Kakomotivisatiucenike

Knjiga je objavljena pod naslovom: Сузић, Н. (1998). Како мотивисати ученике. Српско Сарајево: Завод за уџбенике и наставна средства. Na osnovu člana 25 Zakona o izdavačkoj djelatnosti zabranjeno je u cjelosti ili djelimično preštampavati ili neovlašteno umnožavati/fotokopirati ovu knjigu. Prilikom citiranja odnosno navođenja sadržaja iz ove knjige nužno je poštovati APA-standarde, što znači da se direktno preuzeti tekst mora dati pod znacima navoda sa oznakom stranice iz knjige, a više od 500 riječi uz odobrenje autora. Knjigu u tvrdom povezu B5-formata sa 424 stranice možete nabaviti po cijeni od 40 KM (20 eura), na adresi distributera:

IZDAVAČKA KUĆA SUZIĆ "BOOKS AND SOUNDS", D.O.O. Novice Cerovića bb, Banja Luka PIB: 402368130007 PDV broj: 402368130007 Matični broj: 11000967 Žrn: 56209900018986-87 (kod Razvojne banke Banja Luka) Tel-fax: 00387-51-307-821 E-mail: [email protected]

Knjiga je objavljena pod naslovom: Сузић, Н. (1998). Како мотивисати ученике. Српско Сарајево: Завод за уџбенике и наставна средства.

2

Prof. dr Nenad Suzić Kako motivisati učenike

Izdavač Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Republike Srpske

Srpsko Sarajevo

Za izdavača Mr Tomislav Šipovac

Urednik Dr Mile Ilić

Recenzenti Dr Petar Mandić, predsednik Akademije nauka Republike Srpske

Dr Ratko Dunđerović, redovni profesor, Univerzitet Novi Sad

Lektor Milutin Vujić

Korektor Ranka Suzić

Tehnička priprema, korice, kompjuterski slog Veljko Dejanović

Štampa "GrafoMark" – Laktaši


3

Dr Nenad Suzić

KAKO MOTIVISATI UČENIKE

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Republike Srpske Srpsko Sarajevo, 1998. godine


4

S A D R Ž A J

KAKO MOTIVISATI UČENIKE PREDGOVOR ............................................................................................. 15 POJAM MOTIVACIJE ................................................................................ 20 TEORIJE MOTIVACIJE ............................................................................ 24 Prva učenja o motivaciji ............................................................................ 24

Rani bihejviorizam ................................................................... 29 Instinktivizam.................................................................................. 33 Psihoanaliza i motivacija ................................................................ 37 Kasni bihejviorizam ....................................................................... 45 Teorija polja Kurta Levina ............................................................. 53 Kognitivistička tumačenja motivacije............................................. 59 Učenje psihologa humanista............................................................ 71

Olportovo učenje....................................................................... 71 Maslov - teorija potreba ili hijerarhija motiva......................... 76

Motivacija postignuća..................................................................... 80 Teorije unutrašnje motivacije ............................................................ 84

Kriteriji razvrstavanja teorija unutrašnje motivacije ..................... 84 Festindžer – kognitivna disonanca................................................... 88 Heb – optimalna budnost ................................................................ 89 Hant – optimalna stimulacija .......................................................... 92 MekKlilend – adaptacioni nivo – postignuće ................................. 97 Berlajn – eksplorativna aktivnost .................................................... 99 Mek Rejnolds – kognitivna inovacija ............................................. 104 Kegan – redukcija neizvesnosti ...................................................... 108 Vajt – kompetencija ........................................................................ 115 Desaj – kompetencija i samodeterminacija .................................... 117

DeČarms – personalna uzročnost..................................................... 122 Čikzentmihalji – flou-doživljaj........................................................ 124

Doprinos dvo-ciljnih teorija motivacije ............................................ 128

VANJSKI IZVORI MOTIVACIJE ............................................................ 137 Materijalna nagrada ........................................................................... 139 Školska ocena ...................................................................................... 143

Školska ocena kao postignuće ........................................................ 143 Školska ocena i socijalni ciljevi deteta ........................................... 145 Šta ocenjivati .................................................................................. 149

Pohvala, priznanje .............................................................................. 152 Plaketa, pehar, diploma ..................................................................... 154 Ekskurzija, letovanje, izlet ................................................................. 157


5

Grafikon školskog uspeha .................................................................. 160 Školska izložba, školski list ................................................................ 162 Školska priredba ................................................................................. 165

MOTIVACIJA I MORAL .......................................................................... 168

Društvene promene, moral i motivacija ........................................... 168 Od dogmatskog ka humanom moralu ............................................... 176 Vrednosti i motivacija ......................................................................... 180 Moral i ponašanje .............................................................................. 191

ODNOS MOTIVACIJE I KOGNITIVNOG STILA.................................. 197

Klasifikacije kognitivnih stilova ........................................................ 197 Memorijske strukture, kognitivni stil i motivacija ........................ 204 Pedagoške pouke – veza kognitivnog stila i motivacije ................... 209

UTICAJ EMOCIONALNE KLIME NA MOTIVACIJU............................. 211

Emocionalna klima u tradicionalnoj nastavi .................................... 211 Kako graditi emocionalnu klimu koja podupire motivaciju............ 217

