Kalachi Research Journal2

عبدאلجبار شيخ www.voiceofsindh.net “ نمبرאمر جليل”ميگزين كالچي

1

جلد يارهون شمارو ٹيون ع2008 سال سيپٹمبر تحقيقي جرنل

ب ا

:ز عبدאلجبار شيخ

ئر ئئ بدا ئ

كرאچي يونيورسٹي ف سنآ اي بض پبلشرؤوائيس

www.voiceofsindh.net


2

ع2008 سال سيپٹمبر جلد ٻارهون شمارو ٹيون بر ر ا

ا

ڳ و

ب ي ئ ۽ ئئ ا ب ئ

ر ا


3

ئڱ ي

ڳو ا

ئرف .1 و ا ا

س .2 ئ ئ ڏ ا ٽ

بئز .3

ي .4 ئ ۽ رو ا ڍڳ

ئ ا دو .5 ئ ڳ

ئر .6 ئڻ ئت ا يئب ا ب را ا

ٽ .7 ئٽ آئ زادو ا زرار

ا .8


4

رڊ ر ب ا

ئ .1 ئ ر زاده ئ(ڊا )وائ

ڳ .2 ب اج ا

ئ .3 م ا ب ڊا

ب ڳو .4

ه .5 ب ڊا


5

ا سيكڑو کان وڌيك ماركون کڻڻدא 65אيم אي جي پهرين سال ۾ جيكي شاگرد

مونو گرאف يا بدرאن آهن سي جيكڎهن خوאهش هجين ته אيم אي فائنل ۾ ٻن كورسن .ٿيسز لکي سگهندא آهن

ردن جن کي אدب سان ۽لکڻ سان دلچسپي هئي هن سال جي شاگردن مان كجهه شاگ كجهه شاگردياڻيون مون وٽ به صالح مصلحت ۽ رهنمائي ال .مونو گرאف لکڻ جو אرאدو كيو

مون کين چيو ته مان .آيون ۽ كن مون سان گڎ كم كرڻ جي خوאهش جو אظهار كيوپنهنجي مصروفيتن سبب وڌيك کين وقت ڏئي نه سگهندس پر كا هك جي جيكڎهن

.سانوي אدب جي كنهن صنف تي كم كرڻ چاهي ته مان سندس رهنمائي كري سگهان ٿوאفهك شاگردياڻي خوאهش جو אظهار كيو ته هو אمر جليل جي אدبي پورهئي تي كم كرڻ

אهو منهنجو به دلپسند موضوع هو مون کيس كم كرڻ جي אجازت ڏني ۽ کيس .چاهي ٿي ٺاهڻ Bibliography ۽Synopsisكئي ته جيئن אمرجليل جا مختلف كتاب پڑهڻ جي هدאيت

جڎهن هو אمر جليل جا سڀ كتاب پڑهي آئي ته مون کيس سهڻي جو אمر .۾ مدد مليه مون محسوس جليل نمبر پڑهڻ ال چيو ۽ جڎهن هو אهو كم به مكمل كري آئي ت

تي خوش هو אن ن אڳ کيس אمر جليل جو אنٹرويو وٺڻ گهرجي اکكيو ته كم شروع كرڻ مون کيس .جليل کان ٹائيم وٺڻ ۽ وٹس پهچڻ هن ال كو سولو كم نه هو! به ٿي ته پريشان به

אن ڏينهن .ٻڌאيو ته وقت آئون وٺي ڏيندس ۽ هيكر هلي توکي سائين سان مالئي به אيندسאنٹرويو ۾ مدد به كندس باقي تون پاڻ پئي كجان.

אمر جليل سان . پهتسSand viewٹمينٹ אن شاگردياڻي کي وٺي אمر جليل جي אپار سال ٿي ويا آهن مون کي אها ته خبر هئي 52گفتگو دورאن جليل صاحب ٻڌאيو ته کيس لکندي

ته پاڻ ورهين کان لکندو אچي ٿو پر אن ڳالهه جو قطعي אحساس نه هو ته کيس لکندي ٻاونجاهه ته توهان جي لکڻين جي مون بي אختيار کين چيو ته پو .ورهين جو عرصو ٿي چكو آهي

پاڻ هميشه جيان کلندي پنهنجي كردאر جي אندאز ۾ چيائون ته .گولڈن جوبلي ملهائڻ گهرجيڳالهه آئي ويئي ٿي وئي پر مان אها سڄي رאت אن معاملي تي “يار كهڑي گولڈن جوبلي”

ويچاريندو رهيس ٻئي ڏينهن صبح جو پنهنجي وאئيس چانسلر ڊאكٹر پيرزאدي قاسم رضا قي وٽ ويس ۽ کيس ٻڌאيم ته مان جليل جي لکڻين جي گولڈن جوبلي ملهائڻ جو رٿي آيو صدي

.آهيان توهان جي منظوري ۽ سهكار گهربل آهي


6

پيرزאده قاسم بنيادي طور تي نهايت شريف אلنفس אنسان آهي موڊ ۾ هوندو ته سمنڈ خوبصورتي سان ٹاري كرڻ جي معاملي کي به אهڑيسي אجهاڳڻ ال تيار ۽ جي موڊ ۾ نه ته ك

مون جڎهن به كنهن علمي אدبي معاملي تي .ويندو جو توهان کي الجوאب كري ڇڎيندوپاڻ هك ڏيهان .ساڻس سهكار كرڻ ال چيو آهي ته هن كڎهين به אنكار نه كيو آهي

Biochemistڏيهي سطح جو אديب ۽ شاعر آهي علم دوست ۽ אدب نوאز پاڻ بنيادي طور تي ۾ پي אڇ ڊي كيائين ۽ سڄي ڄمار يونيورسٹي ۾ אستاد هئڻ سان Psychology ۾ آهي ۽ بعد

.אنكساري ۽ نهٺائي سندس دين ڌرم آهن .گڎوگڎ مختلف אنتظامي عهدن تي به رهيوع تي شام جو ڇهين وڳي رٿي 2008 جون 29گولڈن جوبلي אمر جليل جي لکڻين جي

۽ سائين مظهرאلحق صديقي صاحب ويئي جنهن جي گڎيل صدאرت ڊאكٹر پيرزאده صاحبكئي خاص مهمان ثقافت ۽ سياحت کاتي جي صوبائي وزير محترمه سسئي پليجو صاحبه هئي

ڊאكٹر فهميده ،كٹر سليمان شيخ صاحب אفتخار عارفجڎهن ته אعزאزي مهمانن ۾ ڊאنوعيت جي אها پهرين گڎجاڻي هئي حسين ۽ لڇمڻ كومل ڀاٹيا صاحب شامل هئا پنهنجي

۾ پاكستان جي سورهن مختلف אدאرن אمرجليل جي אدبي خدمتن جي مڃتا ۾ کيس جنهن مان אنهن سڀني אدאرن جو ٿورאئتو آهيان خاص طور .אجركن ۽ شيلڈن جو نذرאنو پيش كيو

تي ثقافت کاتي جي سيكريٹري سائين شمس جعفرאڻي صاحب جو جنهن جي سهكار ۽ ن אفتخارعارف ۽ ريجنل ڊאئريكٹر خلوص همٿايو ۽ אكيڈمي אدبيات جي چيئرمين سائي

سائين آغا نور محمد صاحب جو جن אن تقريب کي مانائتو ۽ شانائتو بنائڻ ۾ پنهنجو ڀرپور אن تقريب ۾ پڑهيل ليکن کي جيكي لکت جي صورت ۾ هئا אوهان جي .كردאر אدא كيو

پيش آهن كالچي جو هي پرچو אمر جليل جي אدبي ۽ علمي پورهئي جي مڃتا ۾ خدمت ۾ .ليل نمبر طور كڍي رهيا آهيون אميد ته قبول پوندوאمر جڊאكٹر فهميده حسين صاحبه سنڌي ٻولي جي باختيار אدאري جي سربرאهه جي حيثيت

پر אيڈيٹوريل بورڊ ۾ سندس سهكار جاري پنهنجيون نيون ذميدאريون وڃي ماڻيون آهن ۾ وڌيك بهتر كرڻ جي אوهان جي رאين ۽ مشورن جي روشني ۾ كالچي کي .رهندو

.كوشش كبي

ڳ و

ا


7

و ا

ئرف ا

אدب خاص طور تي אفسانوي אدب ۾ پنهنجي هك منفرد حيثيت ۽ אعلي مرتبو سنڌي 8الو عبدאلغني قاضي آهي پاڻرکندڙ אمر جليل جو אصل نالو عبدאلجليل قاضي ۽ وאلد جو ن

.ع تي روهڑي ۾ پيدא ٿيو1936نومبر :

אمر جليل پنهنجي אبتدאئي تعليم روهڑي مان حاصل كئي مئٹرכ كرאچي جي אين جي وي ها אسكول مان كرڻ کانپو نوאبشاهه ويو جتان گورنمينٹ كاليج مان بي אي جي

هو وري كرאچي آيو جتي كرאچي يونيورسٹي אيم אي كرڻ خاطر .ڊگري حاصل كيائينجي ڊگري حاصل كيائين بعد ۾ پاڻ سنڌ يونيورسٹي مان אيم אي ) معاشيات(مان אيم אي

.پڻ حاصل كيائين جي ڊگري) تاريخ(جتي فلوريڈא אسٹيٹ تعليم حاصل كرڻ ال آمريكا پڻ ويو אمر جليل אعلي

.كيشن جو كورس مكمل كيائينجوئيٹ پروگرאم אن אيجوييونيورسٹي مان گررب :

:אمر جليل كيترن ئي אدאرن ۾ אعلي عهدن تي رهيو آهي جن ۾ ريجنل مئنيجر پاكستان برאڊ كاسٹنگ كارپوريشن

אقبال אوپن يونيورسٹي אسالم ڊאئريكٹر مئنيجر אنسٹيٹيوٽ אيجوكيشنل ٹئكنالوجي عالمه آباد

آف دي آرٹس אسالم آبادڊאئريكٹر جنرل پاكستان نيشنل كائونسل چيئرمين سنڌي لئنگويج אٿارٹي حيدرآباد

خدمتون سرאنجام ڏنيون تن ۾ يونيسكو ۽ אنکانسوא אمر جليل ماضي ۾ جن אدאرن ۾ .אيشين ڊيولپمينٹ بينك شامل آهن

ن د :ادب

אمر جليل جي אدبي سفر جي شروعات نوאبشاهه جي گورنمينٹ كاليج ۾ شاگردي وאري جي ناليوאري אديب قمر شهباز کيس אدبي ر کان ٿي جڎهن سندس ويجهي دوست ۽ سنڌدو

.سنگت جي گڎجاڻين ۾ وٺي وڃڻ شروع كيو


8

جي “ قمر”جي نالي سان لکڻ شروع كيو پر پو “ جليل پريمي”אمر جليل شروعات ۾ .وچونڈ كيائين ۽ אمر جليل جي نالي سان אڄ تائين لکندو رهي ٿ“אمر”هم قافيه نالي

ع ۾ نوאبشاهه جي هك رسالي 1956جي نالي سان “ אندرא”אمر جليل جي پهرين كهاڻي ع ۾ كرאچي جي 1963هو جيكو “אنسان”۾ شايع ٿي سندس پهريون אسٹيج ڊرאمو “ אدא”

هو “ درياهه توتي دאنهن” ريڈيو ال لکيل سندس پهريون ڊرאمو .نيشنل ٿيٹر ۾ אسٹيج ٿيوٹيليويزن ال سندس پهريون ڊرאمو .ٹيشن تان نشر ٿيوع ۾ حيدرآباد אس1967جيكو

”ع ۾ ٹيلي كاسٹ ٿيو1968كرאچي אسٹيشن تان “ما. لکيا پهرين فلم جنهن جا هن ڊאئالگ لکيا سا אمر جليل سنڌي فلمن جا ڊאئالگ پڻ

ع ۾ رليز ٿي אن کان سوא אمر جليل جن ٻين سنڌي 1968هئي جيكا “ نوري ڄام تماچي” אلبيلي”۽ “مٺڑא شال ملن ،“بادل” ،“گهونگهٹ الهه كنوאر”مكالمه لکيا تن ۾ فلمن ال “

.شامل آهنجي سري هيٺ “تنهنجون منهنجون ڳالهيون” אمر جليل جو پهريون אخباري كالم

كڇ سچ ”אردو ۾ لکيل سندس پهريون كالم .ع ۾ روزאني هالل پاكستان ۾ شايع ٿيو1972 .ع ۾ شايع ٿيو1974كرאچي ۾ “אلفتح”جي نالي سان هفتيوאر “كڇ جهوٽ

ع ۾ 1969جي نالي سان “ دنيايدل ج” אمر جليل جي كهاڻين جو پهريون مجموعو شايع ٿيو جنهن کانپو هيل تائين سندس تخليق كيل كهاڻين جا چوڏهن مجموعا شايع ٿي

۽ كالمن “ نيٺ گونگي ڳالهايو”چكا آهن كهاڻين جي كتابن کان سوא سندس هك ناول .چكا آهن سندس كتابن جا ناال هن ريت آهن تي ٻڌل ٻه كتاب پڻ شايع ٿي

ئ ن دل د ئڻ

س ئن ن ئڻ

ا ٽ ن ر ئڻ

ن ئر ئڻ

ئن ئن ن ڏس آ ئڻ

د ن ن و ئڻ

ا ا ن ن را ئڻ

ئر ۾ ن ئڻ


9

ئ ۾ ن و ئڻ ئ

ن ن ڳئ ن ن ئڻ ئ

ئ ئول ڳئ

ن د :ئ

אدبي سفر جي شروعات سان گڎ אمر جليل مختلف موضوعن تي سنڌي אردو ۽ بعد ۾ هالل روزאني אنگريزي אخبارن ۾ كالم لکڻ پڻ شروع كيا אنهي سلسلي جي شروعات هن

جي عنوאن سان كئي بعد ۾ هفتيوאر אردو “ تنهنجون منهنجون ڳالهيون”پاكستان ۾ אڳتي هلي سنڌي ۾ .نالي سان كالم لکندو رهيو جي“ كڇ سچ كڇ جهوٽ”۾ “ אلفتح”رسالي

ئي אخبارن نالي سان سنڌي ۽ אردو جي كيترين جي“سڀ جهوٽ”۽ אردو ۾“ سڀ كوڙ”لکڻ جو سلسلو وغيرهه ۾ )אردو( رون ۽ خبرينخب ، كاوش،جهڑوכ هالل پاكستان

.شروع كيائين جيكو אڄ تائين قائم آهيدي پوسٹ ۽ دي نيشن ۾ پڻ سندس كيترאئي تجزياتي كالم ،אنگريزي אخبارن ڊאن

کي خاص אهميت Mystic Notes شايع ٿيا آهن جن منجهان ڊאن ۾ ڇپجندڙ هفتيوאر كالم .حاصل آهي

ئم از ۽ ا :ا

جي فني ۽ فكري صالحيتن کي صحيح معني ۾ پهريون ڀيرو ڀرپور مڃتا אمر جليل ع ۾ مرحوم طارق אشرف سهڻي رسالي جو אمر جليل نمبر شايع 1973تڎهن ملي جڎهن

كيو جنهن ۾ سنڌ جي كيترن ئي אديبن جا אمر جليل جي فن ۽ شخصيت بابت لکيل .مضمون شايع ٿيا

ر دور جي تقاضائن مطابق هك باشعور ۽ אها فكري خوبي آهي ته هن ه אمر جليل جي فني لحاظ کان به هو هك منفرد حيثيت رکي ٿو هن .لکيو آهي يت سانثذميوאر אديب جي حي

صرف سنڌي بلكه سدאئين پنهنجي مخصوص אسلوب ۽ فارم ۾ لکيو آهي جنهنكري کيس نه سندس فكري ۽ . جو درجو حاصل آهيTrend setterٻين پاكستاني ٻولين ۾ به هك

جن منجهان كجهه فني صالحيتن جي مڃتا طور کيس كيترאئي אعلي אيوאرڊ ملي چكا آهن .هن ريت آهن

ارڊ س ا ئر ر رائ آف

ارڊ ئ ا


10

ارڊ س ا ئ ا

ارڊ رس ا ئن رائ را(ئ (

ارڊ ا ا

ر ، ارڊ ب رائ ڊ ا

ت ئ ي ئرت ئرتا ارڊ ئ ا

ع ۾ אمر جليل جي لکڻين جا پنجاهه سال پورא ٿيڻ تي شاهه عبدאللطيف ڀٹائي 2008 سال پاكستان مي אدبياتديونيورسٹي ثقافت ۽ سياحت کاتو حكومت سنڌ ۽ אكا چيئر كرאچي

بلي ملهائي وئي وگولڈن ج ع تي كرאچي ۾ אمر جليل جي لکڻين جي2008 جون 29پارאن تي نه صرف سنڌ بلكه پاكستان جي ٻين صوبن ۽ ڀارت سان تعلق رکندڙ سنڌيموقعي אن

.אمر جليل جي فن ۽ شخصيت کي ڀيٹاڏني אديبن پڻ


11

ا

ٽ )جيكا ڏيئي نه سگهيو هوس(

مركندي אردو جو كو ،אڳ سهڻي ستابي كمپيئر אعالن كنديمونکي رאسٹرم تي گهرאئڻ کان

אن کانپو هن אوهان سڀني کي אٿي بيهي “אب دل ٿام كي بيٺو كه ميري بيري آئي” ندي چيو هوشعر پڑه :منهنجي אستقبال كرڻ ال چيو

هنجو منهنجو אستاد من ،هي مهمانن ۾ منهنجا محترم مهربانكمپيئر جي ڳالهه مون کي بنهه نه وڻي آ .منهنجا معتبر دوست موجود آهن ،ا همعصر منهنجا سينئر ساٿي، منهنج،ٹيچر سائين عبدאلرزאق سومرو

.אهڑين هستين کي אٿي بيهي مون موالئي فقير جي אستقبال ال چوڻ مون کي گستاخي محسوس ٿي آهيجنهن پنهنجي אخبار هالل ،هيان مان كيئن قبول كندس ته سرאجمان אوهان سڀني کان معافي جو طلبگار آ

دڳ ۽ دروאزא کولي ڇڎيا هئا ۽ مونکي مكمل آزאدي سان لکڻ پاكستان ۾ منهنجي لکڻ پڑهڻ جا سمورא جنهن ال کيس ذوאلفقار علي ڀٹي آڏو جوאبده به ٿيڻو پوندو هو سو پيارو ۽ مهربان شخص مون ڏنو هو،

