KAHREMAN ULQINI - · PDF filePër ta njohur si komandant i vunë kusht të merrte emrin shqiptar Gjin dhe e shoqja, Maria, ... Etnologu Mark Krasniqi i kushtoi një vepër

KAHREMAN ULQINI

TOLERANCA FETARE E SHQIPTARËVE NË

ZIGZAGET E HISTORISË

Trajtim etnologjik-historik

Shkodër, 2016

Faqosja e kopertina Denik UlqiniShtëpia Botuese Fiorentia ISBN 978-9928-191-34-2Copyright © Autori

ORËS SË AMSHUEME

TË SHQIPTARIT

IA KUSHTOJ

Pasqyra e lëndës

1. Lista e fotografive ...........................................................................7

2. Parathënie .......................................................................................11

3. Hyrje ................................................................................................21

4. Toleranca fetare në familjen fshatare .........................................31

5. Dukuri të tolerancës fetare në doke ...........................................47

6. Roli i tolerancës fetare në funksionimin e organizimit

të vjetër shoqëror ..........................................................................63

7. Toleranca fetare tek popullsia qytetare ......................................79

8. Toleranca fetare në shqiptarizëm ...............................................91

9. Përmbyllje ....................................................................................113

10. Shtojcë ..........................................................................................119

11. Burime ..........................................................................................173

12. Botime ..........................................................................................177

13. Antroponime, emra familjesh, fisesh, toponime, etj. ...........189

Lista e fotografive

1. Fra Lovro Mihačević, provinciali i parë i provincës

françeskane Shqiptare ..................................................................34

2. Familje nga Bregu i Drinit (Shkodër) ........................................37

3. Fotografi e bërë në Shkodër më 1868 me rastin e varrimit

të Bibë Dodës (Foto Pjetër Marubi) ...........................................41

4. Stoli argjendi me gjysmë hëne e kryq që mbanin nuset

katolike në Malësi të Madhe (foto e bërë nga

Mery Edith Durham) ...................................................................57

5. Motivi i shqiponjës i qëndisur në kllef të jastëkut dhe në

dujq të kalit të nuses myslimane (Malësia e Gjakovës) ............58 Hajmali argjendi, stoli e nuseve zadrimore. ..............................60

6. Osja i Falltores gaztor e bejtexhi në mes të dy të rinjve

katolikë. (Foto Pjetër Marubi) ....................................................83

7. Ahengxhinj shkodranë: Hila i Files, Jak Kakarriqi,

Sulejman Bogu e Simon Shpori. (Foto Pjetër Marubi) ............84

8. Kupe Dania. (Foto Pjetër Marubi) .............................................89

9. Mehmet Frashëri (vëllai i Abdylit, Naimit e Samiut)

dhe Kel Marubi, Shkodër më 1911. (Foto Pjetër Marubi) ............90

Naum Veqilharxhi, nismëtar i shqiptarizmës dhe dëshmor

i saj ..................................................................................................94

10. Hasan Tahsini ................................................................................96

11. Pashko Vasa ....................................................................................98

12. Naim Frashëri ..............................................................................101

13. Papa Kristo Negovani ................................................................103

14. Fan. S. Noli ..................................................................................106

15. Vehbi Agolli (Dibra) ...................................................................110

16. Atë Luigj Palaj .............................................................................111

9Toleranca fetare e shqiptarëve në zigzaget e historisë

“Në asnjë vend të botës nuk gjenden njerëz të besimeve të ndryshme që të jetojnë në një miqësi dhe në një harmoni të tillë me atë që jetojnë shqiptarët myslimanë e të krishterë. Madje as në kohët e barbarisë më të thellë, kurrë nuk janë shënuar në Shqipëri grindje, luftëra, as masakra të shkaktuara nga dallime fetare”.

Abdyl Frashëri 1878

Parathënie


“... ideali për një historian mbetetqë as të mos idealizojë, as të mos dënojë,

por vetëm të përpiqet të kuptojëqëndrimet dhe vlerat e paraardhësve tanë”1

Peter Burke

Tashmë është bërë e qartë se tekstet e Historisë së Popullit Shqiptar, qofshin të nivelit shkollor ose akademik, të shkruara nga të huaj apo nga vendas, autorë të ndryshëm të vjetër apo bashkëkohës, trajtojnë bëma e ngjarje sipas kronologjisë e tematikave të përzgjedhura në pajtim me botëkuptimin e tyre, ndërsa anashkalohet ndikimi i traditave, posaçërisht i veçorive qenësore etnike në jetën e përditshme, në praktikat fetare, në veprimtaritë shoqërore, kulturore, etj. Nuk parashtrohen përgjithësime të karakterit etnologjik për ndryshimet e

1 Peter Burke, Kultura popullore në Evropë në fillimet e kohës së re, përktheu Serzh Qesteri, Ceu, Arbri, fq. XV.

KAHREMAN ULQINI14

mëdha e rrjedhimet që solli kalimi i ilirëve paganë në të krishterë, i arbërve nga të krishterë në myslimanë. Ndërmarrja e hulumtimeve rreth tolerancës fetare të shqiptarëve kërkon që faktet, argumentet, analizat, shkoqitjet e të dhënave dhe metodat e punës të jenë të afërta me ato të disa disiplinave shkencore si historia, etnologjia e sociologjia. Mesjeta paraturke ka mbetur muzg përsa i përket njohjes së mjaftueshme të rrethanave etnike e fetare. Historiani Dritan Egro e ka gjykuar kohën e sundimit osman në vendin tonë si një nga periudhat më të gjata, më komplekse e më të dokumentuara2. Burimet arkivore të këtyre pesë shekujve (XV-XIX) sjellin dëshmi edhe për qenien e rolin e tolerancës fetare të shqiptarëve në tre momente delikate: 1. Përhapja e islamizmit në pjesën më të madhe të popullsisë; 2. Zëvendësimi i etnonimit arbër me shqiptar në shek. XVIII. Ky ndërrim u shpjegua pamjaftueshëm si fenomen gjuhësor, pa dhënë shkaqe të tjera, nëse qe shtysë spontane, domosdoshmëri jetike, zhvillim i natyrës kulturore, vendim i administratës shtetërore, etj.; 3 Procesi i formimit të kombit. Kemi rastin të paraqesim mendimin se në një dokument mesjetar shohim të vlej identifikimi etnik më i rëndësishëm se ai fetar. Arbëreshët e Peloponezit më 1453 hynë në bisedime me grekun Manuel Kantakuzen për kryengritjen që do të bënin kundër turqve. Për ta njohur si komandant i vunë kusht të merrte emrin shqiptar Gjin dhe e shoqja, Maria, të quhej Kuqe3. Burim jetik për këtë studim

2 Dritan Egro, Historia dhe ideologjia, Tiranë, 2007, fq. 11.3 Timo Dilo, Luftërat e shqiptarëve të Peloponezit kundër


kemi gjetur kryesisht në relacionet e nxjerra nga Arkivi i Propaganda Fide, të cilat i përkasin gjysmës së parë të shekullit XVII4, në materialet e misionarëve jezuitë me qendër në Shkodër. (gjysma e dytë e shekullit XIX fillimi i shekullit XX)5, në raportet e konsujve të disa shteteve të vendosur në qendra vilajetesh, në shtypin periodik të periudhës së Rilindjes Kombëtare, etj. Albanologë në zë gjetën fakte të panjohura dhe dhanë mendime me vlerë për tolerancën fetare të shqiptarëve, por pa u thelluar në atë dukuri. Etnologu Mark Krasniqi i kushtoi një vepër tolerancës në përgjithësi, ku vend të veçantë zë toleranca fetare. Në vitet e fundit po vërshon një lumë shkrimesh të bëra kryesisht nga diletantë, panegjiristë e demagogë që kënaqin vetëm lexuesit vulgarë.

Burim i rëndësishëm është edhe folklori. Njëmend populli shqiptar kryesisht fshatar dhe analfabet, në këngët epike, historike e të trimërisë, ka lënë gjurmë të bëmave të tij. Tek ato vargje nuk shfaqen shprehje fanatizmi e intolerance fetare. Kënga që i kushtohet Zekë Jakinit në trevën Trush-Bushat të Shkodrës ka të njëjtën përmbajtje edhe në variantin e Matit për Kurt beg Çelën. Antagonistët me besime e pozita të ndryshme politike,

turqëve në shek. XV, “Konferenca e studimeve albanologjike (12-18 janar 1968), vëll. I, Tiranë, 1969, fq. 208.

4 Relacione mbi gjendjen e Shqipënisë Veriore dhe të Mesme në shek, XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi I, Tiranë 1963; vëllimi i II, Tiranë, 1965.

5 Lettere edificanti delle Provincia veneta seria III-XXIII, 1898-1913.

KAHREMAN ULQINI16

paraqiten me dinjitetin e burrave shqiptarë6. (shtojcë 1) Krushqia e bërë ndërmjet të shtëpisë së bajraktarit katolik të Shalës e atij mysliman të Krasniqes, sipas këngës popullore, edhe në brezat pasardhës ruajti solidaritetin tradicional familjar dajë-nip.

Zmajl Mehmeti i Mehmet Ram’s,i çon fjalë Mar Lulës Shal’s:− Çom asqer, o daja i bab’s,se m’ka ra Pasha në Dezdar,m’ka ngreh topat stomit t’arës,don me’çartë kullat e babës.Kur të çarten kullat tona,Plot me gjak dirgjet Valbona!7

Toleranca fetare nuk qe dukuri e një përkatësie fetare të veçantë, e një krahine etnografike, e një shtrese të shoqërisë, por karakteristikë e etnisë arbërore, që fatalisht nuk njohu organizim e gjendje pavarësie, që nuk përjetoi shtetin e kishën e vet. Megjithëse nuk dëshmohen në historinë e popullit shqiptar ngjarje dramatike intolerance fetare do të ishte mungesë heshtja ndaj ndonjë episodi lokal e të rrallë. Mjaftonte thyerja e një kryqi ose therja e

6 Kahreman Ulqini, Zana e Matit, “Shkodra më 1967”, Shkodër, 1967, fq. 286-288; Kënga e Zekë Jakinit, “Këngë popullore të Rilindjes Kombëtare”, përgatiti Shefqet Pllana, Rustem Berisha, Sadri Fetiu, Prishtinë, 1978, fq. 117-119.

7 Plot me gjak dirgjet Valbona, “Kangë popullore të Rilindjes Kombëtare”, fq. 34, përgatiti Shefqet Pllana, Rrustem Berisha, Sadri Fetiu, Prishtinë, 1978.


një derri në xhami nga agjentë konsullatash apo ndonjë klerik me kombësi të huaj që të krijoheshin turbullira. Për një gjendje të nderë, që nuk çoi në përleshje të armatosura dëshmojnë burime të ndryshme klerikale, zyrtare e konsullore. Në shkresën e arqipeshkvit të Shkodrës, Pasquale Guerini, të datës 20 prill 1888, si dhe në korrespondencën e gjatë ndërmjet të arqipeshkvisë së Shkodrës, Kongregacionit të Propagandës Fide në Romë e Patriarkut katolik armen në Stamboll bëhet fjalë për hedhjen e një derri të therur në xhaminë e Lezhës nga disa katolikë8. Për gjykimin e therjes së një derri në një xhami në Shkodër me 1897 gjykata e Xhibalit ndoq traditën e maleve, kanunin e Lekë Dukagjinit. Zbatimi i vendimit u bë nga forca të armatosura të bajrakëve pa dallim përkatësie fetare9. Konsulli serb në Prishtinë nxiti ngatërresa ndërmjet myslimanëve e katolikëve më 1908. Me anën e një koloni serb natën e bajramit u vendos koka e derrit në xhaminë e fshatit Smolicë (Gjakovë) e në Prizren bënë kryqe me gjakun e tij. Pastaj përhapën fjalë se këtë vepër e kishin kryer katolikët10. Kurdoherë kanë dalë burra të urtë që vendosnin mirëkuptim e paqë. Më 1843 një çetë fanatikësh myslimanë përzunë nga Shkodra tre jezuitë, që po përgatitnin hapjen e një seminari katolik. Në lidhje me këtë ngjarje ipeshkvi i Shkodrës i shkruante

8 Arkivi Qendror i Shtetit (Tiranë), Fondi Kisha Katolike, D 19, fq. 1-24, dorëshkrimi italisht.

9 Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003, fq. 139.

10 Sh. Rrahimi, Vilajeti i Kosovës, Prishtinë, 1969, fq. 26.

KAHREMAN ULQINI18

më 1851 Kardinal Fransonit në Romë për Zef Jubanin: “duke qenë ky njeri që duhet t’ja kesh frikën edhe për influencën që ka midis muhamedanëve, me anën e të cilëve mund të bëjë keq, siç mori pjesë në rrëzimin e etërve jezuitë...”11. Konsulli i Francës në Shkodër H. Hecquard ndonëse nuk e përmend emrin e Zef Jubanit për këtë rast në veprën e vet, shkruan se turma u nxit nga disa të krishterë12. Sipas atë Gjergj Fishtës “mnia e disa anmiqve e ngatërresat e do të kshtenve”13 i detyruan jezuitët të largohen. Nga kjo shkoqitje kuptohet se ngjarja ndodhi jo vetëm për motive fetare. Njëri nga pjesëmarrësit në atë aksion, sipas këngës popullore, shpreh pendesë:

Hysen beg fike pishenPërmjat faj qi kena baNa vrau Zoti e çartme kishen (seminarin K. U)Po na merr mbreti nizamë14.

Me këtë trajtesë synoj të bëhet një hap përpara në studimin e tolerancës fetare si veçori etnike e shqiptarëve. Ndër burime të ndryshme të cituara duhet të kihet parasysh punimi paraprak Faktorë kulturorë e fetarë (Shkodër, 1999). Gjatë hulumtimeve gjysmë shekullore

11 Jup Kastrati, Zef Jubani (Ndokillia), “Studime historike”, 2, 1980, fq. 129.

12 H. Hecquard, Histoire et description de la Haute Albanie au Guegarie, Paris,

13 Atë Gjergj Fishta, Dera e Aksburgut e lavrimi katolik në Shqypnië, “Posta e Shqypniës”, 1 shtator 1917, nr. 77, fq. 4.

14 Kasem Taipi, Zana popullore, Shkodër, 1933, fq. 73.


në terren rreth organizimit të vjetër shoqëror e të drejtës popullore përfitova lëndë të vlefshme edhe për karakterin, mendësinë, bindjet, praktikat fetare e besëtytnitë, në krahina të ndryshme etnografike që më nxitën t’i përvishem punës për studimin e tolerancës fetare.

Kjo tolerancë fetare shfaqet pa ndërprejrje në të gjitha anët e jetës, në veprimtaritë e përditshme. Rrethanat e mundësitë më diktojnë të përqendrohem në çështje kryesore të një teme e pa trajtuar tërësisht më parë. Uroj që kjo sprovë të jetë pikënisje në realizimin e një monografie të plotë nga dikush tjetër mbasi vitet e mia nuk premtojnë.

Habent sua fata libelli (Çdo libër ka fatin e vet)Terenziano Mauro

Shkodër, 2016 Kahreman Ulqini

Hyrje

KAHREMAN ULQINI22


Tolerancën fetare të shqiptarëve e trajtojmë si njërin nga përbërësit karateristikë të formimit etnik të një populli që u njoh në Lashtësi me emrin ilir, në Mesjetë me arbër e në Kohën e re shqiptar. Vetëkuptohet se toleranca fetare lidhet me besimin. Më qartë vërehet në bashkësi e në popuj si bashkjetesë pa armiqësi e konflikte e besimtarëve me fe të ndryshme. Mungesa e të dhënave të shekujve të hershëm na shtynë të hamendësojmë se ai fenomen e kishte zanafillën në politeizimin e shoqërisë primitive. Struktura e këtij punimi paraqitet e ndarë në dy pjesë:

I. Trajtimi i temës në paragrafët:1. Toleranca fetare në familjen fshatare,2. Dukuri të tolerancës fetare në doke,3. Roli i tolerancës fetare në funksionimin e organizimit

të vjetër shoqëror,4. Toleranca fetare në popullsinë qytetare të Periudhës

Parakombëtare5. Toleranca fetare në shqiptarizëm

KAHREMAN ULQINI24

II. Shtojca, lëndë plotsuese e nxjerre nga botime të ndryshme.

Fjala tolerancë është huazim i vonë i shqipes së shkruar që në fillim e përdorën rilindësit si togfjalësh (tolerancë fetare).

Sipas shumicës së dijetarëve gjaku, feja, gjuha, traditat, doket, sjelljet e përditshme, etj. merren si komponentë të cilët krijuan vetëdijen e përkatësisë etnike që me një emër të përbashkët dëshmonin identitetin e anëtarëve të bashkësisë. Megjithatë të tëra këto nuk e kanë të njëjtën vlerë. Disa studiues i qëndrojnë mendimit se tek popuj të ndryshëm vetëm feja e gjuha luajnë rol të dorës së parë në formimin etnik. Tek arbrit vërehet një veçori. Për qenien e tyre etnike nuk u nevojit nji fe e vetme, madje as më vonë me krijimin e kombit. Me ndarjen e krishterimit më 1054 në roman-katolik e në bizantin-ortodoks u krijuan dy grupime fetare të mëdha e të papajtueshme politikisht e dogmatikisht që ndryshonin në tradita, në gjuhë e në kulturën fetare. Këtë situatë arbrit e përjetuan ndryshe nga fqinjët, pa u përfshirë në kacafytje fetare të përgjakshme me njëri-tjetrin ose me të tjerët.

“... Lufta njëmijëvjeçare midis Papatit dhe Bizantit nuk mori kurr forma tepër të vrazhda në truallin shqiptar”... “Ndarja shumë e fortë dhe fisnore e egoizmit të pamshirshëm të fisnikëve shqiptarë, pra ndjenja fisnore që ishte, nuk e lanë kurrë zellin fetar ekzistues të shkallëzohej deri në fanatizëm”

“Atij fanatizmi fetar që ndoshta gjendet tek shqiptari i sotëm për shkak të mësimeve të vjetra kuranore dhe të


propagandës moderne katolike, nuk i gjendet asnjë gjurmë në Mesjetë. Përkundrazi, shpeshherë shqiptarit katolik i nevojitej një injektim papnor i drejtpërdrejtë, me qëllim që të shkundej për t’u zgjuar nga pafuqia, e cila madje nganjëherë arrinte deri në apati kundrejt Ortodoksizmit, rëndësinë e të cilit shqiptarët nuk e kuptuan si duhet dhe kontradiksionet e të cilit ata nuk i ndjenë kurrë thellësisht”15.

Milan Šufflay

Bullgarët e serbët me t’u shkëputur nga varësia e Perandorisë Bizantine krijuan kisha autoqefale. Instinkti etnik i ngërthyer me fanatizmin fetar ortodoks u dha atyre profilin specifik të intolerancës ndaj çdo kishe a riti tjetër. Dhuna pa kufi e mbretërve serbë ndaj popullsisë arbërore katolike në Kosovë e në Diokle nisë nga shek. XII e bëhet e padurueshme në shek. XIV nën sundimin e Stefan Dushanit16. Kryepeshkopi i Tivarit Gulielm Adam në relacionin drejtuar dukës së Burgonjës, Filipit VII Valua, më 1332 përshkruan gjendjen dëshpëruese të shqiptarëve katolikë e të kishës së tyre.

“Dhe të gjithë këto popuj të lartpërmendur, si latinët dhe arbëreshët, janë shtypur keq nga zgjedha e padurueshme dhe tepër e rëndë e sundonjësve të urryer dhe të vështirë sllavë... kleri është i përbuzur dhe i poshtëruar, peshkopët

15 Milan Šufflay, Situata e kishës së Shqipërisë paraturke, e përktheu Dr. phil Edmond Malaj, Shkodër 2013, fq. 23. Shih dhe të njëjtin autor, Serbët dhe shqiptarët, përktheu Z. Fekeqi e K. Gurakuqi, Tiranë, 1926, fq. 138.

16 Historia e Popullit Shqiptar, vëllimi I, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë, 2002, fq. 247.

KAHREMAN ULQINI26

dhe abatët shpeshherë burgosen, bujarët shpronësohen dhe mbahen në burg, kishat si katedralet ashtu dhe kolegjialet janë grabitur dhe varfëruar...”. 17

Guljelm Adam

Pagëzimet e ripagëzimet që bënin me detyrim serbët sipas Kodit të Stefan Dushanit në viset arbërore M. E. Durham i gjykonte jo vetëm persekutim “thjesht fetar por edhe racial”18.

Ndonëse me pushtimin osman klasa sunduese serbe u shpartallua, në Kosovë e në Maqedoni kisha saviane ruajti për një kohë privilegje. Patrikana e Pejës e rimëkëmbur (1557-1766) i trajtoi si më parë me ashpërsi arbrit katolikë dhe ata ortodoksë të ritit bizantin. Arqipeshkvi i Shkupit ankohej se katolikët vuanin më shumë nga dhuna e popave se ajo e turqve19. (shtojcë 2)

“Patriarka i sotëm me emrin Kalimak është armiku më i egër që ka feja jonë, i cili ka kërkuar nga qeveria dhe ka nxjerrë urdhrin e dëbimit nga mbretëria të misionarve, ka ngarkuar famullitarët me taksën vjetore prej një zekin për krye dhe

17 Burime të zgjedhuar për historinë e Shqipërisë, vëll. II, Tiranë, 1962, fq. 112; Për më shumë shih Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, Ferizaj, 1992, fq. 94-98, 107; Pëllumb Xhufi, Dilemat e Arbërit, Tiranë, 2006.

18 M. E. Durham, High Albania, London, 1909, fq. 296.19 Shih dhe Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore

dhe të Mesme në shekullin XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi I, (1610-1634), Tiranë, 1963, fq. 101-109; Gaspër Gjini, vepër e cituar, fq. 149; Mark Krasniqi, Toleranca në traditën shqiptare, Prishtinë, 2007, fq. 88.


të gjithë katolikët me një shtesë vjetore prej një dukati për frymë. Për më tepër, çdo besimtar katolik që kërkonte të merrte grua duhej detyrimisht t’iu nënshtronte, sipas gjendjes, pagesës prej pesë gjashtë apo dhjetë dukatësh”20 (shtojcë 3)

Mon. Vincenc Zmajević vizitor apostolik

arqipeshkëv i Tivarit

Kleriku kosovar Ndre Bogdani shkruante se shqiptarët katolikë kur e shikonin veten ngushtë pranonin të kalonin në fenë islame se po të bëheshin ortodoksë do të humbisnin kombësinë21. Nuk qe rast i parë në historinë e arbërve ndërrimi fetar për arsye politike ose etnike. Më 1208 Dhimitri i Arbrit së bashku me popullin kaluan nga ortodoksë në katolikë. Kështu ngjau me Balshajt më 1369, pastaj me Skurajt, Muzakët e Zahariajt. Sipas rrethanave politike Gjon Kastrioti, i ati i Skënderbeut, ishte katolik si aleat i Venedikut më 1407, ortodoks si aleat i Stefan Llazareviqit më 1419-1426, mysliman si aleat i Muratit II më 1430-1438 dhe vdiq katolik më 144322.

“Instinkti i tyre (shqiptarëve – K. U.) racor, instinkti i pamenduar dhe i pagjykuar i vetëmbrojtjes i ka hedhur ata në luftë kundër armikut të tyre të vjetër, sllavëve. Ata jo se i urrenin turqit më pak, por se urrenin sllavët më shumë. Duke u kthyer në myslimanë në numër dhe si rezultat duke

20 P. Viçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit, Prishtinë, 1999, fq. 72.21 Kristo Frashëri, Pjetër Bogdani dhe lëvizja çlirimtare në

shekullin XVIII, “Studime historike”, 2, 1990, fq. 194.22 Fan S. Noli, Gjergj Kastrioti Skenderbeu 1405-1468, Tiranë,

1967, fq. 64.