ALTRUIZAM, EMPATIJA I MOTIVACIJA ............................................. 219

Socijalni ciljevi, altruizam i školsko postignuće - motivacija.......... 219 Empatija i motivacija.......................................................................... 225 Edukacija za empatiju podstiče motivaciju ..................................... 230

MOTIVACIJA U CILJNO-VOĐENOM UČENJU .................................... 231

Izvođenje ciljeva učenja ..................................................................... 232 Izvođenje ciljeva učenja – pedagoške pouke za motivaciju ............ 239 Aktivno ciljno učenje .......................................................................... 241 Neke metode, oblici i tehnike učenja u aktivnoj nastavi ................. 244 Izvori motivacije u aktivnom ciljnom učenju .................................. 248 Učenje zasnovano na objašnjenju ..................................................... 250 Kako učenje na osnovu objašnjenja rezultira motivacijom ............ 255 Učenje na osnovu greške .................................................................. 257 Motivacija učenika učenjem na osnovu greške ................................ 262 Ciljno-zasnovana evaluacija .............................................................. 263

DETETOVE PREDRASUDE O UČENJU, IMPLICITNE TEORIJE........ 267

Šta su to "implicitne teorije o učenju" ............................................. 267 U korist motivacije i protiv predrasuda o nastavi i učenju ............. 272

UČENJE UČENJA ...................................................................................... 274

Značaj učenja učenja .......................................................................... 274 Intuitivna osnova učenja i motivacije ................................................ 280 Jedan konvencionalni program obuke za učenje učenja ................. 288


6

MOTIVACIONA SNAGA HUMORA ....................................................... 291

Humor – neiskorišteni izvor motivacije u nastavi ............................ 291 Legalni i ilegalni humor u nastavi ...................................................... 294 Pedagoški efekti humora u nastavi .................................................... 296 Primjer jedne "radionice" za upotrebu humora u nastavi ............. 299 Didaktička upotreba humora ............................................................ 301

POGOVOR .................................................................................................. 305

REZIME ...................................................................................................... 309

ZABELEŠKE .............................................................................................. 310

LITERATURA ............................................................................................ 311


7

C O N T E N T

HOW TO MOTIVATE THE PUPILS PREFACE..................................................................................................... 15

MOTIVATION AS A TERM...................................................................... 20

THEORIES ABOUT MOTIVATION......................................................... 24 The first theories about motivation ......................................................... 24

The early behaviorism.................................................................... 29 Instinctivism .................................................................................. 33 Psycho-analysis and motivation..................................................... 37 The late biheviorism....................................................................... 45 Kurt Lewin's theory ....................................................................... 53 Cognitivistic theories about motivation.......................................... 59

The theories of humanistic psychologists........................................ 71 Allport's Theory........................................................................ 71 Maslow – Theory of needs or hierarchy of motives................. 76

Motivation of achievement.............................................................. 80 Theories of intrinsic motivation......................................................... 84

Criteria for separation of theories of intrinsic motivation ............. 84 Festinger – cognitive dissonancea.................................................. 88

Hebb – optimal vigilance................................................................. 89 Hunt – optimal stimulation ............................................................ 92 McClelland – adaption level – achievement .................................. 97 Berlyne – explorative activity ....................................................... 99 Mc Reynolds - cognitive inovation ............................................... 104

Kagan – reduction of uncertainty.................................................... 108 Vhite – competency ....................................................................... 115 Deci – competency and self-determination ................................... 117 DeCharms – personal causality ..................................................... 122

Csikszentmihalyi flow-experience .................................................. 124 Contribution of two-goal theories of motivation............................... 128

THE EXTERNAL RESOURCES OF MOTIVATION................................ 137

Materijal reword ................................................................................. 139 School mark ......................................................................................... 143

School mark as an achievement....................................................... 143 School mark and social aims of a child .......................................... 145 What to grade ................................................................................. 149

Praise, acknowledgement.................................................................... 152 Medallion, goblet, diploma.................................................................. 154 Excursion, summer vacation, picnic ................................................. 157


8

Graph of success in school .................................................................. 160 School exibition, school paper ............................................................ 162 School performance ............................................................................. 165

MOTIVTION AND MORAL ...................................................................... 168

Social changes, moral and motivation .............................................. 168 From dogmatic to humanistic moral.................................................. 176 Values and motivation ......................................................................... 180 Moral and behavior ............................................................................ 191

RELATION BETWEEN MOTIVATION AND COGNITIVE STILES..... 197

Clasifications of cognitive stiles ......................................................... 197 Memory structures, cognitive stile and motivation ......................... 204

Pedagogical lessons – relation between cognitive stile and motivation ............................................................................................