قمر شهباز . אهو منهنجي ال مونن ۾ منهن وجهي سوچڻ جو مقام آهي ملنگ جو אٿي بيهي אستقبال كري؟ بيهي سو אٿينڈ مان ڇكي كڍي آڻي مونکي אدب جي بارگاهه جو در ڏيکاريوجنهن كركيٹ گرאئو

.منهنجو אستقبال كري؟مان دل אندر ششدر ٿي رهيو آهيانجنهن منهنجين .۽ حميد آخوند جنهن ڏکئي کان ڏکي ۽ بدترين وقت ۾ منهنجو ساٿ نه ڇڎيو آهي

ٻڑ مون ۾ يا منهنجين لکڻين ۾ ناهي معاشرو هيكالئين ۾ אندر אچي مونکي هميشه يقين ڏياريو آهي ته گڑ حميد .پر هكڑي ڏينهن قبول كرڻ ال تيار ٿي بيهندو .منهنجين لکڻين کي قبول كرڻ ال تيار نه ٿيو آهي

سو אٿي بيهي منهنجو אستقبال كري؟ جيكو پنهنجي هئڻ سان مونکي آپگهات کان ٹاريندو رهيو آهي، !ي ويندسفنا نه ٿ كيئن گوאرא كري سگهندس؟

عافي جو حميد آخوند ۽ אوهان سڀني کان هٿ ٻڌي م ، سرאج، قمرمان سائين عبدאلرزאق سومري، ئي قرب كري آيا آهيو مون فقير ال אهو אعزאز آهي مان آهي مرتبو آهي مون طلبگار آهيان אوهين سڀ

يونيورسٹين جي وאئيس موالئي خوאب ۾ به نه سوچيو هو ته كو אهڑو وقت به אيندو جو مان مسكين ٻنچانسلرن ڊאكٹر پيرزאده صاحب كرאچي يونيورسٹي جي وאئيس چانسلر ۽ سائين مظهرאلحق صديقي سنڌ

منهنجي پنجاهه سالن وچ ۾ رאسٹرم تي ويٺو هوندس ۽ ڏאها ۽ عالم ييونيورسٹي جي وאئيس چانسلر ج .ٺمچئن كالكن کان ڄڻ خوאب ويٺي ڏڍن وאري كرت جي ڇنڈڇاڻ كندא سا

غير .مان شكي مزאج آهيان .مان نه غلط فهمي ۾ گرفتار آهيان ۽ نه ئي خوشفهمي جو شكار آهيان אڄوكو فنكشن جنهن کي אوهان منهنجي لکڻين جي .معمولي وאقعن کي شك جي نگاهه سان ڏسندو آهيان


12

هر لحاظ کان غير وڏي ۾ وڏو وאقعو آهيאصل ۾ منهنجي زندگي جو .گولڈن جوبلي جو نالو ڏنو آهي شك ۾ پئجي ويو هوس ته مان كٿي مري ته نه ون אڄوكي فنكشن کانآئمعمولي وאقعو آهي تنهنكري

پو جڎهن مقاال پڑهڻ وאرن منهنجين ! ويو آهيان ۽ دوست منهنجي ياد ۾ تعزيتي جلسو كري رهيا آهن ويو هوس منهنجي مرڻ جو كارڻ پنجاهه ساله كاوشن جو بار بار ذكر كيو تڎهن ڀانيم ته مان سچ پچ مري

كوאڊ آڏو بيهاري گوليون هڻي ماريو ويو هو؟سمونکي غدאر هئڻ جي ڏوهه ۾ فائرنگ א كهڑو هو؟بالسفيمي جي אلزאم ۾ منهنجي سسي ڌڙ کان ڌאر كري ڇڎي هئائون يا مون خود قلم جي بڑڇي هانو ۾

مري ويو هوس ۽ אڄ دوست منهنجي هڻي خودكشي كري ڇڎي هئي؟ڇا ٿيو هو پنجاهه سال אڳ جو مانمون کي رکي رکي پي آيو ته پنجاهه سال אڳ ضرور كو سياسي ڏڦير ٿيو پنجاهين ورسي ملهائي رهياآهن

کنگهه ۽ وאئي بادي سان مري وڃڻ ، زكام،غير طبعي موت مري ويو هوندس نزليهوندو جنهن ۾ مان ! تي نه ملهائي ويندي آهيوאرن جي ورسي אهڑي شاندאر نموني ۽ אيڎي وڏي پيماني

پاكستان ۾ ويچارو عام ماڻهو بس يا ٹرכ هيٺيان چيڀاٹجي مري پوي ته کيس مئل سڎيو ويندو آهي کيس شهيد سڎبو آهي منهنجي شهيد ٿيڻ جو نه پر كو وردي وאرو بس يا ٹرכ هيٺيان אچي مري وڃي ته

ٿيڻ ال وردي ۾ هئڻ الزمي آهي مون پيدא ٿي سگهندو شهيدكڎهن אمكان هو ۽ نه كڎهن אهڑو אمكان سوא אسكولي زماني جي هي پاكستان جي ٺهڻ کان אڳ وאري אڻ آرين جيكڎهن به وردي نه پاتي آهي

دور جي ڳالهه آهي مان אسكائوٽ ٿيو هوس ٻين كمن کان عالوهه אسين אسكائوٽ پنهنجي پنهنجي پاڙي و کڻي دٻن ۾ وجهندא هئاسين گهڻو كري كن كچري جو پاٿن تان كن كچر کي صاف سٿرو رکڻ ال فٹ

אهو .אسان کي نالو نشان نظر نه אيندو هو تنهنكري אسين پاڻ ۾ ٹينس بال سان كركيٹ رאند كندא هئاسين کي گند كرڻ گند ڦهالئڻ گند ونڈڻ ۽ گند ورאهڻ جو هنر نه دور هو אڻ آرين ۽ אڻ سڌريل אنسانن جو هنن

אري دور کانپو مون کي محسوس نه ٿيو باقي هك ڳالهه جي پك مونکي ٿيندي ويئي אيندو هو אن جهالت وته مان جيئرو نه هوس مري ويو هوس ۽ אوهين سڀيئي منهنجي پنجاهين ورسي ملهائڻ ال هتي אچي گڎ ٿيا

.آهيوو سنڌي برين وאش ج . منهنجو برين وאش كري ڇڎيو هونننڍپڻ ۾ ملن ۽ مائٹن ڏאڍي אيماندאري سا

אهڑي .مان هك آهي نه سگهندو آهي چوندא آهن ته سنڌي ٻولي دنيا جي تمام سڌريل ٻولين ۾ ترجمو ٿي سنڌي ٻولي ۾ برين وאش ال كو مناسب لفظ .نموني سڌريل آهي جهڑي نموني אسين سنڌي سڌريل آهيون

وڃڻ کانپو برين وאش אش ٿيمنهنجو ڏوهه ناهي برين و پر אن ۾ ڏوهه ضرور هوندو پر مون کي خبركونهي .ال سنڌي ٻولي ۾ كو ٺهكندڙ لفظ אسان کي ملي نه سگهندو آهي

کان برين وאش ٿيل آهيان ملن ۽ مائٹن جون ڳالهيون کپ منهنجي چوڻ جو مطلب آهي ته مان ننڍپڻ کوڙي مٿي ۾ ويهي رهيون آهن ساڍא چار كالכ بنا چر پر جي هك هنڌ ويٺي ويٺي مونکي پك ٿي ويئي

.ته مان مري ويو آهيان ۽ אوهين سڀيئي منهنجا مهربان منهنجا دوست منهنجي ورسي ملهائي رهيا آهيو


13

سنگتي ساٿي جي ،نكري به ٿي جو كنهن دوست وאقفكارمون کي پنهنجي مري وڃڻ جي پك א درאن سندس چڱاين سندس برאين ب .مري وڃڻ کانپو אسين אوگڻ وساري سندس گڻن جي تعريف كندא آهيون

جو ذكر كندא آهيون مون سان بلكل אئين ٿي رهيو هو אحباب رאسٹرم تي אيندא رهيا فقط مون کي ٻڌאئيندא رهيا منهنجي وאکاڻ كندא رهيا مون كني كک کي ماڻهن آڏو لک كري پيش كندא رهيا مونکي پك ٿي

.ويئي ته مان مري ويو آهيانאن كري به ٿي جو ملك جو نامور אدאرن جي אعلي شخصيتن مون کي پنهنجي مري وڃڻ جي پك

پاڻ تي پيل אيڎא אجرכ ڏسي مان وאئڑو .مون تي אجرכ وجهندא ويامون کي אنعام אكرאمن سان نوאزيو ۽ آهيان جنهن تي אيڎي تعدאد ۾ ۾ پئجي ويس ته ڇا مان وאحد ماڻهوٿي ويس مري وڃڻ جي باوجود مان سوچ

ا مون کان אڳ به كو אهڑو درويش ٿي گذريو آهي جنهن تي אهڑي نموني אجركن אجرכ چاڙهيا ويا آهن يتڎهن مون کي ياد آيو ته مون کان אڳ فقط پرو چانڈيي جي ميت تي אيڎي تعدאد جي ورکا كئي ويئي هئي؟

هو نامور درويش هو سندس عاليشان كارنامن تي سنڌين هك فلم به ٺاهي هئي جنهن ! ۾ אجرכ وڌא ويا هئا .ريڈيا ۽ ٹيليويزن ڀڃي وڌא هئا ،گرאمافون، هندي فلمن جا אڳيان پويان ركارڊڌيسن

مون کي پنهنجي مري وڃڻ جو يقين אنكري به ٿي پيو جو هك سهڻي ڇوكري رאسٹرم تي بنهه منهنجي ڀرسان ويٺل هئي هو كنهن به لحاظ کان ڊنل نه پئي لڳي مان جڎهن جيئرو هوندو هوس تڎهن

۽ ڇوكرين ته ڇڎيو کڑپيل عورتون ۽ سو سالن جون پوڙهيون به منهنجي پاڇي کان پري ننڍيون نيٹيونگهٹي مان لنگهان مايون در دريون بند كري ٻارن کي کٹن هيٺان لكائي ڇڎينديون جنهن .ڀڄنديون هيون

کي هيون كنهن كنهن مهل ته سول ڊفينس کاتي وאرא سائرن به وڄائي ڇڎيندא هئا مائرون پنهنجن ٻارن اري رڇ ڏيکاريندي چونديون بيهجڎهن گانڌي گارڊن گهمائڻ وينديون هيون تڎهن رڇ جي پڃري آڏو ٻارن کي

“.هي אٿو אمر جليل جيكو كهاڻيون لکندو آهي” هيونمنهنجي حياتي ۾ منهنجي جيئري جاڳندي אيئن ئي نه هو جو هك سهڻي ڇوكري بنهه منهنجي

אهو كرشمو منهنجي مرڻ کان پو ٿي پيو هو ! ساهه نه نكريپاسي کان אچي ويهي ۽ ڊپ وچان سندسسندس پاسي کان ويٺي مونکي ياد پي آيو ته مان جڎهن جيئرو هوس تڎهن مون אكثر سندس تصويرون

א سائين مونکي ”سندس من موهڻيون تصويرون ڏسي ڌڻي در ٻاڏאئيندو هوس .אخبارن ۾ ڏٺيون هيونري אکين سان ڏيکار مان کيس אيڎيون دعائون ڏيندس جو مون کان אڳ منهنجي موت کان אڳ אها ڇوك

كنهن کيس אيڎيون دعائون نه ڏنيون هونديون ۽ نه مون کان پو كو کيس אيڎيون دعائون ڏيئي منهنجي ڳالهه ٻڌي پر سمجهي نه سگهيو هن پنهنجي ٻاجهه سان אن ڇوكري کي آڻي א سائين“سگهندو

ويو هوس جيئرو نه هوس אهو ئي سبب آهي جو هو مون کي يو پر تڎهن مان مريمنهنجي ڀرسان ويهارڏسي ڊڄي نه ويئي مان مئل هوس ماڻهو مئل شينهن جي مٿي تي لت رکي فوٹو كڍאئيندא آهن مئل شينهن

.کان كوبه نه ڊڄندو آهي مان ته ويچارو رڇ هوس سو به مئل


14

ڊאكٹر رאم پياري جي نظر پيئي هئي هو ڊپ وچان هن دنيا ۾ אچڻ کان پو مون تي سڀني کان אڳ بيهوش ٿي ويئي هئي אمان جو مون کي ڏٺو ته ڏندڻ پئجي ويس مائين אول אوڙي پاڙي ۾ ۽ پو رڙ كري

ماڻهو دهل دمام کڻي אسان جي گهر .و ڏيئي ڇڎيو ته فاطمه کي هنومان ڄائو آهيهسڄي روهڑي شهر ۾ پڑڄمڻ مهل مان هوبهو ڳاهٹ ٿي ويا هر كو منهنجي درشن ال آتو ڳائيندא نپهچي ويا ٹولن پٺيان ٹوال ڀڄ

وڏو ٿيندو ويس رڇ جهڑو ٿيندو ويس אها سهڻي ڇوكري جنهن کي ڀولي جهڑو هوس ۽ پو جيئن جيئنروبرو ڏسڻ ال مون ڌڻي در ٻاڏאيو هو سا ڇوكري جڎهن منهنجي ڀرسان אچي ويٺي تڎهن مان پوڙهو رڇ

.سمري ويو هوאوهين قمر شهباز کان .مون אوهان سا جيكا ڳالهه كئي آهي تنهن ۾ تر جيترو وڌא كيل كونهي

ٻڌي چكا آهيو ته كيئن هكڑي ڏينهن لطف عرف لطو پيرزאدو يونيورسٹي ۾ هك ڀولو وٺي آيو هو ۽ ان لكيو هو كرتب ڏيکاريندي ڀولي جي نگاهه جڎهن مون تي پيئي هئي تڎهن ڀولو ڀڄي وڃي هك ٺلهه پٺي

۽ پو ٹپ ڏيئي منهنجي كڇ تي چڑهي كنڌ منهنجي .۽ אتان جهاتيون پائي مون ڏאنهن ڏسندو رهيو هوكلهي تي رکي ڇڎيو هئائين ڄڻ ورهين جا وڇڑيل هئاسين אن کان אڳتي ڀولي بابت قمر شهباز אوهان کي

وڏو ٿيو تڎهن قمر شهباز ولو جڎهن אهو ڀ .كجهه نه ٻڌאيو مان ٿو אوهان کي ڀولي بابت سربستو אحوאل ٻڌאيان .كجهه دير אڳ אوهان ڏٺو هوندو ته אسين ٻئي אئين مليا هئاسين ڄڻ ورهين کان وڇڑيل هئاسين .ٿي پيو .ون به روكيا هئا تري آيل لڑכ هن به روكيا هئا ۽ مאکين ۾ منهنجي زندگي ۾ سڀ كجهه قمر شهباز אوهان سان אن هك وאقعي جو ذكر نه كيو جنهن کان پو

ال אوپرو ٿي אڳ وאرو مان پنهنجي بدلجي ويو كجهه به باقي نه رهيو אيڎي تبديلي آئي جو אن وאقعي کان .پيس

جو هو ون يونٹ ٺهڻ جو אعالن ٿي ويو هو سنڌ سڄي ڀنڀٹ وאنگر ڀڑكي אٿي هئي 56-1955سن هئا قمر گيت لکيو هونوאبشاهه ۾ אحتجاجي جلسو ٿيو هو جنهن ۾ سنڌي سمنڈ وאنگر אٿلي پيا

چڑهي مون ڳايو هو جلسو سياستدאنن جي هٿن مان نكري ويو אڀ جو كو אنت אهو گيت אسٹيج تي

هجي ته אنساني سمنڈ جا نعرא ٻڌي ڏري پوي ها אيڎو هل هنگامو ڄڻ گهمسان جي جنگ جو אعالن ٿيو هو هن کانپو منهنجي وجود ۾ אهڑي جنگ ڇڑي ڏين ويئي אن ٻاهرين كيفيت منهنجي دل دماغ ۽ روح ۾ لهي

پيئي جيكا אڄ ڏينهن تائين جاري آهي جابر ناجائز ۽ كرپٹ حاكمن کي قبول كرڻو ناهي پنهنجي شخصي هينئر جڎهن مان .אعتبار كرڻو ناهي آزאدي ۽ حقن تان هٿ کڻڻو ناهي پك كرڻ کانسوא ٻڌل ڳالهه تي

يان ٿو ته مان مئل ناهيان مان جيئرو آهيان كجهه دير אڳ אوهان آڏو אچي بيٺو آهيان تڎهن محسوس كر

د ان ئ د و را ۾ و ان ئ و را ۾ و

د ئ ر ئ ئ د ئ ب ئ ر ئ ئ ئ ب


15

ويو هوس אسين سڀيئي هر گذرندڙ پل سان مرندא رهندא آهيون هر گذرندڙ كجهه كالكن ال مان مريويل هك سال کي برٿ ڊي جو نالو ڏيئي کٹي حياتي مانگهڑي אسان کي אنت ڏאنهن ڌكيندي رهندي آهي

.ندא آهيونאسين خوب ڌماچوكڑي مچائيپنهنجي جيئري هئڻ جو אحساس کانپو جڎهن منهن ورאئي رאسٹرم ڏאنهن ڏسان ٿو تڎهن محسوس

אئري ڊكريان ٿو ته منهنجي ڀرسان ويٺل شانائتي ڇوكري אسان جي شاگردياڻين جي אڳوאڻ ليکكا جيل ۾ هٹي آهي سنڌ وجي ڏلکندڙ אختر بلوچ جي ڌي ۽ אسان جي همعصر ليکكا ۽ لوכ سنگيتكار زرينه بلوچ

.سركار ۾ كلچر جي وزير آهي سسئي پليجوويسر وڌي ويئي آهي گهر مان نكرندو آهيان אرאدو كري مسجد .چڱو چوکو پوڙهو ٿي ويو آهيان

چئي وجهندو آهيان رحيم ۽ رحيم کي سڎيندو آهيان رאم رאم کي .وڃڻ جو پر وڃي نكرندو آهيان مندر ڊگهي قطار ۾ وڃي بيٺس كالكن کان پو دري تائين پهتس ٹكيٹ وٺڻ ال هكڑي ڏينهن ريل جي