KAHREMAN ULQINI28

fituar influencë më të madhe nën sundimin turk, shqiptarët myslimanë dhe katolikë përkrahën turqit kundër sllavëve”23.

M. E. Durham

Edhe studiuesi Jakov Milaj pak a shumë kështu gjykon. Shqiptarët qenë të rrethuar nga sllavë të shumtë që donin t’i asimilonin, prandaj kthimi në myslimanë u gjet rrugë shpëtimi24. Por ky nuk qe shkak i vetëm, edhe faktorë të tjerë ndikuan. Dom Nikollë Mazrreku, njohës i historisë e i traditave popullore të shqiptarëve shkruante:

“A thue me kaq e humbi ndergjegjen kombëtare? Faktet na thonë se jo. Muslimanët edhe mbasi nderruene fe, ruejtne gjuhën, besën, burrnin e doket dalluese të shqiptarit”25.

Me shqiptarët myslimanë nuk u përftua një popullsi me ndërgjegje e mendësi të njëjtë me të myslimanëve grekë e sllavë me të cilët nuk ekzistoi solidaritet fetar. Sipas M. E. Durhamit shqiptari nuk u shndërrua, mbet gjithënjë shqiptar, kurse serbit mysliman e bullgarit mysliman islami ua ka fshirë ndjenjën kombëtare26.

“Bejlerët boshnjakë për të cilët është thënë se ishin “më turq se turqit”, manifestuan një fanatizëm fetar dhe një konservatorizëm social që i vunë në konflikt me autoritet e Stambollit. Më 1821, ata rrëmbyen armët kundër kaurrave

23 M. E. Durham, Vepër e përmendur, fq. 624 Jakov Milaj, Raca shqiptare, Tiranë, 1944, fq. 78.25 Nikë Barcolla, Skandali i Cordignano dhe mbrojtja e

kombit shqiptar, Tiranë, 1941, fq. 35.26 M. E. Durham, The burden of the Balkans, London, 1905,

fq. 46.


kryengritës në trojet greke dhe shqiptare më 1828, gjatë luftës ruso-turke, ata u ngritën kundër dobësisë së vezirit të madh, sa që sulltani u deklarua tradhtar i fesë islame dhe një nga krerët lokalë, Hysen agai, predikoi luftën e shenjtë kundër pushtetit qendror”27.

Georges Castellan

Dora D’Istria nuk vërejti te shqiptarët myslimanë “bindjen kryeneçe” të myslimanëve aziatikë28. Këngët shqiptare për Çetobash Mujin “nuk e kanë ngjyrën e fortë myslimane të këngëve boshnjake. Boshnjakët kanë qenë fanatikë. Në këngët e tyre ata nuk njihnin qëllim më të lartë sesa të luftonin për dinin (besën myslimane) dhe sulltanin”29.

Falë burimeve të vjetra, fakteve e ngjarjeve të fiksuara në shkrime, gojëdhënave e tregimeve popullore të përcjelluna nga breznia në brezni dhe qëmtimeve në ditët tona mund ta formulojmë konceptin tolerancë fetare e shqiptarëve:

Pranim i qenies së dikujt ndryshe fetarisht, mos cenimin a fyerje e besimit të tyre, respekt për praktikat e shfaqjet publike, bashkëjetesë normale në familjet me dy besime dhe marrëdhënie shoqërore pa paragjykim fetar në bashkësi të ndryshme.

27 Georges Castellan, Histori e Ballkanit (shekulli XIV-XX), përktheu Arben Puto e Luan Omari, Tiranë, 1996.

28 Dora D’Istria, Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore, “Kultura popullore”, 1, 1980, fq. 196.

29 Stavro Skendi, Studime kulturore ballkanike, përktheu Arben Puto, botime JDK, Tiranë, fq. 98.

KAHREMAN ULQINI30

Në themel të shoqërisë shqiptare me natyrë konservatore ku qëndronte parimi i përhershëm i ruajtjes së traditës me çdo kusht, që rryeshëm i hapte rrugë risive, ku me shprehjen gjak baj e bidat nuk qes dukuria e tolerancës fetare mund të duket paradoksale. Mirëpo në botëkuptimin e malësorëve se “t’tana fenat i ka qitë Zoti”30 diktojmë burimin e konceptit tolerancë fetare e shqiptarëve.

30 Disa ndodhi historike ose çka qilloj nder Misione t’Shqipnisë, (dorëshkrim në arkivin e “Muzeut historik” të Shkodrës, fq. 38-39.

Toleranca fetare në familjen fshatare


Hulumtimet për tolerancën fetare duhet të nisin në familjen fshatare, kryesisht në atë me anëtarë të dy besimeve, të krishterë e myslimanë, ku traditat, gojëdhënat, doket, elemente të drejtës popullore mbijetuan deri në fillim të shekullit XX. Në shkrime më tepër përdoret emërtimi shtëpi me dy besime, kurse në popull nuk njihet me ndonjë emër të veçantë. Dikush këtë e identifikoi me familjen (gjoja) laramane në bajrakun e Lurës. Ky pohim është një lajthitje ose paragjykim31. Familja me dy besime ishte legale, e çiltër, njihej nga bashkësia vendore dhe nga autoritetet shtetërore e fetare. Provinciali i Provincës Françeskane në Shqipëri L. Mihačević shkruante:

“Ishim në Lurë në shtëpinë e Kryeplakut katolik, i cili kishte vëllaun (prej nëne e prej babe) mysliman, njëri festonte Krishtlindjen e tjetri Bajramin. Fëmijët e njerit ishin Gjon e Pjetër, ndërsa të tjetrit Sulo dhe Osman”.32

31 Për laramanët shish Kahreman Ulqini, Kundrime etnologjike, Shkodër, 2007, fq. 112-113; Po ai, Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e formimit të kombit shqiptar, Shkodër, 2012, fq. 221-222.

32 Fra Lovro Mihaćevć, Po Albanije, Zagreb, 1911, fq. 31.

KAHREMAN ULQINI34

Fra Lovro Mihačević, provinciali i parë i provincës françeskane Shqiptare


Për tolerancën fetare të katolikëve e atë të myslimanëve në Lurë ka shkruar edhe studiuesi amerikan Carleton S. Coon33

“Zoti i shtëpisë”34 ndonëse mbikëqyrte e drejtonte veprimtaritë e pjestarëve të familjes nuk i pengonte marrëdhëniet e tyre martesore ndërfetare. Me pëlqimin e tij kryhej fejesa e djalit ose e vajzës pavarësisht besimit. Nëse njëri ndërronte fe ose martohej me dike të një feje tjetër bashkësia familjare nuk pësonte krizë. K. Steinmetz, në gusht të vitit 1908, i ftuar nga Gjetan Ajazi në Arrën të Lurës gjet në shtëpinë e tij dy priftërij bujtës. Hulumtuesi austriak këtë gjest të një myslimani e vlerësoi si “dëshmi e tolerancës fetare”. Aty takoi vëllanë e vogël të Gjetanit, Islamin, i cili tridhjetë vjet më parë për shkak të një vrasje kishte ikur në Budva e pastaj në Itali u bë katolik me emrin Simon. Kur e lejonin rrethanat shkonte fshehtas në Lurë për t’u çmallur me shtëpisakët35.

Njoftimi më i hershëm, që njohim nga burime të shkruara, se të krishterët ua jepnin vajzat për martesë myslimanëve është ai i vitit 160336. Arqipeshkvi i Tivarit Marin Bici gjet më 1610 në fshatin Kalivaç 60 shtëpi

33 The Mountains of Giants, Carleton S. Coon, Kraus Reprint Co. New York, 1970, fq. 36.

34 Shih Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003, fq. 22-23.

35 K. Steinmetz, Von der Adria Schwarzen Drin, Sarajevo 1908. Për Simon Dodë Ajazin shih Epistolar veteranësh, në revistën Leka, vj. IX, numrat VIII-XII, Shkodër, 1937.

36 Kristo Frashëri, artikull i cituar, fq. 162

KAHREMAN ULQINI36

nga të cilat 10 ishin të krishtera. Ato jepnin ndihmë për mbajtjen e priftit për arsye se pothuajse të gjitha gratë ishin të krishtera37. Fra Cherobino, nënprefekt i misioneve në Shqipëri, shkruante në relacionin e tij të datës 27 mars 1638:

(disa myslimanë) “... marrin të krishtera, herë të vogla, herë të rritura, disa me forcë e kundër vullnetit të farefisit; disa të tjera i jep vetë gjinia, e disa të tjera i marrin me vullnet (të vetë grave); disa të tjera kanë marrë të krishtenë por pa vumë kunorë në kishë e pastaj ata janë bamë turq (myslimanë – K. U.) dhe kështu rrinë bashkë me ta dhe të gjithë këtyne u jepeshin sakramentet nga ekleziastikët”38.

Krijimtaria popullore dëshmon marrëdhënie martesore të bëra shekuj më parë ndërmjet elementeve të ndryshëm fetarë. Nga epika legjendare do të veçoj Kangën Lule Frangu39 e regjistruar në Shalë dhe e botuar në revistën “Hylli i dritës” më 1943. Familja e tij përbëhej nga vetë Lula, “gogë” (vllah) e “latin” (katolik) dhe e shoqja, Ajka, shqiptare myslimane, mbesa e Çetobash Mujit dhe e motra e Zukut Bajraktar. Ajo bashkëjetesë familjare me dy etni e dy besime të ndryshme tregon një realitet më të vjetër se atë që japin shkrimet e shek. XV-XVII. Toponimet e sotme me prejardhje vllahe në

37 Relacione... I, Tiranë, 1963, fq. 143.38 Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të

Mesme në shek. XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi II, Tiranë, 1965, fq. 119.

39 Epika legjendare (cikli i kreshnikëve), vëllimi i parë, përgatiti Qemal Haxhihasani, Tiranë, 1966, fq. 337.


Alpet Shqiptare (Valbonë, Dobërdol, Vuçidol, Durmitor, Valmor, Kapre, etj.) janë gjurmë të vllehve të Mesjetës paraturke.

Fam

ilje

e kr

isht

erë

nga

Bre

gu i

Dri

nit (

Shko

dër)

KAHREMAN ULQINI38

Sipas famullitarit të Prizrenit Grigor Mazrrekut (1650-1651) gruaja e krishterë në shtëpinë e burrit mysliman mund të ruante besimin e saj kurse vajza do t’i bindej dëshirës së prindërve.

“Një turk (mysliman – K. U.) i cili e ka gruan të krishterë, nuk donte ta bajë bullë por e len në qejf të saj. Unë deri tash kam rrëfye vetëm vashën, sepse në këto vende prej vajzës nuk kërkohet kurr pëlqimi për martesë, kur ajo të ketë babë e nanë, sepse thonë se asht turp i madh që vajza të zgjedh burrin e vet”40.

Gjendet një akt martese, duket i bërë nga fundi i shekullit XVII, ndërmjet të një myslimani e të një fshatarje të krishterë nga Bishqemi i Elbasanit41. (shtojcë 4) Myslimanët e fshatit Shegec, më 1643, donin me këmbëngulje nga prifti që t’i pagëzonte fëmijët e tyre42. Edhe Frang Bardhi shpreh shqetësimin e tij në relacionin e hollësishëm të qershorit 1637, dërguar Kongregacionit të Propagandës Fide, për martesat e myslimanëve në Pukë e në Zadrimë me vajza të krishtera. Ai kërkonte nga autoritetet e larta fetare udhëzime se si duheshin trajtuar këto raste për të shpëtuar shpirtrat e atyre grave43. (shtojcë 5)

Edhe pse mungojnë të dhëna të plota për shekujt XVIII-XIX, jemi në gjendje deri diku të përcaktojmë

40 Relacione..., vëllimi II, Tiranë 1965, fq. 443.41 Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë, vëllimi

III, përgatitur nga Injac Zamputi, Stavri Naçi e Zija Shkodra, Tiranë, 1962, fq. 137.

42 Kristo Frashëri, artikull i cituar, fq. 162.43 Relacione..., vëllimi II, Tiranë 1965, fq. 89.


nga burime të tërthorta shtrirjen e dokes së martesës ndërmjet të personave me besime të ndryshme nga Veriu i Shqipërisë e pjesërisht në Jug. V. Zmajević dëshmonte më 1702 se disa burra të famullisë së katundit Macukull (Mat) morën gra myslimane të cilat e mbajtën besimin e tyre44. Në shekullin XVIII nuk ishin të rralla krushqitë në Labëri ndërmjet myslimanëve dhe ortodoksëve. Nga një dokument (Avviso al Parroco), i datës 25 korrik 1842 bëhet e ditur se kuvendi me pjesëmarrjen e priftit, ipeshkvit e fiseve të vendit ndalonte dhënien e vajzave në myslimanë45. Duke qenë se në bajrakun e Temalit nuk kishte myslimanë dhe as përreth kuptojmë se krushqi lidheshin me familje të viseve myslimane të largëta. Sipas misioneve katolike më 1819 në Vukël, Selcë, Grudë e Triesh pesëdhjetë e një familje katolike i kishin martuar bijat e veta në shtëpia myslimanësh46. Kapiteni i administratës të kazasë së Lezhës e Zadrimës shkruante më 1865 në mes të tjerash se myslimanët “këtu deri tani kanë marrë vajza nga katolikët”47. W. M. Leake vuri re në fillim të shekuli XIX se në Shqipëri të Jugut myslimanët

44 Peter Bartl, Kryeipeshkvi Viçenc Zmajeviçi dhe thirrja e Konçilit të Parë Kombëtar Shqiptar, në “300 vjetori i Kuvendit të Arbnit”, Simpozium i organizuar nga Konferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë, Tiranë, 24-25 tetor 2004, fq. 85.

45 Marin Sirdani, Tuj kontrllue tre regjistra, “Hylli i dritës”, 1, 1933, fq. 29.

46 Italo Sarro, Shpërngulja e familjeve të Hotit në vitin 1833, “Hylli i dritës”, 2, 2009, fq. 73.

47 “Dokumente turke” në Arkivin e Institutit të Historisë, Tiranë, A-III-359.

KAHREMAN ULQINI40

martoheshin me gra të krishtera. Djemtë e tyre rriteshin si myslimanë ndërsa vajzat si të krishtera. Atje hahej në të njëjtën sofër mishi i dashit me atë të derrit48. Konsulli i Francës në Shkodër H. Hecquard shkruante se nuk ishte gjë e rrallë martesa e një myslimani me një grua të krishterë që e lejonte të praktikonte besimin e saj49.

Më 1892 janë regjistruar në kodikun e Mitropolisë së Drinopulit martesa të bëra ndërmjet të ortodoksëve e myslimanëve. Disa nga paria e maleve u lidhën me krushqi pa u penguar nga përkatësia e ndryshme fetare. Kapidani i Mirditës, Bibë Doda, e mori gruan e dytë nga shtëpia myslimane Ajazi në Arrën të Lurës. Bajraktari i Krasniqes në mesin e shek. XIX e martoi të birin me çikën katolike të bajraktarit të Shalës, Mar Lulës, Zyber Bajraktari i Reçit e kishte marrë gruan në një shtëpi katolike të Hotit. Plaku Baftjar Leka në Macukull të Matit më 1986 tregoi se dajat i kishte katolikë, në Selitë me pasardhësit e të cilëve ruante marrëdhënie familjare, shkonin e vinin për festa, dasma e morte.

Një studiues i huaj që përshkoi më 1908 Matin, Kthellën e Mirditën shkruan se kishte një ndryshim mjaft të vogël ndërmjet katolikëve e myslimanëve.

48 Shpëtim Mema, Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë të gjysmës së parë të shek. XIX, Tiranë, 1988, fq. 131.

49 H. Hecquard, Histori dhe përshkrim i Shqipërisë së Epërme ose Gegërisë, përktheu Oriana Tambari, Tiranë, 2008, fq. 290.


“Ahmarrje gjaqesh ka kudo, por ndërmjet të shqiptarëve në malësi, nuk ka ka kurrfarë grindjesh fetare. Në Kthellë kam pa një familje nën një çati, në të cilën disa ishin kristianë e disa ishin muhamedanë. Katolikët Mirditës marrin gra muhamedane prej Matit të cilat detyrisht e pranojnë religjionin e burrave të tyne.”

Arthur Moor50

50 M K, Fisi i Mirditës, “Hylli i dritës”, nr. 7-8-9, 1940, fq. 363.

Fotografi e bërë në Shkodër më 1868 me rastin e varrimit të Bibë Dodës. Prania e Stafë Ajazit të Lurës, (ndenjur nr. 3) vëllai i të shoqes së Bibë Dodës, tregon se marrëdhëniet familjare kanë vazhduar pavarësisht përkatësive fetare të

ndryshme. (Foto. Pjetër Marubi)

KAHREMAN ULQINI42

Ndonjë sundimtar në zë që u martua me të krishtera respektoi besimin e tyre dhe u ndërtoi kisha të veçanta si Ali pashë Tepelena në Janinë e Reshit be Gjinolli në Gjilan (Kosovë). Çifti që në fillim të jetës bashkëshortore caktonte kriterin e dhënies së përkatësisë fetare fëmijëve që do të lindnin:

a) Djemtë mund të merrnin fenë e babës, kurse vajzat atë të nënës. Po të ishin të njëjtit seks fëmija i parë ndiqte besimin e babës, i dyti të nënës dhe kështu vazhdohej.

b) Shpesh me dëshirën e nënës fëmijët merrnin fenë e babës. Të shumtën e herës e fejuara me besim tjetër nga të burrit, kur martohej, kalonte në fenë e tij. Nuk njohim ndonjë rast që burri të ketë marrë besimin e bashkëshortes. Karakteri e burrëria e pengonte një gjë të tillë. Vetëm një e ashtuquajtur gojëdhënë popullore malazeze që me gjasë është krijim i një diletanti nacionalist tregon se udhëheqësi i fisit shqiptar Drekal, Lalë Drekali, kur u martua me gruan e dytë malazeze, nga katolik u bë ortodoks. (shtojcë 6)

Zoti i shtëpisë e kishte për detyrë të kujdesej edhe për shërbimet e festat fetare njësoj, pa dallim për shtëpisakët51.

“Në Lug të Baranit (Kosovë – K. U.) n’nji shpi rrishin bashkë 12 t’krishtenë e 18 turq (myslimanë – K. U.) d. m. th. nji vlla ishte turk e tjetri mbetë i krishtenë prej Berishet. Ky

51 Shih Mark Krasniqi, Toleranca në traditën shqiptare, Prishtinë, 2007; Po ai, Gjurmë e gjurmime, Tiranë, 1982.


turku ishte i zoti i shpis, po m’thotë, eja se kam edhe disa t’krishtenë, vjen hoxha për nee, do t’vinë edhe prifti për ta, por ma parë eja e më beko vorrin e nanës s’eme se ka dekë e krishtenë. Përnjiherë m’prini n’maje t’nji kodrës ku kishin vorret. Si mrritme n’maje po i kallxon vorret e t’parve t’vet, e shkon tu vorri i s’amës e i thotë, o mori nanë kee mendue se s’ta bie priftin, qe ta pruna. N’shpi na pritne mirë. Kur e thamë pjesën e rozares turqit s’bashin za. E kur thoshe epja Zot pushimin e pasosun ai mrapa më përgjegjte, amin. Kur erdh koha e meshës i qita jashtë, por përpara se me çue meshën, madje n’uratë e mija kishe përbri nji turk (mysliman – K. U.) qi falej”52.

Hulumtuesi i zellshëm Mark Krasniqi 20-30 vjet më vonë, më 1957, në kushtet e regjimit jugosllav gjet po atë gjendje bashkëjetese fetare kur vizitoi shtëpinë e Tahir Ademit në fshatin Llugaxhi të Lugut të Baranit53.

Nga mesi i shek. XIX marrëdhëniet martesore ndërmjet të besimtarëve me fe të ndryshme vijnë duke u pakësuar, ndjekin ritmin e ngadaltë të kthimit të krishterëve në myslimanë. Në këtë kohë u bë e ndjeshme veprimtaria e Missione Volante, misionarë jezuitë që ndikonin në jetën familjare e shoqërore në malësi. Në romanin Lule54

52 Disa ndodhi historike ose çka qilloj nder Misione t’Shqypnisë (dorëshkrim i një misionari në Arkivin e Muzeut Historik të Shkodrës, fq. 38-39).

53 Mark Krasniqi, Disa veçori etnografike të Lugut të Baranit, “Gjurmime albanologjike” folklor dhe etnologji, Prishtinë, 1984, fq. 103-104.

54 Fabian Barcata, Lule, München, 1924, përktheu Karl Gurakuqi, Tiranë, 1930.

KAHREMAN ULQINI44

françeskani gjerman Fabian Barcata që më së miri i njihte doket e banorëve të viseve shqiptare ku shërbeu, tregon historinë prekëse të një vajze viktimë e mashtrimit. Për këtë autori bën fajtore Borën një grua e vejë e lindur në Lurë në shtëpi myslimanësh. Bibë Prendi e grabiti atë dhe në banesën e tij e bëri me dhunë katolike dhe grua të tijën. Vëllai i Borës vret Bibën dhe nuk e pranon në shtëpi të motrën. Ajo e braktisur nga të gjithë u strehua në një mulli, e shoqëruar me një ujk të plagosur. Shkrimtari ka krijuar me figurën e Borës “shtrigën” për të dënuar martesat e njerëzve me besime të ndryshme edhe në rastin kur njëri bënte kthim fetar në të krishterë.

Familjet me dy besime mbijetuan në Kosovë deri në fund të shek. XX si në Drenicë, në Rugovë, në Has, në Dushkajë, në Suharekë, në Karadak të Shkupit, në Lug të Baranit, vise ku Mark Krasniqi55 ka bërë hulumtime si dhe në Malësi të Gjakovës, në Pukë, në Lurë e Mat.

Në familjet me dy besime secili thirrej me emrin e vënë sipas përkatsisë fetare. Malësorët e krishterë në disa raste u venin fëmijëve emër myslimanësh jo për trill, për simpati fetare e as për mashtrim laramanësh. Këtë dukuri klerikët katolikë e kanë dënuar pa mundur ta fshijnë për gjithnjë. Edhe urdhri i prerë i Papa Benedictus XIV më 1754 nuk bëri efektin e duhur56. Në male lakmonin për fëmijët emra të njerëzve në zë. Djalit i venin edhe emrin e

55 Mark Krasniqi, Rrënjët tona etnike, Prishtinë, 2002, fq. 19.56 Concilium Albanum..., Roma, MDCCCLXVIII (pjesa e

dytë), fq. 145.


mikut (bujtësit), i gjendur rastësisht në kohën e lindjes. Ka ndodhur që fëmijës në djep t’i ndërrohej emri me atë të kumarës të posavrarë. Disa krenë mbanin emra e mbiemra myslimanësh: Sadik Vata, krye në Theth, Smajl Martini bajraktar në Grudë, Turk Vuksani bajraktar i Nikçit, në Kelmend, etj. I pari i “Djelmnisë së Shalës”, Mehmet Shpendi, ka vërejtë M. E. Durham, kishte emër mysliman kurse i ati emër me prejardhje pagane. (shtojcë nr. 7) Në qytetin e Shkodrës njihen familjet katolike Dedëjakupët e Alimhillaj dhe klerikët Dom Pal Ramadani, famullitar i Shkodrës, më 1851, Atë Benedikt Dema e Atë Ciril Cani në mesin e shek. XX. Në anën tjetër nuk janë të pakë myslimanët me mbiemra të krishterësh si në krahinën e Matit: Vatdodaj, Gjika, Kurtgjinaj, Lleshi, Likola, Frangu, Gjetani, etj. Atje ruhen toponime të periudhës së krishterimit: Dom, Shlli, Shnaprene, Prroi i Priftit, Buza e Prifit, Shpjetri i Rremullit, Shëngjon, Kisha në Mishtër, Kodra e Kishës, Shpella e Demartinit, Shmri, etj.