209

INFLUENCE OF EMOTIONAL CLIMATE ON MOTIVATION ............ 211

Emotional climate in treditional schooling ....................................... 211 How to build emotional climate that supports the motivation ..... 217

ALTRUISM, EMPHATY AND MOTIVATION ...................................... 219

Social aims, altruism and school achievement, motivation ............ 219 Empathy and motivation ................................................................... 225 Education for empathy stimulates the motivation .......................... 230

MOTIVATION IN THE GOAL-DRIVEN LEARNING ........................... 231

Deriving the purpose of learning ...................................................... 232 Deriving the purpose of learning – pedagogical lessons about

motivation ........................................................................................... 239

Active goal-drivem learning ............................................................... 241 Some methods, forms and techniques in active learning ................. 244 Resources of motivation in active goal-driven learning .................. 248 Explanation-based learning ............................................................... 250 How explanated-based learning results the motivation .................. 255 Learning according to a mistake ....................................................... 257 Motivation of pupils by learning according to a mistake ................ 262 Goal-based evaluation ........................................................................ 263

CHILD'S PREJUDICES ABOUT LEARNING – "IMPLICIT THEORIES

ABOUT LEARNING" ............................................................................... 267

What are "Implicit theories about learning"................................... 267 Contribution to the motivation and against prejudices abou

teaching and learning ......................................................................... 272


9

LEARNING TO LEARN ............................................................................ 274 Importance of learning to learn ......................................................... 274 Intuitive basis of learning and motivation ........................................ 280 One conventional program of education for learning to learn ....... 288

MOTIVATIONAL POWER OF HUMOR .................................................. 291

Humor – unused resource of motivation in school ........................... 291 Legal and ilegal humor in schooling .................................................. 294 Pedaggical effects of humor in schooling .......................................... 296 Exaple for one "workshop" using humor in schooling ................... 299 Didactical usage of humor .................................................................. 301

EPILOGUE ................................................................................................. 305

SUMMARY ................................................................................................ 309

NOTES ........................................................................................................ 310

REFERENCES ............................................................................................. 311


10

O S A D R Ž A J U

Pojam motivacije

Nakon uvida u veliki broj teoretskih određenja pojma motiva i motivacije jasno je da se ne može izdvojiti jedna kompletna i kompleksna definicija ovog pojma. Stoga se u ovom radu ide putem određivanja kriterijuma izvođenja definicije i izvođenja dosad nespornih elemenata definicije u raznim teorijama motivacije. Na ovaj način se ovaj pojam šire i neposrednije objašnjava.

Teorije motivacije

U okviru analize teoretskih učenja o motivaciji polazi se od prvih filozofskih postavki Dekarta, Spinoze, Lajbnica, Hobsa, Loka i Kanta u kojima se temelje savremena učenja o motivaciji. Dalje, sledi istorijska geneza od ranog bihevio-rizma, instinktivizma, psihoanalize, kognitivizma, preko humanističke psiholo-gije do savremenih učenja o teorijama unutrašnje motivacije. Na kraju je data analiza dvociljnih teorija motivacije i njihovog doprinosa tumačenju ljudskih motiva.

Vanjski izvori motivacije

U teoretskim radovima o motivaciji u novije vreme se intentivno govori o unutrašnjim izvorima motivacije a da se gotovo ništa ne kaže o vanjskim izvorima motiva. Niz ovih izvora ovde je razmotren sa teoretskog i praktičnog aspekta, uz ukazivanje na njihov pedagoški značaj. Posebno su izdvojene pedagoške pouke o svakom od ovih izvora motivacije u školskim uslovima.

Motivacija i moral

Vrednosno-moralna osnova motivacije malo je analizirana je malo analizirana u većem broju teorija motivacije. Pošto su ljudske vrednosti najznačajnije determinante čovekovog delovanja, one su nezaobilazne pri objašnjavanju motivacije. Ta društvena dimenzija motivacije i istorijske promene od dogmatskog ka humanom moralu predmet su šire rasprave u ovom podnaslovu. Ovde se ukazuje na neke dimenzije proučavanja motivacije koje tek treba da uslede.

Odnos motivacije i kognitivnog stila

Odavna se u pedagogiji i psihologiji ističe važnost kognitivnog stila u školskom učenju, ali se malo radova bavi vezom kognitivnog stila i motivacije učenika. Analizom niza istraživanja i nastavnih situacija u ovom podnaslovu se izvodi niz korisnih pedagoških pouka o vezi kognitivnog stila i motivacije.

Uticaj emocionalne klime na motivaciju

U tradicionalnoj nastavi malo pažnje se pridavalo emocionalnoj klimi u razredu. To pitanje nije smatrano važnim aspektom nastave. Tako su generacije nastavnika završile profesionalno obrazovanje a da nisu upoznate sa elementar-


11

nim polazištima i značenjem emocionalne klime za učenje. Ovde se daje niz uputstava koja odgovaraju na pitanje kako graditi emocionalnu klimu koja pomaže motivaciju.

Altruizam, empatija i motivacija

Ovde se razgraničavaju pojmovi altruizam, empatija i preuzimanje uloge. Dalje, analizira se veza socijalnih ciljeva dece i motivacija. Empatija kao nužan uslov ostvarivanja motivacije u nastavi se analizira teoretski p reko istraživanja obavljenih u nastavnoj praksi. Na kraju se izvodi niz pretpostavki edukacije nastavnika za motivaciju.

Motivacija u ciljno-vođeno učenju

Ciljno-vođeno učenje je novo u našoj i svetskoj pedagoškoj i psihološkoj literaturi. Ovde se daje jedan zaokruženi koncept ciljno-vođenog učenja: izvođe-nje ciljeva, aktivno ciljno učenje, učenje zasnovano na obrazloženju, učenje na osnovu greške i ciljno zasnovana evaluacija. Sve to dovedeno je u vezu sa moti-vacijom uz niz instrukcija i pouka, korisnih za nastavnike.