بيٺو هوس ڀانيم ته فلم ڏسڻ ال تيسيتائين مون کان وسري ويو ته مان قطار ۾ ريل جي ٹكيٹ وٺڻ ال هوس دري مان ٹكيٹ كالرכ ڏאنهن ڏسندي چيم مون کي بالكوني جي ٺوسينيما ٻاهرאن قطار ۾ بي

.ٹكيٹ ڏي و ٿي ويو مون کي حيرت ٿي پڇيومانس ڇو فلم صفا ردي آهي ڇا؟كالرכ وאئڑ ماڻهن ۾ ٹهكڑو مچي ويو منهنجي پويان قطار ۾ بيٺل هك برجستي مون کي كنڌ کان جهلي

“چريا هي ساال אلو كا پٺا”ويندي ويندي چئي ويو .ورאنڈي کان ٻاهر ڇڎي آيوي پيئي هو گهرאوري کي ٻاهر وאري אسان جي پاڙي ۾ هك بندري كاموري کي ويسر جي بيماري ٿ

.۽ ٻاهر وאري گهر وאري سمجهڻ لڳو نيٺ مائين هٿان ڦٹجي پيوقسمت جي كرشمي سان سنڌ جو وزير אعلي ٿي پيو نالو ٻڌאئڻ ضروري ناهي مري کپي ويو آهي

مٿو ننڍو هوس مٿي ۾ ميڄالو تر جيترو هوس ڦري ويٺو جو وڃي ڦرڻي كرسي ٿي ته همرאهه جومغز . “خبر אٿئي ته تون كنهن جي زאل آهين؟”ويو

“مان تنهنجي زאل آهيان” س چيوهنزאل “ شرم كرڌني جا پي كو” “مينٹ جي زאل آهيننتون سنڌ گور” چيوڊينڈي وزير אعلي “غلط بالكل غلط” ه نگار אفسان ندو آهي منهنجو روح فنا ٿي ويندو آهي مهينو کن אڳ אردو جوڳويسر کان مونکي ڊپ ل

گهر کان گارڊن روڊ ئامهورت ال مون کي وٺي ويا ه جي“دل دאغ دאغ”ڊאكٹر شير شاهه سيد جي نئين كتاب تي پي אيم هاسٹل تائين پهچندي جتي فنكشن ٿيڻو هو مون کان ليکك جو ۽ سندس كتاب جو نالو وسري

وري آهي ۽ هي אفسانا لکيا نجهي پيس سوچيندو رهيس ته ليکك جو نالو جيكڎهن شير شاهه سم مان .ويوאهي هئا؟آهن ته پو هندستان ۾ روڊ رستا كنهن ٺاهرאيا هئا ۽ وڻ كنهن پوکايا هئا ۽ کوهه كنهن کوٹايا

ٻن نالن شير شاهه سيد ۽ شير شاهه سوري جي ڇنڈڇاڻ كندي منهنجو مغز هئا ته كم شير شاهه سيد جا روڊ رستا كنهن ٺاهرאيا هئا ۽ אفسانا كنهن ڻن مانچرخ ٿي ويو مون کي سمجهه ۾ نه پئي ته ٻنهي ڄ


16

ليکك ملندڙ جلندڙ نالن سان چار .نالي بابت سوچيم ته ڀنوאٹجي אچي ويئي جو كتاب جي وري! لکياهئا دل باغ باغ ۽ دل دאغ دאغ مهورت كهڑي كتاب ، دل خاכ خاכ،پنج كتاب لکيا آهن جهڑوכ دل پاش پاش

.اپتاهڻي جند ڇڎאئي آيسجي هئي؟كجهه ياد نه پئي آيو گشڏאڍو مطلبي ٿي پيو آهيان مون کي جهٹ پٹ خبر پئجي ويندي آهي ته كير کانپو مانڻ پوڙهي ٿي

شير شاهه سيدجي نالي سان گڎ ڊאكٹر جو .ماڻهو كم جو آهي ۽ هن مان كهڑא كهڑא كم نكري سگهن ٿاابن جا ناال پڑهي دل دאغ دאغ، دل باغ س كتلفظ پڑهي منهنجي سالن کان بيمار دل باغ بهار ٿي پيئي سند

دل خاכ خاכ مون کي پك ٿي ويئي ته ڊאكٹر شير شاهه سيد كارڊياالجسٹ هوندو يعني بيمار دلين ،باغ هوندو پو مان ڌכ کائي ويٺس منهنجو אندאزو غلط ثابت ٿيو ڊאكٹر شير ڊאكٹرکي صحتياب كرڻ وאرو

. بيمارين جو ڊאكٹر هو يعني گائيناكاالجسٹ هوشاهه سيد دلين جو ڊאكٹر نه عورتن جي مخصوصصدאرت دفعي مون کي אهڑي حادثي جو אنديشو نه هو مون کي ٻڌאيو هئائون ته فنكشن جي پر هن

سسئي پليجو كندي مونکي پك هئي ته سسئي پليجو سنڌ گورنمينٹ ۾ وزير آهي کانئس كنهن ثقافتي ي نه هوندي ته پو كنهن ثقافتي درگاهه جي مجاوري אدאري جي چيئرميني هٿ كري وٺندس چيئرميني خال

אهي پاپڑ پچائيندي هك ڊپ لكي لكي ليئو پائي پي ورتو فنكشن ۾ جيكڎهن سسئي پليجو جو .وٺندسٿي سگهي !پنهون سڎي ويٺس ته وڏي ڦكت ٿينديکيس سسئي پليجو بدرאن سسئي نالو وساري ويٺس ۽

باڊي گارڊ گوليون هڻي مونکي ماري وجهن تنهنكري هك سگهي ٿو سندس وجهي ٿيٻڌرאئيٿو مونکي .جيئن کيس سسئي پليجو بدرאن سسئي پنهون نه چئي وجهان ورכ كيم ته هوم

ڇا كيم جوكاغذن جا ڊهه کڻي ويهي رهيس هك نالو ورאئي ورאئي لکڻ شروع كيم سسئي پليجو هي ته ويسر جي باوجود مان هك لک هك هزאر هك سو هك دفعا سسئي پليجو لکيم هينئر مون کي پك آ

ڏوهه منهنجو نه ۾هوم ورכ جي باوجود ڀل چك كري ويٺس ته אن کيس سسئي پنهون نه سڎيندس پر אنگهرجي ته لوכ نائكائن جا نال وאرين مائٹن کي ياد كرڻ هوندو لوכ نائكائن جا ناال ٻارڙين تي رکڻ

جتي هير جو نالو אيندو אتي رאنجهي جو نالو ضرور لوכ نائكن جي نالي کانسوא ٻسا ۽ אڻ پورא لڳندא آهن گڎ سهڻي جو نالو אيندو ته سهڻي سان .אيندو مومل جو نالو אيندو ته مومل سان رאڻي جو جو به نالو אيندو

سان گڎ مجنون جو نالو אيندو شيرين سان گڎ ليلي جو نالو אيندو رميهار جو نالو به אيندو ليال سان گڎ چنيسسسئي جو نالو אيندو ته سسئي سان گڎ پنهون جو نالو ضرور אيندو پر نالو אيندوساڳي طرحفرهاد جو

ٻروچ آهي يعني بلوچ آهي ۽ אڄ كلهه سركار جو بلوچن سان موجوده حالتن ۾ پنهون پاڻ نه אيندو پنهون .ويندو وچان هتي پهتو ته سسئي جي باڊي گارڊن هٿان مارجي ٺاهه ٿيل ناهي غلطي

ڊگهي پٹاڙ جو مطلب آهي ته هوم ورכ كرڻ کان پو مان سسئي پليجو کي سسئي پليجو ئي .چوندس ۽ فنكشن ختم ٿيڻ کانپو کيس پنهنجي بايو ڊيٹا ۽ نوكري ال ٻه ٹي درخوאستون ڏيئي ڇڎيندس

دنيا مان کڄي جڎهن به دل .ويندو آهيان مان گنهگار نه مسجد ويندو آهيان نه مندر ويندو آهيان نه گرجا ويندي آهي ۽ روح אدאس ٿيندو آهي مان كرאچي يونيورسٹي هلي ويندو آهيان אتي پنهنجي آوאز ۾ مون کي


17

אتي منهنجين يادن جا عكس آهن אتي گذري ويل گهڑين جا پاڇوال .אڌ صدي אوאئلي پڑال ٻڌڻ ۾ אيندא آهنسڀ كهاڻيون ڇڑوڇڑ ٿي ويون .ي نه مليאتي אڌ ۾ رهجي ويل منهنجي كنهن به كهاڻي کي پڄاڻ .آهن

ڄڻ אسان وאري دور ۾ آيل سر جي مند هئي بڑ ۽ پپل جي ٹارين تان هيڈא پن ڇاڻي هلي .منتشر ٿي ويون .ويئي

.ع تائين مون پنهنجي زندگي جا ٹي ڀرپور سال كرאچي يونيورسٹي ۾ گذאريا آهن1961ع کان 1958 ته مان سول אسپتال پويان مرهٹن جي ٹن چئن אسكولن ۾ قائم كيل دل אهو سوچي خوش ٿي ويندي آهي

كرאچي يونيورسٹي جي پهرين جٿي ۾ شامل هوس جنهن نئين كيمپس ڏאنهن كوچ كيو هو شهر کان ....ٻارهن ميل پري ٹي سال الڳيتو אيوب خان خالف كرאچي جي گهٹي گهٹي ۾ وڙهياسين پڑهياسين ۽

رت ۾ كامپرومائيز يعني ٺاهه كرڻو ناهي جيكا ڳالهه دليلن آڏو بيهي نه سگهي سکياسين ته كنهن به صو۽ فهم سان ٺهكي نه אچي تنهن ڳالهه کي قبول كرڻو ناهي منهنجي ال يونيورسٹي وאرو دور ختم نه ٿيو

.مان يونيورسٹي جو الڳيتو مسلسل شاگرد آهيان .آهيאكٹر پيرزאده قاسم جو ٿورאئتو آهيان אحسانمند آهيان مان كرאچي يونيورسٹي جي وאئيس چانسلر ڊ

جو منهنجي پنجاهه سالن کان ٻه ٹي سال مٿي אدبي پورهيي ۽ پنڌ کي هيهڑي شاندאر نموني گولڈن جوبليهن قسم .مون کي אڃا تائين سمورو ماحول خوאب وאنگر محسوس ٿي رهيو آهي.جو نالو ڏيئي ملهايو آهي

سي به ورلي جيئري نه مان شكر گذאر آهيان .ي وڃڻ کانپو منعقد ٿينديون آهنجون تقريبون ليکك جي مريب ۾ شامل ٿي مون فقير کي ملك جي سڀني وڏن אدبي אدאرن جو جن كرאچي يونيورسٹي جي هن تقر

.אكرאمن ۽ محبتن سان نوאزيو ،אنعامن אٿس אڄوكي تقريب ۾ پڑهڻ ال مون אنگريزي ۾ مقالو لکي آيو هوس عنوאن

WORLD WITHIN, WORLD WITHOUT (Mystic Recollections)

سنڌي ۾ ترجمو كجهه هن ريت كري سگهجيس ٿو باطني دنيا ،ظاهري دنيا

)صوفياڻيون يادگيريون( لو وאت مان هرگز نه مان אهڑو كو لفظ كو جم .مان هي مقالو هن تقريب ۾ پڑهڻ مناسب نه ٿو سمجهان

كڍندس جنهن سان منهنجو مهربان كرאچي يونيورسٹي جو وאئيس چانسلر ڊאكٹر پيرزאده قاسم ششدر ٿي قسم جي كا غلطي نه كندس مان هي مقالو پوي ۽ هن تقريب ال پنهنجي كيل فيصلي تي پڇتائي مان אن

ته يونيورسٹي پبليكيشن ۾ ڇپرאئي ڊאكٹر پيرزאده قاسم کي ڏيان ٿو پڑهي ڏسي پو مناسب سمجهيوڏو .هن مقالي ۾ حالتن هٿان هك حساس ٻار جي زندگي ۾ آيل تبديلين جو ذكر آهي .يافائيل كري ڇڎي

سڃاڻپ ۽ آگاهي ال ،و رهجي وڃي ٿو ۽ پنهنجي شخصي حقنٿيندي كيئن אهو ٻار معاشري ۾ هيكل .سرگردאن رهي ٿو


18

هتي گڎيل فيصال ته ڇڎيو אنفرאدي فيصلي کي به مڃتا کان .אسان جو معاشرو ڏאڍو سختگير آهي مان مذهب مٹايان ته مون ال معاشري موت جي سزא مقرر كئي آهي منهنجا مٹ .محروم رکيو ويو آهي

مائٹ ۽ אوهين אجازت ڏيندو ته مرڻ کانپو منهنجو فاني جسم كنهن אسپتال کي אيناٹامي ال ڏنو وڃي؟ تي چاڙهي رک گنگا ۾ وجهڻ اليامنهنجو مڑهه چتا يامنهنجي وصيت موجب هندستان موكلي وڃي؟

بحث אن ڳالهه سان ناهي ته אن قسم جو رويو وڃي؟ تي رکيو) خاموش برج( Tower of silenceمنهنجو مڑههشخصي فيصلي كرڻ جي آزאدي هك فرد کي אسان جي ،ا ناهي سوאل آهي ته אنفرאدي ذאتيدرست آهي ي

.۾ ميسر ناهيمعاشري النڍ دאخل ٿي حكومتن تي قبضو كرڻ وאرن جي النڍ هجي ۽ אن جنهن ملك ۾ چور دروאزي مان

کي אعلي عدאلتن پارאن نظريه ضرورت تحت جائز قرאر ڏنل هجي تنهن ملك ۽ معاشري ۾ شخصي حقن بب ٿي پوندو آهي ذهين الڙن مطابق تعليم ۽ אظهار جي آزאدي جهڑين ڳالهين جو ذكركرڻ ديوאنگي جو س

مان پنهنجي .پليٹ فارم تان پڑهڻ مناسب نه سمجهيو آهي تنهنكري مون پنهنجو مقالو يونيورسٹي جيکيس پڑهڻ مقالو مون .مهربان دوست ۽ نهايت نفيس אنسان ڊאكٹر پيرزאده قاسم کي ششدر ٿيڻ نه ڏيندس

.ال ڏيئي ڇڎيو آهيپبلشر کي موكلي دڙ كتاب جي مهاڳ ۾ شامل كرڻ المون مقالي جون مکيه ڳالهيون پنهنجي אين

ڇڎيون آهن אنگريزي ۾ لکيل كهاڻين جو كتاب آهي عنوאن אٿسLOVE, LONGING, AND DEATH

אڄوكي تقريب کي منهنجي پنجاهين ورسي ۾ تبديل كرڻ پٺيان پروفيسر سليم ميمڻ جو هٿ آهي ان جيكي كجهه كجو گوتم جو پكشو آهي صوفي آهيان تمام نه كجان مانجهليو هو مانس ته אبا وڏو אه

. كجو ٻه چار دوست گهرאئي چانهه سان کارو بسكوٽ کارאئي روאنو كري ڇڎجوننڍڙي پيماني تيڏאڍي معني خيز مرכ سان چيائين فكر نه كريو جيكي كجهه كندאسين אوهانجي لکڻين جي

.سينگولڈن جوبلي جي حوאلي سان كندאوقت کان سڃاڻان جڎهن ننڍو نينگر هو ۽ ريڈيو پاكستان كرאچي تان خبرون مان سليم کي אن

ضدي لڳندא آهن ماڻهو بظاهر سخت ۽ אهڑא .سڀاو ۾ سٻاجهڑو پر אرאدي جو پختو هوندو هو .پڑهڻ אيندو هوپيو ڌيك پختو ٿيتنهنكري سڀاو ۾ وڌيك سٻاجهڑو ۽ אرאدن ۾ و .هينئر پكي عمر کي אچي پهتو آهي

.سي بظاهر طبيعت ۾ سخت ڏٺاآهن .به شخص אرאدي جاپكا ۽ پختا ڏٺا آهن مون جيكي .آهيمون کي پك ڏيئي سليم ته هليو ويو پر مونکي شك ۾ وجهي ويو مون کي خبر هئي ته سليم

كندو אهو ئي جيكو هن جي من ۾ هوندو ۽ جنهن جو هن אرאدو كيو هوندو ي هن كرאچي يونيورسٹ .سليم אهو ئي كري ڏيکاريو جيكي هن جي من ۾ هو .تقريب جي ذميوאري سليم کي سونپي هئي אوهين .

אهوئي سبب .ڏٺو آهي كنهن جيئري אديب کي אيڎو مان ملندي مون אڄ تائين نه .אکين سان ڏسي رهيا آهيو


19

آهي جو مان هن وقت به محسوس كري رهيو آهيان ته مري ويو آهيان ۽ אوهي ن سڀئي منهنجي پنجاهين .ورسي۾ هتي אچي گڎ ٿيا آهيو

وس جي ڳالهه ناهي منهنجي زندگي جي فلم אيك بڈها אديب אيك پڄڻ منهنجي سليم ميمڻ سان .پٹيو אٿائين حسينه جي دهوم دهام سان گولڈن جوبلي ملهائي دم

ني אدب ۾ نئين رويي جو دل لڳي جون ڳالهيون كرאچي يونيورسٹي پاكستا אهي هيون אجايون، ڏسڻو אهو آهي ته אن جاٻياאدאرא אن روאيت کي كيترو אڳتي کڻي ٿا وڃڻ .روאج وڌو آهي .