KAHREMAN ULQINI46


Dukuri të tolerancës fetare në doke

KAHREMAN ULQINI48


Shqiptarët edhe pse me besime të ndryshme në shoqëri me njëri-tjetrin kanë treguar gjithënjë tolerancë fetare çka më së miri shihet në lëmin e dokeve. Kjo dukuri ndikonte në mbarëvajtjen e jetës së përditshme e festave, ceremonive e veprimtarive familjare, fisnore e miqësore. Të krishterët dhe myslimanët ruajtën disa doke tradicionale si vëllamërinë e kumbarinë duke i praktikuar bashkërisht. Nga relacioni i fra Cherobino-s i 27 marsit 1638 marrim vesh se katolikët:

“Banin kumari me turqit (myslimanët – K. U.) tue i mbajtë në pagëzim fëmijët e tyre (kur priftnit i pagëzojnë) megjithëse midis tyne nuk mund të ketë kumbari. Të krishterët merrnin krizmën me të cilën lyhen të pagëzuemit, për shëndetin e syve, e u jepej edhe turqve, kështu (edhe) pagëzimi merrej vetëm për këtë qëllim për shëndet.”57

Ishte doke që për të prerë flokët e fëmijës babai mysliman të zgjidhte një të krishter e i krishteri një mysliman58. Për qëmtuesin e normave të Kanunit të

57 Relacione... II, fq. 117.58 Ismail Qemal Vlora, Kujtime, përktheu nga italishtja Vjollca

KAHREMAN ULQINI50

Skënderbeut në Kurbin të Krujës, imzot Frano Illia, kumbaria e flokëve “ka për qëllim zgjanimin e rrethit shoqëror, asht jasht riteve fetare e përdoret të shumtën për të lidhë dy shtëpi besimesh të ndryshme”59. Mic Sokoli i shkruante më 1879 Prenkë Bibdodës se shtëpia e bajraktarit të Krasniqes (Mulosmanaj) dhe ajo e Kapidanit të Mirditës kishin kumari. Në Çamëri myslimani Ismail Pronia ishte vëllam me suljotin ortodoks Foto Xhavella, po kështu Xhelal bej Zogolli me të birin e Kapidanit të Oroshit me 1908. Ndër doke për t’u shënuar është organizimi e zhvillimi i dasmës në mjedise të përziera fetarisht.

“Nga ana tjetër, meqenëse pas ndarjes fetare, shqiptarët ortodoksë nuk lidhnin krushqi me vëllezërit tanë shqiptarë muhamedanë (ndonëse martesat midis tyre në disa vende vazhduan për një kohë të gjatë edhe pas ndarjes fetare) u gjet një mënyrë tjetër afrimi, ajo e vëllamërisë, d. m. th. një i krishterë qeth fëmijën e një muhamedani, duke i prerë atij disa fije flokësh të kokës në formë kryqi... Kjo provon se ndarja e parë fetare u bëme dhunë a me detyrim. Këtej rrjedh zakoni i vëllamërisë. Ja një shembull i ri i kohëve më të fundit në këtë drejtim. Këtë shembull e sjellim që të mos na akuzojë njeri se tregojmë prralla. Kostë Anastas Pacani nga Postenani qethi djalin e Sulejman beut, birit të Zylyftar Podës dhe u bënë vëllamër (kumbarë). Edhe Anastas Thanasi nga Pobisku i preu flokët e vajzës së quajtur Hançe të Ajdinit nga Radati e u bënë vëllamër dhe secili e quan tjetrin vëlla edhe sot e kësaj dite. Të gjithë pothuaj aristokratët muhamedanë shqiptarë, që quhen turqisht bejlerë, kur martohen dërgojnë,

Jonuz Tafaj, “Toena”, Tiranë, 1997, fq. 307.59 Kanuni i Skenderbeut, mbledhë e kodifikue nga Don Frano

Illia, Editrice La Rosa, Milot, 1993, fq. 23.


në kundërshtim me fenë e tyre, pikërisht një mik të krishterë, që pajiset me leje të hyjë edhe në harem për të shoqëruar nusen. Ky zakon duket si i njëjtë me zakonin e kumbarës, që përdorej para ndarjes fetare. Për të pranuar këtë po sjellim edhe një shembull. Ilia Petro Papailia nga Postenani u dërgua si kujdestar në Ohër për të shoqëruar nusen e Asllan beut, të birit të Zylyftar Podës. Nusja ishte mbesë e Xheladin beut. Por në kujton njeri se me këto zakone shqiptarët muhamedanë nuk janë vërtetë muhamedanë, siç dëgjojmë shpesh, në të vërtetë gabohen. Në fakt ata janë vertetë muhamedanë dhe bëjnë pjesë në sekte të ndryshme të myslimanëve, por nuk janë fanatikë siç janë muhamedanët e tjerë gjetkë. Ata e kanë më të fortë ndjenjën kombëtare (që është më e lartë) se sa ndjenjën fetare”.60

Ndikimi i tolerancës fetare vërehet aty-këtu në sjellje e praktika dokesh, si mikpritja. Në ditarin e udhëtimit të një anijeje të huaj e cila qëndroi në Vlorë për disa ditë (11-17 maj 1579) është shënuar se “zakoni dhe e drejta” nuk lejonte të nxirrej jashtë me dhunë miku i strehuar në një shtëpi myslimanësh61. Konsulli i Francës në Shkodër, Hecquard, tregon për katolikun që sapo kishte vrarë një turk ra në ndore të një qytetari mysliman. Ky menjëherë e fshehu të panjohurin në haremin e shtëpisë, ku nuk mund të hynin meshkuj të huaj. Njihet rasti i trajtimit të mikut nga arbëreshi mysliman Ali Farmaqi i cili nuk pranoi

60 Jani Vreto, Apollogjia, (botuar në shqip tek Jani Vreto, Vepra të zgjedhuar, përgatitur nga A. Uçi, Tiranë, 1980, fq. 224-225.)

61 Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëllimi I (1507-1592), përgatiti Injac Zamputi, Tiranë, 1989, dok. 252.

KAHREMAN ULQINI52

t’ua dorëzonte forcave turke vëllamin e bashkëpunëtorin, grekun Thedor Kollokotronin.

Gjithë bota le të thonëU s’e jap Kollokotronë,Jam Ali Farmaqi u,Q’e shpje gjaknë gjer në glu.62

Miku i rastit pyetej gjatë bisedës për shumë gjëra, por jo për besimin e tij fetar. Të krishterët kujdeseshin që myslimanit të mos i venin në sofër mish derri. Qëllonte që i krishteri me dëshirën e vet të mos e përdorte mishin e derrit në shtëpi asnjëherë për nderim të afërmve e miqve myslimanë.

“Megjithëqë Bugjoni (Pukë – K. U.) është katolik, banorët e tij gjer sot nuk kanë ngrënë kurrë mish derri dhe vetëm për këtë arsye, se, sipas traditës, themeluesi i fshatit megjithëse katolik në një rast të veçantë ishte betuar në emrin e tij dhe të gjithë pasardhësve, se nuk do të preknin kurrë mish thiu”.63

F. B. Nopcsa

Kështu edhe myslimanët synij nuk i venin mish lepuri në sofër mikut bektashi. Kënaqësi të veçantë jepte ardhja e miqve myslimanë tek të krishterët në Malësi të Madhe,

62 Këngë popullore historike, përgatiti Q. Haxhihasani e Zihni Sako, Tiranë, 1956, fq. 267; shih dhe Dhimitër Grillo, Arvanitët dhe shqiptarët në luftën çlirimtare të popullit grek, Tiranë, 1985.

63 F. B. Nopcsa, Pikëpamjet fetare, doke dhe zakone, përkthim në shqip i origjinalit që ndodhet në Bibliotekën e Vjenës, fq. 99/1 (arkivi i Institutit të Antropologjisë Kulturore, Tiranë).


dhe e të krishterëve tek myslimanët. Me rastin e festës së “Shnjonit” (Shën Gjonit) një diplomat austriak, më 1871, pa bajraktarin mysliman të Hotit që mori pjesë në meshë së bashku me familjen e tij. Pastaj vetë Çun Mula qeraste të pranishmit. Kjo sjellje tregonte se festa e fisit i bashkonte katolikë e myslimanë. Në fshatrat Murrë e Selishtë të Dibrës (Katër Grykët) myslimanët festonin më 20 maj Shënkollin e deri në vitin 1945 për kshnella bënin qull e ëmbëlsira. Në Bulqizë Pashkën e festonin motit me mish e nuk punonte kush64. Edhe në Shqipëri të Jugut ka pasur ortodoksë e myslimanë që festonin së bashku Pashkën e Bajramin65. Një anonim, me gjasë famullitari françeskan i Lurës, ka lënë një shkrim që të befason.

“Në Lurë nër dasma e në mort si fratit, si shehit, si hoxhës i çojnë thirrcin me i shkue. Famullitari nër myslimanë ka kryet e vendit, ner katolikë ka kryet e vendit shehi ose hoxha, mandaj frati. Në sofër kryet e berrit i nepet gjysa fratit e gjysa hoxhës, shpatullat, eshket e bishtin i dajnë atyne që rrin mbas fratit e hoxhës”.

Për këshënella “në mjesnatë masi të hanë darkë katolik e turk (myslimanë – K. U.) bashkohen te kisha (në odë të katundit); meshtari qet kafe të tanve e duhan sa të jen. Nisë hengu, kangë me tamër, çifteli, lahutë, nja tri katër çiftelia katër foella, etj.”

Për Pashkë myslimanët mblidhen në Fushë të Lurës. Prin meshtari me të Doçajn me u nesh me mysliman.

64 Informacion nga ekspedita e vitit 1989.65 Stavri Skendi, Studime kulturore ballkanike, përktheu

Artan Puto, botime J&K, fq. 230.

KAHREMAN ULQINI54

“Prin Bajraktari turqve e na dalin para na marrin doren tu na marrë nrykë e na tui u thye voesh. Bjen lodra dhe çiftelia (tamra), ja nisë kcimi. Mas kcimit fillojnë me gjue shejin. Bajnë llafe e kuvend burrash. Kush ta vrasin shejin ma i pari, asht bidati qi frati me ja ba hedije nji mexhide heret, e sot pesë pesë kuronësh. Kur shofin se asht koha per me u da nja dy sahat para akshamit falen edhe nji herë. Nisë pushkën katoliku tiu thanë: u pafshim ne hair. Përgjegjin turqit per shumë asi mot. Meshtarit gadi të tanë turqit (myslimanët – K. U.) i shkojnë me i urue pashkët, tri ditë rresht pin kafe e duhan.”

“Zakone të Lurës”66

Në rast vdekje miq e të njohur shkonin për ngushëllime tek njëri-tjetri pavarësisht përkatësisë fetare. Ndodhte që një e krishterë të vajtonte myslimanin dhe një myslimane të krishterin sikur të ishin të një besimi me të vdekurin. Fragmentet e nxjerra nga dy vajtime të regjistruara në dy fshatra të Rranxave të Malësisë së Madhe (Shkodër) tregojnë zhvillimin e tolerancës fetare në një shkallë të lartë67. Rosë Halilja vajtoi Lul Nikën e Lohes:

Kur ke dashtë me mbarue,E lute Zotin me të ndimue!E lute Zojen me t’u afrue!Nieri i mirë je kenë gjithmonë,Ishalla Zoja ta afrue.

66 Dorëshkrimi gjendet në arkivin e Bibliotekës “Marin Barleti”, nga i cili u morr kjo pjesë e botuar te “Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e formimit të Kombit Shqiptar”, Shkodër, 2012, fq. 221-222.

67 Folklorë III, Kangë e vajtime, botim i Ministrisë së Arsimit, Shkodër, 1940, fq. 64, 94-95.


A lype priftin me u vojue!Kur të ka thirrë prifti me gojë,Lulo, a i more uratat në dorë?

Dilë Luleshja vajton Rexhep Taken prej Reçit, tetor, 1930

More turku (mysliman – K. U.) i Prendis!Syna deren e xhamis:Tuk nepen selamat,Tuk falen bajramat,Tuk priten kurbanat,Tuk kndohen çitabet,Tuk dahen sevapet,Tuk falen pesë vaktet.………………………………………………Ti më kjé turk e sevapli,E pra, o Zot, bashu tybeli.E ndejshi bashkë me shehitli,E qi jau pastë gjithkush lakmi!E turku i hollë ti paç rahmet,Bashu lule në xhenet, Pegamertë gjith reth e rreth.

Avokat Thanas Floqi në sa po përpiqej të kapërcente lumin Fan më 1914 dëgjoi në mes të grupit të udhëtarëve postierin mysliman matjan të shqiptonte lutjen “Nimona Zoti Krisht”, shprehje e përdorur shpesh nga matjanët68.

68 Kujtime të kryengritjes së vitit 1914 prej Thanas Floqit, në “Dokumente historike për t’i shërbyer historisë tonë kombëtare”, Elbasan, nr. 2 maj 1924, fq. 96.

KAHREMAN ULQINI56

Disa motive zbukurimi që vërehen në objekte të kulturës popullore shqiptare janë gjurmë pagane, krishterimi e islami të ndërthurura dosido me njëra-tjetrën. Bashkëqenia e këtyre elementeve të kulturave të ndryshme duhet shpjeguar edhe me tolerancën fetare të popullsisë. Ky sinkretizëm i ka tërhequr vëmendjen së pari një misionari të huaj në shekullin XVII (shtojcë nr. 8). Dukurinë e hershme të sinkretizmit fetar në kulturën e Komanit arkeologët e kanë vlerësuar në kapërcyell të dy periudhave, nga Antika e vonë në Mesjetën e hershme69. Në procesin kalimtar nga paganë në të krishterë arbrit e Komanit përthithën elemente të reja fetare e kulturore të krishterimit. M. E. Durham ka botuar fotografinë e një stolie argjendi që e mbanin gratë katolike të Malësisë së Madhe70. Me vështrim të parë bie në sy forma antropomorfe e objektit e përbërë nga kryqi dhe (gjysmë) hëna simbol pagan. Kryqi i stilizuar gjendet si motiv zbukurimi në gdhendje druri, qëndisje e endje pëlhure diku tek myslimanët e Kosovës e te ndonjë krahinë tjetër71.

69 Skënder Anamali, Ilirët dhe shqiptarët, në “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, botim i Akademisë së Shkencave e Inistitutit të Historisë, Tiranë, 1990, fq. 40-43; Historia e popullit shqiptar, botimi i Akademisë së Shkencave e Institutit të Historisë, Tiranë, 2002, fq. 209-210.

70 M. E. Durham¸ Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, përktheu Ferit Hafizi, Arbëria, 2009, fq. 152, 157-160; shih Ernesto Cozzi , Credenze e superstizioni nell’Albania, “Anthropos”, tome IX, Wien, 1914, fq. 408.

71 Drita Halimi-Statovci, Veshjet shqiptare në Kosovë,


Në disa vise malore të Shqipërisë së Veriut M. E. Durham ka vënë re se myslimanët realizonin për zbukurim në tatuazhe motivet e diellit e të hënës. Ajo shpjegon se myslimani në vend të kryqit që braktisi ruajti

Prishtinë, 2000, fq. 209; Për hënen e diellin shih Exhlale Dobruna-Sadiku, Disa elemente të besimit pagan në kulturën islame ndër shqiptarët, në “Feja, kultura dhe trafita islame ndër shqiptarët”, Prishtinë, 1995, fq. 197.

Stoli argjendi me gjysmë hëne e kryq që mbanin nuset katolike në Malësi të Madhe. (Foto e bërë nga M. E. Durham)

KAHREMAN ULQINI58

simbole të lashta të të parëve të tij parakristianë, diellin e hënën72. Në Malësi të Gjakovës me popullsi kryesisht myslimane ndër zbukurime shquhet shqiponja73.

“Kur unë pyetja malësorët shqiptarë se ç’kuptim kishte rrethi dhe gjysmëhëna në kryqet e krahëve, ata më përgjigjeshin, menjëherë se ata ishin “Dielli” dhe “Hanë”. Kryqi tregon

72 Për diellin e hënën shih M. E. Durham vepër e cituar, fq. 162; Exhlale Dobruna-Sadiku, Disa elementë të besimit pagan në kulturën islame ndër shqiptarët, në “Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët”, Prishtinë, 1995, fq. 408. ; Mark Krasniqi, Aspekte mitologjike, besime, besëtytni, Prishtinë , 1997, fq. 77;

73 Agim Bido, Malësia e Gjakovës, album, Tiranë, “Toena”, 1998, fq. 94-128.

Motivi i shqiponjës i qëndisur në këllef të jastekut dhe në dujq të kalit të nuses myslimane (Malësia e Gjakovës)


se ju jeni të krishtenë. Dielli dhe hëna, përse ishin. Përgjigja e vetme ishte “për bukuri”. Shpesh, ata vetëm qeshnin dhe nuk përgjigjeshin fare. Imzot Ernesto Koci në atë kohë prift i Reçit, kurse, më vonë Delegat Apostolik në Shkodër, një tirolas, njohuritë e të cilit për banorët e malësive ishin rezultat i studimeve me vite, i nisur nga qëllime të mira, më tha : “Ata kanë një numër besimesh pagane të çuditshme, për të cilat nuk dëshirojnë të flasin as me mua. Unë kam zbuluar se ata besojnë në dy fuqi, në atë të Dritës dhe të Errësirës, të cilat ndodhen në konflikt me njëra-tjetrën, si e Mira dhe e Keqja. Këto tatuazhe, në një farë mënyre kanë lidhje me to. I tillë është edhe gjarpri, të cilin ata e bëjnë ngadonjëherë në tatuazh dhe e vizatojnë edhe në mure.”

M. E. Durham74

Nuset zadrimore e bregabunëse mbanin të varur në mes të stolive edhe “hajmali” argjendi75 që shërbente si këllef për të ruajtur nuskën e shkruar tek ndonjë klerik mysliman, jo rrallë edhe prift.

74 M. E. Durham, Vepër e cituar”, fq. 153-154.75 Argjend, Maestri argentari in Albania e Kosovo, Torino,

2000.

KAHREMAN ULQINI60

Hajmali argjendi, stoli e nuseve zadrimore.


Në Mat, Dibër e Postrribë ruhen rite e praktika me prejardhje nga periudha e krishterimit. Më 1954 në fshatin Derjan (Mat) pashë fëmijë myslimanë që për festën e Shmrisë (Shën Mërisë) kishin hipur në drurë e duke lëkundur degët recitonin:

Hej Zot, bina shi,Se t’na baj kallini i ri!Se ta hamë me gjosti,Se ta blujmë ne mulli t’ri.N’magje t’re e n’sofër t’re,Me sahana t’ri, me lugjë t’reja!

Për çdo vit herët në mëngjesin e ditës së Rëshajve turma myslimanësh, katolikësh dhe ortodoksësh ngjiteshin në Malin e Rumisë (Krajë) të prirë prej një kryqi i cili “realizon një dukuri të tillë që nuk i gjendet shoqja kund tjetër që është në gjendje të fshijë për një çast diferencat tepër të mëdha të tre religjioneve”76.

Milan Šufflay

Dikur shkonin pelegrinë në Majën e Rumisë e bënin fli dhi të egra e sorkadhe77.

Sinkretizmi në trevën e Ballkanit në kohën e sundimit turk ishte përftim i ndërthurjeve të kulturave të

76 Milan Šufflay, Vepër e cituar, fq. 71-72.77 Ramadan Sokoli, Trashëgimia fetare në etnokulturën tonë,

“Gjurmime albanologjike”, folklor dhe etnologji, 27-1997, fq. 8.

KAHREMAN ULQINI62

ndryshme etnike të imponuara, por edhe të qëndrimeve të pavetëdijshme. Moda e modelet në kuptimin popullor janë tërheqëse aq sa elemente të ndryshme falë tolerancës fetare përvetësohen spontanisht. Disa simbole me kohë shndërrohen në motive zbukurimi. Kështu elemente të kulturave pagane, te krishtera e islamike bashkëjetojnë në të njëjtin sfond.

Roli i tolerancës fetare në funksionimin e organizimit të vjetër shoqëror

KAHREMAN ULQINI64


Toleranca fetare qe më e gjallë në shoqërinë tradicionale e posaçërisht në trevën e bajrakut, e cila kishte për numrin e popullsisë përafërsisht sa katolikë aq myslimanë78.

Me kalimin e brezave nga familja me dy besime shpesh krijohej katundi me dy besime. Gojëdhëna popullore tregon se bashkësia Dedaj në Pukë zu fill nga një katolik i ardhur fisi Shkrel (Malësi e Madhe). Pasardhësit e dy djemve të tij, njëri katolik e tjetri mysliman, formuan lagje të veçanta. Më 1637 lagja me banorë katolikë kishte katërmbëdhjetë shtëpi me 68 frymë dhe po kaq lagja me myslimanë. Sipas Frang Bardhit nga i pari i tyre kishin kaluar katër ose pesë breza79. Tre shekuj më vonë, më 1927, në Dedaj gjendeshin shtatëdhjetë e një myslimanë e shtatëdhjetë e pesë katolikë80. Banorët e të dyja lagjeve njeheshin të barabartë, nuk ekzistonte mendësi epërsie

78 Shih Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003.

79 Relacione… vëllimi II, Tiranë, 1965, fq. 75, 87.80 Teki Selenica, Shqipëria më 1927, Tiranë, 1928, fq. 505.

KAHREMAN ULQINI66

e ardhur nga përkatësia e besimit mysliman. Të njëjtën rrugë ka ndjekur edhe krijimi i fshatit Zagorë në Malësi të Madhe i formuar nga pasardhësit e dy vëllezërve, njëri katolik, Ndrecaj e tjetri mysliman, Mehmeti. Këtë realitet e gjetëm edhe në katundin Baz të bajrakut Rranza (njëri nga Tre Bajrakët e Ohrit), ku burrat rrinin në kuvend sipas radhës së fiseve e përcaktuar në të drejtën e prijës81 e aspak nga përkatësia fetare: 1. Kokaj (myslimanë); 2. Gjonaj (katolikë); 3. Gjinaj (katolikë); 4. Cakonaj (myslimanë); 5. Daçaj (katolikë e myslimanë).

Bashkësia fshatare (katundi) me pjesëtarë të besimeve të ndryshme (katolikë e myslimanë ose ortodoksë e myslimanë) ishte mjedis tipik i bashkëqenies me tolerancë fetare. (shtojcë nr. 9) Famullitari i Dajçit të Bregut të Bunës në dioqezë të Shkodrës më 1702, në mungesë të qelës banonte në shtëpitë e myslimanëve. Këtë sjellje të priftit vizitori apostolik e quajti “troppa famigliarsi con turchi” (me myslimanë – K. U.)82.

Në fillim të shekullit XX vazhdonte tradita e tolerancës fetare ndërmjet myslimanëve e klerikëve katolikë. Mustafa aga, personaliteti më i shquar në krahinën e Pukës, i lejonte françeskanët të thonin meshë në kullën e tij në Iballe më 190883.

81 Shih Kahreman Ulqini, Vepër e cituar, fq. 62-63.82 Peter Bartl, Artikull i cituar, fq. 88. Shih dhe Nevila

Nika, Dioqeza e Shkodrës gjatë shek. XVIII, sipas dorëshkrimeve arkivore, Shkodër, 2001, fq. 62.