Detetove predrasude o učenju – implicitne teorije o učenju

Pojam "implicitnih teorija" o učenju je nov u našoj i svetskoj literaturi. Radi se o predrasudama koje su dobile teoretska obličja u glavama učenika. Kako prevazići ova implicitna predubeđenja i razvijati korisne modele motivacije u nastavi, pitanje je kome se posvećuje pažnja u ovom podnaslovu.

Učenje učenja

Polazi se od značaja učenja učenja u današnje vreme kada nastupa doba učeće civilizacije. Niz pretpostavki za osposobljavanje učenika za samostalni rad na nastvanim sadržajima, na problemima, izvodi se i analizira sa pedagoško motivaciopnog aspekta. Posebno značajna novina je intuitivna osnova učenja koja je u tradicionalnoj nastavi bila gotovo u potpunosti potisnuta, a u nizu situacija smatrana je i nepoželjnom. Na primeru jednog konvencionalnog programa učenja učenja daje se pedagoški koristan sistem za učenje učenja.

Motivaciona snaga humora

Humor je do sada zapostavljan kao predmet seriozne pedagoške analize. Smatralo se da on pre ometa nego potpomaže nastavu. Suprotno ovim shvata-njima, u ovom podnaslovu se analizira niz pedagoški korisnih efekata humora u nastavi.


12

A B O U T T H E C O N T E N T

Motivation as a term

After considering many theoretical definitions of the terms motiv and motivation, we can destinguish one complete and complex definition of the term. This can be done by defining a criteria for deriving a definition and by deriving the elements of a definition in the various theories of motivation. In that way, the term can be directly and precisely explained.

Theories of motivation

In zhe analysis of the theories about motivation, we can start with first assumptions of some famous phylosophists, who gare the basis for the con-temporary theories about motivation. Than comes the historical genesis of the early behaviorism, instinctivism, psychoanalisis, cognitivism, humanistic, psy-chology and contemporary, theories about the internal motivation. At the end, we gave an analysisi of the two-goal theories of motivation and their contri-bution to the wxplanations of the human motives.

The external resources of motivation

The recent theoretical works about motivation explain the internal resources of motivationbut say almost nothing about the external resources of motivation. Here, the most of these resources have been considered from the theoretical and practical aspect, by paing the attention to their pedagogical importance. The pedagogical lessons about each of these resources of motivation in the schoolong conditions are especially emphasized.

Motivation and moral

The valuably-moral basis of motivation is minimally analysed in many theories of motivation. Since the human values are the most important determinants of the human actions, they are unavoidable in the explanations of motivation. The social dimension of motivation and the historical change from dogmatica to humanisitic moral are widely explained in this chapter. Here, we point on some dimensions of studing of motivation that are planned to be used.

A relationship between motivation and cognitive style

For a long time the pedagogy and psychology emphasite the importance of cognitive style in the school learning, but a small number of the studies consider the relationship between the cognitive style and motivation of the pupils. After analysing many researches and schooling situations, we have derived many useful pedagogical lessons about cognitive stile and motivation.


13

An influence of the emotional climate on the motivation

The tradicional schooling didn't pay enough attention to the emotional climate in a class. That issue hasn't been considered as an important aspect of schooling. Therefore, the generations of teachers have finished their professional education, without knowing some elementary starting-points and the importance of the emotional climate for learning. A plenty of instructions, which answer the question how to build the emotional climate that helps the motivation, have been given here.

Altruism, emphaty and motivation

The terms altruism, emphaty and taking a role are distinguished here. Further, the analysis of the relatrionship between the social aims of the children and motivations is given. The emphaty, as a neccessary condition for realization of motivation, is analyzedtheoretically, by using some research from the scho-oling practice. At the end, some suggestions for education of the teachers about motivation are given.

Motivation in goal-driven learning

It is something new in pedagogically-psychological literature. A completed concept of the goal-driven learning is here: defining the goals, an active learning with a purpose, learning based on explanation, learning according to a mistake, and evaluation based on a purpose. All that has been brought in a relationship with motivation including many instructions and lessons that are useful for teachers.

Child's prejudices about learning – implicit theories about learning

The term "implicit Theories" in learning is new in both domestic and world literature. It concerns the prejudices that have got the theoretical forms in pupils' minds. How to overcome those implicit prejudices and develop the useful models of motivation in schooling is an issue that the most attention has been paid on tih chapter.

Learnig how to learn

The starting point was the importance of learning how to learn in this time of learning civilization. Many suggestions for training the pupils for the individual work on the school contents, have been analyzed from the pedagogically moti-vational aspect. A very important innovation is the intuitive basis of learning, which had been put autside in the traditional schooling, and in many situations it was considered as unwanted issue. By using the example of one conventional program of "learning to learn", pedagogically useful sistem for "learnig to learn" has been given.


14

Motivational power of humor

Humor, as a subject of pedagogical analizys, has been neglected so far. It was considered as an obstruction rather than something that is helpful to schooling. Opposite to these opinions, this chapter analyzes some pedagogically useful effects of humor in schooling.


