15

10

0

5

2007 2007.5 2008 2008.5 2009 2009,5 2010 2010,5

15

13.5

14

13

12.5

122011

14.5

Y›llar

M i l y o n

K i fl i

K a m u

‹ s t i h

d a m

/ T o p

l a m

‹ s t i h

d a m

( % )

Kamu Kesimi ‹stihdam› (left)Toplam ‹stihdam› (left)

Kamu ‹stihdam/Toplam ‹stihdam› (right)

Kamu ‹stihdam› ve Kamu ‹stihdam›n›n Toplam ‹stihdam ‹çindeki Pay›

Kaynak: TU‹K



Kamu kesiminin büyüklü¤ünün ölçülmesinde kullan›lan nominal ve reel ölçüleri oransal

ölçülerle karfl›laflt›rarak de¤erlendiriniz.

KAMU KES‹M‹ ‹LE ÖZEL KES‹M ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹Kamu kesiminin bileflenleri ve büyüklü¤ü kadar, özel kesimle aras›ndaki iliflki de ol-dukça önemlidir. Bu iliflkinin önemli yönleri ekonomide gelirin, giderin ve mallar›n

ve hizmetlerin devresel ak›fl›n› gösteren fiekil 3.13’den yararlanarak tan›mlanabilir.

54 Kamu Maliyesi

30

25

20

15

2000

5

02002 2004 2006 2008 2010

Y›llar

10

%

Kamu yat›r›mlar›n›n toplam yat›r›mlar içindeki pay›Kamu yat›r›mlar›n›n GSYH içindeki pay›

fiekil 3.12

Kamu Yat›r›mlar›n›n Toplam Yat›r›mlar ‹çindeki Pay›

Kaynak:Kalk›nma Bakanl›¤›

SIRA S‹ZDE 3

FAKTÖRP‹YASASI

MAL

P‹YASASI

F‹RMALAR HANE HALKLARIKAMUKES‹M‹

E m e k

, s e r m a

y e v e

d i ¤ e

r

ü r e t i m

f a k t

ö r l e r

i

E m e k , s e r m a y e v e d i ¤ e r

ü r e t i m f a k t ö r l e r i

Ü r e t i m

f a k t

ö r l e r

i g i d e

r i

Kamusal mallarve hizmetleri

Kamugiderleri

Vergiler Vergiler

G e l i r ( ü c r e t l e r , f a i z v d . ) E

mek,sermaye,

vd.

Kamusal mallarve hizmetleri

G e l i r ( s a t › fl g e l i r i )

M a l l a r v e h i z m e t l e r

M a l l a

r v e h

i z m e t l e r

T ü k e

t i c i l e

r i n m a l

v e

h i z m e

t g i d e

r l e r i

Kamugiderleri

Mallarve

hizmetler

fiekil 3.13

Ekonominin Devresel Ak›fl› ‹çinde Kamu Kesimi

Kaynak: Black vd. s.10



Kamu kesimi, yani devlet, kamusal mal ve hizmetlerin sunucusu durumunda-d›r. Hane lhalklar› ve firmalarsa bu mal ve hizmetlerin karfl›l›¤›nda vergi öderler.Daha sonra devlet kamusal mal ve hizmet üretimini sürdürebilmek için, bu vergi-

leri üretim faktörüyle özel mal ve hizmet al›mlar›nda kullan›r. Kamu kesiminin bi-leflenleri bu süreçte, ara mal› girdileri kulland›¤› gibi, di¤er kamu kesimi bileflenle-rinin ç›kt›lar›n› da kullanmaktad›r.

Karma ekonomide kamu kesiminin büyüklü¤ü, ekonomi üzerinde önemli etki-ler yaratan kamu giderlerinin düzeyiyle ölçülür. Bu giderlerin içinde mal ve hizmetal›m› ve üretim faktörü kullan›m› için yap›lan giderler önemli bir paya sahiptir.Türkiye’de, merkezi yönetim kurumlar›n›n giderlerini, dar anlamda kamu kesimigiderleri olarak düflünürsek, genel ekonomi içerisinde kamu kesiminin pay›n›nson y›llarda % 25-28 aral›¤›nda oldu¤unu görürüz. Di¤er bir deyiflle, devletin eko-nomik faaliyetleri genel ekonominin yaklafl›k 1/4’ü oran›nda ve geliflmifl ülkelerinbirço¤unda oldu¤undan daha düflük düzeyde gerçekleflmektedir.

Öte yandan, kamu giderlerinin toplam miktar›ndaki ve bileflimindeki de¤iflik-likler makro ekonomik düzeyde istikrar ve büyüme aç›s›ndan önemli faktörlerdir.Bir görüfle göre, özel kesimin karl›l›¤›n› ve istikrar›n› sa¤layan unsur, kamu kesi-minin kendisidir. Kamu kesiminin ekonominin bütününü etkileyecek kadar büyüktutulmas›yla gerekti¤inde bütçe aç›¤› verilerek ekonomik daralmalar›n fliddetininazalt›lmas› olanakl› hale gelir. Bir baflka görüfle göreyse kamu giderlerinin afl›r› ar-t›fl›, yani kamu kesiminin afl›r› büyümesi, enflasyonist sonuçlar do¤urabilece¤i gi-bi, özel yat›r›mlar› d›fllayarak ekonomik büyümenin azalmas›na yol açabilir.

Benzer flekilde, devletin giderlerini finansman biçimi de önemli ekonomik so-nuçlar do¤urur. Bu finansmanda kullan›lan vergi türleri ve bunlar›n oranlar› ya damiktarlar› bireylerin refah (fayda) düzeyini ve özel kesimin kaynaklar›n› nas›l da-

¤›taca¤›na iliflkin kararlar›n› etkiler. Vergi sistemi etkinlik ve eflitli¤i destekleyebile-ce¤i gibi, bunlara zarar da verebilir. Bu çerçevede Türkiye’de görülen durumsaözellikle 1980’li y›llardan sonra, etkinli¤i sa¤lamak ad›na, vergi sisteminde dolayl›

vergilerin a¤›rl›kta oldu¤u bir vergi sistemine geçilmesi ve bunun karfl›l›¤›nda eflit-likten uzaklafl›lmas› olmufltur.

E¤er bütçede bir aç›k ya da fazla söz konusuysa, devlet tasarrufla yat›r›m ara-s›ndaki dengeye ya da ödemeler dengesine (ihracat ile ithalat aras›ndaki dengeye)etki eder. Bütçe aç›¤› verilmesi durumunda bu aç›¤›n boyutu ve finanse edilmeflekli makro ekonomik istikrar için çok önemlidir. Bu aç›¤›n devlet borçlanmas›ylafinanse edilmesi, finansal piyasalar arac›l›¤›yla gerçeklefltirilir. E¤er bütçe fazlas›

verilirse devlet, ekonomideki tasarruf arz›n› art›rma yoluna gider.

Kamu kesimi (devlet) ekonomiyi etkileyebildi¤i gibi, ekonominin gidiflindende etkilenebilir. Örne¤in; bir ekonomik krizde kamu gelirleri düfler, de¤iflmez yada çok az bir miktarda artar. Bu durum, özellikle borçlar›n ve bütçe aç›¤›n›n nis-peten yüksek olmas› halinde, kamu hizmetlerinin sunumunu azalt›r. Ayr›ca dev-let, verdi¤i kararlar›n ekonomi üzerinde ters etki yaratmas› halinde, bu kararlar›-n›n sonuçlar›na da katlanmak zorunda kal›r. Yüksek bütçe aç›klar›n›n daha yük-sek faiz oranlar›na neden olmas› ve böylece devletin faiz giderlerinin artmas› bu-nun en tipik örne¤idir. Türkiye’de de 1994 ve 2000-2001 ekonomik krizlerinde ka-mu hizmetlerinin sunumu azalm›fl, yüksek miktarl› bütçe aç›klar›n›n kapat›lmas›için, giderek daha fazla faiz yükü alt›na girilmifltir. Bu durum büyük bütçe aç›kla-r›n›n bu krizler sonras›nda ›srarl› bir biçimde devam etmesinin en önemli nedeni

olarak görülmüfltür.




EK-IGenel Bütçe Kapsam›ndaki Kamu ‹dareleri (I Say›l› Cetvel)

1) Türkiye Büyük Millet Meclisi

2) Cumhurbaflkanl›¤›3) Baflbakanl›k4) Anayasa Mahkemesi5) Yarg›tay 6) Dan›fltay 7) Say›fltay 8) Adalet Bakanl›¤›9) Milli Savunma Bakanl›¤›10) ‹çiflleri Bakanl›¤›11) D›fliflleri Bakanl›¤›12) Maliye Bakanl›¤›

13) Milli E¤itim Bakanl›¤›14) Bay›nd›rl›k ve ‹skan Bakanl›¤›15) Sa¤l›k Bakanl›¤›16) Ulaflt›rma Bakanl›¤›17) Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›18) Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›19) Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›20) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›21) Kültür ve Turizm Bakanl›¤›22) Çevre ve Orman Bakanl›¤›23) Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤i

24) Milli ‹stihbarat Teflkilat› Müsteflarl›¤›25) Jandarma Genel Komutanl›¤›26) Sahil Güvenlik Komutanl›¤›27) Emniyet Genel Müdürlü¤ü28) Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›29) Devlet Planlama Teflkilat› Müsteflarl›¤›30) Hazine Müsteflarl›¤›31) D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›32) Gümrük Müsteflarl›¤›33) Denizcilik Müsteflarl›¤›34) Avrupa Birli¤i Genel Sekreterli¤i35) Baflbakanl›k Yüksek Denetleme Kurulu36) Devlet Personel Baflkanl›¤›37) Özürlüler ‹daresi Baflkanl›¤›38) Türkiye ‹statistik Kurumu39) Gelir ‹daresi Baflkanl›¤›40) Devlet Su ‹flleri Genel Müdürlü¤ü41) Karayollar› Genel Müdürlü¤ü42) Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü¤ü43) Devlet Meteoroloji ‹flleri Genel Müdürlü¤ü44) Tar›m Reformu Genel Müdürlü¤ü45) Petrol ‹flleri Genel Müdürlü¤ü46) Basan-Yay›n ve Enformasyon Genel Müdürlü¤ü

56 Kamu Maliyesi



47) Sosyal Yard›mlaflma ve Dayan›flma Genel Müdürlü¤ü48) Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Genel Müdürlü¤ü49) Aile ve Sosyal Araflt›rmalar Genel Müdürlü¤ü

50) Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü

EK-IIÖzel Bütçeli ‹dareler (II Say›l› Cetvel)

A) Yüksek Ö¤retim Kurulu, Üniversiteler ve Yüksek Teknoloji Enstitüleri 1) Yüksek Ö¤retim Kurulu2) Ö¤renci Seçme ve Yerlefltirme Merkezi3) ‹stanbul Üniversitesi4) ‹stanbul Teknik Üniversitesi5) Ankara Üniversitesi6) Karadeniz Teknik Üniversitesi

7) Ege Üniversitesi8) Atatürk Üniversitesi9) Orta Do¤u Teknik Üniversitesi10) Hacettepe Üniversitesi11) Bo¤aziçi Üniversitesi12) Dicle Üniversitesi13) Çukurova Üniversitesi14) Anadolu Üniversitesi15) Cumhuriyet Üniversitesi16) ‹nönü Üniversitesi17) F›rat Üniversitesi

18) Ondokuz May›s Üniversitesi19) Selçuk Üniversitesi20) Uluda¤ Üniversitesi21) Erciyes Üniversitesi22) Akdeniz Üniversitesi23) Dokuz Eylül Üniversitesi24) Gazi Üniversitesi25) Marmara Üniversitesi26) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi27) Trakya Üniversitesi28) Y›ld›z Üniversitesi

29) Yüzüncü Y›l Üniversitesi30) Gaziantep Üniversitesi31) Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi32) Adnan Menderes Üniversitesi33) Afyon Kocatepe Üniversitesi34) Bal›kesir Üniversitesi35) Celal Bayar Üniversitesi36) Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi37) Dumlup›nar Üniversitesi38) Gaziosmanpafla Üniversitesi39) Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü

40) Harran Üniversitesi41) ‹zmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü




42) Kafkas Üniversitesi

43) Kahramanmarafl Sütçü ‹mam Üniversitesi

44) K›r›kkale Üniversitesi

45) Kocaeli Üniversitesi46) Mersin Üniversitesi

47) Mu¤la Üniversitesi

48) Mustafa Kemal Üniversitesi

49) Ni¤de Üniversitesi

50) Pamukkale Üniversitesi

51) Sakarya Üniversitesi

52) Süleyman Demirel Üniversitesi

53) Zonguldak Karaelmas Üniversitesi

54) Eskiflehir Osmangazi Üniversitesi

55) Galatasaray Üniversitesi

56) Ahi Evran Üniversitesi57) Kastamonu Üniversitesi

58) Düzce Üniversitesi

59) Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

60) Uflak Üniversitesi

61) Rize Üniversitesi

62) Nam›k Kemal Üniversitesi

63) Erzincan Üniversitesi

64) Aksaray Üniversitesi

65) Giresun Üniversitesi

66) Hitit Üniversitesi67) Bozok Üniversitesi

68) Ad›yaman Üniversitesi

69) Ordu Üniversitesi

70) Amasya Üniversitesi

71) Karamano¤lu Mehmetbey Üniversitesi

72) A¤r› Da¤› Üniversitesi

73) Sinop Üniversitesi

74) Siirt Üniversitesi

75) Nevflehir Üniversitesi

76) Karabük Üniversitesi

77) Kilis 7 Aral›k Üniversitesi78) Çank›r› Karatekin Üniversitesi

79) Artvin Çoruh Üniversitesi

80) Bilecik Üniversitesi

81) Bitlis Eren Üniversitesi

82) K›rklareli Üniversitesi

83) Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi

84) Bingöl Üniversitesi

85) Mufl Alparslan Üniversitesi

86) Mardin Artuklu Üniversitesi

87) Batman Üniversitesi

58 Kamu Maliyesi



B) Özel Bütçeli Di¤er ‹dareler 1) Savunma Sanayi Müsteflarl›¤›2) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu

3) Türkiye ve Orta-Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü4) Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araflt›rma Kurumu5) Türkiye Bilimler Akademisi6) Türkiye Adalet Akademisi7) Yüksek Ö¤renim Kredi ve Yurtlar Kurumu8) Gençlik ve Spor Genel Müdürlü¤ü9) Devlet Tiyatrolar› Genel Müdürlü¤ü10) Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlü¤ü11) Orman Genel Müdürlü¤ü12) Vak›flar Genel Müdürlü¤ü13) Hudut ve Sahiller Sa¤l›k Genel Müdürlü¤ü

14) Elektrik ‹flleri Etüd ‹daresi Genel Müdürlü¤ü15) Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlü¤ü16) Sivil Havac›l›k Genel Müdürlü¤ü17) Türk Akreditasyon Kurumu18) Türk Standartlar› Enstitüsü19) Milli Prodüktivite Merkezi20) Türk Patent Enstitüsü21) Ulusal Bor Arflt›rma Enstitüsü22) Türkiye Atom Enerjisi Kurumu23) Kosgeb24) ‹hracat› Gelifltirme Etüd Merkezi

25) Türk ‹flbirli¤i ve Kalk›nma ‹daresi Baflkanl›¤›26) Özel Çevre Koruma Kurumu Baflkanl›¤›27) Gap Bölge Kalk›nma ‹daresi28) Özellefltirem ‹daresi Baflkanl›¤›29) Kamu Denetçili¤i Kurumu30) Ceza ve ‹nfaz Kurumlar› ‹le Tutukevleri ‹fl Yurtlar› Kurumu31) Mesleki Yeterlilik Kurumu

EK-IIIDüzenleyici ve Denetleyici Kurumlar (III Say›l› Cetvel)

1) Radyo ve Televizyon Üst Kurulu

2) Telekomünikasyon Kurumu3) Sermaye Piyasas› Kurulu4) Bankac›l›k Düzenleme ve Denetleme Kurumu5) Enerji Piyasas› Düzenleme Kurumu6) Kamu ‹hale Kurumu7) Rekabet Kurumu8) Tütün, Tütün Mamülleri ve Alkollü ‹çkiler Piyasas› Düzenleme Kurumu

EK-IVSosyal Güvenlik Kurumlar› (IV Say›l› Cetvel)

1) Sosyal Güvenlik Kurumu

2) Türkiye ‹fl Kurumu Genel Müdürlü¤ü




60 Kamu Maliyesi

Kamu kesiminin bileflenlerini tan›mlamak

Türkiye’de kamu kesimi merkezi yönetim kurum-

lar›, sosyal güvenlik kurumlar›, yerel yönetimler,

kamu iktisadi teflebbüsleri, döner sermayeler ve

fonlardan oluflmaktad›r. Bu bileflenlerden en

önemlisi olan merkezi yönetim kurumlar› kamu-

sal mal ve hizmetlerin üretildi¤i kamusal birimler

olup, genel bütçeli kurumlar, özel bütçeli ku-

rumlar ve düzenleyici ve denetleyici kurumlar

olarak 3 çeflittir. Kamu kesiminin yerel kamusal

mallar› sunan birimleriyse yerel yönetimler ola-

rak adland›r›l›r ve baflta belediyeler ve il özel ida-

releri olmak üzere farkl› türleri vard›r. Ad›ndan

da anlafl›laca¤› üzere, sosyal güvenlik kurumlar›

sosyal devlet ilkesi gere¤ince sosyal güvenlik hiz-

metlerinin sunumu için kurulmufl kamu kurum-

lar› olup, Sosyal Güvenlik Kurumu ve Türkiye ‹fl

Kurumu olmak üzere iki kurumdan oluflur. Ka-

mu iktisadi teflebbüsleri, devletin özel mal üret-

mek için kurdu¤u kurumlard›r ve kamu iktisadi

kurulufllar› ve iktisadi devlet teflekkülleri olmak

üzere iki gruba ayr›l›r. Döner sermayeler genel

ve özel bütçeli kurumlar›n yap›s› içinde yer al-

makla birlikte genel yönetimin d›fl›nda tutulan,

kendilerine özgü yönetim biçimi bulunan, üret-

tikleri mal ve hizmetleri kâr amac›yla sunabilen

firmalard›r. Kamu kesiminin son bilefleni olan

fonlarsa belirli bir amac›n gerçeklefltirilebilmesi

için ayr›lm›fl bulunan ve gerekti¤i zaman kulla-

n›lmak üzere belirli bir hesapta toplanan ve har-

canan paralar› ifade eder.

Kamu kesiminin büyüklü¤ünün nas›l ölçüldü-

¤ünü aç›klamak Kamu kesiminin büyüklü¤ü ço¤unlukla kamu gi-

derlerinin ya da kamu gelirlerinin dikkate al›n-

mas›yla ölçülür. Bu de¤erler tek bafllar›na (mut-

lak olarak) bir ölçü olarak kabul edildikleri gibi,

genellikle gayri safi yurtiçi has›laya (GSYH) oran-

lanarak, daha gerçekçi bir ölçü haline getirilirler.

Ayr›ca, kamu kesimi istihdam›, kamu yat›r›mlar›,

kamu kesimi borçlanma gere¤i (KKBG), kamu

borç stoku gibi makro ekonomik de¤erlerin kul-

lan›lmas›yla da kamu kesiminin büyüklü¤üne ilifl-

kin bir yarg›ya var›labilir.

Kamu kesimi ile özel kesim iliflkisini aç›klamak

Kamu kesimi ile özel kesim aras›ndaki iliflki çok

boyutludur. Bu iliflki esas olarak kamu kesiminin

(devletin) firmalardan ve hane halklar›ndan, ka-

musal mallar› ve hizmetleri sunmas› karfl›l›¤›nda

vergi almas› faaliyetleriyle faktör piyasas›ndan

emek, sermaye gibi üretim faktörlerini sat›n al-

mas› karfl›l›¤›nda ve mal piyasas›ndan mal ve hiz-

met sat›n almas› karfl›l›¤›nda yapt›¤› gider faali-

yetlerinden oluflur. Devlet, kamu gelirlerinin ka-

mu giderlerini karfl›layamamas› durumunda (e¤er

yeniden vergilendirme yoluna baflvurmazsa), fi-

nansal piyasadan k›sa ve uzun dönemli borç ala-

rak da özel piyasayla iliflkili olmufl olur.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç



613. Ünite - Türkiye’de Kamu Kesimi

1. Afla¤›dakilerden hangisi Türk kamu kesiminin bile-

flenlerinden biri de¤ildir?

a. Genel bütçeli kurumlar

b. Kamu iktisadi teflebbüsleri

c. Sivil toplum kurulufllar›

d. Sosyal güvenlik kurumlar›

e. Düzenleyici ve denetleyici kurumlar

2. Sosyal Güvenlik Kurumu hangi y›lda kurulmufltur?

a. 2002

b. 2004

c. 2005

d. 2006

e. 2008

3. Afla¤›dakileden hangisi Türkiye’deki yerel yönetim

türlerinden biri de¤ildir?

a. ‹l belediyeleri

b. ‹lçe belediyeleri

c. Köyler

d. ‹l özel idareleri

e. Valilikler

4.K‹T’lerin kurulufl amaçlar› aras›nda afla¤›dakilerdenhangisi yoktur?

a. Ekonomiye yön vermek

b. Kamusal mal ve hizmet üretmek

c. Gelir da¤›l›m›n› düzenlemek

d. Tekelleri devlet eliyle iflletmek

e. Ekonomik kalk›nmay› sa¤lamak

5. Afla¤›dakilerden hangisi bir döner sermaye iflletme-

cili¤i faaliyeti de¤ildir?

a. Özel bütçeli bir kuruma ait bir serada sebze ye-

tifltirilerek sat›fl geliri sa¤lanmas›b. Bir devlet üniversitesine ait bir hastanede sa¤l›k

hizmeti sunumu karfl›l›¤›nda gelir elde edilmesi

c. Genel bütçeli bir kuruma ait bir bas›mevinde

özel kiflilere ait kitaplar›n bas›m›yla gelir sa¤lan-

mas›

d. Özel bütçeli bir kuruma ba¤l› atölyede üretilen

büro mobilyas› sat›fl›ndan gelir elde edilmesi

e. Bir kamu iktisadi kuruluflunun tekel niteli¤inde

bir mal› üretip satarak sat›fl geliri elde etmesi

6. Afla¤›daki fonlardan hangisi günümüzde faaliyetleri-

ne devam etmemektedir?

a. Gelifltirme ve Destekleme Fonu

b. Savunma Sanayini Destekleme Fonu

c. Sosyal Yard›mlaflma ve Dayan›flmay› Teflvik Fonu

d. Destekleme ve Fiyat ‹stikrar Fonu

e. Tasarruf Mevduat› Sigorta Fonu

7. Afla¤›dakilerden hangisi kamu kesiminin büyüklü-

¤ünü belirlemede kullan›lan bir ölçü de¤ildir?

a. Kamu giderleri

b. Kamu yat›r›mlar›

c. Kamu tafl›nmazlar›

d. Kamu gelirleri

e. Kamu istihdam›

8. Kamu kesiminin büyüklü¤ünü ölçmede en çok kul-

lan›lan ölçü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kamu gelirleri/GSYH

b. Kamu giderleri/GSYH

c. Kamu yat›r›mlar›/GSYH

d. Kamu istihdam›/Toplam nüfus

e. Kamu borç stoku/GSYH

9. Türkiye’de kamu istihdam›n›n toplam istihdama ora-

n› hangi düzeyler aras›ndad›r?

a. % 5-% 8

b. % 8-% 12

c. % 12-% 15

d. % 15-% 20

e. % 20-% 25

10. Devlet borçlanmas› afla¤›daki piyasalardan hangi-

sinde gerçeklefltirilir?

a. Mal piyasas›ndab. Faktör piyasas›nda

c. Emek piyasas›nda

d. Finansal piyasada

e. Hizmet piyasas›nda




62 Kamu Maliyesi

Bu Y›l Özellefltirme Rekoru K›r›labilir

Elektrik da¤›t›m flirketlerinin özellefltirilmesi kararlar›dün Resmi Gazete’de yay›mland›. Böylece ifl art›k flir-

ketlerin devir teslimine kald›. Sözleflmeler imzalan›p

hisseler devir edildi¤inde devlet, özellefltirme bedelleri-

ni tahsil edecek.

Peki elektrik da¤›t›m flirketlerinden ne kadar tahsilat

yap›lacak? Bo¤aziçi, Dicle, Gediz,Trakya, Anadolu, To-

roslar, Akdeniz olmak üzere yedi elektrik da¤›t›m tesi-

sinin hisse sat›fl›ndan toplam 10.8 milyar dolar al›nacak.

Hemen hat›rlatal›m, elektrik da¤›t›m flirketlerinin özel-

lefltirilmesi, iflletme hakk›na dayal› hisse devri fleklinde

yap›l›yor. Dolay›s›la elektrik da¤›t›m alt yap›s›n›n mül-kiyeti özel sektöre devir edilmiyor. Sadece belli bir sü-

re için iflletme hakk› veriliyor. ‹flletme süresinin sonun-

da devlet yeniden ihale yoluyla tesisleri özel firmalara

verebilir.

Gelelim dün al›nan özellefltirme kararlar›n›n önemine...

Bu y›l yedi elektrik da¤›t›m flirketinin özellefltirilmesinin

yan›nda , ihalesi tamamlan›p sadece yarg› kararlar›n› ve

bürokratik ifllemleri bekleyen tesisler var. ‹skenderun

Liman›, hidrolik santraller, fleker fabrikalar› al›c›lara tes-

lim edilmeyi bekliyorlar.

Ayr›ca özellefltirme duyurusu yap›lan Hamitabat termiksantralinin teklifleri de 27 Haziran’da al›nacak. Böylece

2011 y›l›nda özellefltirme gelirleri bir rekor k›rabilir.

Çünkü tek bir y›lda en çok özellefltirme geliri 2005’te

8.2 milyar dolar olarak tahsil edilmiflti. 2011’de sadece

yedi elektrik da¤›t›m flirketinin bedelleri tahsil edildi¤i

takdirde 10.8 milyar dolar al›naca¤›ndan yeni bir gelir

rekoru olabilir bu. Peki bu rekora niye önem veriyoruz?

Çünkü 2011 bütçesinde özellefltirme gelirleri 13.7 mil-

yar lira olarak tahmin edilmiflti. E¤er 2011’de özellefltir-

me tahakkuklar›n›n tahsilat› yap›l›rsa 21 milyar lira ge-

lir elde edilecek.

Tahminlerin üzerinde özellefltirme geliri tahsil edilme-

siyle, kamu bütçesi aç›¤›n›n milli gelire oran›n› yüzde

2’nin alt›na geriletebilir. Böylece, “bütçe IMF olmadan

yönetilemez” diyenlere, bu kez de özellefltirme gelirle-

riyle yeni bir ders verilebilir.

‹flte rakamlar....

Kaynak: Asaf Savafl AKAT- Vatan Gazetesi 13 Nisan

2011

fiirket Tahakkuk Alan Firma

Bo¤aziçi

Elektrik Da¤›t›m

2.990MMEKA

Dicle


228 Karavil-

Ceylan Grubu

Gediz


1.920Eti Gümüfl

Trakya


622Aksa

Anadolu Yakas›


1.813MMEKA

Toroslar


2.075Y›ld›zlar Holding

Akdeniz


1.165Park Holding

Aras


128Kiler A.fi.

Vangölü


100Aksa

Baflkent Do¤algaz 1.211 MMEKA

‹skenderun Liman› 372 Limak

fieker Fabrikalar› C

Portföyü

606Ak-Can fieker

Hidrolik Santral ve

Gayrimenkuller

457Çeflitli Firmalar

TOPLAM 13.687


“

2011 y›l›na devredilen özellefltirme tahakkuklar› (milyon $)

”




Kemer s›kma önlemleri küresel ekonomiyi nas›l

tehdit ediyor ?

Marshall Auerback

AlterNet

3 Ocak 2012

‹spanya’n›n yeni hükümeti geçen ay›n sonunda bu y›-

l›n bütçe aç›¤›n›n beklenenin çok daha üzerinde ger-

çekleflece¤ini aç›klad› ve ülkeyi yeniden Avro bölgesi

borç krizinin merkezine oturtacak sürpriz vergi art›fl› ve

ücret dondurma önlemlerine baflvuraca¤›n› duyurdu.

Hükümet kamu giderlerinde 8,9 milyar Avro’luk (11,5

milyar dolar) bir kesinti yapmay› ve bütçe aç›¤›yla bafl

edebilmek için y›lda 6 milyar Avro ek gelir sa¤layaca¤›

düflüncesiyle vergilerde art›fla gitmeyi planl›yor. Yuna-

nistan’a neler oldu¤u ve ‹talya’n›n flu anki durumu or-

tada iken, bu durumun ‹spanyol hükümetinin iste¤inin

tam tersine bir etki yapaca¤› hemen hemen kesin: Bu

kesintiler ekonomik büyümeyi daha da yavafllataca¤›

için sonunda daha yüksek bütçe aç›klar› oluflacak.

Kendi kendini felakete sürüklemek

‹spanya’da istihdam kas›m ay›nda 72.075 kifli azald›, ki

bu düflüfl 82.944 kifli ile ekim ay›nda daha da yüksek

gerçekleflen düflüflün hemen ard›ndan geldi. ‹span-

ya’n›n istihdam verisi gerçekten kötü. Durumun kötülü-

¤ünü daha iyi kavrayabilmek için ‹spanya’n›n istihda-

m›n›n ABD’nin istihdam›n›n 8’de 1’i oldu¤unu hat›rla-

mal›y›z. ABD’de olmufl olsayd› ayl›k 600.000’den daha

fazla bir azal›fla denk olacak olan son iki aydaki istih-

dam azal›fl›ndan söz ediyoruz. Önceki üç ayda ‹span-

ya’n›n istihdam düflüflü neredeyse ABD’de bir aydaki

300.000’lik düflüfle denk geliyor. Böyle korkunç istih-

dam verisi yay›nlansayd› ABD’nin derin bir krizde oldu-

¤undan kimse flüphe duyar m›yd›? Elbette hay›r.

Ço¤unlukla maliye politikas›na iliflkin tehlikeli bir bi-

çimde y›k›c› efsaneler yüzünden Avro bölgesi ve esa-

s›nda küresel ekonomi kendi kendini felakete sürükle-

meye devam ediyor. Mali kemer s›kma ekibinin tiz re-

tori¤ine ra¤men, Avrupa ülkelerindeki kan›tlar gösteri-

yor ki bir ülke di¤er tüm giderleri sabit kald›¤›nda veya

düflüfl gösterdi¤inde geniflletici mali daralmaya sahip

olamaz. Tabii ki ekonomik bir afet istemedikçe.

Gelin basitlefltirilmifl bir biçimdeki baz› makroekono-

mik konulara bakal›m:

1. Bir ülkede harcama yapabilen kaç kesim vard›r? Ya-

n›t: Üç.

2. Bunlar hangileridir? Yan›t: D›fl kesim, özel kesim ve

kamu kesimi.

3. Özel kesimdeki firmalar insanlar›n sat›n alma gücü

olmad›¤›ndan mallar›n› ve hizmetlerini satamazlarsa

ne olur? Yan›t: ‹flçilerini iflten ç›kar›rlar ve yeni ma-

kinalar için harcama yapmazlar, vb.

4. Ülke ekonomisindeki gelir d›fl kesime kayarsa, yani

iç talep olarak geri kazan›lmazsa ne olur? Yan›t: Bü-

yüme yavafllar, ihracat azal›r ve ithalat artar.

5. Ekonomi kötü görünüyorsa, özel kesimdeki hane-

halklar›na ne olur? Yan›t: Harcama yapmazlar.

6. Bir ekonomide hem d›fl kesim hem de özel kesim

harcama yapm›yorsa, geriye kalan tek kesim olan

kamu kesimi bu bofllu¤u doldurmad›kça ekonomi

sekteye u¤rayacakt›r. Her ne kadar Almanya’dan ve

Chicago Üniversitesi’nden devlet karfl›t› mitolojistler

tersini savunsa da, bu do¤rudur.

Kaynak: http://www.globalpolicy.org adl› ‹nternet si-

tesinden k›salt›larak çevrilmifltir.

Okuma Parças›



64 Kamu Maliyesi

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamu Kesiminin Bileflimi”


2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Güvenlik Kurumla-

r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yerel Yönetimler” konusu-


4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamu ‹ktisadi Teflebbüsle-

ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Döner Sermayeler” konu-


6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fonlar” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamu Kesiminin Büyüklü-

¤ü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Oransal Ölçüler” konusu-


9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Oransal Ölçüler” konusu-


10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamu Kesimi ile Özel Ke-

sim Aras›ndaki ‹liflki” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.

S›ra Sizde 1

K‹T’ler baz› mallar›n piyasa talebini karfl›lamak ve piya-

sadaki fiyat yükselifllerini önlemek amac›yla özel mal

üreten kamu kurulufllard›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, dev-

let sermayesi ile kurulmufl olmalar›na ra¤men K‹T’lerin

kamu kesiminde di¤er kamu kurumlar›ndan ayr› tutul-

malar›n›n temel nedeni olarak özel mal üretiyor olma-

lar› gösterilebilir. Böylece, yönetim, fiyatlama ve sat›fl

gibi konularda devletin kamusal mal üretiminde oldu-

¤undan farkl› bir yöntem izlemesi gerekmifltir.

S›ra Sizde 2

Türkiye’de fon uygulamalar› kamu hizmetlerini h›zl› bir

biçimde gerçeklefltirmek, ek gelir sa¤lamak ve bütçe ve

yasama denetimini esnetmek gibi amaçlarla bir dönem

yo¤un olarak kullan›lm›flt›r. Ancak, her ne kadar bu

pratik gerekçelere dayand›r›lsa da bu uygulamalar ka-

mu mali sisteminde bir karmaflaya yol açm›flt›r. Öyle ki,

1990’l› y›llarda kaç adet fonun bulundu¤unu bilebilmek

bile zorlaflm›flt›r. Daha da önemlisi, özellikle bütçe d›fl›

fonlar›n yayg›nlaflmas› hükümetlerin devlet bütçesine

alternatif gelir kaynaklar›na yöneldi¤inin bir göstergesi-

dir. Bu durumda hükümetlerin kulland›¤› bu paralar›n

yasama denetimi gerçeklefltirilememifl, bütçe ilkelerine

uyulmam›fl, fleffafl›k ve hesap verilebilirlik gibi kamu

yönetimi ilkelerinden uzaklafl›lm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Kamu kesiminin büyüklü¤ünün ölçülmesinde kullan›-

lan nominal ve reel ölçüler mutlak anlamda parasal tu-

tarlar› gösterir. Bu tutarlar›n art›fl› veya azal›fl› kamu ke-

siminin zaman içindeki seyrinin birer göstergesi olarak

kullan›labilir. Ancak bu durum kamu kesiminin gerçek

durumunu yans›tmayabilir. Örne¤in, kamu gelirleri ve

giderleri ülke ekonomideki ç›kt› miktar›n›n artmas›ylabirlikte art›fl gösterebilir. GSYH art›fl› kamu giderlerinde

veya gelirlerinde meydana gelen art›fl› aflabilir ve böy-

lece ekonominin tamam› içinde kamu kesiminin (dev-

letin) pay› azal›fl gösterebilir. Oransal ölçüler ise kamu

kesimine iliflkin çeflitli rakamlar›n ekonominin bütünü-

ne oranlanmas›yla kamu kesiminin büyüklü¤ünü daha

do¤ru bir flekilde ölçmeye yarar. Kamu giderlerinin, ge-

lirlerinin, borç stokunun GSYH’ya oranlanmas› ile ka-

mu yat›r›mlar›n›n toplam yat›r›mlara oran› ve kamu is-

tihdam›n›n toplam istihdama oran› gibi ölçüler oransal

ölçülerdir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›




Andersen, J. E. (2003). Public Finance, Boston: Ho-

ughton Mifflin.

Bailey, S. J. (2004). Strategic Public Finance, New

York: Palgrave Macmillan.

Black, P. A., Calitz, E. ve Steenekamp, T. (2006). Pub-

lic Economics, Cape Town: Oxford University

Press Southern Africa.

Çolak, Ö. F. ve Aktafl, A. (2010). Makro Ekonomik

Göstergelerin Yorumlanmas›, 2. Bask›, Ankara:

Efil Yay›nevi.

Kirmano¤lu, H. (2011). Kamu Ekonomisi Analizi, 3.

Bask›, ‹stanbul: Beta

P›nar, A. (2011). Kamu Maliyesi ve Maliye Politikas›,

7. Bas›, Ankara: Turhan Kitabevi.




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Siyasi karar alma mekanizmalar›ndan do¤rudan demokrasi modellerini aç›k-layabilecek,Temsili demokrasilerde kamu kesiminde kaynaklar›n nas›l tahsis edildi¤iniaç›klayabilecek,Siyasi karar almada bask› gruplar›n›n rolünü de¤erlendirebilecek,Siyasi karar almada bürokrat›n rolünü de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Kamusal seçifl teorisi• Oylama modelleri• Medyan seçmen modeli• Downs Modeli

• Bask› gruplar›• Bürokrasi• Çift tarafl› tekel modeli

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi Kamu MaliyesindeKarar Alma

• OYLAMA MODELLER‹

• OPT‹MAL OY ORANI

• MEDYAN SEÇMEN MODEL‹

• OYLAMA PARADOKSU

• OY ALIfiVER‹fi‹ (LOGROLL‹NG)

• DOWNS TEMS‹L‹ DEMOKRAS‹MODEL‹

• BASKI GRUPLARI

• BÜROKRAS‹

4KAMU MAL‹YES‹



OYLAMA MODELLER‹Siyasi karar alma mekanizmas›n›n, birey tercihlerine dayal› olarak etkin bir biçim-de çal›flmas› için, dört koflulun geçekleflmesi gerekir. Birinci olarak; bireylerin ka-musal mallarla ilgili tercihlerini kesin bir biçimde belirleyebilmesi gerekir. ‹kinciolarak; belirlenen bu tercihlerin, karar alma birimlerine bilgi kayb› olmadan akta-r›lmas› gerekir. Üçüncü olarak; aktar›lan bu birey tercihlerine dayal› olarak, siyasikarar alma mekanizmas› en iyi karar› alabilmelidir. Dördüncü olarak; al›nan bu ka-rarlar bürokrasi taraf›ndan en iyi biçimde uygulanmal›d›r.

Ancak, bilindi¤i üzere bu dört aflaman›n her birinde oldukça önemli sorunlar dabulunmaktad›r. Bireylerin kamusal mal tercihlerini belirlemeleri oldukça güçtür.

Belirlemifl olsalar bile bu tercihlerini oylamayla aktar›rken seçim sistemlerindenkaynaklanan birçok bilgi kayb› yaflanmaktad›r. Siyasi karar alma birimlerinin, kararal›rken toplum refah›n› de¤il de daha çok gelir da¤›l›m›n› (refah da¤›l›m›n›) dikka-te al›nd›¤› bir gerçektir. Kararlar› uygulayan bürokratlar›n da yine en iyi hizmeti ver-mek yerine, kendi faydalar›n› maksimize etmek için çal›flt›klar› söylenmektedir.

Bireylerin tercihlerini siyasi karar alma mekanizmas›na aktarma yolu oylamad›r.Siyasi karar almay› aç›klamaya çal›flan baz› basit oylama modelleri bulunmaktad›r.Bunlar›n birço¤u, do¤rudan demokrasi modelleridir. Bir baflka deyiflle kamusalmal›n üretim düzeyleri konusundaki kararlara, vatandafllar›n do¤rudan oy kullan-d›klar› modeldir. Ancak, vatandafllar›n yerine karar verenler için oylama yöntemiolan temsili demokrasi modelleri de bulunmaktad›r. Bu ünitede önce do¤rudan

demokrasi modelleri daha sonra temsili demokrasi modelleri incelenecektir.Herhangi bir oylama modelini analiz etmeden önce, teklif edilen bir önerininkabul edilmesinde kullan›lacak olan bir oylama kural›na ihtiyaç vard›r. Kararlarhangi ço¤unlukta al›nacak sorusunun yan›t› bulunmal›d›r.

OPT‹MAL OY ORANITüm dünya ülkelerinde genel kabul görmüfl bir oylama kural› olarak salt ço¤un-luk uygulanmaktad›r. Ancak, neden salt ço¤unluk kural›n›n kabul edildi¤inin debir ekonomik gerekçesi yoktur. Ço¤unlukla nitelikli ço¤unluk ya da oybirli¤i neden kullan›lmamaktad›r? Burada oy kural›n›n belirlenmesinde ekonomik gerek-çeler bulunmaya çal›fl›lacakt›r. Optimal oylama kural›n› ilk analiz edenler James

Buchanan ve Gordon Tullock tur. fiimdi Buchanan-Tullock modeli olarak da ad-land›r›lan optimal oy kural›n› aç›klayabiliriz.

Kamu MaliyesindeKarar Alma

Oy Çoklu¤u: Belirli bir oranaranmadan çok oy alanalternatifin kazanmas›d›r.

Salt Ço¤unluk: oylamayakat›lanlar›n yar›dan en azbir fazlas›n›n kabul etmesinigerektiren kural.

Oy Birli¤i: Oylamaya kat›lantüm kiflilerin eksiksiz kabuletmesini gerektiren kural.

Nitelikli Ço¤unluk:Oylamaya kat›lanlar›n 2/3,3/4, 4/5 gibi saltço¤unluktan daha fazla oygerektiren kural.



Oy birli¤i, salt ço¤unluk, nitelikli ço¤unluk kavramlar›n› ve farklar›n› aç›klayabilir misiniz?

Buchanan -Tullock optimal oy kural› için, iki maliyet do¤rusu tan›mlam›fllard›r;d›flsal maliyet ve karar alma maliyetleri. Herhangi bir kamusal karar için, seçmen-

lerin daha fazla oranda oylar›n›n gerekli olmas›, seçmenlerin oylamadan daha faz-

la kazanç elde etmesine neden olacakt›r. Ancak, gerekli oranda seçmenin anlafl-

mas› için, karar alma maliyetleri ve zaman da o kadar artacakt›r. Bir alternatifin ka-

zanmas› için, gerekli oy oran›n›n azalmas›n›n anlam›, daha çok bireyin az›nl›kta

kalarak al›nan karardan zararl› ç›kmas›d›r. Gerekli oy oran› artt›kça da az›nl›kta ka-

lan birey say›s› azalaca¤› için, ortaya ç›kacak zararlar da azalacakt›r. Bu zararlarda-

ki azal›fl› gösteren e¤ri, d›flsal maliyet e¤risidir. fiekil 4.1’de C e¤risi bir karar›n al›n-

mas› için gerekli oy oran›n›n artmas›yla temsili bir bireyin d›flsal maliyetinin nas›l

düfltü¤ünü ve oybirli¤inde s›f›ra ulaflt›¤›n› göstermektedir.

Oy oran›n›n artmas›yla karar alma ma-liyetlerinde bir at›fl olacakt›r. Oy birli¤ine

yaklafl›ld›kça, herhangi bir karar› alabil-

mek için, geçecek zaman ve katlan›lacak

maliyet de o kadar artacakt›r. Oybirli¤inde

ise kararlar›n al›nmas›nda her bireyin, bir

anlamda, veto yetkisi olaca¤›ndan, strate-

jik davran›fllar çok daha önemli hale gele-

cektir. Gerekli oy oran›n›n artmas›yla orta-

ya ç›kan bu maliyet de “karar alma mali-

yetleri e¤risinde gösterilmektedir. fiekil4.1’de karar alma maliyetleri D e¤risi ola-

rak görülmektedir.

Tan›mlanan bu iki maliyet e¤risinin top-

lam›, gerekli oy oran›n›n toplam maliyetini

(C+D) vermektedir. Toplam maliyet e¤risi-

nin minimum oldu¤u yerde optimal oy ora-

n› belirlenmifl olacakt›r. fiekil 4.1’de de op-

timal oy oran› n0 olarak görülmektedir.

Ancak, Optimal oy oran›n bu biçimde belirlenmesinin getirdi¤i sorunlar da var-

d›r. Öncelikle d›flsal maliyet fonksiyonunun belirlenebilmesi için, temsili bireyin

kolektif anlaflmadan do¤an tüm kazançlar›n gerçekleflti¤i fayda düzeyini bilmesinigerektirmektedir. Bunu belirleyebilmek oldukça güçtür. Bir di¤er sorun, optimal

ço¤unlu¤un seçiminde kullan›lan kural ile ilgilidir. n0’›n tüm bireyler için ayn› ol-

mas›n› garantileyen hiçbir fley yoktur.

Oylama kural›n›n seçiminde oybirli¤inin en çok fayda sa¤lamas›na ra¤men neden yayg›n

olarak kabul edilen bir kural olmad›¤›n› aç›klayabilir misiniz?

MEDYAN SEÇMEN MODEL‹Kamusal mallar›n üretim düzeyinin belirlenmesinde en eski model, ço¤unluk

oylama modelidir. fiekil 4.2’de 5 bireyin (a,b,c,d ve e) kamusal mal G’ye talep-

leri görülmektedir. Kamu mal›n› üretmenin marjinal maliyeti, bireyler aras›nda

68 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 1

C+D

CD

0 n0 1 Gerekli OyOran›

fiekil 4.1

Optimal Oy Oran›

SIRA S‹ZDE 2



eflit paylaflt›r›ld›¤› varsay›l›rsa MC/N e¤risi, her bireyin karfl›laflt›¤› vergi fiyat›

olacakt›r. Her bireyin en çok tercih etti¤i nokta, kendi talep e¤risiyle karfl›laflt›-

¤› vergi fiyat›n›n eflit oldu¤u üretim düzeyi olacakt›r. Örne¤in; a bireyi için Ga,

b bireyi için Gb kamusal mal üretim düzeyi en çok tercih edilen düzeydir. fiekil4.2’de görülece¤i üzere her birinin en çok tercih etti¤i üretim düzeyi farkl›d›r.

Ço¤unluk kural› ile kamusal mal›n üretim düzeyi nerede belirlenecektir? Salt ço-

¤unluk kural›yla befl bireyden üçünün kabul etti¤i kamusal mal üretim düzeyi

kabul edilecektir. Bireylere, kamusal mal üretim düzeyinin 0’dan Ga’ya ç›kar›l›p

ç›kar›lmad›¤›n› oylamalar›n› istersek; tüm bireyler evet oyu verecektir. Üretim

düzeyinin Ga’dan Gb’ye ç›kar›lmas›na a bireyi karfl› ç›kacak, di¤er dört birey

evet diyecektir. Gb’den Gc’ye üretim art›r›lmas› için oylamada a ve b bireyi ha-

y›r, di¤er üç birey evet oyu kullanacakt›r. Gc’den Gd’ye art›fl için oylamada so-

nuç, a,b ve c bireylerinin karfl› oyu ile kabul edilmeyecektir. Görülece¤i üzere

Gc üretim düzeyi üç bireyin olumlu oyunu alm›fl, daha fazla üretim düzeyi ço-

¤unluk taraf›ndan ret edilmifltir. Dolay›s›yla Gc, salt ço¤unlu¤un kabul etti¤i birüretim düzeyidir.

Dikkat edilirse burada c bireyi

medyan seçmendir. Medyan seçme-

nin en çok tercih etti¤i düzey ço-

¤unluk taraf›ndan kabul edilmifltir.

Örnekteki varsay›mlar dahilin-

de, kamusal mal tercihlerin normal

da¤›ld›¤› bir durumda, medyan

seçmen, ortalama tercihe sahip

olaca¤› için, ço¤unluk kural›yla ka-musal mal›n üretim düzeyi etkin

olacakt›r. Kamu mal› tercihleri nor-

mal da¤›lmam›flsa, ortalama tercih-

lerle medyan seçmen farkl›laflacak-

t›r. Ço¤unluk kural› medyan seç-

meni karar verici konumuna koy-

du¤u için, optimal olmayan bir so-

nuç elde edilecektir. Örne¤in; or-

talama medyan› aflarsa ço¤unluk

kural›yla oylama, kamu mal› üreti-

minin optimal alt› belirlenmesineneden olacakt›r.

Ço¤unluk kural›n›n etkin kaynak tahsisini sa¤lamas› için gerekli koflul nedir? Aç›klayabi-

lir misin?

OYLAMA PARADOKSU Yukar›daki ço¤unluk oylama modelinin oldukça çok tart›fl›lan bir yönü herhangi

bir sonuca ulaflamad›¤› durumdur. Kiflisel tercihlerde ortaya ç›kan baz› tutars›zl›k-

lar oylamada bir paradoksa neden olmaktad›r. Oylama paradoksu afla¤›daki ör-

nekle aç›klanabilir. Üç bireyin (A,B ve C) milli e¤itim bakanl›¤›n›n bütçe büyüklü-

¤üyle ilgili tercih s›ralamas› Tablo 4.1’de verilmektedir.

694. Ünite - Kamu Maliyesinde Karar Alma

fiekil 4.2

0

ab

c

d e

MC/N

Ga

Gb

Gc

Gd

Ge G

Medyan Seçmen Modeli

SIRA S‹ZDE

3



Orta ve küçük bütçe aras›ndaki oylamada; A bireyi Küçük bütçeyi,B bireyi Küçük bütçeyi,C bireyi Orta bütçeyi tercih edecek, bu nedenle küçük bütçe ço¤unluk taraf›n-

dan kabul edilecektir.Orta ve büyük bütçe aras›ndaki oylamada;

A bireyi orta bütçeyi,B bireyi büyük bütçeyiC bireyi orta bütçeyi tercih eder. Dolay›s›yla orta büyüklükteki bütçe kabul

edilecektir.Küçük ve büyük bütçe oylamas›nda;

A bireyi küçük bütçeyi,B bireyi büyük bütçeyiC bireyi büyük bütçeyi tercih ederek, büyük bütçenin seçilmesine neden

olacakt›r.Görülece¤i üzere hiçbir alternatif bütçe

büyüklü¤ü di¤erlerine üstünlük sa¤laya-

mamaktad›r. Seçim farkl› iki bütçe aras›n-da tekrarland›kça farkl› sonuçlara ulafl›l-maktad›r. Oylama paradoksunun ortayaç›kard›¤› bu duruma “döngüsel ço¤unluk-lar” (cyclical majorities), “sosyal tercihle-rin geçiflkensizli¤i” (intransitivity of socialpreferences) olarak adland›r›lmaktad›r.Böyle bir durumda, bireysel tercihlerdensosyal bir tercih yapmak imkâns›zd›r. Bi-reysel olarak her bireyin tercihi kendisiaç›s›ndan do¤udur. A bireyi için Küçük

orta büyük bütçe tercih s›ralamas› onunbireysel faydas› için mant›kl›d›r. Bireyseltercihlerde küçük ortaya tercih ediliyor,ortada büyü¤e tercih ediliyorsa küçük bü-

yü¤e tercih ediliyor demektir. Ancak, sosyal tercihlerde bu durum her zaman ge-çerli olmamaktad›r.

Bu durumun nas›l ortaya ç›kt›¤› fiekil 4.3 yard›m›yla aç›klanabilir. fiekil 4.3 Tab-lo 4.1’deki seçmen s›ralamas›n›n de¤iflik bir ifadesidir. Üç bireyin, üç bütçe büyük-lü¤ü konusundaki tercih s›ralamalar› görülmektedir.

Yatay eksen fiekil 4.3’deki gibi s›raland›¤›nda A ve B bireyinin tercihlerinin tek

zirveli oldu¤u, C bireyinin tercih s›ralamas›n›nsa iki zirveli oldu¤u görülmektedir.C bireyinin tek zirveli olmayan bu tercih s›ralamas›, döngüsel ço¤unlu¤a neden ol-

Tercih S›ralamas›

Bireyler Küçük Bütçe Orta Bütçe Büyük Bütçe

A 1 2 3B 2 3 1

C 3 1 2

70 Kamu Maliyesi

Tablo 4.1Oylama Paradoksu

Tercihler

Küçük Orta Büyük

1

2

3

C

B

A

fiekil 4.3

Oylama Paradoksu



maktad›r. Dolay›s›yla medyan seçmen modelinin bir sonuca ulaflabilmesi için ge-rekli koflul tüm bireylerin tercihlerinin tek zirveli olmas›d›r.

Medyan seçmen modeli hangi durumda bir sonuca ulaflamamaktad›r? Aç›klayabilir misiniz?

OY ALIfiVER‹fi‹ (LOGROLL‹NG)Siyasi karar alman›n iki önemli özelli¤inin yans›malar› bu bafll›k alt›nda incelene-cektir. Birincisi, ço¤unluk kural›yla bir konu üzerinde karar verilirken her bireyinoyu, seçmenin tercih yo¤unlu¤u dikkate al›nmadan, ayn› a¤›rl›kta oldu¤unun ka-bul edilmesidir. ‹kincisi, tekliflerin birbirinden ba¤›ms›z olarak karara ba¤lanma-mas›d›r. Teklifler üzerinde sürekli olarak oylama yap›lmas›, zaman içinde oy al›fl-

verifline (oy ticareti) neden olmaktad›r.Ço¤unluk oylamas›; parasal olarak tüm seçmen tercihlerinin ayn› yo¤unlukta

oldu¤u varsay›m›yla her bireyin sadece bir oyu oldu¤u varsay›m›na dayanmakta-

d›r. Her bireyin tercih yo¤unlu¤unun ayn› olmas›n›n anlam›, ço¤unlu¤un destek-ledi¤i bir teklifte, toplam kazançlar›n toplam kay›plardan fazla olmas›d›r.Ço¤unluk oylamas›, bireylerin alternatifler konusunda tercih yo¤unluklar›n›

belirtmelerini engellemektedir. Çünkü; her birey bir oya sahiptir. Rekabetçi piya-salarda bireyler bir mal ve hizmet için daha fazla ödeme yapmak isterlerse (büt-çe k›s›tlar›na kadar), tercih yo¤unlu¤unu göstermifl olmaktad›r. Kamusal tercih-lerde bir birey bir oy kural› varken rekabetçi piyasalarda bir -bir oy kural› ge-çerlidir. Rekabetçi piyasalardaki bu kurala uygun biçimde kamusal kararlar›nal›nmas›ndaki kurallara uygulanabilir. Örne¤in; puanl› oylama ya da puan vermekural› (point voting) gibi. Bu kurala göre, her seçmene, örne¤in 100 puan veri-lir. Seçmenler ajandada yer alan konular hakk›nda tercih yo¤unluklar›na göre

söz konusu puanlar da¤›t›rlar. Çok fazla tercih ettikleri bir alternatif için tüm pu-anlar›n› oylayabilecekleri gibi, tercih yo¤unlu¤u çok düflük olan bir alternatif içinsadece bir puanl›k oy kullanabilirler. Bu biçimde yap›lan oylamada tüm seçmen-lerin oylar› (puanlar›) toplanmakta ve en çok puan alan alternatif kazanmaktad›r.

Bireylerin tercih yo¤unluklar›n› oylamalarda dikkate alman›n bir baflka yolu oy al›flveriflidir. Oy al›flverifli bir örnek üzerinde aç›klanacakt›r. Üç bireyin (A,B, ve C)

yollar›n›n yap›lmas› için harcanacak 100 milyon vard›r. Bu 100 milyon tamam› A bireyinin yoluna harcan›rsa A bireyi 100, B’nin yoluna harcan›rsa B, 50 veC’ye harcan›rsa 10 fayda sa¤lad›¤›n› varsayal›m. Ço¤unluk oylamas› ile bu 100milyon’nin hangi bireylerin yollar›na harcanaca¤›n› salt ço¤unluk kural›yla belirle-meye çal›fl›yoruz.

Ço¤unluk oylamas› 100 milyon harcaman›n eflit olarak iki yola paylaflt›r›lma-s›na neden olacakt›r. Ancak, sa¤lanan kazançlar, hangi iki bireyin ço¤unlukta ol-du¤una ba¤l› olarak de¤iflecektir. ‹ki yola harcanan paradan sa¤lanan kazançlarlailgili üç olas› sonuç Tablo 4.2’de görülmektedir.

A B C Toplam

1. Olas›l›kta Kazançlar 50 25 0 75




SIRA S‹ZDE

4

Tablo 4.2Oy Al›flveriflinden Önce



Her bir olas›l›kta ortaya ç›kan sosyal kazançlar farkl›d›r. En yüksek sosyal ka-zanç 75 ilk olas›l›ktad›r. Buna ra¤men söz konusu 100 milyon harcamay› farkl›bir biçimde kullansak 75’den daha fazla kazanç ortaya ç›kabilirdi. Örne¤in; 100harcaman›n tamam›n› A bireyinin yoluna harcam›fl olsayd›k toplam kazanç 100olacakt› ki 75’den daha fazla bir kazançt›r. Ancak bu durumun ortaya ç›kmas› saltço¤unlukla imkans›zd›r. Çünkü; 100 milyon’nin tamam›n›n A bireyinin yolunaharcamaya B ve C karfl› ç›kacakt›r.

fiimdi ayn› örnekte oy al›flveriflinin nas›l bir sonuç verece¤ine bakal›m. Gizli oy-laman›n, bedavac›l›k sorunun olmad›¤› ve oy al›flveriflinin yasal oldu¤unu varsaya-l›m. Böyle bir durumda Birey A, di¤er iki bireyden birine ya da her ikisine kendilehinde oy kullanmas› için para teklif edebilir. A bireyinin di¤er bireylerin oylar›n›sat›n alabilece¤i olas› sonuçlar ise Tablo 4.3’dedir.