83 Fra Lovro Mihaćević, vepër e cituar.


“Bajram Curri në një bisedim që pati me Guvernatorin e ri, i tha hapur se ishte një turp për të dhe për të gjithë arbërorët muslimanë, që ndërsa ata kishin tetëmbëdhjetë xhami vetëm në qytetin e Jakovës (Gjakovës – K. U.), katolikët nuk kishin një në të gjithë rrethin, e kjo nën një qeveri katolike. Pra çojini shpejt punëtorët, për ndryshe muslimanët e qytetit do t’i linin katolikëve një xhami të tyren për ta bërë kishë”

Lazër Mjeda

Vjenë, 6 shtator 1917 Kryepeshkop i Shkupit84

Edhe në strukturën e bajrakut me popullsi të një fisi, por me dy besime (Shkrel, Kabash, Thaç, etj.) si dhe në ato me fise e besime të ndryshme (Pukë, Grudë, Kurbi, Fundna, Has, etj.) nuk ndikonte përkatësia fetare, por përfaqësimi i fisit ose i vëllazërisë e barkut. Usulli i vënë në shtator 1902 nga bajrakët Selcë e Vukël për kufizimin e vrasjeve për marrje gjaku nuk u bë i përgjithshëm për Kelmendin deri sa në fund e firmosi vendimin edhe kreu i një barku të vetëm mysliman të Nikshit85. Qenia në një besim të caktuar apo numri i njerëzve të një feje nuk ndikoi në strukturën e fisit, fshatit e të bajrakut. Çdo veçori kapërcehej me tolerancë fetare. Treva e bajrakut në periudhën nga gjysma e dytë e shek. XIX deri më 1912 kishte afërsisht këtë përbërje fetare:

84 Gjergj Gashi, Kosova, altari i Arbërisë, Onufri, Tiranë, fq.121.

85 P. Fulvio Cordignano, L’Albania atraverso l’opera egli scriti di un grande Missionario italiano il Domenico Passi (1847-1914), volume II, Roma, MCMXXXIV-XII, fq. 378.

KAHREMAN ULQINI68

• 29 bajrakë me popullsi tërësisht katolike• 8 bajrakë me shumicën e popullsisë katolike• 42 bajrakë me popullsi tërësisht myslimane• 10 bajrakë me shumicën e popullsisë myslimane86.

Sipas Kanunit kleriku qoftë i krishter apo mysliman nuk ngarkohej me detyra në organet administrative e gjyqësore. Ky qëndrim e ka ndihmuar më së shumti tolerancën fetare në bashkësi e krahina me popullsi të dy besimeve. Gjenden plot shembuj që dëshmojnë se plaku, kreu ose bajraktari nuk ishin të një besimi me shumicën e banorëve të një katundi ose të një bajraku. Bajraktari Çun Mula në krye të Hotit katolik ishte nga e vetmja shtëpi myslimane. Një misionari jezuit i dukej rast i rrallë që 50 shtëpi myslimane në Flet të Iballes (Pukë) më 1890 të njihnin e të respektonin për krye të katundit të tyre Nik Alinë nga lagjeja e vetme katolike që nuk kishte as dhjetë shtëpi87.

Në sajë të tolerancës fetare lidhja fisnore nuk ndërpritej në qoftë se një degë ose rremb islamizohej. Ky fakt ka tërhequr vëmendjen edhe të disa autorëve serbë88 e malazezë89. (shtojcë nr. 10)

86 Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003, fq. 161.

87 Lettere edificanti, serie XII, Venezia, serie XVII, 1902, fq. 30.88 Andrija Jovićević, Malesija, Beograd, 1923. Përkthimi shqip

i veprës gjendet në arkivin e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe të Studimit të Artit, Tiranë.

89 Mark Milani, Jeta dhe zakonet e shqiptarëve, shqipëroi Lazër Radi, ribotim, Tiranë, 2003, fq. 90-92.


“Malësorët nuk i ka ndarë besimi. Në Grudë ka shumë myslimanë, ka disa edhe në Hot e Niksh. Dinoshasit myslimanë e të tjerë grudas nga Vllana, Vranja, Tuzi dhe Kodra Budani i përkisnin krahinës së Grudës dhe të bashkuar ngushtë me vëllezërit e tyre katolikë luftojnë kundër vezirit të Shkodrës dhe turqve në përgjithësi. Myslimanët e Grudës bashkëveprojnë në riparimin dhe zmadhimin e kishës së fisit të tyre. Ndërrimi i besimit nuk i ka lëkundur ndjenjat fisnore!”

Andrija Jovićević

Ndryshe qe tek malazezët të cilët nuk e njihnin tolerancën fetare. Përkatësia e tyre fetare përjashtonte nga fisi ata që ndërronin besimin ortodoks. Natën e Krishtlindjes së vitit 1703 kërceu delli i urrejtjes fetare. Ortodoksët të nxitur nga vlladika (ipeshkvi) masakruan vëllezërit e kushërinjtë e tyre myslimanë. Këtë aksion gjaksor evropianët e quajtën “Muzgu Sicilian” i Malit të Zi90, kurse Peter P. Njegoshi më vonë në veprën “Kunora e Maleve” i thuri lavde91. Tek malësorët shqiptarë ortodoksë u prish kohezioni i fisit (Vasoviq, Pipër, Bratonishiq, Palabardh, Drekal), kurse tek katolikët (Hot,

90 D. Milaković, Storia del Montenegro, Ragusa, 1877, fq. 86; P. Coquelle, Histoire du Montenegro e de la Bosnia depuis les origines, Paris, 1895, fq. 199; Soc. G. Marković, Gli sllavi ed i Papi, volume II, Zagrabia, 1897; M. Verloop, Le Royone du Montenegro, Paris, 1911; Georges Castellan, Historia e Ballkanit shek. XII-XX, përktheu Arben Puto e Luan Omari, Tiranë, 1996, fq. 322.

91 Peter Petroviq Njegosh, Kunora e Maleve, përktheu Esad Mekuli e Zef Nekaj, Prishtinë, 1952.

KAHREMAN ULQINI70

Bankeq) e tek myslimanët (Krasniqe, Të Bardhët e Gashit, Bytyç) u ruajt tradita fisnore e vetëdija etnike92. Dikush ka parë ngjashmëri të Lahutës së Malësisë me Kunorën e Maleve. Në Lahutën e Malësisë ndodhen të bashkuar sipas strukturës fisnore katolikë e myslimanë në luftë kundër turqve (myslimanë) e malazezve (ortodoksë). Lahuta e Malësisë e Kunora e Maleve paraqesin dy botë të ndryshme etnike-fetare. Poeti françeskan Gjergj Fishta, i bëri vend në Lahutën e Malësisë deri hoxhës atdhetar tiranas Hafiz Myslimit, alias Hafiz Ibrahim Dalliu, të cilin e torturojnë në sheshin e qytetit ushtarët turq.

Jashtë n’sokak me ftyrë per gurShtrinë të ngratin Hafiz Myslim,Edhe n’dru e rrahen trimin,Tue krisë lodra e tue ra fyelli,Der qi i kambës iu thye kërcyelli.E me gand gjith jeten mbetJo per tjeter “xhimajet”;Veçse pse pvetë në hyqamet:A isht “shqiptar” a po “Osmanli”, I përgjegji me trimëni:Sado qi ishte nji “hafiz”:Jam shqyptar me gjuhë e fis.Por edhe kur shtri m’sokakE tue i ra ishin m’dajak,

92 Shih Kahreman Ulqini, Kundrime etnologjike, Shkodër, 2007, fq. 166-171.


Sa herë pyette kajmekami,Thuej shka je? Përmbysë për dhéJam shqyptar përgjegjte HafiziDer qi asht i kambës i krisi93.

Etnia malazeze në shek. XVIII ishte e ndarë përfundimisht në dy degë të papajtueshme, të dyja të verbuara nga fanatizmi fetar ortodoks e ai mysliman. Dua të vë në dukje se më 1703 i zhvilloi punimet Kuvendi i parë kishtar shqiptar (Kuvendi i Arbnit) nga i cili nuk doli asnjë kërcënim ndaj shqiptarëve myslimanë.

Shpeshherë ndodhën ngatërresa në ambiente të shoqërisë tradicionale që vetëm me urtësi e tolerancë fetare u zgjidhën, duke u shmangur ndonjë instinkt i papërmbajtur i çastit. (shtojcë nr. 11). Institucione themelore të shoqërisë tradicionale (besa, ndërmjetësimi, ndorja, falja, pajtimi i gjakut, etj.) vepronin pa u vënë kusht përkatësia fetare. Sipas të drejtës popullore në pleqnim (procedurë gjyqësore) zotëronte fryma e tolerancës fetare siç vërehet në tri figurat e njohura, pleqnarët, betarët, e kapucarët të zgjedhur pa u marrë parasysh besimi fetar edhe i atyre që kërkonin drejtësi 94. Betarët ishin të lirë

93 Atë Gjergj Fishta, Lahuta e Malësisë, Shkodër, 1937, fq. 459-460.

94 Kanuni i Lekë Dukagjinit, përmbledhë e kodifikue prej A. Shtjefën Kost. Gjeçov O. F. M., Shkodër, 1933, fq. 60; Kahreman Ulqini, Ndonjë saktësim rreth Kanunit të Skënderbeut në “Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e formimit të kombit shqiptar”, Shkodër, 2012, fq. 32-33.

KAHREMAN ULQINI72

të zgjedhnin për betim simbole të ndryshme fetare të krishtera, myslimane ose me prejardhje pagane.

Pashko Vasa na e bën të ditur për herë të parë se në gjyqe të rëndësishme pleqtë e fiseve, të krishterë e myslimanë betoheshin mbi gur përpara se të fillonin gjykimin95. Shtjefën Gjeçovi e përcaktonte benë mbi gur më të rëndën që njihte Kanuni96.

“Midis fiseve shqiptare akoma ekziston zakoni shumë i lashtë i betimit mbi një gur. Prifti dhe hoxha ia kanë arritur që t’ia shtojnë përkatësisht kryqin dhe Allahun betimit të tij, megjithatë, për mërzinë e priftit, malësori vazhdon të thotë gjithënjë, me këmbëngulje për gurë e për kryq, ndërsa hedh gurin në mesin e krerëve, pra, duke venë fjalën gur në fillim. Kur një malësor katolik është rrëfyer dhe ka marrë ndjesën, herën tjetër, atij i pëlqen të vejë në kishë duke mbajtur një gur në përpjestim me madhësinë e mëkatit të rrëfyer. Unë nuk mund ta kuptoj se ç’betim bëhej me gur. Në këtë rast, thuhej se guri përfaqësonte pendesën. Disa priftërij e ndalonin këtë praktikë, të tjerët thoshin se kjo nuk ishte e domosdoshme, megjithatë e lejonin, sepse kjo shenjë e qartë pendese, dukej si i ndihmonte ata me të vërtetë.”97

M. E. Durham

Në veprën e Thimi Mitkos Bleta shqiptare gjendet kënga popullore kushtuar një kuvendi të bërë nga

95 Vassa Efendi, E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Paris, 1879, përkthim në shqip, Pashko Vasa, Vepra letrare 1, përgatiti Aristotel Mici, Tiranë, 1987, fq. 86-87.

96 Shtjefën Gjeçovi, KLD, § 534.97 M. E. Durham, Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve,

përktheu Ferit Hafizi, Arbëri, 2009, fq. 356.


mesi i shekullit XIX me përfaqësues të disa krahinave (Himarë, Breg i Poshtëm, Labëri e Çamëri) të Shqipërisë Jugperëndimore, klerikë e laikë, të krishterë, myslimanë, bejlerë, agallarë, bujarë e kapitanë, të vendosur për të ndalur vëllavrasjet. Suksesi i atij tubimi i dedikohet frymës së tolerancës fetare tradicionale.

E keni dëgjuarë,Apo e kini mësuarë?Kazatë u mbluadhë,Po për të pajcuarëTurqit (myslimanët – K. U.) e të kërshterët,Të gjithë të parët,Bejërat, agallarëtë,Të gjitë bujarëtë:Kristo Koka ndë Vuno,Spiro Gjika Qiparo,Jani Mihua himarjot,Hodo beu borshiot,Meledin piqerasiot,Kusar Aliu lukoviot,Stefan Përifti shënvasiot,Edhe Kumin niviciot,Zajkua lëkursiot,Dhe Tahiri Kopaçot,Idriz agai Zhulat,Sheh Sejkati ndë Filat,Zoto Mahmuti Cmokthinë,Igumeni Katerinë,

KAHREMAN ULQINI74

Maza pritet (ndë) Sinicë.Mbani vessh, o kapedanë,Dhe ju, bejra e agallarë:Të madhe ju bënj nixhanë,Se githë trimat u vranë,E shkretuan Zhulanë.Vritemi shok’ e vëllamë,Gjithë miq edhe fshatarë,Gjithë fis e gjithë farë.

Matjanët e dibranët edhe pse myslimanë nuk pranuan të gjykoheshin me Sheriat, por ruajtën Kanunin e Skënderbeut si të vetmin ligj të tyre. Të njëjtin qëndrim mbanin kosovarët të cilëve u bënte thirrje, më 1872, organi i vilajetit në gjuhën turke, gazeta Prizren, që të lënin Kanunin e Lekë Dukagjinit e të “merrnin Sheriatin e drejtë, fener ndriçues i kombit”.

Bejtexhiu shkodran Molla Salih Pata me guxim i kundërvihej sistemit të drejtësisë turke:

Zanat tjetër unë nuk di,veç por bejta di me qitë,s’do të bahemi kurr kadi,se s’di kend me mërdhitë.Me kondosh veshë ndër nafe,me çubuk antep të gjatëme zarfe sermit tue pi kafe,ndejë në minder, Naipit, për njat.Gjithë këto të mira si janë fitue,veç por hallkun tue përvlue!98

98 Zef Jubani, Vepra, përgatit Jup Kastrati, Shkodër, 1966, fq. 134.


Në viset malore me banorë të përzier fetarisht krenët e fuqishëm myslimanë vendas (oxhakët e vegjël) dalloheshin për tolerancë fetare. Frang Bardhi në relacionin e vitit 1637 mbi Pukën shkruante se u takua në Qytezën e Re (sot Micoj) me Agën, sundimtarin e asaj ane, i cili e ftoi në shtëpi, ku gjet pritje të mirë. Pjestarë të familjes ishin edhe tre vëllezër të krishterë dhe një mysliman, kurse gruaja e tij ishte “një e krishtere e urtë dhe e mirë”99.

Dyqind e shtatëdhjetë vjet më vonë, një tjetër personalitet i lartë fetar, provinciali françeskan, Lovro Mihaćević takohet në Iballe me një nga pasardhësit e Agës së shek. XVII, Mustafa Agën e vitit 1908, për të cilin shkruan:

“Ai ishte i ditur dhe tolerues. Bisedon me githë zemër me priftërinjtë katolikë – në këtë vend me françeskanët – i pranon po ashtu me gjithë zemër në konakun e vet dhe i lejon që të thuhet mesha në kullën e tij. Në përgjithësi zotron toleranca ndërmjet myslimanëve e katolikëve”. 100

Në shtetin teokrat turk elita politike e fetare shqiptare në mjaft raste ndoq traditën e vendit, kryesisht frymën e tolerancës fetare në marrëdhëniet me popullsinë e krishterë. Nga oxhakët e mëdhënj u shqua Hyda Verdi Pashë Begolli, sundimtar i sanxhakut të Shkodrës e të Pejës, në sajë të cilit zhvilloi punimet në kushte normale Kuvendi i Arbnit më 1703.

“Nga interesimi i tij (Hyda Verdi Pashës – K. U.) për zbutjen

99 Relacione... vëllimi II, fq. 81100 F. Lovro Mihaćević, Vepër e cituar, fq. 9.

KAHREMAN ULQINI76

e taksave të besimtarëve, parandalimin e grabitjeve në dëm të të krishterëve dhe marrjen e masave për sigurimin e tyre, më tepër se turk (mysliman – K. U.) ngjasonte me një kristian bujar”. “... Çmon shumë fenë tonë duke mbajtur praktikimin e lirë të fesë së krishterë në juridiksionin e tij dhe duke mos dashtë të vejë në zbatim për këtë qëllim (siç e vërteton edhe zoti Kavalier Bolizza) urdherin e dhënë nga qeveria qëndrore për të përzanë nga shteti rregulltarët e huaj për të cilët ushqen simpati të veçantë”.

Mons. Vincenc Zmajević101

Hulumtuesi i traditave popullore dom Gaspër Gurakuqi i ka vlerësuar pasardhësit e Begollajve në Shkodër, Gjylbegajt, si fis “bamir i popullit, i krishterimit e i kishës”.102

Fakte të ndryshme dëshmojnë sjellje me tolerancë fetare edhe ndaj serbëve. Me interes është përmbajtja e disa vendimeve të dala nga kuvende krahinore të Kosovës më 1907, që lidhen me rendin, trajtimin njerëzor të banorëve serbë si dhe ruajtjen e pasurisë së Manastirit të tyre të Deviçiçit nga plaçkitja e cubave.

“Askush nuk duhet t’iu shkaktojë zullume serbeve” ………………………………………………………… …………………………………………………………

“Asnjeri, as shqiptari, as serbi të mos i ankohen pushtetit mbretëror, por gjygjit të veçantë i cili është i përbërë prej këtyre të parëve shqiptarë: Vesel Beka prej Radovcit, Hasan

101 P. V. Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, Ulqini-Tuz, 199, fq. 89-30.

102 D. Gaspër Gurakuqi, Zojzi-Gramshi, “Hylli i Dritës”, 7-8-9, 1940, fq. 378.


Bajraktari prej Radovcit, Halil Zeqiri prej Crncit dhe B. Jusufi prej Rudnag Bërda. Të gjithë duhet t’i paraqesin ankesat asaj gjykate. Gjygji nuk ka vend të caktuar ku të mblidhet as kohën e caktuar kur gjykon, por për çdo ankesë të individëve të mblidhet në vendin ku ka ndodhur problemi i ngritur.”103

“Kush i vret në rrugë udhëtarët qofshin serbë, qofshin turq t’i digjen të gjitha banesat që ka” (§4)

“Keqbërësit në zë Feka Halit (i), të cilët kanë cenuar tokën e Manastirit të Deviçit t’i dorëzohen gjygjit të Mbretit meqenëse ky çift ka kaluar që më parë në kompetencë të gjykatës mbretërore” (§8)

“Në qoftë se Feka dhe Haliti tani e tutje i shkaktojnë zullumin më të vogël Deviçit do të digjen menjëherë sapo Zoti i shtëpisë së Deviçit dhe çaushi t’i bajë të ditur “Besës” zullumet e bëra” (§9)104

103 Dr. Andrija Lainović, Disa dokumente rreth marrëdhënieve patriarkale shoqërore tek shqiptarët, “Vjetar” IV-V, Prishtinë, 1971, fq. 268-269.

104 Dr. Andrija Lainović, artikull i cituar, fq. 269-270, dokumentet në gjuhën serbe i përkthei në shqip i ndjeri Ismet Haxhaj.

KAHREMAN ULQINI78


Toleranca fetare në popullsinë qytetare të Periudhës Parakombëtare

KAHREMAN ULQINI80


Në qytetet e viseve shqiptare me banorë të krishterë e myslimanë gjatë sundimit turk pat fare pak hapësirë për tolerancë fetare. Pozita e ndryshme ligjore e rregullimi administrativ sipas përkatësive fetare krijonte ndasi në trungun etnik, në raja mysliman (nënshtetas civilë të Sulltanit) e në zimmi (raja jomyslimanë të mbrojtur). Edhe trajtimi i mëvonshëm sipas mileteve e thelloi përçarjen. Në këtë paragraf do të përqëndrohem në disa dukuri të jetës shoqërore kryesisht në qytetin e Shkodrës për të cilin ka të dhëna burimesh të ndryshme e të shumta.

Zona e banuar e shehrit (qytetit), ndahej në mëhallë (lagje) të veçuara sipas përktaësive fetare, edhe nga ana urbanistike105.

Pas pushtimit turk qyteti i Shkodrës u ripërtëri e u

105 Shih Shqipënia përpara dy shekujsh, përkthyer nga Sali Vuçiterni, Tiranë, 1930; H. Hecquard, Vepër e cituar; Zija Shkodra, Qyteti shqiptar gjatë Rilindjes Kombëtare, Tiranë, 1989; Georges Castellan, Historia e Ballkanit (shek. XIV-XX), përktheu Arben Puto e Luan Omari, Tiranë, 1996.

KAHREMAN ULQINI82

zhvillua sipas modelit urbanistik e arkitektonik oriental.

Në disa rrethana të caktuara dallimi sipas përkatësisë fetare nuk u arrit plotësisht. Familjet qytetare strehoheshin në banesa të të njëjtit tip, në shtëpia me çardak. Studiuesi Nicoara Beldiceanu përshkruan këndshëm mjediset e brendshme të banesës qytetare, duke përdorur fjalë të huazuara nga turqishtja edhe prej të krishterëve ballkanas:

“Njerëzit banojnë në një odë, flejnë në jatak, shihnin nga një penxhere që ka xhama, dhe sigurisht një çerçivë. Dhoma ka dysheme dhe një tavan. Plaçkat janë vendosur në një dollap. Dreka dhe darka hahen në një sofër (tryezë). Mbi tryezë ka farfurina (pjata), por etimoni osman farfuri (fağfur) nuk përdoret më. Ne mund të vazhdonim edhe matej duke thënë se shtrati ka një dyshek të mbuluar me çarçaf dhe se në dritare ka perde. Mund të themi gjithashtu se banori i Evropës Juglindore shkon të blejë ushqime të ndryshme të bakalli dhe fruta e perime te zarzavatçiu”.106

Tashmë popullsia praktikonte mënyrën e jetesës allaturka çka bënte që ndryshimet sipas përkatësisë fetare të mos ishin aq të mëdha në lëmin kulinar, në elemente të ndonjë veshjeje të grave, etj. Vezët e kuqe të Pashkës gëzonin edhe fëmijët e myslimanëve. Vizitat e ndërsjellta në mes të katolikëve e myslimanëve për festa fetare shprehnin paqë e mirëkuptim. Kur ata takoheshin

106 Nicoara Beldiçeanu, Organizimi i Perandorisë Osmane (shekulli XIV-XV), në Historia e Perandorisë Osmane nën drejtimin e Robert Montran, përktheu Asti Papa, Dituria, 2004, fq. 137. Për huazimet turke në fjalorin e shqipes shih Eqrem Çabej, Studime gjuhësore III, Prishtinë, 1976, fq. 64.


uronin njëri-tjetrin: “Për shumë mot!” e përgjegja qe: “Të gjithë bashkë!”. Festimi i kremteve tradicionale i bashkonte më tepër njerëzit. Myslimanët më 6 maj për Shëngjergj stolisnin me degë të njoma, gjethe e lule banesat e në ndonjë vend edhe derën e xhamisë. Dasmat e argëtimet i gjallëronte ahengu shkodran.

Osja i Falltores gaztor e bejtexhi në mes të dy të rinjve katolikë. (Foto Pjetër Marubi)

KAHREMAN ULQINI84

Ahengxhinj shkodranë: H

ila i Files, Jak Kakarriqi,

Sulejman B

ogu e Simon Shpori. (Foto Pjetër M

arubi)


Gojëdhëna për ndërtimin e Kalasë së Shkodrës dhe kënga popullore kushtuar asaj tregojnë qenien e një tolerance fetare që gjallonte në zigzaget e shekujve. Nënat e krishtera e myslimane praktikonin ritin e marrjes së pikave të ujit të bardhë që cikonte nga muri i kalasë dhe e pinin duke besuar se dilte nga gjiri i gruas së flijuar. Kënga popullore e krijuar mbi gojëdhënën ka të njëjtin tekst përmbajtjeje e këndohet me një melodi të vetme. Nuk vërehen veçori e nuanca fetare, është e të gjithëve.