15

PREDGOVOR Knjiga dr Nenada Suzića "Kako motivisati učenike" je inteligentno obliko-

vana, originalno napisana, marljivo naučno utemeljena, aktuelna i kao takva predstavlja izazovno osvježenje u našoj pedagoškoj nauci. U ovoj knjizi autor vispreno analizuje, interdisciplinarno obrađuje i smjelo otvara brojna područja motivacije koja nisu, ovoliko produbljeno i široko, obrađivana u našoj pedagoš-koj i psihološkoj literaturi. Motivacija je zbog toga ostala na marginama inte-resovanja prosvjetnih radnika i zato nije mogla znatnije uticati na podizanje nivoa i kvaliteta nastave i učenja u osnovnim i srednjim školama. Ovim djelom, koje dolazi u pravo vrijeme, biće obogaćena pedagoška teorija, a pedagoška praksa dobiće podsticajne izvore saznanja koji će doprinijeti osmišljenijem moti-visanju učenika u procesu nastave i učenja.

Djelo dr Nenada Suzića sadrži suptilnu analizu pojma motivacije, sistemat-sku obradu teorije motivacije (prva učenja o motivaciji, rani bihejviorizam, instinktivizam, psihoanalitička učenja o motivaciji, kasni bihejviorizam, teoriju Kurta Levina, kognitivističko tumačenje motivacije, učenje o motivaciji psiholo-ga humanista Olporta i Maslova i odnos motivacije i postignuća u učenju), pro-dubljenu analizu unutrašnje motivacije i rezultate istraživanja naučnika koji su se njom bavili (Festindžer, Heb, Hant, MekKlilend, Berlajn, Kegan, Vajt, Desaj, De Čarms i Čikzentmihalji), prihvatljivu i za praksu korisnu obradu vanjskih izvora motivacije (materijalna nagrada, školska ocjena, pohvala, priznanje, pla-keta, pehar, diploma, ekskurzija, izlet, ljetovanje, grafikon školskog uspjeha, školska izložba, školski list, školska priredba), pokazao je ulogu morala u procesu motivacije učenika (motivacija i moral, dogmatski i humanistički moral, vrijednosti i motivacija), obradio je odnos motivacije i kognitivnih stilova (klasifikacija kognitivnih stilova, kognitivni stilovi i motivacija), analizovao je odnos altruizma, empatije i motivacije (altruizam, empatija i motivacija u međuzavisnom odnosu, edukacija za emaptiju), pokazao je uticaj emocionalne klime na motivaciju učenika (emocionalna klima u modernoj nastavi), istakao je ulogu motivacije u učenju koje ima precizirane ciljeve (realizacija ciljeva učenja i bitni činioci koji tome doprinose), ukazao je na značaj učenja učenja (intuitivna osnova učenja i motivacija, program obuke kako treba učiti učenje), obradio je dječije predrasude u vezi sa učenjem (mogućnost suprotstavljanja dječijim pred-rasudama u vezi sa učenjem) i objasnio u čemu je značaj humora u procesu motivacije.

Na kraju svakog dijela rada autor je znalački pokazao pedagošku vrijednost pojedinih teorija, naučnika i rezultata njihovih istraživanja, sa finim osjećajem za mjeru ukazao je na ograničenja nekih teorija i uspješno je proanalizirao rezul-tate istraživanja koji se mogu primijeniti u našim uslovima. Gdje je bilo nužno, dao je konkretne programe pedagoškog djelovanja koje može da motiviše uče-nike i doprinese kvalitetu učenja.


16

Iz analize glavnih dijelova ove knjige može se nedvosmisleno steći uvjerenje da je autor temeljito proučio djela autora koji su se, direktno ili indirektno, bavili motivacijom u prošlosti, da je marljivo analizovao djela autora koji se u našem vremenu bave različitim aspektima motivacije, da je vlastite rezultate istraži-vanja vješto ugradio u cjelinu djela i na tim izvorima napisao djelo neprolazne vrijednosti.

Unutrašnja i spoljašnja motivacija obrađene su na zanimljiv način, zaključci u vezi sa njihovim pedagoškim značenjem uvjerljivo su izvedeni, a praktična primjena pojedinih programa motivacije data je tako da ju je moguće primijeniti u različitim uslovima praktične pedagoške djelatnosti. Obrađujući na ovakav način delikatna pitanja motivacije, autor je dokazao da ima dobar uvid u relevan-tna naučna istraživanja, da raspolaže vrijednim vlastitim istraživanjima, da poz-naje školu i učenike i da može davati kompetentne programe za podizanje nivoa i kvaliteta motivacije u procesu učenja. Naučnici koji su do sada kod nas obra-đivali probleme motivacije više su pisali o opštim pitanjima motivacije, kao pedagoškog i psihološkog fenomena, nego što su ukazivali kako je moguće efikasnije motivisati učenike u nastavi i učenju. Profesoru Suziću se mora odati priznanje da je našao pravu mjeru između teorije i prakse, nastave i učenja uče-nika, motivacije i njene realizacije u školskom učenju.

Sa sigurnošću se može reći da su inteligentno obrađena pitanja motivacije i morala (posebno njihova međuzavisnost), uticaj emocionalne klime na motiva-ciju, tokove i ishode vaspitno-obrazovne djelatnosti. U vezi s ovim altruizam, empatija i motivacija dovedeni su u vezu sa finim smislom za realnost, kao što je dobro istaknut značaj motivacije u učenju kome su precizirani ciljevi.