A bireyi, B’ye C’ye ya da her iki bireye para teklif ederek istedi¤ine ulaflabilir.Örne¤in; A, B’ye 100 milyon’nin tamam›n›n A’n›n yolunun yap›lmas›na evet oyuiçin 25 teklif edebilir. B bireyi bu teklifi kabul edecektir. Çünkü; teklifi kabul et-mezse öncelikle az›nl›kta kalma ihtimali vard›r. Ayr›ca ço¤unlukta kalsa bile kaza-nabilece¤i en yüksek miktar 25’dir. Bu durumda A 100 kazanç elde edip 25’si-ni B’ye verdi¤i için net 75 kazançl› ç›kmaktad›r. Sosyal olarak ise toplam 100 ka-

zanç ortaya ç›kmaktad›r. Ayn› flekilde A C’ye de 5 teklif edebilir ki bu teklifte Ctaraf›ndan kabul edilecektir. Her bir durumda da tüm harcaman›n A’n›n yolunun

yap›m›na kullanmayla sonuçlanacakt›r. Bir baflka deyiflle her durumda ulafl›labile-cek maksimum sosyal kazanç 100 milyon elde edilmektedir. Sonuç ayn› olmas›-na ra¤men, kazançlar›n da¤›l›m› de¤iflecektir. Kazançlar›n da¤›l›m›, ço¤unlu¤un ki-minle sa¤land›¤›na ve pazarl›k güçlerine ba¤l› olacakt›r.

Bir baflka örnek oy al›flveriflinin daha s›kl›kla ortaya ç›kt›¤› parlamentolardan verilebilir. Parlamentodaki üç milletvekilinin iki reform konusundaki tercih yo¤un-luklar› Tablo 4.4’deki gibi oldu¤unu varsayal›m. Oy al›flverifli olmad›¤›nda Üniver-site reformu A ve C’nin oylar›yla ret edilecektir. Benzer biçimde Sosyal güvenlikreformu da A ve B’nin oylar›yla ret edilecektir. Dolay›s›yla sosyal refahta bir de¤ifl-

me olmayacakt›r. Ancak oy al›flverifli oldu¤unda, Milletvekil B, C’ye Üniversite Re-formu için oy kullan›rsa kendisinin de Sosyal güvenlik reformu için oy kullanabi-lece¤ini söylerse C bu teklifi kabul edecektir. Böylece iki reform da kabul edile-cektir. Dikkat edilirse oy al›flverifli net sosyal faydada bir art›fla neden olmufltur.

72 Kamu Maliyesi

A B C Toplam




Tablo 4.3Oy Al›flveriflinden

Sonra

Üniversite Reformu Sosyal Güvenlik Reformu

Milletvekili A -1 -1

Milletvekili B 4 -2

Milletvekili C -2 4

Net Sosyal Fayda (OA Yok) 0 0Net Sosyal Fayda (OA Var) 1 1

Tablo 4.4Oy Al›flverifli Refah› Artt›r›r



Oy al›flveriflinin her zaman sosyal fayda art›fl›na neden oldu¤unu söylemek çok yanl›flt›r. Örne¤in; Tablo 4.5’deki tercih da¤›l›m›na bakarsak, oy al›flveriflinin sosyal refah kayb›na neden oldu¤unu görebiliriz. Oy al›flverifli olmad›¤›nda, iki re-

form da ret edilmekte ve bu nedenle sosyal refahta bir de¤iflme olmamaktad›r. An-cak oy karfl›l›¤›nda oy teklif edildi¤inde iki reform da kabul edilmekte ancak sosyal refah azal›fl› söz konusu olmufltur.

Oy al›flveriflinin etik olmamas›na ra¤men, kabul edilebilir olmas› için ne tür nedenler

sayabilirsiniz?

Oy al›flveriflinin refah art›r›c› ya da azalt›c› olarak görülen bu örneklerin d›fl›n-da, oldukça olumsuz sonuçlar› da ortaya ç›kabilmektedir. Örne¤in; güven oyu ver-me, görüflülen bütçeye olumlu oy verme, koalisyon hükümetlerinin kuruluflunda,bakanl›k pazarl›klar›nda, milletvekili transferlerinin gündeme gelmesi oy ticareti-nin, çok ahlaki olmayan (demokrasi kültürüne ayk›r› olan) gizli oy al›flverifline ör-

neklerdir. Hatta baz› zamanlarda belirli oylar karfl›l›¤› yüksek paralar›n konuflulma-s›, gizli ve ahlaki olmayan oy ticareti örnekleridir. Oy ticareti her zaman gizli ya-p›lmaz. Koalisyon protokollerinde, koalisyonu oluflturan partiler birbirlerinin poli-tikalar›n› destekleme sözü verilir. Bu aç›k oy al›flverifli olarak adland›r›lmaktad›r.Bu tür aç›k oy al›flveriflleri bir anlamda yasall›k kazanmaktad›r ve demokrasi kül-türüne ayk›r› say›lmazlar. Oy al›flveriflinin olumsuz bir yönü de kamu harcamalar›-n›n afl›r› artmas›na neden olmas›d›r. ‹ki ayr› partinin kendi bölgelerine ve seçmentaban›na yönelik politikalar› destekleme sözü vermesi sonucu, oy ticaretinin olma-d›¤› durumlarda, kamu harcamalar› fazla olacakt›r.

DOWNS TEMS‹L‹ DEMOKRAS‹ MODEL‹

Seçmen ve karar verilecek alternatif say›lar›n›n artmas› halinde, do¤rudan demok-rasilerin ifllemesi güçleflmektedir. Bireylerin bir araya gelip karar alabilece¤i olduk-ça küçük birey say›lar›nda bile, her bireyin her alternatif hakk›nda düflünceleriniaç›klamak için f›rsatlar› olmayacakt›r. Bu nedenle seçmen ve alternatif konular art-arak seçmen tercihlerini temsil edecek bireylerin seçimi söz konusu olacakt›r. Birbaflka deyiflle, temsili demokrasiler ortaya ç›kacakt›r.

Kamusal tercihler teorisi, temsili demokrasileri üç aç›dan incelemektedir; birin-cisi temsilcilerin seçilmek için ve seçildikten sonra davran›fllar›, ikincisi, temsilcile-ri seçen seçmen davran›fllar›, üçüncüsü temsili demokrasilerden al›nan kararlar›nözellikleridir.

Seçmenler gibi temsilcilerin de rasyonel bireyler olduklar› varsay›lmaktad›r.

Temsilciler de kendi fayda fonksiyonlar›n› maksimize etmeye çal›fl›rlar. Seçmenle-rin fayda fonksiyonlar›n›n kamusal mal ve hizmetleriyle bunlar›n finansman biçim-


Üniversite Reformu Sosyal Güvenlik Reformu

Milletvekili A -3 -3

Milletvekili B 4 -2

Milletvekili C -2 4

Net Sosyal Fayda (OA Yok) 0 0

Net Sosyal Fayda (OA Var) -1 -1

Tablo 4.5Oy Al›flverifli Refah› Azalt›r

SIRA S‹ZDE

5



leri taraf›ndan belirlendi¤ini varsaymak oldukça kolayken, temsilcilerin fayda fonk-siyonlar›n› tan›mlamak oldukça güçtür. Temsilcilerin fayda fonksiyonunda, kendiseçmen taban›n›n görüfllerini temsil etmekte baflka nedenler de bulunmaktad›r.

Örne¤in; prestij kazanma, yan parasal avantajlar yer alabilmektedir.Temsili demokrasilerle ilgili, ilk ilginç ve öncü çal›flma, Anthony Downs taraf›n-dan yap›lm›flt›r. Temsili demokrasi modellerinde, bireyler fayda maksimizasyonuiçin çal›fl›rken siyasi partiler, oy maksimizasyonu amaçlamaktad›rlar. Siyasi partilerintemel amaçlar› iktidara gelebilmek ya da iktidardayken tekrar seçilebilmektir. Bu, si-

yasi partiler ve seçilmifl temsilciler, ideal toplumsal amaçlara göre de¤il, kendi amaç-lar›na göre davranacaklard›r. Bir baflka deyiflle Downs modelinde siyasi partiler, top-lum kaynaklar›n›n etkin da¤›l›m›yla ilke olarak ilgilenmemekte, her birinin temelamac› oylar›n› maksimize ederek tekrar seçilebilmektir. Hükümetlerin kaynaklar› et-kin kullanmaya yönelik davran›fllar›, ancak di¤er partilerin rekabetiyle gerçekleflir.Dolay›s›yla önemli olan konu partiler aras› rekabetin, kaynaklar›n etkin kullan›m›na

yönelik iflleyip ifllemedi¤idir. Oy maksimizasyonu, bu nedenle politikac›lar›n ve par-tilerin davran›fllar›n› aç›klamakta oldukça önemlidir.Basitçe örneklersek, iki karar alma biriminin bulundu¤unu varsayal›m; seçmen-

ler ve siyasi partiler. Seçmenlerin beklenen faydalar›n› maksimize etmeye çal›flt›k-lar› varsay›lmaktad›r. ‹ki partili sistemde seçmenler, belirli bir dönemde program›

ve performans›yla en yüksek fayda sa¤layacak parti için oylar›n› kullan›rlar. Çokpartili sistemlerde durum biraz daha karmafl›kt›r. Burada örnek olarak, iki partilisistem incelenecektir.

Modelde seçmenlerin siyasi yelpaze-deki (sol sa¤) oy da¤›l›m›n›n tek maksi-mumlu ve simetrik oldu¤u varsay›lmak-

tad›r. Tüm seçmenlerin oy verdi¤ini veseçmenlerin siyasi yelpazede kendisineen yak›n partiye oy verdi¤i de ayr›ca var-say›lmaktad›r. Örne¤in; iki partinin solkonumunu X’de, sa¤ konumunu ise M’debelirledi¤ini varsayal›m. Sol parti L’ninsolundaki tüm oylar› ve L-M aras›ndakibaz› oylar› alacakt›r. Konumunu X nokta-s›nda belirleyen Sa¤ parti, M’nin sa¤›nda-ki tüm oylar› alacak ve L-M aras›ndaki ba-z› oylara da sahip olacakt›r. Simetrik bir

da¤›l›mda medya, (M’nin) sol ve sa¤›n›n,toplam oylar›n yar›s›n› ifade etmekte ol-du¤u bilirse R partisinin ço¤unluk tara-f›ndan tercih edilece¤ini ve seçimi kaza-naca¤› görülebilir. Bir baflka deyiflle, saltço¤unlu¤u sa¤ parti alacakt›r.

Bu nedenle Sol parti seçimi kazanmak isterse, X noktas›n› sa¤a do¤ru kayd›rmakiçin çaba göstermelidir. Bunu, R partisinin izin verdi¤i ölçüde yapabilecektir. Seçimkazanmak isteyen sol ve sa¤ partiler, medyan seçmene (M) do¤ru partilerinin konu-munu de¤ifltireceklerdir. Partilerin konumlar›n› afl›r› sola veya afl›r› sa¤a do¤ru kay-d›rmas›, alabilece¤i oylardan gereksiz bir biçimde vazgeçmesi anlam›na gelecektir.

Daha önce sözü edilen ço¤unluk kural›ndaki medyan seçmen sonucu, burada dageçerlidir. Medyan seçmen, seçim sonucunu belirleyici pozisyondad›r.

74 Kamu Maliyesi

SeçmenSay›s›

Afl›r›Sol

Afl›r›Sa¤

X M

fiekil 4.4

Downs Modeli



Bu basit modelin varsay›mlar› oldukça gerçek d›fl›d›r (tek maksimumlu ve simet-rik oy da¤›l›m› tüm bireylerin oy vermesi, iki parti gibi). Tüm bireyler oy kulland›¤›sürece, oy da¤›l›m›na bak›lmaks›z›n, medyan seçmen sonucu belirleyecektir.

Bu model oy kullanma oranlar›nda bir düflüfle de neden olabilmektedir. Çün-kü; iki parti de medyana yak›n durduklar›ndan aralar›nda bir fark kalmamaktad›r.Buna politikalar›n benzerli¤i ad› verilmektedir. Böyle bir durumda, afl›r› sa¤ ve solgörüfllere sahip seçmenler, bu partilerin kendilerini temsil etmedi¤ini düflünerekoy vermekten kaç›nabilmektedirler. Ayr›ca seçmen da¤›l›m›n›n çok maksimumlu

ya da asimetrik olmas› halinde medyan seçmen kural› ifllemeyecektir.

BASKI GRUPLARIKamusal kararlar›n al›nmas›nda, günümüzde, seçmenlerle politikac›lar ve partileraras›ndaki iliflkilerden daha çok, bask› gruplar›yla politikac›lar ve partiler aras›nda-ki iliflkiler geçerlidir. Ç›kar gruplar›, benzer zevk ve tercihlere sahip bireylerin olufl-

turdu¤u gruplard›r. Ç›kar gruplar›, kendi ç›karlar›na yönelik olarak politikac›lar vepartiler üzerinde bask› oluflturacak biçimde faaliyette bulunduklar›nda bask› grup-lar› ad›n› almaktad›r. ‹flçi ve iflveren sendikalar›, Türkiye Sanayici ve ‹fl Adamlar›Derne¤i gibi çeflitli dernekler, bas›n organlar› ve bask› gruplar›n›n örnekleridir. Birbask› grubu oluflturman›n alt›nda yatan gerçek, grup üyelerinin ortak ç›karlar› veamaçlar›d›r. ‹flçi sendikalar›n›n ortak ç›kar› daha yüksek ücretken, çevreci dernek-lerin ortak paydas› daha temiz do¤al kaynaklard›r.

Bask› gruplar›n›n, grup üyelerinin ortak ç›karlar› için çal›flmas› yap›lan faaliye-tin, kamusal bir mal ve hizmet niteli¤i almas›na neden olmaktad›r. Bask› grubunun

yapt›¤› hizmetin faydas›, tüm bireylerce ortak tüketilmektedir. Bu nedenle kamu-sal mallarda ortaya ç›kan bedavac›l›k sorunu, bask› gruplar› için de geçerlidir. Ör-

ne¤in; Türkiye Otomobilciler ve Kamyoncular Derne¤inin, tafl›mac›l›k ifllerinde vergi avantaj› sa¤lamak için yapt›¤› faaliyetlerin baflar›ya ulaflmas›nda, bu faaliyet-lere hiç bir biçimde kat›lmam›fl ve faaliyeti finansal olarak desteklememifl bir tafl›-mac› da (bedavac›) fayda sa¤layacakt›r. Bedavac›l›k sorunu, üye say›s›n›n artma-s›yla artaca¤› beklendi¤inden, çok say›da üyesi bulunan bask› gruplar›n›n da faali-

yetlerinde baflar› flans› da düflmektedir.Bask› gruplar›n›n baflar›s›n› etkileyen bir baflka unsur da elde edilecek ç›kar›n bü-

yüklü¤üdür. Bu bir örnekle aç›klanabilir. Y›lda her biri 500.000 adet otomobil üreten X ve Y üreticileri, çevreyi daha az kirletecek bir sistemi gerektiren bir yasa de¤iflikli-¤i nedeniyle otomobil bafl›na 1.000 ek maliyete katlanmak zorunda kalacaklard›r.

Yasa yürürlü¤e girerse toplam olarak iki firma, bir milyar maliyete katlanacaklard›r.

‹ki firman›n yasa aleyhine kulis ve lobi faaliyetinde bulunmas›n›n maliyetiyse 250milyon’dir. Lobi faaliyetinin baflar›ya ulaflma flans› %25 ise X üreticisi, 500 milyon ekmaliyet olas›l›¤›na karfl› (500*0.25) 125 milyon lobicilik için harcayabilecektir. Ayn›biçimde Y üreticisi de yasan›n getirece¤i 500 milyar ek maliyet için 125 milyonödeyebilecektir. Görülece¤i üzere bask› grubu olarak faaliyette bulunman›n getirece-¤i fayda ( 1 milyar ek maliyetten kurtulma), lobicilik faaliyetinin maliyetinden ( 250milyon lobicilik maliyeti) büyüktür. Dolay›s›yla bask› grubu olarak baflar›ya ulaflma,elde edilecek fayda ya da ç›kar›n büyüklü¤üyle do¤ru orant›l›d›r.

Ancak, yukar›daki örnekte, yasal zorunluluk nedeniyle otomobil bafl›na maliyet 100 olsayd› durum de¤iflecektir. Toplam olarak 100 milyon’lik bir ek maliyetoluflacak, (X ve Y’nin her ikisinin de lobicilik için harcama yapma istekleri

50*0,25= 12,5 milyar olacakt›r) lobicilik maliyetiyse 250 milyon olaca¤› için, bask›grubu faaliyette bulunmayacakt›r.




Bu örnekte bask› grubunun faaliyetinde baflar›l› oldu¤u ve dolay›s›yla yasan›nç›kmas›n› engelledi¤i varsay›l›rsa sonuç, çevrenin daha fazla kirletilmesi olacakt›r.Toplumsal aç›dan bak›ld›¤›nda durum de¤iflmektedir. Örne¤in; çevre kirlili¤inden

etkilenen birey say›s› 10 milyon kifliyle ve ortalama her birey

1000 zarar görü- yorsa toplam olarak çevre kirlili¤inden 10 milyar zarar ortaya ç›kacakt›r. Çevrekirlenmesinden etkilenen bireylerin, bir bask› grubu oluflturmak için, bireysel ola-rak yeteri kadar teflvikleri olmamas›n›n yan›nda, yukar›da da sözü edildi¤i gibi, bi-rey say›s› artt›kça bedavac›l›k sorununun da ortaya ç›kma olas›l›¤› fazla oldu¤un-dan bask› grubu ortaya ç›kmayacakt›r. Dolay›s›yla, X ve Y üreticileri 1 milyar ekmaliyetten kaç›narak, çevreyi kirletmekten 10 milyar zarara neden olmaktad›r. Birbütün olarak toplumun, 9 milyar zarara u¤ramas› nedeniyle üreticilerin bask› gru-bu sosyal aç›dan etkin ifllememifltir.

Ancak çevre kirlili¤inden etkilenenlerin de bir bask› grubu olarak karfl› lobici-lik faaliyetini yürütebildi¤i düflünülürse her birey (lobi faaliyetinin baflar› flans› 0,25

ise 1.000*0,25)

250 ödeyerek, toplam

2,5 milyar’lik lobi faaliyetinde bulunabilir.Bunun anlam›ysa çevrecilerin söz konusu yasan›n ç›kmas›n› sa¤lamalar›d›r. Birbaflka deyiflle çevreciler, otomobil üreticilerinin karfl›s›na dengeleyici bir güç ola-rak ç›kabilirlerse sosyal aç›dan etkin sonuç ortaya ç›kacakt›r. Buradan ç›kar›lacaksonuçsa fludur; toplumun tüm kesimleri bask› grubu olarak örgütlenebilir ve etkinçal›flabilirse bask› gruplar›n›n, kaynaklar›n etkin tahsisinde olumlu rolleri oldu¤usöylenebilir.

BÜROKRAS‹Kaynaklar›n kamusal mal ve hizmetlere tahsisinde, hizmetleri üreten birimlerin derollerini aç›klamak gereklidir. Bürokrasi, devletin vermifl oldu¤u hizmetleri üret-

mekten sorumlu bürolar›n toplam› olarak tan›mlanabilir. Bürolar hizmetlerin fi-nansman›n›, devletten istedikleri bütçeler arac›l›¤›yla yaparlar. Bu nedenle bürola-r›n as›l finansman kayna¤›, ortak bir havuzda toplanan vergilerdir. Büro ve bürok-rasinin kaynak tahsisindeki rollerinin incelenmesi, bürokratlar›n amaçlar›n›n vedavran›fl biçimlerinin bilinmesini gerektirmektedir.

Genel olarak bürokrasinin etkin çal›flmad›¤›, yenilikten uzak, esnek olmad›-¤›, rutine s›k› s›k› ba¤l› oldu¤u konusunda yayg›n bir görüfl vard›r. Bürokrasideortaya ç›kan sorunlar›n nedenleri, sadece kamu kesiminde yer almalar›ndan de-¤il, ayn› zamanda bürokrasinin do¤as›nda da vard›r. Özel sektör üretim faaliye-tinde çal›flanlar›n yapacaklar› ifller aç›k bir biçimde belirlidir, girdiler ve ç›kt›largözlemlenebilir ve girdi ç›kt› aras›ndaki iliflkiler de kolayl›kla tan›mlanabilir. Ka-

mu kesimindeki bürolar için bu say›lanlar›n hiçbiri geçerli de¤ildir. Bürolar›nçal›flmas›nda teflvik yap›s›n›n oluflturulamamas› temel sorunlardan biridir. Etkinbir teflvik yap›s›, girdi ç›kt› iliflkisine dayal›, performans ölçümlerini gerektirir-ken, bürolarda girdi ç›kt›lar belirli olmad›¤›ndan, performans de¤erlendirmeleride imkans›z olamasa bile çok güçtür. Örne¤in; temel ilkö¤retim okulunun ba-flar›s›, ö¤rencilerin not ortalamalar› ya da mezun ö¤rencilerin kazand›klar› s›-navlarla ölçülebilir mi? Bu ölçülere dayal› olarak de¤erlendirme oldukça sak›n-cal› olabilecektir. Baflar›lar›n de¤erlendirilememesi nedeniyle genellikle, perfor-mans ölçüleri, bürokratlar›n prosedürleri baflar›l› takip edip etmedi¤ine dayal›olmaktad›r.

Bürolar›n do¤as›nda bulunan bir baflka sorun, amaçlar›n›n çoklu¤udur. Özel

sektör üreticisinin genellikle tek bir amac› vard›r; kar maksimizasyonu. Ancak, bü-ronun hizmeti birden çok amaca yöneliktir. Örne¤in; devlet üniversitesinde bir fa-

76 Kamu Maliyesi



külte aç›laca¤› zaman, fakültenin nitelikli ö¤renci mezun etmesi nedeniyle kaynaktahsisinde etkinlik sa¤lanaca¤› söylenebilirken söz konusu fakültenin, ayn› zaman-da gelir da¤›l›m›n›n düzeltilmesi yönünde de fayda sa¤layaca¤› aç›kt›r. Hangi ama-

c›n daha öncelikli oldu¤u de¤er yarg›lar›na göre de¤iflecektir.Kendine verilen görevleri, soru sormadan, kurallar uygun bir biçimde yerinegetiren bürokrat, Max Weber taraf›ndan rasyonel bürokrat olarak tan›mlanm›flt›r.

Ancak, bu tip bürokrat, Niskanen ve Breton taraf›ndan daha gerçekçi bir biçimdetan›mlanm›fl ve analiz edilmifltir. Örne¤in; Niskanen, bürokratlar› di¤er bireyler gi-bi, fayda maksimizasyonunu amaçlamaktad›rlar. Bürokrat›n fayda fonksiyonunu,ücreti (parasal tüm gelirleri), terfi koflullar›, emrinde çal›flan kifli say›s› ve onlar›nücretleri, bürokrata sa¤lad›¤› ün, iktidar ve patronaj gücü taraf›ndan etkilenmekte-dir. Bürokrat›n fayda fonksiyonu içinde yer alan birçok kalem do¤rudan büronunbütçesini ilgilendirmektedir. Bu nedenle bürokratlar, fayda maksimizasyoncu ol-duklar› kadar, bütçe maksimizasyoncusu olarak da nitelenebilir.

Niskanen’in basit modelinde bürokrasi, toplum için en uygun noktadan ikikat daha fazla ç›kt› üretebilmektedir. Büro ç›kt›s›n›n, bütçesiyle do¤ru orant›l›oldu¤u düflünülürse bütçesini, iki kat art›rabilecektir. Tüm bürokratlar›n ayn› bi-çimde davrand›klar› varsay›l›rsa bunun do¤al sonucu kamu kesiminin iki kat bü-

yümesidir. Niskanen’in bu modeli, devletin küçültülmesi gereklili¤ini ortayakoymufltur.

Niskanen modelinde, (Çift tarafl› tekel modeli olarak da bilinmektedir.) bürohükümete bir bütçe büyüklü¤ü teklif etmektedir. Hükümet de bu teklifi de¤erlen-dirip azalt›p art›rma ya da aynen kabul etme yetkisine sahiptir. Bu modelde büro,kamu hizmetini gören birim olarak tekeldir, bütçeyi ve büronun finansman›n› sa¤-layan hükümet de tekeldir.

Burada büronun bütçe teklifini yaparken nelere dikkat etti¤i önemlidir. Önce-likle ihtiyac› olandan daha büyük bir bütçe teklif edecektir. ‹kinci olarak, bütçeteklifini yaparken ortaya ç›kacak faydalar›, fazla göstermeye çal›flacakt›r. Bu e¤ili-minde de ço¤u zaman baflar›l› olacakt›r. Çünkü; bürolar faaliyetleri konusunda,hükümete oranla çok daha fazla bilgi avantaj›na sahiptir. Hükümet üyeleri her bü-ro ile ilgili ayr›nt›l› bilgilere sahip de¤ildirler ve bilgi edinmek için belirli bir ma-liyete katlanmak zorundad›rlar. Bu tür bilgiye sahip olmayan hükümet üyeleri,büronun aç›klad›¤› fayda düzeyini ve bütçe büyüklü¤ünü kabul etmek durumun-da kalmaktad›rlar. Bütçe tekliflerini yaparken dikkat ettikleri üçüncü konu, hükü-met üyelerinin bütçede bir indirim olas›l›¤›na karfl› bütçelerini yüksek teklif etme-

ye çal›flmalar›d›r. fiekil 4.5 Niskanen’in modelinde büronun hizmet miktar›n›n na-

s›l artt›rd›¤›n› aç›klamaktad›r. Yatay eksende büronun hizmet miktar›, dikey ek-sendeyse toplam ve marjinal de¤erlendirmeler ölçülmektedir. TC e¤risi toplammaliyeti, TB toplam fayday›, D hükümetin büro hizmetleri hakk›ndaki marjinalde¤erlemesini (marjinal fayday›), S ise büronun marjinal maliyetini ifade etmekte-dir. Toplum için etkin büro hizmet miktar› TC ile TB aras›ndaki dikey fark›n ençok oldu¤u ve marjinal fayda ve marjinal maliyetin eflit oldu¤u (D=S) E noktas›-d›r. Ancak, bürokratlar marjinal fayda ya da maliyetle ilgilenmemekte, büro büt-çelerini artt›rmaya çal›flmaktad›rlar. Bunu baflarabilmek için, etkin noktadan son-ra toplam faydan›n artt›¤›n› göstererek, hükümetide ikna etmek gerekmektedir.Büro yukar›da da sözü edilen, bilgi üstünlü¤ünü kullanarak bu amac›na ulaflabil-mektedir. Böylece büronun bütçesini, toplam faydayla toplam maliyet eflitlenin-

ceye kadar art›r›labilmektedir.




Niskanen’in modeli oldukça basit ve gerçek-lerden uzakt›r. ‹lk elefltiri olarak; öncelikle büro

yöneticilerinin söylendi¤i gibi, bütçe maksimi-

zasyonu amaçlay›p amaçlamad›klar› sorgulana-bilir. Çeflitli çal›flmalarda belirlendi¤i üzere, bü-rokratlar bütçe maksimizasyonu arac›l›¤›yla ken-di fayda fonksiyonlar›n› maksimize etmektenziyade, kamu yarar›na çal›flmak ya da kamu gö-revini yerine getirmeyi amaçlayabilmektedirler.‹kinci olarak; hükümetin, büro taraf›ndan teklif edilen bütçeyi, sorgusuz olarak kabul etmesisöz konusu olmayabilir. Bürolar›n bütçe teklif-leri, genellikle önce hükümet taraf›ndan ince-lenmekte, daha sonra yasama organlar›nda ka-

bul edilmektedir. Dolay›s›yla bütçe tekliflerindede¤ifliklikler, büronun teklifinden sonra de¤ifle-bilmektedir. Büronun, hizmet üretiminde biranlamda tekel durumunda olmas›, bütçe teklifi-ni “ya hep, ya hiç” flekline getirmesine nedenolmaz. Çünkü; bütçe teklifini kabul edecek olanhükümet de tekel sat›n al›c› (monopson) duru-mundad›r. Tüm bu elefltirilere ra¤men Niska-nen’in modeli, kamu kesimi bürolar›nda ortayaç›kabilecek kaynak tahsisinde etkinsizliklere ne-den olabilece¤ini göstermesi aç›s›ndan ilgi çeki-

ci olmufltur. Bürolar›n hizmet miktar›n›n çokdüflük oldu¤unu düflünen seçmen ve politikac›oldu¤u gibi, çok fazla oldu¤unu da düflünenlerbulunmaktad›r.

78 Kamu Maliyesi

ToplamFayda,Maliyet

MarjinalFayda,Maliyet

0

0

F

E A

D

S

Miktar

Miktar

TB

TC

Max.

fiekil 4.5

Niskanen Modeli




Siyasi karar alma mekanizmalar›ndan do¤ru-

dan demokrasi modellerini aç›klamak Optimal oy kural› için iki maliyet do¤rusu bulun-

maktad›r; d›flsal maliyet ve karar alma maliyetle-

ri. Bir alternatifin kazanmas› için gerekli oy ora-

n›n›n azalmas›n›n anlam›, daha çok bireyin az›n-

l›kta kalarak, al›nan karardan zararl› ç›kmas›d›r.

Gerekli oy oran› artt›kça da az›nl›kta kalan birey

say›s› azalaca¤› için, ortaya ç›kacak zararlar da

azalacakt›r. Bu d›flsal maliyet olarak adland›r›l-

maktad›r. Oy oran›n›n artmas›yla karar alma ma-

liyetlerinde bir at›fl olacakt›r. Oy birli¤ine yakla-

fl›ld›kça, herhangi bir karar› alabilmek için, geçe-cek zaman ve katlan›lacak maliyet de o kadar ar-

tacakt›r. Bu da karar alma maliyeti olarak bilin-

mektedir. Bu iki maliyetin toplam›n›n minimum

oldu¤u oy kural› etkin oy kural›d›r.

Kamusal mal üretim düzeylerinin birey tercihle-

riyle belirlenmesi, Medyan seçmen modeliyle

aç›klanabilir. Her bir seçmene kamu, herhangi

bir kamu mal› için tercihlerini soruldu¤unda, med-

yan seçmenin en çok istedi¤i düzey, salt ço¤un-

luk taraf›ndan istenen üretim düzeyi olmaktad›r.

Temsili demokrasilerde, kamu kesimine kaynak-

lar›n nas›l tahsis edildi¤ini aç›klamak

Temsili demokrasi modeli olarak Downs’un siya-

si partilerle seçmenlerin iliflkisine dayal› modeli

aç›klanm›flt›r. Bu modelde siyasi partiler oy mak-

simizasyonu, seçmenler de fayda maksimizasyo-

nu amaçlamaktad›rlar. Buna göre bir parti iktida-

ra gelebilmek ya da iktidardayken devam edebil-

mek için oylar›n› maksimize etmesi gerekir. Oy-

lar›n› maksimize etmenin yolu da seçmenlerin is-

tedi¤i harcama ve vergi bileflimlerini tercih etme-

si gerekmektedir. Bu aç›dan seçmenlerle siyasi

partilerin amaçlar› örtüflmektedir.

Siyasi karar almada bask› gruplar›n›n rolünü

de¤erlendirmek Bask› gruplar›n›n, toplum tercihlerinin siyasi ka-

rar alma mekanizmas›na aktar›lmas›nda önemli

rollerinin oldu¤u, ancak baz› koflullar alt›nda

olumsuz etkilerinin de ortaya ç›kabilece¤i ö¤re-

nildi. Bask› gruplar›n›n faaliyetlerinde önemli

olan bir faktör, faaliyetlerden elde edilecek ç›ka-

r›n büyüklü¤üdür. Ç›karlar ne kadar büyükse

bask› grubunun faaliyette bulunmas› için gerek-

çe de o kadar artmaktad›r. ‹kinci önemli faktör

de bask› grubunun büyüklü¤üdür. Bask› grubu

ne kadar çok kifliyi kaps›yorsa bedavac›l›k nede-niyle organize olmak da o kadar güçleflecektir.

Siyasi karar almada bürokrat›n rolünü de¤er-

lendirmek

Bürokratlar›n rolü Niskanen modeliyle aç›klan-

m›flt›r. Niskanen modeli “çift tarafl› tekel mode-

li” olarak da bilinmektedir. Büro ile hükümet

aras›ndaki bütçe büyüklü¤ünün belirlenmesi

üzerine kurulu bir modeldir. Bu modelde, büro

kamu hizmetini gören birim olarak tekeldir, büt-

çeyi ve büronun finansman›n› sa¤layan hükü-met de tek al›c› olarak (monopson) tekeldir. Bü-

rokrat bu modelde kendi bürosuyla ilgili detayl›

bilgileri kullanarak, nispeten kendinden daha az

bilgiye sahip hükümeti, bütçesini büyütmekte

ikna edebilmektedir.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç



80 Kamu Maliyesi

1. Optimal oylama kural› afla¤›daki yazarlardan hangi-

sine aittir?

a. Buchanan-Tullock

b. Downs

c. William Niskanen

d. John M. Keynes

e. Milton Friedman

2. Medyan seçmen modelinde afla¤›dakilerden hangi-

sinin karar› belirleyicidir?

a. Ortalama seçmen

b. Medyan seçmen

c. Mod seçmen

d. Bürokrat

e. Bask› grubu

3. Medyan seçmen modeli afla¤›daki nedenlerden han-

gisinde bir sonuca ulaflamamaktad›r?

a. Oy al›flverifli

b. Oylama paradoksu

c. Oy maksimizasyonu

d. Tek zirvelilik

e. Fayda maksimizasyonu

4. Downs modeli afla¤›dakilerden hangisini aç›kla-

maktad›r?

a. Temsili demokrasi

b. Do¤rudan demokrasi

c. Teokratik devlet

d. Monarflik devlet

e. Bask› grubu modeli

5. Yedi (7) seçmenin bir kamu mal› üretim düzeyi için

en çok tercih etti¤i miktarlar 3, 5, 9, 14, 19, 20, 28 ise

Medyan seçmen modeline göre hangi üretim düzeyiseçilecektir?

a. 3

b. 55

c. 9

d. 14

e. 19

6. Kamusal kararlar›n al›nmas›nda, az›nl›kta kalan birey-

lerin birbirlerinin taleplerini destelemek üzere ço¤unluk

sa¤layacak bir ittifak kurmalar›na ne ad verilmektedir?

a. Dönemsel ço¤unluk

b. Oylama çeliflkisi

c. Oy al›flverifli

d. Rasyonel bilgisizlik

e. Ortanca seçmen

7. Çift tarafl› tekel modelinde, bürokratlar›n bütçeleri-

ni büyütebilmelerinin temel nedeni afla¤›dakilerden

hangisidir?

a. Dönemsel ço¤unluklar

b. Bütçe maksimizasyonu güdüsü

c. Asimetrik bilgi

d. Stratejik davran›fl

e. Seçmenleri ikna edebilmeleri

8. “Optimal ço¤unluk” teorisinde d›flsal maliyet do¤ru-

su için afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Kamu mal› üretim maliyetleridir

b. Oylama süresinin uzamas›ndan kaynaklanan

maliyetlerdir.

c. Seçimlerin toplam maliyetleridir.d. Pareto optimumdan uzaklaflmadan kaynaklanan

fayda kay›plar›d›r.

e. Vergi maliyetleridir

9. Bask› gruplar›ndaki üye say›s›n›n artmas› ile bafla-

r› flanslar›n›n azalmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden han-

gisidir?

a. Lobicilik maliyeti

b. Finansman sorunu

c. Ç›kar›n fazlal›¤›

d. Çift tarafl› monopole. Bedavac›l›k

10. Kamusal karar alma sürecinde oylama çeliflkisi ve-

ya dönemsel ço¤unlu¤un ortaya ç›k›fl nedeni afla¤›daki-

lerden hangisidir?

a. Tercihlerin tek doruklu olmamas›

b. Rasyonel bilgisizlik

c. Oy al›fl verifli

d. Tercih yo¤unluklar›n›n farkl›l›¤›

e. Bürokratik etkinsizlik





Meral Tamer

TÜS‹AD, güçlü sendikalar ve sola karfl› kurulmufltu

Y›l 1971: Sendikalar›n ve solun yükseldi¤i, aylarca sü-

ren grevler nedeniyle fabrikalarda üretimin durdu¤u

günler...

Büyük sermaye böyle bir ortamda sendikalar›n yükse-

len gücüne karfl›, kendini koruma dürtüsüyle TÜS‹AD’›

kuruyor. Çünkü ülke solcular›n, sendikalar›n eline ge-

çer mi, mallar›m›z elimizden gider mi endiflesini duyu- yorlar. Yani TÜS‹AD’›n kuruluflunun s›n›fsal bir yan›

var.

Ne var ki sonraki y›llarda bu endifle unutuldu ve TÜS‹-

AD’›n kurulufl y›llar›yla ilgili olarak kamuoyunda en

çok hat›rlanan, Ecevit iktidar›n› protesto için gazetelere

verilen tam sayfa ilanlar oldu.

Y›l 1981: TÜS‹AD 10 yafl›nda. Ben ekonomi gazetecili-

¤ine yeni bafllam›fl›m. Rahmetli Ali Koçman TÜS‹AD

Baflkan› ve TÜS‹AD’› “Büyük sermayenin ç›karlar›n› ko-

rumak için kurulmufl bir bask› grubu” olarak tarif edi-

yor. 12 Eylül darbesinin ertesindeki Türkiye’de TÜS‹- AD, ifl dünyas›n›n taleplerini duyurmada aç›k ara öne

ç›karak TOBB’u gölgede b›rak›yor.

MÜS‹AD kurulunca...

Y›l 1991: 404 yap›flt›r›c›lar›n›n 2. kuflak patronu Erol Ya-

rar, bir y›l önce TÜS‹AD’dan ayr›larak MÜS‹AD’› kur-

mufl. Yine 1990’da Anadolu’nun çeflitli illerinde ise Gü-

len cemaatine yak›n küçük ifladamlar› dernekleri birer-

ikifler kurulmaya bafllam›fl. (Ki bu dernekler sonradan

TUSKON çat›s› alt›nda birleflti.)

2 ayr› cepheden birden esmeye bafllayan bu rüzgâr üze-

rine TÜS‹AD da Anadolu’ya aç›lma karar› al›yor. 1991,

TÜS‹AD’›n da Anadolu’daki yavru örgütleri S‹AD’lar›n

kurulmaya baflland›¤› y›ld›r. TÜS‹AD ayn› y›l, “ç›kar

grubu” olmaktan vazgeçerek, etkili bir STK olma yolun-

da ilk ad›mlar› atma gere¤ini duymufltur.

Etkili bir STK

Y›l 2001: TÜS‹AD art›k Tepebafl›’ndaki kendi mülkü

merkez binas›na tafl›nm›fl (1993). 20. y›l›nda kendini

yeniden tan›mlayarak ald›¤› “Etkili bir Sivil Toplum Ku-

ruluflu (STK)” olma karar›n› baflar›yla uyguluyor. Mus-

tafa Koç’un dün Genel Kurul’da hat›rlatt›¤› gibi “O gün-

lerde Türkiye’de konuflulmas› bile tabu olan konular,”TÜS‹AD imzal› raporlar olarak (örnek 1992’deki Ana-

yasa Tasla¤›) peflpefle yay›nlan›yor ve kamuoyunun

gündemini günlerce, hatta aylarca meflgul ediyor. De-

mokratikleflme, yarg› reformu falan dedikçe, siyasetçi-

lerin flimfleklerini de her geçen gün daha fazla üzerine

çekiyor.

TÜS‹AD’la D‹SK el ele...

Y›l 2011: TÜS‹AD, Türkiye’de son y›llardaki iktidar kay-

mas›nda, kaybedenlerin taraf›ndad›r. “‹fladamlar› daha

az konuflsun” diyen elefltiriye son derecede tahammül-süz Baflbakan›m›z’a ra¤men, hâlâ en etkili STK’lardan

biri. Baflkan Ümit Boyner, her yeri geldi¤inde “Biz kim-

seyi durup dururken elefltirmeyiz. Kendi do¤rular›m›z-

dan yana olmaya ve do¤ru bildi¤imizi de söylemeye ve

demokratik standartlar konusunda, sürekli resimde kal-

maya devam edece¤iz,” diyor.

TÜS‹AD’›n son dönemiyle ilgili olarak benim akl›mda

kalan en çarp›c› foto¤raf karesi, 2005’te Baflbakan Er-

do¤an Mustafa Koç’u a¤›r bir dille elefltirdi¤inde, D‹SK

Baflkan› Süleyman Çelebi’nin Koç’a sahip ç›kan aç›kla-

malar›d›r. Anlayaca¤›n›z 40 y›lda köprülerin alt›ndan çooook su-

lar akm›flt›r.


21 Ocak 2011, Cuma

”

“



82 Kamu Maliyesi

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Optimal Oy Oran›” konu-

sunu gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Medyan Seçmen Modeli”

konusunu gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Medyan Seçmen Modeli”


4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Downs Temsili Demokrasi

Modeli” konusunu gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Medyan Seçmen Modeli”


6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oy Al›flverifli” konusunu

gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasi” konusunu göz-

den geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oy Al›flverifli” konusunu

gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar›” konusunu

gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Downs Temsili Demokrasi

Modeli” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Oybirli¤iyle al›nan kararlarda tüm bireylerin kazançl›

ç›kt›¤›n›, nitelikli ço¤unlukta az say›da bireyin az›nl›k-

ta kalmaktan dolay› zararl› ç›kt›¤›n›, salt ço¤unlukta bi-

reylerin yar›ya yak›n›n›n az›nl›kta kald›¤›n› bilmemiz

gerekiyor.

S›ra Sizde 2

Çünkü, her bir bireyin veto yetkisi oldu¤u için, karar al-

mak çok güçleflmekte ve bireylerin bu veto gücünüstratejik olarak kullanmak istemektedir.

S›ra Sizde 3

Ço¤unluk kural›n›n, kaynak tahsisinde etkinli¤i sa¤la-

yabilmesi için, seçmen tercihlerinin ortalama etraf›nda

normal da¤›lmas› gerekir. Böyle bir durumda medyan

seçmen ayn› zamanda ortalama seçmen olaca¤› için

model gere¤i etkinlik sa¤lanmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Medyan seçmen modelinin tutarl› bir sonuç üretebilmesi

için tüm seçmenlerin tercihlerinin tek zirveli olmas› gere-

kir. Aksi takdirde döngüsel ço¤unluklar ortaya ç›k›r ve

hiçbir tercih di¤erlerine üstünlük sa¤layamamaktad›r.

S›ra Sizde 5

Öncelikle oy al›flverifli, az›nl›kta kalan seçmenlerin ter-

cihlerinin de dikkate al›nmas›na yard›mc› olabilir. ‹kin-

ci olarak ise, toplum refah›nda bir art›fla neden olabilir.

Yararlan›lan Kaynaklar Aksoy,fierafettin, Kamu Maliyesi, Kamu Harcamalar›

- Kamu Gelirleri - Bütçe-Maliye Politikas›, 2. bs.,

‹stanbul, Filiz Kitabevi, 1994.

Bak›rtafl, ‹brahim, Bürokrasinin Kamu Harcamalar›

Üzerindeki Art›r›c› Etkisi, Bas›lmam›fl Yüksek

Lisans Tezi, Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi, 1998

Boadway, Robin W., David E.Wildasin, Public Sector

Economics, 2nd ed., Boston : Little, Brown, c1984.

Brown, C.V., P.M. Jackson, Public Sector Economics,

4th ed., Oxford, Blackwell, 1990.

Cowen, Tyler (ED), Public Goods and Market

Failures: a Critical Examination,New Brunswick,

N.J., Transaction Pub., 1992

Demir, Murat, Rant Kollama Kuram› ve Rant

Kullanma Sürecinde Bask› Gruplar›, Bas›lmam›fl

Yüksek Lisans Tezi, Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi,

1998.

Dülger,Cumhur, Bütçe Sürecinde Bask› Gruplar›,

Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Eskiflehir, Anadolu

Üniversitesi, 1999.Ekici,M.Sena, Kamu Maliyesi, ‹stanbul, Kavram

Yay›nlar›, 1996.

Musgrave, Richard A., Çev. Orhan fiener, Kamu

Maliyesi Teorisi (I) (Temel ‹lkeler), ‹stanbul, 1987

Stiglitz, Joseph E. çev. Ömer Faruk Bat›rel, Kamu

Kesimi Ekonomisi, 2. bs., ‹stanbul, Marmara

Üniversitesi, 1994.

fiah›m, Tar›k, Siyasi Kat›l›m ve Bask› Gruplar›, 1. bs

Ankara, Makro Ltd. fiti., 1994.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›




Ek 1

James M. Buchanan James M. Buchanan (1919) ABD’li bir iktisatç›d›r. James M. Buchanan

Tennessee eyaletinde do¤mufltur. James M. Buchanan Virginia

Üniversitesi, Kaliforniya Üniversitesi, Los Angeles, Florida Eyalet

Üniversitesi, Tennessee Üniversitesi, Virginia Politeknik Enstitüsünde

profesörlük yapm›fl ve en son olarak George Mason Üniversitesi’nde

emekli profesörlük yapmaktad›r. James M. Buchanan iktisat ile politika

bilim dallar›n› birlefltiren Kamu Tercihi Teorisi’nin en iyi bilinen

kurucusu, en önemli araflt›r›c› ve gelifltiricisi olarak isimlendirilmifl ve

bu üstün katk›lar› nedeniyle 1986’da Nobel Ekonomi Ödülü ile

flereflendirilmifltir.

Gordon Tullock

Gordon Tullock (1922) ABD’li bir iktisatç›d›r. Chicago Üniversitesinde

okumufl, Belirli bir süre D›fl ‹fllerinde çal›flm›flt›r. Virginia

Üniversitesi’nde, Kuzey Carolina Üniversitesi’nde, George Mason Üni-

versitesi’nde Profesörlük yapm›flt›r. James M Buchanan ile birlikte

Kamusal tercih teorisine önemli katk›lar yapm›flt›r. Birkaç kez Ekonomi

Nobel’ine aday gösterilmesine ra¤men hiç kazanamam›flt›r.

Anthony Downs

Anthony Downs (1930) Kamu yönetimi, kamu politikalar› ve kamusal

tercihler alanlar›nda çal›flan Amerikal› akademisyendir.

Akademisyenli¤inin d›fl›nda belirli bir süre, Amerikan hükümeti için

çal›flm›fl, Beyaz Saray’da dan›flmanl›k yapm›flt›r. An Economic Theory of De-

mocracy (1957) (Demokrasinin Ekonomik Teorisi) adl› eseri hala

kamusal tercihler teorisinde temel kitap olarak okutulmaktad›r.

1977’den bu yana Brookings Institution’de uzman olarak çal›flmaktad›r.

William Arthur Niskanen

William Arthur Niskanen (1933) Amerikal› liberal iktisatç›d›r. Harvard

Üniversitesi mezunu ve Chicago Üniversitesinde ünlü iktisatç› Milton

Friedman’n›n ö¤rencisi olmufltur. Belirli bir süre Ford Motor’un bafl

ekonomisti olarak çal›flm›flt›r. Amerikan Baflkan› Ronald Regan

döneminde ekonomi politikalar›n›n belirlenmesinde baflrol oynam›flt›r.

Reganomics olarak adland›r›lan politikalarda imzas› bulunmaktad›r. Uzun

süre, Liberal ekonomi politikalar savunan Cato Enstitüsü’nde çal›flm›flt›r.

2011 y›l›n›n Ekim ay›nda vefat etmifltir.

KAMUSAL TERC‹HLER KURAMINA KATKI SA⁄LAYAN AKADEM‹SYENLER



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kamu harcamalar› kavram›n› tan›mlayabilecek,Genifl ve dar anlamda kamu harcamalar› tan›mlar› aras›ndaki fark› aç›klaya-bilecek,Kamu harcamalar›n›n s›n›fland›r›lmas›n› özetleyebilecek,Kamu harcamalar›n›n görünürde ve gerçekte art›fl nedenlerini de¤erlendire-bilecek,Kamu harcamalar›n›n art›fl›yla ilgili görüflleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyoekonomik tan›m• Hukuki tan›m• Cari harcama• Yat›r›m harcamas›

• Transfer harcamas›• S›çrama tezi• Wagner kanunu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi Kamu Harcamalar›

• KAMU HARCAMALARI KAVRAMI

• KAMU HARCAMALARININSINIFLANDIRILMASI

• TÜRK‹YE’DE KAMUHARCAMALARININSINIFLANDIRILMASI

• KAMU HARCAMALARININ ARTIfiI

• KAMU HARCAMALARININARTIfiINI AÇIKLAMAYA YÖNEL‹KGÖRÜfiLER

5KAMU MAL‹YES‹



KAMU HARCAMALARI KAVRAMIKamu harcamalar›, k›saca, devletin mal ve hizmet al›mlar› için yapt›¤› harcamalarolarak tan›mlanabilir. Kamu harcamalar›, devletin yap›lanma biçimi dolay›s›yla hiz-meti gerçeklefltiren kamu kurulufllar› taraf›ndan yap›lmaktad›r. 5018 say›l› “KamuMali Yönetimi ve Kontrol Kanunu” kamu giderini; “Kanunlar›na dayan›larak yapt›-r›lan ifl, al›nan mal ve hizmet bedelleri, sosyal güvenlik katk› paylar›, iç ve d›fl borçfaizleri, borçlanma genel giderleri, borçlanma araçlar›n›n ›skontolu sat›fl›ndan do-¤an farklar, ekonomik, malî ve sosyal transferler, verilen ba¤›fl ve yard›mlarla di-¤er giderleri” olarak tan›mlam›flt›r.

Günümüzde kamusal hizmetlerin sa¤lanmas›, devleti harcama yapmaya zorla-

yan tek unsur olmaktan ç›km›flt›r. Kalk›nma h›z›n› artt›rmak, gelir da¤›l›m›n› iyilefl-tirmek, kaynak da¤›l›m›n› düzeltmek gibi devletin yüklendi¤i yeni görevler, bugündevleti yeni harcamalarda bulunmaya zorlamaktad›r. Bu tür harcamalar son y›llar-da önemli boyutlara ulaflmakta ve devletin çeflitli ekonomik ve sosyal hedefleriiçin bir araç olarak kullan›lmaktad›r.

Günümüzde kamu harcamas›n›n kapsam›n›n ulaflt›¤› boyutlar›n artmas›n›n gerekçesi

nedir?

Kamu harcamalar› ifade edilirken çeflitli tan›mlamalar yap›lmakla birlikte, bu ta-n›mlar›n çeflitlenmesinde devlet kavram›n›n ve fonksiyonlar›n›n farkl› yorumlan-

mas› belirleyici olmaktad›r. Kamu harcamalar› tan›mlar›ndan baz›lar›n›n hareketnoktas› olarak kamu tüzel kiflili¤i ele al›nmakta ve kamu harcamalar›n›n kamu tü-zel kiflileri taraf›ndan yap›laca¤› belirtilmektedir. Bu tan›m›n içerisine, merkezi ve

yerel yönetim birimleri girmekte, ama piyasada kârl›l›k ilkesi do¤rultusunda faaliyet gösteren Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri, tan›m›n d›fl›nda kalmaktad›r. ‹kinci ta-n›m, referans noktas› olarak kamu gücünü almakta, kamu gücünün kullan›lmas›sonucu ortaya ç›kan harcamalar›, kamu harcamas› olarak ifade etmektedir. Ancakgünümüzde, devletlerin yetkilerinin bir k›sm›n› özel sektör kurulufllar›na devret-meleri, tan›m› yetersiz k›lmaktad›r. Son olarak, kamu hizmetlerinin yap›lmas› için,devlet ad›na harcanan paralar, kamu gideri olarak tan›mlanmaktad›r. Ancak, günü-müzde kamusal görev üstlenen baz› kurumlar›n, devlet bütçesi d›fl›nda tutulmas›,

bu tan›m› da yetersiz k›lmaktad›r. Bu tan›mlardaki eksikli¤i gidermek için, kamuharcamalar›n›n dar ve genifl anlamda tan›m› yap›lmaktad›r.

Kamu Harcamalar›

5018 say›l› Kanunun amac›,kalk›nma planlar› veprogramlarda yer alanpolitika ve hedeflerdo¤rultusunda, kamu malî yönetiminin yap›s›n› veiflleyiflini, kamu bütçelerininhaz›rlanmas›n›,uygulanmas›n›, tüm malî ifllemlerinmuhasebelefltirilmesini,raporlanmas›n› ve malî kontrolü düzenlemektir.

SIRA S‹ZDE

1



Genifl anlamda kamu harcamalar›n› aç›klayan görüfl “sosyoekonomik tan›m ”,dar anlamda kamu harcamalar›n› aç›klayan görüflse “hukuki tan›m ” olarak adlan-d›r›lmaktad›r. Dar anlamdaki tan›m klasik ak›mdan esinlenmekle birlikte, devletin

kamu tüzel kiflisi oluflunu dikkate alarak, hukuki kiflili¤ini göz önünde tutmas›nakarfl›l›k, modern anlay›fltan esinlenmifl olan sosyoekonomik tan›m, devletin sosyalhayatla ekonomik faaliyetlerdeki rolünü ve devleti karakterize eden kamu gücünügöz önünde bulundurmaktad›r.

Genifl Anlamda Kamu Harcamalar›Genifl anlamda kamu harcamas›, devlet bütçesi kapsam›nda yap›lan harcamalarlabirlikte, bütçe sistemi d›fl›nda kalan di¤er tüm kamu kurum ve kurulufllar›nca ya-p›lan harcamalar› da içine almaktad›r. Bu tan›mdan hareketle kamu harcamalar›,kamu kesimini oluflturan bütün unsurlar›n; genel bütçe, özel bütçe, düzenleyici vedenetleyici kurum bütçeleri, yerel yönetimler, fonlar, sosyal güvenlik kurumlar›,

döner sermayeli kurumlar, K‹T’ler ile di¤er kamu kurumlar›n›n harcamalar›n›n top-lam›ndan oluflmaktad›r. Bu yöntemle hesaplanan kamu harcamalar› toplam›n›ngayrisafi milli hâs›laya oranlanmas› yoluyla milli ekonomi içindeki kamu kesimibüyüklü¤ü de hesaplanm›fl olur.

Genifl kapsaml› yaklafl›mda, devletin siyasal yaflama müdahalesi yan›nda, ticari ve sanayide gösterdi¤i faaliyetler de dikkate al›nmal›d›r noktas›ndan hareket edilir.Bu yaklafl›mla devlet kalk›nma ve büyüme h›z›n› art›rmak, gelir da¤›l›m›n› düzelt-mek gibi amaçlar› gerçeklefltirmek için bazen do¤rudan mal ve hizmet al›m›na yö-nelirken bazen de özel kesime karfl›l›ks›z ödemeler yapmaktad›r. Bu çerçevede ka-mu harcamalar›, topluma yararl› hizmetlerde bulunan otobüs, tramvay, elektrik ve suiflletmeleri gibi kurumlar›n ödemelerini, vergi muafiyet ve istisnalar›yla özel kiflilerin

yapt›klar› ba¤›fl ve yard›mlar› da içeren bir olgu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Geniflanlamda kamu harcamalar›na, iktisadi anlamda, kamu harcamalar› da denmektedir.

Dar Anlamda Kamu Harcamalar›Kamu harcamalar›n› dar anlamda aç›klayan görüfl Maurice Duverger taraf›ndan hu-kuki tan›m olarak adland›r›lmaktad›r. Bu tan›ma göre, bir harcaman›n kamu harca-mas› olarak nitelendirilmesi, harcamay› yapan›n hukuki kiflili¤ine ba¤l›d›r. Bu aç›-dan, harcamalar›n, kamusal nitelikte olmas› için kamu kesimi bütçesinde yer alma-s› gerekmektedir. Genel bütçe, merkezi idarenin (TBMM, Cumhurbaflkanl›¤› ve ba-kanl›klar›n) bütçelerini kapsamaktad›r. Özel bütçe ise her biri bir bakanl›¤a ba¤l›olmakla beraber ayr› tüzel kiflili¤e kavuflturulmufl kamu kurulufllar› bütçelerini ifa-

de etmektedir. Genel olarak bak›ld›¤›nda dar anlamda kamu harcamalar›, merkezihükümet bütçesiyle yap›lan harcamalarla özel bütçeli kamu idareleri taraf›ndan ya-p›lan harcamalar› ifade eder.

Dar kapsaml› kamu harcamalar› yaklafl›m› genel kabul gören yaklafl›m olmufl-tur. Genifl kapsaml› kamu harcamalar› yaklafl›m›n›n kullan›lmamas› baz› nedenler-den ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenler; kamu harcamas› boyutlar›n›n belirlenmesinde-ki güçlükler, fon ak›mlar›n›n sa¤l›kl› olarak belirlenememesi, özel kesim finansma-n›nda kamu pay›n›n net bir biçimde ortaya konmamas›d›r. K‹T’lerin harcamalar›n-da, vergi istisna ve muafiyetlerinde ve sosyal güvenlik ödemelerinde ortaya ç›kançeflitli kavram ve uygulama güçlükleri, genifl anlamda kamu harcamas› kavram›n›zor hesaplan›r ve kullan›fls›z bir kavram haline getirmektedir.