Me pushtimin turk u largua nga qyteti elementi i huaj (italikë, venedikas, dalmatin, sllavë, etj). Vendin e tyre nuk e zunë të ardhur turq e aziatikë që do të sillnin besimin e ri dhe intolerancën fetare. Shkodra u rilind nga banorë të zbritur nga viset malore përreth. Kohë pas kohe ata ose pasardhësit e tyre u bënë myslimanë. Familjet me të njëjtën prejardhje, katolikë e myslimanë, i ruajtën lidhjet fisnore dhe mbajtën të njëjtin mbiemër (Hoti, Shala, Kastrati, Shkreli, Tuzi, etj.). Nga familjet e njohura mund të përmendim atë të Filip Çekës e atë të Isuf Sokolit në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të dyja të një fisi nga Bojajt e Sumës. Të parët e Dom Ndoc Nikajt e Zajajt myslimanë lidhen me një stërgjysh të përbashkët. Pazari (tregu) qe vendi i vetëm i zhvillimit të veprimtarisë ekonomike pa ndikuar përkatësia fetare në shitblerje mallrash e në ortaki. Në Arkivin e Shtetit në Tiranë gjindet letra e Kolë Rashit nga Shkodra që ia dërgonte më 9 qershor 1825 Molla Mahmutit në Tiranë

KAHREMAN ULQINI86

për çështje tregtie107. Nuk të befason përmbajtja e letrës e data, aq sa përdorimi i alfabetit të klerit katolik nga një molla, hoxhë i kndueshëm, i ditur.108 Paragjykimi i kohës e bënte të papranueshme për një mysliman të përdorte shkronja latine, shkronja të kaurit. Toleranca fetare u hapi rrugën detarëve ulqinakë që letrat për tregtarët katolikë shkodranë t’i shkruanin në gjuhën shqipe me atë alfabet.

Nga fundi i shekullit XIX ata filluan të shmangin emërtime turko-islame për anijet e të përdorin emra e shprehje shqipe “Mir se vjen”, “Urdhëno”, “Bujana” ose emra të ndikuar dhe të huazuar nga italishtja: “Bella Luna”, “Bella Scutarina”, “Albania”, “Gloria”, “Pace d’Amore”, “Stella Diana”, “Corriere di Dulcigno”, “Fiore di Dulcigno”, “Fiore d’Albania”, etj109. Rrethanat e veprimtarive tregtare e zejtare krijonin mundësi që njerëzit të bashkëpunonin e të lidheshin edhe sipas traditës pa pengesat fetare. Vëllamëria e kumbaria ndërmjet të myslimanëve e të krishterëve ndonëse nuk pëlqeheshin nga institucionet fetare, vlerësoheshin tepër në popull. Shembull i veçantë i tolerancës fetare është ai i shoshjani (dukagjinas), Ndoc Prekës, që i mori gjakun pa pasur detyrimin fetar e as dokesor, kumbarës së

107 Dh. S. Shuteriqi, Gjashtë tekste të vjetra shqipe, “Buletin për shkencat shoqërore” III, 1952, fq. 15; Dh. S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, fq. 187.

108 Tahir N. Dizdari, Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë, 2005.

109 Maksut Xh. Haxhihasani, Detaria e Ulqinit nëpër shekuj, Ulqin, 1994, fq. 153-154, 164-169.


vet, myslimanit shkodran Man Memës, i vrarë nga një malazias. Kjo vepër burrërie u vlerësua në këngë110. Duke pasur parasysh mjedisin fetar të kohës së sundimit turk, akti i padëgjuar deri atëherë i një begu shkodran, Ismajl Barbullushi, që recitoi në ceremoninë e varrimit të mikut të vet priftit, dom Nikoll Shllaku një vjershë, na bind për nivelin e marrëdhënieve të qytetarëve me besime të ndryshme.

Askërkush senet së ka marrë,Qi të rrinë gjallë në këtë dynja,Sa mbretni e krajla të parëDhé kanë kenë e dhé janë ba.Me shumë të mira e le jetënE ka vorfnue shumë miqsiNë ket sahat po ban të vërtetënTuj bam nderë në ket shkreti.Deka tash të bashkoj me dhé.E prej nesh të ka largue,Shpirtin Krishtit dhanë ja ké,Sa fort na ke vorfnue111.

Quhej detyrë qytetare e çmohej shumë çuarja në vend e amanetit të lënë nga dikush, qoftë edhe i panjohur, në çaste kritike të jetës, pavarësisht përkatësisë fetare.

“Këtë ndodhi e ka treguar Dom Pashko Junki. Kishte kaluar ora e jacisë e hoxha nga minarja e vogël kishte grishur për të pestën e të fundit herë për t’u falur ndjekësit e Muhametit,

110 Kasem Taipi, Zana popullore, Shkodër, 1933, fq. 187111 Kasem Taipi, Zana popullore, Shkodër, 1933, fq. 119.

KAHREMAN ULQINI88

kur priftërinjt e famullisë së Shkodrës të lodhur nga mundi i punëve të ditës shkonin në dhomat e veta. Teksa ishin shtrir, pa pritur digjohen të goditura në derën e qelës. Njeni nga priftërinjt ngrihet e del në dritare. Një mysliman përshëndet “t’u ngjatjeta!” dhe shpjegon: një katolik u plagos për vdekje në një vend. Me të kërcitur pushka ngava dhe e gjeta shtrir për tokë. Porsa më pa më qiti be për hatër të Zotit të vija në Shkodër për të thirrur një prift që t’i gjendej në vdekje. Amaneti i tij që është duke vdekur nuk mund të përbuzet. Po të njoftoi ngjarjen e në qoftë se zotëria e juaj don të vosh shpejt, po të jap kalin tim e po të shoqëroj, ndryshe unë e kreva detyrën e nuk mbaj përgjegjësi përpara Zotit e as përpara njerëzve”112.

Vetëdija qytetare për interesat e përbashkëta e forcuar edhe nga toleranca fetare dha provën e parë të qenies së saj që me fillimin e kryengritjes së shkodranëve më 1833-1835. Kronika e priftit katolik Zef Bubçi më 10 gusht 1833 e më 29 shtator bën të ditur bashkimin e myslimanëve e të katolikëve për hartimin e një lutje drejtuar Sulltanit kundër Daut Pashës e Hafiz Pashës. Për herë të parë zgjidhet një komision i përbashkët, dy myslimanë e një katolik (Gjon Rokacoli) që u nisën për Stamboll113. Në përleshje me forcat turke myslimanët u ndihmuan edhe nga malësorë të krishterë (shtojcë nr. 12)

Hot e Krajë, Shalë e ShoshPostrriba me shkodranë,

112 Relacione sulle Missione Albanese ereta nell’autunno del 1890, Modena, 1890, fq. 15.

113 Petrika Thëngjilli, Kryengritjet popullore kundërosmane në Shqipëri 1833-1839, Tiranë, 1981, fq. 261, 256, 286.


Yryç bajnë në TaraboshMarrin krena e nishanë.114

Jehona e një ngjarje të gjysmës së dytë të shekul-lit XIX u dëgjua deri vonë në Shkodër. Myslimani Kupe Dania (Jakup Dani) vrau dy ushtarë të patrullës turke që u përpoqën të çnderonin një grua ka-tolike. Kushtrimit të saj për ndihmë iu përgjigj bashkëqytetari Kupe Dania i bindur se erzin (nderin) e kishin të për-bashkët katolikët e mys-limanët. Populli e fshehu Kupen e ndjekur nga forcat e rendit, kurse ka-tolikët me famullitarin e Shkodrës në krye i rindër-tuan shtëpinë e djegur.

Sipas këngës popullore kjo ngjarje do të hynte në histori (në store me u deftue) (shtojcë nr. 13). Nga gjithçka që u zhvillua në ato rrethana kuptohet se ndërgjegjja qytetare (parakombëtare) e formuar mbi bazën e tolerancës fetare tashmë ishte shndërruar në solidaritet etnik.

114 Kasem Taipi, Vepër e cituar, fq. 70.

Kupe Dania. (Foto Pjetër Marubi)

KAHREMAN ULQINI90

Episodet që tregojnë tolerancë fetare në qytete ndërmjet të krishterëve e myslimanëve janë të shumta. Në radhë të parë kanë vlerë rastet e vërtetuara e të regjistruara, që nuk mungojnë. Shkrimtari Dom Ndoc Nikaj duke kujtuar dëshmon ndryshim të madh te shkodranët si rrjedhim i ndikimit të shkollës shqipe115. (shtojcë 14)

115 Dom Ndoc Nikaj, Kujtime të nja jetës së kaluese, përgatiti Dom Nikë Ukgjini, Tiranë, 2003, fq. 77.

Mehmet Frashëri (vëllai i Abdylit, Naimit e Samiut) dhe Kel Marubi, Shkodër më 1911. (Foto Kel Marubi)


Toleranca fetare në shqiptarizëm

KAHREMAN ULQINI92


Nga mesi i shek. XIX disa intelektualë ortodoksë mërgimtarë e të pasur ishin përcaktuar në nismën për trajtimin e platformës “kombi shqiptar”. Ata u syzuan me bashkatdhetarë të dehur me romantikën e panhelenizmit. Kjo kundërshti ideologjike e politike u bë e pranishme deri në marrëdhëniet familjare, siç shihet në korrespondencën e Naum Veqilharxhit me nipin e vet grekoman, Jani Cali, të cilit i shkruante:

“Ti pastaj çuditesh, duke thënë cila vallë nga Miret deshi që të mos dalë ndonjë tjetër, por xhaxhai im shumë i shtrenjtë, për të lidhur ato që s’lidhen, të sjellë në formë, të bashkojë në një tufë myslimanët fanatikë, të krishterët ortodoksë supersticiozë, papistët që urrejnë fetë e tjera, të krijojë një trup homogjen nga kombi shqiptar. Mallkoj atë orë, xhaxh i im i nderuar, kur ju u dhatë pas një ideje të tillë himerike”116.

116 Pjesë nga letra e Naum Veqilharxhit dërguar nga Bukureshti, më 7 prill 1841, nipit Jani Cali në Vjenë (Myslim Islami, Naum Veqilharxhi ideologu i parë i Rilindjes shqiptare, Tiranë, 1977, fq. 141.

KAHREMAN ULQINI94

Synimet e Naum Veqilharxhit u mirëkuptuan dhe u çmuan nga rrethe atdhetarësh të kohës dhe të huaj. Letrari rumun Jan Eliade Radulesku shkruante për këtë më 1846:

“Përpjekja dhe puna e zotit Naum vëllazërojnë shqiptarin muhamedan me atë ortodoks dhe me atë katolik i bëjnë të jenë shtyllat e asaj familjeje ... Përpjekjet e zotit Naum mund

Naum Veqilharxhi, nismëtar i shqiptarizmës e dëshmor i saj.


të konsiderohen te ky popull si një simbol kombësie rreth të cilit mund të mblidhen gjithë pjesët e shpërndara prej aqë shekujsh dhe të bëjnë një të tërë ...”117

Njëzet vjet pas asaj letre u tubua ajka e parisë së shqiptarëve që ndodheshin në Stamboll, personalitete me prejardhje të ndryshme fetare, krahinore, shoqërore, pozite zyrtare e formim kulturor, për të diskutuar rreth çështjes kyç, të një alfabeti të pranueshëm nga të gjithë. Ky hap i parë tregoi se përkatësitë fetare nuk e kishin mënjanuar tolerancën fetare e cila i hapi shtegun ndërgjegjes kombëtare që po formohej. Jani Vreto kujtonte emrat e atyre burrave të shquar që ishin të pranishëm në atë kuvend:

“... Mustafa Pasha nga fshati Pojan i rrethit të Korçës i quajtur gjiritas (sepse ka qenë guvernator i Kretës për shumë vjete), Sulejman Pasha dhe Seit beu prej Tirane, qytet i Ilirisë, Rustem Pasha prej Leskovikut, qytet i Epirit, Kristaq efendiu prej fshatit Qestorat të Gjirokastrës, Ismail beu, bir i Mahmut beut vlonjat me kulturë të mirë, njohës i greqishtes, frëngjishtes, i anglishtes, i arabishtes, dhe i persishtes, Pashko Vasa, katolik prej Shkodre që u bë guvernator i Libanit, me kulturë evropiane dhe zotrues i latinishtes i italishtes, frëngjishtes dhe anglishtes, njohës dhe i turqishtes e i greqishtes dhe disa të tjerë si ligjëruesi Hasan Tahsini prej Filati, njeri me kulturë arabe, persiane, turke dhe franceze, dhe Kostandin Kristoforidhi prej Elbasani...”118.

117 Mahir Domi, kongresi i Manastirit (14-22 nëntor 1908) ngjarje e shënuar në historinë e popullit tonë, “Studime historike”, 1, 1968, 156.

118 Jani Vreto, “Mendime mbi shkrimin e gjuhës shqipe” (dorëshkrim), botuar i përkthyer në shqip, Jani Vreto, Vepra të zgjedhura, përgatiti Alfred Uçi, Tiranë, 1973, fq. 268.

KAHREMAN ULQINI96

Hasan Tahsini“Gjuha jonë nuk mund të shkruhet

me anë të alfabetit arab”, 1867.

Nismëtarët e shqiptarizmës nuk i joshi kredoja “një komb një fe”, si e pavlefshme për realitetin shqiptar. Ata kishin zbuluar se ilaçi i duhur për bashkimitn e tre elementeve të ndryshëm fetarë ishte toleranca fetare tradicionale e trajtuar me parimet e qytetërimit evropian-


perëndimor të cilën e ndërkallën në themel të projektit “kombi shqiptar.

Në konceptin komb nuk përfshihej besimi. Për Anastas Kulluriotin ndjenja apo feja nuk kishte të bënte me kombin, por etnia, historia, gjuha e prejardhja119.

“Duam të shohim Shqipërinë një të bashkuar dhe të pavarur, ku të ketë mundësi të realizohet regjimi i dëshiruar i barazisë së besimeve fetare pa dallim klase, ku muhamedanë e të krishterë të mundin të bashkjetojnë si vëllezër për turp të atyre që mendojnë të kundërtën”

Anastas Kullurioti120

Kleriku Dom Ndre Mjeda në poezinë “Gjuha shqipe” që ia kushtoi albanologut Gustav Mayer, më 1892, pat qartësinë ta vlerësonte gjuhën si përbërse (komponente) kryesore për formimin e kombit shqiptar:

Gegë e toskë, malci, JalliaJan nji komb, m’u da s’duron:Fund e maje nji a Shqypnia,E nji gjuhë t’gjith’ na bashkon.121

Në ditët e para të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit u dëgjua fjala vëlla me një kuptim pak ndryshe nga i zakonshmi, që tashti tregonte vëllanë në shqiptarizëm.

119 Zihni Reso, Anastas Kullurioti dhe gazeta “Zëri i Shqipërisë 1879-1880”, Tiranë, 1981, fq. 238.

120 Zihni Reso, Vepër e cituar, fq. 224.121 Dom Ndre Mjeda, Juvenilja, Vien, 1917.

KAHREMAN ULQINI98

Shqiptarë! Me vllazën jemi tue u vram,Dhe më njiqind çeta jemi shpërndamë;Sa thonë kemi fe, sa thonë kemi din,njeni thotë jam turk, tjetri jam latin,Do quhen grekë, shqeh disa tjerë, Por jemi vllazën, gjithë mor të mjerë.

Pashko Vasa


Ai zëvendësoi emërtimet përbuzëse të fetarëve: kaur, i patenzonë, kryqtrishë.

“Ne, katolikët e myslimanët, vëllazën që prej shekujsh dhe që jetojmë në bashkësi interesash e zakonesh kemi qenë gjithnjë të bashkuar për t’u rezistuar akteve të kusarisë dhe kemi derdhur lumenj gjaku për të mbrojtur qytetet dhe fshatrat tona”122

Shkodër, 8 maj 1878.

(Nga protesta e popullsisë së Shkodrës, Podgoricës, Shpuzës, Zhabjakut, Tivarit, Ulqinit, Grudës, Kelmendit, Hotit e Kastratit dërguar ambasadorit të Francës në Stamboll kundër aneksimit të tokave shqiptare nga Mali i Zi.)

Rilindësit në shkrime e letërkëmbime me njeri-tjetrin përdornin fjalën vëlla. Duke pasur parasysh mendësinë e asaj kohe të zymtë, me paragjykime të shumta e fanatizëm fetar, të bën përshtypje poezia e një kleriku të ri katolik, e fratit kosovar, Shtjefën Gjeçov, kushtuar Naim Frashërit me rastin e vdekjes, të cilin e thërret vëlla (shtojcë nr. 15)

Nga epoka e tejzgjatur e mesjetës shqiptare deri në shekullin XIX, u trashëguan elementë themelorë të qenies etnike tek të cilët u mbështet krijimi i shqiptarizmës.

Gjuha shqipe ndonëse e pashkruar, e ndaluar, e mbingarkuar me barbarizma, në palc mbet e pacenuar. Nuk u krijuan tre dialekte të veçantë sipas besimeve.

122 Akte të Rilindjes Kombëtare shqiptare 1878-1912, përgatiti nga Stefanaq Pollo dhe Selami Pulaha, Tiranë, 1978, fq. 12.

KAHREMAN ULQINI100

“Vetëm te shqiptarët vetëdija e prejardhjes së përbashkët dhe gjuhës së përbashkët ishte më e fortë se përkatësia fetare.”123

Poemën e Naim Frashërit Dëshirë e vërtet e shqiptarëve e botuar në gjuhën greke më 1886 e konsideoj manifest i shqiptarizmës, që merr karakter universal e vlerë aktuale. Në kumtesën e saj interesante studiuesja Klara Kodra “Idetë iluministe dhe elementet e fesë Islame në Poezinë e Naim Frashërit” parashtron disa probleme:

“I pari është raporti që patën ato me elementet e iluminizmit. A iu kundërvunë dhe ranë në konflikt me to, a bashkëjetuan paralelisht apo e ndërthurën dhe u harmonizuan? Një çështje tjetër është raporti i këtyre elementëve në frymën atdhetare në poezinë e Naimit dhe roli që luajtën ato edhe për krijimin e vlerave estetike.”124

Autoria nuk e ka pasur parasysh atë poemë e vetvetiu nuk ka njohur botëkuptimin naimian të tolerancës fetare. Megjithëkëtë shkrimi i saj hap horizont e na kujton se ai fenomen duhet shikuar në prizmin e iluminizmit, humanizmit, shkencës e teologjisë.

123 Peter Bartl, Kryipeshkvi Vinçens Zmajeviçi ..., “Simpozium Kuvendi Arbnit”, Tiranë, 2003, fq. 79.

124 Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët, Prishtinë, 1995, fq. 259.


Naim Frashëri

KAHREMAN ULQINI102

Një Perëndi që të gjithë kemi dhe të njëtën besëPa secili, si të dojë le t’i falet Perëndisë.Që të gjitha fetë, kanë veç një themel të përbashkët,Ndërsa themel i themelit është vetëm njërëzimi.. . . . . . .. . . . . . .Feja e kohës së sotme është vetëm njerëzimi,Hapësira e paanë është tempulli i Krijuesit.Natyra gjith anembanë është libri tij’ i shenjtëDheshkronja të atij libri janë trupat qiellorë.Ndërsa si meshtar në tempull është shkenca që njeriunE afron tek Perendia, q’është gjithçka në botë,. . . . . . .. . . . . . .Sidoqoftë, gjithsekush çdo besim të respektojë,Fen’ e tij dhe fen’ e tjerit, të mos bëjë dallim fejeSepse është e nderuar ajo që nderon dhe tjetri,Sidomos çka respekton vëllai, djal’ i nënës sate, Që një gjak keni në deje, që ka shpirtin, gjuhën tande,Është e shenjtë dhe hyjnore çdo gjë që beson njeriu,Çdo gjë që beson një popull dhe një shoqëri e tërë,I mençuri, i urti është besimtar, por s’ështëFanatik dhe për besimet mendon pa paragjykime,Ai s’është gojëprishur, egoist, rrugaç, mashtrues125.

125 Naim Frashëri, Vepra I, botoi Rilindja, Prishtinë, 1986, fq. 145, 146.


Papa Kristo Negovani

Të krishterë e myslimanëTek i shkreti Negovan,E gjithku në ShqipëriMbajnë lip e rrin ndë zi.

Zef Skiro

KAHREMAN ULQINI104

Historia e Skenderbeut për shqiptarët nuk mbaron në shekullin XV, por vazhdon deri në ditët tona. Ajo duhet vlerësuar edhe në këndvështrimin e tolerancës fetare të një popullsie myslimane. Skenderbeu në traditën popullore mbet simbol i prijësit të urtë, ligjvënës e luftëtar, kurse shqiptarizmi e shndërroi në strumbullar rreth të cilit u formua kombi. Me figurën e tij u mbyllën të çara e plasaritje të vjetra e të reja krahinore, fetare, politike e shoqërore. Nuk njihet kund ndonjë rast që myslimani të ketë pasur hero të vet kombëtar të krishterin126. Në pesë shekujt e islamit shqiptar nuk u shpik një antiskenderbe vendas.

Nga ky koncept për tolernacën fetare u përftua vegimi poetik i Naimit Përpara Krishtit (shtojcë nr. 16). Nuk besoj të gjendet krijim i tillë në letërsinë e myslimanëve të Gadishullit të Ballkanit.

Shqipërinë e pavarur nuk do ta bënin vetëm myslimanët për myslimanë, as ortodoksët për ortodoksë, as katolikët për katolikët, por shqiptarët.

“Shqipëria nuk është as e muhamedanit, as e të krishterit, por e shqiptarit.”127

Me 28 nëntor 1912 Ismail Qemali lajmëronte ministrat e jashtëm të Italisë, Austro-Hungarisë, Francës, Britanisë së Madhe, Gjermanisë e Rusisë:

126 Kahreman Ulqini, Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e formimit të kombit shqiptar, Shkodër, 2012, fq. 14-15.

127 “La nazione albanese”, nr. 11, 1897.


“Asamblea Kombëtare e përbame prej delegatësh të të gjithë viseve të Shqipërisë pa dallim feje, të mbledhur sot në qytet të Vlorës, ndashmi sa proklamoi indipendencën politike të Shqipniës edhe ngrefi një qeveri të Perkoheshme të ngarkueme me i dalë zot të drejtave të qenies së popullit shqiptar , të kanosur me çfarosje prej ushtrivet serbe, e me lirum truallin kombëtar të shkelun prej ushtrive të shteteve Aleate.”128

Ismail Qemali do të kujtonte se shqiptarët nuk kishin aspak paragjykim fetar për të zgjedhur ndërmjet princërve të huaj për kryetar shteti një të krishterë nga familje evropiane:

“Përsa i përket Sovranit të ardhshëm, interesi për momentin nuk qëndronte në zgjedhjen e personit, sesa të vendosej një princ mysliman apo të krishterë. Mendimi im ishte sinqerisht në favor të një princi kristian nga Europa Perëndimore dhe për këtë ishe i mbështetur nga të gjithë shqiptarët, dhe nga konsideratat politike që kishin shqyrtuar. Vetëm në sovran perëndimor do të mundte në mënyrë të përshtatshme të na drejtonte në familjen e madhe Europiane në të cilën po hynim. Çështje e fesë nuk llogaritet në këtë preferencë, sepse tre kultet që praktikohen në vend, myslimanë, katolikë e ortodoksë, kanë liri të plotë pa mundësi rivaliteti ose epërsie”129.

Paris, korrik 1917

128 Dokumente historike për t’i sherbye historisë tonë kombëtare, nr. 6, Elbasan, gusht 1924, fq. 171.

129 Ismail Qemali, Vepër e cituar, fq. 317.

KAHREMAN ULQINI106

Fan Noli

Flamur që lind Shën Kostandinin,Pajton Islamn’ e Krishtërimin,Çpall midis feve vllazërimin,Flamur bujar për njerëzi.