Područja kognitivnih stilova učenja i motivacije i učenja učenja dva su pedagoška problema o kojima se malo pisalo u našoj pedagoškoj literaturi, a značajni su za unapređivanje nastave i učenja. I ova područja dr Suzić je pokazo da poznaje, da je u stanju da njihovu suštinu prihvatljivo prezentuje pedagoškoj javnosti i približi savremenom nastavniku one činjenice koje će mu omogućiti da inovira nastavu i učenje.

Sa punom odgovornošću se može tvrditi da je rad dr Nenada Suzića temeljen na naučnom univerzalizmu, otvorenosti prema novim idejama, uvjerenju autora da su nauka i obrazovanje temelj razvoja društva i čovjeka, da obrazovanje treba da bude znatno više okrenuto budućnosti, sposobno da promišlja i daje viziju čovjeka budućnosti. Iz cjeline knjige može se saznati da su sticanje znanja i raz-voj sposobnosti bogatstvo od koga zavisi brzina, smjer i kvalitet razvoja pojedin-ca i društva. Ovim se podržava poznata latinska maksima koja glasi: "Tantum possumus, quantum scimus" - toliko možemo, koliko znamo. Svjestan ove činje-nice, autor je temeljito obradio učenje učenja koje je bitan činilac permanentnog obrazovanja bez koga se ne može napredovati u informatičkom društvu, global-nom selu i u uslovima "eksplozije" znanja. Autor ove knjige svjestan je činjenice da vaspitanje nije proces oblikovanja sirovine u određeni proizvod, već proces


17

razvoja ličnosti koja želi da uči, sadržajima učenja pristupa selektivno i ne može se oblikovati po želji vaspitača, bez obzira na njegovu pedagošku virtuoznost. Ljudsko biće bira sebe, želi izgraditi svoju autentičnost, upravljati sobom, ostvarivati svoj identitet i profilirati personalitet.

Čitajući ovaj rad, možemo se uvjeriti da je autor izabrao originalan problem istraživanja, da je uspješno primijenio metodologiju naučnog rada, pokazao fini smisao za analizu delikatnih pedagoških problema, sigurnost u argumentaciji svojih stavova, odmjerenost u kritici naučnih rezultata drugih autora i uvjerlji-vost u procesu izvođenja zaključaka. To će doprinijeti da se ovo djelo rado čita, višestruko koristi i nađe u bibliotekama naučnika i praktičara jer plijeni bogat-stvom ideja, čistotom misli, vještinom pristupa problemima ličnosti i njenog vaspitanja, ljepotom stila, naučnim poštenjem i finim smislom za mjeru.

Ko pročita ovo djelo proširiće svoja znanja, oslobodiće se nekih zabluda i mitova koji se mogu naći u teoriji nastave i vaspitanja, biće podstaknut da razmišlja, sam istražuje ili primjenjuje ono što je dr Suzić istražio, doživjeće zadovoljstvo saznanja koje doprinosi da se čovjek osjeća potvrđen, uveličan, obogaćen.

Petar D. Mandić


18


19


20

POJAM MOTIVACIJE

Vilius argentum est auro, virtutibus aurum. Srebro je jevtnije od zlata, a zlato od vrline.

Uobičajeno je da se ne problematizuje pojam motiv i motivacija. Smatra se da sadržaj, opseg i semantika ovog pojma imaju dobro poznate okvire koji su, za većinu površnih pristupa, ujedno i dovoljno pouzdani. Tek kada pokušamo zadovoljiti strožije i obuhvatnije kriterijume definisanja, shvatamo kompleksnost i nedorečenosti u raznim teoretskim pristupima koji se bave pitanjem motivacije.

I pored ogromnog broja teoretskih radova i istraživanja, danas ne možemo konstatovati da postoji jedna opšteprihvaćena i kompleksna teorija motivacije iz koje bismo postulirali pojam motivacije. Pred takvu teoriju Gordon Olport (Al-lport, 1961) postavlja više zahteva:

a) takva teorija mora poći od aktuelnosti, sadašnjosti motiva; prošlost ne može objasniti motive, moramo uvažiti to da su motivi aktuelni (ibidem, str. 220),

b) ova teorija mora priznavati postojanje velikog broja motiva; svođenje na mali broj motiva, redukcionizam ne može objasniti ljudsko ponašanje (ibidem, str. 221),

c) namerama, planovima i težnjama, uopšte kognitivnim pro-cesima poje-dinca, treba dati dinamičku snagu planova i ciljeva i

d) takva teorija mora biti konkretna u pogledu posebnosti motiva svakog pojedinca; svaki pojedinac ima svoju specifičnu motivacionu osnovu na kojoj opšti zakoni koji vrede za sve ljude daju specifičan odraz (ibidem, str. 222).