Dar kapsaml› kamu harcamas› kavram›n›n genifl kabul görmesinin gerekçesi nedir?

86 Kamu Maliyesi

Sosyoekonomik tan›m:Devletin sosyal hayatlaekonomik faaliyetlerdekirolünü ve devleti karakterizeeden kamu gücünü gözönünde bulundurmaktad›r.

Hukuki Tan›m: Kamuharcamas›n› tan›mlamadaharcamac› kurumun hukukikimli¤ini göz önündebulundurmaktad›r.

SIRA S‹ZDE 2



KAMU HARCAMALARININ SINIFLANDIRILMASIKamu harcamalar›ndaki geliflmelerin izlenmesi, hangi alanlarda art›fl ya da azal›fliçinde oldu¤unun tespiti, sa¤l›kl› bir s›n›fland›rmayla mümkündür. Kamu harcama-

lar› çeflitli ölçütlerden hareket edilmek suretiyle de¤iflik s›n›fland›rmalara tabi tutu-labilir. Kamu harcamalar›yla gerçeklefltirilmesi amaçlanan görevler ya da kamuharcamalar›n›n ekonomik nitelikleri ya da harcama birimleri dikkate al›nmak sure-tiyle çeflitli s›n›fland›rmalar yap›labilmektedir. Kamu harcamalar› idari, fonksiyonel

ve ekonomik olarak s›n›fland›r›lmaktad›r.S›n›fland›rma, harcamalarda aç›kl›k ilkesinin yerine getirilmesini, savurganl›k

ve keyfilikten kaç›nmay› kolaylaflt›r›r. Bütünü oluflturan gruplar daha iyi görülür.Kamu yönetiminin daha h›zl› ve daha az maliyetle verimli ve etkin çal›flmas›na kat-k› yapm›fl olur. Böylelikle harcama programlar› daha iyi haz›rlanm›fl olur. Y›ll›kharcama programlar›yla bütçe aras›nda daha iyi iliflki kurulur. Belli harcama grup-lar› aras›nda karfl›laflt›rma yap›labilir.

Kamu harcamalar›n› s›n›fland›rman›n yararlar› nelerdir?

‹dari S›n›fland›rma‹dari s›n›fland›rma lar, devletin yap›s› ve organlar› göz önünde tutularak yap›lans›n›fland›rmalard›r. Devletin yetki, kontrol, görev ve muhasebelefltirme ifllemleri-nin görülebilmesine olanak sa¤lamaktad›r. Ancak ekonomik analizler için, bu s›-n›fland›rma yeterli de¤ildir. ‹dari s›n›fland›rmalar, devletin harcama yapan organ-lar› aras›ndaki bir s›n›fland›rma oldu¤u için, bu tür s›n›fland›rmalara, organik s›n›f-land›rmalar da denilmektedir.

Devlet bütçesindeki ödenekler, kamu hizmetlerini yürüten çeflitli kurulufllar

aras›nda, idari s›n›fland›r›lmaya göre da¤›t›l›r. Kamu harcamalar›n› yapan dairele-rin idari tablosuna göre yap›lan bu s›n›fland›rma, zamana ve mekâna ba¤l› olarakde¤iflebilir. Bu durum, zaman aral›klar›yla ayn› kuruluflun harcamalar›n›n incelen-mesini güçlefltirdi¤i gibi, uluslararas› karfl›laflt›rmalar› da zorlaflt›r›r. ‹dari s›n›fland›r-maya göre analizin güçlü¤ünün nedeni de budur.

Bunlar›n yan›nda idari s›n›fland›rma, kamu hizmetlerini gerçeklefltirecek kuru-lufllar›n tespitinde, faydamaliyet analizleri yoluyla tercihlerin belirlenmesinde, sa-

vurganl›klar›n önlenmesinde, bütçenin yap›m›nda harcamalar›n muhasebelefltiril-mesinde ve denetiminde önemli kolayl›klar sa¤lamaktad›r.

Kamu harcamalar›n›n idari s›n›fland›r›lmas›n›n olumlu ve olumsuz yönleri nelerdir?

Fonksiyonel S›n›fland›rma‹lk olarak A.B.D.’nin yerel yönetimlerinde 1909-1913 y›llar› aras›nda kullan›lmayabafllanan fonksiyonel s›n›fland›rma , giderler yoluyla gerçeklefltirilmesi öngörü-len amaçlara yönelik hizmetler, bir baflka deyiflle devletin klasik ve sosyoekono-mik nitelikteki hizmetleri göz önünde tutularak, her bir hizmet grubu için yap›langiderler s›n›fland›rmas›d›r. Fonksiyonel s›n›fland›rma, farkl› yazarlar taraf›ndan,hem “ifllevsel” hem de “görevsel” s›n›fland›rma olarak da adland›r›lmaktad›r.

Kamu harcamalar›n› fonksiyonel tasnife göre s›n›fland›rman›n amac›, devlet ta-raf›ndan gerçeklefltirilen çeflitli hizmetlerin, maliyetlerinin hesaplanabilmesidir.Fonksiyonel s›n›fland›rman›n yararl› olabilmesi için, ülkelerin çeflitli alanlardaki

bafll›ca fonksiyonlar›n›n bu ayr›mda yer almas› gerekmektedir. Bu fonksiyonlar ül-

875. Ünite - Kamu Harcamalar›

SIRA S‹ZDE

3

‹dari S›n›fland›rma: Kamuharcamalar›n›n, kamuhizmetini yürüten kurumlarbaz›nda s›n›fland›r›lmas›d›r.

SIRA S‹ZDE

4

Fonksiyonel s›n›fland›rma:Kamu harcamalar›n›n,amaçlara yönelik hizmetlerbaz›nda s›n›fland›r›lmas›d›r.



keler aras›nda ihtiyaca göre farkl›l›k gösterebilmektedir. Genel olarak fonksiyonels›n›fland›rma; e¤itim, sa¤l›k, ulaflt›rma, savunma, adalet, ekonomik yönlü hizmet-ler ve genel hizmetler gibi alanlar› kapsamaktad›r. Böyle bir ayr›m yap›larak kamu-

sal fonlar›n hangi amaçla kullan›ld›¤›n›n takibi ve hizmetlerin maliyetinin hesapla-nabilmesi daha kolay olmaktad›r. Yani fonksiyonel s›n›fland›rma, devletin yapm›floldu¤u toplam harcamalar›n hangi amaçlar için yap›ld›¤›n› göstermektedir.

Fonksiyonel s›n›fland›rma, belirli bir hizmetin yerine getirilmesinin toplam ma-liyetinin saptanmas›nda; toplam maliyetinin saptanmas›n›n yan›nda birim maliyeti-nin belirlenmesinde, birim maliyete etki eden faktörlerin gözden geçirilerek hiz-mette etkinlik sa¤lamaya, harcanan parayla elde edilen fayda aras›nda karfl›laflt›r-malar yapmaya olanak tan›maktad›r. Harcamalar›n, hizmetlere göre s›n›fland›r›ld›-¤› ayr›mda, hizmetler için öncelik s›ralamas› yapmak da mümkün olmaktad›r.Fonksiyonel s›n›fland›rman›n yararl› olabilmesi için, ülkelerin çeflitli alanlardakibafll›ca fonksiyonlar›n›n ayr›mda yer almas› gerekmektedir. Bu fonksiyonlar ülke-

ler aras›nda ihtiyaca göre farkl›l›k gösterebilmektedir.Say›lan tüm olumlu yönlerinin yan›nda fonksiyonel s›n›fland›rma, baz› olum-suzluklar› ya da eksiklikleri de bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Ayni kamu hizmetle-rinin, baz› durumlarda, farkl› kamu kurulufllar› taraf›ndan gerçeklefltirilmesi bu s›-n›fland›rmay› ve bunun bir uzant›s› olan ayni hizmet için yap›lan toplam harcama-lar›n belirlenmesini güçlefltirmektedir.

Ayr›ca, hizmetlerin karfl›l›kl› olarak birbirlerini etkilemeleri ve di¤er hizmetlerleilgili olarak da fayda yaratabilmeleri nedeniyle baz› s›k›nt›lar ortaya ç›kabilmekte-dir. Örne¤in; üniversitelerin do¤rudan e¤itim hizmetinin yan›nda araflt›rma faali-

yetleriyle bulduklar› yeniliklerin sa¤l›k gibi di¤er hizmet alanlar›nda da kullan›la-bilmesi, e¤itim giderlerinin bir bölümünün di¤er hizmetlerle ilgili oldu¤u kanaati-

ni uyand›rmaktad›r.

Kamu harcamalar›n›n fonksiyonel s›n›fland›r›lmas›n›n idari s›n›fland›rmaya göre avantaj-

lar› nelerdir?

Ekonomik S›n›fland›rmaKamu harcamalar›n›n ekonomik ayr›ma göre s›n›fland›r›lmas›nda temel belir-leyici, harcamalar›n toplam hâs›laya bir katk›da bulunup bulunmad›¤›d›r. Buna gö-re bir de¤er yaratan, yani GSMH’ ya katk›da bulunan harcamalar, yat›r›m ve cariharcamalard›r; buna karfl›l›k o dönemin GSMH’ s›na bir katk›da bulunmay›p, biraktif transferi karfl›l›¤›nda yap›lm›fl harcamalar, transfer harcamalar›n› oluflturacak-

t›r. Yat›r›m ve cari harcamalar›n›n tan›mlanmas›nda ciddi sorunlar bulunmaktad›r;genellikle bu tür harcamalar›n, bir mal ya da hizmet karfl›l›¤› yap›lan ödemeler ol-du¤u kabul edilmektedir. Bu ba¤lamda yat›r›m harcamalar›n› “bütünüyle ekono-minin genel üretkenli¤ini hali haz›rda ya da gelecekte gelifltirmeye yarayan harca-malar” olarak nitelendirmek, cari harcamalar› da “söz konusu üretkenli¤i do¤rudando¤ruya art›rmaya yarayan harcamalar” olarak tan›mlamak yerindedir.

Devletin kamu hizmetlerini yapmas›, kamu hizmetlerinin üretimine müdahaleetmesi, kamu aç›klar›n› finanse etmesi ve gelirleri yeniden da¤›tmas›n›n bir mali-

yeti vard›r. Devlet kamu hizmetlerini üretirken üretim faktörleri ve özel kesimürünlerini sat›n al›r. Bununla birlikte baz› üreticilere sübvansiyon verebilir. Geliri

yeniden da¤›tmak için sosyal amaçl› harcamalar yapabilir. ‹ktisadi amaçlarla ilgili

görevler sonucunda ortaya ç›kan harcamalar, gerçek harcamalar ve transfer harca-malar› fleklinde bir ayr›ma tabi tutulabilir.

88 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 5

Ekonomik s›n›fland›rma:Kamu harcamalar›n›ntoplam has›laya katk›s›baz›nda s›n›fland›r›lmas›d›r.



Kamu harcamalar›nda gerçek ve transfer harcamas› fleklinde ayr›ma gitmenin gerekçesi nedir?

Gerçek Harcamalar Gerçek harcama lar devletin tüketim harcamalar›d›r ve bu harcamalar arac›l›¤›yladevlet, dolayl› ya da dolays›z bir tarzda üretim faktörlerinin ya mülkiyetine ya da

kullanma hakk›na sahip olmaktad›r. Gerçek harcamalar teriminin yerine reel har-camalar, faktör harcamalar›, efektif harcamalar, mal ve hizmet al›m harcamalar› gi-bi terimler de kullan›lmaktad›r. Bu ayr›m›n esas› kamu harcamalar›n›n mal ve hiz-met al›mlar›nda kullan›l›p kullan›lmad›¤›d›r. Gerçek harcamalar, toplam arza katk›

yapan devlet hizmetlerinin bedelidir. Örne¤in; devletin piyasadan arsa, çimento,

tu¤la, iflçilik gibi faktörleri teker teker al›p bina infla etmesi durumunda, üretimfaktörleri dolays›z olarak elde edilmifl oldu¤undan, bu tür giderler gerçek harcamasay›l›r. Devlet kamu hizmetlerini gerçeklefltirmek üzere memur istihdam etmesi

durumunda, bir üretim faktörü olan emekten yararlanma hakk›n› elde etmifl oldu-¤undan, memurlara yap›lan maafl ödemeleri de gerçek harcamalar olarak kabul

edilir. Devlet, bu tür harcamalar arac›l›¤›yla üretim faktörleri elde eder, bunlar mal ve hizmet üretiminde kullan›rsa üretilen bu mal ve hizmetler GSMH’ ya ilave edi-lir. Gerçek harcamalar›n en önemli özelli¤ini, milli gelirin artmas›na do¤rudan kat-k›da bulunmas›d›r. Milli gelirin önemli bir k›sm›n›, devletin ekonomik faaliyetleri

sonucu, üretilen mal ve hizmetler meydana getirmektedir. Gerçek harcamalar›, ca-ri ve yat›r›m harcamalar› olarak inceleyebiliriz.

Cari Harcamalar Devletin tüketim mallar›na yönelik yapt›¤› harcamalar cari harcamalard›r. Cari

harcamalar mevcut üretim kapasitesini kullanmak için gerekli mal ve hizmet be-dellerinden oluflur. Bu harcamalar›n do¤rudan üretimi art›rmas› söz konusu olma-

y›p, faydalar› bir dönemle s›n›rl›d›r. Bu tür harcamalar, devletin yerine getirmektezorunlu oldu¤u hizmetler için yap›lan harcamalar, ek çal›flma ücreti, hizmet al›m›

ve demirbafl al›mlar›ndan oluflmaktad›r.

Cari harcamalar, nitelikleri itibariyle her y›l tekrarlanma görünümündedirler.Genellikle bir bütçe dönemi içerisinde tüketilmesi, söz konusu faydan›n elde edil-mesi amac›yla yap›lmaktad›rlar. Daha önce söyledi¤imiz gibi personel giderleri bu

yap›dad›r. Personel istihdam›ndan elde edilen faydan›n sürdürülebilmesi için, bu

konuda yap›lmas› söz konusu giderlerin de sürdürülmesi gerekmektedir. Ayn› du-rum ›s›tma ayd›nlatma, k›rtasiye vb. giderler aç›s›ndan da vard›r. Daha çok devle-

tin yüklendi¤i kamu hizmetlerinin yap›lmas› bak›m›ndan ihtiyaç duyulan idari hiz-metlerin sa¤lanmas› ve sürdürülmesiyle ilgili olan bu giderler, ülkeden ülkeye de-¤iflmekle birlikte, toplam kamu giderlerinin önemli bir bölümünü oluflturmaktad›r.

Bu tür harcamalar›n, yeterli seviyede gerçekleflmemesi durumunda, üretimde olu-flan kalite kayb›, uzun dönemde ekonominin geliflimini engelleyen faktörlerinoluflmas›na zemin haz›rlayabilmektedir.

Ancak baz› kamu harcamalar›n›n etkileri döneminde yok olmad›¤›, gelecek dö-nemlere de geçti¤i halde, bunlar›n nesnel varl›klar halinde olmamalar›, cari harca-

malar olarak nitelendirilmelerine neden olmaktad›r. Örne¤in; e¤itim ve sa¤l›k har-camalar›n›n, bir üretici güç olarak, insan üzerinde gelecek dönemlere de kal›c› et-kileri oldu¤u halde, bunlar kamu muhasebesinde cari harcama say›lmaktad›r. Bun-lara insan sermayesine yat›r›m ya da kalk›nma carisi de denilmektedir.


Gerçek harcamalar:Devletin, dolayl› ya dadolays›z bir tarzda üretimfaktörlerinin ya mülkiyetineya da kullanma hakk›nasahip olmas›n› sa¤layanharcama türü.

Cari harcamalar: Cari

harcamalar mevcut üretimkapasitesini kullanmak içingerekli mal ve hizmetbedellerinden oluflur.

SIRA S‹ZDE

6



Yat›r›m Harcamalar› Yat›r›m harcamalar› üretim araçlar›n› dolay›s›yla üretim kapasitesini art›rmakiçin yap›lan, üretim faktörlerinin verimlili¤ini art›ran ve faydas› birden fazla y›la ya-

y›lan dayan›kl› mallar için yap›lan harcamalard›r. Yollar, yap›lar, barajlar, tesisler vb. yat›r›mlar bu kapsamda de¤erlendirilmektedir. Devlet, ekonomik kalk›nma,tam istihdam, fiyat istikrar› ve adil gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›nda yat›r›m harca-malar›ndan yararlan›r. Ancak cari harcamalar yap›lmadan, yat›r›m harcamalar› yo-luyla üretimi art›rmak imkâns›zd›r.

Yat›r›m harcamalar›, ülke ekonomisinin üretim gücünü art›rmaktad›r. Bu tür har-camalar ilgili dönemde GSMH’ ya katk›da bulunmakla beraber, kamu sektöründesermaye birikimine de yol açmaktad›rlar. Bu durum yat›r›m harcamalar›n›n, ekono-mik kalk›nman›n gerçekleflmesi aflamas›nda önemli etkilere sahip oldu¤unun ensomut göstergelerinden biridir. Yat›r›m harcamalar›n›n etkisi, uzun dönemde orta-

ya ç›kaca¤› için, hükümetler taraf›ndan baz› dönemlerde bu tür harcamalardan k›-

s›nt› yap›lmas› olas›l›¤› yüksektir. Böyle bir durumda, ekonominin üretim gücünüdaraltan bir etki ortaya ç›kmakta ve ekonomik büyüme s›n›rlanm›fl olmaktad›r.

Transfer Harcamalar› Transfer harcama lar›, karfl›l›ks›z yap›lan harcamalar olup milli gelir üzerinde do¤-rudan do¤ruya bir etki meydana getirmezler. Sadece, sat›n alma gücünün özel fla-h›slar ya da sosyal tabakalar aras›nda el de¤ifltirmesine sebep olurlar. Bu el de¤ifl-tirmeler karfl›l›ks›z yap›l›r, milli ekonomideki mal ve hizmet ak›m›nda bir de¤ifliklikmeydana gelmez. Baflka bir deyiflle kamu makamlar› taraf›ndan yap›lan transferharcamalar›, gerçek anlamda reel kaynaklar›n tüketimini ifade etmez. Bu harcama-lar, kamu sektöründen di¤er sektörlere sat›n alma gücü aktar›rlar. Devletin yapt›¤›

transfer harcamalar›ndan ötürü ekonomide toplam harcama hacminde meydana ge-len art›fllara devlet sebep olmaz, bu harcamalardan yararlanan sosyal tabakalar›n

yapt›klar› harcamalar sebep olur. Yani kamu harcamalar› ekonomide mal ve hizmetak›mlar› meydana getirmiyorlarsa bu harcamalara transfer harcamalar› denir.

Sat›n alma gücünün bu flekilde el de¤ifltirmesi, do¤al olarak, transfer harcama-lar›ndan yararlananlar›n sat›n alma güçlerini art›rmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle kay-nak da¤›l›m› bu yolla yeniden yap›lmaktad›r. Gerçek harcamalar›n aksine, devle-tin herhangi bir üretim faktörü almaks›z›n gerçeklefltirdi¤i harcamalar oldu¤undanulusal üretim kapasitesi üzerinde do¤rudan etkisi yoktur.

Transfer harcamalar› neden milli ekonomideki mal ve hizmet ak›m›nda bir de¤ifliklik

meydana getirmez?

Vergi yoluyla toplumun bir kesiminden toplanan gelir, toplumun di¤er kesimi-ne aktar›lmaktad›r. Fakat transfer harcamalar›, ülkedeki gelir da¤›l›m›n› etkilendi-¤inden, sonuçta ekonomideki kaynak da¤›l›m›n› da etkilemektedir. Ancak bu etki,gerçek harcamalar›n etkisine göre daha küçüktür. Çünkü; yap›lan harcamalar›n birk›sm› kifliler taraf›ndan tasarruf edilebilmektedir. Böylece transfer harcamalar›ndan

yararlananlar›n marjinal tüketim e¤ilimlerine göre, etki art›p azalmaktad›r. E¤er ya-p›lan harcamalardan, yoksul kifliler faydalan›rsa marjinal tüketime ba¤l› olarak top-lam talep artacak ve gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlik azalacakt›r. Tersi durum sözkonusu olursa (yüksek gelir grubundaki kifliler faydalan›rsa) marjinal tasarruf ora-

n›na ba¤l› olarak toplam talep daha düflük olacak ve gelir da¤›l›m›ndaki adaletsiz-lik artacakt›r.

90 Kamu Maliyesi

Yat›r›m harcamalar›: Üretimkapasitesini art›rmak içinyap›lan, üretim faktörlerinin

verimlili¤ini art›ran vefaydas› birden fazla y›layay›lan dayan›kl› mallar içinyap›lan harcamalard›r.

Transfer Harcamalar›: Sat›nalma gücünün özel flah›slarya da sosyal tabakalararas›nda el de¤ifltirmesinesebep olan kamuharcamalar›d›r.

SIRA S‹ZDE

7



Transfer harcamalar› dört grupta toplanabilir.• ‹ktisadi Transferler: Devletin, ‹ktisadi Devlet Teflekküllerinin yat›r›mlar›na

katk›da bulunmak amac›yla yapt›¤› transferlerdir.

• Mali Transferler: Devletin özel bütçeli kurulufllar ve yerel yönetimlere yap-t›¤› transferlerdir (Üniversiteler, il özel idareleri ve belediyeler v.b.).• Sosyal Transferler: Devletin sosyal amaçlarla yapt›¤› transferlerdir. Örne¤in;

emekli sand›¤›, dernek ve yard›m kurulufllar›na yap›lan yard›mlar ve ö¤ren-ci burslar›.

• Borç Ödemeleri: Bütçe y›l› içinde ödenmemifl giderlerin, takip eden y›llardaödenmesi, transfer ödemesi say›l›r. Bunlar, devletin iç ve d›fl borçlanmalarkarfl›l›¤›nda ödedi¤i faizler, borç taksitleri, evvelki y›llara ait zamanda öden-memifl giderlerle geçmifl y›llara ait borçlard›r.

TÜRK‹YE’DE KAMU HARCAMALARININ

SINIFLANDIRILMASI1995 y›l›nda kamunun yeniden yap›land›r›lmas›n› amaçlayan Kamu Mali YönetimProjesi kapsam›nda analitik bütçe s›n›fland›rmas› üzerine çal›flmalar bafllat›lm›fl,1998 y›l›nda Uluslararas› Para Fonu uzmanlar›yla birlikte çal›fl›larak Devlet Mali ‹s-tatistikleri (GFS - Government Finance Statistics) esas›na dayal› bir s›n›fland›rmamodeli ortaya konulmufltur. Bu s›n›fland›rman›n, 1999 y›l›nda, 4 kuruluflta testedilmesi kararlaflt›r›lm›flt›r. Daha sonra bu uygulamaya bir süre ara verilmifl ve Av-rupa Birli¤ine kat›l›m sürecinde bütçe kodlamas›n›n uluslararas› standartlara uy-gun hale getirilmesi gereklili¤i ortaya ç›km›flt›r. 1998 y›l›nda tamamlanm›fl olan ye-ni bütçe kod yap›s› yeniden gözden geçirilerek GFS’ deki de¤iflikliklere ve AvrupaBirli¤inde uygulanan ESA’95 (European System of Integrated Economic Accounts)

standard›na uygun hale getirilmifltir. Analitik bütçe s›n›fland›rmas›na 2004 y›l›ndagenel ve katma bütçeli idarelerde, 2006 y›l›ndan itibaren genel yönetim kapsam›n-daki tüm idarelerde uygulamaya geçilmifltir.

Kurumsal s›n›fland›rmada, bütçe sistemi içinde yer alan idari yap› temel al›n-m›flt›r. Kurumsal s›n›fland›rma, siyasi ve idari sorumlulu¤un belirlenmesini ve per-formans sorumlular›n›n belirlenmesini hedeflemektedir. Ayn› anayasal otoriteyetahsis edilen kaynaklar›n, ayn› kodda yer almas› benimsenmifl olup, bütçe türleriitibar›yla grupland›rma bunun istisnas›d›r. Siyasi ya da bürokratik olarak yönetim

yetkisi kurumsal s›n›fland›rman›n temel kriteri kabul edilmifltir. Dört düzeyli birkodlama benimsenmifltir (Bkz: Tablo 5.1).

Fonksiyonel s›n›fland›rma, devlet faaliyetinin türünü göstermek üzere tasarlan-m›flt›r. Dört düzeyli ve alt› haneli kod grubundan oluflmaktad›r. Birinci düzey, devletfaaliyetlerini on ana fonksiyona ay›rmaktad›r. Ana fonksiyonlar, ikinci düzeyde prog-

ramlara bölünmektedir. Üçüncü düzey kodlarsa nihai hizmetleri göstermektedir.Dördüncü düzey aç›larak muhtemel ihtiyaçlar için bofl b›rak›lm›flt›r (Bkz: Tablo 5.2).

1. DÜZEY Bakanl›klar ile anayasal olarak eflde¤er kurumlar› ve bütçe türlerini belirlemektedir.

2. DÜZEYMüsteflarl›k gibi birinci düzeyde tan›mlanan yöneticilere karfl› do¤rudan sorumlu

birimlerle bütçe türleri kapsam›nda yer alan kurumlar› ifade etmektedir.

3. DÜZEYGenel Müdürlükler ve Kurul Baflkanl›klar› gibi ana hizmet birimleri gibi ikinci düzeye

ba¤l› birimleri kapsar.

4. DÜZEY‹dari ve Mali ‹fller Dairesi Baflkanl›¤› gibi, destek ve lojistik birimlerle politikalar›

uygulayan birimleri tan›mlar.


Tablo 5.1

Kurumsal S›n›fland›rma

Kaynak: MAL‹YE BAKANLI⁄I, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü¤ü, Analitik Bütçe S›n›fland›rmas› E¤itim El Kitab› , 3.Bask›, Ankara, 2004,s. 21.



Finansman tipi s›n›fland›rma harcaman›n hangi kaynakla finanse edildi¤ini gös-terir. Devirli ödenekleri izlemek için gelifltirilmifltir. Tek haneli koddan ibarettir(Bkz: Tablo 5.3).

Ekonomik s›n›fland›rma, devlet faaliyetlerinin, milli ekonomi üzerindeki etkile-rine göre gruplanmas›yla oluflturulmufltur. Devlet faaliyetlerinin, milli gelir ve piya-sa ekonomisi üzerindeki etkilerinin ölçülmesini amaçlar. Alt› haneli ve dört düzey-li kod grubundan oluflur. Bütçe politikalar›n›n seçici bir flekilde uygulamas›n› sa¤-lar (Bkz: Tablo 5.4).

PERSONEL G‹DERLER‹Bordroya dayal› olarak kamu personeline yap›lan ödemeleri

(tedavi ve ayni ödemeler hariç).

DEVLET PR‹M‹ G‹DERLER‹Devletin iflveren s›fat›yla ödedi¤i sosyal güvenlik katk› paylar›

(personelden kesilen primler hariç).

MAL VE H‹ZMET ALIMLARIFatural› olarak teslim al›nan mal ve hizmet bedelleri

(sabit sermaye edinimi giderleri hariç).

FA‹Z G‹DERLER‹Devlet borçlar›na iliflkin faiz ödemeleri

(ödenen komisyon ve ihraç giderleri hariç).

CAR‹ TRANSFERLERSermaye birikimi hedeflemeyen karfl›l›ks›z ödemeler

(devlet borç faizleri hariç).

SERMAYE G‹DERLER‹Devlet malvarl›¤›n› art›ran ödemeler

(savunma ve stok al›mlar› hariç).

SERMAYE TRANSFERLER‹Bütçe d›fl›na sermaye birikimi amaçlayan ödemeler

(kit sermaye ifltirak hariç).

BORÇ VERMEBir mali varl›k karfl›l›¤›nda yap›lan ödemeler

(görev zararlar› hariç).YEDEK ÖDENEKLER

Bütçede öngörülmeyen hizmet karfl›l›klar›

(yaln›zca maliye bütçesinde yer al›r).

01 GENEL BÜTÇEL‹ KURULUfiLAR

02 ÖZEL BÜTÇEL‹ KURULUfiLAR

03 DÜZENLEY‹C‹ VE DENETLEY‹C‹ KURUMLAR

04 SOSYAL GÜVENL‹K KURUMLARI

05 MAHALL‹ ‹DARELER

06 ÖZEL ÖDENEKLER

07 DIfi PROJE KRED‹LER‹

08 DÖNER SERMAYELER

09 BÜTÇE DIfiI FONLAR

01 GENEL KAMU H‹ZMETLER‹

02 SAVUNMA H‹ZMETLER‹

03 KAMU DÜZEN‹ VE GÜVENL‹K H‹ZMETLER‹

04 EKONOM‹K ‹fiLER VE H‹ZMETLER05 ÇEVRE KORUMA H‹ZMETLER‹

06 ‹SKAN VE TOPLUM REFAHI H‹ZMETLER‹

07 SA⁄LIK H‹ZMETLER‹

08 D‹NLENME, KÜLTÜR VE D‹N H‹ZMETLER‹

09 E⁄‹T‹M H‹ZMETLER‹

10 SOSYAL GÜVENL‹K VE SOSYAL YARDIM H‹ZMETLER‹

92 Kamu Maliyesi

Tablo 5.2Fonksiyonel S›n›fland›rma (Birinci Düzey)

Kaynak: MAL‹YE BAKANLI⁄I, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü¤ü, Analitik Bütçe S›n›fland›rmas› E¤itim El Kitab› , 3.Bask›, Ankara, 2004,s. 26.

Tablo 5.3:Finansman Tipi S›n›fland›rma

Kaynak: MAL‹YE BAKANLI⁄I, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü¤ü, Analitik Bütçe S›n›fland›rmas› E¤itim El Kitab›, 3.Bask›, Ankara, 2004,s. 29.

Tablo 5.4Ekonomik S›n›fland›rma (Birinci Düzey)

Kaynak: MAL‹YE

BAKANLI⁄I, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü¤ü, Analitik Bütçe S›n›fland›rmas› E¤itim El Kitab›, 3.Bask›, Ankara, 2004,s. 34.



KAMU HARCAMALARININ ARTIfiIKamu harcamalar›n›n seyri incelendi¤inde bu harcamalar›n sürekli bir art›fl e¤ili-

minde olduklar› görülmektedir. Kamu harcamalar›nda meydana gelen art›fllar gö-

rünürde art›fllar ve gerçek art›fllar olarak ikiye ayr›larak incelenebilir.

Kamu Harcamalar›n›n Görünürde Art›fl NedenleriKamu harcamalar›n›n görünüflte artmas›, topluma sunulan mal ve hizmetlerde ka-

lite ya da miktar olarak bir art›fl olmamas›na karfl›l›k, kamu giderlerinin tutar›nda

meydana gelen bir art›fl› ifade etmektedir.

Paran›n Sat›n Alma Gücünün Düflmesi Yap›lan hizmetlerin miktar ve kalitesinde de¤iflme olmaks›z›n, bütçe rakamlar›n›n

nominal olarak artmas›nda, para de¤erindeki düflmelerin önemli etkisi vard›r. Pa-

ran›n sat›n alma gücü, enflasyonist etkiler sonucu giderek azalmaktad›r. Kamu hiz-

metlerinde nitelik ve nicelik yönünden hiçbir de¤ifliklik görülmese bile genel fiyat

düzeyindeki yükselmeden ötürü kamu harcama rakamlar› nominal olarak yüksel-

mektedir. Yani paran›n sat›n alma gücünde ortaya ç›kan azal›fllar, kamu hizmetle-

rinin gerçeklefltirilmesi için katlan›lmas› gereken giderlerinde görünüflte yani no-

minal olarak artmas›na yol açmaktad›r.

Bütçe Sistemlerinin De¤iflmesi20. yüzy›l bafllang›c›na kadar devlet bütçeleri safi bütçe usulüne göre düzenlen-

mekteydi. Safi usule göre, kamu gelirlerinin tahsili için yap›lan masraflar gelirden

düflülmekte ve geriye kalan tutar bütçede yer almaktayd›. Bu yöntemle, sa¤lanan

gelirle yap›lan harcamalar›n toplam› ayr› ayr› ve aç›k bir flekilde görülememekte,gelir ve gider kalemleri birbirlerini gizlemekteydi. Günümüzde ise safi usul terk

edilmifl yerine gayri safi usul kabul edilmifltir. Bütçe usulündeki bu de¤ifliklik ile

gelir ve gider kalemlerinin birbirine mahsubu yap›lmaks›z›n gösterilmesi bütçe ra-

kamlar›n›n görünürde yükselmesine neden olmufltur.

Ülke Yüzölçümü ve Nüfusun Artmas›Ülke s›n›rlar›n›n büyümesi; kamu hizmetlerinin mevcut olan miktar ve kalitesinde

herhangi bir artma olmamas›na ra¤men, sunulan hizmetler dolay›s›yla yap›lan gi-

derlerin artmas›na neden olmaktad›r. Hizmet götürülmesi ve yönetilmesi gereken

alanlar›n büyümesi ve nüfusun artmas› sonucu kamunun yapm›fl oldu¤u toplam

harcamalar artmaktad›r. Kamu giderlerinin artmas›nda nüfus art›fl›na ba¤l› olarak,

sa¤l›k, e¤itim, konut, ulafl›m, altyap› vb. konulardaki harcamalarda kamu giderle-

rinin büyümesine neden olmaktad›r. Nüfusun artmas›yla birlikte devletin sunmufl

oldu¤u e¤itim, sa¤l›k, konut vb. kamu hizmetlerinde bir talep art›fl› gözlenmekte-

dir. Çünkü devlet yapm›fl oldu¤u kamusal mal ve hizmet üretiminin hacim ve ya-

p›s›n› nüfus ile do¤ru orant›l› olarak art›rmak zorunda kalmaktad›r. Örne¤in, bir ül-

kede genç nüfus oran› yüksek ise buna ba¤l› kamunun sunmufl oldu¤u kültürel ve

e¤itim harcamalar›nda bir art›fl olacakt›r. E¤er ülkede nüfus art›fl oran› fazla de¤il-

se bu sefer de yaflam süresinin uzamas›ndan dolay› yafll›larla ilgili kamu hizmetle-

rinde (huzur evleri, yafll›l›k sigortas› vb.) talep artacakt›r.




Kamu Harcamalar›n›n Gerçek Art›fl NedenleriKamu harcamalar›n›n topluma sunulan mal ve hizmetlerin kalitesi ve miktar›ndameydana gelen art›flla birlikte artmas›, kamu harcamalar›nda meydana gelen ger-

çek bir art›fl› ifade etmektedir.

Ekonomik Nedenler 20. yüzy›lla birlikte ortaya ç›kan geliflmeler sonras›nda ‘’Klasik Devlet’’ anlay›fl›n›n

yerini ‘’Sosyal Devlet’’ anlay›fl›na b›rakmas›yla birlikte devletin yüklendi¤i görev vesorumluluklarda belirgin bir art›fl meydana gelmifltir. Bu süreçle birlikte devletinklasik görevlerinin yan›na iktisadi dalgalanmalar›n giderilmesi, d›fl ticaret dengesi-nin sa¤lanmas› gibi yeni görevler eklenmifltir. fiüphesiz bu durum devletin ekono-mik ve sosyal alanda daha fazla yer alarak daha fazla harcama yapmas› sonucunudo¤urmufltur.

Bununla birlikte, devlet ve di¤er kamu teflekküllerinin, ekonomik geliflme son-

ras›nda ortaya ç›kan sosyal maliyetlerle ilgili yeni roller üstlenmesiyle birlikte sa-nayileflme dolay›s›yla büyük flehirlerin meydana gelmesi sonucu artan alt yap› ya-t›r›mlar› ihtiyac›, kamu harcamalar›n› artt›rm›flt›r.

Teknolojik Nedenler Dünyan›n herhangi bir yerinde bulunan teknolojik yenilik, k›sa zamanda tüm ül-kelere ve topluma yay›lmakta, bireyler de bu yeniliklerden yararlanmak istemek-tedirler. Bu istek, ayn› zamanda devletler üzerinde de bir bask› meydana getirmek-tedir. Teknolojik geliflmeler, yeni hizmetlerin gerçekleflmesi zorunlulu¤unun ya-n›nda öteden beri görülmekte olan hizmetlerin daha geliflmifl bir biçimde görülme-sine ve daha pahal›ya mal olmas›na da sebebiyet vermektedir.

Ayr›ca dünyadaki k›t kaynaklar›n daha verimli flekilde kullan›lmas›n›n sa¤lan-mas› ve üretim kapasitesinin art›r›labilmesi için teknolojik ilerleme gereklidir. Budurum devletin faaliyetlerini ve harcamalar›n› önemli ölçüde art›rmaktad›r. Mali darbo¤azlar›n olmas›na ra¤men, birçok geliflmifl ülke hükümeti araflt›rma gelifltirmeharcamalar›n›n art›r›lmas›nda kararl›l›k göstermektedir. Kamu fonlar› artan oranda,biliflim ve iletiflim, biyoteknoloji ve nanoteknoloji baflta olmak üzere, ekonomik vetoplumsal de¤er tafl›d›¤›na inan›lan bilim ve teknoloji alanlar›na yönlendirilmekte-dir. Hükümetler, kamu araflt›rma sisteminin güçlenmesiyle bunlar›n yeni bulufllarla

verimlili¤inin artmas›na yönelik bir tak›m reformlar ortaya koymaktad›rlar.

Sosyal Nedenler

Ekonomik de¤iflim, beraberinde toplumsal yap›da önemli de¤iflimleri de getirmifl-tir. De¤iflim yeni düzenlemelerin ve yeni kanunlar›n yap›lmas›n› gerekli k›lm›fl,bunlar›n gerçeklefltirilmesi bütçeyi yükseltmifltir. Devletin birçok alanda sosyal hiz-metler yapmas› durumu ortaya ç›km›fl, bu hizmetlerin vatandafllara ulaflt›r›lmas›için büyük masraflar›n yap›lmas›na gerek duyulmufltur.

Bununla beraber, toplumun belirli bir e¤itim düzeyine ulaflarak, befleri sermayenin art›r›lmas› amac›yla e¤itim hizmetlerine, devlet taraf›ndan önemli yat›r›mlar yap›lmaktad›r. Ayn› flekilde, herkesin yararlanmas› amac›yla devlet taraf›ndan sa¤-lanan, gerek koruyucu gerekse önleyici sa¤l›k hizmetleri de sonuçta kamu harca-malar›nda bir art›fl› beraberinde getirmifltir. Ayr›ca toplumun düflük gelirlilerine,

yafll› ve sakatlara yönelik yap›lan yard›mlar, kamu harcamalar›nda ki art›fl›n di¤er

sosyal nedenlerini oluflturmaktad›r.

94 Kamu Maliyesi



Askeri Nedenler Askeri nedenler, birçok ülkede, kamu harcamalar›n›n art›fl›n›n önemli nedenlerin-den birini oluflturmaktad›r. Savunma sanayisi sürekli bir de¤iflim ve ilerleme için-

de yer almakta devletlerde ülke güvenlikleri aç›s›ndan yaflanan de¤iflim ve gelifl-meleri yak›ndan takip etmektedirler. Bu durum bütçe rakamlar›n›n sürekli veönemli bir biçimde de¤iflimine neden olmaktad›r.

Savafllar kamu harcamalar›n›n düzeyi üzerinde üç flekilde etkili olmaktad›r.Bunlar savafl uygulamas› sonucu ortaya ç›kan maliyetler, milli savunmay› sa¤lama-

ya yönelik çal›flmalar›n do¤urdu¤u maliyetler, sonuncusu ise savafl sonras› dönem-de ortaya ç›kan ve karfl›lanmas› gereken maliyetlerdir.

Siyasi Nedenler Günümüzde ülkelerin büyük ço¤unlu¤unda çok partili demokratik sistemler uygu-lanmaktad›r. Bu sistemin esas›nda, iktidar ve muhalefet partilerinin, yeniden seçile-

bilmek, iktidara yeniden sahip olabilmek amac›yla anayasal kurallar çerçevesindeizledikleri rekabet görülmektedir. Oluflan rekabet ortam›nda, kamu harcamalar›n›nmiktar› artabilmekte ve popülist politikalar›n izlenmesi sonucu do¤abilmektedir.

Partilerin seçilmek için girifltikleri rekabet ortam› kamu harcamalar›n›n art›fl›n› iki yönde etkileyebilmektedir. Birinci olarak, seçim dönemlerinde partiler kendi arala-r›nda kamu kaynaklar›n›n kullan›m› aç›s›ndan rekabet edebilmekte ve bu rekabetsonucunda seçim dönemlerinde kamu harcamalar› art›fl gösterebilmektedir. ‹kinciolarak, partiler aras› rekabet, partilerin siyasi görüfllerine ba¤l› olarak ekonomi poli-tikalar›n›n farkl›l›¤›yla iliflkilendirilmekte ve bu durum, kamu harcamalar›n›n bilefli-minde farkl›l›klar do¤urabilmektedir. Örne¤in; sosyalist bir partinin iktidarda oldu-¤u dönemlerde, sosyal yard›mlar› ve ücretleri art›r›c› politikalar izlenebilmektedir.

KAMU HARCAMALARININ ARTIfiINI AÇIKLAMAYAYÖNEL‹K GÖRÜfiLERTarihsel süreç içerisinde de¤erlendirildi¤inde, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler-de kamu harcamalar›n›n sürekli bir art›fl e¤ilimi içerisinde oldu¤u gözlenmifltir. Buart›fl e¤ilimin sebepleri hakk›nda çeflitli görüfller ortaya at›lm›flt›r.

Wagner KanunuKamu harcamalar›ndaki art›fl› aç›klamaya yönelik olarak ilk ampirik çal›flma yüz y›-l› aflan bir süre önce Adolph Wagner taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Literatüre WagnerKanunu olarak da geçen, kamu harcamalar›ndaki art›fl›n sanayileflme sürecinin ge-

tirmifl oldu¤u ekonomik ve sosyal ihtiyaçlar›n artmas›na ba¤layan Wagner, devletfaaliyetlerindeki sürekli art›fl› ifade eden bu kanunu 1883 y›l›nda yapt›¤› gözlemlerneticesinde savunmufltur.

Wagner, kamu taraf›ndan üretilen mal ve hizmetlere yönelik talebin sürekli ola-rak artmas›na karfl›n, vergi gelirlerinde ayn› oranda bir art›fl söz konusu olmad›¤›için, kamu harcamalar›n›n yükselece¤ini ilk olarak ortaya koyan iktisatç›d›r. Wag-ner dönemin sanayileflme aflamas›ndaki ülkelerinden ABD, Fransa, Almanya ve Ja-ponya’daki iktisadi geliflmeleri inceleyerek ekonomik geliflme ve sanayileflme h›z-land›kça kamu harcamalar›n›n da artt›¤› sonucuna ulaflm›flt›r.

Wagner’e göre, ekonomik geliflmeyle beraber kamunun ekonomik faaliyetle-rinde dolay›s›yla kamu harcamalar›nda da bir art›fla neden olacakt›r. Bu art›fl›n ne-

denini sanayileflmeyle beraber devletin idari ve güvenlik görevlerini daha etkin ye-


Wagner Kanunu: Kamusalmal ve hizmetlere yöneliktalep sürekli artarken vergigelirlerinde ayn› oranda bir

art›fl olmad›¤› için kamuharcamalar› yükselecektir.



rine getirme gere¤inden ve hukuk sisteminin yerlefltirilmesinin eskiye nazaran da-ha önemli bir yere gelmesi oluflturmaktad›r. Ayr›ca artan nüfus gerek kamu hiz-metleri gerekse de sosyoekonomik alanda yeni düzenlemeler için kamu harcama-

lar›n›n art›r›lmas› sonucunu do¤urmaktad›r. Wagner yasas›, kamu harcamalar›n›n, milli gelirden daha h›zl› artmas›n› ifadeetmektedir. Burada belirtilen, kamu harcamalar›n›n, kifli bafl›na düflen milli gelir-den daha h›zl› artmas›d›r. Ancak bu durumda Wagner kanunun iflledi¤inden bah-sedilebilir. Bu durumda ulusal kaynaklar›n kullan›m›nda bütçe harcamalar›n›n, ya-ni kamusal kullan›m›n görece pay›n›n art›fl›ndan söz edilebilir.

Peacock-Wiseman’›n S›çrama Tezi1970’li y›llardan itibaren kamu harcamalar›n›n art›fl›yla ilgili olarak kendisine litera-türde yer bulan bir di¤er görüfl de Peacock-Wiseman’›n s›çrama tezidir. ‹ngiltere’de1890-1960 y›llar› aras›nda, kamu harcamalar›n›n seyrini izleyen Peacock ve Wise-

man, baz› sonuçlara ulaflm›fllard›r. Buna göre kamu harcamalar›, devaml› ve do¤ru-sal bir art›fl göstermemekte, ancak basamakl› bir geliflme söz konusu olmaktad›r.Politik, ekonomik ve sosyal buhranlar meydana geldi¤inde bu iliflkide yükselme

yönünde s›çramalar yaflanmakta, durumun normale döndü¤ü dönemlerdeyse de-¤iflmifl olan durum, varl›¤›n› yeni flekliyle devam ettirmektedir. fiekil 5.1’de A.B.D.’dekamu harcamalar›n›n geliflimi incelendi¤inde de savafl dönemini izleyen dönemler-de kamu harcamalar›n›n artt›¤› ve eski seviyesine dönmedi¤i görülmektedir.

Peacock ve Wiseman, as›l olarak devlet taraf›ndan toplanan kamu gelirleri üze-rinde durmufllar›d›r. Kamu harcamalar›ndaki art›fl›n kamu gelirlerindeki art›flla ilgi-li oldu¤unu belirtmifller, ekonominin geliflmesine paralel olarak sa¤lanan vergi hâ-

s›lat›nda ve bunun sonucunda yap›lan harcamalarda, yükselmenin ortaya ç›kaca-¤›n› iddia etmifllerdir. Buraya kadar Wagner’den çok fazla ayr›lmazlar. Ama Pea-

96 Kamu Maliyesi

1 7 9 1

1 8 0 1

1 8 1 1

1 8 2 1

1 8 3 1

1 8 4 1

1 8 5 1

1 8 6 1

1 8 7 1

1 8 8 1

1 8 9 1

1 9 0 1

1 9 1 1

1 9 2 1

1 9 3 1

1 9 4 1

1 9 5 1

1 9 6 1

1 9 7 1

1 9 8 1

1 9 9 1

2 0 0 1

2 0 1 1

2 0 2 1

45%

40%

35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0%

45%

40%

35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0%

1813, 3.86%

‹ç Savafl1865, 14.46%

1919, 23.44% 194221.74%

1.Dünya Savafl›

1943, 39.61%

1944, 41.56% 1945, 41.54%

1946, 23.73%1953

20.75%

2.Dünya Savafl›

201125.36%

fiekil 5.1

A.B.D.’de Kamu Harcamalar›n›n GSMH’ ya Oran› (1791 - 2011)

Kaynak: Barry Ritholtz,Government Spending as a Percentage of GDP, (29 Temmuz 2011) http://www.ritholt z.com/blog/2011/ 07/government- spending-as-a-

percentage-of-

gdp-2/



cock ve Wiseman, ‹ngiltere örne¤ine dayanarak, savafllar gibi büyük bunal›m dö-nemlerinde, kamu harcamalar›n›n s›çrama yapt›¤›n›, bunal›m sonras› dönemlerdede eski düzeyine inmedi¤ini belirtmifllerdir. Bundan dolay› Peacock ve Wiseman’›n

teorik aç›klamalar›, literatürde “s›çrama etkisi” olarak adland›r›l›r.Savafl ve bunal›m dönemlerinde özel harcamalar, yerini büyük ölçüde kamuharcamalar›na b›rak›r. Kamu harcamalar›n›n yer de¤ifltirmesiyle yukar› do¤ru birt›rman›fl bafllar ve art›fl e¤iliminde bir sapma ortaya ç›kar. Harcamalar›n art›fl› ver-gilerin art›fl›n› gerektirse de vergi düzeyinin seçmenlerin kabul edebilece¤i s›n›rlariçinde kalmas› gerekir.

Peacock-Wiseman’a göre kamu harcamalar› savafl sonras› dönemde neden azalmamaktad›r?

Gerek Wagner gerekse Peacock-Wiseman yapt›klar› araflt›rmalar›nda, kamuharcamalar›n›n art›fl nedenlerini aç›klarken farkl› ifadeler kullanm›fl olsalar da ka-

mu harcamalar›n›n, kamu gelirlerinden daha h›zl› artt›¤› sonucuna ulaflm›fllard›r.Bu sonuç, kamu aç›klar›ndaki art›fllar›n aç›klanmas›n›n referans noktas›n› olufl-turmaktad›r.

Kamusal Tercihler TeorisiBu yaklafl›ma göre kamu harcamalar›n›n art›fl› politik süreçle iliflkilendirilmektedir.Politik süreç içersinde yer alan aktörler (seçmenler, politikac›lar, bürokratlar, bas-k› gruplar›) kamu harcamalar›n› artt›rmaktad›r.

Bu teorinin geliflimi II. Dünya Savafl›’ndan sonra kamu kesiminin h›zl› bir flekil-de büyümesiyle birlikte olmufltur. Bu büyüme, hem kamu harcamalar›nda, hem dekamu gelirlerinde kendini göstermifltir. Kamusal Tercihler Teorisine göreyse dev-

letin afl›r› büyümesi ekonomik ve politik yozlaflmay› da beraberinde getirmektedir.Kamusal Tercihler Teorisinin en önemli katk›lar›ndan biri “piyasa baflar›s›zl›¤›”

teorisine karfl›l›k olmak üzere “devletin baflar›s›zl›¤›” teorisini gelifltirmifl olmas›d›r.Kamu tercihi teorisini savunan iktisatç›lar Keynesyen politikalar› elefltirerek kamuekonomisinin de piyasa ekonomisi gibi kendi bafl›na optimumu sa¤lamaktan uzakoldu¤unu aç›klam›fllard›r.

Kamu kesiminin baflar›s›zl›k nedenleriniyse özetle flu bafll›klar alt›nda topla-m›fllard›r:

• Politikac›lar›n ç›kar güdüsü• Siyasal iktidar›n miyoplu¤u• Hizmet kay›rmac›l›¤›

• Politik rekabetin eksikli¤i• Parti içi demokrasinin eksikli¤i• Bürokratik etkinsizlikler• Seçmenin ilgisizli¤i• Seçmenin eksik bilgiye sahip olmas›• Seçmenin politik miyoplu¤u• Oylama maliyeti• Ç›kar ve bask› gruplar›n faaliyetleri• Oy ticareti.Bütün bu etkilerle artan kamu harcamalar› ekonomi üzerinde de olumsuz etki-

ler yaratacak ve politik yozlaflmay› da beraberinde getirecektir.


S›çrama Hipotezi: Savafllargibi büyük bunal›m

dönemlerinde, kamuharcamalar› s›çramayaparak artar, bunal›msonras› dönemlerde de eskidüzeyine inemez.

SIRA S‹ZDE

8



98 Kamu Maliyesi

Kamu harcamalar› kavram›n› tan›mlamak

Kamu harcamalar› k›saca devletin mal ve hizmet

al›mlar› için yapt›¤› harcamalar olarak tan›mlana-

bilir. Kamu harcamalar›, devletin yap›lanma biçi-

mi dolay›s›yla hizmeti gerçeklefltirilen kamu ku-

rulufllar› taraf›ndan yap›lmaktad›r. 5018 say›l›

“Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu” kamu

giderini; “Kanunlar›na dayan›larak yapt›r›lan ifl,

al›nan mal ve hizmet bedelleri, sosyal güvenlik

katk› paylar›, iç ve d›fl borç faizleri, borçlanma

genel giderleri, borçlanma araçlar›n›n ›skontolu

sat›fl›ndan do¤an farklar, ekonomik, malî ve sos-

yal transferler, verilen ba¤›fl ve yard›mlarla di¤er

giderleri” olarak tan›mlam›flt›r. Genifl anlamda

kamu harcamalar›n› aç›klayan görüfl “sosyo-eko-

nomik tan›m”, dar anlamda kamu harcamalar›n›

aç›klayan görüflse “hukuki tan›m” olarak adlan-

d›r›lmaktad›r.

Genifl ve dar kamu harcamalar› tan›mlar› ara-

s›ndaki fark› aç›klamak

Genifl anlamda kamu harcamas›, devlet bütçesi

kapsam›nda yap›lan harcamalarla birlikte, bütçe

sistemi d›fl›nda kalan di¤er tüm kamu kurum ve

kurulufllar›nca yap›lan harcamalar› da içine al-

maktad›r. Bu tan›mdan hareketle, kamu harca-

malar›, kamu kesimini oluflturan bütün unsurla-

r›n; genel bütçe, özel bütçe, düzenleyici ve de-

netleyici kurum bütçeleri, yerel yönetimler, fon-

lar, sosyal güvenlik kurumlar›, döner sermayeli

kurumlar, K‹T’ler ile di¤er kamu kurumlar›n›n

harcamalar›n›n toplam›ndan oluflmaktad›r. . Ge-

nel olarak bak›ld›¤›nda dar anlamda kamu har-

camalar›, merkezi hükümet bütçesi ile yap›lanharcamalarla özel bütçeli kamu idareleri taraf›n-

dan yap›lan harcamalar› ifade eder.

Kamu harcamalar›n›n s›n›fland›r›lmas›n› özet-

lemek

Kamu harcamalar› idari, fonksiyonel ve ekono-

mik olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. ‹dari s›n›fland›r-

ma, kamu harcamalar›n›n kamu hizmetini yürü-

ten kurumlar baz›nda s›n›fland›r›lmas›d›r. Fonk-

siyonel s›n›fland›rma, kamu harcamalar›n›n

amaçlara yönelik hizmetler baz›nda s›n›fland›r›l-mas›d›r. Ekonomik s›n›fland›rma, kamu harca-

malar›n›n toplam hâs›laya katk›s› baz›nda s›n›f-

land›r›lmas›d›r. Ekonomik s›n›fland›rma cari, ya-t›r›m gibi gerçek harcamalar ve transfer harcama-

lar›ndan oluflur. Cari harcamalar mevcut üretim

kapasitesini kullanmak için gerekli mal ve hiz-

met bedellerinden oluflur. Yat›r›m harcamalar›

üretim kapasitesini art›rmak için yap›lan, üretim

faktörlerinin verimlili¤ini art›ran ve faydas› bir-

den fazla y›la yay›lan dayan›kl› mallar için yap›-

lan harcamalard›r. Transfer Harcamalar› ise sat›n

alma gücünün özel flah›slar ya da sosyal tabaka-

lar aras›nda el de¤ifltirmesine sebep olan kamu

harcamalar›d›r.

Kamu harcamalar›n›n görünürde ve gerçekte

art›fl nedenlerini de¤erlendirmek

Kamu harcamalar›n›n görünürde art›fl nedenleri;

paran›n sat›n alma gücünün düflmesi, bütçe sis-

temlerinin de¤iflmesi, ülke yüzölçümü ve nüfu-

sun artmas›d›r. Kamu harcamalar›n›n gerçek art›fl

nedenleri, devletin yüklendi¤i görev ve sorumlu-

luklarda belirgin bir art›fl meydana gelmesi, tek-

nolojik geliflmelerin yeni hizmetlerin gerçeklefl-

mesi zorunlulu¤u ve var olan hizmetlerin dahageliflmifl bir biçimde görülmesine sebebiyet ver-

mesi, toplumsal yap›da önemli de¤iflimlerin ol-

mas›yla askeri ve sosyal nedenlerdir.

Kamu harcamalar›n›n art›fl›yla ilgili görüflleri

aç›klamak

Kamu harcamalar›ndaki art›fl› aç›klamaya yönelik

olarak ilk ampirik çal›flma, yüz y›l› aflan bir süre

önce, Adolph Wagner taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r.