Si për gjendjen e brendshme ndërfetare ashtu edhe për marrëdhëniet me të huajt pat rëndësi formulimi në një dokument zyrtar i raporteve shtet-institucione fetare.

“Shqipëria nuk ka fe zyrtare.Liria dhe ushtrimi publik i të gjitha kulteve janë të siguruara. Në asnjë pjesë të Principatës shqiptare ndryshimi në fe nuk mund t’i vihet asnjeri si shkak për ta përjashtuar ose për ta cilësuar si të paaftë për sa i përket gëzimit të të drejtave civile e politike, pranimit në punë shtetërore, në funksioe dhe ndere ose për sa i përket ushtrimit të profesioneve dhe aktiviteteve të ndryshme”

(Statuti Organik, 1914)

“Shteti shqiptar nuk ka fe zyrtare”

Statuti i zgjëruar i LushnjesStatuti Kushtetues i Republikës Shqiptare, 1925

Statuti i Mbretnisë Shqiptare

Sociologia dhe historiania në zë Dominique Schnapper e përcakton laicizmin:

“Një nga vetitë e thelbësore të shtetit modern është laiciteti, sepse ai i lejon të kapërcejë larminë e përkatësive fetare, të hirësojë kalimin e besimeve dhe praktikave në jetën private, të bëjë që jeta publike të jetë një trevë asnjanëse nga ana fetare dhe e përbashkët për të gjithë qytetarët, pavarësisht besimit të cilit i përkasin ato...”

“Ai simbolizon faktin themelor se lidhja shoqërore tanimë nuk është fetare, por kombëtare, pra politike”130.

130 Dominique Schnapper, Bashkësia e qytetarëve-mbi idenë moderne të kombit, përktheu Asti Papa, Tiranë, 2008, fq. 58.

KAHREMAN ULQINI108

Laicizmi ishte botëkuptim i elitës shoqërore demokratike që tek shqiptarët ka ndonjë veçori. Me krijimin e shtetit laik toleranca fetare mori kuptim më të gjerë. Në rrethanat e reja ajo ndihmoi në forcimin e kohezionit kombëtar.

Trajtimi i besimit si çështje vetiake i hapi shtegun ndarjes së kishës e të xhamisë nga shteti. Me këtë qëndrim synohej përparimi e njësimi kulturor i kombit. Reforma laike u zbatuen kryesisht me detyrim ligjor, por shpesh gjendej edhe mirëkuptim. Nuk u zhvilluan revolta të nxitura nga klerikët e ndryshëm. Po përmendim vetëm disa reforma. U bë e detyrueshme venia e kurorës së martesës në zyrën e gjendjes civile. Përpara se të celebrohej martesa nga ofiqari i gjendjes civile nuk mund të zhvillohej ceremoni fetare, d. m. th. kurorëzim nga kisha ose xhamia. Klerikët kundërvajtës dënoheshin me ndëshkimet e caktuara nga nenet 280 të Kodit penal. U përligj martesa e një çifti me fe të ndryshme. Intelektualë, studentë e qytetarë përparimtarë e përshëndeten këtë arritje131. (shtojcë 18) Myslimanët bënë një lëshim të jashtzakonshëm, pranuan kryqin e kuq si simbol në qendër të emblemës së flamurit e të vulës së institucionit me të njëjtin emër132. Faik Koncia i kishte këshilluar

131 Shih Branko Merxhani, Rëndësia biologjike-shoqërore e një fejese..., në “Formula të neoshqiptarizmës”, përgatiti Aurel Plasari, Tiranë, 1996, fq. 103-109.

132 Qendra e Kryqit të Kuq Shqiptar, Një përmbledhje e historisë së Kryqit të kuq shqiptar, Tiranë; Justin Godart, L’Albanie en 1921, Paris, 1922, fq. 167.


myslimanët më 1909 që të mos e njihnin sheh-islamin, por në çështje të fesë të kishin një sinod mysliman133. Vehbi Agolli (Dibra) bëri hapin e parë të guximshëm për shkëputjen e Komunitetit mysliman shqiptar nga Kalifati i Stambollit që u realizua zyrtarisht në Kongresin Mysliman më 1923. Nuk mund të lihet në harresë krijimi i shkollës kombëtare, laike e të përbashkët, që grumbullonte në një klasë nxënës të besimeve të ndryshme. Vlera të historisë fetare të krishterë si Niketë Dardani, Formula e pagëzimit, Meshari i Gjon Buzukut, etj. shkolla laike e shkenca shqiptare i ka kthyer në monumente kombëtare.

Pakicat etnike-fetare në mjedisin shqiptar qenë enklava greke, sllave e vllahe që u trajtuan nga popullsia vendase me tolerancë fetare, nuk i ngacmoi kush për besimin fetar, nuk u dhunuan klerikët e faltoret e tyre. Posaçërisht izraelitët u mbrojtën edhe nga klasa e politikanëve. Në Periudhën ndërmjet Luftës Ballkanike e fillimit të Luftës së Parë Botërore serbët, malazezët e bullgarët ndërmorën një pastrim etnik në viset e pushtuara134 dhe konvertim të dhunshëm fetar që arrinte në martirizim. Mjafton të kujtojmë fratin kosovar Atë Luigj Palaj mbi të cilin u shkreh urrejtja fetare e malazezve.

133 Albania, XII, 1909, fq. 21-24. 134 Zekeria Cana, Gjenocidi i Malit të Zi mbi popullin shqiptar

1912-1913, Prishtinë, 1997; Adem Zejnullahu, Këngët popullore për konvertimin e shqiptarëve në fenë ortodokse nga fqinjtë sllavë, Gjurmime albanologjike, folklor dhe etnologji, nr. 36, 2006, fq. 93. Rexhep Dedushaj, Krahina Plavë Gucisë nëpër shekuj, New York, 1993, fq. 149.

KAHREMAN ULQINI110

Haxhi Vehbi Agolli (Dibra)


Mërgimtarët korçarë ortodoksë më 1913 protestuan kundër masakrave greke në Korçë e rrethe dhe për “pagëzimin e detyrueshëm të fëmijëve të vëllezërve tonë myslimanë”. M. E. Durham shkruante:

“Grekët edhe sikur të bëjnë një shekull pendim s’kanë sesi t’i lajnë krimet e urrejtura t’atyre javëve”135.

135 M. E. Durham, Njezetë vjet ngatërresa ballkanike, përktheu S. Toto, Tiranë, 1944, fq. 273.

Atë Luigj Palaj

KAHREMAN ULQINI112

Mbas Luftës së Dytë Botërore shteti ateist erdh duke e shkallëzuar politikën antifetare deri sa arrijti të ndalonte me kushtetutë besimin fetar. Në këtë gjendje të paparashikuar toleranca fetare e shqiptarëve mbijetoi duke forcuar kohezionin deist ndërmjet besimtarëve të krishterë e myslimanë. Besimtarët shqiptarë në Jugosllavinë e pas luftës përveç shtypjes kombëtare u keqtrajtuan edhe nga ana fetare. Ata gjalluan në sajë të tolerancës fetare me njeri-tjetrin. (shtojcë nr. 17)


Përmbyllje


Toleranca fetare e shqiptarëve përshkoi zigzaget e historisë pa u ndalë në rrugëtimin e saj. Pa i gjetur përqasje me popuj të tjerë ajo pikaset si karakteristikë e etnosit arbër, komponente etnike e lidhur me botëkuptimin fetar parak. Në studime nuk duhet trajtuar si doke, marrëveshje apo kompromis. Për prejardhjen e tolerancës fetare të shqiptarëve ka disa hamendje. Një anonim, me gjasë katolik, më 1308 konstatoi se banorët e Arbërisë nuk ishin “as thjeshtë katolikë as thjeshtë skizmatikë”136. Një gjendje e tillë mund të shpjegohet si bashkëqenie me tolerancë fetare e besimtarëve të dy riteve të ndryshëm. Mendimi më i përhapur, më seriozi, por që duhet vërtetuar është përkushtimi i paktë i shqiptarit ndaj besimit. Për herë të parë njohim shprehjen e një kleriku, shkodranit e historianit, Marin Barleti:

136 Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, vëllimi 1, përgatiti Injac Zamputi, Kristo Frashëri, Zija Shkodra, Tiranë, 1962, fq. 111.

KAHREMAN ULQINI116

“Populli epirot (shqiptar K. U.) popull më tepër luftarak se fetar”137

Te proverbi popullor “ku është shpata është besa” del e njëjta mendësi. Nënprefekti i misioneve françeskane në Shqipëri, italiani fra Cherubino në relacionin e vitit 1638 kritikon qëndrimin mospërfillës të krishterëve shqiptarë. Ai shkruan se “nuk e di a ka qenë ndonjë herë martirizue ndokush thjesht për zellë të shejtes fe” ndonëse ka pasë raste të shumta për t’u bërë martirë”138. Informata e dërguar Dukës së Parmës më 14 maj 1616 se himariotët janë “të krishterë ashtu në mënyrën e tyre”139, lidhet me ndikimin e tolerancës fetare në sjelljet e shqiptarëve të Jugut që ishin sadopak ndryshe me të krishterët e vendeve të tjera. Sidoqoftë çështja mbet e hapur për diskutim.

Në Shqipëri gjatë periudhës të ashtuquajturit tranzicion në lëmin e kulturës popullore, të marrëdhënieve familjare e shoqërore, të dokeve, etj. u shfaqën shrregullime e shthurje, dukuri kontradiktore në bashkëjetesën e disa elementeve të traditës së plagosur me ato të uhuajtura nga burime të huaja. Një plakë nga Dukagjini duke e përjetuar, sipas mendësisë së saj, përdhosjen e traditave, ofshani: “Mo’ Zo’ ma keq çka po hekim me u ba hor!”. Kjo gjendje në gjykimin shkencor

137 Marin Barleti, Historia e jetës dhe veprave të Skënderbeut, përktheu Stefan I. Prifti, Tiranë, 1967, fq. 125.

138 Relacione..., vëllimi II, fq. 123.139 Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, vëllimi

III, përgatiti Injac Zamputi, Stavri Naçi, Zija Shkodra, Tiranë, 1962, fq. 124.


sadopak mund t’i përngjasë anomisë140, nga vorbulla e të cilës shpëtoi pa u asgjësuar toleranca fetare.

Për rëndësinë që ka toleranca fetare për të sotmen e ardhmërinë e kombit duhet të krijohet një institut shkencor ose fakultet që t’i drejtojë qëmtimet e mëtejshme në arkiva që janë të pashterueshme dhe regjistrime nga terreni i visareve të pa evidentuara (shtojcë 18). Botimi i një antologjie me tregime e dëshmi popullore nuk do të ishte thjeshtë lëndë nga folklori. Vetëm me gjykime e opinione të dhëna për tolerancën fetare të shqiptarëve bëhet një vëllim më vete. Lord Bajroni në letrën që i dërgoi nga Preveza më 12 nëntor 1809 së ëmës shkruante: “I dua shqiptarët shumë. Nuk janë të gjithë myslimanë, disa janë të krishterë, po ndasia fetare nuk sjell veç pak ndryshime në mënyrën e sjelljes së tyre”.

Shqiptarët nuk u frymëzuan me tolerancë fetare nga predikime të dëgjuara në tempuj të lashtë as nuk mësuan gjë nga ligjërata katedrash. Ajo është dhunti e dhënë nga Zoti mbarë një populli.

Toleranca fetare e shqiptarëve e mbështetur në trinomin klasik besë, nder, mik mbetë prore monument i qenies së kombit.

140 “Anomia. Termine introdotto in sociologia da Durkheim (1893-1957) per definire uno stato di “pattologia sociale” risultante dalla disintegrazione o destrutturazione di una società tradizionale o da una crisi sociale passegera. L’anomia si esprime in una rotura della solidarità fra gli indivdui che conduce all’assenza di legami interindividuali; per questo motivo, certi autori l’hanno contrapposto all’egoismo e all’altruismo.” M. Panoff e M. Perrin, Dizionario di etnologia, Venezia, 1975, fq. 30.


Shtojcë


Shtojcë 1

Kanga e Kurt Beg Çelës

Krési pushka gjimoi deti,N’at Trush na u ba gazepi!Zek Jakini fort gajreti,Fort gajreti sa mirë qiti,Nji ma t’mirin dekë e qiti,Probatinin s’e koriti,S’e koriti se s’asht msue.Tre malcorë na janë menue,Për hatër kan nisë nji grue,Vali Pashës fjamë me i çue.Vali Pasha thrret javorin,Me buri mblodh asqerin,Kurt Begj Çelën çoi e thêrri.Kurt begja Çela shpejt ja rrêni,Gjeshkun shpatën prej florêni,S’ka pa Pasha kurr kce trêmi,Veç me u gjetë prej Dukagjini,

KAHREMAN ULQINI122

Gjithkah shkovi e përpêni.− Ti Kurt begj, nji zog skifteriGjallë o dekë e due kët njeri!Kurt begj Çelës po i qeshë mustaku.− M’u hiq Pashë prej ktij maraku,Nesër mrama kco vaku,Do t’i za, t’i bi për laku,Tue i t-hjekë zhagj ktij sokaku.Kurt Begj Çela i hipi atit,Ec me vrap, po i thotë Harapit,Njeri sa t’dalim ke Qela e Fratit,Nërmjet trushit e Bushatit,Nërmjet Trushit kur ja rrêni,Krési pushka gjimoi Drêni,Nuk po tutet Zek Jakini.Zek Jakini djalë idhnaku,Për dekikë i lueke gjaku.Gjon Mark Staka djalë oxhakut,Faqja e zezë e gjithë bajrakut,Ka pre mêkun n’derë t’konakut.Larg ja njofti Zeka çeren,E qitka jashtë e mshilka derën, Sa nji grue e paska besën,Pushken qet, largon poteren.Zekë Jakini n’divahane:− Largjo begj, pashë jetën tane,Be kam ba me mos hé n’hapsane,Për pa m’i t’hjekun zhargj prej kameKa ba begju nji be t’ranë:


Pasha dinë e pasha imanëBesën Pashës ja kam dhanë,Për pa t’zanë nuk kam me t’lanë.Hiqu Zekë atij marakutT’dive ju çoj për lakutTue ju t-hjekë zhargj prej sokakutZekë Jakini djalë idhnaku,Për dekikë i lueke gjaku,Rrokë martinën prej konaku,Çoje zot, thotë, ku t’jetë haku.Dekë në tokë na ra bimbashi.Krési pushka shungullonte,Si rrufeja kur kalonte,Si vetima kur vetonte,Krêsi pushka tanë batare,Tanë mazerre alltipatllake,Karajfile, ltinë maxhare,Dollapi e kapsulave.Kuven bashin Kola e Zeka:Të luftojmë si Tuçi e Leka,Me gajret të na vijë deka,T’knohna n’kajkë si a knue Gjin Leka.Ç’po i thotë Kola Zekut:− Maja mêrë Kurt begut krêsë.Ç’po i thotë Zeku, Kolë Gjinit:− Maja mêrë Harap Sokolit.Ka vojtë fjala ke valija:U vra bimbashi e suvarija.Nana e Zekut ku-ku bani,

KAHREMAN ULQINI124

M’ka metë Zeku pa kërkani,Kurt begj Çelën kurban bani.Ti mos Zekë. Mor djali im,Ku ka kanë ma i madhi gazmen,Kry me kry me begun me metë141.

141 Kahreman Ulqini, Zana e Matit, “Shkodra më 1967”, fq. 288, Shkodër, 1967.


Shtojcë 2

“... Unë pastaj arrita në Shkup, ku nji meshtar raguzan, vikar i të nderuarit kryepeshkop të Tivarit, erdhi të takohej me mua dhe me tha se një farë patriark i Serbisë, grek (ortodoks), që sërish u emërua me përkrahjen e një ungji të tij që është pashë, paska marrë nga sulltani një urdhëresë (me të cilën detyrohen) të gjithë të krishterët, qofshin latinë (katolikë), qofshin grekë (ortodoksë) t’i paguajnë njëlloj, sepse ai u jep sakramendet. Kështu, nga 4 mijë frymë, që janë shtetas të sulltanit dhe që janë të ritit romak (katolik), ai (patriku) mund të nxirrte 1500 zekinë në vit. Prandaj, meqenëse kjo është një punë krejt e re dhe fillesë për t’ia nënshtruar të gjithë këta katolikë të shkretë dalngadalë kishes greke (ortodokse), vikari më tha) që të përkujdesesha unë në Kostantinopol, për hatrin e Zotit të nxjerr sprapsjen e kësaj urdhërese. Unë, megjithëqë e shoh se çështja meriton përkrahje për ruajtjen e besimit tonë të shenjtë, për shëlbimin e atyre shpirtrave të mjerë dhe për t’ua ruajtur juridiksionin prelatëve shtetas të kthjelltësisë suaj, nuk desha, nga ana tjetër, të premtoj me

KAHREMAN ULQINI126

siguri se do të bëj gjëkafshë, por i thashë të më dërgonte në Kostantinopol një paraqitje më të hollësishme...”

Pjesë nga shkresa e bajlit venedikas në Turqi, 19 gusht 1558142

142 Dokumente të shekujve XVI-XVII për Historinë e Shqipërisë, vëllimi I (1507-1592), përgatitur nga Injac Zamputi, Tiranë, 1989, fq. 195-196.


Shtojcë 3

“Dhe unë persekutohem më shumë prej grekëve (ortodoksve) sesa prej turqve (myslimanëve). Dhe (ortodoksët), duke kërkuar ndihmën e krahut të turqve, bëjnë që kishat dhe priftërinjtë latinë – kështu quhen ata që jetojnë sipas ritit romak – të paguajnë me dhunë tributin për t’ia dërguar patriarkës së Kostantinopolit. Kështu që edhe mua më duhet të jap diçka për të pasur kalimin e sigurt kur shkoj për të vizituar dioqezet.”(Nga letra e Nikollë Mekajshit dërguar kardinal Cint Aldobrandinit, më 29 korrik 1603143)

143 Dokumente të shekujve XVI-XVII për Historinë e Shqipërisë, vëllimi III (1603-1621), përgatitur nga Injac Zamputi, Tiranë, 1989, fq. 36.

KAHREMAN ULQINI128


Shtojcë 4

Akt martesa i një koleksioni i sixhilateve të Sherisë së Elbasanit shekulli XVII

“Dhandrri – Sinani i biri i Rexhepit.Përfqsonjësi i tij – Ali Bishqemi.Nusja – Miri, e bija e Gjokës.Përfaqsonjësi i saj – Gjok MarkaNga fshati Bishqem, me dëshmine Hysenit...Haka e nigjahut 80dëshmitarë të çështjes Mustafa Çelepi,Dervish Bashë, Hasan Bashë etj.”144

144 Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë, Tiranë, 1962, fq. 137.

KAHREMAN ULQINI130


Shtojcë 5

“Turqit (myslimanët – K. U.), në Pukë e në Zadrimë, i kanë marrë gratë e veta të krishtera, disa i kanë grabitë, disa ua kanë dhanë fëmijë prindja e tyne, dhe disa kanë pëlqye vetë tue thanë se nuk e dinin se ishte kundër ligjes së krështenë me marrë turk për burrë. Unë pra, për urdhën të Kongregacionit të shenjtë dhe për arsye që dalin në shesh (sepse po të jepet leja me marrë të krishtena turqit, këta përherë vashat e krishtera do të merrnin për gra, dhe pjella e tyne do t’ishte e pafe, e kështu do të shkonte tue u hollue krishterimi) ua kam mohue sakramendet, kurse atij i kërkojnë me lutje të madhe dhe thonë se, po të kishin dijtë se asht mëkat, kurr s’do ta kishin bamë, por tash, po të ndaheshin nga burrat e tyne turq, s’kanë askund ku të shkojnë, ashtu edhe vojvoda do t’i kapte e do t’i shiste. Edhe burrat e tyne turq thonë se, po nuk deshëm me ua dhanë sakramendet, do t’i bajnë me e mohue besimin katolik. Prandej, kjo asht për t’u marrë parasyshë që mos të jemi shkak për humbjen e kaq shpirtrave dhe për këte, po bij

KAHREMAN ULQINI132

ndër kambë me përvujtninë ma të madhe, së bashku me këto të krishtena të shkreta, gra të turqve, dhe po e lus lumëninë e tij (papën) që të denjohet të zgjidhë e të lejojë që të munden me marrë sakramendet e shejta, me qenë se kjo martesë deri tash asht bamë përdhuni a nga padija. E sodit e mbrapa, do t’ua themi botnisht, dhe këtë mund ta bajmë, që të mbledh menden cilado e krishtenë e të mos marrë turk për burrë, se po ta marrë do të mbesë pa hirin e Zotit, pa sakramende dhe pa bashkësinë kishtare. Qysh tash turqit, kur ndigjuen se nuk u jepen sakramendet, do t’i kishin bamë turke këto gra të veta të krishtera, po unë i kam ndalue tue u thanë se do t’i shkruanim të parit tonë dhe ai do të na urdhënojë ç’masë me marrë. Kështu të vehet kujdesi sepse këta e këto po presin përgjigjen”.145

Qershor 1637 Frang Bardhi

145 Relacione ..., vëllimi II, fq. 87-89.


Shtojcë 6

Përmbledhje e gojëdhënës e paraqitur nga një autor malazias:

Lalë Drekali ka qenë i martuar me një çikë nga Kastrati i Malësisë së Madhe. Për një kohë të gjatë ai nuk i kishte vizituar prindërit e gruas e cila për këtë i kërkoi arsye. Lala i premtoi se do të shkonte. Kur i doli një punë në qytetin e Shkodrës, më parë u ndal në shtëpinë e miqve në Kastrat. Pranë banesës takoi vjehrrën që po punonte në vegjë. Përshëndetjes së Lalës ajo iu përgjegj pa u ngritur në këmbë si e kërkonte zakoni i mikpritjes. Nga kjo sjellje Lala mbet i fyer dhe vazhdoi rrugën pa e kryer vizitën. Kur u kthye në shtëpi nuk i tregoi të shoqes të vërtetën e takimit, por i tha se e ama ishte shumë e sëmur. Të nesërmen e shoqja u nis te shtëpia e prindërve e shoqëruar nga shërbëtori. Atij i shpjegoi se duhej ta përcillte deri te Ura e Cemit e aty t’i tregonte historinë e takimit me vjehrrën e t’i thoshte të mos kthehej më. Pas kësaj ngjarje Lala u martua me një ortodokse, të bijën e

KAHREMAN ULQINI134

vojvodës malazias Pejo Stanojes nga Bratonishiqi. U ripagzua nga një pop dhe u deklarua malazias. Shembullin e tij e ndoqën kuçasit që nga shqiptarë katolikë u bënë ortodoksë e malazezë.

N. B. Rašović146

146 N. B. Rašović, Plemena Kuci, Beograd, 1963.


Shtojcë 7

“Sidoqoftë në malësitë e Shqipërisë Veriore në krahinat e Dukagjinit, në mënyrë të vendosur, nuk ishte e këshillueshme që të njihej emri i vërtetë i një burri. Në mënyrë të veçantë në Shalë, në Shosh dhe në Nikaj, ishte zakon që burrat të përshtatnin një emër tjetër. Kjo gjë u shkaktonte mërzi të vazhdueshme priftërinjve françeskanë, të cilët, megjithëse e pagëzonin grigjën e tyre me emra të krishterë shqiptarë të mirë, si Kolë (Nicolas), Gjin (John), Ded (Dominic) ose Pjetër (Peter), duke u rritur, djemtë vazhdonin me këmbëngulje marrjen e emrave të tjerë dhe pëlqenin, sidomos, emra myslimanë. Ato i mbanin krezhmet me rreptësi; në ditë festash, vinin në masë në kishë dhe, sipas mendësisë së tyre, ata përpiqeshin se kishin mundësi që të plotësonin, së paku, disa nga detyrat e tyre fetare. Megjithatë, ata e quanin veten Hysen, Ismail ose Mehmet dhe asnjë lutje ose kërcënim nga ana e priftit nuk i tundte nga qëndrimi i tyre. Një herë një françeskan kërkoi prej meje që të shprehja indinjatën time në prani të një grupi njerëzish për këtë praktikë të

KAHREMAN ULQINI136

tyre. Për këtë arsye, unë u thashë se në Angli askush s’do të besonte se ata ishin të krishterë, po të mbanin emra të tillë. Kjo gjë nuk u pëlqeu dhe bënë kryq disa herë, si provë të besimit të tyre. Megjithatë, në këtë drejtim ata i përmbaheshin traditës së vet me kokëfortësi. Ata bënin këtë, “sepse kështu dëshironin”, “sepse emrat ishin të bukur”dhe për arsye më bindëse nga të gjitha, “se gjithmonë kemi bërë kështu”147.