Olport smatra da su motivi toliko individualni, toliko različiti i specifični da je u njima teško naći zajednička svojstva (ibidem, str. 221). Koliko je bio u pravu ilustrativno pokazuje uvid u rečnike psiholoških pojmova i izraza. Kod Horesa i Ave Ingliš (English i English, 1972) pojam motiv i motivacija defini-sani su na dve stranice, a samo na jednom mestu se navodi preko trideset pojmo-va kojima se objašnjava motivacija: apet, apetit, žudnja, stav, kompleks, želja... itd. (ibidem, str. 229). U rečniku Dragana Krstića (Крстић, 1988) ovom pojmu se posvećuje širok prostor, a osnovno polazište da je "motiv svesni i nesvesni povod i podstrek na određenu delatnost" (ibidem, str. 348) ne može zadovoljiti kriterijume koje bismo ispostavili na osnovu novijih saznanja o motivaciji. Godinama je psihologija ovaj pojam tumačila u prostoru mehanicističkih obra-zaca. Prvi takav model je psihoanalitički – model parnog kotla. Organizam se puni, energizuje id-energijom koja se zadržava sublimacijom, katektiranjem, razdruživanjem, a oslobađa ili prazni agresijom, seksom ili na drugi način. Čovekovo ponašanje je motivisano još u ranom detinjstvu ili u prošlosti.


21

Nakon psihoanalize, bihejviorizam razvija model S-R obrasca koji neki psi-holozi nazivaju "mehanizmom za okidanje", pri čemu je dovoljno dati stimulans (pritisnuti obarač) pa da usledi reakcija ili određeno ponašanje (vidi: Popović, 1979, str. 331). Ovaj mehanicizam u tumačenju i definisanju motivacije je doslovno preselio u rečnike i udžbenike psihologije i pedagogije. Kod Ingliš i Ingliš nalazimo da "se draž zamišlja kao okidač motivacije" (English i English, str. 229), a Dragan Krstić navodi sledeće: "U vezi sa ljudima nije strogo izdife-rencirana upotreba termina instinkt, nagon, težnja, interesovanje, pa ni incentiva, ili drugi spoljni okidači" (Крстић, 1988, str. 348).

Osim mehanicizma, kao problem pri definisanju motivacije javlja se pitanje da li je ovaj proces svestan ili nesvestan ili i jedno i drugo. Ako je proces motivacije svestan i nesvestan ujedno, možemo li tada govoriti o motivaciji kod životinja. Mnogi psiholozi su se koristili ovim pojmom opisujući ponašanje životinja u eksperimentalnim uslovima. U eksperimentima Volfa (Wolfe, 1936) i Kaulza (Cowels, 1937) je dokazano da šimpanze, nakon određenog treninga, nauče upotrebljavati žeton da bi pomoću njega došle do hrane, a da su zatim spremne dugotrajno i naporno raditi da bi došle do žetona. Ovo istrajavanje na aktivnosti moderna psihologija motivacije naziva perzistencijom. Ako o motiva-ciji možemo govoriti kod životinja, pitanje je onda u kom kontekstu možemo govoriti o svesnosti u vezi sa pojmom motivacije.

Još jedan problem je evidentan u određivanju pojma motivacije. Možemo li prihvatiti tvrdnju da je motiv hipotetički konstrukt ili možemo naći uporišta da je motiv realnost koja nije samo hipotetički konstrukt. Skiner (Skinner, 1966) zahteva da se nauka mora oslanjati samo na dokazive činjenice, a ne na hipote-tičke konstrukte koji se odnose na unutrašnju determinisanost ponašanja pojedin-ca, kao što su: motivi, nagoni, stavovi, emocije, konflikti i slično. Na sličan način, analizirajući niz definicija ličnosti, Olport (Allport, 1937) zaključuje da su sve te definicije tautološke i da ličnost nije samo hipotetički konstrukt koji služi teoretičaru da je objasni, već realnost koja postoji (ibidem, str. 48). Skine-rovu rigidnost naučnici su brzo odbacili, uvidevši korist hipotetičkih konstrukata pri tumačenju realnih pojava. Stoga se, bez oklevanja, možemo opredeliti za Ol-portov pristup i prihvatiti postavku da je motivacija realnost jer je evidentna u ponašanju pojedinca, ali i da je hipotetički konstrukt koji opservatoru omoguća-va objašnjenje ponašanja ili stanje jedne osobe.

Kako, dakle, uz prethodno navedene probleme, dati "pravo" određenje poj-ma motiv i motivacija? Činjenica je da su, od instinktivizma i psihoanalize naovamo, mnogi autori i svi psihološki pravci dali svoj doprinos, svoje "zrnce istine" koje pomaže tumačenju motivacije. Ovde nam se čini probitačnim slediti njihove pozitivne doprinose i, slično Olportovom pristupu, dati nedvojbene kri-terijume, sparive i logične, koji se ne mogu osporiti, ne pledirajući na komplet-nost i završenost ove definicije.


22

Prvo, motiv je pokretač ponašanja, ali prikazuje i kretanje u ponašanju. La-tinska reč motus = kretnja, tečaj, kretanje, obrt, osećanje, čuvstvo, duševna delatnost, nagon, nadahnuće, ustanak, buna (Žepić, 1961, str. 219) ukazuje na to da je osnovno značenje, ili koren reči motiv prvenstveno kretanje. U psihologiji je dugo preovladavalo shvatanje da je motivacija samo početna faza neke aktiv-nosti ili pripremna faza koja prethodi aktivnosti. To se u nastavu prenelo kao stereotip po kome faza motivisanja traje samo u uvodnom delu nastavnog časa. Proces motivacije nije bio shvaćen kao trajanje, kao priprema, ali i kao izvo-đenje i kao verifikacija efekata aktivnosti, a zatim ponovno vraćanje na aktiv-nost. Ova saznanja o motivaciji kao ciklusu možemo zahvaliti novijim radovima u psihologiji motivacije, a posebno Hekhauzenu (Heckhausen, 1974, str. 152).