Wagner, kamu taraf›ndan üretilen mal ve hizmet-

lere yönelik talebin sürekli olarak artmas›na kar-

fl›n, vergi gelirlerinde ayn› oranda bir art›fl söz ko-

nusu olmad›¤› için kamu harcamalar›n›n yüksele-

ce¤ini ilk olarak ortaya koyan iktisatç›d›r. 1970’li

y›llardan itibaren kamu harcamalar›n›n art›fl›yla il-

gili olarak kendisine literatürde yer bulan bir di-

¤er görüfl de Peacock-Wiseman’›n s›çrama tezi-

dir. Buna göre politik, ekonomik ve sosyal buh-

ranlar meydana geldi¤inde, bu iliflkide yükselme

yönünde s›çramalar yaflanmakta, durumun nor-

male döndü¤ü dönemlerdeyse de¤iflmifl olan du-

rum, varl›¤›n› yeni flekliyle devam ettirmektedir.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç

5

A M A Ç




1. Devletin mal ve hizmet al›mlar› için yapt›¤› harca-

malara ne ad verilmektedir?

a. Kamu finansman›

b. Parafiskal gelir

c. Kamu harcamas›

d. Kamu borçlanmas›

e. Monetizasyon

2. Kamu giderini mal ve hizmet bedelleri, sosyal gü-

venlik katk› paylar›, iç ve d›fl borç faizleri, borçlanma

genel giderleri, borçlanma araçlar›n›n ›skontolu sat›fl›n-

dan do¤an farklar, ekonomik, malî ve sosyal transfer-

ler, verilen ba¤›fl ve yard›mlar ile di¤er giderler olarak

tan›mlayan kanun afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 5018 say›l› Kanun

b. 421 say›l› Kanun

c. 3550 say›l› Kanun

d. 7221 say›l› Kanun

e. 199 say›l› Kanun

3. Afla¤›dakilerden hangisi kamu harcamalar›n›n s›n›f-

land›rma türlerinden biri de¤ildir?

a. ‹dari

b. Organikc. Fonksiyonel

d. Ekonomik

e. Bireysel

4. Kamu harcamalar›n›n kamu hizmetini yürüten ku-

rumlar baz›nda s›n›fland›r›lmas› afla¤›dakilerden hangi-

sidir?

a. ‹fllevsel

b. ‹dari

c. Ekonomik

d. Fonksiyonele. Görevsel

5. Devletin klasik ve sosyo-ekonomik nitelikteki hiz-

metleri göz önünde tutularak her bir hizmet grubu için

yap›lan giderler dikkate al›narak yap›lan s›n›fland›rma

afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Fonksiyonel

b. ‹dari

c. Organik

d. Ekonomik

e. Gerçek

6. Gerçek kamu harcamalar› afla¤›daki fl›klardan han-

gisinde bir arada verilmektedir?

a. Transfer - yat›r›m

b. Yat›r›m - Borç ödemeleri

c. Cari - transfer

d. Cari - yat›r›m

e. Cari - Borç ödemeleri

7. Analitik bütçe s›n›fland›rmas› hangi y›ldan itibaren

genel yönetim kapsam›ndaki tüm idarelerde uygulan-

maya bafllam›flt›r?

a. 2001

b. 2003

c. 2004

d. 2005

e. 2006

8. Afla¤›dakilerden hangisi kamu harcamalar›n›n görü-

nürde art›fl nedenlerinden biri de¤ildir?

a. Paran›n sat›n alma gücünün düflmesi

b. Bütçe sistemlerinin de¤iflmesi

c. Savafl ve savunma giderlerinin artmas›

d. Ülke nüfusunun artmas›

e. Ülke yüzölçümünün artmas›

9. “Kamusal mal ve hizmetlere yönelik talep sürekli ar-

tarken, vergi gelirlerinde ayn› oranda bir art›fl olmad›¤›

için kamu harcamalar› yükselecektir” görüflü afla¤›daki

düflünürlerden hangisine aittir?

a. Keynes

b. Smith

c. Wagner

d. Ricardo

e. Pareto

10. Peacock-Wiseman s›çrama tezini afla¤›daki hangi

ülkenin kamu harcamalar›n›n seyrini izleyerek gelifltir-

mifllerdir?

a. Almanya

b. ‹ngiltere

c. Fransa

d. ‹talya

e. Japonya




100 Kamu Maliyesi

Yat›r›mlarda 17 y›l›n rekoru

Naki BAKIR

Bütçede yat›r›m›n pay› 2010’da tekrar çift haneli

rakamlara ulaflt›. Yüzde 11.1 olan yat›r›m oran›

son 17 y›l›n rekorunu k›rd›.

2010 y›l›nda h›zl› bir art›fl gösteren kamu yat›r›m harca-

malar›n›n bütçedeki pay› çift haneli düzeye ulaflarak,

son 17 y›l›n rekorunu k›rd›. Yat›r›m harcamalar›ndan en

yüksek pay› ‹ç Anadolu, en düflük pay› ise Ege ald›.Dünya Gazetesi’nin, Maliye Bakanl›¤› veri taban›n› kul-

lanarak yapt›¤› hesaplamalara göre, geçen y›l 293 mil-

yar 628 milyon liraya ulaflan merkezi yönetim bütçe

harcamalar›n›n 32 milyar 643 milyon liras›n›, ‘sermaye

gideri’ ve ‘sermaye transferleri’ kalemleri alt›nda yer

alan yat›r›m harcamalar› oluflturdu. Toplam bütçe gide-

rinin yüzde 9.5 artt›¤›, 2010 y›l›nda yat›r›m harcamala-

r›ndaki art›fl yüzde 33.8’i buldu.

Bafllang›ç ödene¤ini 10 milyar liradan fazla aflan yat›-

r›m harcamalar›n›n toplam bütçe harcamalar›ndaki pa-

y› yüzde 11.1’le, 16 y›ll›k bir aradan sonra yeniden çift

haneli düzeye ulaflt›. 1993 y›l›nda yüzde 11.7 olan ya-

t›r›m harcamalar›n›n bütçedeki pay›, 2000’lerin bafl›n-

da yüzde 5’lere kadar indikten sonra, yavafl da olsa ar-

t›fla geçmiflti.

Güneydo¤u 1 milyar 380 milyon lira ile yat›r›m harca-

malar›ndan yüzde 8.5 pay al›rken, Ege ise 1 milyar 174

milyon lira ve yüzde 7.2 oran›yla en az yat›r›m harca-

mas› ve toplamda en düflük pay› alan bölge oldu.

Personel ödemesinde birinci Marmara

2010 y›l› faiz ödemeleri, yüzde 9.2 azalarak 48.3 milyar’ye, bunun bütçedeki pay› da yüzde 16.4’le, 1986’dan

bu yana en düflük düzeye indi. 2010 y›l›nda 73.3 mil-

yar olan sosyal güvenlik primi ödemesi dahil, personel

harcamalar›n›n 15.8 milyarla en büyük bölümü, Marma-

ra’ya yap›ld›. 28.8 milyar liraya ulaflan mal ve hizmet

al›mlar›n›n 7.5 milyarla en büyük k›sm› merkezden ya-

p›l›rken, bölgeler içinde ise 5.8 milyar lirayla ‹ç Anado-

lu, en fazla pay› ald›.

Toplam bütçe harcamalar›n›n 178.1 milyar ile yüzde

60.7 oran›ndaki bölümünü, faiz ödemeleri ve cari trans-

ferler gibi merkezden yap›lan ödemeler olufltururken,

illere yap›lan toplam 115.5 milyar liral›k bütçe harcama-

s›n›n 30.1 milyarla en büyük bölümü ‹ç Anadolu’ya ya-p›ld›. Bu bölgeyi 23.3 milyar Marmara, 13.1 milyar ile

Do¤u Anadolu izledi.

Karadeniz bölgesine toplam 12.9 milyar, Ege bölgesine

toplam 12.8 milyar düzeyinde harcama yap›l›rken Ak-

deniz’e yap›lan harcama 12.2 milyar olarak gerçeklefl-

ti. Toplam harcama tutar›nda Güneydo¤u Anadolu böl-

gesi ise yaklafl›k 11 milyar ile son s›rada yer ald›. ‹lle-

re yap›lan harcama tutar›nda ‹ç Anadolu yüzde 26, Mar-

mara yüzde 20.2, Do¤u Anadolu yüzde 11.4, Karadeniz

yüzde 11.2, Ege yüzde 11.1, Akdeniz yüzde 10.6, Gü-

neydo¤u yüzde 9.5 pay ald›.

Savunma ve güvenli¤in pay› yüzde 11.5

Geçen y›l savunma hizmetleri için 14. 9 milyar, kamu

düzeni ve güvenlik için de toplam 18.7 milyar liral›k

bütçe harcamas› yap›ld›. Bütçede savunma ve güvenli-

¤in pay› yüzde 11.5 olarak gerçekleflti. Bütçenin fonk-

siyonel s›n›fland›rmas›na göre geçen y›lki bütçe harca-

malar›ndan genel kamu hizmetleri 88.3 milyar lirayla

yüzde 30.1, sosyal güvenlik ve sosyal yard›m hizmetle-

ri 59.9 milyarla yüzde 20.4, ekonomik ifller ve hizmetler

42.1 milyar lirayla yüzde 14.3, e¤itim 41.4 milyar lirayla yüzde 14.1 pay ald›.

Sa¤l›k harcamalar› ise 16.1 milyar lirayla toplam harca-

malar›n yüzde 5.5’ini oluflturdu. Büyük bölümü Do¤u

Anadolu’ya yap›lan iskan ve toplum refah› hizmetleri-

nin toplam› 6.5 milyar liraya ulaflarak bütçe toplam›nda

yüzde 2.2 paya sahip oldu. Toplam› 101.9 milyar liraya

ulaflan ve büyük bölümünü sosyal güvenlik kuruluflla-

r›na Hazine yard›m› ve görev zarar› ödemelerinin olufl-

turdu¤u cari transferlerin 94.7 milyarla büyük bölümü

merkezden yap›ld›.

2011’de ödeneklerde k›s›tlama

Seçim y›l› olmas›na ra¤men 2011’de yat›r›m ödenekleri-

nin k›s›lmas› dikkat çekiyor. 312.5 milyar olan 2011 y›-

l› merkezi bütçesinde 25.9 milyar liral›k bir yat›r›m öde-

ne¤i ayr›ld›. Bu 2010’a göre yüzde 20.4 bir azalmaya

karfl›l›k geliyor. Revizyon olmamas› durumunda yat›r›m

harcamalar›n›n bütçedeki pay› bu durumda tekrar geri-

leyecek ve yüzde 8.3’e inmifl olacak. 2011 bütçesinde

47.5 milyara ulaflan faiz ödemelerinin bütçedeki pay›

yüzde 15.2. Buna göre faizin yükünün 2011’de, 2010 y›-

l› seviyesinin alt›na inmesi öngörülüyor.

Yaflam›n içinden

“




Arslan pay› ‹ç Anadolu’nun

2010’da ‹llere yap›lan 16 milyar 317 milyon liral›k yat›-

r›m harcamas›ndan ise en büyük pay› yaklafl›k yüzde

30’la ‹ç Anadolu ald›. Geçen y›l 4 milyar 872 milyon

yat›r›m harcamas› yap›lan bu bölgeyi 2 milyar 724 mil-

yon lira ve yüzde 16.7 payla Marmara, 2 milyar 328

milyon ve yüzde 14.5 payla Karadeniz izledi.

2010’da 2 milyar 334 milyon harcama gerçeklefltirilen

Do¤u Anadolu’nun bölgeler toplam›ndaki pay› da yüz-

de 14.3 oldu. Geçen y›l Akdeniz’e yap›lan yat›r›m har-

camas› 1 milyar 474 milyon oldu ve bölge yüzde 9’la

Karadeniz ve Do¤u Anadolu’dan da düflük pay ald›.

Güneydo¤u’nun pay› yüzde 8.5 olurken Ege yüz-

de7.2’lik payla, en az yat›r›m yap›lan bölge oldu.

Kaynak: DÜNYA GAZETES‹, http://www.dunya.com/

news_detail.php?id=112671, 28 Ocak 2011

Uzun Bir Yüzy›l›n Yükü

Nadim SHEHADI

Devlet art›k toplumsal sorumluluklar›n› yerine

getiremiyor.

20’nci yüzy›l 2011’de sona erdi. Elli y›l sonra tarihçiler

2011’deki protestolara bakacak ve mevcut küresel buh-

ran› 20’nci yüzy›l›n sonuna özgü bir olgunun tezahürü

olarak görecek. Nedir bu olgu? Bireylerin hayat›na dev-

letin görülmemifl derecede müdahale etmesi, bu rolü-

nün maksad›n› aflmas› ve sonunda devletin çökmesi.

Avrupa’da da, baflka yerlerde de de¤iflik flekillerde bir

toplumsal sözleflme yürürlükteydi. Buna göre devletbeflikten mezara kadar istihdam, e¤itim, sa¤l›k hizmeti,

emeklilik ve benzeri hizmetleri vaat ediyor, karfl›l›¤›nda

da bireyler özgürlük, gelir, miras, tasarruf ve servetleri-

nin önemli bir bölümünden feragat ediyordu. Örne¤in,

1970’lerin sonunda ‹ngiltere’deki yüksek gelirliler, ka-

zançlar›n›n yüzde 90’dan fazlas›n› vergi olarak ödüyor-

du. Herkes yukar›daki denklemin bir taraf›n›n geçersiz

oldu¤unun fark›nda. Devlet bu pazarl›kta sorumlulu¤u-

nu yerine getiremiyor. Gelecek iki nesil daha da yük-

sek vergiler ödeyecek, ama bu vergilerin ço¤u daha iyi

hizmetlere de¤il, son iki neslin borçlar›n› kapatmayaharcanacak. Buradaki sorun nicelikle de¤il, nitelikle il-

gili. Çünkü kavramsal çerçevenin tamam› çözülüyor.

Ortada yaln›zca ekonomik de¤il, idari bir buhran da

var. Toplumsal sözleflme fikri öldü. 20’nci yüzy›lda dev-

let yavafl yavafl hayat› ele geçirmiflti. En kapitalist dü-

zenlerin bile ço¤unda kamu harcamalar› bazen gayrisa-

fi yurtiçi hâs›lan›n yar›s›n› geçiyor, oysa yüzy›l›n bafl›n-

da yüzde 10’a bile ulaflm›yordu. Ço¤u zaman dönüflü

olmayan bu art›fl kademe kademe gerçekleflti. Bazen

hesaplanm›fl ad›mlarla, bazen krizlerin veya savafllar›n

ard›ndan. Yolsuzluklar yepyeni bir boyut kazand›. As-

l›nda gerçek anlamda hiçbir zaman sorumlu tutulma-

d›klar› devlet ad›na vaatlerde bulunmak politikac›lara

fazla cazip geliyor. Oylar k›sa vadede kazan›l›rken so-

runlar çok sonralara öteleniyor ve ceremesini de baflka-

lar› çekiyor. Bu yeni bir konu de¤il elbet, fakat 2011,

buhran›n doru¤a ulaflt›¤› bir y›l oldu. Yunanistan’da, ‹s-

panya’da, ABD’de, Hindistan’da, Çin’de, ‹srail’de ve

Arap Bahar› olaylar›nda insanlar sokaklara döküldü.

Baz›lar›, hiç alamayacaklar› halde, kamu hizmetlerini

ve emeklilik maafllar›n› geri istedi. Devletin rolü sona

erdi ve bunun yas›n› tutuyorlar. ‹flgal Et hareketi kriz-

”

Okuma Parças›



102 Kamu Maliyesi

den bankac›lar› sorumlu tutarken kimileri günah keçisi

olarak göçmenleri belirledi. Bu bir köylü veya iflçi dev-

rimi de¤il. Protestocular›n ço¤u orta gelir düzeyinden

insanlar. Kaderin garip bir cilvesi olarak düzen as›l on-lar›n saf›n› pekifltirirken kazand›klar›ndan en çok vergi-

yi ödeyen, en az hizmeti alan, politikac›lar›n manipü-

lasyonuyla paran›n de¤eri düfltü¤ü için tasarruf ve ser-

veti giderek eriyenler de onlar oldu. Uzun bir yüzy›l ge-

çirdik. Büyük devlet fikri 1870’lerdeki tart›flmalara da-

yan›r. 1871’de Paris’in düflüflü, Bismarck Prusya’s›n›n

zaferi anlam›na geliyordu. Sonralar› Bat›’da refah devle-

ti olarak bilinen kuram›n kayna¤›, Prusya’n›n o dönem-

deki güçlü devlet kurumlar› ve sosyal sigortas›yd›.

1930’lardaki ekonomik durgunlu¤u izleyen tart›flmalar-

dan, devletin harcama yapmas›n› savunan Keynesçilergalip ç›kt›. Devletin güçlü olmas› öneriliyor ve bunun

için bir bedel ödemek gerekiyordu. Refah devleti mo-

deli ‹kinci Dünya Savafl› sonras› alt›n ça¤›n› yaflad› ve

bu 40 y›l kadar sürdükten sonra, 1980’lerin ortalar›nda

çatlaklar belirmeye bafllad›. Sistemin yükü çok fazlayd›

ve hizmet bak›m›ndan getirisi giderek azald›. Müdaha-

leci devlet fikri Reagan ve Thatcher y›llar›nda güç kay-

betti. Derken Berlin Duvar› çöktü. Fakat o dönemde

Bat›’da devletin rolünü azaltma giriflimleri baflar›s›zl›¤a

u¤rad›. Tarihin yön de¤ifltirdi¤ini anlayana kadar yirmi

y›l geçti, ama nereye gitti¤inden hâlâ emin de¤iliz. Ba-z› alternatifler beliriyor, ama ne anlama geldiklerini bil-

miyoruz. Devletin evrensel hizmet sa¤lay›c›s› olmas›yla

arka plana itilen klasik hay›rseverli¤e Warren Buffet ve

Bill Gates’le bir dönüfl yaflan›yor. Wall Street’i ‹flgal Et

protestocular› kooperatif bankac›l›¤›na dönüfl istiyor.

Boflluklar gönüllü hizmetlerle dolduruluyor ve iflletme-

lerle bireylerin daha çok sosyal sorumluluk almas› iste-

niyor. Serbest piyasa kapitalizminin fikir babas› kabul

edilen ve 1930’lardaki tart›flmay› kaybeden Avusturyal›

ekonomist Friedrich Hayek’in fikirleri Çay Partisi’yle,

Cumhuriyetçilerin baflkan aday› Ron Paul’le ve di¤er bi-

reysel özgürlük savunucular›yle tekrar gündeme geli-

yor. Hitchcock’un bir filminde bofl gözlerle bakan tren-

deki adam gibi bu düzen de uzun zaman önce ölmüfl-

tü. Devrilmesi için tek darbe yetti. Arap Dünyas›’nday-

sa neredeyse tam bir çöküfl var. Bireylerin özgürlükle-

rinden en çok feragat etti¤i ve karfl›l›¤›nda en az fayda-

y› ald›klar› yerdi buras›. Maafllar› art›rmayla veya kamu-

sal projelerle para saçarak kurtulabileceklerini sanan

rejimler kendilerini kand›r›yor. Toplumsal sözleflme ar-

t›k sona erdi. Bu bir fiyat veya bedel meselesi de¤il.

Uyum sa¤layamayanlar, önce fikrin daha sonra siste-

min öldü¤ü Do¤u Avrupa’daki gibi devrilecektir. Ge-

çen ay sona eren 20’nci yüzy›l›n bafl›ndaki gibi kriz, is-

tikrar ve risk kavramlar› art›k olumsuz bir anlam tafl›m›- yor. Bunlar›n daha iyi sonuçlar verebilecek birer f›rsat

oldu¤u biliniyor. Sorunlar› bu kavramlar ad›na yamama

giriflimleri böyle köklü de¤iflim zamanlar›nda ifle yara-

mayacakt›r.

Kaynak: NEW YORK TIMES, http://www.sabah.com.

tr/NewYorkTimes/2012/01/16/uzun-bir-yuzyilin-yuku,

16.01.2012




1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcamalar› Kavra-


2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcamalar› Kavra-


3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcamalar›n›n S›-

n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden ge-

çiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹dari S›n›fland›rma” konu-


5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fonksiyonel S›n›fland›rma”


6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik S›n›fland›rma”


7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Kamu Harcama-

lar›n›n S›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcamalar›n›n Gö-

rünürde Art›fl Nedenleri” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcamalar›n›n Art›-

fl›n› Aç›klamaya Yönelik Görüfller” konusunu


l0. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcamalar›n›n Art›-

fl›n› Aç›klamaya Yönelik Görüfller” konusunu


S›ra Sizde 1

Günümüzde kamusal hizmetlerin sa¤lanmas› unsuru,

devleti harcama yapmaya zorlayan tek unsur olmaktan

ç›km›flt›r. Kalk›nma h›z›n› artt›rmak, gelir da¤›l›m›n› iyi-

lefltirmek, kaynak da¤›l›m›n› düzeltmek gibi devletin

yüklendi¤i yeni görevler, bugün devleti yeni harcama-

larda bulunmaya zorlamaktad›r. Bu tür harcamalar son

y›llarda önemli boyutlara ulaflmakta ve devletin çeflitli

ekonomik ve sosyal hedefleri için bir araç olarak kulla-

n›lmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Genifl kapsaml› kamu harcamalar› yaklafl›m›n›n kulla-

n›lmamas› baz› nedenlerden ortaya ç›km›flt›r. Bu neden-

ler; kamu harcamas› boyutlar›n›n belirlenmesindeki güç-

lükler, fon ak›mlar›n›n sa¤l›kl› olarak belirlenememesi,

özel kesim finansman›nda kamu pay›n›n net bir biçim-

de ortaya konmamas›d›r. K‹T’lerin harcamalar›nda, ver-

gi istisna ve muafiyetlerinde ve sosyal güvenlik ödeme-

lerinde ortaya ç›kan çeflitli kavram ve uygulama güçlük-

leri, genifl anlamda kamu harcamas› kavram›n› zor he-

saplan›r ve kullan›fls›z bir kavram haline getirmektedir.

S›ra Sizde 3

S›n›fland›rma, harcamalarda aç›kl›k ilkesinin yerine

getirilmesini, savurganl›k ve keyfilikten kaç›nmay› ko-

laylaflt›r›r. Bütünü oluflturan gruplar daha iyi görülür.

Kamu yönetiminin daha h›zl› ve daha az maliyetle ve-

rimli ve etkin çal›flmas›na katk› yapm›fl olur. Böylelik-

le harcama programlar› daha iyi haz›rlanm›fl olur. Y›l-

l›k harcama programlar›yla bütçe aras›nda daha iyi

iliflki kurulur. Belli harcama gruplar› aras›nda karfl›lafl-

t›rma yap›labilir.

S›ra Sizde 4

‹dari s›n›fland›rma, kamu hizmetlerini gerçeklefltirecek

kurulufllar›n tespitinde, fayda-maliyet analizleri yoluyla

tercihlerin belirlenmesinde, savurganl›klar›n önlenme-

sinde, bütçenin yap›m›nda ve harcamalar›n muhasebe-

lefltirilmesinde ve denetiminde önemli faydalar ve ko-

layl›klar sa¤lamaktad›r. Bunlar›n yan›nda kamu harca-

malar›n› yapan dairelerin idari tablosuna göre yap›lan

bu s›n›fland›rma zamana ve mekâna ba¤l› olarak de¤i-

flebilir. Bu durum zaman aral›klar›yla ayn› kuruluflun

harcamalar›n›n incelenmesini güçlefltirdi¤i gibi, ulusla-

raras› karfl›laflt›rmalar› da zorlaflt›r›r. ‹dari s›n›fland›rmaya göre analizin güçlü¤ünün nedeni de budur.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›



104 Kamu Maliyesi

S›ra Sizde 5

Fonksiyonel tasnif, ayr›ca, belirli bir hizmetin yerine

getirilmesinin toplam maliyetinin saptanmas›nda; top-

lam maliyetinin saptanmas›na müteakip birim maliyeti-

nin tespit edilmesinde ve birim maliyete tesir eden et-

kenlerin gözden geçirilerek hizmette etkinlik sa¤lama-

ya ve harcanan para ile elde edilen fayda aras›nda k›-

yaslamalar yapmaya imkân tan›maktad›r. Harcamalar›n

hizmetlere göre tasnif edildi¤i bu ayr›ma hizmetler için

öncelik s›ralamas› yapmak da mümkün olmaktad›r.

S›ra Sizde 6

Bir de¤er yaratan, yani GSMH’ ya katk›da bulunan har-

camalar, yat›r›m ve cari harcamalard›r; buna karfl›l›k o

dönemin GSMH’ s›na bir katk›da bulunmay›p, bir aktif

transferi karfl›l›¤›nda yap›lm›fl harcamalar transfer har-

camalar›n› oluflturacakt›r.

S›ra Sizde 7

Transfer harcamalar›, karfl›l›ks›z yap›lan harcamalar

olup milli gelir üzerinde do¤rudan do¤ruya bir etki

meydana getirmezler, sadece sat›n alma gücünün özel

flah›slar veya sosyal tabakalar aras›nda el de¤ifltirmesi-

ne sebep olurlar. Baflka bir deyimle, kamu makamlar›

taraf›ndan yap›lan transfer harcamalar› gerçek anlamda

reel kaynaklar›n tüketimini ifade etmez. Bu harcamalar

kamu sektöründen di¤er sektörlere sat›n alma gücü

aktar›rlar.

S›ra Sizde 8

Savafl ve bunal›m dönemlerinde, özel harcamalar yeri-

ni büyük ölçüde kamu harcamalar›na b›rak›r. Kamu

harcamalar›n›n yer de¤ifltirmesi ile yukar› do¤ru bir t›r-

man›fl bafllar ve art›fl e¤iliminde bir sapma ortaya ç›kar.

Harcamalar›n art›fl› vergilerin art›fl›n› gerektirirse de ver-gi düzeyinin seçmenlerin kabul edebilece¤i s›n›rlar için-

de kalmas› gerekir.

Akdo¤an, A. (2005). Kamu Maliyesi, 10. Bask›, Gazi

Kitapevi, Ankara.

Aksoy, fi. (1998), Kamu Maliyesi, 3.b., Filiz Kitapevi,

‹stanbul.

Eker, A. (2001). Kamu Maliyesi, Takav Matbaas›, ‹zmir

Eker, M. (2007). Kamu Harcamalar›n›n Ekonomik

Etkileri: Türkiye Üzerine Bir Uygulama (1980-

2004), Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars.

Erdem, M. fienyüz, D. ve Tatl›o¤lu ‹. (1996). Kamu

Maliyesi, Ekin Kitapevi, Bursa.

Erginay, A. (1985). Kamu Maliyesi, 11. Bask›, Turhan

Kitabevi, Ankara.

Fikir, H. (2010). Türkiye’de Kamu Harcamalar› ve

‹ktisadi Büyüme Üzerine Etkisi, Doktora Tezi,

Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

‹stanbul.

H›zarc›, B. (2007). Kamu Harcamalar› ve Ekonomik

Büyüme ‹liflkisinin Wagner Kanunu ‹le Analizi:

Türkiye Örne¤i, Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak

Karaelmas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Zonguldak.

Kalendero¤lu, M. (2007). Kamu Maliyesi Bütçe ve

Borçlanma, 5.b., Agon Bilgi Akademisi Yay›nlar›,

Ankara.

Kaya, E. (2006). Kamu Harcamalar›n›n Büyüme

Üzerindeki Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, Bal›kesir

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bal›kesir.

Maliye Bakanl›¤›. (2004). Analitik Bütçe

S›n›fland›rmas› E¤itim El Kitab›, Bütçe ve Mali

Kontrol Genel Müdürlü¤ü, 3. Bask›, Ankara.

Mere, M. (2006). Kamu Harcamalar›n›n Ekonomik

Büyüme Üzerindeki Etkisi: Türkiye Ekonomisi

Üzerine Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Afyon

Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.

Mutluer, M.K. Öner E. ve Kesik A. (2007). Teoride Ve

Uygulamada Kamu Maliyesi, 1. Bask›, ‹stanbul

Bilgi Üniversitesi Yay›nlar› No:185, Hukuk 11,

‹stanbul.

Özbaran, M. H. (2004). Türkiye’de Kamu

Harcamalar›n›n Son Befl Y›l›n›n Harcama

Türlerine Göre ‹ncelenmesi, Say›fltay Dergisi,

Say›: 53, Ankara.





Özmen, ‹. (2010). Kamu Harcamalar› ve Ekonomik

Büyüme Aras›ndaki ‹liflki: Türkiye Örne¤i

(1980-2008), Yüksek Lisans Tezi, Selçuk

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

Pehlivan, O. (2001). Kamu Maliyesi, Derya Kitapevi,

Trabzon.

Taflkesti, R. (2006). Türkiye’de Kamu Transfer

Harcamalar›n›n Ekonomi ‹çindeki Yeri ve

Önemi: 1995 - 2005, Yüksek Lisans Tezi, Gazi

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Türk, ‹. (2002). Kamu Maliyesi, Turhan Kitabevi Yay›n›,

Ankara.

Uluatam, Ö. (1997). Kamu Maliyesi, 5. Bask›, ‹maj

Yay›nc›l›k, Ankara.

Ulutürk, S. (1998). Türkiye’de Planl› Dönemde KamuHarcamalar›n›n Geliflimi ve Devletin

Ekonomideki Rolü, Ak Ça¤ Bas›m Da¤›t›m,

Ankara.

Zülfüo¤lu, Ö. (2007). Türkiye’de 1990 Sonras› Kamu

Harcamalar›n›n Finansman›nda Kullan›lan

Yöntemler, Yüksek Lisans Tezi, Marmara

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ‹stanbul.



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kamu finansman›n›n gereklili¤ini de¤erlendirebilecek,Kamunun zorla (cebri olarak) elde etti¤i gelirleri tan›mlayabilecek,Kamunun zorlama olmadan elde etti¤i gelirlerin neler oldu¤unu tan›mlaya-bilecek,Kamunun parasal ifllemlerinden elde etti¤i gelirleri aç›klayabilecek bilgi vebeceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Vergi• Harç• fierefiye• Resim• Vergi benzeri gelir

(Parafiskal gelir)

• Emisyon• Para basma• Emlak gelirleri• Para cezalar›• Borçlanma• Ba¤›fllar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi Kamu Gelirleri

• KAMU F‹NANSMANI

• KAMUNUN ZORLA (CEBR‹OLARAK) ELDE ETT‹⁄‹ GEL‹RLER‹

• KAMUNUN ZORLAMA OLMADANELDE ETT‹⁄‹ GEL‹RLER‹

• PARASAL ‹fiLEMLER‹NDEN ELDEED‹LEN GEL‹RLER

6KAMU MAL‹YES‹



KAMU F‹NANSMANIKamu ekonomisi asli olarak bölünemez nitelikte mallar üretmekle birlikte, toplum-

sal talebi karfl›lamak üzere yar› bölünebilir kamusal mallar ya da bölünebilir özel

mallar da üretmektedir. Bu durumda, devletin üretti¤i mallar›n bilefliminin farkl›

olmas›, kamusal finansmanda çeflitli farkl›l›klara yol açm›flt›r.

Buna göre, birinci grupta yer alan bölünmez nitelikteki mal ya da hizmetlerin

finansman›nda esas olan, zorunlu (cebri) finansman yöntemidir. Baflka bir deyiflle

kamusal mallar›n finansman›nda vergileme bafll›ca finansman arac›d›r. Asl›nda

devletin topluma sundu¤u birçok mal ve hizmet de bölünemez nitelikte oldu¤u

için vergilemenin kamu gelirlerinin en önemli k›sm›n›n oluflturmas› do¤ald›r.

Öte yandan, modern devletin ayn› zamanda sosyal devlet özelli¤ini tafl›mas›,e¤itim ve sa¤l›k gibi yar› kamusal bölünebilir mal ve hizmetleri de üretmesine ve

topluma sunmas›na yol açm›flt›r. Bu mallar›n yar› bölünebilir özellikler içermesi,

maliyetlerinin k›smen zorunlu, k›smen gönüllü ödemeyle karfl›lanmas›na olanak

vermektedir. Böylece bu mal ve hizmetlerin finansman› vergi, harç gibi finansman

araçlar›yla karfl›lanabilir. Buna karfl›l›k, bu mallar›n fiyatlar› saptan›rken piyasa fi-

yatlar› düzeyinde bir fiyatlamaya gidilmez. Bir baflka deyiflle yar› kamusal mallar-

da finansman, hem kullan›c› fiyatlar›, hem de vergilerle yap›lan karma finansman-

la sa¤lanmaktad›r. Böylece toplumsal fayday› vergiler karfl›larken kullan›c› fiyatla-

r› da kiflisel ya da özel faydalar› karfl›lam›fl olacakt›r.

Üçüncü gruptaysa bölünebilir nitelikte özel mallar vard›r. Devlet, baz› durum-

larda, özel mal ve hizmetleri de toplumsal talebi karfl›lamak için sunmak durumun-

da kalabilir. Örne¤in; kamu iktisadi teflebbüslerinin üretti¤i mal ve hizmetler (ayak-

kab›, konfeksiyon, seramik, konserve vs.) bu kategoride say›labilir. Bölünebilir ni-

telikte olan bu mal ve hizmetlerin fiyatland›r›lmas›nda piyasa kurallar› geçerlidir.

Gönüllü finansman yoluyla bu mal ve hizmetlerin maliyetlerinin karfl›lanmas› yo-

luna gidilebilir. Ne var ki hükümetler, bu alandaki fiyatlar›, genelde çeflitli, sosyal,

ekonomik ve siyasi etkilerle piyasa fiyatlar›n›n alt›nda saptarlar.

Kamu gelirlerini; zorla (cebri olarak) elde edilen gelirler, zorlama olmadan elde

edilen gelirler ve parasal ifllemlerden elde edilen gelirler olarak s›n›fland›rabiliriz.

Kamu Gelirleri



KAMUNUN ZORLA (CEBR‹ OLARAK) ELDE ETT‹⁄‹GEL‹RLERBu bafll›k alt›nda kamu kesiminin zorla elde etti¤i gelir türleri üzerinde duraca¤›z.

Bu gelirler vergiler, harçlar, resimler, flerefiyeler, parfiskal gelirler, para cezalar›,zorunlu borçlar olarak s›ralanabilir.

Vergiler Kamu gelirleri içinde önemli yeri olan

vergi gelirlerinin, toplumlar›n ekonomik,

siyasal, sosyal, kültürel ve demografik

yap›s›yla yak›n iliflkisi vard›r. Geliflmek-

te olan ülkelerin vergi yap›lar›yla gelifl-

mifl ülkelerin vergi yap›lar› aras›ndaki

farkl›klar ve ayn› zamanda vergi gelirle-

rinin farkl›l›¤›, bu temel ö¤elerin ülke-den ülkeye de¤iflmesinden kaynaklan-

maktad›r. Vergi, kamu gelirlerinin çok

önemli bir k›sm›n› oluflturmaktad›r. Tür-

kiye’de vergi gelirlerinin toplam gelirler

içerisindeki pay› fiekil 6.2’de görülmektedir. Ülkemizde, toplam kamu gelirleri içe-

risinde, vergi gelirlerinin pay› oldukça yüksektir. fiekil 6.2’de de görüldü¤ü gibi,

toplam gelirler içerisinde vergi gelirlerinin pay›, son iki y›lda %80’in bile üzerinde

gerçekleflmifltir (2010 y›l›nda %81, 2011 y›l›nda %83).

OECD ülkelerinde toplam vergi gelirlerinin GSYH içerisindeki paylar› ise (sos-

yal güvenlik primleri dahil olarak) Tablo 6.1’de gösterilmifltir.

108 Kamu Maliyesi

Zorla (Cebri Olarak) Elde Edilen Gelirler

• Vergiler• Harçlar• Resimler• fierefiyeler

• Parafiskal gelirler• Para cezalar›• Zorunlu borçlar

fiekil 6.1

72

74

76

78

80

82

84

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Y›llar

%

fiekil 6.2

Toplam Gelirler ‹çerisinde Vergi Gelirlerinin Pay› (%)*

Kaynak: Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü¤ü,‹statistikleri,Ekonomik Göstergeler, Temel Ekonomik Büyüklükler,

http://www.bumko.gov.tr/

* 2000-2006 y›llar› aras› konsolide bütçe gelirleri içerisinde vergi gelirlerinin pay›n›, 2006-2011y›llar› aras› merkezi yönetim bütçe gelirleri içerisinde vergi gelirlerinin pay›n› göstermektedir.2011 y›l› program rakam›d›r.



Vergilerin kamu gelirleri içerisindeki pay›n›n bu kadar yüksek olmas› nedeniylekamu gelirleri genelde vergi gelirleri, olarak anlafl›lmaktad›r. Anayasam›zda vergiödevi alt›nda 73. maddeye göre “Herkes kamu giderlerini karfl›lamak üzere, mali gü-cüne göre vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi, resim ve harçlar ve benzeri mali yü-kümler ancak kanunla konulur.” Bu maddeye göre vergi, devletin ald›¤› bir para ol-mas›n›n d›fl›nda, her vatandafl›n ödemek zorunda oldu¤u bir parad›r.

Buna göre bir tan›m yap›lacaksa; vergi, devlet ya da vergilendirme yetkisine sa-

hip kamu kurulufllar›n›n, kamu harcamalar›n› karfl›lamak üzere, gerçek ve tüzel ki-flilerden, karfl›l›ks›z, kesin, egemenlik hakk›na ve kanuna dayal› olarak alm›fl ol-duklar› parasal tutarlard›r. Bu tan›mdan hareket ederek vergilerin özelliklerini flöy-le s›ralayabiliriz:

• Vergi; devlet ya da vergilendirme yetkisini devretti¤i kurum ve kurulufllar ta-raf›ndan konur ve toplan›r. Anayasal ilkeler gere¤i, devlet ya da yetkisinidevretti¤i kurulufllar taraf›ndan al›nabilir. Toplumda bunlar›n d›fl›nda, ku-rum ve kurulufllar›n vergi koyma ya da toplama yetkisi yoktur.

• Vergi karfl›l›ks›zd›r. Buna göre, vergi ödeyen yükümlüler, karfl›l›¤›nda her-hangi bir hizmetin yap›lmas›n› ya da bir mal›n verilmesini isteyemezler. Ger-çekte verginin, birey aç›s›ndan di¤er ödentilerden en önemli fark›, bireyinödedi¤i vergi karfl›l›¤›nda, kamu hizmetinin niteli¤i ve niceli¤i aç›s›ndan

ÜlkeToplam Vergi

Geliri/GSYHÜlke

Toplam Vergi

Geliri/GSYH

Avustralya 25,9 Japonya 26,9

Avusturya 42,7 Kore 25,5

Belçika 43,2 Lüksemburg 37,6

Kanada 32 Meksika 17,4

fiili 18,4 Hollanda 38,2

Çek Cumhuriyeti 34,7 Yeni Zellanda 31,5

Danimarka 48,1 Norveç 42,9

Estonya 35,9 Polonya 31,8

Finlandiya 42,6 Portekiz 30,6

Fransa 42,4 Slovak Cumhuriyeti 29

Almanya 37,3 Slovenya 37,4

Yunanistan 30 ‹spanya 30,6

Macaristan 39,9 ‹sveç 46,7

‹zlanda 33,9 ‹sviçre 29,7

‹rlanda 27,8 Türkiye 24,6

‹srail 31,4 ‹ngiltere 34,3

‹talya 43,4 ABD 24,1

OECD-Toplam 33,8

1096. Ünite - Kamu Gelir ler i

Tablo 6.1Toplam Vergi Gelirlerinin GSYH ‹çindeki Pay› (Piyasa

Fiyatlar›yla) 2009.

Kaynak: Gelir ‹daresi Baflkanl›¤›, Vergi ‹statistikleri.www.gib.gov.tr



farkl› bir muameleye tabi tutulmas›d›r. K›saca, vergilerle, bu vergilerin finan-se etti¤i kamu hizmetleri aras›nda do¤rudan bir iliflki yoktur.

• Verginin en önemli özelli¤i zor (cebir) ö¤esine dayanmas›d›r. Bununla bir-

likte bu zor ö¤esi keyfi bir zor kullan›m› demek de¤ildir. Bilakis, devletinegemenlik hakk›na dayal› olarak, yasayla düzenlenen bir ö¤edir.• Verginin bir di¤er özelli¤i de kesin olmas›d›r. Buna göre bir borç iflleminde

oldu¤u gibi verginin, bir süre sonra geri ödenmesi mümkün de¤ildir. Vergi- yi ödeyen yükümlü, bir daha verginin geri ödenmesini talep edemez. Vergidevlete belirsiz bir süre için verilen bir borç ya da kredi niteli¤inde de¤ildir.

• Vergi gerçek veya tüzel kiflilerden al›n›r. Vergilerin mükellefleri gerçek yada tüzel kiflilerdir.

• Vergi kanunla konulur, de¤ifltirilir ya da kald›r›l›r: Egemenlik hakk›na sahipolanlar›n vergileri keyfi olarak uygulamalar›, Anayasalarda, vergiler kanunlakonulur, de¤ifltirilir ya da kald›r›l›r hükmüyle engellenmifltir.

• Vergi parasal bir ödemedir. Geçmifl dönemlerde vergiler mal ve hizmetlerleödenebilmekteydi. Hatta Yol Vergisinde oldu¤u gibi bireyler, bedenen çal›-flarak da vergiyi ödeyebiliyorlard›. Ancak günümüzde, bu uygulama yer al-mamaktad›r. Vergi, özel kesimden kamu kesimine parasal bir transferdir.

Verginin temel özellikleri nelerdir?

Vergiler çok çeflitli flekillerde s›n›fland›r›labilir. Bu s›n›fland›rmalardan en yay-g›n olan›; dolayl› vergiler dolays›z vergiler ayr›m›yla gelir, harcama ve servet üze-rinden al›nan vergiler ayr›m›d›r.

Türkiye’de bütçe harcamalar›n›n finansman kaynaklar›n›n detaylar›n› ve vergi gelirlerinin toplam gelirler içerisindeki önemini görmek için (BÜMKO) web sitesini inceleyebilirsiniz. www.bumko.gov.tr/

Harçlar Baz› kamu kurum ve kurulufllar›n›n yapt›klar› hukuki ifllemden, sunduklar› hizmet-ten dolay› ald›klar› paraya, harç denir. Harç konusu olan hizmetleri sadece devlet

yerine getirmektedir ve bunun karfl›l›¤›n› da yine devlet almaktad›r. Harca konuolan hizmetler noter, adliye, tapu hizmetleri vb. hizmetlerdir.

Harçlar, zor ö¤esini içerdikleri için, esas itibariyle bir vergidir. Daha aç›k olarakharç, baz› kamu kurulufllar›n›n sunduklar› kamusal hizmetlerden faydalananlar›n,

bu faydalanma karfl›l›¤›nda ödedikleri bedeldir.Harca konu olan kamusal mal ve hizmetlerde, “mahrum b›rakma” ilkesi k›smen

uygulanabilir. Bu mal ve hizmetlerden faydalananlar, harç ödemediklerinde bumal ve hizmetleri elde edemezler. Örne¤in; yarg› hizmetlerinden faydalan›rkenmutlaka harç ödenir. Ayr›ca, pasaport harçlar› ve tapu harçlar› da bu duruma birörnektir. Harç ödemeyen kimse pasaport alamaz. Bu anlamda harçlar vergidenfarkl›l›k gösterir. Verginin en önemli özelliklerinden biri olan “karfl›l›ks›z” olmaözelli¤i, harçlarda yoktur.

Bununla birlikte bu fark› fazla önemsememek gerekir. Çünkü; harç ad› alt›ndaödenen bedelle hizmetin maliyeti aras›nda bir iliflki yoktur. Söz konusu hizmetle-rin maliyeti hiçbir flekilde al›nan harçlarla finanse edilmemektedir. Harca konu

olan hizmetler, genellikle hizmet maliyetinin alt›nda bir bedelle topluma sunul-maktad›r. Bunun nedeni toplumsal faydan›n art›r›lmas›d›r.

110 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 1

‹ N T E R N E T



Harc›n, k›smen “mahrum b›rakma” ilkesinin uygulanabilece¤i kamusal mal vehizmetlerden al›nmas› sonucu, bu mal ve hizmetlerden faydalanman›n da iste¤eba¤l› oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Ancak harc›n konu oldu¤u kamusal mal ve hiz-

metler, bireyin kolayca vazgeçebilece¤i mal ve hizmetler de¤ildir. Bu nedenle sa-n›ld›¤› gibi harçtan kaç›nmak kolay de¤ildir. Dolay›s›yla bu noktada harç da vergigibi bir zorunluluktur. Yani, bir baflka deyiflle kiflilerin, bu hizmetlerden sa¤lad›¤›özel fayda karfl›l›¤›nda bedel belirlenir. Vergilendirmedeyse böyle bir tespit zor-dur. Kiflilerin, onlara sunulan hizmetlerden, faydalan›p faydalanmad›klar›na ya dane kadar faydaland›klar›na bak›lmaz. Yani vergi karfl›l›ks›zken harç karfl›l›kl›d›r.Kamu gelirleri içerisinde harçlar›n pay› oldukça düflüktür.

Türkiye’de al›nan harçlara baz› örnekler Tablo 6.2’de s›ralanm›flt›r.

Harç ve vergi aras›ndaki fark› ve benzerlikleri tart›fl›n›z.

ResimResimler, kamu kurulufllar›n›n belirli bir ifli yapmaya yetki ve izin vermesi karfl›l›-¤›nda al›n›r. Resim karfl›l›¤›nda faydalan›lan hizmetin flekli farkl›d›r. Bir iflin görül-

mesi karfl›l›¤› ödenen para olan resim, harca çok benzer. Ancak resim, harçla ayn›fley de¤ildir. Harç, kuramsal olarak bir hizmet karfl›l›¤› al›nan bedelken, resim, be-lirli bir hakk›n elde edilmesi ya da izin karfl›l›¤› ödenmektedir. Bununla birlikte uy-gulamada resim, bazen vergilere, bazen de harçlara çok yaklaflmaktad›r.

Tamamen karfl›l›ks›z olarak al›nan resimlerin vergiden fark› yoktur. Buna karfl›-l›k belirli bir hizmet karfl›l›¤› yap›lan ödemelerdeyse resim, harca benzemektedir.Bu nedenle geçmiflte resim ad› alt›nda toplan gelirlerin birço¤u vergi ya da harçad›n› alm›flt›r. Günümüzde resim gelirleri, kamu gelirleri içindeki önemini oldukçakaybetmifltir. Bugün resimler, daha çok yerel yönetimlerin gelir kaynaklar› aras›n-da yer almaktad›r.

Geçmiflte resim ad› alt›nda toplanan gelirlerin birço¤u vergi ya da harç ad›n› alm›flt›r.

Yarg› Harçlar›

Ticaret Sicil Harc›

Esnaf Sicil Harc›

Noter Harçlar›

Tapu Harçlar›

Pasaport ve Konsolosluk Harçlar›

Gemi ve Liman Harçlar›

Avc›l›k Belgesi Harçlar›

Trafik Harçlar›

Yurtd›fl› Ç›k›fl Harc›

Diploma Harc›


SIRA S‹ZDE

2

Tablo 6.2Türkiye’de Al›nan Baz› Harçlar

D ‹ K K A T



fierefiyeler fierefiye, devlet ya da yerel yönetimler taraf›ndan yap›lan bay›nd›rl›k ifllerinden do-lay› de¤erleri artan gayrimenkullerin, sahiplerinden, bu hizmetin maliyetine kat›l-

ma karfl›l›¤› olarak al›nan paylard›r. De¤erlendirme Resmi olarak da adland›r›lanflerefiyeler, vergi ile harç aras›nda yer alan bir kamu geliridir. Ancak, zorunlu öde-me olmalar› bak›m›ndan vergiye çok yaklaflmaktad›rlar.

fierefiye gelirlerinin alt›nda yatan ilke; bireylerin hiçbir katk›da ya da çabadabulunmadan elde ettikleri de¤erlerin bir k›sm›n›n tekrar topluma dönmesininsa¤lanmas›d›r.

Yeni bir yol, park, köprü yap›m› sonucu, bu bay›nd›rl›k hizmetlerinden fayda-lanan o yöredeki gayrimenkullerin de¤eri artar. Görüldü¤ü gibi, bu de¤er art›fl›-n›n nedeni mülk sahiplerinin çabalar› olmay›p, kamu yat›r›mlar›yla gerçekleflenbay›nd›rl›k hizmetleridir. ‹flte bu gibi durumlarda, sözkonusu bay›nd›rl›k hizmeti-ni yürüten idare (genellikle belediyeler), hizmetin maliyetini k›smen bu de¤er ar-

t›fllar›yla orant›l› olarak, mülk sahiplerinden, de¤erlendirme resmi olarak istemek-tedir. Görüldü¤ü gibi, bu noktada flerefiye, bireylere sa¤lanan özel bir hizmet veç›kar karfl›l›¤› al›nmas› yönünden vergiden ayr›lmaktad›r. fierefiye ile yap›lan hiz-met aras›nda, do¤rudan bir iliflki kurulmaktad›r. Halbuki vergi genel ve karfl›l›k-s›zd›r. fierefiye bu yönüyle daha çok harca yaklaflmaktad›r. Ancak harç, birtak›mhizmetlerden faydalanma karfl›l›¤› ödenen bir bedel oldu¤u gibi, bireyler bu hiz-metleri talep edip etmemekte daha serbesttirler. fierefiye ise sadece bay›nd›rl›khizmetlerine iliflkindir. Ayr›ca bu bay›nd›rl›k hizmetlerinden faydalanma konu-sunda birey, harçta oldu¤u kadar ba¤›ms›z de¤ildir. Bireylerin böyle bir hizmetiisteyip istemedi¤ine, bu art›fltan do¤rudan bir fayda sa¤lay›p sa¤lamad›¤›na bak›l-maks›z›n flerefiye tahsil edilir. Bununla birlikte flerefiye, nitelik itibariyle vergiden

çok harca yaklaflmaktad›r. Bir mükellefiyet olarak vergiyle ortak yönü, hukuki ce-bir alt›nda al›nan bir kamu geliri olmas›d›r. fierefiyenin bu niteli¤i, harçta oldu¤ugibi, di¤er özelliklerinden daha önemlidir.

fierefiye sanayileflmifl ülkelerde, flehirlerin yeniden imar›nda yayg›n bir flekildekullan›lan bir finansman türüdür. Bu yönüyle flerefiye, flehirlerin finansman›ndabafll›ca kaynaklardan biri olmaktad›r. Dolay›s›yla flerefiye, daha ziyade, yerel yöne-timlerin gelirleri içinde yer almaktad›r.

fierefiyeyi vergiden ay›ran özellikler nelerdir?

Ülkemizde Belediyelerin ald›klar› harcamalara kat›lma paylar›n›n esaslar›n›, 2464 say›l›Belediye Gelirleri Kanununun üçüncü k›sm›nda yer alan yol, kanalizasyon ve su tesisleriharcamalar›na kat›lma paylar›n›n uygulanmas›na iliflkin esaslar düzenlemektir.

Vergi Benzeri Gelirler (Parafiskal Gelirler)Kamu hizmetlerinin geliflmesi ve ça¤dafl refah devleti kavram›yla birlikte, yeni fi-nansman kaynaklar›na ihtiyaç duyulmufltur. Bu kaynaklar›n en önemlilerinden bi-ri de parafiskal gelirlerdir. Parafiskal sözcü¤ü, Yunanca as›ll› “para” sözcü¤üyleFrans›zca as›ll› “fiscal” sözcü¤ünün birleflmesinden oluflmufl bir kavramd›r. Kavra-m›n Türkçe anlam› “hemen hemen vergicilik” ya da daha anlaml› olarak “vergibenzeri”dir. Demek ki parafiskal gelirler, vergi benzeri gelirlerdir.

Parafiskal gelirler, kamu kurumlar›n›n ve kamu yarar›na yönelik hizmet görenkurulufllar›n, finansmanlar›n› sa¤lamak amac›yla bu hizmetlerden, dolayl› ve do-

112 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 3

D ‹ K K A T



lays›z bir flekilde yararlananlardan, yasal zorunluluk alt›nda ald›klar› paralard›r.Bununla birlikte parafiskal gelirler, özel kanunlara dayal› özel bir yükümlülüktür.

Tan›m incelenirse parafiskal gelirlerin dört özelli¤i ortaya ç›kar:

• Parafiskal gelirler, kamu kurulufllar› ya da kamu kuruluflu niteli¤indeki mes-leki kurulufllar taraf›ndan, bu kurulufllara gelir sa¤lamak amac›yla al›n›r.• Parafiskal gelirleri ödeyenler, bu kurulufllar›n hizmetlerinden yararlan›rlar.• Parafiskal gelirler, bir hizmet karfl›l›¤› al›nmaktad›r.• Parafiskal gelirler, bir kanuna dayal› olarak ve zor ö¤esi kullan›larak tahsil

edilir.Parafiskal gelirlerin di¤er bir özelli¤i de devlet bütçesinde yer almamalar›d›r.

Bu gelirler, yukar›da sözü edilen kurulufllar›n bütçeleri içinde ya da özel fonlardatoplanmaktad›r.

Türkiye’deki parafiskal gelirler, esas olarak üç grupta toplanabilir. Bunlardanbirincisi, Anayasa’n›n 135. maddesine göre faaliyet gösteren, kamu kurumu niteli-

¤indeki meslek kurulufllar›n›n toplad›¤› aidatlard›r. Bir özel yasa ile kurulmufl olanTicaret ve Sanayi Odalar›, Ziraat Odalar› aidat toplayan kurulufllara örnek olarakgösterilebilir.

‹kinci grup, sosyal güvenlik kurumlar›n›n toplad›klar› primlerdir. Sosyal Sigor-ta Kurumu’nun, iflçilerinden; Emekli Sand›¤›’n›n, memurlardan; Ba¤Kur’un ticaret,sanayi, tar›m ve serbest meslek alanlar›nda, kendi ad›na, ba¤›ms›z çal›flanlar›n üc-ret ve maafllar›ndan yapt›klar› prim kesintileri veya toplad›klar› primler, parafiskalgelirlerin bir di¤er örne¤ini oluflturmaktad›r.

‹ktisadi ya da mali amaçl› fon kesintileriyse üçüncü grup olarak say›labilir. Bukesintilerin yükümlüleri, genel olarak, ilgili mal ve hizmet piyasalar›nda ifllem ya-pan kiflilerdir. Örnek olarak Toplu Konut Fonu, Denetleme ve Fiyat ‹stikrar Fonu,

Kaynak Kullan›m Destekleme Fonu için yap›lan kesintiler gösterilebilir.Parafiskal gelirlerle di¤er kamu gelir türlerini karfl›laflt›rd›¤›m›zda bunlar›n, bir

hizmet karfl›l›¤› al›nmas›n›n harç niteli¤i tafl›d›¤›n›; zora dayal› olarak al›nmalar› so-nucu vergiye yaklaflt›klar› söylenebilir.

Para Cezalar›Para cezalar›, kurallara uymaksa¤lamak ve kamu düzeninisa¤lamak amac›yla uygulanan

yapt›r›mlard›r. Devlet, kamudüzenine uymayan bireyler-

den, kurumlardan, para ceza-lar› ve vergi cezalar› tahsil et-mektedir. Trafik cezalar›, ver-gi cezalar›, vergi ve benzerimali yükümlülükleri zaman›n-da yerine getirmeyenlerdentahsil edilen gecikme zam vefaizleri, bu tür gelirler aras›nda

yer almaktad›r. Para cezalar›n› almaktaki amaç, gelir sa¤lamak ya da gelir yaratmakde¤ildir. Ancak kurallar› ihlal edenlerden al›nan para cezalar› ya da vergi borcunuödemeyenlerden al›nan vergi cezalar›, her türlü yükümlülüklerin geciktirilmesinden

ya da yerine getirilmemesinden do¤an cezalar, kamu gelirleri içine al›n›r. Buradaönemli olan, cezaya konu olan eylemlerin azalt›lmas›d›r.


Fon: Bir hizmetin görülmesi,bir program›n yürütülmesigibi, belirli bir amac›gerçeklefltirmek için,gerekti¤inde kullan›lmaküzere bir hesapta toplananve harcanan paralar” olarakda tarif edilmifltir.

fiekil 6.3

Para Cezalar›

• Yarg› para cezalar›

• ‹dari para cezalar›• Vergi cezalar›• Trafik para cezalar›• Müteahhitlerden al›nacak gecikme cezalar›• Zaman›nda ödenmeyen ücret gelirlerinden al›nacak gecikme cezalar›• Gecikme cezalar›



Para ve vergi cezalar› devlet için bir gelir türü olmal› m›d›r? Tart›fl›n›z?

Zorunlu BorçlanmaBorçlanma, genellikle gönüllü olarak yap›lsa da devlet, egemenlik hakk›na daya-narak, zorunlu borçlanma yoluyla da gelir elde edebilmektedir. Devletin borçlan-mas› zorunlulu¤u vergiye benzemektedir. Ancak vergi karfl›l›ks›zken borç, faiziylebirlikte belli bir süre sonra geri ödenmektedir. Bir baflka ifadeyle borçlanma, ba-zen zorunlu olarak da yap›labilir. Bu durum da vergi gibidir; ancak, belli bir vadesonunda geri ödenmesi, onu vergiden ay›r›r. Bu tür bir gelir türüne devletin bafl-

vurmas› çok ender olarak görülür. Çünkü; devletin borç almak için zorlama yolu-nu seçmesi, itibar›n› düflürece¤inden, daha sonraki ekonomik etkileri, çok dahakötü sonuçlar verebilir. Bu nedenle zorunlu borçlanmayla gelir yaratmaya devlet-ler çok fazla baflvurmak istemezler.

KAMUNUN ZORLAMA OLMADAN ELDE ETT‹⁄‹GEL‹RLERBu bafll›k alt›nda, kamunun, zorlama olmadan, iste¤e ba¤l› olarak elde etti¤i gelir-lerden bahsedece¤iz. Bu gelirleri, Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri (K‹T) gelirleri, malitekellerden elde edilen gelirler gibi iflletmecilik (teflebbüs gelirleri) faaliyetlerindenelde etti¤i gelirler, sahip oldu¤u menkul ve gayrimenkul mallardan elde etti¤i mül-kiyet gelirleri, ba¤›fl ve yard›mlar, iste¤e ba¤l› borçlanma olarak s›ralayabiliriz.