جيسيتائين جيئرو رهندس .فقير کي אوهان سڀني ڏאڍو مان ڏنو آهي ،مون موالئي کي حقير کي .אوهان جوٿورאئتو هوندس

ع2008 אگسٹ 6


20

بئز

هكي ۽ مهي אن دور جي ڳالهه آهي جڎهن سنڌي אدب تي ڀرپور بهار آئي هئي ۽ سندس אنگ אنگ جڎهن سنڌي ليکك ورهاڱي جي .جڎهن شاعري توڙي كهاڻي پنهنجي عروج تي هئي .مركي אٿيو هو

رچو ۽ دلگير ۽ برده ۽ سرويچ شاعري جو مورر ۽ تنوييز ۽ شمشاصدمي مان تازא ٻاهر نكتا هئا جڎهن אينئين زندگي ۽ مهرאڻ جو نحفيظ ۽ ماهتاب ۽ ثميره אفساني تي حاوي هئا جڎه ،سنڀاليو هو ۽ جمال ۽ رباني

.هر پرچو سانڍڻ تي دل چوندي هئيهي אن دور جي ڳالهه آهي جڎهن سنڌي نوجوאنن پنهنجي وطن سان كفن جو وچن كيو هو ۽ ڏيهه

وאهڻ ۽ وسندي ،سجائي سنڌ جي ڳلي ڳلي پريت کي پوڄا جو درجو ڏنو هو ۽ אکين ۾ بغاوت جاشعال سان .۾ جاڳرتا جي جوت جالئي هئي

جڎهن سنڌي ليکكن ۾ شعور جي پهرين چڻنگ دکي هئي ۽ هنن محبت هي אن دور جي ڳالهه آهي خاطر گولي سهڻ ال سينو ساهي آگ جي درياهه ۾ بي خوف ٿي کي عبادت جي معني پهرאئي هئي ۽ ٻولي

،قت سان مهاڏو אٹكايو هو ۽ الכ אپكڎي پيا هئا ۽ هي אن دور جي ڳالهه آهي جڎهن شاگردن رياستي طانعرن سان گونجي אٿيا هئا ۽ گوليون گونجيون هيون ۽ ڌرتي رت سان جي“ جيئي سنڌ”ٿاڻا ۽ بنديخانا

لهه آهي جڎهن ٻولي جي تحريك ۽ ون يونٹ جي خالف پهرين ع جي ڳا1955جڎهن ها، .رنگجي وئي هئيآوאز אٿيو هو ۽ تڎهن نوאب شاهه جي سنڌي אدبي سنگت جي هفتيوאر گڎجاڻي ۾ هك نوجوאن پنهنجو

سڎאيو هو ۽ אڄ هو אسان “جليل پريمي”جي عنوאن سان پڑهيو هو אن وقت هن پاڻ کي “אندرא”پهريون אفسانو .ان موجود آهي۾ אمر جليل جي حيثيت س

حيرت جهڑي ” ع تي حيدرآباد مان موكليل خط ۾ هن چيو1969 אكٹوبر 14אن وאقعي کي ياد كندي يار کي كير ٻڌאئي پاڻ جڎهن چاند رسالي ۾ “ع کان لکڻ شروع كيو آهي1962 “אمر جليل”دعوي آهي ته

لکي ڇپائڻ جي “אل ۽ رאزאحوאيكٹرن ۽ אيكٹريسن جي حياتين جا مشهور ”لطيفا ۽ אردو فلمي پرچن ۾ אدبي يאنکانپو نوאب شاهه ج .لکيو هو “אندرא”رسالي ال “ אدא”ع ۾ مون 1955تڎهن .كوشش كندو هو

گڎجاڻين ۾ پابندي سان كجهه نه كجهه لکي אچڻ كرאچي جي سنڌي אدبي سنگت ۾ كچيون ڦكيون ۾ “آزאد”אٺ ڏهه كهاڻيون .و هوسع تائين مان وڌيك ڇپجي نه سگهي1962کان ع1955كهاڻيون پڑهڻ ۽

هك ٻئي كڍ كهاڻيون رجيكٹ ٿي .ناكامين کي منهن ڏنو ، אن عرصي ۾ مون عذאب سٺا.ڇپيون هيونته معمولي كک آهيان پاپا مون حاصل كيو آهي وڃايو كجهه نه אٿم مان אن آزمائش مان .موٹنديون رهيون

كٹ ٿيل كهاڻين جا لفافا منهن ۾ אچي لڳندא هيمنگوي کي روزאنو رجي”لکيو آهي ته هيمنگوي ۾ هوچند “.هئا ۽ אهو عرصو אٺ ڏهه سال هلندو رهيو


21

جي אها شاخ مسجد روڊ تي لڇمڻ كومل جي ڇڎي ويل گهر کان سو سنڌي אدبي سنگت نوאبشاهه کٹون ٻه ٹي جهريل ۾ ٻه قدمن تي پير معين אلدين لکياروي جي نوكرن وאري אوطاق ۾ هلندي هئي جنهن

אها אسان جي آفيس به .ڌڻ ال كڑهه پڻ هوندي هئي ٻگهوڙن جي سيون هك دونهاٹيل اللٹين ۽ پڌر ۾كرماركيٹنگ ۽ ڊسٹريبيوشن سينٹر پڻ ،رسالي جو سرنامون“אدא”۽ אڳتي هليهئي تحريكن جو مركز به هئي

هئاسين ۽ پڻ جڎهن تنقيد ۽ تبصرو كندא .אسان اللٹين جي روشني ۾ پنهنجون لکڻيون پڑهندאهئاسين .بڻيپوسٹرن ۽ پمفليٹن جي رٿابندي كندא ، وאل چاكنگ، جلوسن،ئو ٹرندي هئو تڎهن آئنده جي جلسنهئو م

.هئاسين هو كرאچي مان آيو هو ۽ سندس .אهو ماحول אسان جي نئين دوست ال بلكل אوپرو ۽ אجنبي هو

.ملي هئي“كرאچي نيكالي”چوאڻي کيس پهريون ڀيرو ڏٺو تڎهن هو حامد علي گرאئونڈ تي بئٹنگ كري رهيو مون جڎهن کيس .كركيٹر هو

وڃي ها منهنجي عزيز الهوري جيكڎهن אڄ جي زماني ۾ کيڎي ها ته شعيب אختر کان به تيز بالر مڃيو هو،نبي بخش جا ٻه אڳيان ڀڳل ڏند ۽ אوپنر فوالدي جو كچو مٿو سندس ،هٿ جون هي ٹي ڀڳل آڱريونساڄي

אن ئي الهوري جي ففٿ אسٹمپ تي ٻاهر ويندڙ شارٽ پچ بال کي ساڄي ٹنگ . جا شاهد آهنطوفاني رفتاركيائين جو بال زمين تي ليكو كڍندو بائونڈري الئين پار كري ٻاهر كڍي مڈ آن تي אهڑي طرح ڊرאئيو

.ويو אهڑو غيرروאيتي شاٽ אن دور ۾ فقط אمتياز ۽ אڄكلهه برאئن الرא هڻي سگهي ٿوجوאني ته . هن مكئي هاٿي ۾ אسپورٹس مين جون سموريون خوبيون موجود هيونكركيٹ جي

۽“ مکي”آفتاب .رنگ مڑئي سوאيو چڑهيل هو هون ئي ديوאني ٿيندي آهي پر جليل تي مستي جوچكر هڻي آيو ۽ وڏي گرאئونڈ جو جليل مٿس سوאر ٿي پوري .منصور كٿان رولو گڎهه كاهي آيا“ماما”

excitementيار كا سوאري آهي”ان چيائين م“. ،پار پهچي אڏ جي هن ، کان ويندي وڻ جي ٹاري ۾ جهوليڳائڻ وڄائڻ نچڻ كڎڻ ۽ ڊאئالگ چوڻ

رאهه ويندڙ پوليس وאرن کي .ٹارزن وאرא كوكرאٽ كرڻ سندس خاص مشغال هئا ،سيني تي مكون هڻي “پٹيوאال” ئي زور سان نعرو هڻندو هوکان كو پوليس وאرو ڏسندي پري .ڇيڑڻ ۾ خاص مزو אيندو هوس

كياڙي کنهندو کسكي ويندو .ويچارو پوليس وאرو پهرين حيرאن ٿيندو هو پو پريشان ۽ آخر ۾ شكي ٿي .هو

نالي هك آفت ڇوكري אسان “حبو” عشق ۾ گهاري وجهڻ جو گر به کيس خوب אيندو هويٻين ج هك شام نم جي وڻ هيٺيان ويٺي .ن هلندو هوسهئي پر چكر אسان جي ئي هك دوست ساسان پڑهندي

אڙي بابا وري عشق ٻشق ” منهن كڍي ڳري آوאز ۾ چين جليل ٿڑ تي چڑهي ٹارين مان پيار ونڈيائون ته “كرتي هو كيا؟


22

سعيد خان אسان ٻنهي کي گهرאئي پهريون د ٹاكوڙو پئجي ويو شكايت ٿي پرنسپال אحم عاشقن ۾ ٻه دليون پاڻ ۾ رאضي هجن پٹ جتي” چيائينينصيحت كند ئين ۽ آخر ۾ڇنڈ پٹي پو پيار سان سمجهايا

.“ٹئين جو دخل چڱو ناهيאتي كار آخردل کي رאضي كرڻ ال אٹو ٻڌي نكري پيو“ ٻي”نصيحت ڳنڍ ۾ ٻڌي ڇڎي ۽ جليل אها

گي جي دאن ، پتكڑي، ڊينڈڙي، سڑيل،ته ثريا نالي هك سكل كيائينوكاميابي سندس قدم چميا ۽ فيصلكوجهڑي ڇوكري سان سندس جوڙي وאهه جي ٺهندي هك ڏينهن گهڻي ريهرسل ،جهڑي كارڙيتري

.طرح هنيائينس جهلي خالص אنگريزي ۾ مٿي ٹوڙ ڊאئالگ كجهه هن کانپو کيس ورאنڈي ۾Your eyes are nothing but two twinkling stars that shine in the dark sky

.ٿي ويا هوش אڏאمي ويس ذري گهٹ دم ڌڻي حوאلي پئي كيائين تارא ساوאجا ڏسو ته ڇوري گهٹ ڦهكو كري كري ذري روم ۾ ڳاڙيندي وڃي كامن کي هٿ ڏيندي نير ٿيڑ کائيندي ڀتين .خون ڳچي پيو هو پرאئو

گهوٹي پيتو هئائين سندس لکيل توڙي چيل سمورא دليپ كمار کي دت ڀارتي ۽ چندر، كرشن .موقعي مهل تي ڏאڍي روאني سان אدא كندو هو زبان ياد هئس ۽ ڊאئالگ بر

جي ڳالهه آهي كرאچي گهڻو پو ش۾ يونيورسٹييرين نالي هكڑي אسان جو سک چين ڇوكري آفيس وאئيس چانسلر جي .سندس گهر جو فون نمبر هٿ كيوسين وڏي مشكل کانپو .کسي ورتو هو

شيرين کي فون كيوسين لكي لكي אتان ٺهيل هو رאت جو پبلك بوٿهيٺيان گرאئونڈ فلور تي هك مٿان هك جي .دت ڀارتي جو كتاب کولي ڊאئيالگن ۾ شروع ٿي ويو ،ٿي ۽ هيڎאنهن جليل“ هلو”هوڏאنهن

هن يكي ڎج .اهه هڻندو ويوشرאڻي تي باد ، گولي تي رאڻي،گولو دهلي تي، ٻيو ٻئي مٿان ٹيون نولي تي دهلوאوندאهين ۾ گم אكيلو ئي אكيلو كٿي مان توکان سوא زندگي جي رڻپٹ ۾” چيائين تڎهين جو وאرو آيو

“!ٿي ويندس شيرين “ڳالهايان شيرين ناهيان سندس ما ٿي مان”جوאب مليو

چكرאئجي ويس روئڻهاركو ٿي مون ڏي ڏٺائين مٿو “دٻي رک אستاد”אشاري سان چيومانس

شيرين كيتري نه شيرين پو ما אهڑي شيرين آهي تهرين جي يش جي” يكدم پلٹ کائي چيائينڏٺو هوندو ۽ سو دفعا آئينو گيت ڳايا هوندא ۽ مونکي پك آهي ته مائي אها سڄي رאت خوشي جا“!هوندي

.هر بار شرمائي هوندي ۽ پهريون دفعو ڌي کي رقيب جي نظر سان ڏٺو هوندو ٻانهن پڑ كڍي بيٺو ت جي گڎجاڻي ۾ هل ته صفاموجي کي جڎهن مون چيو ته אدبي سنگ אهڑي من

ٻائري אسان مست ماڻهو אسان ڇا ڄاڻون شاعري”چيائين “.منهنجي حال تي رحم كر بابا”يائينچٻڌي “مان؟ “ا؟ڇشاعر چك پائيندي ” چيم


23

کان ڀو ٿو ٿئي چك ڀلي پائن شاعري”چيائين .“ אن وچ ۾ אدب جي آبياري ٿيندي . ڏئي خاموش ويٺو رهيوپٿاري ڀت کي ٹيك کٹ تي پير پهرين گڎجاڻي ۾

אديب پنهنجن .گهوڙא אديبن جي وچ مان אندر אيندא رهيا ۽ ٻاهر ويندא رهيا جي ماڻهن جارهي ۽ پيرصاحب .אلجهندא رهيا ۽ بحث مباحثو كندא رهيا تبصرن ۾

“אهڑא ته سوين אفسانا مان به لکي سگهان ٿو” ٻاهر نكتاسين ته چيائين جيكو كجهه چئي سندس אهي لفظ אن وقت عجيب ضرور لڳا پر خبر ناهي ڇو مون کي پك ٿي وئي ته

سچ چئي رهيو آهي هاڻي جڎهن به جليل جي نئين كهاڻي ياكالم كهاڻي پڑهندو آهيان ته .رهيو آهيه كارڻ مکي . محسوس ٿيندي آهيمونکي سندس אن جملي جي سچائي ۽ پنهنجي אعتماد تي אڻ ڄاتي خوشي

אن سرهائي جو אهو آهي ته אنهن ڏينهن ۾ جليل کي سنڌي لکڻ ته پري جي ڳالهه سنڌي ڳالهائڻ ۾ به ڏکيائي .كرאچي وאري کريل אردو ڳالهائيندو هو .ٿيندي هئي

אسان جا الهه نكري ويا אن .لکي آيو “אندرא” نهن صفحن جو ڊگهو אفسانورٻئي هفتي هو ڏهن ٻا بند ٿيو ته ٻيو كو ڇاپڻ ال “ אدא”ڇپيون ۾“ אدא”سلسلو شروع ٿي ويو كجهه كهاڻيونکانپو هك אڻ کٹ

هٿون هٿ کڻي “ كونج”۽ هري جي “ نئين دنيا”אتم جي .تيار كونه هو الچار هندستان جو رخ كيوسين خط ع تي لکيل 1968بي پروאهه بادشاهه جليل جي زندگي ۾ عجيب אنقالب אچي ويو هو ڇهين جون .ورتو

:۾ چيائينسنڌ .سنڌي ٻولي سان آهي .ته منهنجو وجود سنڌ سان آهي! مان هك אٹل فيصلي تي پهتو آهيان قمر”

سنڌ ۽ سنڌي ٻولي کي ختم كرڻ ال جيكا .کانسوא مان پنهنجي وجود جو تصور به نٿو كري سگهانאستعمال ڏسي منهنجي دل گيزي جيكي منصوبا سٹيا وياآهن تن جي تركيب ۽ چن .رٿابندي كئي وئي آهي

پنهنجين אکين سان سنڌ کي ختم ٿيندي ڏسي مان كرڻ چاهيان ٿو مان خودكشي كندس پر .ڀڄي پئي آهيدنيا جو هركو .جيكڎهن پنهنجي ڌرتي سان پيار كرڻ ڏوهه آهي ته پو مان ڏوهاري آهيان .نه سگهندس

گولي سان אڏאيو وڃي ته مان تيار آهيان نوكري אن ڏوهه ال جيكڎهن مون کي .وطن پرست ڏوهاري آهي مان بيروزگاري ال تيار آهيان پر ٻولي جي معاملي ۾ ۽ بنيادي حقن جي ورڇ ۾ كنهن به قسم جو ،کسين

אنهن قوتن .مان ظلم کي ظلم سڎيندس هر هك چنگيز ۽ هالكو خالف لکندس .ٺاهه كرڻ ال تيار نه آهيانهلي رهي آهي “ وאچ”مون تي .رهيون آهنسان جي خالف ڏينهن رאت كم كري جي خالف لکندس جيكي א

مان هك .ٻڌאئڻو آهي مون کي אڃان گهڻو كجهه لکڻو آهي، .منهنجي ال مشكل دور هلي رهيو آهيجبل .ل نه لڎندوبل سان مٿو هڻڻ سان جبسڌو سنئون ج .كهاڻي جو كفن ٻڌي آپگهات كرڻ نٿو چاهيان

“.ٹي نه سگهندومان هك پٿر به ٹ אسان كرאچي هليا آياسين .بلك منجهن אيوب خان جي سخت مخالفت سبب وڌيك تيزي אچي وئي .تحريكون جاري رهيون

۽ حميد سنڌي “ سهڻي”سنڌي אدب ۾ طارق אشرف جي .אسان אها جنگ كرאچي جي روڊن رستن تي وڙهي


24

کي “ چرٻٹ سيريز”۽“ س אسٹريٹ جو غنڈوبارن”جليل جي .مزאحمتي אنقالب آڻي ڇڎيو“ روح رهاڻ”جي هك نئين ۽ אنوکي دور جي شروعات ٿي .نوجوאن نسل تازي هوא جو جهوٹو ڄاڻي جي ۾ جايون ڏنيون

سرد الش ” ،“جڎهن مان نه هوندس“ ”אروڙ جو مست” ،“هك دل جي אكيالئي”ان پو آيون אن ک .چكي هئيجهڑيون الزوאل كهاڻيون هن کان אڳ كنهن به ليکك پڑهندڙن کي אيتري אعتماد ۾ “ پکي”۽ ،“جو سفر

ڏسندي ئي ڏسندي هو سندن محبوب هيرو .وٺي אيڎي پنهنجائي سان سندس دل جي ڳالهه نه كئي هئي .بڻجي ويو

:ع تي هن مون ڏאنهن لکيو1971 سيپٹمبر 24 لکڻ کانسوא منهنجي .۽ وري ٻيهر لکندو آهيانو آهيان روز كاغذ كارא كندو آهيان ڦاڙي ڇڎيند”

مون אكثر تمام سنجيدگي سان .زندگي جو ٻيو كوبه معقول مصرف نه آهي ۽ نه ئي كو مقصد آهي ) چوندو آهيانTalent examination جنهن کي مان( سوچيو آهي ته جڎهن لکڻ جي ڏאت مون کان کسجي ويندي

.كڎهن جيئندس ته אهو حادثو ٿي پوندوتڎهن مان خودكشي كندس جيمنهنجي ذهني پريشاني جو وڏو سبب هي آهي جو مان بدقسمتي سان پنهنجي وجود ۾ بلكل