Drugo, motiv kao pokretač i motivacija kao personalna odrednica ponašanja se, u pravilu, vežu za određeni cilj aktivnosti, a ciljevi su neodvojivi od trenutnih ili trajnih potreba pojedinca. "Potrebe i ciljevi su međusobno zavisni – jedno ne postoji bez drugoga" (Kreč i saradn., 1972, str. 71). Autori navode primer vlasti. Ne možemo reći da neko ima potrebu za vlašću ali možemo reći da je vlast cilj preko koga se ostvaruju različite potrebe za afirmacijom, za pripadanjem i slično. Istrajavanje na aktivnosti kojoj je cilj vlast prepoznajemo kao motivisano ponašanje. Cilj je krajnji uslov aktivnosti, tvrde Ingliš i Ingliš, te upućuju na alternativu – "ali većina psihologa pretpostavlja, takođe, postojanje jedne per-sonalne ili organske odrednice ponašanja koja nije potpuno funkcija potrebe" (English i English, 1972, str. 299). Mi se, dakle, u tumačenju motiva i motivacije možemo orijentisati na ciljeve i potrebe individue, ali moramo voditi računa da određena ponašanja ne mogu biti objašnjena ovom determinisanošću, da neke motive moramo tumačiti na drugi način.

Treće, u odnosu na cilj aktivnosti i potrebe individue možemo govoriti o pozitivnim i negativnim motivima. Kada neka aktivnost vodi ka određenom objektu ili određenim uslovima delovanja, tada govorimo o privlačenju, o pozi-tivnoj motivaciji. Ako je u osnovi ponašanja strah, averzija, negativno vredno-vanje, tada možemo očekivati negativni smer akcije u odnosu na predmet ili situaciju (Kreč i saradn., 1972, str. 71). Ovaj odnos ne smemo shvatiti strogo deterministički, ali je korisno imati na umu ovo svojstvo ambivalentnosti većeg broja motiva, posebno stoga što je niz teorija motivacije na ovaj način objaš-njavao ukupnu motivaciju čoveka. To su tzv. konfliktne teorije motivacije.

Četvrto, motivi deluju dinamično i to kao sistem. Za razliku od crta ili oso-bina ličnosti, kod kojih se traga za nepromenljivošću, motiv može biti relativno trajna ali dinamična struktura, kao što može biti i trenutna, u okviru datog sis-tema. "Čovekovi motivi obrazuju organizovan i ujednačen sistem" (Kreč i saradn., 1972, str. 71). S obzirom da, analogno Olportovim zahtevima, motive ne možemo odvojiti od subjekta motivacije, nužno je da imamo na umu dina-mičnost motivacionih struktura ličnosti u određenoj situaciji.


23

Peto, motive moramo uzimati u njihovoj aktuelnosti (Allport, 1961, str. 220), a njihova veza sa prošlošću za određenog subjekta ima značenje samo ukoliko je ta prošlost motivacijom aktuelizovana.

Šesto, subjekt motivacije može biti svestan svojih motiva, ali motivi mogu delovati i podsvesno. Kriterij svesno – nesvesno je, za neke autore, diferentia specifica između pojma motiv i motivacija (English i English, 1972, str. 298). Ovaj kriterij nije jedini osnov razlikovanja ovih pojmova i nema dovoljno uporišta koja bi opravdala ovaj kriterij i opredelila stanovište u njegovu korist. Upravo taj kriterij je bio predmet sporenja psihologa da li se o motivima i motivaciji može govoriti kada su u pitanju životinje. Predstavnici teorije potkrepljenja govore o motivaciji kod životinja (Hull, 1943, str. 90-98; Osgud, 1963, str. 413-415), a Dejvid Kreč i saradnici (1972), kao i niz drugih psihologa izvan teorije potkrepljenja, govore o motivaciji samo kod ljudi.

Pregled kriterija za definisanje pojmova motiv i motivacija

1. Motiv je pokretač ali i motor ponašanja, 2. motivi su vezani uz određeni cilj ili potrebu subjekta, 3. postoje pozitivni i negativni motivi kao i valencija ili usmerenje -

pozitivno ili negativno usmereni motivi, 4. motivi deluju dinamično, i to kao sistem, 5. motive moramo uzimati u njihovoj aktuelnosti čak kada se radi i o vezi sa

prošlošću, 6. motivi deluju svesno i podsvesno.

Ovih šest kriterija čine dovoljno jasne okvire za izvođenje obuhvatnijeg određenja pojma motiv i motivacija, pojmova koji se ne mogu strogo razgraničiti. Iz navedenih kriterija relaciju motiv - motivacija ćemo bolje razumeti na osnovu sledeće tabele. motiv motivacija pokretač, motor kretanje cilj aktivnost usmerena na cilj potreba ponašanje koje vodi zadovoljavanju

potrebe izazov kretanje ka izazovu ili udaljavanje,

potiskivanje izazova pojedinačno organizovan i ujednačen sistem, više

motiva više podsvesni, manje svesni više svesna, manje podsvesna


328

Documents

Kakomotivisatiucenike