Teflebbüs ve Mülkiyet GelirleriDevletlerin tafl›n›r tafl›nmaz mallar›, s›nai ve

ticari faaliyetlerini yürüttü¤ü iflletmeleri bu-lunmaktad›r. Tüm bu mallardan, iflletmeci-lik faaliyetlerinden elde edilen gelirler, mülk

ve teflebbüs gelirleri olarak isimlendirilebi-lir. Devlet, bu mülklerini satarak, kiraya ve-rerek, ya da çeflitli alanlarda iflletmecilik fa-aliyetleri gerçeklefltirerek, gelir elde edebil-mektedir. Kamusal finansman yöntemleri-nin geliflmedi¤i dönemlerde geleneksel dev-letin en önemli gelir kaynaklar›, mülk (em-lâk) gelirleriydi. Ancak 19. Yüzy›l›n libera-

lizmiyle birlikte mülk gelirleri de önemini kaybetmifltir. Teflebbüs gelirleri ise mü-dahaleci devlet anlay›fl›n›n geliflmesine paralel olarak artm›flt›r.

Mülkiyet gelirleri, devlete ait menkul ve gayrimenkullerin sat›fl›ndan ya da ki-ralanmas›ndan do¤an gelirlerdir. Kamu arazisi üzerindeki madenlerin ve petrolüniflletme hakk›n›n devredilmesi de mülkiyet gelirleri içine kaydedilebilir.

Devlet, elinde bulundurdu¤u mal varl›klar›n›, çeflitli biçimlerde de¤erlendire-rek, gelir sa¤lar. Bir baflka deyiflle devlete ait kurum ve kurulufllar›n, özel sektör gi-bi mal ve hizmet üretip satmas›ndan elde etti¤i gelirler de kamu geliri olarak ka-bul edilir. K‹T’lerden elde edilen gelirler bunlara örnektir. Ayr›ca, döner sermaye-li iflletmeler, benzeri kurumlar has›lat› da devlet aç›s›ndan teflebbüs geliridir. Dev-letin belirli koflullar alt›nda üretti¤i hizmetler, bu hizmetlerden faydalananlara fiyat

sat›l›r. Elektrik ücretleri, posta ücretleri ve köprü geçifl ücretleri de devletin elde et-ti¤i gelir kaynaklar› aras›ndad›r. Devlet ayn› zamanda ulaflt›rma, baflka bir deyiflle

114 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 4

Zorlama Olmadan Elde Edilen Gelirler

• Teflebbüs ve mülkiyet gelirleri• Ba¤›fl ve yard›mlar• ‹ste¤e ba¤l› borçlanma• Mali tekeller

fiekil 6.4



demiryolu, deniz ve göllerde ya da hava tafl›mac›l›¤› ifllerinden, radyo, televizyon ve bankac›l›k hizmetlerinden de gelir sa¤lamaktad›r. Devletin teftifl, denetleme vemuayene hizmetleri karfl›l›¤›nda elde etti¤i gelirler de hizmet gelirleri olarak dev-

let gelirleri içerisinde, bu bafll›k alt›nda say›labilmektedir. Bu gelirler iflletme, kira-lama ve sat›fl gelirleri de olabilir. Ülkemizde, özellefltirme politikas›yla kamu kesi-minin daralt›lmas› için, daha çok sat›fl gelirlerine a¤›rl›k verilmifltir.

Devlet, hazine arazisi niteli¤indeki sahip oldu¤u topraklar›, üçüncü kiflilere ki-raya verebilir, satabilir ya da kendisi iflletebilir. Yap›lan bu ifllemler sonucu devletgelir sa¤lar. Ormanlardan sa¤lanan ürünlerin (özellikle tomruk) sat›fl›ndan, ma-denlerin ç›karma ve iflletme hakk›n›n devrinden de gelir sa¤lar. Bu gelirler, top-lam kamu gelirleri aras›nda düflük bir paya sahiptir. Ayr›ca devletler, sahip olduk-lar› lojman, sosyal tesis ya da di¤er gayrimenkullerin kiralanmas›ndan da gelir el-de etmektedirler.

Devletin teflebbüs ve mülkiyet gelirleri nelerdir?

Ba¤›fl ve Yard›mlar Ba¤›fl ve yard›mlar da devlet için bir gelir kayna¤›d›r. Vatandafllar zaman zamandevlete ba¤›flta bulunurlar. Örne¤in; okul ve spor tesisleri yap›m› için vatandaflla-r›n büyük miktarlarda ba¤›fl yapmas› ya da bir okulun tüm masraflar› karfl›lan›p ta-mamlanarak devlete ba¤›fllanmas›, devlet için gelir kayna¤›d›r.

Ayn› zamanda ülkeler ekonomik, sosyal ve askeri amaçlarla birbirlerine yard›m ve ba¤›fllarda bulunabilmektedirler. Yard›mlar geri ödenebilmekte ba¤›fllar›n geriödenmesiyse söz konusu olmamaktad›r.

‹ste¤e Ba¤l› BorçlanmaKamusal finansman içinde, vergiden sonra en önemli kaynak borçlanmad›r. Klasikanlamda ve özellikle modern devlet anlay›fl› içinde ihtiyaçlar her gün daha fazlaartmaktad›r. Devlet, artan bu ihtiyaçlar› karfl›layabilmesi için, her geçen gün, dahafazla kamu harcamas› yapmak zorunda kalmaktad›r. Kamu harcamalar› ekonomik,sosyal ve siyasal koflullar›n uygun oldu¤u dönemlerde, kamu gelirleriyle ve a¤›r-l›kl› olarak vergilerle karfl›lan›r. Çünkü; vergiler, en sa¤lam gelir kayna¤› olmalar›özelli¤inin yan›nda, ekonomide emisyon, devalüasyon gibi araçlar›n arzulanma-

yan sonuçlar›n› da yaratmazlar. Ancak, devletin bu ola¤an giderleri d›fl›nda, bazenbeklenmedik flekilde ya da çok büyük miktarda harcama yapmas› gerekir. Devletekonomik, sosyal ve siyasal koflullar›n bozuldu¤u ola¤anüstü durumlarda, vergi

gelirlerinin kamu harcamalar›n› karfl›layamayacak seviyelere düflmesi halinde, al-ternatif finans kayna¤› olarak borçlanmaya baflvurulur. Özellikle büyük yat›r›mlar

ya da savafllar, ola¤an kamu gelirleriyle karfl›lanamaz. Bunlar için devlet, ihtiyaçduydu¤u paray› borçlanma (istikraz) yoluyla sa¤lar. Ancak devletlerin büyük yat›-r›mlar, savafllar d›fl›nda, y›ll›k bütçe aç›klar›n› kapatmak için de borçlanmaya bafl-

vurdu¤u görülmektedir. Günümüzde, ola¤anüstü bir gelir kayna¤› olan borçlan-ma, devlet bütçelerinde ola¤an gelir kaynaklar› aras›nda yer almaya bafllam›flt›r.

Borçlanma, gönüllü ve geçici olarak yap›lan bir ifllemdir. Bu ifllem sonunda el-de edilen gelirler, vergilerden farkl›l›k gösterir. Çünkü; borçlanmada, genelliklezor ö¤esi yoktur. Borcun geçici olma niteli¤i, her zaman bir vadeye ba¤lanmas›n›

ve vade sonunda borcun faiziyle birlikte geri ödenmesini gerekli k›lar. Dolay›s›yla

borçlanma, geçici olma özelli¤iyle vergiden ayr›l›r.


SIRA S‹ZDE

5



Borçlanma yurt içinden ya da yurt d›fl›ndan yap›labilir. Yurt içinden yap›lanborçlanmaya iç borçlar yurtd›fl›ndan yap›lan borçlanmaya d›fl borçlar denilmekte-dir. ‹ç borçlar bireylerden, baz› özel kurulufllardan, bankalardan, merkez banka-

s›ndan ve baz› sosyal güvenlik kurulufllar›ndan sa¤lanabilir. Bu borçlar, özel ke-simde kullan›labilir fonlar› azalt›r, kamu kesiminin kullan›labilir fonlar›n› yükseltir.D›fl borçlar›ysa yabanc› ülkelerden al›nan kredi ve yard›mlardan oluflmaktad›r.

Ülkemizde iç ve d›fl borçlanmayla ilgili rakamlara Hazine Müsteflarl›¤›’n›n web sitesindenulaflabilirsiniz. www.hazine.gov.tr

Mali Tekeller Devlete gelir sa¤lamak ve üretimi kontrol etmek için devletler baz› mal ve hizmet-lerin üretimini, da¤›t›m›n› kendisi üstlenerek, mali tekeller oluflturabilir. Ülkemiz-de devlete gelir sa¤lamak için baz› mallar›n tek üreticisi olma hakk›, önceden ka-

nunla Tekel Genel Müdürlü¤üne verilmiflti. Bu mallar aras›nda baz› alkollü içkiler,sigara ve benzeri ürünler yer almaktayd›. Mali tekeller bir yandan devlete dolayl› vergi geliri sa¤larken ayn› zamanda oluflan tekel kar› da devlet için bir gelir olmak-tad›r. Mali tekeller, dolayl› vergiler kapsam›nda bir tüketim vergisidir. Burada dev-let, talep esnekli¤i düflük baz› mallar›n üretimini ve sat›fl›n›, kamu tekeline al›pbunlar›n fiyatlar›n› çok yüksek karlar sa¤layacak flekilde belirleyerek gelir sa¤laya-bilmektedir. Mali tekel uygulamalar› tütün, alkolü içkiler, barut, tuz, kibrit, kahve

vb. maddeler üzerinden tekelleflmifltir. Görüldü¤ü gibi mali tekellerde yüksek ver-gi ve yüksek mali rantlarla belirlenen sat›fl fiyatlar›yla devlet önemli bir gelir sa¤la-maktad›r. Son y›llarda, yeni düzenlemelerle bu tekelleflme ortadan kald›r›lm›fl, fa-kat vergi ve fiyatlamalarla devlet, bu alanlardaki gelirlerini hala sürdürmektedir.

Günümüzde mali tekellerin önemi azalm›flt›r.

PARASAL ‹fiLEMLERDEN ELDE ED‹LEN GEL‹RLERDevlet egemenlik hakk›na dayanarak yapm›fl oldu¤u para ifllemlerinden çeflitli ge-lirler sa¤lar. Bu gelir çeflitleri para basma (emisyon) ve devalüasyon olarak ikigrupta incelenebilir.

Para Basma (Emisyon)Hükümetler için en kolay gelir elde etme yolupara bas›m›d›r. Devlet otorite gücüne dayal› ola-rak para yaratmakta ve tedavüle sürmektedir.

Bu yönteme Merkez Bankas› kaynakl› finans-man da denmektedir. Devlet madeni para ya dakâ¤›t para ihraç edebilir. Madeni para bas›m›n-da devletin geliri, paran›n üzerinde yaz›l› olande¤erden paran›n maden de¤eriyle bas›m veda¤›t›m giderlerinin düflülmesiyle bulunur. Kâ-

¤›t para ihrac›nda da yine paran›n üzerinde yaz›l› de¤erden bas›m ve da¤›t›m gi-derleri düflülerek devletin sa¤lad›¤› gelir bulunur. Kâ¤›t paralar›n maliyetinin çokdüflük olmas› nedeniyle kâ¤›t para ihrac› neredeyse paran›n üzerinde yaz›l› de¤erkadar bir gelir elde edilmesine yol açar. Görüldü¤ü gibi para bas›m›yla kolay ve

vergilerde oldu¤u gibi tepkilere yol açmayan, bir ek finansman kayna¤› elde edil-

mifl olur. Ancak para bas›m› her zaman baflvurulabilecek bir gelir türü de¤ildir.Çünkü; para bas›m›, piyasadaki toplam para miktar›n›, toplam mal ve hizmet mik-

116 Kamu Maliyesi

‹ N T E R N E T

Parasal ‹fllemlerden Elde Edilen Gelirler

• Para Basma• Develüasyon

fiekil 6.5

Emisyon: Karfl›l›ks›z parabas›m›; Kelime anlam›olarak emisyon; ç›karmak,yaymak, ihraç etmek,dolafl›ma sokmak gibianlamlara gelmektedir. Birülkede ka¤›t para, tahvil ve

bono, hisse senetleri gibide¤erlerin ilk kez piyasayasürülmesine emisyon denir.



tar›na göre artt›rarak makro ekonomik dengeleri etkiler. Bunun sonucu enflasyon-dur. Bafllang›çta sanki hiçbir yük getirmeyen para bas›m› sonuçta sabit gelirliler yada gelirlerini fiyatlar genel seviyesine göre artt›ramayan birey ve kurulufllar üzerin-

de adaletsiz bir yük oluflturur. Enflasyon sonucu mal ve hizmetlerin de fiyatlar› ar-taca¤›ndan devletin harcamalar› kaç›n›lmaz olarak artacak ve devlet yine yeni kay-nak aray›fllar› içine girecektir. Bu nedenle bara bas›m› tercih edilmemesi gerekenbir finans kayna¤›d›r.

DevalüasyonUlusal paran›n yabanc› paralar karfl›s›nda d›fl de¤erinin düflürülmesi olarak tan›m-lanan devalüasyon da devlet için bir tür dolayl› gelir elde etme yöntemidir. Deva-lüasyon yap›ld›¤›nda para biriminin alt›n ya da döviz karfl›l›¤› de¤eri düflürülünce,devletin ve merkez bankas›n›n elinde bulunan döviz ve alt›nlar›n ulusal paraya gö-re de¤eri artar. Bu art›fl, ulusal para biriminin de¤erinin düflürüldü¤ü oranda ger-

çekleflir. Devalüasyon sonucu ortaya ç›kan bu dolayl› gelir fark› hazineye devredi-lir. Do¤al olarak d›fl borçlar›n, ülke para biriminin de¤er kaybetmesi sonucu, art›flgösterece¤ini dikkatlerden uzak tutmamak gerekir.

Ülkemizde büyük çapl› devalüasyonlar 1958 y›l›nda (1 dolar 286 kurufltan 9liraya); 1970 y›l›nda (1 dolar 9 liradan 14 liraya); 1994 y›l›nda (1 dolar 14.000 li-radan 42.000 liraya ve 2001 y›l›nda (1 dolar 600.000 liradan 1.500.000 liraya) ya-p›lm›flt›r. Kur ayarlamalar›n›n da küçük çapl› devalüasyon oldu¤unu unutmamakgerekir.


Devalüasyon: Ulusalparan›n yabanc› paralarkarfl›s›nda de¤erinindüflürülmesi olaraktan›mlanabilir.



118 Kamu Maliyesi

Kamu finansman›n›n gereklili¤ini de¤erlendirmek

Kamu ekonomisi asli olarak bölünemez niteliktemallar üretmekle birlikte, toplumsal talebi karfl›-

lamak üzere yar› bölünebilir kamusal mallar ya

da bölünebilir özel mallar da üretmektedir. Bu

durumda, devletin üretti¤i mallar›n bilefliminin

farkl› olmas›, kamusal finansman›n da çeflitlen-

mesine yol açm›flt›r. Bölünmez nitelikteki mal ya

da hizmetlerin zorunlu (cebri) finansman araçla-

r› kullan›lmaktad›r. Baflka bir deyiflle bölünemez

kamusal mallar›n finansman›nda vergileme, bafl-

l›ca finansman arac›d›r. Yar› bölünebilir mallar›n

finansman›, kullan›c› fiyatlar› (harçlar) ve vergi-lerle sa¤lan›r. Devletin üretti¤i özel mallarsa, fi-

yat karfl›l›¤›nda kullan›c›ya sunulmaktad›r.

Kamunun zorla (cebri olarak) elde etti¤i gelirleri

tan›mlamak

Bu gelirler vergiler, harçlar, resimler, flerefiyeler,

parfiskal gelirler, para cezalar›, zorunlu borçlar

olarak s›ralanabilir.

Vergi, devlet ya da vergilendirme yetkisine sahip

kamu kurulufllar›n›n, kamu harcamalar›n› karfl›-

lamak üzere, gerçek ve tüzel kiflilerden, karfl›l›k-s›z, kesin, egemenlik hakk›na ve kanuna dayal›

olarak alm›fl olduklar› parasal tutarlard›r.

Baz› kamu kurum ve kurulufllar›n›n yapt›klar› hu-

kuki ifllemden, sunduklar› hizmetten dolay› al-

d›klar› paraya harç denir. Harç konusu olan hiz-

metleri sadece devlet yerine getirmektedir, bu-

nun karfl›l›¤›n› da yine devlet almaktad›r.

Resim, devlet kurumlar›nca yap›lan hizmetler

karfl›l›¤›nda al›nan paralard›r. Vergi ve harçlarla

ayn› anlamda da kullan›lan resimler, kamu kuru-

lular›n›n belirli bir ifli yapmaya yetki ve izin ver-

mesi karfl›l›¤›nda al›n›r.

fierefiye, devlet ya da yerel yönetimler taraf›ndan

yap›lan bay›nd›rl›k ifllerinden dolay› de¤erleri ar-

tan gayri menkullerin, sahiplerinden, bu hizmetin

maliyetine kat›lma karfl›l›¤› olarak al›nan paylard›r.

Parafiskal gelirler, kamu kurumlar›n›n ve kamu

yarar›na yönelik hizmet gören kurulufllar›n, fi-

nansmanlar›n› sa¤lamak amac›yla bu hizmetler-

den, dolayl› ve dolays›z bir flekilde yararlananlar-

dan yasal zorunluluk alt›nda ald›klar› paralard›r.

Para cezalar›, kurallara uymay› sa¤lamak ve ka-

mu düzenini sa¤lamak amac›yla uygulanan yap-t›r›mlard›r. Devlet kamu düzenine uymayan bi-

reylerden, kurumlardan para cezalar› ve vergi

cezalar› tahsil etmektedir.

Borçlanma, genellikle gönüllü olarak yap›lsa da

devlet, egemenlik hakk›na dayanarak, zorunlu

borçlanma yoluyla da gelir elde edebilmektedir.

Devletin borçlanmas› zorunlu oldu¤unda vergi-

ye benzemektedir.

Kamunun zorlama olmadan elde etti¤i gelirlerin

neler oldu¤unu tan›mlamak Bu gelirleri, Kamu ‹ktisadi Teflebbüslerinin (K‹T)

gelirleri, mali tekellerden elde edilen gelirler gi-

bi, iflletmecilik (teflebbüs gelirleri) faaliyetlerin-

den elde etti¤i gelirler, sahip oldu¤u menkul ve

gayrimenkul mallardan elde etti¤i mülkiyet gelir-

leri, ba¤›fl ve yard›mlar, iste¤e ba¤l› borçlanma

olarak s›ralayabiliriz.

Devletlerin, tafl›n›r tafl›nmaz mallar›, s›nai ve tica-

ri faaliyetlerini yürüttü¤ü iflletmeleri bulunmak-

tad›r. Tüm bu mallardan ve iflletmecilik faaliyet-

lerinden elde edilen gelirler, mülk ve teflebbüsgelirleri olarak isimlendirilebilir. Ba¤›fl ve yar-

d›mlar da devlet için bir gelir kayna¤›d›r. Vatan-

dafllar zaman zaman devlete ba¤›flta bulunurlar.

Kamusal finansman içinde, vergiden sonra en

önemli kaynak borçlanmad›r. Klasik anlamda ve

özellikle modern devlet anlay›fl› içinde ihtiyaçlar

her gün daha fazla artmaktad›r. Devletler gelir

sa¤lamak, üretimi kontrol etmek, baz› mal ve hiz-

metlerin üretimini ve da¤›t›m›n› kendisi üstlene-

rek, mali tekeller oluflturabilirler.

Kamunun parasal ifllemlerinden elde etti¤i gelir-

leri aç›klamak

Devlet egemenlik hakk›na dayanarak yapm›fl ol-

du¤u para ifllemlerinden çeflitli gelirler sa¤lar. Bu

gelir çeflitleri, para basma (emisyon) ve devalü-

asyon olarak iki grupta incelenebilir. Hükümet-

ler için en kolay gelir elde etme yolu para bas›-

m›d›r. Ulusal paran›n yabanc› paralar karfl›s›nda

d›fl de¤erinin düflürülmesi olarak tan›mlanan de-

valüasyon da devlet için bir tür dolayl› gelir elde

etme yöntemidir.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç




1. Devletlerin en önemli gelir kayna¤› afla¤›dakilerden

hangisidir?

a. Vergiler

b. Harçlar

c. Parafiskal Gelirler

d. Teflebbüs Gelirleri

e. Emlak gelirleri

2. Emekli Sand›¤› kesintileri, afla¤›daki kamu geliri tür-

lerinden hangisine örnektir?

a. Parafiskal gelirler

b. Vergiler

c. Harçlar

d. Resimler

e. fierefiyeler

3. Yarg› hizmetlerinden faydalanan bireylerden fayda-

lanma karfl›l›¤›nda al›nan paralar afla¤›daki kamu geliri

türlerinden hangisine örnektir?

a. Resim

b. Harç

c. fierefiye

d. Vergi

e. Parafiskal Gelirler

4. Yap›lacak herhangi bir faaliyet karfl›l›¤›nda kamu

kurumlar›ndan al›nan izin karfl›l›¤›nda al›nan paralar

afla¤›daki kamu geliri türlerinden hangisine örnektir?

a. fierefiy

b. Harç

c. Resim

d. Parafiskal gelir

e. Vergi

5. Afla¤›dakilerden hangisi verginin özellikleri aras›nda yer almaz?

a. Mal ve hizmet ile ödenir.

b. Kifli ve kurumlardan al›n›r.

c. Devletin egemenlik hakk›na dayal› olarak al›n›r.

d. Kanunla al›n›r.

e. Zorunlu ödemedir.

6. Devletin, baz› ürünlerin üretimini kendi tekeline al-

mas› sonucunda bu ifllemden elde etti¤i gelir türüne ne

ad verilir?

a. Mali tekel geliri

b. Harç

c. Resim

d. Vergi

e. Devalüasyon geliri

7. Afla¤›dakilerden hangisi devletin parasal ifllemler so-

nucu elde etti¤i gelir türlerinden birisidir?

a. Parafiskal gelir

b. Harç

c. Resim

d. Para basma

e. fierefiye

8. Afla¤›dakilerden hangisi harca tabi de¤ildir?

a. Bay›nd›rl›k ifllemleri

b. Pasaport ifllemleri

c. Trafik ifllemleri

d. Üniversitelerde kay›t ve s›nav ifllemleri

e Tapu ifllemleri

9. “Belirli bir gayeyi gerçeklefltirmek, korumak veya

gelifltirmek için belirli bir hesapta toplanan lüzumunda

harcanmak için haz›r tutulan para” tan›m› afla¤›dakiler-

den hangisinindir?

a. Harç

b. Fon

c. Resim

d. flerefiye

e. Vergi

10. “Devlet veya vergilendirme yetkisine sahip kamukurulufllar›n›n kamu harcamalar›n› karfl›lamak üzere

gerçek ve tüzel kiflilerden, karfl›l›ks›z, kesin, egemenlik

hakk›na ve kanuna dayal› olarak alm›fl olduklar› para-

sal tutarlara” ne ad verilir?

a. Vergi

b. Resim

c. Parafiskal Gelir

d. Harç

e. fierefiyesi




120 Kamu Maliyesi

fiimflek: Türkiye’deki vergi yükü o kadar yüksek

de¤il.

Maliye Bakan› Mehmet fiimflek, “Vergi yükü aç›s›n-

dan en düflük 6. ülke konumunday›z. Asl›nda alg›-

land›¤› gibi Türkiye’deki vergi yükü o kadar yük-

sek de¤il” dedi

“Vergilerle ne oluyor?”

Maliye Bakan› fiimflek, toplanan vergilerin ne oldu¤unu

esprili bir flekilde flu f›krayla anlatt›:

“Temel, Amerika’da önemli bir ekonomik konferansa

kat›l›yor. Masada ABD’liler, Avrupal›lar var. Konu ver-

giye geliyor, verginin ne kadar hizmete gitti¤ine geli-

yor. Amerikal›lar ‘çok basit diyor, biz uzun bir çizgi çi-

zeriz, toplad›¤›m›z vergi gelirini havaya atar›z, çizginin

soluna düfleni vatandafla sa¤›na düfleni kamuya veririz’

diyor. Avrupal›lar ‘biz de havaya atar›z fakat büyük bir

daire çizeriz, dairenin içinde kalan› vatandafla d›fl›nda

kalan devlet harcar’. Bizim Temel, ‘bizimki böyle kar›-

fl›k de¤il. Vergi gelirlerini havaya atar›z, havada kalan

vatandafla, yere düflen de devlete’ demifl. Ben de bu

f›kray› okuyunca dedim ki, herhalde Temel Amerika’ya

2000’li y›llar›n bafl›nda gitti. Çünkü bugün gitseydi böy-

le fleyler söyleyemezdi.”

Türkiye’de 2002 y›l›nda toplanan 100 liral›k vergi geli-

rinin 86 liras›n›n faize ödendi¤ini, en ufak bir hizmet

üretmek için d›flardan borçland›¤›n›, o nedenle faizin

yüksek oldu¤unu belirten fiimflek, flimdi Türkiye’nin

çok farkl› bir noktada oldu¤unu, geçen sene genel dev-

let aç›¤›n›n yüzde 0,6’ya kadar düfltü¤ünü vurgulad›.

fiimflek, sözlerini flöyle sürdürdü:“Hatta biz depremin yaralar›n› sarmak için e¤itime, vs.

bütçeye ilaveten harcama yapmasayd›k geçen y›l genel

devlet bütçesi fazla veriyorduk. fiimdi bunun sayesin-

dedir ki, Türkiye’de art›k o faiz yükü geride kald›. Ge-

çen sene biz 100 liral›k vergi toplad›ysak, onun sadece

16,6 liras› faize gitti. Nereden nereye, tam tersi bir nok-

taya geldik. Dolay›s›yla geriye kalan 83,4 lirayla biz

hizmet ürettik. ‹flte baflar›n›n s›rr› burada. Eskiden

GSY‹H’n›n yüzde 15’i faize giderdi, flimdi o oran yüz-

de 3,3’e düfltü. Ve 1990’l› y›llardan bu yana en düflük

düzeyinde.

Toplad›¤›m›z vergileri ülkemizde altyap›ya, e¤itime har-

c›yoruz. Bu y›l e¤itim en az 56 milyar lira harcayaca¤›z.Sa¤l›¤a en az 44 milyar lira harcayaca¤›z. Ulaflt›rma alt-

yap›s›na, sulama altyap›s›na harc›yoruz. Toplanan para-

lar› tabii ki kamu çal›flanlar›na maafl olarak ödüyoruz,

ama önemli ölçüde de tekrar yat›r›mc›lara, giriflimcilere

hizmet olarak dönüyor. Bu hizmetlerde hepimizin kat-

k›s› var. Bu ülkede tafl tafl üstüne konulursa, bu Kahra-

manmarafl’taki di¤er illerdeki vergiler sayesinde olmak-

tad›r. Siz bu vergileri verdi¤iniz için güzel hizmetler ya-

p›l›yor. Bu vergilerde 75 milyonun hakk› var, hukuku

var. Bu vergiler verilmedi¤i zaman sadece maliye de¤il

asl›nda 75 milyondan kaç›r›yorsunuz. Bunun vebali çokdaha büyük.”

Kaynak: http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/20089

281.asp


9 Mart 2012

”

“




1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Vergiler” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Parafiskal Gelirler” konu-


3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Harçlar” konusunu yeni-


4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Resimler” konusunu yeni-




6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mali Tekeller” konusunu


7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Emisyon” konusunu yeni-


8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Harçlar” konusunu yeni-


9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Parafiskal Gelirler” konu-




S›ra Sizde 1

Vergilerin özelliklerini flöyle s›ralayabiliriz: Vergi; dev-

let veya vergilendirme yetkisini devretti¤i kurum ve ku-

rulufllar taraf›ndan konur ve toplan›r. Vergi karfl›l›ks›z-

d›r. zor (cebir) ö¤esine dayal› olarak tahsil edilir. Vergi-

nin bir di¤er özelli¤i de kesin olmas›d›r. Buna göre bir

borç iflleminde oldu¤u gibi verginin bir süre sonra geri

ödenmesi mümkün de¤ildir. Vergi gerçek veya tüzel ki-

flilerden al›n›r: Vergilerin mükellefleri gerçek veya tüzel

kiflilerdir.Vergi kanunla konulur, de¤ifltirilir veya kald›-

r›l›r. Vergi parasal bir ödemedir.

S›ra Sizde 2

Harçlar, zor ö¤esini içerdikleri için esas itibariyle bir

vergidir. Harca konu olan kamusal mal ve hizmetlerde,

“mahrum b›rakma” ilkesi k›smen uygulanabilir. Bu mal

ve hizmetlerden faydalananlar, harç ödemedikleri tak-

tirde bu mal ve hizmetleri elde edemezler. Harc›n, k›s-

men “mahrum b›rakma” ilkesinin uygulanabilece¤i ka-

musal mal ve hizmetlerden al›nmas› sonucu, bu mal ve

hizmetlerden faydalanman›n da iste¤e ba¤l› oldu¤u or-

taya ç›kmaktad›r. Ancak harc›n konu oldu¤u kamusal

mal ve hizmetler, bireyin kolayca vazgeçebilece¤i mal

ve hizmetler de¤ildir. Bu nedenle san›ld›¤› gibi harçtan

kaç›nmak kolay de¤ildir. Dolay›s›yla bu noktada harç

da vergi gibi bir zorunluluktur. Yani bir baflka deyiflle

kiflilerin bu hizmetlerden sa¤lad›¤› özel fayda karfl›l›-

¤›nda bedel belirlenir. Vergilendirmede ise böyle bir

tespit zordur. Kiflilerin onlara sunulan hizmetlerden fay-

dalan›p faydalanmad›klar›na ya da ne kadar faydalan-

d›klar›na bak›lmaz. Yani vergi karfl›l›ks›z iken harç kar-

fl›l›kl›d›r. Harç, iste¤e ba¤l› bir ödemedir. Vergi gibi zo-

runlu bir ödeme de¤ildir. Harç tarifeleri, vergiler kadar

s›k de¤iflmez; vergi gelirlerine göre daha az gelir sa¤lar-

lar. Bu yüzden kamu gelirleri içerisinde harçlar›n pay›küçüktür, fazla yer tutmaz.

S›ra Sizde 3

fierefiye, vergiden, bireylere sa¤lanan özel bir hizmet

ve ç›kar karfl›l›¤› al›nmas› yönünden ayr›lmaktad›r. fie-

refiye ile, yap›lan hizmet aras›nda do¤rudan bir iliflki

kurulmaktad›r. Hâlbuki vergi genel ve karfl›l›ks›zd›r. fie-

refiye bu yönden daha çok harca yaklaflmaktad›r.




122 Kamu Maliyesi

S›ra Sizde 4

Para cazalar› kurallara uymay› sa¤lamak ve kamu düze-

nini sa¤lamak amac›yla uygulanan bir yapt›r›md›r. Bu-

rada amaç, gelir sa¤lamak veya gelir yaratmak de¤ildir.

Ancak kurallar› ihlal edenlerden al›nan para cezalar› ya

da vergi borcunu ödemeyenlerden al›nan vergi cezala-

r›, her türlü yükümlülüklerin geciktirilmesinden veya

yerine getirilmemesinden do¤an cezalar kamu gelirleri

içine al›n›r. Burada önemli olan cezaya konu olan ey-

lemlerin azalt›lmas›d›r.

S›ra Sizde 5

Devletlerin tafl›n›r tafl›nmaz mallar› ve s›nai ve ticari fa-

aliyetlerini yürüttü¤ü iflletmeleri bulunmaktad›r. Tüm

bu mallardan ve iflletmecilik faaliyetlerinden elde edi-

len gelirler mülk ve teflebbüs gelirleri olarak isimlendi-

rilebilir. Devlet bu mülklerini satarak ya da kiraya vere-

rek, ya da çeflitli alanlarda iflletmecilik faaliyetleri ger-

çeklefltirerek gelir elde edebilmektedir.

Mülkiyet gelirleri, devlete ait menkul ve gayrimenkulle-

rin sat›fl›ndan veya kiralanmas›ndan do¤an gelirlerdir.

Kamu arazisi üzerindeki madenlerin ve petrolün ifllet-

me hakk›n›n devredilmesi de mülkiyet gelirleri içinde

kaydedilebilir.Devlet elinde bulundurdu¤u mal varl›k-

lar›n› çeflitli biçimlerde de¤erlendirerek gelir sa¤lar.

Akdo¤an, Abdurrahman. (1997). Kamu Maliyesi,

Gelifltirilmifl 6. Bask›, Ankara: Gazi Kitabevi.

Bat›rel, Ömer Faruk, (1979). Kamu Maliyesi Teorisine

Girifl, ‹kinci Bask›, ‹.‹.T.‹.A., ‹stanbul.

Dikmen, Orhan, (1964). Maliye Dersleri, Birinci Kitap,

‹kinci Bask›, Sermet Matbaas›, ‹stanbul.

Due John F., Fr›edlaender Ann F., (1967). Government

Finance, Sixt Ed. Richard D. Irwin, Inc.,

Homewood, III.

Erdem Metin Ve Do¤an fienyüz, ‹smail Tatl›o¤lu. (1998).

Kamu Maliyesi, 2. Bask›, Bursa: Ekin Yay›nlar›.

Herber, Bernard P., (1979). Modern Public Finance,

Fourth Ed., Richard D. Irwin, Inc. Homewood. III.

Herekman, Aykut, (1987). Kamu Maliyesi (Genel Vergi

Kuram›) Cilt 2, 2. Bas›, Ankara: Sevinç Matbaas›.

Hyman, David N. (1996). Public Finance, Fifth Ed.,

Forth Worth: The Dryden Press.

Nadaro¤lu, Halil. (1998). Kamu Maliyesi Teorisi,

‹stanbul: Beta Bas›m Da¤›t›m A.fi.

Neumark, F., (1951). Maliyeye Dair Tetkikler,

Dördüncü Tab›, ‹.Ü. ‹ktisat Fakültesi, ‹stanbul.

Rosen Harvey S. (1995). Public Finance, Fourth Ed,

Chicago: Richard D. Irwin Inc.

Stiglitze E. Joseph, (2000). Economics of The Public

Sector, Third Ed, New York: W.Norton&Company.

Turhan, Salih. (1977). Vergi Teorisi, ‹.Ü. ‹ktisat

Fakültesi, ‹stanbul, 1977.

Uluatam, Özkan. (1978). Kamu Maliyesi, A. Ü. S. B. F.,

Ankara, 1978.





Analitik Bütçe S›n›fland›rmas› ‹kinci Düzey Gelir Kodlar›

I II GEL‹R‹N EKONOM‹K SINIFLANDIRMASI

01 Vergi Gelirleri

1 Gelir, kar ve sermaye kazançlar› üzerinden al›nan vergiler

2 Sosyal Güvenlik Katk› Paylar›

3 Mülkiyet üzerinden al›nan vergiler

4 Dahilde Al›nan Mal ve Hizmet Vergileri

5 Uluslararas› Ticaret ve Muamelelerden Al›nan Vergiler

6 Di¤er Vergiler

7 Vergi Gelirlerinden Al›nan Paylar

8 ‹dari Harçlar ve Ücretler, Sanayi D›fl› Ar›zi Sat›fl lar

02 Vergi D›fl› Gelirler

1 Teflebbüs ve Mülkiyet Gelirleri

2 Mali Olmayan Teflekkül ve Kamu Mali Kurulufllar›ndan Gelirler

3 Di¤er Mülkiyet Gelirleri

5 Para Cezalar› ve Cezalar

6 Çeflitli Vergi D›fl› Gelirler

7 Kifli ve Kurumlardan Al›nan Paylar

03 Sermaye Gelirleri1 Sabit Sermaye Varl›klar›n›n Sat›fl›

2 Stoklar›n Sat›fl›

3 Arazi ve Maddi olmayan Varl›klar›n Sat›fl›

4 De¤erli Ka¤›tlar›n Sat›fl›

04 Al›nan Ba¤›fl ve Yard›mlar

1 Yurt D›fl›ndan

2 Milli ‹darelerin Di¤er Düzeylerinden

3 Di¤er Bütçelerden

4 Kurumlardan ve Kifli lerden Al›nan Yard›m ve Ba¤›fllar

5 Proje Yard›mlar›

6 Özel Gelirler

08 Alacaklardan Tahsilatlar

1 Yurtiçi Alacaklardan Tahsilat

2 Yurtd›fl› Alacaklardan Tahsilat

09 Red ve ‹adeler (-)

1 Vergi Gelirleri

2 Vergi D›fl› Gelirler3 Di¤er Red ve ‹adeler

Ek 1



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Devlet bütçesi kavram›n› tan›mlayabilecek,Devlet bütçesinin klasik ifllevlerini de¤erlendirebilecek,Devlet bütçesinin ça¤dafl ifllevlerini de¤erlendirebilecek,Türkiye’de gider bütçesinin nas›l haz›rland›¤›n› aç›klayabilecek,Türkiye’de gelir bütçesinin nas›l haz›rland›¤›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Devlet bütçesi• Mali ifllev• Siyasi ifllev• Hukuki ifllev

• Denetim ifllevi• Kaynak tahsisi ifllevi• Gelir da¤›l›m› ifllevi• ‹ktisadi istikrar ifllevi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi Devlet Bütçesi

• DEVLET BÜTÇES‹ KAVRAMI VEÇEfi‹TL‹ TANIMLARI

• BÜTÇEN‹N KLAS‹K ‹fiLEVLER‹

• BÜTÇEN‹N ÇA⁄DAfi ‹fiLEVLER‹

• TÜRK‹YE’DE DEVLET BÜTÇES‹N‹NHAZIRLANMASI

7KAMU MAL‹YES‹



DEVLET BÜTÇES‹ KAVRAMI VE ÇEfi‹TL‹ TANIMLARIBütçe kelimesi, Latince “bulga” kelimesinden gelmektedir. Bu kavram›n ‹ngilizcekarfl›l›¤› “budget” yada “balance”d›r. Budget kelimesi dünyada yayg›n olarak kul-lan›lmaya bafllanm›flt›r. “Budget” kelimesi, bu kavram›n ortaya ilk ç›kt›¤› ‹ngilte-re’de “para çantas›” karfl›l›¤› kullan›lm›flt›r. “Budget”, ‹ngiltere’de Hazine Bakan’›n›nbütçeyi Parlamentoya sunulmak için tafl›d›¤› ve bütçe evraklar›n› bulunduran çan-tay› ifade etmifltir. Daha sonralar› bütçe kelimesi, günümüzdeki anlam›yla kullan›l-maya bafllanm›flt›r.

Ülkemizdeyse Osmanl›n›n son dönemlerinde bütçe kelimesi baz› belgelerdekullan›lm›fl olsa da genellikle “muvazene defteri”, “muvazene-i maliye” ve “muva-zene-i umumiye” gibi kavramlar daha yayg›n kullan›lm›flt›r. 1961 Anayasas›’ndanbafllayarak yerleflik bir kavram olarak bütçe kelimesi kullan›lm›flt›r.

Bütçe kavram›, Devlet’in gelir ve gider belgeleri, yürütmenin buldu¤u mali kay-naklarla bu kaynaklar›n kullan›lma gereksinmesini kapsamaktad›r. Bütçe kavram›-n›n ilk gelifliminde siyasi ve hukuki niteli¤i a¤›r basarken günümüzde, bunlaraekonomik nitelik de eklemifltir. Bütçelerin hükümetler taraf›ndan haz›rlan›p parla-mento taraf›ndan onaylanmas› siyasi niteli¤ini oluflturmaktad›r. Bütçe sürecinin be-lirli yasal çerçevede yürütülmesiyse hukuki niteli¤ini vurgulamaktad›r. Daha son-ralar› geliflen müdahaleci devlet, sosyal devlet anlay›fl›yla bütçenin ekonomik nite-li¤i de kazand›¤›n› görmekteyiz. Özellikle bütçenin, var olan s›n›rl› kaynaklarla in-sanlar›n ve toplumlar›n gereksinmelerini karfl›layabilmeye çal›flmas›, ekonomiye

yön verip ekonomik istikrars›zl›klar› gidermeye çal›flmas›, ekonomik özelli¤ini ön

plana ç›karmaktad›r.Devlet bütçesinin tan›m› yap›lmaya çal›fl›ld›¤›nda, çeflitli yazarlar›n farkl› tan›m-

lar yapt›klar›n› görmekteyiz. Her bir yazar bütçenin farkl› özelliklerini vurgulamak-tad›r. Bütçe nedir sorusuna verilen baz› yan›tlar flunlard›r;

• Bütçe, en basit olarak gelir giderleri gösteren bir dokümand›r.• Bütçe, gelecekte devletin harcayaca¤› paralarla toplayaca¤› gelirlerin tah-

minidir.• Bütçe, kaynaklarla amaçlara ulaflmak için bir araçt›r.• Bütçe, fiyat etiketli bir hedef s›n›flamas›d›r.• Bütçe, kaynaklar›n s›n›rl› olmas› ve ihtiyaçlar›n sonsuz olmas› nedeniyle al-

ternatif hizmetler aras›nda tercih yapma mekanizmas›d›r.

• Bütçe, tercihlerin amaçlara ulaflmak üzere koordine edilmesi anlam›nda birpland›r.

Devlet Bütçesi

1961 Anayasas›’ndanbafllayarak yerleflik birkavram olarak bütçekelimesi kullan›lm›flt›r.



• Bütçe, amaçlara nas›l ulafl›laca¤›n› gösteren ayr›nt›l› bilgi içeren, bir çal›flmaplan›d›r.

• Bütçe, yürütme organ›yla halk aras›nda yap›lan bir sözleflmedir.Görülece¤i üzere çeflitli yazarlar bütçenin çeflitli özelliklerini ön plana ç›karan

tan›mlamalar yapm›fllard›r. Bu tan›mlamalar›n hepsi do¤rudur. Ancak hepsi deeksik tan›mlard›r. Çünkü; günümüz ça¤dafl bütçeleri, bu tan›mlamalar›n hepsinikapsamaktad›r.

Klasik anlamda bütçe flöyle tan›mlanabilir:Devlet bütçesi, “kamu kurum ve kurulufllar›n›n, belirli bir dönem için gelir ve

giderlerini tahmin eden, bunlar›n uygulanmas›na önceden izin veren hukuki birdokümand›r.” Görülece¤i gibi, klasik tan›m, bütçenin siyasi ve hukuki niteli¤ini

vurgulamaktad›r. Ancak bütçenin ifllevleri, okundu¤unda anlafl›laca¤› gibi, bütçe-nin tan›mda yer almas› gereken baflka nitelikleri de vard›r. Dolay›s›yla ça¤dafl an-lamda bütçe tan›m› için, bütçelerin kaynaklar› etkin tahsis eden, gelir da¤›l›m›ndaadaleti ve ekonomik istikrar› sa¤layan bir araç olarak kullan›lmas› da klasik tan›miçerisine yerlefltirilmelidir. Böylece bütçe, klasik maliyecilerin anlad›¤› dar kapsam-l› bir mali denge arac› olmaktan ç›k›p, ekonomik denge arac› olmaya geçifliyle ni-teli¤i ve kapsam› geniflletilmektedir.

Gülay Coflkun’un, bütçenin ça¤dafl özelliklerini de içeren genifl bir tan›m›ysaflöyledir: “Bütçe, en genifl ulusal amaçlara hizmet etmek amac›yla kaynaklar›n ka-mu ve özel sektörlere da¤›l›m›n› yapan, ulusal ekonominin geliflmesi, tam çal›flma,fiyat istikrar› ve ödemeler dengesinin olumluya gidebilmesi için, devletin harcama-lar›n› ve gelirlerini yans›tan, mevcut ya da yeni hizmet programlar›na ödenek sa¤-lanmas› ve gelirlerdeki (vergiler) hukuki de¤ifliklikleri için yürütmenin yasama or-gan›ndan taleplerini oluflturan, Hükümetin geçmifl y›llarda yapt›¤› harcamalar›n›n

yasama organ› ve kamuoyunda hesab›n› veren bir rapordur.”

Bütçe tan›m›ndan, en genifl ulusal amaçlara hizmet etmek gayesiyle kaynakla-r›n kamu ve özel sektörlere da¤›l›m›n› yapar; ulusal ekonominin geliflmesi, tam ça-l›flma, fiyat istikrar› ve ödemeler dengesinin olumluya gidebilmesi için, devletinharcamalar›n› ve gelirlerini aksettiren ekonomik bir belge kavramlar› bulunur.

Klasik ve ça¤dafl bütçe tan›mlar›nda öne ç›kan unsurlar nelerdir?

BÜTÇEN‹N KLAS‹K ‹fiLEVLER‹

Bütçenin Mali ‹flleviBütçenin en eski ve en ola¤an ifllevlerinden birisi mali ifl-

levdir. Devletin üzerine alm›fl oldu¤u baz› görevler vard›r.Devletler, en az›ndan, jandarma devlet anlay›fl› içerisinde,iç ve d›fl güvenlik hizmetlerini yerine getirmektedir. Buhizmetlerin gerektirdi¤i baz› giderlerin yap›lmas› da zo-runludur. ‹flte mali ifllev, devlet hizmetlerinin gerektirdi¤imaliyetleri ve bunlar›n finansman›n› zorunlu k›lmaktad›r.Elbette bu giderler ve gelirler aras›nda bir denge kurulma-s›n› da gerektirmektedir.

Klasik iktisadi düflüncenin gere¤i olarak, eskiden, devlet hizmetlerinin finans-man›n›n sadece vergilerle yap›lmas› istenirken, günümüzde vergiler kamu hizmet-lerinin finansman›nda önemli bir pay al›rken, vergi d›fl› farkl› gelirler de kullan›l-

maktad›r. Hatta klasik iktisatç›lar›n tamamen reddetti¤i borçlanma da günümüzde,devletin finansman›nda oldukça yayg›n bir biçimde kullan›labilmektedir.

126 Kamu Maliyesi

Devlet Bütçesi: Kamu kurumve kurulufllar›n›n, belirli birdönem için gelir vegiderlerini tahmin eden,bunlar›n uygulanmas›naönceden izin veren hukukibir dokümand›r.

SIRA S‹ZDE 1

Bütçenin Klasik ‹fllevleri

Mali ifllevi

Siyasi ifllevi

Hukuk ifllevi

Denetim ifllevi

fiekil 7.1



Bütçenin Siyasal ‹flleviDünya tarihinde ilk bütçelerin yap›lma nedeni, devletin hangi hizmetleri yapaca-¤›n› ve bu hizmetlere halk›n katk›s›n›n ne olaca¤›n› belirlemek iste¤idir. Bu neden-

le de bütçenin ortaya ç›k›fl›n›n temel nedeni siyasald›r. Siyasi rejimlerin en yayg›n›olan demokrasilerin geliflmesinde de bütçelerin etkisi çok fazlad›r.

Temsili demokrasilerde Parlamentolar, halk›n isteklerini, ihtiyaçlar›n› ortaya ko- yarlar. Hükümetler de halk›n bu isteklerini, bütçe arac›l›¤›yla gerçeklefltirmeyiamaç edinmifl siyasal bir organlard›r. Hükümetler, politikalar›n› bürokrasiye uygu-latarak, halk›n isteklerini karfl›lam›fl olmaktad›r. Hükümetlerin siyasi tercihlerinin,parlamentolar arac›l›¤›yla onaylanmas› ve uygulanmas›, bütçenin siyasi iflleviniaç›klamaktad›r. Parlamentolarda, hükümetlerin haz›rlay›p getirdi¤i bütçelerin onay-lanmas›, bir yandan bütçenin uygulanmas›na izin verirken di¤er yandan hüküme-te de bir anlamda güvenoyu verilmektedir. Çünkü; bütçenin parlamentoda onay-lanmamas› halinde, hükümet politikalar›n› uygulama olana¤›n› yitirmektedir. Do-

lay›s›yla parlamento, hükümetin politikalar›n› be¤enmedi¤ini ifade etmifl olmakta-d›r ki bunun anlam› güvensizliktir.

Bütçenin siyasi ifllevi sadece demokratik ülkelerde geçerlidir. Çünkü halk›n is-teklerinin ve onay›n›n bütçelerde yer bulabilmesi, ancak demokratik haklar›n kul-lan›m›yla gerçekleflebilmektedir. Örne¤in; baz› bask› gruplar›n›n, temsil ettiklerigrubun istekleri ve ç›karlar› için lobi faaliyetleri yapmas›, konferanslar düzenleme-si yada gösteriler yapmas›, demokratik yöntemlerle bütçelerin etkilenmesiningöstergesidir. Ancak, totaliter rejimlerde, bütçe yap›lsa bile, bu bütçeler, halk›n de-mokratik haklar› kullanmas› söz konusu olmad›¤› için, büyük olas›l›kla sadece dik-tatörün istedi¤i ve flekillendirdi¤i bütçe olacakt›r. Devlet bütçelerinden siyasi ola-rak beklenen görev, halk›n istekleriyle uyumlu ve halk›n ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir

araç olmas›d›r.

Bütçenin siyasi ifllevi sadece demokratik ülkelerde geçerlidir. Çünkü; halk›n isteklerinin

ve r›zas›n›n bütçelerde yer bulabilmesi, ancak demokratik haklar›n kullan›m›yla gerçekle-

flebilmektedir. Demokratik olmayan toplumlarda bütçenin siyasi ifllevinden bahsedilemez.

Bütçenin siyasi ifllevi neden sadece demokratik ülkelerde geçerlidir? Aç›klay›n›z.

Bütçenin Hukuki ‹flleviBütçenin klasik tan›m›nda yer alan bir unsur da bütçenin hukuki bir doküman ol-mas›d›r. Gelir toplanmas›, gider yap›lmas›, borç al›nmas› gibi bütçe uygulamas›yla

ilgili denetimi düzenleyen hukuk dal› mali hukuktur. Mali hukuk kapsam›nda,devlet gelirlerine ve giderlerine dayanak oluflturan tüm yasalar, bütçenin haz›rlan-mas›na, uygulanmas›na, denetlenmesine iliflkin yasalar, Say›fltay Yasas›, kesin he-sap kanunlar›, vergi yasalar› ve borçlanma yasalar›, d›fl ülkelerle yap›lan malî an-laflmalar yer almaktad›r. Elbette bu yasalar›n bafl›nda anayasalar gelmektedir. Çün-kü; bütçe hakk› yla ba¤lant›l› olan, yürütme ve yasama organlar›n›n konuya iliflkins›n›rlar›n› çizen kurallar anayasalarda yer almaktad›r.

Tüm bütçe ifllemlerinin, yukar›da say›lan yasalara, tüzüklere yönetmeliklere uy-gun yap›lmas›, uygun yap›lmayan ifllemleri ve kiflileri de cezaland›rmas›, bütçeninhukuki ifllevidir. Hukuki ifllevin bir baflka aç›dan önemi, bütçe uygulamas›nda ka-muyla vatandafllar aras›nda ortaya ç›kabilecek uyuflmazl›klar›n, hukuki çerçevede

ilgili yarg› organlar› taraf›ndan çözümlenmesidir.

1277. Ünite - Devlet Bütçesi

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE

2

Bütçe Hakk›: Yasamaorgan›n›n halk ad›na kamugelirlerini toplay›p, yine halkad›na bu gelirleriharcamas›na bütçe hakk›denir.



1982 Anayasa’s›nda bütçe yasa olarak adland›r›lmas›na ra¤men, bütçe yasas›n›nhukuki niteli¤i hakk›nda farkl› görüfller vard›r. Baz› yazarlar, yasa yapma yöntem

ve tekni¤i bak›m›ndan bütçelerin, di¤er yasalardan hiçbir fark›n›n olmad›¤›n› be-

lirtirler. Buna göre bütçe, yürütme organ›nca haz›rlan›r, yasama organ›nda önce il-gili komisyonda daha sonra genel kurulda görüflülür ve yasalafl›r. Bu nedenle büt-çenin hukuki niteli¤inin yasa olmas› gerekmektedir. Çünkü; di¤er yasalar›n yap›l-mas›yla bütçenin yap›lmas› aras›nda genelde bir fark yoktur. Özellikle baz› hukuk-çular, bütçe kanunlar›n›n biçimsel olarak yasaya benzemesine ra¤men, yasa ola-mayaca¤›n› iddia etmektedirler. Çünkü; yasalar sürekli, düzenleyici, yasaklay›c› yada cezaland›r›c› nitelikte hükümleri ve nitelikleri tafl›mayan metinler olmas› gerek-mekte ancak, bütçelerde bunlar yer almamaktad›r. Bu nedenle bütçelerin hukukiniteli¤i bir flart, tasarruf ya da idari tasarruftur.

Bütçenin hukuksal niteli¤i konusunda iki farkl› görüfl aras›nda yer alan bir gö-rüflte, bütçenin gider k›sm›n›n idari tasarruf, gelir k›sm›n›nsa yasa oldu¤u biçimin-

dedir. Bütçenin gider k›sm›n›n hukuki de¤eri meclis karar› ve flartl› tasarruftur.Çünkü y›l içerisinde, yasada görülen ödenek miktarlar›, idarenin iste¤i do¤rultu-sunda de¤iflebilmektedir. Buna karfl›l›k, bütçe gelirlerine iliflkin olarak, bütçe yasa-s›, vergi yasalar›n›n ve her türlü malî yükümlülükler getiren yasalar›n, bir y›ll›k sü-rede (malî y›l ya da bütçe y›l›) yeniden uygulanmas›na izin veren bir yasad›r. Do-lay›s›yla bütçe kanunlar›, hukuksal aç›dan karma bir nitelik tafl›maktad›rlar.

Bütçenin hukuki ifllevi neden gereklidir?

Bütçenin Denetim ‹flleviBütçenin klasik anlamdaki tan›m› düflünüldü¤ünde, bütçenin denetim ifllevi de he-

men anlafl›lacakt›r. Çünkü; bütçenin tan›m›nda yer alan gelir ve giderlerin uygu-lanmas›na önceden izin veren bir belge olmas› sonucunda, verilen bu iznin de na-s›l kullan›ld›¤›n›n denetlenmesini gerektirmektedir. Bir baflka deyiflle parlamentohükümete vermifl oldu¤u uygulama iznini en az›ndan mali y›lsonunda denetlemekisteyecektir. Bu denetim siyasi denetim olarak adland›r›lmaktad›r.

Bilindi¤i gibi devlet bütçeleri, ülke ekonomilerinde, oldukça önemli büyüklük-lere sahiptir. Çeflitli ülkelerde GSMH’n›n %20’si ile %60’› aras›nda paya sahiptir. Bukadar büyük bir paran›n harcanmas›n›n ve paran›n toplanmas›n›n mali y›l içerisin-de denetiminin yap›lmas› gereklidir. Bireyler olarak bizler para harcarken nas›lkontrollü olmaya çal›fl›yorsak, devletin de ayn›, hatta daha fazla, özen göstermesigerekmektedir. Bu denetim ayn› zamanda görevini yapan ve yapmayan kamu gö-

revlilerini belirlemek için de kullan›lmaktad›r. ‹darenin kendi kendini denetlemesianlam›nda yönetsel yada idari denetim olarak adland›r›lmaktad›r.

Devlet bütçesinin bir yandan büyüklü¤ü aç›s›ndan, di¤er yandan kamu paras›-n›n kullan›lmas› aç›s›ndan etkin kullan›lmas› gerekmektedir. En az kaynakla enfazla sosyal fayday› sa¤layacak biçimde bütçe uygulamas›n›n yap›lmas› etkinlik

denetimi olarak adland›r›lmaktad›r. Günümüzde bu denetim biraz daha gelifltiri-lerek, ‹ngilizce karfl›l›¤› (effectiveness, efficiency and economy) 3E olarak k›salt›-lan ve Türkçe’ye de verimlilik, etkililik ve tutumluluk (VET) olarak çevrilen dene-tim türü gelifltirilmifltir.

Bütçelerin hukuki ifllevinin gere¤i olarak, mali y›l içersinde yap›lan tüm bütçeifllemlerinin hukuki mevzuata uygun olmas› da gerekmektedir. Bütçe ifllemlerinin

hukuka uygun olup olmad›¤›ysa ancak yap›lacak denetimle mümkündür. Bu de-netim de yasall›k, mevzuat ya da biçimsel denetimi olarak adland›r›lmaktad›r.

128 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 3

Siyasi Denetim:Parlamentonun yapt›¤›bütçe denetimidir.

‹dari Denetim: ‹dareninkendi kendinidenetlemesidir.

Etkinlik Denetimi: En azkaynakla en fazla sosyalfayday› sa¤layacak biçimdebütçe uygulamas›n›ndenetlenmesidir.

Yasall›k Denetimi: Bütçeifllemlerinin hukuka uygun

olup olmad›¤›n›ndenetlenmesidir.



BÜTÇEN‹N ÇA⁄DAfi ‹fiLEVLER‹Bütçenin klasik ifllevleri yan›nda, günümüz modern dev-

letlerin de ça¤dafl ifllevleri bulunmaktad›r. Özellikle dev-

let anlay›fl›nda meydana gelen de¤iflmelerle birlikte, dev-let bütçelerine, klasik ifllevlerin d›fl›nda baz› yeni ifllevler

de yüklenmeye bafllanm›flt›r.