آهي سو “ אمر جليل” هك جنهن جو نالو .ني رهيو آهيامختلف ۽ هك ٻئ کان بلكل אبتڑ شخصيتون کڻي جٹيپ ركارڊ ۽ گرאموفون ،آهي سو ڀاڙي“ قاضيعبدאلجليل”لو ضدي ۽ باغي آهي ٻيو جنهن جو نا ،سركش

منهنجو پيچ ڌرتي سان آهي .منهنجو وجود جنگ جو ميدאن آهي .ٻنهي جي پاڻ ۾ جنگ آهي .جو ڀونپو آهيאسان .אن رشتي کي برقرאر رکڻ ال مان ٻيو هركو رشتو ٹوڙي ڇڎيندس .مان אهو رشتو ٹوڙي نه سگهندس

“.جتي خط پٹ كا אهميت نه رکندא آهن مان تنهنجو آهيان ، آهي قمر אن کوري مان پچي نكتيياريجي محبت ونڈي ڄاڻي شفقت جو هٿ مٿي تي رکي אمر جليل جي فطري خوبي آهي دليون جيتي ڄاڻي،

كنهن جي אنا کي ضرب نه پهچائيندو هو سنڌي אدب جو ،ي برو نه چوندو بحث ۾ نه אلجهندوڄاڻي بري کمٺو ۽ אيماندאر هن جو پنهنجي فن ڏאنهن به ساڳيو ئي ، نماڻو، کرو، سٿرو صاف.آهي“ جينٹلمين ليکك”

.رويو آهي :ع وאري خط ۾ هن لکيو1969 جون 17

گهٹ ۾ گهٹ هك هزאر ملكي ۽ غير ملكي אفسانن تي تنقيد אهو شخص كري سگهي ٿو جنهن” جاهل ماڻهو .ڑهيا آهنجنهن אفساني جي ٹيكنك تي زبردست مقاال پ .אفسانن جو ڳوڙهو אڀياس كيو آهي

دل چاهي ٿي ته هك هك אدبي ٺيكيدאر کي كنڌ .کي كوبه حق كونهي تي تنقيد جي نالي ۾ ٻوڙ هاري كرشن ، مورאويا، كامو، אرون شا، אسٹائين بيكسيرويان، ،لي چوאن ته جيكڎهن توهان هيمنگويکان جه

Element ۽ Conquest of timeيادي ضرورت توهان کي אفساني جي بن بيدي ۽ چيخوف کي نه پڑهيو آهي، ،چندرof timeتوهان کي אفساني تي رحم جي نظر كرڻ گهرجي ج ي خبر ناهي ته پو.“ ئا پر سنڌ ۾ جاري رومانوي ۽ زميني حقيقت کان گهڻو پري ه ،ل جا شروعاتي אفسانا جذباتيجلي

.ڏאنهن سندس رويو بلكل بدالئي ڇڎيوאدب شاگردن جي ويڑهاند ۽ تيز تر ٿيندڙ تحريكن، ،سجاڳي جي لهر


25

وچولي دور جا گهڻي ڀاڱي אفسانا אن حقيقت جي . گهرאئي אچي وئي۾هن جي لهجي ۾ تکاڻ ۽ طنز جو Universalityٺهرא ۽ طبيعت ۾ آيل فقيرאڻي سوچ ۽ آفاقيت Maturityموجوده دور مكمل .عكاسي كن ٿا

من سبب ٹن زبانن ۾ هكئي وقت سندس موجودگي ته ضرور אها جدא ڳالهه آهي ته אخباري كال .אولڑو آهي .يع ٿي رهيو آهيبري طرح ضا) كچو مال( Raw materialرهي ٿي پر سندس كهاڻين جو

پر پو به سندس .كالم كهاڻي هك نئين صنف ئي سهي ۽ אن جو سهرو به جليل جي سر ئي آهي ۽ پالٽ جيكي وقتي حالتن جي ور چڑهي فني كمال کي ٿوري دير پاسيرو رکي ڏسبو ته سوين موضوع

رهيا آهن سي جيكڎهن אنفرאدي طور كهاڻي جي אسلوب سان لکياوڃن ها ته جيكي אهي سوين كهاڻيون .۾ بي بها אضافي جو باعث بنجن ها جليل توڙي سندس אدب جي אڳ ئي ماالمال خزאني

ار ويٺل آهي جيكو لک سنجيده ۽ باوقار شخص جي אندر ۾ هك نهايت ئي شرير ٻ ،هن ماٺيڻي ائي وٺي ٿو بلكل پسمجهائڻ جي باوجود باز نٿو אچي ۽ كٿي نه كٿي كڎهن نه كڎهن كانه كا چنهنڈڙي

سندس چرٻٹ ڀائٹي جيان جيكو ننڍي هوندي گهري ننڈ ۾ ستل كنهن نه كنهن گهر ڀاتي جي پير ۾ چك يكڎهن چئبو هو ته ويهي رهه ته کي جنپائي کيس ڇرכ ڀرאئي دאنهن كرڻ تي مجبور كندو هو ۽ جنه

بيهي رهندو هو ۽ پو يليٹي پوندو هو ۽ ليٹڻ ال چئبو هوس ته ٹنگون مٿي كري ٻانهن جي سهاري אلٹو ٿچوندو هو سائي گالس ۾ ڏيو سائي ۾ کير ڏبو هو ته گالس ۾ .كالكن جا كالכ אئين ئي بيٺو رهندو هو

.ندو ته کير نه کپي پاڻي ڏيوڏبس ته ڳاڙهي ۾ گهرندو ڳاڙهي ۾ ملندس ته چوئي آهن ڏٺل وאٺل ڄاتل سڃاتل تو مون جهڑא سعيد منزل جي كنڈ تي هن جا كردאر אسان منجهان

אخبارون وكڻندڙ گهانچي هجي يا مٿين منزل تي رهندڙ نوאب شاهه جي سائين غالم رسول شاهه يا وري אيترא ته ) جا وאردאت(لوكيشنقعا توڙي شروع شروع ۾ سندس كردאر وא.ملك پالنٹ جو אفغاني אيم ڊي

ي کيس ڀاري قيمت אدא كرڻي پئي دوست رسي ويا אن سچ جل حقيقي هوندא هئا جو אڻ ڄاڻائي ۾ لکيدوستن جي تعلقات بگڑجي ويا ۽ كن حالتن ۾ ته ظاهر ظهور دشمنيون پئدא ٿي پيون خاص طور ويجهن

هاڻي ڌכ جهلي ويو آهي .ديده شخصيت قرאر ڏئي ڇڎيوجوين ته وڏو ممڻ مچايو ۽ کيس هر طرح کان ناپسنلون ساڻس محبت كرڻ وאرא لکين سندس אهي ننڍڙيون ڀ .كڎهن پٹڑي تان لهي ويندو آهي پر پو به كڎهن

.سنڌي مركي معاف كري ڇڎيندא آهن دنيا ۾ تون אسان جو مان آهين شان آهين ڀرم آهين شرم آهين جند آهين جان آهين تو אسان جو ،جليل

. دلين جو پيار ميڑيندو رهين ڳاٽ אوچو كيو آهي شل خوش هجين آباد هجين אيئن ئي لکن


26

شوكت حسين شورو

ي ،ا ئ ۽ ڍڳ

אن عام رא .رא آهي אها هك عام .سنڌي پڑهندڙن ۾ سڀني کان وڌيك مقبول ليکك آهيאمر جليل

جا אهي ليکك به متفق آهن جيكي אمر جليل جي لکڻين کي ڀلي پسند نه كندא هجن پر سان سنڌي אها مڃتا هك وڏي ڳالهه آهي جيكا نثر نگاري ۾ فقط אمر جليل کي پڑهندڙن سان گڎ ليکكن طرفان

.حاصل ٿي آهيڌي جي سن .سنڌي معاشري ۾ شاعري جون پاڙون بڑ جي جهوني وڻ وאنگر صدين تائين پکڑيل آهن

سي به ، جيكي ماڻهو شاعري پڑهي نٿا سگهنאنكري كالسيكي توڙي جديد شاعرن کي ڳايو وڃي ٿو،سنڌي شاعري جي ڀيٹ ۾ نثر جي عمر تمام .لطف אندوز ٿين ٿا ۽ گهڻن شاعرن جي نالن کان وאقف آهن

ي ڳڻتي جوڳي سنڌ ۾ تعليم ج .ننڍي آهي ۽ خاص طور אفساني ۽ ناول جي عمر عمر سو سال کن ٿينديאن تعدאد ۾ به .אدب سان دلچسپي رکڻ ۽ كتاب پڑهندڙن جو تعدאد هزאرن ۾ مس هوندوگهٹ تناسب سبب

جيكي پڑهندڙ آهن אنهن ۾ אمر جليل سنڌي نثر ۾ هك אهڑو لقا(Phenomenon)ن אنكار ممكن اآهي جنهن ک .ناهي

پر אن بنياد هاڻيون لکيون آهن،אمر جليل ٻين سنڌي كهاڻيكارن جي ڀيٹ ۾ سڀني کان گهڻيون ك אها ڳالهه صحيح كانهي جيكڎهن كو ليکك אئين چوڻ ته گهڻي لکڻ سبب هو پڑهندڙن ۾ پاپولر آهي،يت

پنهنجين لکڻين ۾ پڑهندڙن جي ال دلچسپي کي قائم رکي نٿو سگهي ته پڑهندڙن جي به אن ليکك ۾ אمر جليل نه رڳو . سان كو فرق نٿو پئيאنكري كنهن ليکك جي گهڻي لکڻ .دلچسپي نه رهندي آهي

مختلف نسلن کي پاڻ ڏאنهن يپڑهندڙن جپڑهندڙن جي دلچسپي کي قائم رکيو آهي پر پنجاهه سالن تائين سالن جي پڑهندڙ سان گڎ 70 يا 60 .ڇكي رکيو آهي ۽ هو كنهن به مرحلي تي אنهن کان ٹٹي ڌאر نه ٿيو آهي

. جليل کي אوترو ئي پسند كري ٿوجي عمر جو پڑهندڙ به אمر سالن 20پاڻ ڏאنهن ڌيان ڇكائي ٿي אها سندس אسٹائيل אمر جليل کي پڑهڻ وقت جيكا ڳالهه سڀ کان زياده

.طنز ۽ مزאح جي رنگ ۾ سمايل ننڍא تيز ۽ چڀندڙ جمال هن جي אسٹائل جي خصوصيت آهن .آهيل نه به هجي تڎهن به پڑهندڙ אمر جليل جي אسٹائل ۾ אيتري אنفرאديت آهي جو سندس نالو لکي

جيتوڻيك .ئي كنهن لکي آهيٻسمجهي ويندو ته هي لکڻي אمر جليل جي آهي يا אمر جليل جي אندאز ۾ هنن . كوشش كئي پر كامياب نه ٿي سگهياكجهه نون كهاڻيكارن אمر جليل جي אسٹائل ۾ لکڻ جي


27

بازيون ڏيکاريون پر אمر جليل رڳو سركس جي كرتبن ۽ قالبازين وאنگر جملن ۾ لفظن جا كرتب ۽ قال .هكڑو ئي پيدא ٿيو آهي ٻيو אمر جليل ٿي نه سگهندو

אمر جليل ال چيو وڃي ٿو ته هو هال كين ۽ אرنيسٹ هيمنگوي کان متاثر ٿيل آهي ۽ هن אنهن ي אن ڳالهه جي אوک ڊوک ته نقاد ئي كري سگهن ٿا ڻها .ليکكن جي אسٹائل کي پنهنجو אنفرאدي رنگ ڏنو

هال .سبب ٻاروتڻ ۾ گذאري ويا Malnutritionجيكي ڄميا سي به جيكي سنڌي אدب ۾ אڃا ڄايا كونه آهن،جن کي وري خوאجه صاحب ها אسكول وאري .كين جو ته אسان نالو ٻڌو ئي אمر جليل ۽ قمر شهباز کان

جذباتي ،ن جي سوليهال كي ”قمر شهباز جو چوڻ آهي ته “هال كين کي ضرور پڑهو” زماني ۾ ٻڌאيو هو تهאنکانپو هيمنگوي ۽ ٻين .۽ ڏکاري אسٹائل אسان کي بيحد متاثر كيو جليل ته سندس رنگ ۾ رچجي ويو

אمر جليل ۽ قمر شهباز جون ڳالهيون ٻڌي منهنجي دل به هرکي ته هال كين کي “ .جو مٿس گهڻو אثر ٿيو .کيل هوندو آهيجي ٹكنڈي تي ربنياد پيار جوهن جا ناول گهڻو تڻو رومانٹك آهن جن .پڑهجيهال كين پنهنجي دور ۾ אنتهائي كامياب ۽ مقبول ليکك هو جنهن جي هك جھلك ڏسڻ ال ماڻهن

پر هاڻي حالت אها آهي ته هال كين هك وسري ويل ليکك .جا אنبوهه سندس گهر جي אڳيان گڎ ٿي ويندא هئا .نجنهن کي אنگريزي אدب جا پڑهندڙ به كونه ٿا سڃاڻ آهي

باقي אرنيسٹ هيمنگوي ته سدא بهار ليکك آهي جنهن جي אسٹائل جو جادو جھكو ڀلي ٿي ويو هجي .پر אڃا ختم نه ٿيو آهي

هيمنگوي پوئين دور .ي ڏسندو آهيان ته مونکي هيمنگوي ياد אچي ويندو آهيکآئون جڎهن אمر جليل روپ هيمنگوي کان متاثر ٿي رکيو آهي ۾ אهڑي ڏאڙهي رکي هئي خبر ناهي אمر جليل پنهنجو אهو ٻاهريون

يا ٿي ويو آهي אها خبر هوندي پر پڇا ڳاڇا كرڻ سان אها خبر پئي آهي ته هن هينگوي جي پيروي كندي هيمنگوي شرאب אيترو گهڻو پيئندو هو جو كري پوندو هو پر אمر . سندس شوق אختيار كونه كياهאلبت

هيمنگوي شكار ڍڳن جي ويڑهه .چئبو آهي) (Teetotalerجليل صفا صوفي آهي جنهن کي אنگريزي ۾ (Bullfighting)و کي ڌכ هڻڻ هאمر جليل رڳو ڏسڻ ۾ باكسر لڳندو آهي باقي ماڻ .۽ باكسنگ جو شوقين هو

אشوكا وאنگر شكار توڙي .يو هوندوٹته وڏي ڳالهه آهي هن كڎهن ماكوڙي کي به شعوري طور كونه چيڀاאلبت هن سنڌي كهاڻي جي ڍڳي جي سڱن کي אهڑي .ي ڀڄندڙ آهيماڻهن ۽ جانورن جي ويڑهه کان پر

.مضبوطي سان جهلي رکيو آهي جو سندس هٿ پنجاهه سالن تائين אنهن ۾ کتا رهيا آهنڍڳا كهڑين ڳالهين ” هن אيزرא پائونڈ کي هك خط ۾ لکيو ته .هيمنگوي کي نقادن کان سخت چڑ هئي

سالن جي پوڙهي 55 سالن جا ڍڳا 25ڍڳا تبصرو نه كندא آهن ” تههيمنگوي لکي ٿو “۾ نقادن کان بهتر آهن؟ڍڳا طالق جي كيسن ۾ ڌر .عورت سان شادي كونه كندא آهن ۽ نه وري ڊنر جي دعوت جي אميد رکندא آهن

هن ته نقاد كنهن كم ڎڍڳا مرڻ کانپو کائڻ جي الئق هوندא آهن ج.ڍڳا قرض كونه وٺندא آهن .كونه بڻبا آهن “.وندא آهنجا كونه ه


28

ان هيمنگوي شادين جي سلسلي ۾ مسلمانن جي روאيت جو پيروكار هو هن مسلمان بادشاهن ۽ אسپركار ته مسلمانن ” نه پر مختلف وقتن تي چار شاديون كيون سندس אهي جي وڏيرن وאنگر هكئي وقت تي

تي صبر شكر هكڑي شاديوאرא هئا پر بدنصيبي وچان كافر ئي رهجي ويو هيڎאنهن אمر جليل رڳو هون به אمر جليل تصوف ڏאنهن وڌيك .باقي عشق جي ستي ننڍي هوندي کان پيل אٿس .كري ويهي رهيو

אمر جليل جا عشق آڱرين تي ڳڻڻ جيترא .ويو آهيمائل آهي ۽ אن ال شروع ۾ مجازي عشق ضروري چيو يقين آهي ته عشق جي معاملي ۾ אن بابت وڌيك پاڻ ڄاڻندو هوندو אهو .آهن يا אنهن جو كاٿو ئي كونهي

אمر جليل هيمنگوي کان پك سان אڳيان هوندو ڇو ته אسين مشرق جا ماڻهو صنف نازכ جي رڳو نازכ .چيچ ڏسي به عشق كري ويهندא آهيون

كهاڻيكار אمر جليل جي تقليد كن يا هيمنگوي جي אها سندن چونڈ هوندي جيسيتائين אسان نوجوאن ليون پنهنجي پڄت آهر كنهن کي کٹي کڻي ته אنهن هن جون ٻيون ڳالهيون سڀ ڀهيمنگوي جو تعلق آهي ته

هيمنگوي جنهن .جي تقليد كرڻ ۾ به هرج كونهي پر هن جي هكڑي ڳالهه کان پاسو كرڻ ۾ عافيت آهي .אن سان ئي پنهنجو אنت آندو بندوق سان سوين جانورن جو شكار كيو هو،ي ڄمار ماڻي ۽ ڏه هو سٺي ذهن ۽ جسماني صحت سان گڎوگڎ وאمر جليل جي ال אسان جي دعا آهي ت

هيڻن ۽ نٻل ماڻهن ۾ جيئڻ ۽ جاکوڙ كرڻ ، ويڳاڻن،ها لکڻين جي وسيلي سنڌ جي هارאيلپنهنجين بي ب .جو אتساهه ڀريندو رهي


29

لڇمڻ كومل ڀاٹيا

دو..........ا

جي كنفرم ٹكيٹ وٺ אن رאت مون پنهنجي پريتوאن سليم سنڌ אچڻ جي ويزא ۽ كرאچي ال جهاز

ال جليل تي )گولڈن جوبلي(אمر جليل جي سون ورني سالگرهه” سليم سائين چيو ميمڻ کي فون كيو،هي هك دلبر אمر جليل تي مفصل ۽ مكمل مقالو لکڻ ال منهنجي ”چيو مانس “مفصل مقالو لکي אچج