147 M. E. Durham, Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, përkthyer nga Ferit Hafizi, Arbëria, 2009, fq. 365-366.


Shtojcë 8

“Turqit, për çdo sëmundje kanë bestytnitë e veta, po gjithashtu kanë nxanë të krishtenët: edhe të krishtentë e kishin pra këtë që, sapo të kishin ndonjë sëmundje ase ndonjë rrezik, shkonin te turqit148 të cilët, tue hapun librat e vet, u paraflisnin shkakun e çdo gjaje (edhe pse ngjiste e kundërta) deri në pikën sa me u paralajmrue vdekjen; edhe kaq u besonin, sa i mbanin si gjana të pagabueshme. Merrnin nuska prej tyne dhe të tjera magji. – Turqit besojnë se ai që asht shëndosh, i pasun dhe pa rreziqe, asht i bekuem prej Zotit, dhe ai që asht i smutë, i vobekët dhë pëson vuajtje e rreziqe, asht i mallkuem prej Zotit dhe se këta i vinë nga mëkatet e veta, dhe në qoftë i pasuni i mbrapsht dhe ai tjetri njeri i mirë. Po gjithashtu besonin të krishtenët. Turqit bajnë sikurse hebrej, mbasi rreth-prehen lahen çdo ditë, nuk hanë mish derri, dhe të tjera ceremoni. Kështu edhe të krishtenët shumë mendojnë se tue la trupin dhe tue i bamë të mangut disa sende,

148 Me emrin turk duhet kuptuar mysliman (shënim K. U.)

KAHREMAN ULQINI138

mjafton për me u shelbue. Shumë mendojnë se turqit, që bajnë lëmoshë dhe të tjera vepra të mira, shelbohen por nuk shkojnë në ferr. Mëkatet shumë të randa i bajnë për asgja, dhe sendet e vogla i bajnë të mëdha. Turqit thonë se Zoti ka dhanë shumë besime, aq sa janë gjuhët, e cilido mund të shelbohet në besimin e vet, tue krye atë çka ai thotë, dhe shumë i zanë besë. Kremtja e të premtes asht festa kryesore e turqve, që u ka qenë lanë nga profeti i tyne kallp, e n’atë ditë shkojnë turqit e thanun në mesxhitin, ose sinagogen e tyne për të bamë lutjet e veta. Edhe të krishtenët janë rregullue mbas sish dhe e kanë lanë Zakon të bajnë festë po n’e premte; sepse i kanë disa kishëza të kushtueme nderimit të shna Prendes. Priftnit dhe ipeshkvit (ndoshta sepse motit kanë qenë shtërngue prej turqve që me bamë festë, po n’atë ditë) e kanë shtimë zakonin dhe i kanë mësue gjindt ta bajnë për nder të shna Prendes. Dhe kjo festë prej disave, çmohej më shumë se e diela. Bile kaq të padijtun janë këta njerëz, sa që mendonin se çdo rrezik që u ndodhte n’atë ditë, ishte sepse nuk kishin mbajtë atë festë (kështu bësojnë edhe turqit)”. . . . . . . . . . . . . . . .

“Turqit pastaj thërrasin të krishtenët për t’u bamë punë, dhe e kanë bamë zakon me shkue ndër ditët e kremteve të kishës, d. m. th. të gjitha të dielat dhe në shumë festa të tjera t’apostujve, etj. E kanë zakon të bajnë një herë në vjet, në nder të shën Kollit që bie pas vjelunash dhe këtë festë e bajnë kështu: bahet një gosti në të cilën të gjithë


miqt dhe priftnit, dhe mund të zgjasë prej mbrëmje deri në mjesnatë, e pastaj edhe në mëngjes.”. . . . . . . . . . . . . . . . “Banin kumari me turqit tue i mbajtë në pagëzim fëmijët e tyne (kur priftnit i pagëzojnë) megjithëse midis tyne nuk mund të ketë kumbari. Të krishtenët merrnin krizmën me të cilën lyhen të pagëzuemit, për shëndetin e syve, e u jepe edhe turqve, kështu (edhe) pagëzimi merrej vetëm për këtë qëllim për shëndet.”149

(Fragment nga relacioni i nënprefektit të misioneve në Shqipëri, fra Cherubino më 27 mars 1638)

149 Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII, vëllimi II (1634-1650), Tiranë, fq. 1965, fq. 109-111, 113, 117

KAHREMAN ULQINI140


Shtojcë 9

“Thrret prifti muhamedanët e Vjerdhës: “Eni se due m’u martue”. Darzmorët lypin në nadje me pa nusen. Prifti i zhbon e u qet kumbonin: “Qe nusja e eme. Në daçi me m’a lanë me kërsitë e me m’a vue në kumbanare”. Muhamedanët turpnohen, e marrin kumbonin e e venë në kumbanare, edhe e rrahën vetë për të parën herë. Mbas do kohe çohen muhamedanët e Rrogonit prej marazi ankohen tu Veziri se kumbona nuk i le me fjetë. Theret Veziri Priftin e ky përgjegjë: Un s’di gja, e din katundi marë i kshtenë e muhamedan. Thrret Veziri katundin e muhamedanët, që ishin shumica, e i përgjegjin: “Kur s’na shurdhon Kumbona ne, qi e kena dy dekika lerg, kahë po të shurdhon ty, qi je dy sahat larg”. Veziri s’e çon ma giatë, e Kumbona rrahet si parandej pa farë kundërshtimi”150.

Gjon Karma S. J.

150 Follorë II, Nder male tona, kërkime të Gjon Karmës S. J., Shkodër, 1940, fq. 178-179.

KAHREMAN ULQINI142


Shtojcë 10

KOMBËSIA DHE FEJA

“Ata nuk prishen kollaj me njëri-tjetrin. Megjithëse, çdo njëri prej tyre do të kishte dashur, që vëllai mos ta ndërronte fenë, por të gjithë, ta ruanin fenë e vjetër. Mirëpo tani, ai është i detyruar që vëllai të rikthehet në besimin e mëparshëm, veprim me të cilin ai do të humbiste edhe më shumë nga vlera e vet, siç e kanë humbur shumë prejt tyre në raste të tilla. Për këta thonë:

- A nuk i mjaftoi njëherë që e uli veten duke e ndër-ruar fenë? Atij nuk i ka hije të përplaset sa tek njëra fe, tek tjetra, siç bëjnë të verbrit, që shkojnë sa nga njëra portë tek tjetra.

Kjo është arsyeja që secili prej tyre dëshiron që vëllai, më mirë të mbetet në atë fe, së cilës tashmë i ka hyrë, se sa ta ndërrojë atë dhe njerëzit thonë:

- Ky nuk është i zoti te asnjë fe!

KAHREMAN ULQINI144

Kështu, ata e ndihmojnë dhe janë gati edhe të vdesin për njëri-tjetrin. Ata, sa i bashkon gjaku i përbashkët, po aq i ka mësuar dhe nevoja, se feja, nuk mund t’i pengojë që ata të jetojnë si vëllezër. Kjo gjë jo vetëm i ka forcuar, por edhe u ka siguruar jetën, gjithashtu i ka ndihmuar që të mos urrejnë njëri-tjetrin, për ta edhe një mysliman i huaj, që ka shpëtuar nga një e keqe, ata e duan dhe ndajnë me të si të mirën ashtu dhe të keqen.

Ndodh që edhe pse mund të mos e duan vëllanë e tyre, por vendin e tij, nuk mund ta zërë askush. Në rast nevoje, ata i drejtohen atij duke i thënë:

- Ndihmomë vëlla!

Nëse ai ka ndërruar fenë, kjo nuk do të thotë se është çvëllazuar. Ai nuk e harron gjakun e vet, sepse ka diçka misterioze që nuk e lejon ta harrojë vëllanë, dhe sa merr vesh që ai ndodhet në vështirësi, menjëherë i shkon në ndihmë dhe është gati të vdesë bashkë me të.

Nëse ai nuk kursen jetën e vet për vëllanë, atëherë si mund ta braktisë për çështje feje? Sadoqë mund të mos pranojë fenë e tij, nga vëllai vet nuk heqë dorë kurrë.

Edhe pse ndokush ka zemër që ta urrejë vëllanë, atë njeri mund ta lejojë shpirti dhe zemra t’i urrejë gjithë të tjerët, sepse në jetë njeriu gjithnjë ka nevojë për ndihmë dhe është fatmirësi e madhe për të, kur ka edhe ndihmë edhe vëllanë. Këtë mendim na e shpreh edhe fjala e urtë që thotë: “Vëlla-ty të kam, nuk të njoha, të humba- të njoha”.


Shumë njerëz i ka mësuar vetë nevoja. Ajo, ua ka hapur sytë dhe i ka detyruar që të mos urrejë vëllai vëllanë, pse ai ka ndërruar fenë dhe është bërë mysliman. Kështu, shkolla e nevojës u ka mësuar shqiptarëve se: “Kur të kërcënon një rrezik, vdekja është e sigurt nëse nuk e ke ndihmën e vëllait”. Ja, pra pikërisht kjo frikë detyroi, harresën në mes feve dhe shtoi dashurinë në mes vëllezërve që ndërruan fe dhe atyre që e ruajtën fenë e lashtë kristiane në Shqipëri, ta duan dhe të lidhen edhe më shumë me njëri-tjetrin. Me këtë, ata zbuluan një ndihmë të madhe dhe shpëtimin për veten e tyre, të cilin nuk do ta kishin gjetur, nëse nuk do të ishte bërë shkak myslimanizmi i tyre, i cili jo vetëm i ndihmoi, por edhe u tregoi se: do qe më keq për ta, po të mos kish ndodhur ai. Sipas rrëfimeve, shqiptarët, para më shumë se njëqind vjetësh, kur filloi myslimanizmi i tyre individual, i hynë kësaj rruge pa e ditur se sa do t’i ndihmonte ajo, dhe siç e thashë, ata filluan të myslimanizohen njëqind e ca vjet më parë, ndoshta të detyruar nga arsye madhore, ndoshta edhe të vogla, të cilat vetvetiu kanë ardhur më pas duke u zmadhuar, aq sa janë bërë të mëdha. Në fillimet e myslimanizmit, atje ku kishte familje të mëdha me shumë vëllezër, nuk kishte të njëjtin mendim sa i përket besimeve fetare. Siç ndodhi më vonë, mes tyre nisi një urrejtje e madhe. Kur njëri myslimanizohej, pse të mos myslimanizohej edhe tjetri? Ndërsa tjetri, duke e parë si gjakësor të vëllanë, ai s’pranont ta ndërronte fenë e vet!

Kështu dy besimet, arritën t’i ndajnë përjetësisht vëllezërit. Mirëpo kur njërit prej tyre u ndodh në ditë të

KAHREMAN ULQINI146

rrezikut nga armiku, dhe pa rrezikun e vdekjes para syve të vet, thirri:

“Mos më lër o vëlla se mbarova!”

Kur dëgjoi zërin e vëllait në rrezik, dhe e pa me sytë e tij atë, vëllai tjetër e harroi fenë, gjaku i vloi në damarë dhe kërkoi ta derdhnin të dy bashkë, si gjakun e tyre ashtu edhe atë të armikut. Pas këtij gjesti vëllazëror, sytë dhe mendja e tyre u qartësuan dhe u bindën se nuk mund të jetonte vëllai pa vëlla. Në këtë mënyrë, ata qëndruan indiferentë ndaj fesë dhe vazhduan dashurinë mes tyre. Këtë dashuri, ata ua kaluan brezave të ardhshëm, të cilët kaluan rreziqe edhe më të mëdha, e nëse vëllezërit s’do të kishin pjesë në të dy besimet, do të kishin rënë më lehtë viktima të sulmeve të pabesa dhe intrigave aziatike. Mirëpo si myslimani shqiptar dhe kristiani shqiptar u gjetën pranë në ditë të rrezikut nga më i forti, dhe u lidhën më shumë me njëri-tjetrin,...151

151 Mark Milani, Jeta dhe zakonet e shqiptarëve, përktheu Dr. Lazër Radi, Tiranë, 2003, fq. 90-92


Shtojcë 11

Fort i ndrituri Imzot,

Po vij këtu për t’iu treguar një fakt të zymtë që më ka ngjarë para tetë ditësh. Të ejten më 22 dhjetor erdhën në Rapshë serxherdeja Ibrahim begu me ndjekësit e vet si dhe bylykbashi Abdyl Hoti me të vetët. Të dy ishin dërguar nga shkëlqesia e tij sundimtari i Shkodrës për t’i dhënë urdhër Malit të Hotit që të mos merrte armët kundër Trieshit, me që ajo çështje i përket Qeveritarit e jo privatëve etj. etj. Duke kaluar nëpër Rapshë Serxherdeja e Bylykbashi që ishin dërguar për të shkuar në Traboin ku ishte mbledhë i tërë Hoti në kuvend me Kajmekanin e Tuzit me meshlizin e vet, u ndalën në kishë të Rapshës me shpurën e tyre. Unë famullitari i prita sa më mirë që mujta, u dhashë kafe e raki, siç është zakoni në Malësi si dhe të tjera gjëra. Sexherdeja nuk mori raki, vetëm kafe e pasi kishte pushuar, u ngrit të shkonte në Trabojin, ku e priste Kajmekami i Tuzit me meshlizin e tij si dhe kuvendi i Hotit. Bylykbashi nuk desh të shkonte me të

KAHREMAN ULQINI148

por desh të qëndrojë ende duke vazhduar të pijë raki. Megjithë qortimet e dy suvarive e të njerzve të tjerë që kishte me vete, të cilët i thonin të ngrihej për të shkuar në kuvend për të zbatuar urdhrat, që i kishte dhënë qeveritari i Shkodrës. Ai jo vetëm që s’i mori parasysh këshillat, por edhe nxori prej gojë sharje, nxori revolverin, e vendosi para vetes në tavolinë, e rrotullonte herë nga njeri e herë nga tjetri ashtu të mbushur, me rrezik të shprazej e të mbeste viktimë ndonjëri nga të pranishmit. Të gjithë sa ishin aty u përpoqën me të mirë ta bëjshin të vinte në vendin e vet revolverin, për të mos vënë në rrezik jetën e ndonjë të pafajshmi. Përkundrazi ai, nuk e di, a për inat ose për të friguar të pranishmit, shprazi revolverin e goditi me një plumb tavanin e dhomës, mandej i vuri nji fishek të ri për të qenë i sigurtë me e shprazë sipas dëshirës.

Unë duke parë se në ç’pikë kishin mbërritur punët parase ai të dehej, e duke parapa rrjedhimet e dhimbshme, që do të ngjanin mbas dehjes së tij, e gjykova me mend mos me i dhënë më të pijë raki. Por ç’ngjau? Ai atëherë u hidhërua ndaj meje duke më sharë e duke më thënë: unë ta marr me forcë. Mua më thonë Abdyl Hoti. Unë të detyroj të bijsh shenjin e kryqit në tre vende si e bëjnë shkjetë... Unë iu përgjigja: Zotëri, unë kam pasë qëllim të bëj një akt mirësjelljeje e se me forcë nuk mund të merret gjëja e tjetrit... Atëherë ai duke u zemëruar me mua, nxorri revolverin e ma drejtoi e po të mos kishin qenë të zhdërvjelltë ta ndalnin suvarijtë, Nikë Leka Pepa i Selcës e të tjerë hotjanë të pranishëm, unë me këtë ças


nuk do të isha i gjallë. Pas këtij veprimi çnjerzor, që ai bëri kundër meje, më është dashtë shumë mundim për të qetsuar shpirtrat e hidhëruar kundër tij sepse shikojshe, që Zoti na ruejtë, në rast se shprazej një fishek, do të ishte bërë një kërdi e padëgjuar...

Pasi kthyen njerëzit e famullisë prej asaj mbledhjeje duke dëgjuar fyerjen që më kishte bërë mue e kishës, aq më tepër se edhe përpara ishin të lodhur prej tij, sepse çdo herë që ka ardhë në Hot në vend të rregullit ka sjellë çrregullime e ka mbjellë përçarje, për këtë arsye të gjithë një zëri muslimanë e të krishterë më kanë kërkuar të lus Shkëlqesinë e tij Pashën të mos e dërgojë më në Hot si Bylykbash, por përkundrazi të vijë një tjetër për të larguar të gjitha ato çrregullime që mund të ngjasin.

Sa për vete unë ia fal fyerjen që më ka bërë për dashuri të Zotit e për dashuri ndaj Sundimtarit të Shkodrës që i kishte dhënë detyrën e bylykbashit, mjaft që ky të mos vazhdojë në kërcënimin që më ka bërë. Pres të më pranojë kur të vij në Shkodër!...

Tashti nuk më mbetë tjetër veçse t’i lutem Shkëlqesisë suaj shumë të ndritur për t’i treguar Shkëlqesisë së tij Qeveritarit ngushticat në të cilat gjendem tani; duke e lutur për dashuri të Zotit e të bamirësit tonë të madh Sulltanit, që të gjejë një zgjidhje për të ardhmen, duke më qetsuar mua e të gjithë bajrakun e Rapshës. Me shpresë se do të ndigjohem, po i përsëris falënderimet e mia e ato të famullitarëve qysh përpara, deri sa me nderim e çmim

KAHREMAN ULQINI150

deklarohem

shërbëtor fort i përvujtë

P. Agostini prej Shkodre

famullitar i Rapshës në Hot Shkodër, 29 dhjetor 1892Arqipeshkvisë katolike, Shkodër

Imzot,

Kam marrë njoftim për përmbajtjen e letrës së Shkëlqesisë suaj lidhur me veprimin e keq të Bylykbashit të Hotit, si edhe lexova kopjen e letrës të futur brenda letrës së famullitarit të Rapshës. Duke shfaqur keqardhjen time kam dhënë urdhër që i quajturi Abdyl Aga të sillet shpejt në Shkodër e tek sa të arrijë këtu do të procedohet shpejt ndaj tij e lus Shkëlqesinë tuaj që t’ia komunikojë këtë famullitarit të përmendur më lart, kështu që të fashitet puna që ka lindur në vend nga veprimi i bylykbashit.152

Pranoi etj.

17 (nuk lexohet fjala) 1308

29 dhjetor 1892

Qeveritar i Shkodrës

Abdel Reis

152 Arkivi Qendror i Shtetit, Tiranë, Fondi Kisha Katolike, origjinali italisht


Shtojcë 12

“Në përgjithësi shqiptarët u japin pak rëndesi këtyre lloj ndryshimeve. Interesimi më i vogël u mjafton për të vendosur në një drejtim. Feja muhamedane e futur dhe e praktikuar tek ata pa bindje e ka humur karakteristikën e veçantë dhe mbizotëruese. Si të krishterët ashtu dhe myslimanët mbajnë armë. Gjatë kryengritjes së vitit 1833 kundër Ali Pashës së Shkodrës u pa se turmat e katolike, ortodokse dhe myslimane fushonin përbri njeri-tjetrit dhe i bashkuen përpjekjet e tyre kundër pashait e kundër ushatërve të tij muhamedanë. Krishterimi dhe islamizmi janë aq të përzier në Shqipëri, sa që në të njëjtën familje ka njëkohësisht myslimanë e të krishterë. Martesat ndërmjet njerëzve të dy kulteve janë të shpeshta dhe rrallë ndodhë që gruaja të mos ruaj fenë e vet”153

(AMAE, Turquie, Memoires et Documants, vëllimi 76, fq. 187-242, Naupli, 1 shtator 1834)

153 Petrika Thëngjilli, vepër e cituar, fq. 286-287.

KAHREMAN ULQINI152


Shtojcë 13

Kanga e Kupe Danos “i cili pat qitë pushkë e pat vra dy ushtarë turq për me i mprojtë nderin nji grues katolike”.

Kupe Danja i thotë i mjeriMë xue rreziku pa mendueTuj shkue rrugës ka dalë asqeri

Nji grue të krështenësh për m’e marrue.Bërtet grueja prej sikletitDy nizamë më kanë zaptueErzin t’em e të mymleqetitA gjindet ndonji turk me e pështue.

Kupja gruen kur e pá:Jam ma i poshtri i vilajetit!Hoq kuburet e i ka vraTë dy asqert e mbretit.

Kupe, tye të plaçin syt,Ç’i prune telashe vedit.

KAHREMAN ULQINI154

Bana kabull me lanë kryetMe i pështue erzin vilajetit

Katilllekun s’e kam dashtëPor kismet kështu paska kenëSe erzin e kena bashkëSi bullë ashtu e kështenë

M’u muerr malli e m’u dogj shpijaEdhe robt më janë ba hasíU çue prifti e popullsiaE goditë e m’a kanë përsëri

Më nji kaq i dhaçë mbarimPër rrezik qi më ka qillueSi për dekë ashtu për pushtimNë store me u diftue154.

154 Kasem Taipi, Zana popullore, Shkodër, 1933, fq. 146-147


Shtojcë 14

“Lagjet muhamedane e krishtiane ishin krejtësisht të dame.

N’ato kohët, lagjet muhamedane e krishtiane ishin krejtësisht të dame. Në lagjet muhamedane nuk mund të shkojshin persona të klerit katolik prej se kalamajt u veheshin mbrapa tue i sha e tue i gjuajt me gur.

Nder ma të parët per me thye at akull kjeçë une qi me guzim i rashë rrugës terthuer ndermjet të lagjeve muhamedane. Vrojshem se më shikjojshin të mbëdhajt porsi lopen e larme e kalamajt, per të paren herë nisne me britë por un i laçë të bërtasin e çava rrugë. Rashë nji herë tjetër e nji burrë i vjetër, u briti kalamajve qi u larguene e kapne lojët e tyne.

Kishem ba të njoftun me Brahim Begun qi ishte bylykbash i Shkrelit, me Xheto Beg Disdarin, amanetqar i pasunis Prenk Pashës, me Muharrem Kazazin, me Sulço Begun, me Brahim Effendi Qorri, me Kadijn, me Myrteza

KAHREMAN ULQINI156

Xhabinë, me Shaqir Shkrelin e tjerë e tjerë qi u shkoshem per Bajram o edhe në ndonji rasë tjetër. Kalamajt qi gjindeshin gjithmonë rrugave, pse nuk ishin aso kohe mësojtore me i mbledhë, tue më pa se shkoshem nder shtëpijat e zotnive të lagjeve nuk m’u vuene mbrapa ma as nuk shane por shikjuene lojët e veta. Kjo punë jo se bani nji efekt të madh por sa per at herë kje e mjaftueshme per me largue tek at ndryshkun e madh qi gjindej ndermjet të dy palve qi ndaheshin me kufij krah me krah.

Ma vonë, mbassi kjenë çilë msojtoret e giuhës shqype fëmijt nisne me marrë nji ngjyere tjeter e me u zhdukë prej tyne fanatizmi i vjeter.

Mbas pak vjetve më ra me shkue në lagjet e muhametanve tek thellë. Kalamajt qi ishin kenë tue luejtë rrugës, por sa u afrova u çuenë në kambë, u vuene në rresht edhe më pershendetne ashtu sikur i kishin msue me pershendetë hoxha.