Günümüzde devlet bütçeleri, kaynaklar› daha etkin

tahsis etmek, gelir da¤›l›m›nda adaleti sa¤lamak, ekono-

mide istikrar› sa¤lamak, kamu yönetiminde bir araç ola-

rak kullan›lmak gibi yeni ifllevleri üzerine alm›flt›r.

Kaynak Tahsisinde Etkinlik ‹flleviBu ifllevle bir yandan, kamu kesimi ve özel kesim aras›nda kaynak tahsisinde et-

kinli¤in sa¤lanmas›n› amaçlarken di¤er yandan, kamu kesiminin yapaca¤› hizmet-

lerde birbirine rakip ç›kar ve talepler aras›nda kaynak tahsis etmesini de amaçlar.Hangi hizmetlerin kamu taraf›ndan, hangilerinin özel sektör taraf›ndan yap›la-

ca¤›na karar verebilmek için, ne tür hizmetler, hangi sektörde daha etkin üretile-

bilir sorusuna yan›t aranmal›d›r. Ekonomilerde tam kamusal mallar olarak adland›-

r›lan mal ve hizmetlerin, özel sektörce üretilemedikleri, bu nedenle de kamu kesi-

mi taraf›ndan üretilmelerinin zorunlu oldu¤u bilinmektedir. Bir baflka deyiflle ka-

mu mallar›, kamu kesiminde daha etkin üretilmektedir.

Tam kamusal mallar›n yan›nda, yar› kamusal mallar olarak adland›r›lan mal ve

hizmetlerde de özel sektör ya eksik kaynak tahsis etmekte ya da afl›r› kaynak tah-

sis etmektedir. Örne¤in; temel e¤itim hizmetleri, tamamen özel sektöre b›rak›lm›fl

olsa, yeterli geliri olamayan ailelerin çocuklar› okuma olana¤› bulamayacak, dola- y›s›yla e¤itimsiz kalacakt›r. Bu nedenle eksik e¤itim hizmetini, devletin tamamla-

mas› gerekmektedir. Benzer biçimde sigara, içki gibi toplum sa¤l›¤›na zararl› mal-

larda da devletin, hiçbir müdahalede bulunmad›¤› düflünülürse özel sektörün, sa-

dece kar motivasyonuyla bu tür mallara fazla kaynak tahsis edece¤i tahmin edile-

bilir. Bu nedenle devletin, bu afl›r› kaynak tahsisini azaltmak için baz› görevler üst-

lenmesi gerekmektedir.

Yine özel sektörün, kaynak tahsisinde etkinli¤i sa¤layamad›¤› bir baflka konu

d›flsall›klard›r. Bilindi¤i üzere d›flsall›klar, iki ekonomik birimin ekonomik faaliye-

tinden üçüncü kiflilerin fiyat mekanizmas› d›fl›nda fayda ya da zarar görmesidir.

D›flsall›k, fayda ya da zarar biçimde ortaya ç›kt›¤›nda, özel sektör, kaynaklar› ya

eksik ya da fazla tahsis etti¤i bilinmektedir. Bir baflka deyiflle, özel sektör, etkinkaynak tahsisi yapamamaktad›r. Bu nedenle devletin, bu konuda, bütçeleri arac›-

l›¤›yla baz› görevler üstlenmesi gerekmektedir.

Piyasa ekonomileri, bazen tam rekabetçi çal›flmamaktad›r. Tam rekabet koflul-

lar›n›n geçerli olmad›¤› piyasalarda “örne¤in monopol piyasalar›nda” devletin,

kaynaklar›n etkin tahsis edilmesi için baz› görevler üstlenmesi gerekmektedir.

Benzer sorun, ölçe¤e göre artan getirili endüstrilerde de ortaya ç›kmaktad›r. Çün-

kü; bu tür endüstrilerde de tekelleflme e¤ilimi yüksektir.

Kamu kesimi kendi içerisinde, hangi hizmetleri üstlenece¤ine, hangi hizmetle-

re daha fazla hangilerine daha az kaynak tahsis edece¤ine karar vermesi gerek-

mektedir. Devletin elindeki kaynaklar›nda k›s›tl› olmas› ve toplumsal ihtiyaçlar›n

da sonsuz oldu¤u düflünülürse tercih yapmak zorunda oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r.


Kaynak tahsisinde etkinlik ifllevi

Gelir da¤›l›m›nda adalet ifllevi

Ekonomik istikrar ifllevi

Bütçenin Ça¤dafl‹fllevleri

fiekil 7.2



Gelir Da¤›l›m›nda Adalet ‹flleviSerbest piyasa ekonomilerinin, devlet taraf›ndan herhangi bir düzenleme yap›lma-d›¤›nda, gelir da¤›l›m›n› bozdu¤u bilinmektedir. Gelir da¤›l›m›n›n gittikçe bozul-

mas›n›n, toplumsal huzursuzluklar yarataca¤› bilindi¤ine göre, devletin, bütçeleriarac›l›¤›yla gelir da¤›l›m›n› düzeltme görevini üstlenme gere¤i ortaya ç›kmaktad›r.

Günümüzde devletlerin, zaman zaman “modern Robin Hood” olarak davran-mas› gerekti¤i söylenmektedir. Bir baflka deyiflle devletin, zenginden daha çok al›pgenifl halk kesimlerine hizmet götürmesi gerekti¤i söylenmektedir. Devletler bu bi-çimde bir politika izlerlerse gelir da¤›l›m›nda nispi bir düzelme ortaya ç›kacakt›r.

Bilindi¤i üzere gelir da¤›l›m› türleri oldukça çeflitlidir. Bireysel gelir da¤›l›m›,sektörel gelir da¤›l›m›, bölgesel gelir da¤›l›m› gibi. Devlet, bütçeleri arac›l›¤›yla si-

yasi irade isterse bütün gelir da¤›l›m› türlerinde bir iyileflme sa¤layabilir. Toplad›¤› vergiler, verdi¤i hizmetler, harcad›¤› paralarla gelir da¤›l›m›nda adaleti sa¤lamas›oldukça kolayd›r.

Ekonomik ‹stikrar ‹flleviSerbest piyasalar›n baz› ekonomik koflullarda, ekonomik istikrar› sa¤layamad›¤› yada koruyamad›¤› bilinmektedir. Ekonomiler, zaman zaman depresyonist bask›laralt›nda, baflka zamanlarda ise enflasyonist etkiler alt›nda kalmaktad›r. Bu ve bunabenzer ekonomik sorunlar› devletlerin bütçeleri arac›l›¤›yla çözmeye çal›flmas› ge-rekmektedir. Ekonomik istikrar› sa¤lama kavram› tam istihdam› sa¤lanmay›, fiyatistikrar›n› sa¤lanmay›, ödemeler dengesini sa¤lanmay› ve ekonomik kalk›nmay›sa¤lamay› kapsamaktad›r.

Ekonomilerde eksik istihdam koflullar› geçerli olabilmektedir. Günümüzde,özellikle iflgücü piyasas›nda, iflsizli¤in yayg›n bir sorun olarak tüm ülkelerde ya-

fland›¤› görülmektedir. ‹flsizlik sorunun piyasa ekonomileri taraf›ndan çözümlene-memesi halinde, kamu kesiminin yine devlet bütçesiyle iflsizlikle mücadele etme-si gere¤i ortaya ç›kmaktad›r. Benzer biçimde, yayg›n bir fiyat istikrars›zl›¤› olanenflasyon sorunu da kamu kesiminin müdahalesi olmadan çözümlenmesi oldukçagüçtür. D›fl ödemeler dengesinin önemli bir k›sm›n› oluflturan d›fl ticaret aç›¤› eleal›n›rsa ithalatla ihracat aras›ndaki aç›¤›n kapat›labilmesi için, devlet müdahalesikaç›n›lmaz olabilmektedir.

Uluslararas› anlaflmalar›n el verdi¤i ölçüde, ithalat›n s›n›rland›r›lmas› için vergi-leme, ihracat› teflvik için vergi iadesi gibi uygulamalar d›fl ticaret aç›¤›n›n ve böy-lece d›fl ödemeler dengesinin sa¤lanmas›na yönelik uygulamalara sadece birer ör-nektir. Kalk›nmay› sa¤lama ya da sürdürülebilir ve istikrarl› bir büyüme için yine

devlet bütçelerine görev yüklenmektedir. Bu anlamda baz› sektörlerin teflvik edil-mesi, bütçelerde alt yap› hizmetlerini desteklemek ve daha fazla yat›r›m yapmakgerekebilmektedir. Vergi teflvikleri ya da ucuz kredi sa¤lanmas›, iktisadi kalk›nma-n›n sa¤lanmas›nda büyümeye yönelik önemli roller oynamaktad›r.

Son Dönemlerde, bütçelerin ça¤dafl ifllevlerinin öne ç›kma nedenleri nelerdir?

TÜRK‹YE’DE BÜTÇES‹N‹N HAZIRLANMASIDemokratik parlamenter sistemle yönetilen ülkelerde, bütçe yapma hakk›, milletad›na Yasama organ› taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Bütçe, belli bir dönem içinde,devletin yapaca¤› giderlerle bunlar› karfl›layacak olan gelirlerin toplanmas›na yet-

ki veren bir Yasa oldu¤una göre, devletin egemenlik hakk›na dayanarak, vatan-dafltan ald›¤› vergilerin kamu yarar›na kamu hizmetleri yapmak için kullan›lmas›

130 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 4





ekonomik koflullar›n gerekleri do¤rultusunda makro politikalar›, ilkeleri, hedef vegösterge niteli¤indeki temel ekonomik büyüklükleri de kapsayacak flekilde Kal-k›nma Bakanl›¤›’n›n, haz›rlanan orta vadeli program› kabul etmesiyle bafllar. Orta

Vadeli Program, ayn› süre içinde Resmî Gazetede yay›mlan›r.” hükmü yer al›r. Buhüküm bütçe sürecinin Orta Vadeli Programla bafllayaca¤›n› belirlemifltir. Orta Va-deli Program› Kalk›nma Bakanl›¤› haz›rlamaktad›r. Bakanlar Kurulunun bu Progra-m› görüflmesi, May›s ay›n›n sonuna kadar görüflerek kabul etmesi ve Resmi Gaze-tede yay›mlatmas› gerekmektedir.

Orta Vadeli Program, kalk›nma plan›, stratejik planlar ve genel ekonomik ko-flullar do¤rultusunda makro ekonomik politikalar›, hedefleri ve gösterge niteli¤in-deki temel ekonomik büyüklükleri de kapsayacak flekilde haz›rlanmas› gerekmek-tedir. Orta Vadeli Programdan harcamac› kurumlara, Hükümetin niyetleri konu-sunda mesajlar› ileten bir yap›y› göstermesi beklenmektedir. Harcamac› kurumla-r›n Orta Vadeli Programdaki bilgilerden, kendi kurumunun görev alan›na etkileri-

ni tespit etmesi gerekmektedir.Orta Vadeli Program›n içeri¤inden beklenenler; kamu ve özel kesim için birçerçeve niteli¤inde olmas›, hükümetin amaçlar›, politikalar› ve öncelikleriyle ilgilibilgi sunmas›, uzun vadeli amaçlar do¤rultusunda, üç y›l içinde hangi hedeflere

yo¤unlaflaca¤›n› belirlemesi, bütçe uygulama sonuçlar›yla ekonomik flartlardakide¤iflmelere göre her y›l yenilenerek dinamik bir yap› oluflturmas›d›r.

Orta Vadeli Mali PlanBütçe haz›rl›k sürecinde yer alan ikinci doküman Orta Vadeli Mali Pland›r. 5018say›l› Kanuna göre Orta Vadeli Mali Plan, Orta Vadeli Program ile uyumlu olmaküzere, gelecek üç y›la iliflkin toplam gelir ve gider tahminleriyle birlikte, hedef aç›k

ve borçlanma durumuyla kamu idarelerinin ödenek teklif tavanlar›n› içeren birbelgedir. Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan haz›rlanan Orta Vadeli Malî Plan, Eylül ay›-n›n 15’ine kadar Yüksek Planlama Kurulu taraf›ndan karara ba¤lanarak Resmî Ga-zetede yay›mlanmaktad›r. Orta Vadeli Mali Plan, orta vadeli programda belirlenentemel amaç ve politikalar›n hayata geçirilmesine yönelik olarak haz›rlanan, merke-zi yönetim bütçe büyüklüklerini ve kurumsal bazda ödenek teklif tavanlar›n› belir-leyen bir belge niteli¤indedir.

Orta Vadeli Mali Planda yer alacak en önemli unsur, Mali Planda yer alan poli-tika öncelikleri ve makro ekonomik göstergelere dayanarak, ekonomik s›n›fland›r-

132 Kamu Maliyesi

Bütçe haz›rlama süreci OrtaVadeli Program›n kabulüylebafllar.

OrtaVadeli

Program›n

‹çeri¤i

- Kamu ve özel kesim için öngörülebilirli¤i artt›racak bir yol haritas›niteli¤indedir.

- Çeflitli alanlarda birbirleriyle tutarl› bir amaç, politika ve öncelikler setisunmaktad›r.

- Makro politikalar›n yan› s›ra, temel geliflme eksenlerini ve ana sektörlerikapsar.

- Uzun vadeli amaçlara katk›da bulunacak flekilde, üç y›ll›k dönemdeüzerinde yo¤unlafl›lacak öncelikleri tespit eder.

- Uygulamalar›n sonuçlar› ve genel flartlardaki de¤iflmeler dikkate al›narak,her y›l yenilenecek dinamik bir yap› arz eder.

- Üç y›ll›k perspektife sahiptir.

fiekil 7.4



ma baz›nda yap›lan merkezi yönetim bütçe ödenek teklif tavanlar›d›r. Belirlenmiflolan tavan; söz konusu kurumun verebilece¤i hizmetler için ayr›lm›fl olan maksi-mum kayna¤› ifade etmekte olup, kurumun bütçe teklifinde belirtece¤i hizmetlere

ihtiyaç duyulup duyulmamas›na göre bu kayna¤›n tamam› tahsis edilebilir ya daedilmeyebilir.

Bütçe Ça¤r›s› ve Bütçe Haz›rlama RehberiBütçe sürecinde, bütçe haz›rl›klar›na iliflkin konular›n, kurulufllara bildirilmesi ge-rekmektedir. Bu amaçla Bütçe Ça¤r›s› ve Eki, Bütçe Haz›rlama Rehberi, Yat›r›mGenelgesi ve Yat›r›m Program› Haz›rlama Rehberi yay›nlanmaktad›r.

Bütçe Ça¤r›s›, Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan haz›rlan›r ve Baflbakan›n onay›yla yay›nlan›r. Bütçe ça¤r›s›, kurulufllar›n bütçeyi haz›rlarken göz önünde bulundur-malar› ve dikkat etmeleri gereken felsefeyi ortaya koyar. Bütçe Haz›rlama Rehbe-ri, Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan haz›rlan›r ve kurulufllara gönderilir. Bütçe ça¤r›s›,

genel esaslar çerçevesinde, bütçe haz›rl›¤›na yer verirken bütçe haz›rlama rehberi,daha ayr›nt›l›, bütçe tekni¤ine göre, o y›l bütçesinin özelliklerini gösteren ilkelerikapsar. Kurulufllar›n hizmet programlar›n›n s›n›fland›rma esaslar›, maliyetlerin he-saplanmas›nda uyulacak ilkeler, baz› formüller gibi esas ve ilkeler rehberde yeral›r. Kamu kurulufllar›n›n yat›r›m program› haz›rlama sürecini yönlendirmek üzere,

Yat›r›m Genelgesi ve eki, Yat›r›m Program› Haz›rlama Rehberi ise Kalk›nma Ba-kanl›¤›’nca haz›rlanmaktad›r. Haz›rlanan bu her iki doküman, Eylül ay›n›n 15’inekadar Resmî Gazetede yay›mlanmaktad›r.

Gider Bütçesinin Haz›rlanmas›5018 say›l› Yasan›n 17. maddesinde, “Kamu idareleri, stratejik planlar› ile Bütçe

Haz›rlama Rehberinde yer alan esaslar çerçevesinde, bütçe gelir ve gider teklifleri-ni gerekçeli olarak haz›rlar ve yetkilileri taraf›ndan imzalanm›fl olarak Eylül ay› so-nuna kadar Maliye Bakanl›¤›’na gönderir. Kamu idarelerinin yat›r›m teklifleri, de-¤erlendirilmek üzere, ayn› süre içinde Kalk›nma Bakanl›¤›’na verilir.” yer alan hü-küm, kurulufllar›n bütçe tekliflerini temmuz ay› sonuna kadar Maliye Bakanl›¤›’na

ve Kalk›nma Bakanl›¤›’na göndermesini emretmektedirBütçe teklifleri, Bütçe Haz›rlama Rehberinde gerekli görülen tüm formlar› kap-

samal›d›r. Bütçe Haz›rlama Rehberinde istenen formlar, genelde gider cetveli (ACetveli) ve gelir cetvelini (B Cetveli) oluflturmak amac›yla istenen formlard›r. Bu-nun yan›nda ilk kez 2006 y›l› bütçe haz›rlama süreciyle talep edilen FinansmanCetveli (F Cetveli) de bütçe teklifinin içerisinde yer almaktad›r.

Gider cetveli, kurumlar›n hizmetleri için talep ettikleri ödenek miktarlar›n›belirten bir cetveldir. Genel bütçeli, özel bütçeli ve düzenleyici ve denetleyici ku-rumlar›n tamam› gider cetveli haz›rlarlar. Cetvelde Analitik Bütçe S›n›fland›rmas›na(ABS) göre ödenek teklifleri yer al›r.

Gelir cetveli, kurumlar›n elde etmeyi hedefledikleri gelir tahminlerinin yer al-d›¤› bir cetveldir. Genel bütçeli kurulufllar, tek tek gelir cetveli haz›rlamazlar. Ge-nel bütçe için tek bir gelir cetveli yer al›r, bunu Maliye Bakanl›¤› Gelirler Politi-kalar› Genel Müdürlü¤ü haz›rlar. Özel bütçeli kurulufllar düzenleyici ve denetle-

yici kurumlar, kendilerine ait gelir cetvelini ayr› ayr› haz›rlayarak bütçe teklifleri-ne eklerler.

Bütçe tekliflerinde istenen üçüncü cetvel Finansman cetvelidir. Cetvel özel büt-

çeli kurulufllar, düzenleyici ve denetleyici kurulufllar bütçesi denk olmayan kurum-larca haz›rlanacakt›r. Bütçelerin aç›k ya da fazla vermesi finansman cetvelinin ko-


Bütçe Ça¤r›s›: Kurulufllar›n

bütçeyi haz›rlarken gözönünde bulundurmalar› vedikkat etmeleri gerekenfelsefeyi ortaya koyar.

Gider cetveli: Kurumlar›nhizmetleri için talep ettikleriödenek miktarlar›n› belirtenbir cetveldir.

Gelir Cetveli: Kurumlar›nelde etmeyi hedeflediklerigelir tahminlerinin yer ald›¤›bir cetveldir.



nusudur. Finansman cetveli, bütçe aç›klar›n›n nas›l finanse edildiklerini ya da büt-çe fazlalar›n›n nas›l kullan›laca¤›n› gösterir. Bütçe tekliflerindeki bu üç cetvelin ya-n› s›ra kamu kurumlar› bünyelerinde yer alan döner sermaye ve fonlar›n üçer y›ll›k

gelir ve giderlerine iliflkin formlar›n da bütçe tekliflerine eklenmesi gerekmektedir.

Genel bütçeli kurulufllar tek tek gelir cetveli haz›rlamazlar. Genel bütçe içinde tek bir ge-

lir cetveli yer al›r ve bunu Maliye Bakanl›¤› Gelirler Politikalar› Genel Müdürlü¤ü haz›rlar.

Maliye Bakanl›¤›’n›n Haz›rl›klardaki Rolü ve BütçeGörüflmeleriGerek haz›rl›k, gerek Maliye Bakanl›¤›’na teslimden sonraki aflamalarda harcama-c› kurulufl ve Maliye Bakanl›¤› aras›nda sürekli ortak çal›flmalar yap›lmaktad›r. Buçal›flmalar ilk aflamada teknik elemanlar aras›nda olup, daha sonra daha üst düzey-de, bakanlar aras› iliflkilere kadar ulafl›r. Bu, do¤al olarak, taraflar›n anlaflmalar›na

ba¤l›d›r. Harcamac› kurulufllar mikro düzeyde kendi gereksinim listeleriyle taleptebulunurken Maliye Bakanl›¤› makro aç›dan ülkenin tüm gereksinimlerini s›rala-mak, varolan mali kaynaklar› bunlar aras›nda öncekilerine göre da¤›tmak duru-mundad›r. Bu nedenle iki kurulufl aras›nda her zaman rahat ve kolay anlaflmamümkün de¤ildir. Anlaflmazl›k bütçe uzmanlar›, teknisyenler ve yöneticiler aras›n-da çözülemedi¤i zaman Bakanlar aras›nda, gerekirse Baflbakan›n araya girmesiyleçözülür. Hatta, bazen bütçe sorunu, Bakanlar Kuruluna kadar gider.

Maliye Bakanl›¤›’ndaki bütçe görüflmelerine, genel bütçeli kurumlar ve dahasonra özel bütçeli kurumlar kat›lacaklard›r. Bütçe görüflmeleri, öncelikle gelir cet-

veli ve finansman cetveli üzerinden yap›larak, kurumun tüm kaynaklar› net olarakortaya konduktan sonra, gider cetveline ve bütçe ödenek tekliflerine iliflkin görüfl-

meler yap›lacakt›r.

Gelir Bütçesinin Haz›rlanmas›Ço¤u ülkelerde, gelir tahmin etme yetkisi Maliye Bakanl›klar›na verilmifltir. Ül-kemizde de gelir bütçesinin haz›rlanmas›nda yetki ve sorumluluk Maliye Bakan-l›¤›’na verilmifltir. Gelir bütçesi, bu bakanl›¤a ba¤l› Gelir Politikalar› Genel Mü-dürlü¤ü taraf›ndan haz›rlan›r. Devlet bütçelerinde, önce gider bütçesi için gerek-li ödeneklerin saptanmas›, sonra gereksinme duyulan gidere göre gelirin eldeedilmesi yolu uygulan›r. Çünkü; devlet egemenlik hakk›na dayanarak gelir eldeedebilir.

Gelir Politikalar› Genel Müdürlü¤ü, harcamac› kurulufllar›n bütçe ödenek tek-

liflerini Maliye Bakanl›¤›’na teslim etmelerinden itibaren uygulanan ve mali y›l içe-risinde yeni gelir tahsilat rakamlar› gerçeklefltikçe sürekli tahminlerini yeniler. Ge-lir Politikalar› Genel Müdürlü¤ü’nün geçmifl y›llar›n kesin gelir hesaplar› elinde ol-du¤u gibi, içinde bulunulan mali y›l›n bütçe haz›rl›klar›n›n bafllad›¤› aya kadarolan gelir gerçekleflmeleri de elinde bulunmaktad›r. Dolay›s›yla bu rakamlardan

yararlanarak gelir tahmin etmektedir. Maliye Bakan›n›n gelir tahmininde, yani gi-der bütçesiyle gelir bütçesini denklefltirmekte büyük yetkisi vard›r. Böylece ülke-mizde, gelir tahmin yöntemlerinden yarg›ya dayal›, basit usul ve zaman serisi yön-temlerinin birlikte kullan›ld›¤› söylenebilir. Gelir bütçesi de bu esaslara göre sap-tand›ktan sonra, kendi s›n›fland›rmas›na göre bütçe Yasa tasar›s›na “B” cetveli ola-rak eklenir.

134 Kamu Maliyesi

D ‹ K K A T



Gelir Politikalar› Genel Müdürlü¤ü web sayfas›n› inceleyiniz. www.gep.gov.tr

Bütçe Yasas› ve EkleriBütçe Yasa tasar›s›nda, bütçe Yasa metni ve ona ba¤l› belgeler yer al›r. Bu eklerinen önemlisi, haz›rlanmas›n› gördü¤ümüz ödenek cetvellerinden oluflan (A) cetve-li gider bütçesini, devlet gelirlerinin gösterildi¤i (B) cetveli de gelir bütçesini olufl-turur. Bunlar ve di¤er cetvellerle Milli Bütçe Tahmin Raporu, Bütçe Gerekçesi ve

Y›ll›k Ekonomik Rapor da bütçe Yasa tasar›s›yla beraber TBMM’ne sunulmaktad›r.

Milli Bütçe Tahmin Raporu

Milli Bütçe Tahmin Raporunda, gelecek mali y›ldaki kaynaklar ve bunlar›n kulla-n›lma durumlar› gösterilir. Gayri safi milli has›la, d›fl kaynaklar, bunlar›n toplam›,sabit sermaye yat›r›mlar›, stok de¤iflimi, bunlar›n özel ve kamuya ait miktarlar›, ya-

t›r›m ve tüketim toplamlar›yla yani, özel ve kamuya ait olmak üzere, ayr› ayr› Mil-li Bütçe Tahmin Raporunda yer almaktad›r. Böylece, raporla ülkenin büyüme, fiyatlar dengesi yat›r›m tüketim e¤ilimleri, d›fl ticaret dengesi (aç›k fazla) ile kamu veözel sektör toplam kaynaklar›n toplam kullan›m› gösterilmekte ve bu genel eko-nomik yap› içinde bütçe dengesi sa¤lanmaktad›r. Milli Bütçe Tahmin Raporununifllevsel bir durumu olmay›p, Anayasa hükmü gere¤i bütçe Yasa tasar›s›na eklene-rek TBMM’ne sunulmaktad›r.

Bütçe Gerekçesi

Her Yasa tasar›s›nda oldu¤u gibi bütçe Yasa tasar›s›nda da Yasa metnindeki hü-kümleri aç›klayan, gere¤ini belirleyen, ayr›ca gelir bütçesindeki gelir tahminlerinin

dayand›¤› esaslar› gösteren gerekçeler yer al›r ve tasar›yla birlikte TBMM’ne sunu-lur. Bu gerekçe içinde, bütçesi haz›rlanan mali y›l için genel ekonomik durum, omali y›l›n gider bütçesi önerisi, bütçe gelirleri ve vergi politikas›, gider bütçeleriningeliflimi, kadro istatistikleri, devlet borçlar›, kamu iktisadi teflebbüsleri hakk›ndabilgiler yer al›r.

Y›ll›k Ekonomik Rapor

Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan haz›rlanarak, TBMM’ne sunulan bir di¤er belge de Y›l-l›k Ekonomik Rapordur. Ülke ekonomisinin de¤erlendirilmesinin yer ald›¤› bu ra-por, bütçe haz›rl›klar›n›n yap›ld›¤› y›la ait ekonomik bilgileri verir. Yürütme orga-n› böylece bütçe Yasa tasar›s›yla tüm eklerini 1 Ocak mali y›lbafl›ndan yetmifl befl

gün önce, görüflülmek ve onaylan›p Yasa olarak 1 Ocakta yürürlü¤e girmek üze-re TBMM’ne sunar.

Bütçe Yasa Metni

Devlet bütçesi içinde, uygulanmas›yla ilgili hükümleri içeren, bir yasa metni de bu-lunur. Yasan›n özelli¤i dolay›s›yla Anayasa ve 5018 say›l› Kamu Mali Yönetimi veKontrol Kanunu ilke ve esaslar› çerçevesinde uygulanmas›n› sa¤layan hükümlebütçe Yasa metni içinde yer al›r. 5018 say›l› Yasa ile 1982 Anayasas›n› uyumlu ha-le getirmek için 29.10.2005 tarihinde 5428 say›l› Anayasa de¤iflikli¤i yap›lm›flt›r.Makroekonomik göstergeler ve bütçe büyüklüklerinin en geç Ekim ay›n›n ilk haf-tas› içerisinde Yüksek Planlama Kurulunda görüflülmesinden sonra Maliye Bakan-

l›¤›’nca haz›rlanacak Merkezi Bütçe Kanun Tasar›s› Mali Y›lbafl›ndan en az 75 günönce Bakanlar Kurulu taraf›ndan TBMM’ne sunulur.


‹ N T E RN E T



Merkezi Yönetim Bütçe Tasar›s›n›n TBMM’deGörüflülmesi1982 Anayasas›’nda bütçe yasas›n›n haz›rlanmas›, parlamentoda görüflülmesi, onay-

lanmas› hakk›nda hükümler yer alm›flt›r. Anayasan›n 162. maddesinde 29.10.2005tarihinde yap›lan de¤ifliklikten sonra flu hükümler yer almaktad›r. “Bakanlar Kuru-lu, merkezi yönetim bütçe tasar›s›yla millî bütçe tahminlerini gösteren raporu, ma-lî y›lbafl›ndan en az 75 gün önce, Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar. Bütçe ta-sar›lar› ve rapor, k›rk üyeden kurulu Bütçe Komisyonu’nda incelenir. Bu komisyo-nun kuruluflunda, iktidar grubuna ya da gruplar›na en az 25 üye verilmek flart› ilesiyasî parti gruplar›n›n ve ba¤›ms›zlar›n oranlar›na göre temsili göz önünde tutu-lur. Bütçe Komisyonu’nun 55 gün içinde kabul edece¤i metin, Türkiye Büyük Mil-let Meclisinde görüflülür ve malî y›lbafl›na kadar karara ba¤lan›r.

Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Genel Kurulda, kamu idare bütçeleri hak-k›nda düflüncelerini, her bütçenin tümü üzerindeki görüfllerini görüflmeler s›ras›n-

da aç›klarlar; bölümler ve de¤ifliklik önergeleri, üzerinde ayr›ca görüflme yap›l-maks›z›n okunur ve oylan›r. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, bütçe kanunu ta-sar›lar›n›n Genel Kurulda görüflülmesi s›ras›nda, gider art›r›c› ya da gelirleri azalt›-c› önerilerde bulunamazlar.” hükmüyle Bütçe Komisyonu’nun yap›s› ve çal›flmasüreci hakk›ndaki esaslar› belirlemifltir. Genel kurulda milletvekillerinin gider art›-r›c› ya da gelirleri azalt›c› önerilerde bulunamamas›n›n nedeni, bütçe denkli¤inin

ve hükümetin y›ll›k yürütme ve mali program›n›n bozulmamas›d›r. Ayr›ca amaç,politik taleplerin seçmene ulaflmas›nda, bütçenin kullan›lmas›n› önlemektir.

1982 Anayasam›z hükümlerinden bütçe yasa tasar›s› üzerinde gerekli inceleme-nin Bütçe Komisyonunca yap›laca¤› anlafl›lmaktad›r. Çünkü Bütçe Komisyonu’ndabütçe asa tasar›s›n›n görüflülmesi için, 1982 Anayasas›nda yer alan 75 günün 55 gü-

nü Bütçe Komisyonu’na ayr›ld›¤› halde Meclis Genel Kuruluna 20 gün ayr›lm›flt›r. Ayr›ca, bütçe asa tasar›s›n›n, Bütçe Komisyonu’nda görüflülmesi s›ras›nda, millet- vekillerine herhangi bir k›s›tlama getirilmedi¤i halde Meclis Genel Kuruldaki gö-rüflmelerde milletvekilleri gider art›r›c› ve gelir azalt›c› önerilerde bulunamazlar.

Yasal olarak böyle olmas›na karfl›n, Bütçe Komisyonu’ndaki ço¤unluk 25 milletve-kiliyle iktidar partisinde oldu¤u için genellikle, Hükümet istekleri do¤rultusundabütçe tasar›lar›nda de¤ifliklikler yap›labilmektedir. Bütçenin Meclis Genel Kurulun-da görüflülmesi için verilen 20 günlük süre, Bütçe Komisyonu raporunun bast›r›l›pparlamenterlere da¤›t›lmas› ve sonra k›rk sekiz saat beklenme süreleri de dikkateal›nd›¤› takdirde on befl on alt› güne inmektedir.

Bütçe Komisyonu’nda görüflülerek haz›rlanan Komisyon Raporuyla Genel Kurula

sunulan merkezi yönetim bütçe yasa tasar›s›, Genel Kurulda Baflbakan›n nutkuylabafllanarak Genel Kurul görüflmelerine aç›l›r. Bütçe görüflmelerinin bafllayaca¤› gün

ve Baflbakan›n nutku, her ülkede parlamentolar›n en önemli günlerinden biridir.Görüflmeler, Yasa tasar›s›n›n 1. maddesi görüflmeye aç›larak bafllar. Böylece ön-

ce gider bütçesi ele al›n›r. Merkezi Yönetim kurulufllar›n›n ödenek cetvelleri ilgilibakan ve bakanl›k yetkililerinin kat›lmas›yla Bütçe Komisyonu Baflbakanl›k Divan›-n›n da bulunmas›yla görüflülür. Meclis, giderleri, kamu idareleri itibariyle ayr› ayr›onaylar. Gider bütçesi denince, Mecliste her biri ayr› bir bütün olarak kabul ediliponaylanan kamu idareleri bütçeleri anlafl›l›r. Her kamu idareleri bütçe tasar›lar›n›nsadece bütçe toplam›n›n onaylanmas›yla yetinilmez ve idarelerin fonksiyonel s›n›f-laman›n birinci düzeyi itibariyle de onaylanmas› yap›l›r. Böylece, hükümete, yaln›z-

ca o fonksiyonla ilgili hizmetin yap›lmas› için, o fonksiyon toplam› içinde kal›nmak

136 Kamu Maliyesi



kofluluyla gider yapma izin ve yetkisi verilmifl olur. Bu suretle, bütçeyi onaylamahak ve yetkisi, milli egemenli¤inin gerektirdi¤i flekilde kullan›lm›fl olur.

5018 say›l› Yasa üç y›ll›k bütçe hedeflerinin Mecliste görüflülmesine olanak sa¤layacak bi-çimde sunulmas›n› ve görüflülmesini gerektirmektedir. Ancak Meclis Bütçe Komisyonu ve

Genel Kurulda sadece uygulama y›l› bütçesi oylanacak, çok y›ll› bütçeler oya sunulmaya-

cakt›r. Dolay›s›yla uygulama y›l›n› izleyen y›llar›n bütçe rakamlar›yla ilgili ba¤lay›c›l›k so-

runu olmayacakt›r. Meclis Bütçe Komisyonu’nda ve Genel Kurulda uygulama y›l›n› izleyen

y›llara iliflkin tahminlerin görüflülüp görüflülmemesi ‹ç Tüzük hükümleri çerçevesinde

Meclisin takdirindedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda çok y›ll› bütçe rakamlar› gösterge niteli¤in-

de kalacakt›r. Böylece çok y›ll› bütçe rakamlar›, bir sonraki y›l bütçesi haz›rl›k sürecince

de¤erlendirilerek de¤ifltirilmesi ve yeni tavan rakamlar›na uyulmak suretiyle düzeltilmesi

mümkün olacakt›r.

Düzenleyici ve denetleyici kurumlar bütçelerini do¤rudan TBMM’ne sunacak-lar› ve kurumlarla bütçe müzakeresi yap›lmayaca¤› daha önce belirtilmiflti. Ancak,TBMM Bütçe Komisyonu’nda ve Genel Kurulda yap›lacak görüflmelerde bu ku-rumlar›n bütçeleri de görüflülecek ve oylanacakt›r. Böylece bu kurumlar›n bütçe-leri de kanunlaflacak olan merkezi yönetim bütçesi içinde yer alacakt›r.

Genel Kurulda gider bütçesinin görüflülmesi tamamland›ktan sonra, gelir büt-çesi görüflülmeye bafllan›r. Gelir bütçesinin görüflülmesinde yine Maliye Bakan› vebu Bakanl›k yetkilileri Genel Kurula gerekli bilgiyi verir ve sorular› yan›tlar. Gelirbütçesi üzerindeki görüflmeler, gider bütçesinden farkl›d›r. Bütçede gelirler hak-k›ndaki rakamlar sadece bir tahminden ibaret olup, fazla gelir elde edildi¤i takdir-de tahmin rakam›yla ba¤l›l›¤› yoktur. Y›l içindeki fiili gelir toplam›, gelir bütçesi

tahmininden az ya da fazla olabilir. Bu nedenle, gelir bütçesi üzerinde gider büt-çesi kadar titiz durulmaz. Gelirler de bölümler itibariyle onan›r.

Gider ve gelir bütçesinin görüflülmesi, bütçe Yasa tasar›s›n›n metin k›sm›n›n 1. ve 2. maddelerinin görüflülmesidir. Bundan sonra, metnin di¤er maddeleri, teker te-ker ve ayr› ayr› görüflülüp onaylan›r. Tasar›n›n metni içindeki tüm maddeler onay-land›ktan sonra, bütçenin tümü aç›k oya konur. TBMM bütçenin tümü için yap›lanoylamada beyaz oylar toplam› k›rm›z› oylar toplam›n› geçerse bütçe Meclisçe onay-lanm›fl, aksi olursa bütçe reddedilmifl olur. Bütçe Yasa tasar›s› reddedilen hükümet,siyasi geleneklerimize göre güven oyu olmam›fl say›larak istifa etmektedir.

Bütün bu ifllemlerin mali y›lbafl›na kadar, yani 1 Ocak’a kadar tamamlanmas›gerekir. Cumhurbaflkan› taraf›ndan onaylanan bütçe yasas›, Resmi Gazetede yay›n-

lanarak 1 Ocak’ta yürürlü¤e girer. 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›m›zda Cumhur-baflkan›n›n bütçe yasas›n› veto etme yetkisi yoktur.

Cumhurbaflkan›n›n bütçe yasas›n› veto etme yetkisi yoktur.


D ‹ K K A T

D ‹ K K A T



138 Kamu Maliyesi

Devlet bütçesi kavram›n› tan›mlamak

Devlet bütçesinin klasik anlamda birçok tan›m›n-

dan ortaya ç›kan ortak tan›m›n flöyle bir tan›m

yap›labilir: Bütçe, kamu kurum ve kurulufllar›n›n

belirli bir dönem için, gelir ve giderlerini tahmin

eden, bunlar›n yürütülüp uygulanmas›na önce-

den izin veren hukuki bir belgedir. Ça¤dafl an-

lamdaysa klasik tan›m içerisine, kaynaklar›n et-

kin kullan›m›n› sa¤lama, gelir da¤›l›m›n› düzelt-

me, ekonomik istikrar› sa¤lama gibi unsurlar›n

da eklenmesi gerekmektedir.

Devlet bütçesinin klasik ifllevlerini de¤erlendirmek

Klasik anlamda devlet bütçesinden baflarmas›n›

istedi¤imiz görevler, siyasi, hukuki, mali ve de-

netim görevleridir. Siyasi ifllev, yasama organ›n-

da parlamenterler ve siyasi partiler halk›n istek-

lerini aç›klamalar›yla ortaya ç›kmaktad›r. Hükü-

metler, vatandafllar›n isteklerini hükümet prog-

ramlar› haline getirip bütçe arac›l›¤›yla bürokra-

siye uygulatmay› amaçlam›fl ve üstlenmifl bir si-

yasal giriflimcidir. Hukuki ifllevse ilk olarak, her

ülkede bütçeye iliflkin temel yetkilerin, ilkelerin ve hukuksal s›n›rlar›n ilgili ülkelerin anayasas›n-

da belirlenmesinde belirginleflir. Bütçenin dene-

tim ifllevse kamu hizmetlerinin amaçlar› en iyi

gerçeklefltirecek biçimde kullan›l›p kullan›lmad›-

¤›n›n ve amaçlara yönelik harcama ve gelirlerin

yasalara uygun bir biçimde olup olmad›¤›n›n

araflt›r›lmas› ve sonuçlar›n›n ortaya konmas›n›

içermektedir.

Devlet bütçesinin ça¤dafl ifllevlerini de¤erlendirmek

Ça¤dafl anlamda devlet bütçesinden baflarmas›n›istedi¤imiz görevlerse kaynak tahsisinde etkinli-

¤i sa¤lama, ekonomik istikrar› sa¤lama, gelir da-

¤›l›m›nda adaleti sa¤lama ve kamu yönetimine

yard›mc› olma olarak s›ralanabilir. Kaynak tahsi-

sinde etkinli¤i sa¤lama, kamu ve özel sektörün

üretimiyle sosyal faydan›n en çok olmas› için ça-

l›fl›lmas›n› gerektirir. Sosyal fayday› ço¤altmak

için, kamu kesiminin hangi ihtiyaçlar› karfl›lama-

s› gerekti¤i, hangilerini özel sektöre b›rakmas›-

n›n do¤ru olaca¤›n› araflt›r›p, bütçelerin buna gö-

re düzenlemesi gerekmektedir. Gelir da¤›l›m›n-da adaleti sa¤lama ifllevi de piyasa ekonomisine

herhangi bir müdahale olmad›¤›nda gelir da¤›l›-

m›n› bozucu etkiler yaratt›¤›, dolay›s›yla gelir da-¤›l›m›n› düzeltmede devlete bir ifl düfltü¤üyle il-

gilidir. Elbette bu adaletsizli¤i giderilmesinde

devlet bütçeleri kullan›lacakt›r. ‹ktisadi istikrar›

sa¤lama iflleviyse fiyat istikrar›n› sa¤lama, tam is-

tihdam› sa¤lama, ödemeler dengesini sa¤lama ve

ekonomik kalk›nmay› sa¤lama fleklinde s›n›flan-

d›r›labilir. Piyasa ekonomilerinin bu ekonomik

sorunlar› tam anlam›yla çözememesi ve sorunla-

r› daha da kötülefltirmesi halinde devletin bütçe-

sini kullanarak bu sorunlarla mücadele etmesi

gerekmektedir.

Türkiye’de gider bütçesinin nas›l haz›rland›¤›n›

aç›klamak

5018 say›l› Yasa gere¤i, bütçe süreci, Orta Vade-

li Program haz›rl›k çal›flmalar›yla bafllamaktad›r.

Ana hatlar›yla süreç flu aflamalardan geçmekte-

dir: Orta vadeli program›n haz›rlanmas›, orta va-

deli mali plan›n haz›rlanmas›, bütçe teklifinin ha-

z›rlanmas›, bütçe tasar›s›n›n oluflturulmas›, büt-

çenin Parlamentoda kanunlaflmas› süreçlerinden

geçer.

Türkiye’de gelir bütçesinin nas›l haz›rland›¤›n›

aç›klamak

Ülkemizde gelir bütçesinin haz›rlanmas›nda yet-

ki ve sorumluluk Maliye Bakanl›¤›’na verilmifltir.

Gelir bütçesi bu bakanl›¤a ba¤l› Gelir Politikala-

r› Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan haz›rlan›r. Devlet

bütçelerinde önce gider bütçesi için gerekli öde-

neklerin saptanmas›, sonra gereksinme duyulan

gidere göre gelirin elde edilmesi yolu uygulan›r.

Çünkü; devlet egemenlik hakk›na dayanarak ge-

lir elde edebilir.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç

5

A M A Ç




1. Orta Vadeli Program›n haz›rlanmas›nda temel gö-

revli kurum afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kalk›nma Bakanl›¤›

b. Bakanlar Kurulu

c. Baflbakanl›k

d. Maliye Bakanl›¤›

e. Say›fltay

2. Orta Vadeli Program kaç y›ll›k perspektife sahiptir?

a. 6 y›l

b. 5 y›l

c. 3 y›l

d. 2 y›l

e. 8 y›l

3. 5018 Say›l› Yasaya göre Bakanlar Kurulu orta vadeli

program› hangi ay›n sonuna kadar kabul etmelidir?

a. Temmuz

b. Ocak

c. Mart

d. Nisan

e. May›s

4.Kurumlar›n hedefledikleri gelir tahminlerini göste-ren cetvel hangisidir?

a. Gider cetveli

b. Gelir cetveli

c. Denge cetveli

d. Finans cetveli

e. Analitik cetvel

5. Afla¤›dakilerden hangisi Orta Vadeli Mali Planda yer

almaz?

a. Politika öncelikleri

b. Makro hedeflerc. Temel geliflme eksenlerini ve ana sektörler

d. Üç y›ll›k perspektif

e. Cetveller

6. Afla¤›dakilerden hangisi bütçenin klasik ifllevlerin-

den birisidir?

a. Denetim ifllevi

b. Kaynak tahsisi ifllevi

c. Gelir da¤›l›m› ifllevi

d. ‹ktisadi istikrar ifllevi

e. fieffal›k ilkesi

7. Afla¤›dakilerden hangisi bütçenin ça¤dafl ifllevlerin-

den birisidir?

a. Siyasi ifllevi

b. Hukuki ifllevi

c. Denetim ifllevi

d. Gelir da¤›l›m› ifllevi

e. Yasall›k ifllevi

8. Afla¤›dakilerden hangisi bütçe yasa tasar›s›nda bulu-

nan belgelerden biri de¤ildir?

a. Milli Bütçe Tahmin Raporu

b. Bütçe Gerekçesi

c. Y›ll›k Ekonomik Rapor

d. Orta Vadeli Mali Plan

e. Bütçe Yasa Metni

9. Bütçe komisyonunun üye say›s› afla¤›dakilerden

hangisidir?

a. 15

b. 20

c. 30

d. 35

e. 40

10. Bütçe tasar›s›n›n Bütçe Komisyonu’nda görüflülme

süresi kaç gündür?

a. 15b. 25

c. 35

d. 45

e. 55




140 Kamu Maliyesi

(Posta Gazetesi, 22 Aral›k 2011)

2012 y›l› bütçesi kabul edildi.2012 Y›l› Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Tasar›s›,

TBMM Genel Kurulunda kabul edilerek yasalaflt›

012 Y›l› Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Tasar›s›, TBMM

Genel Kurulunda kabul edilerek yasalaflt›. Kanuna gö-

re, Türkiye’nin 2012 y›l›nda bütçe giderleri 350 milyar

948 milyon, bütçe gelirleri 329 milyar 800 milyon, büt-

çe aç›¤› 21 milyar 103 milyon, faiz d›fl› fazla da 29 mil-

yar 146 milyon lira olacak.

Genel Kurulda, 2012 Y›l› Merkezi Yönetim Bütçe Kanu-

nu, 134 ret, 1 çekimser oya karfl›n 318 oyla kabul edil-

di. Kanuna göre, Türkiye’nin 2012 y›l›nda bütçe gider-leri 350 milyar 948 milyon, bütçe gelirleri 329 milyar

800 milyon, bütçe aç›¤› 21 milyar 103 milyon, faiz d›fl›

fazla da 29 milyar 146 milyon lira olacak.

Genel bütçe kapsam›ndaki kamu idareleri ile özel büt-

çeli idareler, aktarma yap›lacak tertipteki ödene¤in yüz-

de 20’sine kadar kendi bütçeleri içinde ödenek aktar-

mas› yapabilecek. Bu idarelerin yüzde 20’yi geçen di-

¤er her türlü kurum içi aktarmalar›n› yapmaya Maliye

Bakan› yetkili olacak.

2012 y›l› yat›r›m program›na ek yat›r›m cetvellerinde

yer alan projeler d›fl›nda, herhangi bir projeye harcama

yap›lamayacak. 2012’de yat›r›m cetvellerinde yer alanprojeler ile ödene¤i toplu olarak verilen projeler kapsa-

m›ndaki y›llara sari ifllere 2012’de bafllanabilmesi için

proje ya da iflin 2012 y›l› yat›r›m ödene¤i, proje maliye-

tinin yüzde 10’undan az olamayacak. Kurulu gücü 500

MW üzerinde olan baraj ve HES projeleri, Gebze-Hay-

darpafla, Sirkeci-Halkal› Banliyö Hatt›n›n ‹yilefltirilmesi

ve Demiryolu Bo¤az Tüp Geçifli ‹nflaat› Projesi, Ulaflt›r-

ma, Denizcilik ve Haberleflme Bakanl›¤›’nca gerçeklefl-

tirilecek flehir içi rayl› ulafl›m sistemleri ve metro yap›m

projeleri ile di¤er demiryolu yap›m projeleri bu kapsam

d›fl›nda tutulacak.Ödenekleri bulunan Köylerin Altyap›s›n›n Desteklen-

mesi Projesi (KÖYDES) kapsam›nda, köylerin altyap› ih-

tiyaçlar› için ‹l Özel ‹dareleri ya da Köylere Hizmet Gö-

türme Birlikleri, Su Kanalizasyon ve Altyap› Projesi (SU-

KAP) kapsam›nda belediyelerin içme suyu ve at›ksu pro-

jelerini gerçeklefltirmek üzere ‹ller Bankas› Anonim fiir-

ketine tahakkuk ettirilmek suretiyle kulland›r›lacak. SU-

KAP kapsam›nda ihtiyaç duyulmas› halinde genel bütçe

kapsam›ndaki ilgili kamu idaresi bütçesine ya da özel

bütçeli idareler bütçesine ödenek aktar›labilecek. Bu

kapsamda ilgili idarelere yap›lan hazine yard›mlar›, hac-zedilmeyecek ve üzerine ihtiyati tedbir konulamayacak.

Analitik Bütçe S›n›fland›rmas›

Bütçe ve bütçeleme üzerine çok çeflitli tan›mlar yap›l-makla birlikte Devlet bütçesi, 1050 say›l› Muhasebe-i

Umumiye Kanununda “Devlet daire ve kurumlar›n›n

y›ll›k gelir ve gider tahminlerini gösteren ve bunlar›n

uygulanmas›na ve yürütülmesine izin veren kanun” flek-

linde, 5018 say›l› Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanu-

nunda “belirli bir dönemdeki gelir ve gider tahminleri

ile bunlar›n uygulanmas›na iliflkin hususlar› gösteren ve

usulüne uygun olarak yürürlü¤e konulan belge” olarak

tan›mlanm›flt›r.

Bu tan›mlardan yola ç›k›ld›¤›nda bütçe kanununda,

Devletin yapmakla yükümlü oldu¤u hizmetler için ge-rekli giderler, bu giderleri yapmak için ihtiyaç duyulan

kayna¤›n hangi gelirler ile karfl›lanaca¤›, bunlar›n uygu-

lanmas› ve yürütülmesine iliflkin hükümlerin yer alma-

s› gerekti¤i anlafl›lmaktad›r.

Gelir ve giderlerin bütçelerde çok çeflitli flekillerde gös-

terilmesi mümkün bulunmaktad›r. Örne¤in sadece ya-

p›lacak giderler alt alta s›ralanabilir, hangi kurumlar

eliyle bu hizmetlerin yürütüldü¤ü ayr› olarak gösterile-

bilir, Devletin yapt›¤› giderlerin ekonomik anlamda ne

ifade etti¤ine göre bir ayr›m yap›labilir, Devletin hangi

amaçlarla ne kadar gider yapt›¤› belirlenebilir. ‹flte tümbunlar›n bütçe s›n›fland›rmas›yla ortaya konulabilmesi

mümkün olmaktad›r. Giderlerin ve gelirlerin belirli bir

sistematik içinde s›n›fland›r›lmas› ve ayn› türdeki gider-

lerin ve gelirlerin kolayl›kla toplanabilmesi ve gelir, gi-

der, aç›k istatistiklerine ulafl›labilmesi için de bütçe kod-

lamalar› gelifltirilmifltir.

Bütçeleme sistemleri ve kodlama sistemati¤inin tarihsel

geliflimi incelendi¤inde bütçe s›n›flamas›n›n Türk Bütçe

Sisteminde çok de¤iflik aflamalar geçirdi¤i görülmektedir.

Türk Bütçe sisteminde 1850 tarihinden sonraki Os-

manl› Bütçelerinin Muvazene Defteri, Muvazene-i

Umumiye, Muvazene-i Umumiye Kanunu adlar›yla;

Cumhuriyet dönemi bütçelerinin 1945 mali y›l›na ka-

dar yine Muvazene-i umumiye Kanunu ad›yla düzen-

lendi¤i görülmektedir.

1961 y›l›nda planl› kalk›nma modeli do¤rultusunda Dev-

let Planlama Teflkilat›n›n kurulmas›yla birlikte haz›rla-

nan 5 y›ll›k kalk›nma planlar› ve y›ll›k programlar, büt-

çenin haz›rlanmas›nda temel kriter oluflturmufltur.

Bütçenin denetim, yönetim ve planlama arac› olarak

hizmet etme özelli¤ine göre; geleneksel (klasik) bütçe,

performans bütçe, program bütçe sistemlerinden söz

edilmektedir.


”

“

Okuma Parças›




Ülkemizde 1920-1963 y›llar› aras›nda uygulanm›fl olan ge-

leneksel bütçe sisteminde kamu harcamalar› kurumlar ba-

z›nda sadece harcama kalemlerine göre s›n›fland›r›lm›flt›r.

1920 y›l› bütçesinde daireler s›ralanmakta fas›l numara-

lar› bu s›ralamaya göre müteselsilen devam etmekte ve

yeterince maddeye ayr›lmaktad›r.

1924-1949 y›llar›nda bütçeler muhassesat›n nevi (öde-

ne¤in çeflidi), fas›l (bölüm), k›s›m (madde) olarak

düzenlenmifltir.

1949-1963 y›llar› bütçelerinde istatistiki bilgi derleme

önem kazanm›fl ve kodlama düzenine geçilmifltir.

1949 y›l› bütçesinde ödene¤in çeflidindeki k›s›mlar ay-

r›m› esas al›nm›fl, genel ve katma bütçelerin tümünde

ayn› ayr›m ve numaraland›rman›n uygulanmas› öngö-

rülmüfltür. Bu amaçla 101-600 üncü bölümler cari, 700üncü bölüm yat›r›m, 800 üncü bölüm Devlet borçlar›

için ayr›lm›flt›r.

1964-1972 y›llar› bütçeleri 5 y›ll›k kalk›nma planlar›n›n

yap›lmaya bafllamas›yla birlikte “hizmet bütçeleri” esa-

s›nda haz›rlanm›fl ve (A) cetvelinde; cari, yat›r›m, trans-

fer ayr›m› yap›lm›flt›r. Devlet borçlar› transferlerde yer

alm›fl, bölüm say›lar› azalt›lm›fl, maddeler daha ayr›nt›l›

hale getirilerek ço¤alt›lm›flt›r.

1973 y›l›nda geleneksel bütçe sisteminin sa¤lad›¤› para-

sal denetim, performans bütçe sisteminin hizmet verim-

lili¤i ve etkinli¤in denetimi fonksiyonlar›n›n yan›nda büt-çenin stratejik bir planlama arac› olarak kullan›lmas›n›

amaçlayan program bütçe sistemine geçilmifltir. Prog-

ram bütçe sisteminde (A) cetveli cari (personel+di¤er

cari), yat›r›m, transfer ayr›m›yla 100’ler 10’lar ve 1’ler

fleklinde kodlanm›fl, ancak ödeneklerin kullan›m›nda

yaflanan s›k›nt›lardan kaynaklanan y›l içi bütçe ifllemle-

rindeki afl›r› art›fl ve o y›llarda ifllemlerin bilgisayar orta-

m›nda yap›lmas› imkan› bulunmamas› dolay›s›yla kesin

hesap kanunlar› ç›kar›lamamas› nedenleriyle 1975 y›l›n-

da 1’ler düzeyi uygulanmas›ndan, vazgeçilmifltir. Daha

sonra kurulufllara inisiyatif verme ve ifllem yükünü hafif-letme amac›yla 1985 y›l›nda bütçenin 10’lar düzeyinde

kanunlaflmas› uygulamas› terkedilmifl, ancak kesin he-

saplar 10’lar düzeyinde ç›kar›lmaya devam etmifltir.

1995 y›l›nda kamunun yeniden yap›land›r›lmas›n› amaç-

layan Kamu Mali Yönetim Projesi kapsam›nda yeni bir

bütçe s›n›fland›rmas› üzerine çal›flmalar bafllat›lm›fl,

1998 y›l›nda IMF uzmanlar›yla birlikte çal›fl›larak GFS

(Government Finance Statistics) Devlet Mali ‹statistikle-

ri esas›na dayal› bir s›n›fland›rma modeli ortaya konul-

mufltur. Bu s›n›fland›rman›n 1999 y›l›nda 4 kuruluflta

test edilmesi kararlaflt›r›lm›fl ancak, proje hedeflerinde-ki de¤ifliklikler nedeniyle, pilot olarak seçilen kurulufl-

lardan sadece Hacettepe Üniversitesinde otomasyon

deste¤i olmaks›z›n test edilerek kesin hesap ç›kar›lm›fl-

t›r. Daha sonra bu uygulamaya bir süre ara verilmifl ve

Avrupa Birli¤ine kat›l›m sürecinde bütçe kodlamas›n›n

uluslararas› standartlara uygun hale getirilmesi gerekli-

li¤i ortaya ç›km›flt›r. 1998 y›l›nda tamamlanm›fl olan ye-

ni bütçe kod yap›s› yeniden gözden geçirilerek GFS de-

ki de¤iflikliklere ve Avrupa Birli¤inde uygulanan ESA’95

(European System of ‹ntegrated Economic Accounts)

standard›na uygun hale getirilmifltir.

Yeni bütçe kodlamas›n› tan›mlamak gerekirse yeni kod-

lama bir alt yap› çal›flmas›d›r. Bu kodlamayla yeni ve is-

tenilen bütçeleme sistemlerini uygulamak mümkün ola-

bilecektir. Yeni bütçe kodlamas›n›n getirdi¤i önemli ye-

nilikler, detayl› bir kurumsal kodlamayla program so-rumlular›n›n tespitine imkan vermesi, mevcut bütçede

var olmayan fonksiyonel s›n›fland›rman›n sa¤lanmas›,

ayn› kodlaman›n konsolide bütçeli kurulufllar d›fl›ndaki

kurulufllarda da uygulanabilir olmas›, uluslararas› karfl›-

laflt›rmalara imkan vermesi ve ölçmeye ve analize elve-

riflli olmas› olarak s›ralanabilir. Bu özellikleri ve özellik-

le de analize elveriflli istatistiki veriler üretmeye imkan

vermesi nedenleriyle yeni bütçe kodlamas› Analitik Büt-

çe S›n›fland›rmas› olarak adland›r›lm›flt›r.