ٽ אيترو وقت به نه رهيو آهي جو مان אمر تي كجهه مختصر ئي لکي عمر كافي ناهي ۽ هينئر ته مون وبهرحال تنهنجو حكم אکين تي مان אمر تي هك مني خاكو אوس لکي אيندس ۽ אڳتي هلي جي .سگهان

منهنجي قلم جرئت ۽ جسارت كئي ته אمر جي ڊאئمنڈ جوبلي جي موقعي تي بشرط زندگي پنهنجو پورو .אڀياس لکي אيندس

۽ مان هن کي چوندو “كومل אڳئين جنم ۾ אسين ڀائر ته نه هئاسين؟”ليل مون کي چوندو آهي אمر جאسان جو ڏوهه رڳو אهو آهي .رڳو ٻن ملكن ۾ ورهائجي ويا آهيون .אمر אسين هن جنم ۾ ڀائر آهيون”آهيان

ي طور آيل جو پنهنجي ئي جنم ڀومي تي אسان پنهنجي ال אهڑي جا جوري نه سگهياسين جي عارضطوفان کي منهن ڏيئي אسين هتي ٿائينكا ٿي ويهون ها ته كوبه ڌאريو אسان کي پنهنجي ڌرتي کان ڌكي

هندو אنكري منهنجي هندو هئڻ يامسلمان هئڻ سان كوبه فرق نه پوي ها مان .نڌكڻو نه كري سگهي هاحب قاضي عبدאلغني جي جي روهڑي جي خان صا .جو كنڈياري جي هك هندو كٹنب ۾ پئدא ٿيس آهيان

شايد ساڌ ٻيلي سامهون سنڌو هجان ها پو گهر ۾ جنم وٺان ها ته مسلمان هجان ها ۽ אمر جليل جو سڳو ڀا .دهلي جي جمنا ۾ كا لهر ته ڇا كنهن ڦوٹي جيان به אڀري نه سگهيو آهيان .جي لهر ٿي אڀرאن ها

ح جيان سان جي زندگي جي كنهن سرهي صبאאهو كو معجزو ناهي نه ئي عجيب אتفاق آهي پر ئي سال ڄاوא حق حاصل نه هئڻ جي باوجود אمر جليل ۽ مان ساڳئي هك روشن حقيقت آهي ته چونڈ جو

فرق )ڇو ڄاوא آهيون אهو هك אلڳ سوאل آهي جيكو אسين ٻيئي אڄ تائين پاڻ کان پڇندא رهيا آهيون(آهيون هئو ۽ منهنجو ظهور هن ڌرتي تي هك ) خدא جو حكم(يل رڳو آهي אمر جليل جو دنيا ۾ אچڻ אمر جل

אسان ٻنهي جي . كي شروعاتي سال אسان ٻنهي نوאبشاهه ۾ گذאريا آهن تعليم جا.گنهگار جو אضافو هئو جي شادي ٻنهي جي پنهنجي پسندي جي پيار .شادي خانه آبادي ساڳئي ئي مهيني ۽ ساڳئي ئي سال ٿي آهي

אسان جي هٿ ۾ نه هوندي به אسان وچ وאري عرصي ۾ پنهنجي چونڈ جو حق جي چونڈڻآهي ڄمڻ ۽ مر .אستعمال كري سگهيا آهيون

الڳاپيل كرت افت سانحنشرאت ۽ ص ، موאصالت، ميڈيا، אدب،پيشي طور پڻ אسان ٻنهي علم آهي ۽ مان אمر سالن جا سال سنڌي אنگريزي אخبارن ال روزאني ۽ هفتيوאر كالم لکندو رهيو .چونڈي آهي


30

سري سان لکندو City notesپنهنجي مالزمت دورאن پنهنجي אخبار ال هفتي جا پنج ڏينهن هكئي كالمאمر جي كالمن جي نوعيت خالص אدبي ۽ .رهيس پر אسان ٻنهي جي رخ ۽ رويي ۾ وڏو ويڇو ۽ فرق رهيو

پنهنجن مالكن جي علمي هئي ۽ منهنجا كالم محض تجارتي هئا جيكي مان روزي روٹي كمائڻ اللکڻو پيو ته אهو אيڈيٹوريل گهٹ ۽ پروپرאئيٹوريل كڎهن كو אيڈيٹوريل به .مرضي موجب لکندو رهيس

.ح هئي پر אمر ال אها عبادت هئيمون ال تفري جرنلزم وڌيك هئوڀ سليم سائين جڎهن مون کي אمر تي خاكو لکڻ ال پنهنجي قصر אيوאن مان حكم صادر كيو ته س

کان پهرين مون پاسي ۾ رکيل پيگ پري كري ٿڌي پاڻي جو گالس پيتو אمر پرهيز گار پرאڻي آهي ۽ مون אنكري جيسيتائين אمر تي پوئين سٹ .کي پنهنجي پريتوאن جي پرهيزگاري جو پورو אحترאم كرڻو آهي

در کولي אچي پڇيوگوپي آهستي كمري جو .نه لڳائندس لکي پوري نه كندس تيسين حرאم شي کي هٿאمر جليل تي كجهه لکي “.رڳو ٺيك ئي نه پر بحال ۽ باغ بهار آهي”چيومانس “ ڇو طبيعت ٺيك אٿيئي؟”

هو مون ڏאنهن حيرت مان .رهيو آهيان پنجاهه سال پورא ٿيڻ تي سنڌي كهاڻي ڏאڍي ڏچي ۾ אچي ويٺي آهي .نهاري در ٻيكڑي هلي ويئي

گي نيٺ گون”ين جا ڇهه مجموعا ۽ هك ناول ڻ جي كهاهن وقت منهنجي سامهون אمر جليلهن جون .پرאڻي بريف كيس ۾ سانڍي رکيا آهنجيكي مون پنهنجي ،۽ ڊزن کن خط رکيا آهن“ڳالهايو

אمر جي كهاڻين جي كيترن كردאرن منهنجي .كهاڻيون مون كيئي ڀيرא پر خط به ورאئي ورאئي پڑهيا آهن هن خطن جي هر سٹ جي سرهاڻ مونکي سدאئين ساهتك هڳا سان ۾ אالئي كيترא ولوڙ وڌא آهن پر ذهن

.وאسيو آهي :אختر شيرאني جو شعر آهي

رکيل אهو بي بها سرمايو مونکان كڎهن هيٺ مٿي ٿي ويو ته مان پنهنجو حافظو ساهه سان سانڍيل لفافي تي مون هك سٹ لکي ڇڎي آهي وڃائي ويهندس אمر جي هك خط جي

ي مري كو אندאز حسن پئدא كيو آهيאسان ته مر” “.توکي ته אهو گهر ويٺي ئي ملـــي ويــو آهي يار אمر،

هريكانت ۽ مون ڀاڳيوאري ۾ دهلي جي حوض خاص ،ڇاهٺ ستهٺ جي ڳالهه آهي جڎهن هيمشايد سال نالي رڳو “ آکاڻي”ن نالي سنڌي جي پرنٹنگ پريس شروع كئي ۽ אتا“ سنڌو ڀارتي آرٽ پرنٹرس”عالئقي ۾

پريس ۾ كڎهن كڎهن نارאئڻ شيام به آفيس مان فارغ ٿي אچي .كيو ڻين جو ماهوאر رسالو جاريكهاپريس ۾آيس ته نارאئڻ شيام ڏאڍي ڌيان سان آکاڻي رسالي ال آيل هك كهاڻي هك شام مان .ويهندو هئو

ر رف، رح دون ري ا ئ

ئ ب ري ن ري آج


31

كهاڻي تي هك .سري سان هئي“ ارאآسمان جا ت ،ڌرتي جي ڌوڙ”هاڻي אمر جليل جي ك .رهيو هئو پڑهي .هنڌ אچي شيام جون אکيون אٹكي بيٺيون

ساڄي هٿ ،ائين ٻارڙي کي هك ٻانهن ۾ جهلينيٺ شاهو هيٺ ٿيو ۽ ٻارڙي کي هنج ۾ کڻي ورت” سان روאلور كڍي ٻارڙي جي مٿان جهلي بيٺو ٻارڙي جو منهن کانئس אيترو پري به نه هئو جو کيس ڏسڻ

אوچتو ٻارڙي .دאخل كيائين אچي ها هن چتائي ڏٺو ۽ پو روאلور جي نالي روئندڙ ٻار جي وאت ۾۾ ئي نهشاهو جي آڱر ٹرگر .روئڻ جو آوאز بند ٿي ويو هو پچكارون ڌيئي ريوאلور جو سرد لوهه چوسڻ لڳي جي

۽ ٻٻر جا سكل پن پرאڻي بڑ ، بادل کڻي آسمان ڏאنهن אڏאمڻ لڳاتي ڄمي وئي وאچوڙא زمين تان مٹي جا “.جي جي ورאنڈي ۾ ڦٿكڻ لڳا

مون کي ياد آيو ته אمر .هن كهاڻي مون کي پڑهڻ ال ڏني .سٹون پڑهي نارאئڻ شيام وٺجي ويو هئو لکي هئي كنهن ٻئي سري سان پر پو كهاڻي ۾ كنهن אها كهاڻي پهرين ضمير وאحد متكلم ۾

ها كهاڻي ورאئي ٿرڊ پرسن ۾ شاهو جو كردאر خلقي نئين سر لکي كوتاهي جو אحساس ٿيڻ تي هن א .ورאئي لکيل كهاڻي وڌيك جاذب ۽ جاندאر بڻجي ويئي .هئي

كهاڻي پڑهي مون אمر جليل کي صالح بالول אسٹريٹ حيدرآباد وאري سرنامي تي هك سٹ جو خط .لکيو

“سوڀياوאن ساهتكار אمر جليل کي سو سالم سنڌي كهاڻي جي” .ليل سمجهيو كومل كنهن نفيس نازכ جوאنڑي جو نالو آهيج

هن بود ۾ ڀرجي مون کي هك رومانوي خط لکيو هن جي خط جي موٽ ۾ مون هن کي پنهنجي تصوير אيئن אسان جي خط و كتابت جو .موكلي ۽ هن خط و كتابت وאري تحرير جو رخ ۽ رويو بدالئي ڇڎيو

.دא رهياسلسلو جاري رهيو ۽ روح جا رشتا جڑنجنهن سان تمام گهڻو پيار ٿي وڃي אن سان ملڻ ڇڎي ڏجي ۽ مان هن אن جي ” אمر هك خط ۾ لکيو

وچ ۾ پنج ڀيرא پاكستان قول جو אحترאم كندي پنجٹيهه سال هن سان نه مليس باوجود אن حقيقت جي ته אنل אسي جي سخت سا .אچي چكو هوس ۽ אسالم آباد ۾ هن کان كجهه ميلن جي مفاصلي تي رهيل هوس

هن مٿان شهر جون حدون نه آباد مان الهور وٺڻ ال نكتو تهمارشالئي دور ۾ אمر جليل مون کي אسالم .نگهڻ جي پابندي لڳائي ويئيאאور

،هڻ کي پنهنجي كوتاهيאمر אسان جي نه ملي سگ پنهنجي پيڑא کي پنن ۾ پلٹيندي پنهنجي خط ۾ .ته هو بگهڑن کان ڊڄندو رهيو آهي هن אعترאف كيو آهي .آهيكمزوري ۽ كانئرتا سان منسوب كيو

شاهه لطيف سچل سرمست جا پوئلڳ ٻن قومن وאري نظريي جهڑي جڑتو ” :موقف جي ته אن باوجود هن جينظرين کي نه متاثر كري سگهندא آهن ۽ نه ئي אن ورتي کي نه سمجهي سگهندא آهن ۽ نه محسوس كري

“.اڙي ڇڎيندא آهنسگهندא آهن אهو رڳو چيري ڦ


32

چكو ي אن وچ ۾ وقت گهڻو אڳتي وڌي آيو אنهن سالن ۾ سنڌو جي پل هيٺيان كيترو ئي پاڻي وه پنجٹيهن سالن بعد هو يا سكي چكو قنوطيت وאرא مرحال پار كري אسين نرאس مان آس تائين آياسين ۽

دون به پار كرڻ وאرא حن سرپوڙهائپ جو هن אسين ملياسين ته ٻئي جوאني جون منزلون پار كريڎج .هئاسينع جي سياري ۾ جڎهن אمر مون سان پهريون ڀيرو ڀاكر پائي مليو ته منهنجي جسم جي 2003سال

هڎين مان ٹڑكاٽ نكري رهيا هئا ۽ منهنجو آوאز ويهجي ويو هئو دستوري ريٹائرمينٹ وٺڻ کانپو به אمر ون ۽ منهنجي رڳو صحبت سٺي هئي پر صحت صحت ۽ صحبت ٻئي سٺيون هي رٹائر نه ٿيو هئو هن جي

אمر ڇهه منزلون يكساهي ساهي وٺي ويندي آهي ۽ڀمون کي ڇهه ڏאكا چڑهندي به א .خرאب ٿي چكي هئي .و آهيچڑهي ويند

ين جا پنج مجموعا جن ۾ هن جون پنجونجاهه كهاڻيون شامل آهن ڻمنهنجي אڳيان אمر جليل جي كها אهي سڀ مون .ستهتر مختصر كهاڻيون ۽ אخباري كالم شامل آهن چونڈشامل “سنڌو منهنجي ساهه ۾” ۽

وٽ وقت ئي نه بچيو آهي ال مون ي تي لکڻڻهك كها هك .كهاڻيون ۽ كالم ورאئي ورאئي پڑهيا آهن A houseال هن جي هك كهاڻي “ אلسٹريٹيڈ ويكلي آف אنديا”جوאني ۾ مون هندستان جي مشهور رسالي

on Barnes street ۾ ترجمو كئي هئي آج کل” אنگريزي“ سري سان هن جي “پرنده”جي سنڌي אدبي نمبر ال .هئو אردوترجمو كيو جو“ پکي”كهاڻي אيشيا جي وڏي ۾ وڏي אشاعتي אدאري ساهتيه אكادمي طرفان شايع ٿيل אنگريزي ۽ אردو مجموعن

مڃيو ويو ۽ ي بهترين كهاڻي كريک“ تاريخ جو كفن”كهاڻي ۾ אمر جليل جي“پاكستان كهانيان” . جي بهترين كهاڻي ۾ شمار كيوکي ڏکڻ אوڀر אيشيائي كهاڻينThe birdאدאري אمر جي كهاڻي“ كٿا”

جهڑي شاهكار كهاڻي بر صغير “ رאهون جدא جدא”مان سمجهان ٿو ته مرد پرستي جهڑي موضوع تي ڏچي ۾ אمر جي هنو אهو آهي جو مانرڳ مون کي אفسوس .لکي ويئي آهي لي ۾ نهوٻي كنهن به ٻ جي

ها ڳالهه بنا كنهن رک رکا אمان .محروم رهجي ويو آهيان پڑهڻ کان“ سرد الش جو سفر”وجهندڙ كهاڻي جي چئي رهيو آهيان ته جنهن وقت سنڌي كهاڻي تيل جيان پاڻيجي سطح تي مٿان ئي مٿان تري رهي هئي

جنهن وقت سنڌي كهاڻي جا אنڌא كردאر پنهنجي كهاڻيكار אن وقت אمر جليل ئي אن کي گهرאين ۾ الٿو .אن وقت אمر جليل پنهنجن كردאرن کي خوאبن ۾ به نئون نور بخشيو .کي ئي אکيون ڏيکاري رهيا هئا

ميوو ڇڻي هاڻي رڳو ٻور ئي ٻور وڃي رهيو هن وقت אسين ٻئي ٻاهتر ۾ آهيون منهنجي زندگي جو .آهي

.يوو پچي رאس ٿيڻ کانپو به ڇڻيو ناهيمل אڃا אدب جي אن تناور وڻ جيان آهي جنهن ۾ ۽ אمر جلي.............


33

مہتاب אكبر رאشدي

ئر..........ا ئڻ ئت ا

۾ كم אز كم هك شي جو אحساس ته جي هن گڎجاڻي “ گولڈن جوبلي” جي لکڻين جي جليلאمر

مٹيا آهيون جو אيئن كرڻ نهڌي אمر جليل جي مشاهدي وאرن سنڌين کان هر گز به אيتروڏياريو ته אسان سنאمر جليل جي لکڻين جو نوي سيكڑو حصو אڻ وאڳيل ٿي وڃي تنهنكري کيس مايوس ٿيڻ ته پاڻ سان

كونه ڏيندאسين אلبته تاريخدאنن غلطي سان جنهن سنڌ ۽ سنڌين جون خصلتون بيان كيون آهن تن کي درست كيو تهڑي کانپوPractical کي Theory پنهنجي “هن ڄار ۾” ريت مارگريٹ ۽ سندس كهاڻي جهڑي

ملڻ کپي ته אسان سنڌي پنهنجي كنهن Shock Treatment كڎهن هن قسم جي نريت אمر جليل کي كڎه אسان سچ پچ به كنهن نقطي تي متفق ٿي سگهون ٿا אسان ؟!ليکك کي هن ريت ڀيٹا به ڏئي سگهون ٿا

אمر ” پنهنجا سڀئي كمتري ۽ برتري جا אحساس هك پاسي رکي אن ڳالهه تي وאقعي متفق ٿي چكا آهيون ته، ، قلم جي نوכ، مشاهدي جي وسعت،و אديب آهي جنهن جي خيال جي אڏאمجليل كالهه אڄ ۽ سڀاڻي جو אه

پنهنجي آس .پنهنجي زمين سان عشق جي سڳي ۾ جنون جي حد تائين ڀريل آهي ،بيان جي سحر אنگيزي ،ي آسمان جي تارن تائين پهچ رکندڙڌرتي جي ڌوڙ کان وٺ ،كائيندڙ حد تائين باخبرپاس جي حالتن کان ڇر

سنڌ جي خاכ ۽ كک پن کان وٺي گجگوڙ كندڙ سنڌو بادشاهه ۽ وري سنڌو جي ويرאن ٻيٹ ۾ אڏאمندڙ وאري جي رڃ جي אڃ کي محسوس كندڙ سندس ڦٹيل سين كالم هن رت ڦڑن سان لکيلو ۽ אن مان ٹمندڙ

منافق ۽ حرفتي ،يجي ۾ ڀوڳيندڙ سنڌ جو ڀورڙو عوאمڌرتي سان ٿيندڙ ويساهه گهاتيون ۽ אن جي نتسياستدאن ۽ אنهن جا چاپلوس كارندא مذهبي منافقتون ۽ אنهن جا ڏنگيل معصوم ماڻهو ٻهرאڙي جي ٻالن

ڌאڙא يا سياسي چالبازيون אهڑو كهڑو موضوع ڀولن جا قصا ۽ كهاڻيون ۽ شهري غنڈن جا كارناما אدبي آهي جنهن تي אمر جليل جو قلم نه وهيو آهي؟

هٿ ، گوڏא کوڙي، ڏيڎر ۽ متركا، אفالطون، بينا، ڀوכ،اهه سالن کانپو سندس هڑئي چرٻٹאڄ پنج אسان “لم آهيאسان جو ق ....تنهنجو قلم ” אمر جليل جي آڏو بيٺا آهن ۽ אن شي جو אعترאف ٿا كن ته ،ٻڌي

אسان جي .جي تكليفن کي تو كهڑي نه خوبي سان بيان كيو جو אها تكليف ئي אسان کان وسري وئيخامين کي تو كهڑي نه سهڻي رومال ۾ ويڑهي אسان جي منهن تي هنيو جو אسان شرمنده به نه ٿياسين تو

تي فخر كرڻ سيکاريو אسان جون تو אسان کي پنهنجو پاڻ.אسان کي پنهنجي مٹي سان پيار كرڻ سيکاريو جڎهن .אوڻايون ،پوڻايون ته אسان جي آڏو אهڑي نموني آڻي رکيون جو אسان کي پنهنجو پاڻ تي پيار אچڻ لڳو

אن ڳالهه تي متفق ٿياسين ته تنهن جي ذאت سوچ ۽ قلم ....چرٻٹ ۽ متركا ، متيرאאفالطون، ، ڀوכ،אسان هڑئي ڇو ته تون۽ خيالن جي אپٹار ۾ كا ٻيائي ناهي

جـــــــــوئي آهـــــــين ســـــــو ئي آهـــــــــين


34

پيار ۽ عقيدت جي אظهار ال هتي אچي گڎ ٿيا آهيون ۽ אن شي جو ،تڎهن אسان سڀ پنهنجي אتاهه هن عقيدت ۽ هن محبت ۾ به كا به ٻيائي ناهي אسان جي كا اللچ ناهي ،قين ڏيارڻ ٿا چاهيون ته هن אظهاري

هي אهو אمر .ي قبول كر ڇاكاڻ ته تنهنجي אها قبوليت אسان کي پنهنجي سنڌي هئڻ تي فخر مند كنديאن کبان جليل آهي جيكو سنڌ ڄايو آهي جنهن جو خمير سنڌ جي مٹي مان ڳوهيل آهي جنهن جا جوڌא جو تان قر

“ي تهڑא مون مارو مڃياجهڑא س”אمر جليل ۾ سمائجي ٿو ۽ جتي لطيف جي ،ٿيندא آهن جتي سچل جو אنالحق .אمر جليل جي پيرن جا ونگ بنجي وڃن ٿا

:جي אمر جليل نمبر ۾ אنٹرويو ڏيندي אمر جليل چوي ٿو “سهڻي” مان غلط ته نه ٿي چوאن مون کي אعترאف آهي ته منهنجو دين ڌرم سنڌ آهي سنڌ منهنجي ال عبادتگاهه آهي سنڌ جي مٹي ”

“. به وڌيك آهي ۽ אهو ئي منهنجي كهاڻين جو موضوع آهيمون ال طور سينا جي سرمي کانع جي אمر جليل جي خيالن ۾ تر جو به فرق نه 2008 ۽ אڄ ع ۾ ڏنل هن אنٹرويو ۾ چيل ڳالهين1973 אن ۾ كنهن شك جي “درد ۽ تكليف مان جنم وٺندو آهي ،منهنجو אدب”ين هو אهو ٿو چوي ته جڎه .آيو آهي

:ق ۽ אنٹرويو ۾ پنهنجي كردאر وאتان هي אکر چورאئي ٿو تهگنجائش نه ٿي رهي جڎهن عشمنهنجا ڇهه ڇڄي پيا دل آهه كئي چپ ڦڑكي אٿيا ۽ ورאڻيو هئم سائين منهنجي پي کي אنگريز ”

مائي باپ אنكري نوكري ۾ نه کنيو هو ته منهنجو پي אنگريزي نه ڄاڻڻدو هو توهان مونکي نوكري ۾ شيروאني پائي موٹي آيا الهيو مان אردو نه ٿو ڄاڻان كٿي אيئن ته نه آهي אنگريز سوٽ אن ال نه ٿا کڻو ج

“.آهنته אنهن سٹن ۾ هو אن سڄي منافقت ۽ پرماريت کي وאئکو ٿو كري جنهن کي گذريل سٺ سالن کان

رکي אتي منهن ڏيئي رهيا آهيون אمر جليل جتي پرماري قوتن ۽ كردאرن کان پنهنجي پڑهندڙن کي باخبر ٿو :هو کين پنهنجين كمزورين کي پسڻ ال آئينو ڏيکاري ٿو جڎهين אروڙ جي مست ۾ هو چوي ٿو

“.بيوقوف سنڌين کي كهاڙين ۽ بندوقن کان سوא به ڦري سگهجي ٿو” پير ٿجي يا رهزن ڌאڙيل ٻئي ڌنڌא هكجهڑא آهن ٻنهي ۾ هك جيتري سنڌ ۾ كاني كرאمتن جو”

“.كمائي آهي “ال قانون آهي پر كاني كرאمتن جي پيرن ال ناهيڌאڙيلن ”

“.سنڌ ۾ چرين کي پير ۽ ديوאنن کي پهتل سڎيندא آهن”قوت سچائي ۽ گهري مشاهدي ،ماڻهن جي كردאر جو تجزيو ۽ אظهارون سڌن لفظن ۾ پنهنجن ٹ ههڑن س

.وאرو ليکك ئي كري ٿو سگهي :ڳ لکندي چيو هو تهنه אمها ،دل جي دنيا جي مهاڳع ۾ 1998אمر جليل . אكيلو كري ڇڎيندي آهي.،آگاهي ۽ سمجهه אنسان کي معاشري ۾ هيكلو كري ڇڎيندي آهيڄاڻ”

هو سوالئي سان خدא کي خير آباد كري א حافظ چئي نه سگهندو آهي هو جوאز تان هٿ کڻي نه سگهندو .آهي


35

الهه جيئن لفظ خدא کي א سان אڄ جڎهين دين ۽ אسالم جي نين تشريحن ۾ ڦاسي پيا آهيون ۽ אڄ ك Replaceڎ نماز پڑهندي جڎهين كنهن سان گ ،ن ته هاڻ אسان صحيح وאٽ تي آهيونكري دل کي تسلي پيا ڏيو

جي كيترא ڦٹ رب جي طرف رجوع ٿيڻ بدرאن توهان کي درست بيهارڻ جي ڳڻتي ۾ ه ،توهان سان گڎ بيٺلئي سيکارڻ جي چكر ۾ هجي ته אهو تي رکڻ کپن،يئي سيني يا دن جي كهڑي زאوپير کولي بيهو ۽ هٿ

אوڏي مهل ذهن אهو ضرور سوچي ٿو ته ڀالرو رب ڀال אيترن وچورن ۾ ويندو ڇا؟אسان جو دل سان كنڌ “؟!نوאئڻ کيس قبول نه پوندو

:ع ۾ אمر جليل چيو ته1998 مهاڳ “دل جي دنيا” אنهي منظر نامي کي آڏو رکي ڏسو ته حافظ چوڻ سان معاشري تي كو אثر نه پوندو אڳ خريد كيل كوڙא شاهد خدא حافظ بدرאن א”

قسم کڻي كوڙيون شاهديون ڏيندא هئا ۽ بيگناهن کي عمر قيد ۽ ڦاهي جون سزאئون كورٹن ۾ خدא جوجن کي بيگناهه مرڻو آهي سي .ڏياري ڇڎيندא هئا هينئر هو ساڳيو كم א جي نالي ۾ قسم کڻي كندא

אختالف رא جي سزא ڀوڳڻي آهي سي ڀوڳيندא خدא حافظ بدرאن א حافظ چوڻ سان ٹيليويزن مرندא جن کي “.تان نشر ٿيندڙ خبرون سچيون ثابت نه ٿينديون

אمر جليل وٽ گهڻ رخي אظهار جا طريقا رهيا آهن هو كهاڻيكار آهي ڊرאمه نگار آهي كالم نگار .دگار ڊرאما ڏنا אٿس هن فلمن جا ڊאئيالگ لکيا ۽ ناول به لکيوآهي ريڈئي تي به لکندڙ آهي ته ٹي وي کي به يا

ه صاحب آهي وڻيس ته ، هو ٻولين جو ب آهن جيئن وڻيس تيئن אستعمال كريلفظ هن جا ٻڌא ٻانها وڻيس ته صاحب لوكن جي زبان אنگريزي ۾ لکي ۽ چاهي ته چوڻ جي حد تائين حكمرאنن ،سنڌي ۾ لکي

۾ ڇپجي ٿو“ سب جهوٽ” كلهه به سندس كالم ڄא . ۾ لکيجي پسنديده زبان אردو ٻولي چاهي .אردو کي فوكس كري ٿو۾كهڑي אتان مجال جو ٿڑي هن وڙ . لکي هن جي سوچ وאضح آهي هو جنهن شي

ننڍڙن ننڍڙن مكالمن ۽ سولي سڌي .كهاڻي کي مكالمن ذريعي مٿي کڻي وڃڻ جي فني كماليت آهيكهاڻي جو مركزي خيال ۽ ،وאضح ٿو كري بلك ڀرپاسي جو ماحول كردאر کي وضاحتن سان هو نه صرف هلندي جڎهين عروج אچي ٿو ته كهاڻي جو אنت אهڑي ڇركائيندڙ نموني ٿو يكردאر نگاري گڎوگڎ کڻ

بدن ،هاڻي جي אهائي ڇركائيندڙ پڄاڻيكري جنهن جو پڑهندڙ کي پري پري به گمان نه هوندو آهي ۽ كٹيون ”،“جڎهين مان نه هوندس”جو אنت هجي يا ،“دل جي دنيا” ڇڎي پو چاهي אهو ڍي ٿيمان سيسڑאٽ ك

۽ “سرد الش جو سفر”، “سنڌو منهنجي ساهه ۾” ،“منهنجو ڏس آسمان کان پڇو” ،“تاريخ جو كفن” ،“وجودي אمر אهائ .جن جو אنت ڇركائيندڙ ۽ ذهن ۽ دل تي عجيب بار ڇڎي ويندڙ آهن ،يون بيشمار كهاڻيونڑאه

طنز ۽ مزאح جا گل کنڈيريندي אهڑא چهك ...جليل جي تحرير جي خوبي آهي ته هو هلكي ڦلكي نموني Hundred years ofجيئن گارشيا گيبريل ماركيز جو . ذهن تان هرگز نه ويندو........ڏيندو جو אنهن جو تاثر

Solitude مهدي ” ۽“ هين مان نه هوندسجڎ”تهڑي ئي نموني אمر جليل جو .هن جي ذهن تي چنبڑيل آهيمنهنجو پٹ .منهنجي אندر ۾ پيهي ويا آهن“


36

ڌرتي ”هن ڏهن منٹن جي אظهار ۾ سمجهه ۾ نه ٿو אچي ته אمر جليل جي كهڑي لکڻين جا حوאال ڏيان “بالي”۽ ميري ڌپ وאري باكردאر ڀيلياڻي “ شاهو”جو بدكردאر “ جي ڌوڙ آسمان جا تارא

ارگريٹ جي تاريخ ۾ پڑهيل سنڌ متعلق غلط فهمي دور كرڻ ال چوي ٿو شيخ جيكو م“ هن ڄار جو” אنهن لفظن جا چهك אهيئي محسوس كري “ ته هي سنڌ موهن جو دڙو ناهي ،ٻڌאئين ڇو نه ٿو علي ”ته

هن אهڑن سنڌين جي نيٺ .هٿئون ئي سنڌ אمڑ جو چهرو مسخ ٿيندي ڏٺو آهي سگهندא جن پنهنجي سنڌين جي . ۾ هيئن تصوير كشي كئي آهيگونگي ڳالهايو

سندس ذهانت جي אنتها هئي جو گهر جي جنهن كمري ۾ ذوאلفقار علي ڀٹي جي تصوير رکيل هئي ” سنڌ .نئس سنڌ جي باري ۾ معلومات هٿ كرڻ אيندא هئااتنهن كمري ۾ جنرل ضيا אلحق جا صالحكار ک

يٺو آهي ۽ سنڌ جي حقن جي حفاظت جو سنڌي خوش ته مضبوط مركز ۾ אسان جو دאنشور خيما کوڙيو و “.كري رهيو آهي

.يا وري هن كردאر نگاري ڏسو توهان جي אکين آڏو گهڻائي چهرא ڦري אيندא אسالم آباد جهڑي نامرאد .هن ڏאڍي محنت ئي كئي تي تعجب نه ٿيو مون کي مرאد ٺاٺاري جي رويي”

كرڻ ال يروزگاري کان مجبور ٿي كالركسنڌ ۾ بي .شهر ۾ پير ڄمائڻ ال هن وسان كين گهٹايو هو روهڑي ، شكارپور جي مٺائي ۽ آچار. ۽ پو ڏسندي ڏسندي ويو ڏאكن پٺيان ڏאكا چڑهندو.אسالم آباد آيو هو

هر كو مٿي تي .ماکي جا شيشا کارאئي هن كامورن جي مت ماري وڌي ،۽ خيرپور جون کاركونمرאد ٺاٺاري کي سنڌ جي אٿارٹي سمجهڻ ، هٿ كرڻ وאرא سنڌ بابت خبرون.ويهاريندس ويو چوٽ چڑهندو

“.لڳا :جو لکيو “جڎهين مان نه هوندس” يا جڎهين هن“ نيٺ گونگي ڳالهايو” نمائندא سڄي رאت پنجاب ووٽ به وٺن عوאم کان ۽ چونڈجڻ کانپو رعب به رکن عوאم تي هي سنڌي ”

“.سنڌ جي قسمت ئي ستل آهي ،نصبح جو אجالس ۾ جھوٹا کائ ، عورت ۽ شرאب،۾ كن عيش :۾ لکي ٿو“ ٹوپيون”يا وري جڎهين هوپنهنجي كالم سڀ كوڙ جي جتي .سنڌ مان كوچ كري אسالم آباد אچي وسايو .كجهه عرصي کانپو مون آپگهات كري ڇڎيو”

ٽ شيروאنيون ۽ وאسكو ،ومت كندא آهن كجهه مئل ماڻهو سوٽملك تي حك فقط مئل ماڻهو رهندא آهن ۽جوאئنٹ سيكريٹري ۽ سيكريٹي ، ڊپٹي سيكريٹري، سيكشن آفيسرپائي سيكريٹيريٹ ۾ ويهندא آهن ۽

“.لکي ڇڎيندא آهن“ seen”منسٹرن آڏو אحكامن ال فائيل رکندא آهن ۽ منسٹر فائيلن تي ٿي پوندא آهن ۽ نه ٿوאچي کان بهتر تبصرو نظر پنهنجي سرشتي جي אبتري تي هن سندس مشاهدي جي گهرאئي ۽

אهو جوאب نه אسان وٽ אمر جليل پاڻ ڇا آهي سندس تحريرن جو ماخذ ڇا آهي هن کي هي تحرכ كٿان مليو؟جنهن جو אظهار هن هن ريت كيو آهي .جي کيس ڀلي ڀت خبر آهي هن شي אلبتهآهي نه ئي جليل وٽ ها

:ته


37

ڻي جي אبتڑ قلم كنهن به صورت يئن دنيا جو ڏتڑيل ليکك محسوس كري ورتو آهي ته قديم چوאٹ” אن ڄاڻ جي باوجود ٹئين دنيا جو ليکك لکي رهيو آهي ۽ אدب جي ۾ تلوאر کان وڌيك طاقتور نه آهي،

.بارگاهه ۾ پنهنجي وجود جو نذرאنو ڏيئي رهيو آهي سال אڳ هيو 25ع ۾ به אوترو ئي سچو آهي جيترو 2008ئم كيل هي تاثر اع ۾ אمر جليل جو ق1984 نانصافي ۽ אستحصال ۽ אستعماريت جي شاهد ، محرومين، אنسانن سان ٿيندڙ ظلمنسڀني مجبورينپر אن

.هئڻ سان گڎ אمر جليل پنهنجي قلم سان كالهه وאنگر אڄ به אوترو سچو ۽ پكو آهيويساهه نه ٿو رکي אهو ۾ درستيون كرڻڻهي אهو ليکك آهي جيكو پنهنجي لکڻين کي ٻيهر پڑه

جي لکيل هر لفظ سان سندس ذهن ۽ دل ٻئي متفق هجن جيكو نگهي ٿو، جنهن کي پنهאن کان ئي ٿي سسچل جو پانڌيئڑو آهي ته پو هن کي אهڑو ئي ، אمرپنهنجي سوچ ۾ پختو هجي ۽ אندر صاف ۽ کرو هجي،

مان جو ئي ”ٿو سمجهي جو هو אنكري ئي אن شي جي ڳڻتي ناهي ته ٻيو كير کيس ڇا .کرو هئڻ کپي .۾ ويساهه رکندڙ آهي“ وئي آهيانس ،آهيان

پيڑهي مان آهيان جنهن تي אمر جليل جي لکڻين جي ڇاپ مان پاڻ کي خوشقسمت ٿي ڀائيان جو אن جنهن بنا وאعظ كرڻ جي אنسان کي אنسان ٿيڻ جي .آهي جنهن אسان کي سچ ۽ كوڙ جو فرق سمجهايو

אڄ אمر جليل جي سامهون بيهي پنهنجن مان אنكري به پاڻ کي خوشقسمت ٿي ڀائيان ته .وصف سمجهائي .محبتن ۽ عقيدتن جو אظهار پئي كريان

جي به هر كوئي خوאهش سنڌ جو هر ماڻهو آهي ۽ هن وאنگر لکڻ ، شاهدسنڌ سان هن جي عشق جو .مان سنڌ سان אمر جليل کان وڌيك محبت كري سگهان! אي كاشكندو پر حسرت مان چوאن ٿي ته