Analitik bütçe s›n›fland›rmas›; kurumsal s›n›fland›rma,

fonksiyonel s›n›fland›rma ve ekonomik s›n›fland›rmaolmak üzere üç ana grupta oluflmakta olup, fonksiyo-

nel s›n›fland›rma ile ekonomik s›n›fland›rma aras›nda

ayr›ca finansman tipi s›n›fland›rma yer almaktad›r.

Konsolide bütçe kapsam›ndaki kurum ve kurulufllar›n

2004 Y›l› Bütçeleri Analitik Bütçe S›n›fland›rmas›na gö-

re haz›rlanarak kanunlaflm›fl ve 01.01.2004 tarihinden

itibaren yürürlü¤e girmifltir.

Analitik bütçe s›n›fland›rmas›n›n;

- 01.01.2005 tarihinden itibaren mahalli idareler, sos-

yal güvenlik kurumlar›, düzenleyici ve denetleyici

kurumlar ile özel bütçeli kurum ve kurulufllarda,- 01.01.2006 tarihinden itibaren döner sermayeli ku-

rulufllar ile di¤er kurum ve kurulufllarda (kamu ik-

tisadi teflebbüsleri hariç) tamamen uygulamaya ge-

çirilmesiyle, genel devlet tan›m›na giren tüm ku-

rum ve kurulufllar›n mali planlar›n›n ve mali rapor-

lar›n›n uluslararas› standartlara uygunlu¤u sa¤lana-

rak konsolide edilebilir hale getirilmesi, performans

esasl› bütçelemeye temel teflkil edebilmesi ve mali

yap›da saydaml›¤›n ve hesap verilebilirli¤in sa¤lan-

mas› hedeflenmektedir.

Analitik Bütçe S›n›fland›rmas› E¤itim El Kitab›(www.bumko.gov.tr)



142 Kamu Maliyesi

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Vadeli Program” ko-


2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Vadeli Program” ko-


3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Vadeli Program” ko-


4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gider Bütçesinin Haz›rlan-

mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Vadeli Mali Plan” ko-


6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bütçenin Klasik ‹fllevleri”


7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bütçenin Ça¤dafl ‹fllevleri”


8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bütçe Yasas› ve Ekleri” ko-


9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkezi Yönetim Bütçe

Tasar›s›n›n TBMM’de Görüflülmesi” konusunu


10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkezi Yönetim Bütçe

Tasar›s›n›n TBMM’de Görüflülmesi” konusunu


S›ra Sizde 1

Devlet bütçesinin klasik tan›m›nda bütçenin mali, siya-

si ve hukuki amaçlar› öne ç›karken, günümüzde bütçe

tan›m›nda, kaynaklar› daha etkin tahsis etmek, gelir da-

¤›l›m›nda adaleti sa¤lamak, ekonomide istikrar› sa¤la-

mak, kamu yönetiminde bir araç olarak kullan›lmak gi-

bi yeni ifllevler üzerinde durulmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Bütçenin siyasi ifllevi sadece demokratik ülkelerde ge-

çerlidir. Çünkü halk›n isteklerinin ve r›zas›n›n bütçeler-

de yer bulabilmesi ancak demokratik haklar›n kullan›-

m›yla gerçekleflebilmektedir. Örne¤in, baz› bask› grup-

lar›n›n, temsil ettikleri grubun istekleri ve ç›karlar› için

lobi faaliyetleri yapmas›, konferanslar düzenlemesi ya

da gösteriler yapmas› demokratik yöntemlerle bütçele-

rin etkilenmesine örnektir. Ancak, örne¤in, totaliter re-

jimlerde, bütçe yap›lsa bile, bu bütçeler, halk›n demok-

ratik haklar› kullanmas› söz konusu olmad›¤› için, bü-

yük olas›l›kla sadece diktatörün istedi¤i ve flekillendir-

di¤i bütçe olacakt›r. Devlet bütçelerinden siyasi olarak

beklenen görev, halk›n istekleriyle uyumlu ve halk›n

ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir araç olmas›d›r.

S›ra Sizde 3

Tüm bütçe ifllemlerinin yukar›da say›lan yasalara, tü-

züklere yönetmeliklere uygun yap›lmas› ve uygun ya-

p›lmayan ifllemleri ve kiflileri de cezaland›rmas› bütçe-

nin hukuki ifllevidir. Hukuki ifllevin bir baflka aç›dan

önemi, bütçe uygulamas›nda kamu ile vatandafllar ara-

s›nda ortaya ç›kabilecek uyuflmazl›klar›n da hukuki çer-

çevede ilgili yarg› organlar› taraf›ndan çözümlenmesidir.

S›ra Sizde 4

Bütçenin klasik ifllevleri yan›nda, günümüz moderndevletlerinde ça¤dafl ifllevleri de bulunmaktad›r. Özel-

likle devlet anlay›fl›nda meydana gelen de¤iflmelerle

birlikte devlet bütçelerine klasik ifllevlerin d›fl›nda baz›

yeni ifllevlerde yüklenmeye bafllanm›flt›r. Devlet bütçe-

leri günümüzde kaynaklar› daha etkin tahsis etmek, ge-

lir da¤›l›m›nda adaleti sa¤lamak, ekonomide istikrar›

sa¤lamak, kamu yönetiminde bir araç olarak kullan›l-

mak gibi yeni ifllevleri üzerine alm›flt›r.





Akdo¤an, Abdurrahman. (1993). Kamu Maliyesi, Gazi

Büro Kitapevi, Ankara.

Bat›rel, Ömer Faruk. (1990). Kamu Bütçesi, M.Ü. Ni-

had Sayâr -Yay›n ve Yard›m Vakf› Yay›n No:444-

637, 6. Bask›, ‹stanbul.

Bulut, Cihat. (2002). Kamu Aç›klar›, DR Yay›nlar›,

‹stanbul.

Buluto¤lu, Kenan ve Kurtulufl, Ercifl. (1991). Bütçe ve

Kamu Harcamalar›, Filiz Kitabevi, ‹stanbul.

Coflkun, Gülay. (1978). Kamu Mali Yönetimi, Türkiye

ve Orta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›nlar›, No:

171, Ankara.

Coflkun, Gülay. (2000). Devlet Bütçesi Türk Bütçe Sis-

temi, Turhan Kitabevi Yay›nlar›, 6.Bask›, Ankara.

Coflkun, Gülay. Kamu Mali Yönetimi, Türkiye ve Or-

ta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›nlar›.

Coflkun, Gülay.(2000). Devlet Bütçesi-Türk Bütçe Sis-

temi, 6.Bask›, Turhan Kitabevi, Ankara.

Erginay, Akif. (1994). Kamu Maliyesi Kamu Gelirleri,

Kamu Giderleri, Devlet Bütçesi, Kamu Borçlar›, Ma-

liye Politikas›, Savafl Yay›nlar›.

Feyzio¤lu, Bedii N. (1984). Bütçe, 7. Bask›, Filiz Kitabe-

vi, ‹stanbul, 1984.

Gürsoy, Bedri. (1980). Kamusal Maliye, ‹kinci Cilt Büt-

çe, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Ya-

y›nlar›, No. 436, Ankara.

‹lbafl, A. Kadir, Atilla ‹nan, Vural fiahbendero¤lu, (2006),

Aç›klamal› ve Gerekçeli Kamu Mali Yönetim ve Kon-

trol Kanunu, Ankara.

Kamil Mutluer, Erdo¤an Öner, Ahmet Kesik, (2005).

Bütçe Hukuku, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Ya›nlar›

No:99 ‹stanbul.

Maliye Bakanl›¤› Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü-

¤ü, Mali Reformlar Kapsam›nda Yeni Bütçeleme An-

lay›fl› Merkezi Yönetim bütçesi ve Çok Y›ll› Bütçele-me, 29/30 Haziran, ANKARA

Maliye Bakanl›¤› Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü-

¤ü, Ulusal ve Uluslararas› Çal›flmalar Ifl›¤›nda Kamu

Maliye Yönetimi ve Kontrol Kanunu, fiubat 2004,

ANKARA

www.maliye.gov.tr

www.muhasebat.gov.tr

www.bumko.gov.tr

www.say›stay.gov.tr

www.tbmm.gov.tr




144 Kamu Maliyesi

(GSYH'ya Oran, %)

2011 2012 2013 2014

Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi -1,7 -1,5 -1,4 -1,0

Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 22,7 23,1 22,9 22,5

Merkezi Yönetim Bütçe Harcamalar› 24,4 24,6 24,2 23,6

Toplam Kamu Faiz D›fl› Fazlas› (Program Tan›ml›) 1,2 1,1 1,3 1,5

Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D›fl› Fazlas› (Program Tan›ml›) 0,9 1,0 1,2 1,4

Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri (Program Tan›ml›) 22,0 22,1 22,0 21,8

Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D›fl› Harcamalar› (Program Tan›ml›) 21,1 21,1 20,9 20,4

Di¤er Kamu Faiz D›fl› Fazlas› (Program Tan›ml›) 0,3 0,1 0,1 0,1

Toplam Kamu Özellefltirme Gelirleri 0,3 0,9 0,8 0,7

Sosyal Güvenlik Primleri Hariç Vergi Yükü (Red ve ‹adeler Hariç) 20,0 20,0 20,0 19,8

Sosyal Güvenlik Primleri Dahil Vergi Yükü (Red ve ‹adeler Hariç) 27,3 27,1 27,1 26,9

AB Tan›ml› Genel Yönetim Nominal Borç Stoku 39,8 37,0 35,0 32,0

(Milyar TL)

2011 2012 2013 2014

Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi -22,2 -21,1 -21,7 -18,1

Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 290,9 329,8 359,4 390,5

Merkezi Yönetim Bütçe Harcamalar› 313,2 350,9 381,1 408,6

Toplam Kamu Faiz D›fl› Fazlas› (Program Tan›ml›) 15,3 15,8 19,8 26,4

Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D›fl› Fazlas› (Program Tan›ml›) 11,8 14,8 18,2 24,2

Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri (Program Tan›ml›) 282,4 315,4 346,3 377,8

Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D›fl› Harcamalar› (Program Tan›ml›) 270,6 300,6 328,1 353,6

Di¤er Kamu Faiz D›fl› Fazlas› (Program Tan›ml›) 3,5 1,0 1,6 2,2

Toplam Kamu Özellefltirme Gelirleri 4,3 12,5 12,6 12,8

Ek 1

Orta Vadeli Program (2012-2014)

Kamu Finansman›na ‹liflkin Temel Büyüklükler





Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Devlet borcu kavram›n› tan›mlayabilecek,Devlet borçlanmas›n›n nedenlerini aç›klayabilecek,Devlet borçlar›n›n hangi aç›lardan s›n›fland›r›ld›¤›n› aç›klayabilecek,‹ç ve d›fl borçlar›n çeflitlerini aç›klayabilecek,Etkin borç yönetiminin kapsam›n› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Devlet borçlanmas›• Bütçe aç›¤›• Kamu kesimi borçlanma gere¤i• K›sa vadeli borç• Uzun vadeli borç

• Borç stoku• Borç servisi• K›sa vadeli avans• Borcun röfinansman›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Kamu Maliyesi Devlet Borçlanmas›

• DEVLET BORCU KAVRAMI• DEVLET‹N BORÇLANMA

NEDENLER‹

• KAMU KES‹M‹ BORÇLANMAGERE⁄‹

• DEVLET BORÇLARININSINIFLANDIRILMASI

• ‹Ç BORÇLANMA

• DIfi BORÇLANMA

• KAMU BORÇ YÖNET‹M‹

8KAMU MAL‹YES‹



DEVLET BORCU KAVRAMIDevletin sahip oldu¤u finansman kaynaklar› çok çeflitlidir. Bunlar; vergiler, harç-lar, resimler, flerefiyeler, parafiskal gelirler, mülk ve teflebbüs gelirleri, para ifllem-lerinden sa¤lanan gelirler, ba¤›fllar, para ve vergi cezalar›ndan oluflmaktad›r. Gü-nümüzde kamu harcamalar›n›n finansman› aç›s›ndan en önemli gelir kayna¤› ver-gilerdir. Kamu gelirleri kamu harcamalar›n› karfl›lamaya yetmedi¤i, bir baflka ifa-deyle bütçe aç›klar› söz konusu oldu¤unda devletler borçlanmak zorunda kalmak-tad›rlar. Zaman içerisinde yaflanan ekonomik geliflmelerin de etkisiyle borçlanma-n›n, devlet gelirleri içindeki önemi artm›fl ve neredeyse vergilemenin alternatifi ko-numuna gelmifltir. Son y›llarda hemen hemen tüm ülkelerde devlet borçlar›n›n sü-

rekli olarak ve h›zla artt›¤› gözlenmektedir. Günümüzde hükümetler, kamusal fa-aliyetleri finanse etmek amac›yla ek kayna¤a ihtiyaç duyduklar›nda borçlanmay›, vergilemeye bir alternatif olarak görmektedirler. Bu nedenle bu ünitede borçlan-ma konusunda ayr›nt›l› bilgiler yer alacakt›r.

Borçlanma, belli bir süre sonra ödenmek üzere para ya da benzeri de¤erli fley-lerin ödünç al›nmas›d›r. Borç kavram›; kelime olarak, taraflar aras›nda var›lan biranlaflmayla bir taraf›n para gibi de¤erli bir fleyi belirli bir süre için di¤er tarafaödünç vermesi anlam›n› tafl›maktad›r. Baflka bir flekilde tan›mlamak gerekirse biramac› gerçeklefltirmek, baflka sebeplerle eldeki kaynaklar›n yetersizli¤inden dola-

y› kifli ya da kurumlardan kaynak teminidir.Devlet borcu ise devlet ya da benzeri kamu tüzel kiflileri taraf›ndan akdolunan

borçtur. Devlet borcu devletin, belirlenen bir takvime göre, önceden belirlenenhaklar›n sahiplerine faiz ya da anapara ödemeleri yapmas›na iliflkin yasal bir yü-kümlülü¤üdür. Devlet borcu en basit tan›m›yla “devletin gelirleri, giderlerini karfl›-lamad›¤› zaman, özel ekonominin çeflitli birimlerinden ya da d›fl kaynaklardan kre-di almas›” yoludur. Literatürde, devlet borcu kavram› yerine “kamu kredisi”, “kamu-sal kredi”, “kamu borcu” gibi deyimler birbirleriyle ayn› anlamda kullan›lmaktad›r.

Devlet borçlanmas›n› asla gerçek bir gelir kayna¤› olarak görmeyen klasik ma-liyeciler, devletin as›l gelir kayna¤›n› vergi ve vergi benzeri gelirlerin oluflturdu¤u-nu ifade etmektedirler. Modern mali yaklafl›ma göre devlet borçlanmas›ysa, vergi-lendirmenin s›n›r›na eriflildi¤i, vergi alman›n mümkün olmad›¤› dönemlerde, ola-¤an finansman kaynaklar›n›n eksikli¤ini tamamlamak üzere, vergilemeye alternatif

olarak da al›nabilmektedir.

Devlet Borçlanmas›

Devlet Borcu: Devlet ya dabenzeri kamu tüzel kiflileri

taraf›ndan akdolunanborçtur.



Klasik maliyeciler devletin borçlanmas›na neden s›cak bakmamaktad›rlar?

Devletin borçlanmas› asl›nda baz› aç›lardan özel borçlanmaya benzemektedir.Öncelikle her iki borçlanma da ihtiyaçlar›n giderilmesi amac›yla yap›lmaktad›r.Her ikisinde de borç olarak al›nan de¤er belli bir zaman sonra geri ödenecektir.Son olarak devlet borçlanmas›nda da özel borçlanmada da borç alan ve veren ara-s›ndaki güven iliflkisi borçlanman›n temelini oluflturmaktad›r. Ancak, devlet borç-lar›yla özel borçlar›n aras›nda temel baz› farkl›l›klar›n oldu¤u da unutulmamal›d›r.Devletin borçlanmas›n›n nedeni topluma hizmettir, borçlanman›n miktar› genellik-le oldukça büyüktür, borçlanma vadesi genellikle özel borçlanmaya göre dahauzundur, devlet zorunlu olarak da borç alabilir ve baz› durumlarda devlet borcu-nu geri ödemeyebilir. Özel borçlanmalardaysa, borçlanma nedeni özel amaçlard›r.Borçlanma miktar› s›n›rl›d›r, borçlar›n vadesi devlet borçlanmas›na göre daha k›sa-

d›r, borçlanma gönüllü olarak yap›l›r ve borcun bafllang›c›nda belirlenen flartlardadaha sonra de¤ifliklik yap›lamaz. Yukar›da da ifade edildi¤i gibi, vergi ve borçlanman›n her ikisi de kamu geliri-

dir ve temel olarak kamunun finansman ihtiyac›n›n karfl›lanmas› amac›yla kullan›-l›r. Ancak, teorik olarak vergi ve borçlanmay› birbirinden ay›ran çok önemli baz›farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bilindi¤i gibi vergi gelirleri, devlet için sürekli ve kesinbir finansman kayna¤›d›r. Vergiler zorunlu olarak toplan›rlar, tüm kamu hizmetle-ri için kullan›l›rlar, vergilerin yükü flimdiki nesiller üzerindedir ve genellikle yurt içikaynaklardan elde edilirler. Buna karfl›l›k borçlanma gelirleri, devlet için geçici birfinansman kayna¤›d›r. Bir baflka ifadeyle vadeleri doldu¤u zaman faiziyle berabergeri ödenmek zorundad›r. Borçlanma vergilemenin aksine genellikle (baz› istisna-

lar› olmakla birlikte) gönüllü kat›l›mlardan oluflur, kullan›m yerleri genellikle bel-lidir, borçlanman›n yükü gelecek nesillere kayabilir ve borçlanma yurt içi ve yurtd›fl› kaynaklardan elde edilebilir. Devlet borçlanmas›yla ilgili bu karfl›laflt›rmalarfiekil 8.1’de yer almaktad›r.

148 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE1

DEVLET BORCU• Borçlanman›n nedeni topluma hizmettir• Miktar› büyüktür• Vadesi genellikle özel borçlanmaya göre daha uzundur

• Zorunlu olarak al›nabilir• Baz› durumlarda devlet borcunu geri ödemeyebilir

BORÇLANMA

• Geçici bir finansman kayna¤›d›r.• Gönüllü kat›l›mlardan oluflur• Kullan›m yeri genellikle bellidir• Yükü gelecek nesillere kayabilir• Yurt içi ve yurt d›fl› kaynaklardan elde

edilebilir

ÖZEL BORÇ

• Borçlanma nedeni özel amaçl›d›r• Miktar› s›n›rl›d›r• Vadesi devlet borçlanmas›na göre daha k›sad›r

• Gönüllüdür• Borç bafllang›c›nda belirlenen flartlarda geri ödenmek zorundad›r

VERG‹

• Devlet için sürekli ve kesin bir finansman kayna¤›d›r• Zorunlu olarak toplan›r• Tüm kamu hizmetleri için kullan›l›r• Yükü flimdiki nesiller üzerindedir• Genellikle yurt içi kaynaklardan elde edilir

fiekil 8.1

Devlet Borçlanmas› ve Karfl›laflt›rmalar



DEVLET‹N BORÇLANMA NEDENLER‹Günümüzde borçlanma, klasik iktisadi yaklafl›m›n savunuldu¤u gibi sadece uzunsürede verimli say›lan devlet yat›r›mlar›n›n finansman›nda de¤il, tüm kamu gider-

lerinin finansman›nda kullan›lmaktad›r. Borçlanma nedenleri, ülkeden ülkeye vedönemden döneme de¤iflebilmektedir. Örne¤in; geliflmekte olan ülkeler özelliklekalk›nman›n finansman›na odaklanarak; büyük ölçekli yat›r›mlar için gerekli olansermaye birikiminin ve bilgi birikiminin olmamas›, askeri harcamalar›n fazla olma-s›, yeterli hammadde ve ara mal›na sahip olmamalar› ve ödemeler bilançosundakiaç›klar nedeniyle borçlanmaya baflvurabilmektedirler. Geliflmifl ülkeler ise geçicibütçe aç›klar›n›n kapat›lmas›, büyük projelerin finansman›n›n sa¤lanmas› ve ola¤a-nüstü giderlerin karfl›lanmas› amac›yla borçlanmaya baflvurabilmektedirler. Ancak,devletin borçlanma nedenlerini genel olarak; bütçe aç›klar›, kalk›nman›n finans-man›, ola¤anüstü giderlerin finansman›, kamu gelirlerinin zaman bak›m›ndandenklefltirilmesi, borç ödemek için borçlanma, maliye politikas› arac› olarak borç-

lanma, gibi s›ralayabiliriz (Bkz. fiekil 8.2).

Devletin borçlanma nedenleri aras›nda bütçe aç›klar›n›n finansman› önemli bir yer tutmaktad›r. Kamu harcamalar› ve kamu gelirleri aras›nda her zaman bir den-genin sa¤lanmas› söz konusu olmamaktad›r. Harcamalar›n›n bütçe gelirlerini aflt›-¤› ya da gelirlerin harcamalar› karfl›layamad›¤› durumda devlet bütçesi aç›k ver-mekte, bu durum ilave finansman ihtiyac›n› artt›rmaktad›r. Bir ülkede bütçe aç›¤›-n› yaratan pek çok neden bulunabilir. Bunlar›n bafl›nda zaman içerisinde kamusalihtiyaçlar›n artmas› ve devlet anlay›fl›nda meydana gelen de¤iflimle beraber (refah

devleti anlay›fl›n›n benimsenmesiyle birlikte sosyal refahla ilgili harcamalar›n art›-fl›) devletlerin daha çok mal ve hizmet üretir duruma gelmeleri gösterilebilir. Har-camalardaki art›fllar karfl›s›nda kamu gelirlerinin yetersizli¤i ya da etkinsizli¤i isebütçe aç›klar›n› yaratan di¤er bir önemli nedendir. Bunlara ilave olarak; h›zl› nü-fus art›fl›, mali disiplinin sa¤lanamamas›, harcama ve gelirler konusunda denetimeksikli¤i, tasarruflar›n büyüme h›z›n› karfl›lamada yetersiz kalmas›, kamu iflletme-lerinin ve sosyal güvenlik harcamalar›n›n bütçeler üzerinde yaratt›¤› yükler, eko-nomik krizler, yüksek enflasyon ve faiz oranlar›n›n yüksekli¤inin bütçe üzerinde

yaratt›¤› bask›lar, vergi sisteminden kaynaklanan baz› sorunlar›n varl›¤› (vergi bi-lincinin yayg›n olmamas›, vergi idaresinden kaynaklanan sorunlar, kay›t d›fl›l›k,

vergi gelirlerindeki istikrars›zl›k, vergileme kapasitesinin azl›¤› vb) nedenler de

bütçe aç›klar›n› oluflturan temel nedenler aras›nda say›labilir.

1498. Ünite - Devlet Borçlanmas›

fiekil 8.2

Devletin Borçlanma Nedenleri

• bütçe aç›klar›• kalk›nma finansman›• ola¤anüstü giderlerin finansman›• kamu gelirlerinin zaman bak›m›ndan denklefltirilmesi• borç ödemek için borçlanma• maliye politikas› arac› olarak borçlanma

Devletin Borçlanma Nedenleri

Bütçe aç›¤› en basittan›m›yla kamuharcamalar›n›n kamugelirlerinden yüksekolmas›d›r.



Kriz dönemlerinde devlet borçlar› miktar›n›n nas›l de¤iflmesini beklersiniz?

Bütçe aç›klar› olufltu¤u durumda devletler, tasarruflar›n yetersiz kalmas› vergi politikala-

r›nda de¤ifliklikler yoluyla geliri art›rman›n zaman al›c› olmas› nedeniyle borçlanma seçe-

ne¤ini kullanmaktad›rlar. Asl›nda borçlanma alternatifi, kamu harcamalar›n›n k›s›lmas›n›n

mümkün olmad›¤› durumlarda ve vergilendirmenin s›n›r›na eriflildi¤inde, yani ilave vergi

alman›n mümkün olmad›¤› dönemlerde, di¤er kamu gelirleri ve normal devlet gelirlerinin

eksikli¤ini tamamlamak ya da vergilemeye alternatif olmak üzere kullan›lmal›d›r.

Devlet borçlanmas›n›n bir di¤er nedeni, kalk›nman›n finansman›n›n sa¤lanmas›-d›r. Geliflmekte olan ülkeler, yap›sal bir tak›m özellikleri dolay›s›yla kalk›nman›n fi-nansman›n› sa¤layacak yeterli tasarruf birikimine sahip de¤ildirler. Planlanan büyü-

me h›z›na eriflebilmek için, bu ülkelerde yap›lmas› gereken büyük hacimli ve özelsektör taraf›ndan verimsiz olarak görülen yat›r›mlar›n bir k›sm› devlet eliyle gerçek-lefltirilmektedir. Uzun süreli ve yüksek maliyetli bu kamu yat›r›mlar›n›n borçlan-mayla finanse edilmesi, geliflmekte olan birçok ülke için kaç›n›lmaz olmaktad›r.

Borçlanma yoluyla sa¤lanan fonlar verimli yat›r›mlarda kullan›l›rsa yat›r›m kendi kendini

finanse etmifl olacakt›r. Bu nedenle devletin yapm›fl oldu¤u verimli yat›r›mlar›n, vergiler

yerine borçlanma ile finanse edilmesi, borçlanmaya karfl› ç›kan klasik maliyeciler taraf›n-

dan bile kabul görmektedir.

Devlet aç›s›ndan üçüncü borçlanma nedeni ola¤anüstü giderlerin finansman›d›r.

Devlet baz› dönemlerde yüksek miktarda gelire ihtiyaç duyabilir. Örne¤in; do¤alafetler ve savafllar, devletin harcamalar›n› bir anda ve çok önemli miktarlarda art›-rabilir. Bu durumlarda borçlanmaya kaç›n›lmaz olarak ihtiyaç duyulmaktad›r.

Bütçenin uygulanmas› s›ras›nda ortaya ç›kabilecek baz› uyumsuzluklar nedeniy-le de devlet, k›sa süreli olarak borçlanma yoluna baflvurabilir. Bir baflka deyiflledevlet, bütçesini düzenli bir flekilde uygulayabilmek için bütçenin k›sa süreli gelirgider dengesini sa¤layabilmek amac›yla borçlanma yap›labilmektedir. Bu durumkamu gelirlerinin zaman bak›m›ndan denklefltirilmesi amac›yla borçlanmad›r.

Kamu gelirlerinin zaman bak›m›ndan denklefltirilmesi ve geçici bütçe aç›klar›n›n kapat›-

lamas› amac›yla Merkez Bankas›’ndan k›sa vadeli avans imkan› kullanarak karfl›lamas›,

Merkez Bankas›’n›n karfl›l›ks›z para basmas› anlam›na gelmekte olup, enflasyonist bask›-lar› art›rarak uzun vadede ekonomik istikrara zarar veren bir uygulamad›r. Türkiye’de bu

yolla borçlanma 25.04.2001 tarihli Merkez Bankas› Kanunu ile yürürlükten tamamen kal-

d›r›lm›flt›r.

Devletin borçlanmas› için bir di¤er neden, süresi gelen borçlar›n ödenmesi için yeniden borçlanma yoluna baflvurulmas›d›r. Borcun ödeme zaman›nda yaflanan fi-nansal s›k›fl›kl›k nedeniyle süresi gelen borçlar›n yeniden borçlanmayla kapat›lma-s›na borcun röfinansman› denir.

Borçlanma son olarak sadece devlete gelir yaratmak amac›yla de¤il, maliye po-litikas› arac› olarak kullan›larak, ekonomiye müdahale etmek amac›yla da yap›la-

bilmektedir. Örne¤in; devlet enflasyonun yüksek oldu¤u dönemlerde, ekonomi-deki para stokundaki fazlal›¤› gidermek için borçlanma yoluna baflvurabilir. Ya da

150 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 2

D ‹ K K A T

D ‹ K K A T

Gelirlerin toplanamad›¤›dönemlerde yap›lan kamuharcamalar›n›nfinansman›n› sa¤lamak içinhazine, baz› borçkaynaklar›na baflvurur.Hazine, k›sa sürelidengesizlikleri ortadankald›rmak için gerekli bufinansman ihtiyac›n› MerkezBankas›’ndan k›sa vadeliavans kullanarakkarfl›lamaktad›r.

Kamu Gelirlerinin ZamanBak›m›ndanDenklefltirilmesi: Kamugelirlerinin, giderlere uyumlu

olarak toplanamad›¤›zamanlarda yap›lanifllemlerdir.

D ‹ K K A T

Borcun Röfinansman›:Borcun ödeme zaman›ndayaflanan finansal s›k›fl›kl›knedeniyle süresi gelenborçlar›n yeniden

borçlanmayla kapat›lmas›naborcun röfinansman› denir.



durgunluk dönemlerinde, ekonomideki at›l fonlar› harekete geçirmek amac›ylaborçlanabilir.

Borçlanma yoluyla elde edilen gelirin vergiye k›yasla daha kolay elde edilebilir olmas›, el-de edildi¤i dönemde olumsuz etkilerinin hemen ortaya ç›kmamas› ve siyasi gelecek bek-

lentilerine uygun olmas› nedeniyle hesaps›z bir flekilde kullan›lmas›, ülkelerin borç yük-

lerini h›zla art›rm›fl ve borçlanma konusunda tart›flmalara sebep olmufltur.

Borçlanma, maliye politikas› arac› olarak nas›l kullan›labilir?

KAMU KES‹M‹ BORÇLANMA GERE⁄‹Kamu kesimi borçlanma gere¤i (KKBG), kamu kesimini oluflturan tüm birimlerintoplam gelir ve gider durumlar› aras›ndaki fark› göstermekte ve kamu kesiminintoplam borçlanma ihtiyac›n› hesaplamakta kullan›lmaktad›r. KKBG, toplam kamu

kesimi aç›klar›n›n GSYH’ya oranlanmas›yla ölçülmektedir. Türkiye’de toplam ka-mu kesimi finansman aç›¤›; merkezi yönetim bütçe aç›¤›, K‹T’lerin bütçe aç›¤›, ma-halli idareler bütçe aç›¤›, döner sermayeli iflletmeler bütçe aç›klar›, sosyal güvenlikkurulufllar› aç›klar›, iflsizlik sigortas› fonu aç›klar› ve fonlar›n aç›klar› toplam›ndanoluflmaktad›r. KKBG ise toplam kamu kesimi finansman aç›klar›n› GSYH’ya oran-lanmas›yla bulunmaktad›r.

Devletin borçlanabilme yetkisine sahip olmas›, borçlanma konusunda s›n›rs›z

yetkilere sahip oldu¤u anlam›na gelmemektedir. Yetki s›n›rlar› afl›larak gerçeklefl-tirilen devlet borçlanmalar›, borçlanmas›yla sa¤lanmas› planlanan ekonomik yarar-lar›n gerçekleflmemesine ve hatta zararlar›n ortaya ç›kmas›na neden olabilmekte-dir. Buradaki en büyük sorun borçlar›n sürdürülemez hale gelmesidir. Kamu borçstokunun sürdürülebilirli¤i genel olarak, kamu borç stokunun milli gelire oran›n›nuzun dönemde sabit kalmas› olarak tan›mlanabilir. Sürdürülebilir borç stoku oran›bir ekonominin borçlanmaya devam edip edemeyece¤ini ya da vadesi gelen borç-lar›n› yeniden borçlanarak ödeyip ödeyemeyece¤ini ifade eder. Sürdürülebilir borçstoku oran› her ekonomi için ve üstelik dünyada oluflan ekonomik koflullar›n de-¤iflimine paralel olarak de¤iflim gösteren bir kavramd›r. Sonuç olarak belirli bir dü-zeyi aflan borç, e¤er milli ekonomi aç›s›ndan ekonomik dengeyi bozucu etkilere

sahip düzeye gelmiflse bu durumda borçlanma aç›s›ndan s›n›rland›rma getirmeninzorunlulu¤u inkâr edilemez.


D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE

3

Tablo 8.1Türkiye’de Kamu Kesimi Borçlanma Gere¤i

Kaynak: Hazine Müs-

teflarl›¤›

12

10

8

6

4

2

0

-2

-4

%

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010



Kamu kesimi borçlanma gere¤i nas›l hesaplanmaktad›r?

DEVLET BORÇLARININ SINIFLANDIRILMASIDevlet borçlar›n› vadeleri, gönüllülük esas› ve elde edildikleri kaynaklar aç›s›ndans›n›fland›rabiliriz (Bkz. fiekil 8.3).

Vadeleri Aç›s›ndan Devlet Borçlar›n›n S›n›fland›r›lmas› Vadelerine göre borçlar; k›sa ve uzun vadeli borçlar olarak ikili bir ayr›ma tabi tu-tulabilir. Vade, borcun al›nmas›ndan ödenmesine kadar geçen süreyi ifade etmek-tedir. Bu ay›r›mda, süresi bir y›la kadar olan borçlar k›sa vadeli borçlar, süresi bir

y›ldan uzun olan borçlar›ysa uzun vadeli borçlar denir. Vade, borçlanma aç›s›n-dan, hem borcu alan hem de veren aç›s›ndan çok önemli bir kavramd›r. Çünkü;borçlanman›n flartlar› borcun vadesine göre de¤iflecektir. Örne¤in; k›sa vadeliborçlar›n faiz oran›, uzun vadeli borçlar›n faiz oran›na k›yasla daha düflük olacak-t›r. Vadeler kriz dönemlerinde oldukça k›salmaktad›r.

K›sa vadeli borçlarla uzun vadeli borçlar, süreleri d›fl›nda baflka aç›lardan dabirbirlerinden ayr›l›r. K›sa vadeli borçlar para piyasalar›ndan elde edilirken uzun

vadeli borçlar sermaye piyasalar›ndan elde edilmektedir. Ayr›ca k›sa ve uzun va-deli borçlanmaya baflvurma nedenleri de farkl›l›k göstermektedir. K›sa vadeli borç-lanmaya baflvurman›n en önemli nedeni genellikle devletin gelir ve giderleri ara-s›ndaki zaman uyumsuzlu¤unu gidermektir. Ayr›ca ekonomik durum uzun vadeli

borçlanmaya elveriflli olmad›¤›nda ya da sermaye piyasalar›ndan borçlanma ola-naklar› s›n›rl›ysa, uzun vadeli borçlanmaya haz›rl›k amac›yla da k›sa vadeli borç-lanma yoluna gidilebilir. Uzun vadeli borçlanmadaysa amaç, yürürlükte olan büt-çenin gelir bak›m›ndan yetersiz oldu¤u durumlarda, gelirdeki yetersizli¤i kapat-mak ya da alt yap› ve büyük ölçekli yat›r›mlar›n finansman›n› sa¤lamakt›r.

Uzun vadeli borçlar ödeme zamanlar› yaklaflt›kça k›sa vadeli borç niteli¤i kazan›rlar.

Toplam borç stoku içerisinde k›sa vadeli borçlar›n oran›n›n yüksek olmas›, ge-nellikle ekonomide bir güven krizinin oldu¤u ya da özellikle enflasyon konusun-da olumsuz bekleyifllerin var oldu¤u fleklinde yorumlanabilir. Vadelerdeki k›sal›-

¤›n borçlanma aç›s›ndan baz› olumsuz etkileri bulunabilir. E¤er devlet borçlanma-s›na olan ihtiyaç sürekli ve fliddetliyse, vadelerdeki k›sal›k, borçlar›n y›l içerisinde

152 Kamu Maliyesi

SIRA S‹ZDE 4

Vadelerine göre

k›sa vadeli

Gönüllülük durumuna göre

Elde edildiklerikaynaklara göre

uzun vadeli

gönüllüborçlanmalar

zorunluborçlanmalar

iç borçlar

d›fl borçlar

fiekil 8.3

Devlet Borçlar›n›n S›n›fland›r›lmas›

K›sa vadeli borçlara dalgal›borçlar da denilmektedir.Bunun nedeni, bu borçlar›nsürekli olarak azal›fl veyükselifller göstermesidir.

Uzun vadeli borçlarakonsolide borçlar ad› daverilmektedir.

D ‹ K K A T



birkaç kez yinelenmesini zorunlu k›labilir. Her yeniden borçlanmaysa devlet aç›-s›ndan yeni maliyetler demektir. Bu durum borçlar›n maliyetlerinin tahminini ol-dukça zorlaflt›racakt›r. Borçlanman›n y›l içerisinde yinelenmesi, faiz maliyetlerinin

yan›nda, idari yük ve maliyetler de do¤uracakt›r. Ayr›ca k›sa vadeler, ikincil piya-salara gerek olmad›¤›n› da düflündürebilir. Ancak, borçlanma vadelerinin k›sa ol-mas›, ekonomi politikas› gere¤i bilinçli olarak tercih ediliyorsa (özellikle enflasyo-nun düflürülmeye çal›fl›ld›¤› dönemlerde vadelerin k›sa olmas›, beklenmedik birflekilde yüksek reel faiz ödenmemesi için gerekli bulunabilir) bu durumun yukar›-da say›lanlardan farkl› de¤erlendirilmesi gerekmektedir.

Toplam borç stoku içerisinde k›sa vadeli borçlar›n oran›n›n yüksek olmas›n›n, borçlanma

aç›s›ndan anlam› ne olabilir?

Gönüllülük Aç›s›ndan Devlet Borçlar›n›n S›n›fland›r›lmas›

Devlet borçlar›n› gönüllülük aç›s›ndan; gönüllü borçlanmalar ve zorunlu borçlan-malar olarak ikiye ay›rabiliriz. Daha öncede belirtildi¤i gibi, devlet borçlanmas›n› vergileme gelirlerinden ay›ran önemli özelliklerden birisi, borçlanman›n herhangibir zorlamaya dayal› olmadan gönüllü olarak yap›lmas›d›r. Bu tür borçlanmalaragönüllü borçlanmalar ad› verilmektedir. Ancak baz› durumlarda, devlet borçlanma-

y› zorunlu olarak da gerçeklefltirebilir. Yani, borç verecek kesimin iradesini dikka-te almaz, borçlanman›n flartlar›n› kendisi belirler, borç verecek birimler de bu flart-lara uymak zorunda kal›r. Devlet, zorunlu borçlanma yoluna giderken bankalar›n,sosyal güvenlik kurulufllar›n›n, özel sigorta kurulufllar›n›n kaynaklar›na baflvurabil-mektedir. Çünkü; bu kurulufllar›n kaynaklar› güvenilir kaynaklard›r. Zorunlu borç-lar›n bir baflka flekli de zorlama tehdidiyle al›nan borçlard›r. Bu borçlanmada, piya-

saya sürülen borçlanma kâ¤›tlar›n›n sat›lmayan k›sm›n›n zorla sat›laca¤›n›n duyurul-mas›d›r. Bu flekilde kifli ya da kurumlar, böyle bir durumda daha fazla borçlanmasenedi sat›n almak zorunda kalabileceklerini düflünür ve kendi iradeleriyle alabilir-ler. Manevi zorlama ile al›nan borçlarda, piyasaya sürülen tahvilleri almak karfl› ta-raf›n iradesine b›rak›l›r. Ancak, kifli ve kurumlar üzerinde manevi bir bask› olufltu-rularak bu borçlanma senetlerinin al›nmas› sa¤lan›r. Örne¤in; piyasaya sürülenborçlanma senetlerini al›nmas›n›n, bir vatandafll›k görevi oldu¤u duyurulabilir.

Borçlanmada genel kural borçlanman›n gönüllü olmas›d›r. Devlet, baz› durumlarda baz›

kesimlerden zorunlu borç alabilmektedir. Zorunlu borçlanmalar›n varl›¤›, devlete duyu-

lan güveni sarsar ve sonraki borçlanmalarda devletin s›k›nt› yaflamas›na neden olabilir. Bu

nedenle zorunlu borçlanmalar dikkatle kullan›lmas› gereken borçlanma türleridir.

Elde Edildikleri Kaynaklar Aç›s›ndan Devlet Borçlar›n›nS›n›fland›r›lmas›Devlet borçlar›n› elde edildikleri kaynaklar aç›s›ndan iç borçlar ve d›fl borçlar ola-rak ikiye ay›rabiliriz. ‹ç borçlar ülke içi kaynaklardan, d›fl borçlar ise ülke d›fl› kay-naklardan elde edilen borçlard›r. Görüldü¤ü gibi, tan›mda esas al›nan unsur, bor-cun sa¤land›¤› piyasan›n uyruklu¤udur. Borcun milli piyasadan ya da yabanc› pi-

yasadan sa¤lan›p sa¤lanmad›¤›na bak›larak bu ay›r›m yap›lmaktad›r.Milli gelir aç›s›ndan iç ve d›fl borçlar karfl›laflt›r›ld›¤›nda ise, iç borçlar, ülke içe-

risinden sa¤lanan borçlar oldu¤u için, milli gelirin kapsam› içerisindedir. Bir di¤er

deyiflle al›nmas› ve ödenmesi durumlar›nda ülkenin toplam kaynaklar›nda bir de-¤ifliklik yaratmamaktad›r. Ancak, d›fl borçlanma bunun tam tersi yönde bir etki ya-


SIRA S‹ZDE

5

D ‹ K K A T



ratmaktad›r. D›fl borçlanma, al›nd›¤› anda ülkeye d›flar›dan kaynak girifli sa¤lad›-¤›ndan, ülke ekonomisinde olumlu bir etkide bulunurken ödenmesi s›ras›nda mil-li gelirin bir k›sm›n› ülke d›fl›na transfer etmektedir. Bu nedenle d›fl borçlanma yo-

luyla sa¤lanan kaynaklar›n›n verimli yat›r›mlar için kullan›lmas› gerekmektedir.Finansman yetersizli¤inin söz konusu oldu¤u durumlarda, ilk önce iç borçlan-maya baflvurulmas› gerekti¤i düflünülebilir. ‹ç borçlar, devlet borçlanmas› içerisin-de önemli bir yer tutmaktad›r. Çünkü; iç borçlanma d›fl borçlanmaya göre dahakolayl›kla yap›labilmektedir. Ancak, bir tak›m nedenlerle ya iç borçlanmaya bafl-

vurulmaz ya da iç borçlanma olanaklar› oldukça k›s›tl›d›r. Yani bazen ekonomininiçinde bulundu¤u durum nedeniyle d›fl borçlanmaya baflvurmak kaç›n›lmaz olur.

D›fl borçlanma uluslararas› iliflkiler sonucu do¤ar ve ço¤u zaman devletlerin kredi fizibi-

liteleri borçlanmada önemli rol oynar.

‹Ç BORÇLANMA

‹ç Borçlanman›n Kaynaklar›Devletin iç borçlanma kaynaklar›n› dört grupta toplayabiliriz. Bunlar; bireyler, ka-mu kurum ve kurulufllar›, bankalar, Merkez Bankas› olarak s›ralanabilir. Bireylerindevlete borç vermelerini sa¤lamak için devlet taraf›ndan genellikle baz› önlemle-rin al›nmas› gerekmektedir. Bu önlemlerden baz›lar›n› devlet borçlanma senetleriiçin belirlenen faiz oran›n›n piyasa faiz oran›ndan yüksek olmas›, senetlerden eldedilecek gelirlerin vergiden istisna tutulmas› ve yat›r›mc›ya ilave baz› garantilerinsa¤lanmas› olarak s›ralayabiliriz. Ayr›ca kiflilerin devlete olan güveni bu tercihin

yap›lmas›n› güçlendirecektir.Ülkemiz aç›s›ndan iç borçlanma kayna¤› olarak görülen kamu kurum ve kuru-

lufllar› kapsam›na, sosyal güvenlik kurulufllar› ve kamu iktisadi teflebbüsleri gir-mektedir. Bu kurum ve kurulufllar›n fonlar›n›n ya da toplad›klar› kaynaklar›n›nönemli bir bölümünün devlete borç sa¤lama ya da kredi açmada kullan›lmas›, il-gili kurum ve kurulufllar›n yasalar›ndan kaynaklanmaktad›r.

Bankalar, devletin borçlanmas› aç›s›ndan verimli ve güvenilir bir pazar olufltu-rurlar. Ülkemizde devlet iç borçlanma senetlerinin en büyük al›c›s› da bankalard›r.

Hazine’nin, Merkez Bankas›’ndan borçlanmas› iki flekilde olur; do¤rudan borç-lanma, dolayl› borçlanma. Do¤rudan borçlanma, Hazinenin, Merkez Bankas›’ndando¤rudan do¤ruya nakit borçlanmas›d›r. Buna parasal avans ya da Hazine’ye avansad› verilmektedir. Dolayl› borçlanma ise Hazine’nin borçlanma amac›yla ç›kard›¤›Hazine kâ¤›tlar›n›n, Merkez Bankas› taraf›ndan aç›k piyasa ifllemleriyle sat›n al›n-

mas› suretiyle gerçekleflir. Hazinenin Merkez Bankas›’ndan k›sa vadeli borçlanma-s›, baz› ülkelerin izin verdi¤i bir uygulama olmakla birlikte, baz› ülkelerde parasaldisiplini bozaca¤› gerekçesiyle uygulanmamaktad›r. Çünkü; Merkez Bankas›’ndank›sa vadeli avans kullan›m› Merkez Bankas›’n›n karfl›l›ks›z para basmas› anlam›nagelmekte olup, enflasyonist bask›lar› art›rarak uzun vadede ekonomik istikrara za-rar veren bir uygulamad›r. Bu nedenle Merkez Bankas›’n›n temel görevi olan fiyatistikrar›n› sa¤lamak ve bu do¤rultuda para politikalar›n› ba¤›ms›z olarak yürütebil-mek prensibiyle çeliflen bu uygulama, ülkemizde 1994 y›l›ndan bafllayarak kade-meli olarak s›n›rland›r›lm›fl, 25.04.2001 tarihli Merkez Bankas› Kanunu ile yürürlük-ten tamamen kald›r›lm›flt›r.

Türkiye’de 2007-2010 y›llar› aras›nda iç borçlar›n al›c›lara göre da¤›l›m› Tablo

8.2’de yer almaktad›r (%). Buna göre, ülkemizde de bankalar devlet iç borçlanma-s›nda en büyük al›c› konumundad›r.

154 Kamu Maliyesi

D ‹ K K A T



‹ç Borçlanman›n ÇeflitleriTürkiye’de Kamu Finansman› ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakk›ndaki4749 Say›l› Kanuna göre devlet iç borcu almaya yetkili olan kurum Hazine Müste-flarl›¤›d›r. Devlet iç Borçlanma Senetleri (D‹BS) de Hazine taraf›ndan yurt içindeihraç edilen borçlanma senetlerinin tümünü ifade etmektedir.

D‹BS’ler vadelerine, ihraç yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine, fa-iz ödeme türlerine, üzerinde kupon tafl›y›p tafl›mamalar›na ve ihraç amac›na göre

s›n›fland›r›labilmektedir. ‹ç borçlanma senetlerinin çeflitli aç›lardan çeflitlendirilme-si borç yönetimi aç›s›ndan, özellikle de yat›r›mc› profilinin çeflitlendirilmesi aç›s›n-dan son derece önemlidir. Farkl› çeflitlerde D‹BS’lerinin ihraç edilmesi borçlanma-

y› kolaylaflt›rmaktad›r. fiekil 8.4’de D‹BS’lerinin çeflitleri temel özellikleriyle k›saca yer almaktad›r.


fiekil 8.4

Vadeye göre

Para cinsine göre

Kupon durumuna göre

Faiz tipine göre

Finansman amac›na göre

• Hazine bonosu (vadesi 1 y›ldan k›sa)• Devlet Tahvili (vadesi 1 y›l ve daha uzun)

• Türk Liras›• Döviz (Döviz cinsinden-dövize endeksli)

• ‹skontulu senetler(Faiz ödemesi anapara ile vade sonunda yap›l›r)• Kuponlu senetler (ara dönem ödemesi yap›lan senetlerdir)

• Sabit getirili (vade sonunda ödenecek faiz miktar› borcun bafllang›c›nda bellidir)• De¤iflken Faizli (Faiz ödemesi bir de¤ere endekslenir)

• Nakit senetler (Bütçe finansman› amac›yla ihraç edilen D‹BS)• Nakit D›fl› senetler (Hazine hesaplar›na nakit girifli sa¤lamayan senetler)

D‹BS’lerinin Çeflitleri

BankalarResmi Kurumlar

Özel Sektör

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

%

2007 2007.5 2008 2008.5 2009 2009.5 2010

Y›llar

Tablo 8.2‹ç Borçlanman›n Al›c›lara Göre Da¤›l›m› (%)

Kaynak: Hazine Müsteflarl›¤›



De¤iflken faizli senetler, borçlanman›n vadesi boyunca, yat›r›mc›n›n karfl›laflabilece¤i faiz

riskinin azalt›lmas› temeline dayanmaktad›r.

4749 Say›l› Kanun’un tam metnine Hazine Müsteflarl›¤› web sitesi, Kamu Finansman› Mev-

zuat› bafll›¤›ndan ulaflabilirsiniz.

Yukar›daki s›n›fland›rmaya paralel olarak Türkiye’de iç borçlanman›n faiz tipi,para durumu ve finansman amac›na göre s›n›fland›r›lm›fl haliyle geliflimi Tablo8.3’de yer almaktad›r (2002-2010 y›llar› aras›) Buna göre son y›llarda nakit d›fl› se-netlerin toplam D‹BS içerisindeki oran› oldukça azalm›flt›r. Ayr›ca, sabit getirilisenetlerde bafllang›ç y›l› olan 2002’ye göre önemli art›fllar sa¤lanm›flt›r. Bu durumfaiz yap›s› aç›s›ndan maliyetlerin öngörülebilmesi ve borç yönetimini kolaylaflt›r-mas› bak›mlar›ndan olumlu bir geliflme olarak de¤erlendirilebilir. De¤iflken faizli

senetleriyse son dönemde özellikle krizin etkisiyle art›fl göstermifltir. De¤iflken fa-izli D‹BS’nin ihraç edilmesi, temel olarak, borçlanman›n vadesi boyunca yat›r›mc›-n›n karfl›laflabilece¤i faiz riskinin azalt›lmas› amac›yla gerçeklefltirilmektedir. Budurumda borçlanma, yat›r›mc› için daha cazip hale getirilmekte ve devletin borç-lanmas› kolaylaflt›r›lmaktad›r. Ancak, de¤iflken faizli senetlerin, borç yönetimi aç›-s›ndan maliyetlerinin öngörülememesi riski tafl›d›¤›n›n da belirtilmesi gerekmekte-dir. Döviz cinsi ve dövize endeksli senetlerin pay›ysa son y›llarda oldukça azalm›fl-t›r. Türkiye’de merkezi yönetim brüt iç borç stoku ve GSYH’ya oranlar›n›n gelifli-mi Ek-1 ve Ek-2’de yer almaktad›r.

156 Kamu Maliyesi

Döviz cinsi ve dövizeendeksli senetler aras›ndakifark, döviz cinsindensenetlerin borçlanma veödemelerine iliflkinifllemlerin dövizleyap›lmas›na karfl›n, dövizeendeksli senetlerinborçlanma ve ödemelerininbelirlenen kur üzerindenhesaplanan üzerindenyap›lmas›d›r.

D ‹ K K A T

‹ N T E R N E T

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Nakit 59,6 67,1 73,8 79,3 82,9 86,4 90,5 94,9 99,3 - Sabit

Getirili 25,1 35,3 42,3 41,4 44,3 45,7 45,8 43,6 48,2

- De¤iflken

Faizli 11,6 15,0 16,2 23,7 25,4 30,9 36,6 46,1 49,5

Döviz

Cinsinden 11,0 8,7 11,9 12,6 13,1 9,8 8,1 5,2 1,6

Dövize

Endeksli 11,9 8,2 3,4 1,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Nakit D›fl› 40,4 32,9 26,2 20,7 17,1 13,6 9,5 5,1 0,7

- Sabit

Getirili 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,2 0,3 0,0

- De¤iflken

Faizli 31,2 27,8 24,0 19,4 16,4 13,0 9,1 4,8 0,7

Döviz

Cinsinden7,9 4,1 1,5 0,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Dövize

Endeksli 1,3 1,0 0,8 0,6 0,7 0,5 0,3 0,0 0,0

Toplam Stok 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Tablo 8.3‹ç Borç Stoku-Döviz Faiz Yap›s› (%)



DIfi BORÇLANMAGenel olarak borçlanman›n nedenleri konusu ele al›n›rken özellikle geliflmekte

olan ülkelerde, ekonomik kalk›nman›n finansman›nda sermaye yetersizli¤inin

önemli bir sorun oldu¤u vurgulanm›flt›r. Az geliflmifl ülkelerde, temelde gelir düze- yi düflüklü¤üne ba¤l› olarak tasarruflar›n ve sermaye birikiminin yetersiz oluflu, bu

ülkeleri, kalk›nman›n finansman›nda d›fl kaynaklara yöneltmektedir. Bu nedenle

geliflmekte olan ülkelerin d›fl kaynak borçlanma ihtiyac›n› yaratan bafll›ca iki ne-

den; kaynak ve tasarruf aç›¤› ile d›fl ticaret ya da ödemeler dengesi aç›¤› olarak

gösterilebilir.

Bir ülkenin d›fl borçlanmas›nda iki önemli faktör bulunmaktad›r. Bunlar borç-

lar›n geri ödenebilmesi ve kredibilitedir. D›fl borçlanma döviziyle sa¤land›¤›na gö-

re, borcun ödenmesi s›ras›nda ülkenin dözviz ihtiyac› olacakt›r. Ülkenin kredibili-

tesi, ekonominin genel performans›yla yak›ndan ilgilidir. Borçlar›n› zaman›nda

ödeyen, d›fl dengesi sa¤lam, ekonomik olarak büyüyen, istikrarl› bir ülkenin kre-

dibilitesi de yüksek olacakt›r. Kredibilitenin siyasi geliflmelerle yak›ndan iliflkili ol-

du¤u konusunun da göz ard› edilmemesi gerekmektedir.

D›fl Borçlanman›n Kaynaklar›D›fl borçlar al›nd›klar› kaynaklara göre genel olarak, resmi alacakl›lar ve özel ala-

cakl›lar olarak ikiye ayr›labilir. Resmi kaynaklardan sa¤lanan d›fl borçlanmalar; hü-

kümet kurulufllar› (yabanc› devletler), merkez bankalar›, resmi kalk›nma bankala-

r›, uluslar aras› mali kurulufllar gibi kaynaklardan elde edilir. Yabanc› devletlerden

sa¤lanan borçlanmalar, devletleraras› yap›lan ikili borç anlaflmalar› yoluyla sa¤la-

nan borçlanmalard›r. Uluslararas› mali kurulufllardan borçlanmadaysa özellikle

Uluslararas› Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankas›’ndan sa¤lanan krediler önemli yertutmaktad›r. Bunun d›fl›nda, birçok uluslararas› mali kurulufltan d›fl borçlanma kay-

na¤›na baflvurulabilmektedir.

Özel alacakl›lar ise parasal kurulufllar, bankac›l›k d›fl› finansman kurulufllar›,

özel yat›r›m ve kalk›nma banklar›, yabanc› ticari bankalar olarak say›labilir.

D›fl Borçlanman›n Çeflitleri4749 Say›l› Kanuna göre devlet d›fl borcu, Hazine Müsteflarl›¤› taraf›ndan, herhan-

gi bir d›fl finansman kayna¤›ndan belirli bir itfa plan›na göre geri ödenmek üzere

sa¤lanan finansman imkânlar›yla Hazine garantileri kapsam›nda Müsteflarl›k tara-

f›ndan üstlenilen her türlü mali yükümlülü¤ü ifade etmektedir. D›fl borçlanma

borçluya göre, vadelerine göre, faiz durumuna göre, döviz cinsine göre, bütçe ge-

rekçesine göre ve kullan›m amaçlar›na göre s›n›fland›r›labilir.

fiekil 8.5’de D›fl borçlanman›n çeflitleri temel özellikleriyle k›saca yer almak-

tad›r.


Borç Servisi: Devlet iç borcuve Devlet d›fl borcundando¤an anapara ve faiz

ödemeleriyle bu borçlarailiflkin iskonto giderleriyleücret ve di¤er ödemeleriifade eder.

Borç Stoku: Devletborçlar›n›n birikimli de¤eriniifade eder.



Yukar›daki s›n›fland›rmaya paralel olarak, Türkiye’de merkezi yönetim d›flborç stokunun, 2005-2010 y›llar› aras›ndaki geliflimi, Tablo 8.4’de yer almaktad›r.Buna göre, d›fl borç stoku içerisinde uzun vadeli tahvillerin a¤›rl›kta oldu¤u görül-mektedir. D›fl borçlanma kaynaklar› aras›nda, uluslararas› kurulufllardan ve özel-likle IMF kaynaklar›ndan borçlanma öne ç›kmaktad›r. Ayr›ca, ele al›nan dönem-de, sabit faizli tahvillerin oran› de¤iflken faizli tahvillere göre a¤›rl›ktad›r. Türki-

ye’de merkezi yönetim brüt d›fl borç stoku ve GSYH’ya oranlar›n›n geliflimi Ek-1 ve Ek-2’den izlenebilir.