38

زرאر پيرزאدو

ٽ ا ئٽ آئ

אمر جليل .چئجي ٿو Best mind of Sindhجديد سنڌ جي אنهن ليکكن مان هك آهي جنهنکي אمر جليل هزאر ورهين وאري سنڌو سڀيتا جي سنڌي 10دماغ אندر سنڌ جو جيكو نقشو ٺهيل آهي אن نقشي אندر جيكامرאنيون جيكي ناكاميون ۽ .فعال آهنא وصفون ۽ ، مهانڈא،ن جا جيكي تهذيبي ۽ ثقافتي אهڃاڻماڻه جيكي مزאحمتي ،ي كاهون ٿيونجيك .جو جيكو دאستان آهيقومي وجود جي بقا ال پاڻ پتوڙڻ .آهن

جا شهادتن ، ويا سوري جو جيكي سينگار بڻياپنهنجن پيرن تي جيكي كهاڙא هنيا ،تحريكون هليونپروڙڻ هاڃا جيكي موجود ملن ٿا تن کي سمجهڻ ۽سندن ٿيل كلور ۽ ،جيكي موڙ ٻڌא ويا سندن ماتم

.جون تصويرون آهنBest mindتوڙي پسڻ ال אمر جي لکڻين ۾ جهاتي پائڻي پوندي جيكي אمر جليل אنهن ليکكن مان هك آهي جنهن سنڌي ماڻهو جي وجود کي كافي حد تائين دستاويز

ه אنکي אمر جليل جون אهي دستاويز تحريرون سنڌي ماڻهو کي جيكڎهن كير سمجهڻ چاهي ٿو ت .كيو آهيאمر جليل سنڌين جو هر دلعزيز ليکك بڻيو ئي אنكري آهي جوאن جي لکڻين وאري .به پڑهڻيون پونديون

کين وאقعي به پنهنجي ئي لڳي ٿي ۽ אها نهنجي جيكا به شكل نظر אچي ٿي سا آئيني ۾ سنڌي ماڻهن کي پאمر .ريرن ۾ كنهن جي אهڑي شكل ٺاهجي جو אهو آئينو بڻجي وڃيتح ته لفظن ۽ وאقعي به وڏي ڳالهه آهيصرف אهو ئي هكڑو حوאلو ناهي ته هن سنڌي ماڻهن جي هك قومي شكل کي جليل جي عظمت جو

ريرن جو אچرج جوڳو پهلو אهو به آهي ته هي אنهن چند ليکكن مان به تحڊאكيومينٹ كيو آهي پر سندس كمزوريون ۽ شرم ، بڇڑאيون، كوتاهيون،دن کوڙ ساريون خاميون منهن تي سنهك آهي جنهن سنڌين کي

אنهي معجزي جو كارڻ אمر .ماڻهو سندس تحرين جا عاشق آهن جوڳيون حقيقتون ٻڌאيون آهن پر پو به אهيكا مفاد ،ئي آهي سندس אندر ۾ كا منافقيجلل جي سچائي ۽ عوאم توڙي سنڌ ڌرتي سان كا كمينٹمينٹ

.ه ناهي شايد אنكري سندس تنقيد ۽ ٺٺول پنهنجو אحتساب محسوس ٿئي ٿيپرستي جيئن ت אردو توڙي سنڌي ۾ ،ئي وقت אنگريزي אمر جليل אنهن ليکكن مان به هك آهي جيكو هك

هجي אمرل پي אردو ٻولي جو پاڇو لکي رهيو آهي ۽ مجال آهي جو سندس ٺيٺ سنڌي تي كو אنگريزي يا .ٹنهي ٻولين کي ڄاڻندڙ سندس مدאح آهن سترس حاصل آهي ۽کي ٹنهي ٻولين تي د

هر دور ۾ لکيو آهي אيڎو لکڻ ۽ معياري אمر جليل אنهن ليکكن مان به هك آهي جنهن مسلسل ۽ شايد هن كركيٹ مان حاصل كئي آهي هو جيئن ته كركيٹر به رهي چكو آهي אنكري “ فارم” لکڻ وאري

ل سمجهي אن جي ميرٽ تي لکيو آهي אن ا هر موضوع کي بهن .کيس ليکك وאري אننگ کيڎڻ אچي ٿيليکكن کي به نان אننگ ٻين معياري به سندس لکڻ وאري אها كري אها אننگ ڊگهي به ٿي وئي آهي ته


39

אمر جليل אڃا كريز تي موجود آهي ناٽ آئوٽ آهي ۽ ففٹي كئي אٿس .אسٹرאئيك אينڈ تان لکائي رهي آهيه سال ٿي چكا آهن אن پنجاهه سالن وאري אننگ دورאن هن אڻ ڳڻيون سندس لکڻ وאري אننگ کي پنجاه

אن אننگ جا אهي سڀ صنفون سندس .كئي ، ناول ۽ كالم لکيا ۽ ٿوري گهڻي شاعري به אفسانا،كهاڻيون .جهڑא ظهير عباس پنهنجي אسٹائلش بيٹنگ ۾ کيڎندو هو ،אهڑא خوبصورت شاٽ آهن

ته אفسانا ڄڻ ته آن ڊرאئيو آهن ناول سندس אسٹريٹ و آهنکيڎيل كور ڊرאئي كهاڻيون سندس آف تي اڻا شاٽ هك ۽ پل آهن ۽ ڊرאما ڄڻ ته گالئيس شاٽ אٿسحسندس جار ڻ ته ڄته كالم ڊرאئيو آهي אمر جليل .

אننگ אڃا ختم ئي ناهي ٿي ته אسان کيس אڄوكي تقريب سجائي .هو ناٽ آئوٽ آهي .אڃان کيڎي رهيو آهي .رאر ڏئي ڇڎيو آهيق“ مئن آف دي ميچ”

جودرجو حاصل ٿي“ ليجنڈ”به هك آهي جنهن کي جيئري ئي سو هي אنهن تمام ٿورڙن ليکكن مان ڏسي رهيو آهي אمر جليل هي سو پنهنجين אکين سان پاڻچكو آهي هن جو سنڌي אدب ۾ جيكو قد كاٺ آ

اهن ۽ حكمرאنن کي به نصيب کي جيئري جيكا عقيدت مند ۽ אحترאم پلئه پيو آهي سو אعزאز ته كن بادشאوهان کي پنهنجي ليکك وאري هي پنجاهه سالن وאري ناٽ آئوٽ אننگ ! ناهي ٿيو سو אي بي تاج بادشاهه

.مبارכ هجي


40

אمر جليل

ـــ

אڱڻ ۾ نم جي ڏאر ٻاهر ”سرٻاٹن ۾ چيائين אمان مون کي אڌ رאت جو ننڈ مان جاڳايو ڊنل هئي ،

“.تي هك ڀوאئتو پکي ويٺو آهي “.چٻرو هوندو تون ماٺڑي كري سمهي پئه”پاسو ورאئيندي چيم، “.چٻرو ناهي” ،چيائين

مون ”پكي ننڈ مان جاڳايو هئائين אک نه پئي کلي چيم،. “پو چٻري جو مائٹ هوندو ته چٻرو ناهي” .“کي سمهڻ ڏي אمان

”ٻاهر نم جي ڏאر تي هك ڀوאئتو پکي ”ن مونکي ڌونڌאڙيندي چيو،אما “سمهڻ كيئن ڏيان “.ويٺو آهي

سا مون کي وڏين سفارشن کانپو زندگي ۾ پهريون دفعو نوكري ملي هئي ۽ אنهن ڏينهن ۾ جو אصلي يعني جنرل نالو فيملي پالننگ کاتو آهي جيئن ته مان نجنه ،به پاپوليشن پالننگ کاتي ۾

پائوڊر جو وڏو دٻو خريد كيو “ روميو جوليئٹ” تنهنكري مون . ٿيو هوسپهريون دفعو آفيسرمن ،هوس ۽ پو كنهن سهڻيکي پائوڊر سان ڀڀوت كري ڇڎيندو سمهڻ کان אڳ بدن رאت جو .هو

.موهڻي ليڈي هيلٿ وزٹر جي باري ۾ سوچيندي سمهي پوندو هوسويٺو هو ۽ جنهن وقت אمان ڀوאئتو پکي אچي جي ڏאر تي هك رאت אسان جي אڱڻ ۾ نمنجنه

باري ۾ خوאب ڏسي غزل نالي هك ليڈي هيلٿ وزٹر جي مون کي ننڈ مان جاڳايو هو تنهن وقت مانرهيو هوس خوאب ۾ هو אيگزيكيوٹو آفيسر سان سير سپاٹا كري رهي هئي ۽ مان אلغوزي تي

אها حركت مون جاڳايو خوאب ٹٹي پيو אمان جي لوכ ڌن وڄائي رهيو هوس אمان مونکي ننڈ مانمان نه .سمجهائي ڇڎيانس ته سنڌي آفيسر کي ننڈ مان نه جاڳائبو آهيدل ۾ آيو ته .ي لڳيبکي بي وאج

فقط تنهنجو پٹ آهيان پر وڏين سفارشن کانپو آفيسر ٿيل به آهيان پردل جي ڳالهه زبان تي نه آندم .پاسو ورאئي ڇڎيم


41

אنسان آهين ٻاهر نم جي ڏאر تي هك عجيب” وجهندي چيو אمان منهنجي ٻانهن ۾ هٿ “.پکي ويٺو آهي ۽ تون پاسو ورאئي ننڈ پيو كرين خوفناכ

אهو پکي چٻرو ”ر ٿيندي چيم بيزא “! تون ته مونکي אجايو پريشان پئي كرين...........אو هو” چمڑو هوندو يا خليفي هارون رشيد جو چمڑא پوش روح ، چٻري جو ويجهو مائٹ هوندو،هوندو “.وهوند

“.نه چٻرو آهي ۽ نه چمڑو كو بيحد ڀوאئتو پکي آهي”אمان ورאڻيو “،نه نه” “هك ٹنگ تي بيٺو آهي ڇا؟” “نه” “ڀال تقرير پيو كري ڇا؟” “نه ” .“نم جي ڏאر تي ويٺل پکي كنهن به صورت ۾ ڀوאئتو ناهي ،ته پو يقين كر”

.“تون ماٺڑي كري سمهي رهه” سمجهائيندي چيميאمڑ ک ڏאنهن نهارڻجي ننڈ אڏאمي وئي هئي هو كمري جي دري مان ٻاهر אڱڻ ۾ بيٺل نم جي وڻ אمان .جنهن جي ڏאر تي کيس هك ڀوאئتو پکي ويٺل نظر آيو هو ،لڳي

אڱڻ وאري بتي وسائي ڇڎ אوندهه ۾ توکي نه وڻ نظر אيندو ۽ نه אهو ڏאر نظر ” ،ون אمان کي چيوم کي ويٺل ڏٺو آهيאيندو جنهن تي تو هك ڀوאئتي پکي .“

مون אوندهه كرڻ کانپو به” אمان دري وٹان موٹندي چيو،“ مون ڀوאئتو پکي ڏسي ورتو آهي” “.کي אن پکي جي موجودگي جو خيال אيندو رهندو

“ڀوאئتي پکي کي ڇا كريان؟”مان אٿي ويهي رهيس پڇيومانس“ .تون وهمي آهين” مون ڏאنهن چتائي ڏسڻ لڳي هن كجهه دير تائين نه אمان وڌي אچي منهنجي سامهون بيٺي

منهنجي אندر .مون ڏאنهن ڏسندي رهي سندس گهور مونکي گهائڻ لڳي مان بيچين ٿيڻ لڳسڳالهايو .۾ شعور ۽ الشعور جي تهن هيٺيان كجهه ميڻ وאنگر رجڻ لڳو

“کي ڇا كريان؟مان ڀوאئتي پکي ٻڌא نه،” مون پنهنجي بيچيني لكائڻ ال אمان کان پڇيو، ۾ رאت جي خاموشي ، ٻاهرين אوندهه.אوچتو هو مونکي אجنبي ۽ אوپري عورت نظر אچڻ لڳي

كو אڻڄاتل خوف منهنجي وجود ۾ دאخل ٿيڻ لڳو، .هو پر אسرאر روح وאنگر محسوس ٿيڻ لڳي “پکي کي ماري ڇڎ”تڎهن مون אمان جو آوאز ٻڌو چيائين

کان ڇرכ نكري ويو مان אٿي بيهي رهيس ۽ אچرج مان אمڑ مون “ !پکي کي ماري ڇڎيان” .ڏאنهن ڏسڻ لڳس

.אمڑ چيو “توکي دوکو ڏنو آهيאن پکي تاريخ جي هر دور ۾ ” .“هي آخري موقعو אٿئي وڻ تي ويٺل پکي کي ماري ڇڎ”


42

منهنجو ڏند كٿائن ۽ جنن ” طلسم ٹوڙڻ جي كوشش كندي چيو مون ماحول جو“אمان ڳالهه ٻڌ” .“ كو אعتبار كونهيڀوتن ۾ويس هو אک ڇنڀڻ بنا مون ڏאنهن ڏسندي رهي جي منهن ۾ گهنڈ پئجي ويو ڀرون ڳتجيאمان جوكدو ۽ آئيندي منهنجا بيوقوف پٹ تاريخ ماضي جو عبرت تاريخ ڏند كٿا نه آهي،” چيائين

“.سونهون آهي “אن پکي جو تاريخ سان كهڑو وאسطو آهي؟” “.منهنجو آهيجيكو تنهنجو ۽ ” “.אچي مان سمهان ٿو مون کي تنهنجي ڳالهه سمجهه ۾ نه ٿي” هي فيصلو كندڙ ” אمان چيو “پکي نظر آيو آهي تڎهن تو ننڈ كئي آهي جڎهن به אهو”

“.آخري دور پيو هلي توکي پکي کي مارڻو پوندو ياپکي توکي ماري ڇڎيندودل ۾ سوچيم چوندא آهن .אسي سال هئيعمر אمان جي ڳالهه ٻڌي مونکي حيرت ٿي אمان جي

.آهي تنهنكري وڦلي پئي ان ٿي پيوقאسي مت کسي אمان کي شايد خفنالي و ڏאنهن وڌي ويئي אلماڙي جا طاق کولي ديڙאمان אلما “.توکي אن پکي کي مارڻو پوندو”

“. ماري ڇڎکي وڃي وڃ پکي”بندوق ۾ ٻه كارتوس ڀري مونکي ڏيندي چيائين .بندوق كڍي آئيپکي کي مارڻ سان منهنجي نوكري خطري ۾ ته ”مون بندوق وٺي אمان ڏאنهن ڏٺو پڇيومانس

“!نه پوندي؟وڏين سفارشن کانپو ته نوكري ملي آهيکسي ورتائين كجهه كاوڙ ۽ كجهه مالمت کان ي پئي كنبندڙ هٿن سان بندوق مونאمان אٿ جهڑو نه هئين،بيوقوف وאئڑو ۽ ،دور ۾ تون אيترو ڇسو كنهن به تاريخ جي” لهجي ۾ چيائين وאري

“. پر مونکي تنهنجي غيرت تي شك ٿيڻ لڳو آهي ته منهنجو پٹهن دور ۾ آهين .אمان ڏאنهن ڏسندو رهيس مان توאئي ٿي منهنجي ننڈ ڦٹي وئي هئي ، يون پائي אڄ کانپو تون ٻانه .ڀوאئتي پکي کي مان ٿي ماريان ،אمان אڱڻ ڏאنهن ويندي چيو

ڇڎجان“ .مان نكري ويئي ۽ وڃي وچ אڱڻ ۾ بيٺي אمان كمري كلهي وچ אڱڻ ۾ بيٺي هئي بندوق جو قندאכאمان . وڃي بيٺسنڊوڙندو سندس پويا مان

.پکي ڏٺو هئائين جنهن تي كو خوفناכ ۽ ڀوאئتو .ينئسان لڳائي نم جي ڏאر جي چشت ورتي هئاڀوאئتو پکي کي ي حيرت جي كا حد نه رهي אمان جنهنمنهنج مون پکي ڏאنهن چتائي ڏٺو،

نم جي ڏאر تي ” سو پکي ڳيرو هو مون بندوق جي نالي ۾ هٿ وجهندي אمان کي چيو، ڀانيو هو ، “.אمن جي عالمت آهي אمن جو پکي آهي، ، ڳيرو“ويٺل پکي ڳيرو آهي

אهو پکي אسان جي” چيوאمان بندوق ڇڎيندي “.אهو پکي אسان ال سڀ کان ڀوאئتو پکي آهي” “.مان کيس ضرور ماريندس .ويري آهي وجود جو


43

هٿ وڌאئي אڱڻ جي بتي ڙي تي زور ڏيئي كارتوس ڇوڙي ڇڎي مونوאن کان אڳ جو אمان گه .وسائي ڇڎي هكدم گگهه אوندهه ڇانئجي ويئي

.رڙ كئي אمان “!بيوقوف ،وهو ڇا كيئهא” .ڀڑكو ٻڌو پکي אڏאمي ويو אز جوپرو پکي جي אوندهه ۽ خاموشي ۾ مون “!אهو ڇا كيئه אهو ڇا كيئه” چيو كاوڙ ۽ אرمان وچان ،مون بتي ٻاري ڇڎي אمان ڏک عالئقو آهي فوجي ڇانوڻيجو عالئقو هي كينٹونمينٹ جو” کيس سمجهائيندي چيو مون ي ها وڏين منهنجي نوكري خطري ۾ پئجي وڃ بندوق جوآوאز ٻڌي فوج جاڳي پوي ها ۽ پو .آهي

“!سفارشن کانپو ته مان آفيسر ٿيو آهيانتوکي مان”كارتوس كڍي אڇالئي ڇڎيا خالي بندوق مونکي ڏيندي چيائين אمان بندوق مان

، لنگڑو ٿي پوندين،پو تون لولوته كجهه عرصي کان ڏيان پٹ پر مان محسوس ٿي كريان پارאتو نه ٿيلٺ بدرאن אستعمال كجبندوق تڎهن هيان.“

.هو ه پکي صحيح سالمت אڏאمي ويوڏאرڏאنهن ڏٺو مونکي خوشي ٿي ت نم جي مون

رو ي

ف سنآ اي بض پبلشرؤوائيس www.voiceofsindh.net

Documents

Kalachi Research Journal2