158 Kamu Maliyesi

Vadeye göre

Faiz durumuna göre

Döviz cinsine göre

Bütçe gerekçesine göre

Kullan›m amaçlar›na göre

• K›sa Vadeli (vadesi 1 y›ldan k›sa)• Uzun Vadeli (vadesi 1 y›l ve daha uzun)

• Sabit faizli• De¤iflken faizli

• al›nd›¤› para birimine göre

• Devirli krediler (Kamu kurumlar›na devretmek üzereHazine taraf›ndan al›nan krediler)• Garantili krediler (Kamu kurumlar›n›n kendi imkanlar›ile sa¤lad›¤› ancak Hazinenin kefil oldu¤u krediler)

• Proje kredileri (belirli bir projenin gerçeklefltirilmesiiçin al›nan krediler)• Program kredileri (Belli bir program›n gerçeklefltirilmesiiçin al›nan krediler

fiekil 8.5

D›fl Borçlanman›n Çeflitleri

Tablo 8.4Merkezi Yönetim D›fl Borç Stoku (Milyon Abd Dolar›)

Kaynak: Hazine Müsteflarl›¤›

2005 2006 2007 2008 2009 2010

Vade Yap›s› 64.643 66.577 67.121 69.757 74.054 78.085

K›sa Vade (1 y›ldan az) 0 0 0 0 0 0

Orta Vade (1-5 y›l) 2.289 2.066 1.440 661 90 0

Uzun Vade (5 y›ldan fazla) 62.354 64.511 65.681 69.096 73.965 78.085

Alacakl›ya Göre 64.643 66.577 67.121 69.757 74.054 78.085

Kredi 33.083 30.230 28.377 30.851 33.155 33.901Uluslararas› Kurulufllar 22.189 19.424 17.280 18.912 21.385 20.869

(IMF’den Sa¤lanan Krediler) 14.647 10.759 7.144 8.563 7.935 5.629

(SDR Tahsisat›) 1.499 1.478

Hükümet Kurulufllar› 5.267 5.077 4.932 5.538 5.657 6.307

Di¤er 5.627 5.729 6.165 6.401 6.113 6.725

Tahvil 31.560 36.347 38.744 38.907 40.899 44.185

Faiz Kompozisyonu 64.643 66.577 67.121 69.757 74.054 78.085

Sabit 41.142 46.445 49.686 50.335 53.710 57.899

De¤iflken 23.501 20.132 17.434 19.422 20.344 20.187



KAMU BORÇ YÖNET‹M‹Devlet; borçlar›n miktar› ve birleflimi üzerinde ayarlamalar yapmak suretiyle top-lam arz ve toplam talep düzeyi bak›m›ndan etkili olabilmekte, cari faiz oranlar›

üzerinde rol oynayabilmektedir. Ayr›ca, devlet borçlanmas› yaratt›¤› yük yan›nda,gerçeklefltirilen yat›r›m ve hizmetler, borç verenlere yap›lan ödemeler ve sa¤lananç›karlar, dolay›s›yla gelir da¤›l›m› üzerinde etkili olabilmekte, düzenleyici sonuçlar

yaratabilmektedir. Bu nedenle devlet borçlar›n›n yönetimi konusu da üzerindeönemle durulmas› gereken bir konudur. Genel bir tan›mla borç yönetimi, kamuborçlar›n›n miktar›nda ve birlefliminde ayarlamalar yapmak suretiyle sosyo-ekono-mik amaçlara ulafl›lmaya çal›fl›lmas› fleklinde ifade edilebilir. Bu tan›mda yer alanfaktörlerden “borcun miktar›” kavram›, devletin amaçlar›na en etkin düzeyde ula-flabilmesi bak›m›ndan hangi büyüklüklerde borçlanmas› gerekti¤ini ve bununla il-gili ayarlamalarla düzenlemeleri belirtmektedir. “Borçlar›n birleflimi” ise; borçlan-man›n koflullar›n› kapsamakta olup, borcun süresi, faizi, geri ödeme koflullar›, bor-

ca sa¤lanan yan ç›karlar gibi kavramlar› ifade etmektedir.Etkin bir borç yönetimi için makro ekonomik dengeler gözetilerek, saydam ve

hesap verilebilir bir borçlanma politikas›n›n izlenmesi gerekmektedir. Ayr›ca ihti- yaç duyulan finansman miktar›n›n en uygun koflullarla (en düflük maliyet ve enuygun vade yap›s›nda) sa¤lanmas› da temel flartt›r. Borç yönetiminin amaçlar›n› k›-saca flu flekilde s›ralayabiliriz;

• devletin borçlanma ihtiyac›n›n karfl›lanmas›,• hükümetin finansal pazarlara giriflinin sa¤lanmas›,• borçlanma maliyetinin minimize edilmesi,• borçlanma araçlar›n›n çeflitlili¤inin sa¤lanmas›,• devlet ka¤›tlar›n›n ikinci el piyasalar›n›n etkin ifllemesinin sa¤lanmas›,

• dengeli bir vade yap›s›n›n oluflturulmas›,• bono piyasalar›n sa¤l›kl› geliflimine destek verilmesi,• hane halklar›n›n tasarrufa teflvik edilmesi,• para program›yla borçlanma program›n›n koordinasyonunun sa¤lanmas›.Türkiye’de 2004 y›l›nda kabul edilen etkin borç ve risk yönetimiyle ilgili “Stra-

tejik Ölçüt” uygulamas›na göre ise;• toplam borçlanman›n a¤›rl›kl› olarak Türk Liras› cinsinden yap›lmas›• nakit iç borçlanman›n Türk Liras› cinsi sabit faizli enstrümanlarla gerçeklefl-

tirilmesi• Ortalama vadenin piyasa koflullar› elverdi¤i ölçüde uzat›larak vadesine bir

y›ldan az kalm›fl senetlerin pay›n›n azalt›lmas›

• likidite riskinin azalt›lmas› amac›yla yeterli miktarda rezerv tutulmas› hedef-lenmifltir.

Sözü edilen bu durumlar d›fl›nda devlet, bazen borç yönetiminde yaflad›¤› s›-k›nt›lar nedeniyle ola¤anüstü borç yönetimi ifllemleri uygulamak zorunda da kala-bilir. Bu ifllemler borçlanmada devlete duyulan güveni önemli ölçüde zedelemek-tedir. Ola¤anüstü borç yönetimi ifllemlerinden birisi tahkim (konsolidasyon), birdi¤eriyse konversiyondur. Tahkim, k›sa vadeli borçlar›n uzun vadeli ya da süre-siz borç haline getirilmesidir. Konversiyon ise faiz oran› yüksek olan tahvillerindaha düflük faizli tahvillerle de¤ifltirilmesidir. Bunlar›n d›fl›nda devlet, ola¤anüstübaz› hallerde borçlar›n› ödemeyi reddederek borç yükümlülü¤ünden kurtulabilir.

Alacakl› taraf›n baz› durumlarda borçlar›n bir k›sm›n› silmesi yoluyla da borçluluk

durumu ortadan kalkabilir. Ancak, borçlar›n yükünün normal yollardan sona er-mesi, vade sonunda belirlenen flartlarda ödemenin gerçekleflmesiyle olmaktad›r.


Borç yönetimi, Hazinenintoplam nakit ihtiyac›n›maliyet unsurunu göz önünealarak yönetme sürecidir.

Tahkim: K›sa vadeliborçlar›n uzun vadeli ya dasüresiz borç halinegetirilmesidir.

Konversiyon: Faiz oran›yüksek olan tahvillerin dahadüflük faizli tahvillerlede¤ifltirilmesidir.



160 Kamu Maliyesi

Devlet borcu kavram›n› tan›mlamak

Borçlanma, belli bir süre sonra ödenmek üzerepara ya da benzeri de¤erli fleylerin ödünç al›nma-

s›d›r. Borç kavram› taraflar aras›nda var›lan bir

anlaflmas›yla bir taraf›n para gibi de¤erli bir fleyi,

belirli bir süre için di¤er tarafa ödünç vermesi an-

lam›n› tafl›maktad›r. Devlet borcu ise devlet ya da

benzeri kamu tüzel kiflileri taraf›ndan akdolunan

borçtur. Devlet borçlanmas› devletin, belirlenen

bir takvime göre, önceden tayin edilen haklar›n

sahiplerine faiz ya da anapara ödemeleri yapma-

s›na iliflkin yasal bir yükümlülü¤üdür. Literatür-

de, devlet borcu kavram› yerine “kamu kredisi”,

“kamusal kredi”, “kamu borcu” gibi deyimler bir-

birleriyle efl anlamda kullan›lmaktad›r.

Devlet borçlanmas›n›n nedenlerini aç›klamak

Devletin borçlanma nedenlerini genel olarak; büt-

çe aç›klar›, kalk›nman›n finansman›, ola¤anüstü

giderlerin finansman›, kamu gelirlerinin zaman

bak›m›ndan denklefltirilmesi, borç ödemek için

borçlanmak, maliye politikas› arac› olarak borç-

lanma olarak s›ralayabiliriz. Bütçe harcamalar›n›n

bütçe gelirlerini aflmas› ya da gelirlerin harcama-

lar› karfl›layamad›¤› durumda, devlet bütçesi aç›k vermekte ve bu durum ilave finansman ihtiyac›n›

artt›rmaktad›r. Bütçe aç›klar› olufltu¤u durumda

devletler borçlanma seçeneklerini kullanmakta-

d›rlar. Devlet borçlanmas›, kalk›nman›n finansma-

n› aç›s›ndan da büyük önem tafl›maktad›r. Gelifl-

mekte olan ülkeler, yap›sal bir tak›m özellikleri

dolay›s›yla kalk›nman›n finansman›n› sa¤layacak

yeterli tasarruf birikimine sahip de¤ildirler. Bu ne-

denle geliflmekte olan ülkelerde, kalk›nman›n des-

teklenmesi konusunda borçlanma yoluyla finans-

man› tercih edebilmektedirler. Devlet baz› dönem-

lerde yüksek miktarda gelire ihtiyaç duyabilir. Ör-

ne¤in; do¤al afetler ve savafllar devletin harcama-

lar›n› bir anda ve çok önemli miktarlarda art›rabi-

lir. Bu tür durumlarda da devlet, acil finansman

ihtiyac›n› borçlanmayla karfl›layabilir. Devlet büt-

çesini düzenli bir flekilde uygulayabilmek için,

bütçenin k›sa süreli gelir-gider dengesini sa¤laya-

bilmek amac›yla da borçlanma yap›labilmektedir.

Devlet, süresi gelen borçlar›n› da ödemek için,

yeniden borçlanma yoluna baflvurabilir. Borcun

ödeme zaman›nda yaflanan finansal s›k›fl›kl›k ne-

deniyle süresi gelen borçlar›n yeniden borçlan-mayla kapat›lmas›na borcun röfinansman› denir.

Son olarak devlet birtak›m ekonomik ve sosyal

amaçlar› gerçeklefltirmek amac›yla borçlanmayabaflvurabilir.

Devlet borçlar›n›n hangi aç›lardan s›n›fland›r›l-

d›¤›n› aç›klamak

Devlet borçlar›n› vadeleri, gönüllülük esas› ve

elde edildikleri kaynaklar aç›s›ndan s›n›fland›ra-

biliriz. Vadelerine göre borçlar; k›sa ve uzun va-

deli borçlar olarak ikili bir ayr›ma tabi tutulabilir.

Devlet borçlar›n› gönüllülük aç›s›ndan; gönüllü

borçlanmalar ve zorunlu borçlanmalar olarak iki-

ye ay›rabiliriz. Devlet borçlar›n› elde edildikleri

kaynaklar aç›s›ndansa iç borçlar ve d›fl borçlarolarak ikiye ay›rabiliriz.

‹ç ve d›fl borçlar›n çeflitlerini aç›klayabilmek

D‹BS’ler vadelerine, ihraç yöntemlerine, ihraç

edildikleri para birimi cinsine, faiz ödeme türle-

rine, üzerinde kupon tafl›y›p tafl›mamalar›na ve

ihraç amac›na göre s›n›fland›r›labilmektedir. ‹ç

borçlanma senetlerinin, çeflitli aç›lardan çeflitlen-

dirilmesi, borç yönetimi aç›s›ndan, özellikle de

yat›r›mc› profilinin çeflitlendirilmesi aç›s›ndan son

derece önemlidir. Farkl› çeflitlendirilmelerde

D‹BS’lerinin ihraç edilmesi borçlanmay› kolay-

laflt›rmaktad›r.

D›fl borçlanma ise borçluya göre, vadelerine gö-

re, faiz durumuna göre, döviz cinsine göre, büt-

çe gerekçesine göre ve kullan›m amaçlar›na gö-

re s›n›fland›r›labilir.

Etkin borç yönetiminin kapsam›n› de¤erlendirmek

Etkin bir borç yönetimi için makro ekonomik den-

geler gözetilerek saydam ve hesap verilebilir bir

borçlanma politikas› izlenmesi gerekmektedir.

Ayr›ca ihtiyaç duyulan finansman miktar›n›n en

uygun koflullarla (en düflük maliyet ve en uygun

vade yap›s›nda) sa¤lanmas› da temel flartt›r. Borç

yönetiminin amaçlar›n› ayr›ca flu flekilde s›ralaya-

biliriz; devletin borçlanma ihtiyac›n›n karfl›lanma-

s›, hükümetin finansal pazarlara giriflinin sa¤lan-

mas›, borçlanma maliyetinin minimize edilmesi,

borçlanma araçlar›n›n çeflitlili¤inin sa¤lanmas›,

devlet kâ¤›tlar›n›n ikinci el piyasalar›n›n etkin ifl-

lemesinin sa¤lanmas›, dengeli bir vade yap›s›n›n

oluflturulmas›, bono piyasalar›n sa¤l›kl› geliflimi-

ne destek verilmesi, hane halklar›n›n tasarrufa

teflvik edilmesi, para program› ile borçlanmaprogram›n›n koordinasyonunun sa¤lanmas›.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç

5

A M A Ç




1. Afla¤›dakilerden hangisi devlet borçlanmas›n› özel

borçlanmadan ay›ran özelliklerden biri de¤ildir?

a. Borçlanman›n nedeni topluma hizmettir

b. Devlet borcunun miktar› büyüktür

c. Devlet borcunun vadesi genellikle özel borçlan-

maya göre daha uzundur

d. Devlet borcu zorunlu olarak al›nabilir

e. Devlet borçlar› geri ödenmezler

2. Afla¤›dakilerden hangisi borçlanmay› vergiden ay›-

ran özelliklerden biri de¤ildir?

a. Kesin bir finansman ka¤na¤›d›r.

b. Gönüllü kat›l›mlardan oluflur

c. Kullan›m yeri genellikle bellidir

d. Yükü gelecek nesillere kayabilir

e. Yurt içi ve yurt d›fl› kaynaklardan elde edilebilir

3. Afla¤›dakilerden hangisi devletin borçlanma neden-

lerinden birisi olarak say›lamaz?

a. Bütçe aç›klar›

b. Kalk›nman›n finansman›

c. Ola¤anüstü giderlerin finansman›

d. Gelir da¤›l›m›nda adaletli bir yap›n›n olmas›

e. Borç ödemek için borçlanma

4. Devletin ekonomide fazla olan para stokunu azalt-

mak amac›yla borçlanmas› afla¤›daki borçlanma neden-

lerinden hangisine örnek olarak gösterilebilir?

a. Bütçe aç›klar›

b. Kalk›nman›n finansman›

c. Ola¤anüstü giderlerin finansman›

d. Gelirlerin zaman bak›m›ndan denklefltirilmesi

e. Maliye politikas› arac› olarak borçlanma

5. Kamu kesimi borçlanma gere¤i nas›l hesaplan›r?a. Toplam kamu kesimi finansman aç›¤›/GSYH

b. Kamu gelirleri/GSYH

c. Toplam Borç Stoku/Nüfus

d. Toplam Borç Stoku/GSYH

e. Faiz giderler/Toplam borç Stoku

6. ‹ç borçlar ve d›fl borçlar ay›r›m› devlet borçlanmas›

aç›s›ndan hangi s›n›fland›rma içerisinde yer almaktad›r?

a. Gönüllülük esas›na göre s›n›fland›rma

b. Vadelerine göre s›n›fland›rma

c. Kaynaklar›na göre s›n›fland›rma

d. Faiz yap›s›na göre s›n›fland›rma

e. Döviz yap›s›na göre s›n›fland›rma

7. K›sa vadeli borçlarla efl anlaml› olarak kullan›lan te-

rim afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Dalgal› borçlar

b. Konselide borçlar

c. K›sa vadeli avans

d. Tahkim

e. Konversiyon

8. Afla¤›dakilerden hangisi iç borçlanman›n kaynakla-

r›ndan biri de¤ildir?

a. Bankalar

b. Özel kifliler

c. Merkez bankas›

d. Kamu kurumlar›

e. Uluslar aras› mali kurulufllar

9. Hazinenin bütçede meydana gelen geçici gelir gider

dengesizli¤ini gidermek amac›yla Merkez Bankas› kay-

naklar›ndan kulland›¤› borca ne ad verilir?

a. K›sa vadeli avans

b. ‹ç borç

c. D›fl borç

d. Tahkim

e. Konsolidasyon

10. Faiz ödemesi anapara ile birlikte vade sonunda ger-

çeklefltirilen D‹BS’ne ne ad verilmektedir?a. Kuponlu senetler

b. ‹skontolu senetler

c. Dövize endeksli senetler

d. Döviz cinsi senetler

e. De¤iflken faizli senetler




162 Kamu Maliyesi

Hazine’ye kimler borç veriyor, iç ve d›fl borçlar›n

durumu...Geçen hafta Hazine Müsteflarl›¤› borç stoku bilgilerini

kamuoyu ile paylaflt›. Buna göre:

- 2010 y›l› sonu itibar›yla iç borç stoku 353 milyar,

d›fl borç stoku ise 473 milyar oldu.

Toplam borç stoku önceki y›la göre yüzde 7 oran›n-

da artt›.

Dolar baz›nda toplam iç borç stoku 293 milyar do-

lardan 306 milyar dolara yükseldi.

- Toplam borcun yüzde 73’ü cinsinden.

- Borç stokunun milli gelire oran›, 2009 y›l›na göre 3

puan düflerek yüzde 43’e geriledi.

Bu haliyle Türkiye, AB ülkelerinden çok daha iyi bir

konumdad›r.

***

‹ç borcun 343 milyar’si tahvil, kalan› da bono borçla-

r›ndan olufluyor.

‹ç borç stokunun dörtte biri 1-2 y›l aras›nda, yüzde 10’u

befl y›la kadar, yüzde 43’ü 5 y›l, yüzde 16’s› ise 6 ve da-

ha fazla y›la vadeli.

Kalan vadeye göre bakt›¤›m›zda iç borcun ortalama va-

desi 30 ay’a yak›n. Mevduat›n çok k›sa olan vade yap›-s› dikkate al›nd›¤›nda borç stokunun vade yap›s› olduk-

ça iyi durumda.

- ‹ç borcun tamam›na yak›n› nakit olarak yap›lan borç-

lanmadan olufluyor.

Bunun anlam›, 2001 döneminde bankac›l›k sektörü-

nün yeniden yap›land›r›lmas› ve kamu bankalar›na

olan borçlar›n ödenmesi için ihraç edilen senetlerin

ödendi¤i ya da nakit senetler ile de¤ifltirildi¤idir. Di-

¤er bir deyiflle, mevcut senetler piyasada ifllem göre-

bilecek niteliktedir.

- ‹ç borcun yüzde 85’i piyasadan, kalan› da kamu ke-siminden yap›lm›fl. Merkez Bankas›’na olan borçlar

s›f›rlanm›fl.

- ‹ç borçlanmada borç çevirme oran› yüzde 80 olmufl.

Baflka bir deyiflle Hazine, ödedi¤inden daha az borç-

lanm›fl. Ayn› oran 2009 y›l›nda yüzde 105 olmufltu.

***

- ‹ç borç stoku 2002 y›l› sonunda 92 milyar dolar, top-

lam borç stoku ise 149 milyar dolard›. Buna göre; 8

y›ll›k dönemde iç borç stoku 2.5 kat›na yükselmifl,

d›fl borç stoku ise yüzde 37 artm›flt›r.

- Toplam borç stokunun mili gelire oran› yüzde 69’dan

yüzde 43’e gerilemifltir.- ‹ç borç stokunun yüzde 14’ü yabanc› yat›r›mc›lar ta-

raf›ndan tutulmaktad›r. Bankalar›n portföyü ise iç

borç stokunun yüzde 82’sidir. Baflka bir deyiflle Ha-

zine’nin en önemli müflterisi bankalard›r.

Kaynak: Ayd›n Ayayd›n

25.01.2011 vatan gazetesi ttp://haber.gazetevatan.com

Okuma Parças›KRED‹ DE⁄ERL‹L‹⁄‹

Kamu kesiminin d›fl borçlanmas›n› kamu finansman

aç›klar›n› karfl›lamak üzere d›fl kaynaklardan borçlan-

ma olarak tan›mlamak mümkündür. Kamu kesimini

oluflturan kurumlar›n kendi finansman aç›klar›n› karfl›-

lamak üzere d›fl borçlanmaya gitmesi mümkündür. Bu-

rada konumuz gere¤i, yaln›zca Hazinenin d›fl borçlan-

mas›n› ele alaca¤›z.

Hazinenin uluslar aras› kurulufllardan ve d›fl piyasalar-dan borçlanabilmesi büyük ölçüde ülkenin kredi de¤er-

lili¤ine ba¤l›d›r. Bu nedenle d›fl borçlanmay› aç›klama-

dan önce bir ülkenin kredi de¤erlili¤i ve nas›l ölçüldü-

¤ü konusunda aç›kl›k getirmekte yarar vard›r.

Her ülkenin, her flirketin hatta borçlanmak isteyen her

kiflinin bir kredi de¤erlili¤i vard›r. Kredi de¤erlili¤i ba-

zen herhangi bir ölçme yapmadan genel de¤erlendir-

meler çerçevesinde; bazen krediyi verecek kreditör ta-

raf›ndan, bazen de üçüncü bir kifli taraf›ndan ölçülerek

belirlenir. Kredi de¤erlili¤i genel olarak kredi aç›lacak

devlet, flirket ya da kiflinin, alaca¤› bu borcu zaman›n-da ve tam olarak ödeyip ödemeyece¤inin belirlenmesi

amac›yla ölçülür.

Bir ülkenin kredi de¤erlili¤i, çeflitli yollarla ölçülebilir.

O ülkeye iliflkin IMF Konsültasyon Raporlar›nda, Dün-

ya Bankas›’n›n ülke raporlar›nda ve OECD’nin Y›ll›k ül-

ke incelemesi raporlar›nda, ülke ekonomisinin genel

durumu, zay›f noktalar›, al›nan ve al›nmas› gerekli gö-

rülen önlemler ve ekonominin gelece¤ine iliflkin de¤er-

lendirmeler ayr›nt›l› olarak yer al›r. Bu nedenler bu ra-

porlar o ülkeye kredi verecek kreditörler aç›s›ndan bi-

rer referans niteli¤i tafl›r. Bunlar›n yan› s›ra çeflitli kuru-


”“




lufllar ve dergiler de ülkelerin kredi de¤erlili¤ini içeren

araflt›rmalar yay›nlarlar. Bunlar aras›nda en çok baflvu-

rulanlar›ndan birisi Euromoney dergisinin yapt›¤› kredi

de¤erlendirmesidir.

Bu tür genel de¤erlendirmelerin yan› s›ra baz› özellikli

tahvil piyasalar›na tahvil ihraç edebilmenin ön koflufllu,

ba¤›ms›z baz› kredi ölçümleme kurulufllar›ndan (rating

agency) kredi de¤erlendirme notu (rating) almakt›r.

Bu piyasalar aras›nda en önemlileri ABD’de Kurulu

Yankee Tahvil Piyasas› ve Japonya’da kurulu Samurai

Tahvil Piyasas›d›r.

ABD’ Yankee Tahvil Piyasas›’nda tahvil ihraç etmek is-

teyen ülke ve kurulufllar, Standart and Poor’s (S&P) ve

Moody’sadl› iki ayr› kurulufltan kredi de¤erlendirmesi

almak zorundad›rlar. Al›nabilecek en yüksek kredi no-

tu AAA (ya da Aaa), en düflük not ise D’dir.

Kaynak: Mahfi E¤ilmez, Hazine, Remzi Kitabevi, Ekim

2004, s. 73-74.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Borcu Kavram›” ko-

nusunu gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Borcu Kavram›” ko-


3.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devletin borçlanma Neden-

leri” konusunu gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devletin borçlanma Neden-

leri” konusunu gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Kesimi Borçlanma

Gere¤i” konusunu gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Borçlar›n›n S›n›flan-

d›r›lmas›” konusunu gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vadeleri Aç›s›ndan Devlet

Borçlar›n›n S›n›fland›r›lmas›” konusunu gözden

geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ç Borçlanman›n Kaynakla-

r›” konusunu gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ç Borçlanma Kaynaklar›”


10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ç Borçlanma Çeflitleri” ko-


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›



164 Kamu Maliyesi

S›ra Sizde 1

Klasik mali yaklafl›ma göre devlet borçlanmas›, bugün

al›nmas› gereken vergilerin gelece¤e ertelenmesi olarak

tan›mlanabilir. Bu yaklafl›ma göre borçlanma, bütçe

aç›klar› ya da daha genifl bir kavramla kamu sektörü-

nün finansman ihtiyac›n› karfl›lama zorunlulu¤undan

do¤makta ve ekonomide verimli alanlara kullan›labile-

cek kaynaklar› kamu ekonomisine transfer etmektedir.

S›ra Sizde 2

Kriz dönemlerinde devletler ekonomide oluflan dur-

gunlu¤un giderilmesi amac›yla telafi edici maliye politi-

kas› önlemleri uygulamaktad›rlar. Bu önlemler, temel

olarak toplam talebin artt›r›lmas› amac›yla kamu harca-

malar›n artt›r›lmas› ve kamu gelirlerinin azalt›lmas› po-

litikalar›d›r. Devlet bütçesinde bu nedenle kriz dönem-

lerinde bütçe aç›klar› artmaktad›r. Dolay›s›yla kriz dö-

nemlerinde devletin borçlanma gereksinimi de artm›fl

olacakt›r.

S›ra Sizde 3

Bir ekonomide belirlenen ekonomik ve sosyal amaçla-

ra ulaflmak üzere maliye politikas›, ekonomi üzerinde

farkl› etkilere yol açan çeflitli araçlara sahip bulunmak-

tad›r. Kamu harcamalar›, kamu gelirleri gibi borçlanma

da maliye politikas›n›n amaçlar›na ulaflmada kullanabi-

lece¤i araçlardan birisidir. Devlet birtak›m ekonomik ve

sosyal amaçlar› gerçeklefltirmek amac›yla borçlanmaya

baflvurabilir. Örne¤in, devlet enflasyonun yüksek oldu-

¤u dönemlerde ekonomideki para stokundaki fazlal›¤›

gidermek için borçlanma yoluna baflvurabilir. Devletin

durgunluk dönemlerinde borçlanmas›n›n nedeni ise at›l

fonlar› harekete geçirme ile olabilir. Durgunluk dönem-

lerinde devletin k›sa vadeli borçlanmas›, vadesi gelen

borçlar›n› yenilemesi istenir. Çünkü burada amaç yat›-r›mlar›n artmas›na uygun bir ortam haz›rlamakt›r. Enf-

lasyon dönemlerinde ise devlet borçlar›n›n uzun vade-

li ve yüksek faizli olmas› gerekir. Böylece ekonomide

likidite daralmas›, özel tüketim ve yat›r› harcamalar›nda

azalma meydana getirilmesi, efektif talep düzeyinin dü-

flürülmesi amaçlanmaktad›r.

S›ra Sizde 4

KKBG, toplam kamu kesimi aç›klar›n›n GSYH’ya oran-

lanmas› ile ölçülmektedir. Türkiye’de toplam kamu ke-

simi finansman aç›¤›; merkezi yönetim bütçe aç›¤›,

K‹T’lerin bütçe aç›¤›, mahalli ‹dareler bütçe aç›¤›, döner

sermayeler bütçe aç›klar›, sosyal güvenlik kurulufllar›

aç›klar›, iflsizlik sigortas› fonu aç›klar›+ ve fonlar›n aç›k-

lar› toplam›ndan hesaplanmaktad›r. KKBG ise toplam

kamu kesimi finansman aç›klar›n› GSYH’ya oranlanma-

s› ile bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 5

Toplam borç stoku içerisinde k›sa vadeli borçlar›n ora-

n›n›n yüksek olmas›, genellikle ekonomide bir güven

krizinin oldu¤u ya da özellikle enflasyon konusunda

olumsuz bekleyifllerin var oldu¤u fleklinde yorumlana-

bilir. Vadelerdeki k›sal›¤›n borçlanma aç›s›ndan baz›

olumsuz etkileri bulunabilir. E¤er devlet borçlanmas›na

olan ihtiyaç sürekli ve fliddetli ise, vadelerdeki k›sal›k

borçlar›n y›l içerisinde birkaç kez yinelenmesini zorun-

lu k›labilir. Her yeniden borçlanma ise devlet aç›s›ndan

yeni maliyetler demektir. Bu durum borçlar›n maliyet-

lerinin tahminini oldukça zorlaflt›racakt›r. Borçlanma-

n›n y›l içerisinde yinelenmesi faiz maliyetlerinin yan›n-

da idari yük ve maliyetler de do¤uracakt›r. Ayr›ca k›sa

vadeler, ikincil piyasalara gerek olmad›¤›n› da düflün-

dürebilir. Ancak, borçlanma vadelerinin k›sa olmas›

ekonomi politikas› gere¤i bilinçli olarak tercih ediliyor-

sa (özellikle enflasyonun düflürülmeye çal›fl›ld›¤› dö-

nemlerde vadelerin k›sa olmas›, beklenmedik bir flekil-

de yüksek reel faiz ödenmemesi için gerekli bulunabi-

lir) bu durumun yukar›da say›lanlardan farkl› de¤erlen-

dirilmesi gerekmektedir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›




Açba, Sait. (1995). Devlet Borçlanmas›, Afyon Kocate-

pe Üniversitesi ‹‹BF Yay›nlar›, Afyon.

Akdo¤an, Abdurrahman. (2005). Kamu Maliyesi, Gazi

Kitabevi, Ankara.

Ba¤c›, Hamdi. (2001). Kamu Borçlar› Yönetimi ve

Türkiye için Bir De¤erlendirme, Sermaye Piyasa-

s› Kurulu, Yay›n No.135, Ankara.

E¤ilmez, Mahfi. (2004). Hazine, Remzi Kitabevi, Ankara.

Erdem, Metin. fienyüz,Do¤an ve Tatl›o¤lu, ‹smail.

(1996). Kamu Maliyesi, Ekin Kitabevi, , Bursa.

Erdem, Metin. (2006). Devlet Borçlar›, Ekin Kitabevi,

Bursa.

Evgin, Tülay. (2000). Dünden Bugüne D›fl Borçlar›-

m›z, T.C. Baflbakanl›k Hazine Müsteflarl›¤› Ekono-

mik Araflt›rmalar Genel Müdürlü¤ü, Ankara.

‹nce, Macit. (2002). Devlet Borçlar› ve Türkiye, Gazi

Kitabevi, Ankara.

Nemli, Arif. (1990). Kamu Maliyesine Girifl, Filiz Kita-

bevi, ‹stanbul.

P›nar, Abuzer. (2010). Maliye Politikas› : Teori ve Uy-

gulama, Naturel Yay›nc›l›k, Ankara.

Sugözü, ‹brahim Halil. (2010). Devlet Borçlar›- IMF Dün-

ya Bankas› ve Türkiye, Nobel Yay›nc›l›k, Ankara.

Uluatam, Özhan. (2003). Kamu Maliyesi, ‹maj Kitabe-

vi, Ankara.

Ulusoy, Ahmet. (2011). Devlet Borçlanmas›, Celepler

Matbaac›l›k, Trabzon.




166 Kamu Maliyesi

Ek 1Merkezi Yönetim Borç Stoku (Milyon )

500000

400000

300000

200000

100000

0

M i l y o n

1990 1995 2000 2005 2010

Y›llar

‹ç BorçlarD›fl Borçlar

Toplam Borç

70

80

60

40

50

30

10

20

01990 1995 2000 2005 2010

Y›llar

%

‹ç Borç Stokunun GSYH’ya Oran›D›fl Borç Stokunun GSYH’ya Oran›Toplam Borç Stokunun GSYH’ya Oran›

Ek 2Merkezi Yönetim Borç Stokunun GSYH’ya Oran›



167Sözlük

A Aristotelesçi devlet: Devlet kendisini yönetenlerden ayr› bir

varl›¤a sahip, bir kurumlar ve hizmetler sistemidir.

BBedavac›l›k sorunu: Bireylerin bir kamusal mal›n sunumu-

na kat›lmamalar›na ra¤men, ‘d›fllanamama’ özelli¤i ne-

deniyle bu maldan yararlanmalar›n› ifade eder.

Borcun röfinansman›: Borcun ödeme zaman›nda yaflanan

finansal s›k›fl›kl›k nedeniyle süresi gelen borçlar›n yeni-

den borçlanmayla kapat›lmas›na borcun röfinansman›

denir.

Borç servisi: Devlet iç borcu ve Devlet d›fl borcundan do¤ananapara ve faiz ödemeleri ile bu borçlara iliflkin iskonto

giderleri ile ücret ve di¤er ödemeleri ifade eder.

Borç stoku: Devlet borçlar›n›n birikimli de¤erini ifade eder.

Borç yönetimi: Hazinenin toplam nakit ihtiyac›n› maliyet

unsurunu göz önüne alarak yönetme sürecidir.

Bürokrasi: Devletin vermifl oldu¤u hizmetleri üretmekten so-

rumlu bürolar›n toplam› olarak tan›mlanabilir.

Bütçe aç›¤›: En basit tan›m›yla kamu harcamalar›n›n kamu

gelirlerinden yüksek olmas›d›r.

Bütçe ça¤r›s›: Kurulufllar›n bütçeyi haz›rlarken göz önünde

bulundurmalar› ve dikkat etmeleri gereken felsefeyi or-taya koyar.

Bütçe dengesi: Bir iflletmenin veya devletin gelir ve giderleri

aras›ndaki farkt›r.

Bütçe hakk›: Yasama organ›n›n halka ad›na kamu gelirlerini

toplay›p, yine halk ad›na bu gelirleri harcamas›na bütçe

hakk› denir.

Bütçenin etkinlik denetimi: En az kaynakla en fazla sosyal

fayday› sa¤layacak biçimde bütçe uygulamas›n›n denet-

lenmesidir.

Bütçenin idari denetimi: ‹darenin kendi kendini denetle-

mesidir.Bütçenin siyasi denetimi: Parlamentonun yapt›¤› bütçe de-

netimidir.

Bütçenin yasall›k denetimi: Bütçe ifllemlerinin hukuka uy-

gun olup olmad›¤›n›n denetlenmesidir.

CCari harcamalar: Cari harcamalar mevcut üretim kapasitesi-

ni kullanmak için gerekli mal ve hizmet bedellerinden

oluflur.

DDalgal› borçlar: K›sa vadeli borçlar.

Deflasyon: Ekonomideki fiyatlar genel düzeyinin belirli bir

zaman aral›¤›nda sürekli düflüfl göstermesidir.

Devalüasyon: Ulusal paran›n yabanc› paralar karfl›s›nda de-

¤erinin düflürülmesi olarak tan›mlanabilir.

Devlet borcu: Devlet veya benzeri kamu tüzel kiflileri taraf›n-

dan akdolunan borçtur.

Devlet bütçesi: Kamu kurum ve kurulufllar›n›n, belirli bir dö-

nem için gelir ve giderlerini tahmin eden, bunlar›n uygu-

lanmas›na önceden izin veren hukuki bir dokümand›r.

Devlet d›fl borcu: Müsteflarl›k taraf›ndan herhangi bir d›fl fi-

nansman kayna¤›ndan belirli bir itfa plân›na göre geriödenmek üzere sa¤lanan finansman imkânlar› ile Hazi-

ne garantileri kapsam›nda Müsteflarl›k taraf›ndan üstle-

nilen her türlü malî yükümlülükleri.

Devlet iç borcu: Müsteflarl›k taraf›ndan yurt içinde ihraç olu-

nan Devlet iç borçlanma senetleri, Hazinenin geçici na-

kit ihtiyac›n› karfl›lamak için yurt içi piyasalardan yapt›-

¤› borçlanmalar ve senede ba¤l› olup olmad›¤›na bak›l-

maks›z›n Müsteflarl›k taraf›ndan üstlenilen her türlü ma-

lî yükümlülükleri

Devlet iç borçlanma senetleri: Müsteflarl›k taraf›ndan yurt

içinde ihraç edilen borçlanma Senetleri.Devlet tahvili: ‹hraç edildikleri tarih itibar›yla bir y›l (364

gün) ve daha uzun vadeli Devlet

D›fl borç Servisi: D›fl borç servisi , anapara + faiz ödemele-

rinden meydana gelir

D›fl borç yükü: D›fl borç yükü (external debt burden), y›ll›k

borç servisinin normal d›fl ödeme araçlar›(döviz) y›ll›k

gelirine oran›olarak tan›mlanmaktad›r

D›flsall›klar: Bir ekonomik birimin di¤er ekonomik birim ve-

ya birimler üzerinde dolayl› olarak ortaya ç›kard›¤› olum-

lu ve olumsuz etkileri ifade etmektedir.

Düzenleyici ve denetleyici kurumlar: Kamu maliyesinindüzenleme ifllevini yerine getirmek amac›yla oluflturul-

mufl kamu kurumlar›d›r.

EEfektif talep: Ekonomide mal veya hizmetleri alabilmek için

yeterli para veya benzerlerinin mevcut olmas› sonucu

etkin olan talep.

Erdemli mallar: Toplumsal aç›dan gerekli ve faydal› oldu¤u

halde yeterli bilgi (e¤itim) ve gelir düzeyi olmad›¤› için

talebi yetersiz oluflan mallara denilmektedir.

Sözlük



168 Kamu Maliyesi

Erdemsiz Mallar: Toplumsal aç›dan zararl› olduklar› halde,

devlet müdahalesi olmad›¤›nda bu kez çokça tüketilen

mallard›r.

FFaiz d›fl› bütçe dengesi: Bütçeden gerçeklefltirilen faiz öde-

meleri hariç tutularak ulafl›lan bütçe dengesidir.

Faydac› iktisat: Bir kiflinin eylemlerin as›l amac›n›n kendi

mutlulu¤unu art›rmak oldu¤unu savunan, en önemli tem-

silcisi Jeremy Bentham olan iktisadi düflünce okulu.

Fiyat istikrar›: Para politikas›n›n uzun dönemli temel amaç-

lar›na (büyüme ve istihdam) yönelik olarak ekonomik

birimlerin karar alma süreçlerinde etkili olmayacak ölçü-

de düflük ve istikrarl› bir enflasyon oran›n› ifade eder.

GGelir cetveli: Kurumlar›n elde etmeyi hedefledikleri gelir tah-

minlerinin yer ald›¤› bir cetveldir.

Gelir da¤›l›m›: En genifl anlam› ile gelir da¤›l›m› bir ülkede,

belirli bir dönemde yarat›lan milli gelirin, bireyler, birey-

lerden oluflan gruplar ve üretim faktörleri aras›nda da¤›-

l›m›n› ifade eder.

Genel bütçeli kurumlar: Tam kamusal veya yar› kamusal

mal üreten ve finansman› devlet bütçesinden yap›lan ka-

mu kurumlar›d›r.

Gerçek harcamalar: Devletin, dolayl› ya da dolays›z bir tarz-da üretim faktörlerinin ya mülkiyetine ya da kullanma

hakk›na sahip olmas›n› sa¤layan harcama türü.

Gider cetveli: Kurumlar›n hizmetleri talep ettikleri ödenek

miktarlar›n› içeren bir cetveldir.

GSYH (Gayri Safi Yurtiçi Has›la): Bir ekonomide belli bir

dönemde (genellikle bir y›lda) üretilen nihai mal ve hiz-

metlerin parasal de¤eridir.

HHarç: Baz› kamu kurum ve kurulufllar›n›n yapt›klar› hukuki

ifllemden ve sunduklar› hizmetten dolay› ald›klar› paraya harç denir.

Hazine bonosu: ‹hraç edildikleri tarih itibar›yla vadeleri bir

y›ldan k›sa olan (364 güne kadar) Devlet iç borçlanma

senetleri.

Hazine garantileri: Hazine geri ödeme garantisi, Hazine ya-

t›r›m garantisi, Hazine karfl› garantisi ve Hazine ülke ga-

rantisi veya münferiden her biri.

Hegelci devlet: Devlet, kendi irade, ehliyet, yetene¤i ve amaç-

lar› olan, milli bir ruha sahip tüzel kifliliktir.

‹‹kinci en iyi kuram›: Bir veya birden çok optimalite koflul-

lar› sa¤lanamad›¤›nda nelerin oldu¤unu inceleyen bir

refah iktisad› kuram›.

‹ktisadi devlet teflekkülü: Sermayesinin tamam› devlete ait

olan ve ekonomik alanda ticari esaslara göre faaliyet

göstermek üzere kurulan kamu iktisadi teflebbüsüdür.

K Kalk›nma ajanslar›: Bir ülkenin belli bir co¤rafi bölgesi içe-

risindeki özel ve kamusal tüm firmalar, yerel yönetimler

ile sivil toplum kurulufllar› aras›nda iflbirli¤i sa¤layarak, o

bölgenin ekonomik kalk›nmas›n› hedefleyen ve yasal

bir hükme dayanarak kurulan yap›lard›r.Kamu harcamalar›: Kamu kesimi birimleri taraf›ndan bildiri-

len kamu hizmeti taleplerini karfl›lamak için, bir kamu

bütçesi ile düzenlenen ve gerçeklefltirilen harcamalard›r.

Kamu harcamalar›n›n ekonomik s›n›fland›rmas›: Kamu

harcamalar›n›n toplam has›laya katk›s› baz›nda s›n›flan-

d›r›lmas›d›r.

Kamu harcamalar›n›n fonksiyonel s›n›fland›rmas›: Ka-

mu harcamalar›n›n amaçlara yönelik hizmetler baz›nda

s›n›fland›r›lmas›d›r.

Kamu harcamalar›n›n idari s›n›fland›rmas›: Kamu har-

camalar›n›n kamu hizmetini yürüten kurumlar baz›nda

s›n›fland›r›lmas›d›r.

Kamu iktisadi kuruluflu: Sermayesinin tamam› devlete ait

olan ve tekel niteli¤indeki mallar ile temel mal ve hizmet

üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, kamu hizmeti ni-

teli¤i önde olan kamu iktisadi teflebbüsüdür.

Kamu iktisadi teflebbüsleri: Mal ve hizmet üretmek üzere

kurulmufl olan, mali olanaklar›n›n yar›s›ndan fazlas› mer-

kezi veya yerel kamu yönetimleri taraf›ndan sa¤lanan

veya iflletme sonuçlar›ndan bu yönetimlerin sorumlu bu-

lundu¤u ve bunlar taraf›ndan denetlenen giriflimler

Kamu kesimi borçlanma gere¤i (KKBG): Kamu kesimini

oluflturan bileflenlerini her birinin finansman aç›klar›n›n

toplam›ndan oluflan, kamu kesiminin borçlanma ihtiya-

c›n› ölçmekte kullan›lan ölçüdür.

Kamu kesimi: Ülke halk›n›n ihtiyaç duydu¤u hizmetleri sun-

mak için bürokratik bir düzen içinde örgütlenmifl idari

yap›lard›r.

Kamu maliyesi: Devletin gelir ve harcamalar›n› inceleyen bi-

lim dal›d›r.

Kamusal Mal: ‘Rakip olmama’ ve ‘d›fllanamama’ özellikleri-

nin her ikisine birden sahip olan mald›r.

Konsolide borçlar: Uzun vadeli borçlar.



169Sözlük

Kulüp mallar›: Tüketimde rekabetin olmad›¤› ancak d›flla-

man›n olanakl› oldu¤u mallar olup, belirli bir kapasiteye

kadar s›k›fl›kl›¤›n olmad›¤› mallard›r.

Küresel kamusal mallar: Faydalar› ülkeler (bir grup ülke-

den daha fazla), insanlar (tüm insanlar ve nüfus grupla-

r›) ve kuflaklar (hem flimdiki hem de gelecek kuflaklar,

en az›ndan gelecek kuflaklar›n kalk›nma seçeneklerini

daraltmadan flimdiki kuflak) aç›s›ndan büyük ölçüde ev-

rensel olan mallard›r.

Küreselleflme: Küreselleflme, ekonomik, sosyal, teknolo-

jik, kültürel, politik ve çevresel alanlarda dünya çap›n-

da bütünleflmenin ve dayan›flman›n artmas› anlam›na

gelmektedir.

MMaliye politikas›: Hükümetlerin, istihdam, büyüme ve enf-

lasyon gibi belli amaçlar› gerçeklefltirebilmek amac›yla

gelir toplama (vergilendirme) ve harcama yapma yön-

temlerini flekillendirmeleridir.

Merkezi yönetim kurumlar›: 5018 say›l› Kanun’da merkezi

yönetim kurumlar› ad› alt›nda toplanm›fl olan kurumlar

genel bütçeli kurumlar, özel bütçeli kurumlar ve düzen-

leyici ve denetleyici kurumlard›r.

N

Neo-Klasik iktisadi düflünce: Ekonomide fiyatlar›n, ç›kt›n›n ve gelir da¤›l›m›n›n piyasalarda arz ve talep mekanizma-

s›yla belirlendi¤i görüflünü savunan, 19. yüzy›l›n sonun-

da marjinal kavramlar›n ekonomi kuram›nda kullan›lma-

s›yla ortaya ç›km›fl görüfl.

Nitelikli ço¤unluk: Oylamaya kat›lanlar›n 2/3, 3/4, 4/5 gibi

salt ço¤unluktan daha fazla oy gerektiren kural.

O-ÖOlumlu d›flsall›k: Bir ekonomik birimin di¤er ekonomik bi-

rim veya birimler üzerinde dolayl› olarak ortaya ç›kard›-

¤› olumlu etki.Olumsuz d›flsall›k: Bir ekonomik birimin di¤er ekonomik bi-

rim veya birimler üzerinde dolayl› olarak ortaya ç›kard›-

¤› olumsuz etki.

Organik devlet: Devlet, insanlar›n bir araya gelmesiyle olufl-

mufl büyük ölçekli bir insan ya da organizma ve bireyin

bir devam›d›r.

Ortak (serbest) mallar: Mal›n faydas› üzerindeki yasal hak-

lar›n, hiçbir bireye veya gruba verilmedi¤i mallard›r.

Ortak havuz kaynaklar›: D›fllaman›n olanakl› olmad›¤› an-

cak, bireylerin mal›n kullan›m›nda birbirleriyle rekabet

ettikleri mallard›r. Bunlar genellikle mülkiyet hakk›n›noluflmad›¤› do¤al nitelikteki mallardan oluflur.

Ortaklar›n trajedisi: Bireylerin ortak mal› afl›r› kullanmas›

sonucunda ortak mal›n zarar görmesi durumudur.

Oy birli¤i: Oylamaya kat›lan tüm kiflilerin eksiksiz kabul et-

mesini gerektiren kural.

Oy çoklu¤u: Belirli bir oran aranmadan çok oy alan alterna-

tifin kazanmas›d›r.

Özel bütçeli kurumlar: Tam kamusal veya yar› kamusal mal

üreten kamu kurumlar›d›r. Ancak bu kurumlar›n finans-

man› yaln›zca devlet bütçesi arac›l›¤›yla de¤il, ayn› za-

manda sunduklar› mallar›n (hizmetlerin) fiyatland›r›lma-

s›ndan elde ettikleri gelirlerle yap›lmaktad›r.

PPara politikas›: Ekonomik büyüme, istihdam art›fl› ve fiyat

istikrar› gibi hedeflere ulaflabilmek için paran›n elde edi-

lebilirli¤ini ve maliyetini etkilemeye yönelik olarak al›-

nan kararlar› ifade eder. Uygulanmas›ndan sorumlu ku-

rulufllar merkez bankalar›d›r. Türkiye Cumhuriyet Mer-

kez Bankas› Kanununda, Bankan›n temel amac›n›n fiyat

istikrar› oldu¤u ifade edilmifltir

Parafiskal gelirler: kamu kurumlar›n›n ve kamu yarar›na yö-

nelik hizmet gören kurulufllar›n, finansmanlar›n› sa¤la-

mak amac›yla, bu hizmetlerden dolayl› ve dolays›z bir

flekilde yararlananlardan yasal zorunluluk alt›nda ald›k-

lar› paralard›r.

Pareto optimumu: Toplumdaki üretici, tüketici ve faktör sa-hiplerinden birinin durumunu kötülefltirmeden bunlar-

dan bir baflkas›n›n durumunu iyilefltirmenin olanakl› ol-

mad›¤› kaynak da¤›l›m› durumu. Baflka bir deyiflle, top-

lumdaki bireylerden en az birinin refah›n› azaltmadan

bir di¤erinin refah›n› art›rma olana¤› yoksa o toplumun

refah› optimumdur.

Piyasa baflar›s›zl›¤›: Piyasalar›n en etkin kaynak da¤›l›m›n›

baflaramamas› demektir. Bu durumda ekonomik kaynak

israf› oluflacakt›r. Piyasa ifllemlerinde etkinli¤in art›r›lma-

s› amac›yla önceden belirlenen kriterlere göre seçilmifl

RRefah iktisad›: ‹ktisad›n, bireyin ekonomik refah›n› mikro-

ekonomik teknikler kullanarak de¤erlendiren alt dal›.

Resimler: Kamu kurulufllar›n›n belirli bir ifli yapmaya yetki

ve izin vermesi karfl›l›¤›nda al›nana para.

S-fiSalt ço¤unluk: oylamaya kat›lanlar›n yar›dan en az bir fazla-

s›n›n kabul etmesini gerektiren kural.

S›çrama hipotezi: Savafllar gibi büyük bunal›m dönemlerin-

de, kamu harcamalar› s›çrama yaparak artar, bunal›msonras› dönemlerde de eski düzeyine inemez.



170 Kamu Maliyesi

fierefiye: Devlet veya yerel yönetimler taraf›ndan yap›lan ba-

y›nd›rl›k ifllerinden dolay› de¤erleri artan gayrimenkulle-

rin, sahiplerinden, bu hizmetin maliyetine kat›lma karfl›-

l›¤› olarak al›nan paylard›r.

T Toplum sözleflmesi devleti: Devlet, toplum sözleflmesi ad›

verilen bir uzlaflma ve anlaflmaya dayanarak insanlar›

birbirlerine karfl› koruyacak ve kendilerini gelifltirmeleri-

ne olanak verecek bir araçt›r.

Transfer harcamalar›: Sat›n alma gücünün özel flah›slar ve-

ya sosyal tabakalar aras›nda el de¤ifltirmesine sebep olan

kamu harcamalar›d›r.

TÜFE (Tüketici Fiyatlar› Endeksi): Belirli bir dönemde tü-

keticiler taraf›ndan sat›n al›nan mal ve hizmetlerin fiyat-

lar›ndaki de¤ifliklikleri ölçen fiyat endeksidir.

Ü ÜFE (Üretici Fiyatlar› Endeksi): Belirli bir dönemde ülke

ekonomisinde üretimi yap›lan ve yurt içine sat›fla konu

olan ürünlerin, üretici fiyatlar›n› zaman içinde karfl›laflt›-

rarak fiyat de¤iflikliklerini ölçen fiyat endeksidir.

V Vergi: devlet veya vergilendirme yetkisine sahip kamu kuru-

lufllar›n›n kamu harcamalar›n› karfl›lamak üzere gerçek vetüzel kiflilerden, karfl›l›ks›z, kesin, egemenlik hakk›na ve

kanuna dayal› olarak alm›fl olduklar› parasal tutarlard›r.

Y Yar› kamusal mal: Kamusal mallar›n sahip olduklar› iki te-

mel özellikten yaln›zca birini tafl›yan mallard›r. Bu mal-

lar hem bireye özel fayda sa¤layan hem de toplumsalfayda yayan mallard›r.

Yat›r›m harcamalar›: Üretim kapasitesini art›rmak için yap›-

lan, üretim faktörlerinin verimlili¤ini art›ran ve faydas›

birden fazla y›la yay›lan dayan›kl› mallar için yap›lan

harcamalard›r.

Yerel yönetim birlikleri: Yerel nitelikteki kamu hizmetle-

rinden baz›lar›n› yapmay› üstlenmifl, il özel idaresi, be-

lediyeler ve köylerin kendi aralar›nda ya da birbirleriy-

le, özgür iradeleriyle ya da yasal zorunluluktan dolay›

yapmakla yükümlü olduklar› görevleri en iyi flekilde ye-

rine getirebilmek amac›yla oluflturduklar› kamu tüzelkiflilikleridir.

Yerel yönetimler: Yerel düzeyde kamusal mal ve hizmet

sunmakla yükümlü olan kamu yönetimleridir.



171Diz in

A Adam Smith 7, 8

Ahlaki tehlike 33

Anayasal iktisat 12

Aristotelesçi devlet anlay›fl› 2, 4

Asimetrik bilgi sorunu 33

BBa¤›fllar 106, 115, 123, 147

Bask› gruplar› 66, 75, 76, 79, 97, 127

Bedavac›l›k sorunu 26, 27, 72, 75, 76

Borcun röfinansman› 146, 150, 160

Borç servisi 146, 157Borç stoku 50, 52, 60, 146, 151-153, 156-158

Borçlanma 6-12, 23, 52, 85, 91, 98, 106, 114-116, 118, 126,

127, 132, 146-160

Bürokrasi 66, 67, 76, 77, 127, 138

Bütçe aç›¤› 44, 55, 146, 149, 151

Bütçe ça¤r›s› 133

Bütçe dönemi 89, 131

Bütçe gerekçesi 135, 157, 160

Bütçe haz›rlama rehberi 133

Bütçe Komisyonu 136, 137

Bütçe yasas› 128, 135-137Bütçenin denetim ifllevi 128

Bütçenin hukuki ifllevi 127, 128

Bütçenin mali ifllevi 126

Bütçenin siyasi ifllevi 127

C-ÇCari harcama 88-90, 98

Coase teoremi 31

Ç›kar gruplar› 75

Çift tarafl› tekel modeli 66, 77, 79

DDalgal› borç 152

Deflasyon 11, 35, 37

Devlet 2-15, 23, 24, 27-29, 31-37, 44, 47, 48, 51, 52, 55, 56, 59,

60, 76, 77, 85-98, 107, 109, 110, 112-118, 124-131, 134,

135, 138, 146-157, 159, 160

Devlet borçlanmas› 55, 146-148, 150, 152-154, 159, 160

Devlet Bütçesi 9, 35, 44, 85-87, 98, 113, 124-126, 128, 130,

131, 135, 138, 149, 160

D›fl borçlanma 8, 91, 116, 153, 154, 157, 158, 160

D›fllanamama 24-27

D›flsall›klar 22-24, 29-31, 36, 37, 129

Do¤al tekeller 13, 24, 32

Downs modeli 66, 74

Döner Sermayeler 43, 48, 52, 60, 92

EEfektif talep 11

Ekonomik istikrar 24, 35-37, 55, 125, 126, 130, 138, 150, 154

Ekonomik s›n›fland›rma 88, 92, 98, 132

Eksik piyasalar 24, 33

Emisyon 31, 106, 115, 116, 118

Emlak gelirler 106

Enflasyon 10-12, 15, 35-37, 117, 130, 149, 150, 152, 153

Erdemli mallar 22, 24, 32, 35

Erdemsiz mallar 32

FFaydac› iktisat 23

Fizyokrasi 6

Fonksiyonel s›n›fland›rma 87, 88, 91, 92, 98

Fonlar 42, 43, 48, 49, 52, 60, 86, 88, 92, 94, 98, 113, 116, 134,

150, 151, 154

GGelir cetveli 133, 134

Gelir da¤›l›m› 8, 11, 13, 15, 24, 34-37, 41, 47, 67, 77, 85, 86,

90, 126, 129, 130, 138, 159

Gelir Da¤›l›m› ‹fllevi 35

Gerçek harcama 89

Gider cetveli 133

Gönüllü borçlanma 153, 160

GSYH 50, 108, 109

HHarç 107, 110-113, 118

Hegelci devlet anlay›fl› 4

Hukuki tan›m 86, 98

‹‹ç borçlanma 154-156, 159

‹dari s›n›fland›rma 87, 88

‹kinci En Iyi Kuram› 23

‹ktisadi devlet teflekkülleri 47, 60

‹ktisadi düflünce 126

‹ktisadi Düflünce Okullar› 23

‹stihdam 3, 10, 11, 53, 89, 130

Dizin





Documents

Kamu Maliyesi.pdf