M’u kënaq shpirti tue pa nji ndryshim të tillë të ndodhun në pak vjet. U gëzova tue mendue se edhe unë ishem njani asish, qi me vullnetin e mirë t’onin patme njallë, ma të paret andjen e mësimeve në gjuhen t’onë me të cillen do të vinte edhe erdhi lirija kombëtare”155.

Dom Ndoc Nikaj

155 Dom Ndoc Nikaj, vepër e cituar, fq. 77-78.


Shtojcë 15

Nahim Bujar Frashërit

1. Préj sysh po m’ derdh’ n lott é idhta,Ni dhimt ne zémér po m’ munnon.Mênnt s’ i shof, si p’r hér té kfillta?Shpirtin n’ jét, as ‘i sênn s’ m’ a gzon.

2. Rréth pér rréth i shof t’ erruéT’ ghitha malé t’ vobéks Shcypnii.Rrézét diilli s’ â tuj lshue,Zémrat, si p’rhér m’ na i pértrii!

3. Asht zburit, ‘dhé drit’ é hanés,Krajatén t’ on, tuj mjérué,I’ âsht hup gaz’ i mirakânés:Gh’ mimét t’ ona tuj véshgué.

4. Burr shpiirt-madhi, na kaa vdékun:NAHIM FRASHÉRI trim bujaar;Vdék’é Tii maar na kaa thékun,Ch’ n’ u duur c’ i madhi Aatdhétaar.

KAHREMAN ULQINI158

5. O Drit’ é bardh, shpéjt prênnové,,Née na laa mé i dérdhun lot:Mé t’ duk’nin Tânn, na vorfnovéN’ vaj do t’ nashkoin ditt n’ két bot.

6. Dashtnia t’ shtyni, vdék’n mé shkélPér pshtim t’ Shcypniis, jéta s’ t’ u-dhimt;Tash Shcypnia paa Tyy kaa ngél,Mé krah t’ kput, é mé zêmér ghymt.

7. Na vdicé, Drit, na laa o Vllaa,T’ mét’nat ch’ t’ man, i lum’ aj dhéu!Punt’ c’ nisé, s’ t’ shkuén vrâa m’ vrâa,N’ bot t’ ñifén, t’ i ñéf Aatdhéu.

8. Per Tyy kjâan e knnon ShcypniaKjaan pér Tyy, ci s’ t’ kaa mâa n’ jété;Zémra i knnon, pérsé diaMas vdéks até n’ jét kaa mété.

9. Êmn’ i Jot, s’ kaa m’ u-harrue,Saa koh t’ nnrrohin ghithsésiaT’ ghith Shcyptaart kan mé t’ békué,Sé p’r Tyy, Shcypaart i érdh dia.

10. N’ dashnii t’ vênnit cé shum i dzêetMé shpirt pér ghûh u-munnovéN’ pushim na cofsh! Sé ghâ s’ laa mêetPér lulzim t’ ghûh, mjaft punové.

11. É kuur t’ vîin koha ch’ p’ é présim.......Vorr’i Jot ngréhét n’ Poménntaar


Kto fjal, kiti, n’ ball do t’ ja ñesim:

«NAHIM FRASH’RI â KTU SHCYPTAAR»

23 – VIII – 1901 LKÉNI I HASIT

(Kjo poezi e Shtjefën Gjeçovit me pseudonimin Lkéni i Hasit u botua në revistën “Albania”, Bruksel, nr. 10, 15 shtator, 1901, fq. 146-147.)

KAHREMAN ULQINI160


Shtojcë 16

Përpara Krishtitë

Djalëth njeriu i PerëndisëFytyra jote mua më tregonAh! Të këqijet’ e njerëzisë,Që ka punuar edhe punon.

Se kjo fytyrëËshtë pasqyrë,Dhe na rrëfen,E s’ na gënjen.

Gjithë ç’ka hequr njeriu i mjerëNga veth’ e tinë e nga i vëllajQë kanë vrarë e kanë prerëPa gjyq, pa fjalë, pa pasur faj.

Zot, ti ke vuarEdhe s’ ke pushuar,Nga njeriu hoqe,

KAHREMAN ULQINI162

Për të u përpoqe.

Ti u përpoqe për njerëzinë,Dhe dashurinë e bëre besë,Njeriut vure nom miqësinë,Që kur të lindet gjer sa të vdesë.

Për këtë fjalëTë qofsha falë,Se njerëzia

Ë’Perëndija156.

Naim Frashëri

156 Lulet e Verësë, ribotuar në Vepra 1, përgatitur nga Nazmi Rahmani e Faredin Gunga, Prishtinë, 1986, fq. 165.


Shtojcë 17

“Pashkët në burg (Nga kujtimet e Kukavicës)

Thonë se shoku i vuejtjevet bâhet mâ vlla se vllau, sepse prej vllaut njeriu pret gjithëmonë dhe ndihma qi ai t’ep nuk përmban në vetvete të papritmen e çudín. Mu përkundrazi ngjet me ndihmën e papritun të njeriut të panjoftun, me të cilin mundet me të bashkue fati e vuajtjet e përbashkëta. Vetmohimi i njanit për tjetrin ndër këso rasash spiegon shpeshherë edhe fanatizmin ideologjik qi piqet në të njajtën furrë, çimenton të vuejtunit, të cilët, kur ia dalin në krye, priren me këthye rendin shoqnuer në diktaturë. E nuk duhet të çuditemi shum, sepse këto janë rrethana qi lanë mbresa aq të pashlyeshme në jetë, sa nuk del arsye me i shrrâjosë e mu rá ndesh. Ato lidhen ngusht me jetën sa sosin me tê.

Në ditët mâ të vështira të jetës sime në burgun e Nishit, sidomos gjatë vjetit 1947, kishem rá aq ngusht e vuejtë aq tepër, sa mezi më mbajshin kâmbët: pa njeri t’afërm me më pá e ndihmue, laskarue teshash, barku bâ

KAHREMAN ULQINI164

petë e ngjitë për kurrizi, krrutzue e bâ si krânde e thame në degë, fytyra zverdhë e bâ si gjethe duhani para vjeljes e lëkura ngjitë për asht. M’a thotë mendja se me më pasë qitë për provë në Pazar n’ato ditë, cok ndokush do t’i ishte shmangë rrugës o nga neverija o nga frika se mos ndoshta dikush qenka çue lugat. Po na aty në burg nuk i bâjshim shum përshtypje njani tjetrit, sepse pak a shumë secili shkonte marrakâmbas e i kishte mbetë fryma në pê e në kashtë. Për atê qi i shkimej jeta na i thoshim pa ndrojtje njani tjetrit: «I lumi ai që shpëtoi!» Si shumë tjerë, edhe unë e pritshem atê ditë shpëtimi, qi nuk erdh asohere; ndoshta kot... Duket veç se njeriu i qindrueka së keqes mâ zi se gjarpri nën gur ose qenka si bari qi thahet krejt e duket se mbaroi e e la vendin bokë, por me shiun e parë përtrîhet e bleron.

Me këtê kujtim nuk po diskutoj me vû në pah ato pak ditë të vështira qi më rá me kalue. Qellimi im âsht me theksue se kush m’a ngjiti dorën e kush m’a këthei frymën që ishte hâ-hâ kah del. Le të jenë pra këto kujtime si peng nderimi e vllaznimi për atê ndjetmirë bashkë me familjen e tij, emnat e të cilëvet – ironi të fatit – ende nuk mund t’i shenoj.

* * *

Ishte dhetori i 1947 kur na nxuerën nji radhë prej 3000 vetësh nga burgu i Nishit dhe na çuen në Malet


e Kukavicës157 (Qyqes), nja dý orë me kamion larg Leskovcit. Atje rrxojshin aha e pisha për trungje e lândë ndërtimi, e çajshim e cungofshim drú zjarmi me normë 3 m3 për shoq në ditë.

Puna më bashkoi e më bâni me u-njoftë me nji mësues kosovar, i cili ndau me mue bukën e gojës (paqetat qi i bishin), gëzofin e shtrojës e teshat e mblojës pa kurrëfarë të fshâmje e mbrapamendimi. Për mâ tepër se dy vjet e gjymës qi kaluem së bashku n’atê vend të brishtë e të ftohtë kurr nuk e ndijova tue thânë «M’erdh paqeta», por «Na erdh paqeta»; «M’erdh letra», por «Na erdh letra»; kurr nuk tha se «U lodha», por «A u lodhe?» Ai më shpëtoi e bâni pjesë të jetës së tij e ndiente mâ gëzim me ndá me mue, qi simbas tij ishem jabanxhi, se sa me hangar e me mbajtë për vete ose me ndá me tjerët. Kësi shembullash mirëkuptimi e solidarsije nuk ishin të paka ndër kosovarë pa e marrë parasysh shkallën e tyne shoqnore e vetë – ose – pavetëdijen për të cilën ishin tue përjetue ato të zeza; prandej nuk dij se si do të kishem mujtë me ia gjetë vegzën me e kujtue bujarín e vetëmohimin e atij mësuesi kosovár, po të mos kishte ndodhë ajo qi po shenoj këtu poshtë.

Të Shtunden e Madhe të 1948 shoqit tim i vijnë e âma edhe e otra me e vizitue dhe kërkojnë nga drejtorija e burgut me më pa edhe mue. Kjo ishte nji gjâ e pamundur,

157 Bjeshkët e Malet e Kukavicës banoheshin prej shqiptarësh deri nga fundi i të XIX shekull. Vendasit e tashëm serbë na i patën tregue shpijat e vorret e tyne tue na thanë se shqiptarët qendë dyndë prej andej para 60-70 vjetësh.

KAHREMAN ULQINI166

mbasi rregulli i drejtorís lejonte vetëm takimin e atyne të burgosurve, mbiemri i të cilëve përkonte me vizituesit. Kështu pra rojet thirrën vetëm shokun tim; mirëpo kur ai shkon me u-falë me t’amën e të motrën ato i thonë se dojshin me u-njoftë e me u-pá edhe me at «jabanxhín katalik» prej Shqipnije qi ka ditën e Pashkëve nesër. Shoqi im përkëthen rojës dishirin e tyne dhe i thotë se ai nuk mund t’a bâjë takimin. Roja e çon në drejtorí, së cilës, natyrisht nuk i bâhet vonë se s’ po takoheshim na me njani tjetrin.

Mbasdrekja e së Shtundes së Madhe u-thye. Nanë e bijë qindrojnë anash me shporta përpara ndërsa kryheshin takimet e rendomta; por as për ato, as për né ajo vizitë e ai takim nuk ishin gjâ e rendomtë. Të gjithë vizituesit u-këthyen në qytet dhe s’mbeti mâ as kamion e as tjetër mjet udhëtimi për Leskovc. Ato të dyja i zû nata skâj pyllit para barakave të drejtorís e milicís, e cila n’orën gjashtë, si zakonisht, i uli pallzinat qi mbyllsin derën e kampit.

Barakat e kampit ishin të vendosuna krejt afër shtratit të nji lumi, cili çante dy shpatine të ngushta pothuaj gjithkund në formën e «V-s», kështuqi dielli ende s’i kishte lá ato vende aq sa me shkrî borën. Nanë e bijë e vendosën me e kalue natën n’atê ngrîcë e acarim qi nga drita e hanës dukej se po qitte gaca të ftofti, të cilat të hyfshin për palc edhe sikur t’ishe tue ecë e jo mâ tue ndêjtë. As lutjet e mija e as ato të shokëvet tjerë tue përfshî edhe këshillat e rojeve nuk e bindën shoqin tim të shkonte me u-pá me nanë e motër, sepse ato i a kishin


pré shkurt se nuk do të këtheheshin pa e krye qellimin për të cilin kishin ardhë. Ato e kaluen gjithë natën e gjatë mbi atê borë të ngrîme, ndêjë kacuk pranë nji zjarmi të vogël buashkash e krândesh. Ashtu aty, pa luejtë vendit, të ngathuni e të mardhura, si dy kërcuna qi kanë marrë zjarr por s’digjen prej lagështinës, i celi drita. Na nuk shtimë gjum në sy, por nemose ishim nën mbulojë; p kush mund t’a marri me mend se çfarë kuvendi do të kenë bâ gjithë natën ato dý sokolesha?

Dikur kah gjysma e paradrekes filluen me ardhë vizituesit e së Dieles së Pashkëvet. Ato provuen edhe nji herë me bâ takimin simbas kushteve të tyne të ditës së kaluese, por qe e kotë. Shoqi im u-thirr në drejtorí t’i bindte me u-këthye ose përndryshe do t’i merrshin teposhtë me përdhunë, por ato s’e luejtën kambën vendit, e s’pat zot t’i bindte. Ato priten gjithë të Dielen e Pashkëvet derisa përsëri nuk mbeti mâ asnjë vizitues. Dielli prendoi për të dytën herë për ato dy vizituese të çuditshme, për qindresën e të cilave filloi me folë krejt kampi.

Mâ në fund, pak para muzgut, erdhën dý roje, të cilat na shoqnuen për të bâ takimin qi u-duk i pamundshëm. Unë e ndiejshem veten fajtuar për vuajtjet e tyne dhe tue ecë ndërmjet rojeve më kapërthyen gjithfarë mendimesh e ngushtimesh. E vetmja gjâ për të cilën qesh i zoti me e bindë veten para takimit qe se ato ishin shum mâ të forta se unë e se shumica jonë qi punofshim aty deri më 16 orë në ditë nën kamxhik e mitraloz.

KAHREMAN ULQINI168

Tue i a shtrî rojes shportën pil e për maje me gjithëfarë së mirash, nana e shoqit më tha: «T’na falish zotni Zef, se pasha besën vetëm mish thiu s’kemi mujtë me shkue në Shkup e me të blé, se për tjerat i ke tamam si me t’i pasë bâ gati nana e motra jote.» Nuk e mbaj mend si e falënderova , sepse nuk më shpërblei goja nga mallëngjimi: fara s’mbillet në fortunë e as lotët s’mujta me i përmbajtë. Edhe atyne u-rrodhën lotët rrkajë e filluen me dnesë; ndërsa shoqi im, si e kishte shpeshherë zakon, i a shpërthei gazit me sa fuqí patu tue na thânë: «Hajde tash, mos u-përqyrrni, mbasi e fituem davanë!». Pa u-dorëzue paqeta ai mori dý nga grumbulli i vevet të shkruese qi vûni roja mbi trapezë dhe më ftoi me cikrre për Pashkë. Ndërmjet gjith atyne të mirave, nana e shokut tim kishte prû edhe nji shishe rakí cermë, të cilën roja, natyrisht, nuk na lejoi, por kosovarja i tha rojes o t’a pinte me shokët e tij ose t’i a çonte drejtorit të burgut nga ana e saj me e falënderue qi mâ në fund i a çoi dishirin në vend.

Kur mbaroi vizita pat ra muzgu e nanë e bijë u nisën më kambë sheshjollit të mbuluem me borë të ngrîme për t’udhëtue nja tri orë derisa të hasshin në katundin mâ t’afërm të Fushës së Leskovcit.

Për habí të madhe tonën, drejtori i burgut as u a kishte lanë shishen e rakís rojeve milice, as e kishte mbajtë për vete, por i a kishte dhanë kurririt të na e binte menjiherë tue porositë të na thonte këto fjalë: «Drejtori bân kët përjashtim jo për ju reaksionarët, por për nderim t’atyne dy shqiptareve kryeneçe.»


Kurriri na gjeti në breg të lumit qi ndante sheshjollin nga barrakat. Prejt aty unë e shoqi po i përcjellshim me duer e sy nanë e bijë, të cilave mâ fort i u-dallojshin hijet se trupat, por ato na dallofshin né nga dritat e patalokut ku shpërndahej gjella. Shoqi im s’i bâni as nji as dy, por mori shishen nga dora e kurrizit dhe e ngriti në dritën e kalbitrit qi ai mbante me vete për t’ia pá shishen e ama dhe e motra. Ato u-ndalen, shikuan pamme duer mbi ballë e mandej vumë ré se e motra e shoqit i u-suell s’amës dý herë për rreth tue kërcye si ftujë dhe e kacarroi. Ky qe sheji i fitores së tyne të dyanëshme.

Kjo ka qenë dhe si duket do të mbetet mâ e madhja dhe mâ e mallëngjyeshmja Pashkë në jetën time – Pashka në burg me nanë e motër e vlla muslimanë”.158

Zef Nekaj

158 “Shejzat”, 1-2, 1966, fq. 37-39

KAHREMAN ULQINI170


Shtojcë 18

“S’BANI KRYQ PËR MOS ME E KORITË KATUNDIN

Para ksaj lufte tre ushtarë, tuj rrugue prej Malsije në Kuç, bien kah Dinosha. E gjejnë Prêk Ulin me berre e me çobaneshën Bibë Keqja.

Ktyne dyve u thonë: “Mirubarë!”. Mandej i drejtohen t’zotit të gjasë:

- Kah je ti?- Jam prej Dinoshet - thotë ky.- A je ti mysliman a katolik?- Jam katolik, - u thotë.

Kta ushtarët deshtën me e vërtetue kët gja. I thonë:

- Qi t’shofim se je katolik, bân kryq!

Prêk Uli u thotë:

KAHREMAN ULQINI172

- Nuk u lypset ju kjo gjâ me m’bâ me bâ kryq.

Kta i drejtohen e i thonë:

Ja ban kry, ja t’vramë, se ti nuk na e ke kallxue t’vërtetën, se noshta nuk je katolik. - Edhe të tre ushtarët ja kthejnë pushkët.

Kjo tobelija, Bibë Keqja, i thotë Prêk Ulit:

- Po ti ban kryq, he Prêk Uli per hatër t’zotit, se t’vranë, se ti përditë ban krya disa herë.

- Edhe de t’m vrasin nuk bâj kryq qi t’mos thonë qi e bamë përdhun nji mysliman me ba kryq. (Sepse në Dinoshë janë pothuaj të gjithë myslimanë me përjashtim të nja 4-5 shpive katolike).

Tre ushtarët e panë qi nuk po mujnë me e detyrue me ba kryq, i ulën armët e shkuen.”159

Anton Çetta

159 Anton Çetta, Nga folklori ynë III, Prishtinë, 1995, fq. 151-152


Burime

KAHREMAN ULQINI174


Qëmtime në arkiva

Arkivi i Muzeut historik, ShkodërArkivi i Bibliotekës “Marin Barleti”, ShkodërArkivi i Shtetit, TiranëArkivi i Institutit të Historisë, TiranëArkivi i Institutit të Antropologjisë Kulturore, TiranëLëndë nga ekspeditat vetiake në krahina të ndryshme të Shqipërisë, Kosovës, etj.

KAHREMAN ULQINI176


Botime

KAHREMAN ULQINI178


AKTE të Rilindjes kombëtare (1878-1912), përgatiti S. Pollo e S. Pulaha, Tiranë, 1978.ARGJEND, Maestri argentieri in Albania e Kosovo, edizione: Museo Nazionale, della Montagna “Duca degli Abruzzi”, Club Alpino Italiano-Sezione di Torino, Torino, 2000.BALDACCI, Antonio., - L’Albania, Roma, 1930.

- Studi speciali albanesi, volume I, Roma, 1937.BARCATA, Fabian., - Lule, përktheu K. Gurakuqi, Tiranë, 1930.BARCOLLA, Nikë., - Skandali i Cordignano dhe mbrojtja e Kombit Shqiptar, Tiranë, 1941.BARTL, Peter., - Kryeipeshkvi Vincenc Zmajeviçi dhe thirrja e Konçillit të Parë Kombëtar Shqiptar, në “300 vjetori i Kuvendit të Arbnit”, simpozium i organizuar nga KONFERENCA ipeshkvnore e Shqipërisë, Tiranë 24-25 tetor 2004.BEGOLLI, Mithat Q., - Mahmudbegollët e Pejës, Prishtinë, 2015.BEGOVIĆ, Izet., - Islami sot dhe nesër – deklarata

KAHREMAN ULQINI180

islame, përktheu Nexhat Ibrahimi, 1992.BELEGU, Xhaferr., - Lidhja e Prizrenit dhe veprimet e saj 1878-1881, Tiranë, 1939.BOMBACI, A., STANFORD, Y. Show, St.,- L’Impero Ottomano, Torino, 1981, ristampataBOZHORI, Koço., - Kronika e Tokave si burim për historinë e formacioneve shtetërore të Jugut në fund të shekullit XIV dhe në çerekun e parë të shekullit XV, në “Studime historike” 3, 1976.BURIME të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, vëllimi II, Tiranë, 1962; vëllimi III, Tiranë, 1962.BURKE, Peter., - Kultura popullore në Evropë në fillimet e Kohës së re, përktheu Serzh Qesteri, Arbri, 1996.CANA, Zekeria., - Gjenocidi i Malit të Zi mbi popullin shqiptar 1912-1913, Prishtinë, 1997.CASTELLAN, Georges., - Historia e Ballkanit (shekulli XIV-XX), përktheu Arben Puto, Luan Omari, Tiranë, 1996.COQUELLE, P., - Histoire de Montenegro e de la Bosnia depuis les origines, Paris, 1895.COON, Carleton S., - The Mountains of Giants, Kraus, Reprint Co, New York, 1970.COZZI, Ernesto., - La donna albanese con speciale riguardo diritto consuetudinario delle Montagne di Scutari, në “Anthropos”, tome VI, Wien, 1912.- Credenze e superstizione nelle Montagne dell’Albania, në “Anthropos”, tome IX, Wien, 1914, fq. 449-476.ÇABEJ, Eqrem., - Emrat nacionalë të shiptarëve, në “Studime gjuhësore”, vëllimi VI, Prishtinë, 1975, 68-70.


- Shqiptarët midis Perëndimit e Lindjes, Tiranë, 1994.ÇETTA, Anton., - Nga folklori ynë III, Prishtinë, 1995.- Prozë popullore nga Drenica II, Prishtinë, 1972.DEGRAND, A., - Souvenirs dela Haute Albanie, Paris, 1901.DODANI, Visar., - Memoriet nga Kostanza, 1930.DUCELLIER, A., - La fasade maritime de L’Albanie on Moyen Age, Thesaloniki, 1981.

- Byzance et monde orthodoxe, Paris, 1986.DUSHI, Arbnora., - Homo narrans – rrëfimi personal gojor, Prishtinë 2009.

- Folklori përtej kufijve, Prishtinë, 2011.DURHAM, Edith., - High Albania, London, 1909.

- Some tribal origins, Laws and customs of the Balkans, London, 1928.

- Njëzet vjet ngatrresa ballkanike, përktheu S. Toto, Tiranë, 1944.

- Lufta për Shkodrën, përktheu Ferit Hafizi, Shkodër, 2005.EGRO, Dritan., - Historia dhe ideologjia, Tiranë, 2007.FEJA, kultura dhe tradita islame (simpozium ndërkombëtar), Prishtinë, 1995.FISHTA, atë Gjergj., - Lahuta e Malësisë, Shkodër, 1937.FRASHËRI, Naim., - Vepra I, “Rilindja”, Prishtinë, 1986.FRASHËRI, Sami., - Shqipëria çka qenë, ç’është e ç’do të bëhet, Tiranë, 1924.FRASHËRI, Kristo, - Pjetër Bogdani dhe lëvizja çlirimtare

KAHREMAN ULQINI182

shqiptare në shekullin XVII, në “Studime historike”, 2, 1990, fq. 159-178.FOLKLORË III, Këngë e vrojtie, botoi Ministria e Arsimit, Shkodër, 1940.GIDDENS, Anthony., - Soiologji, përktheu Teuta Starova, Kastriot Myftari, Tiranë, 1997.GRILLO, Dhimitër., - Arvanitët dhe shqiptarët më luftën e çlirimtare të popullit grek, Tiranë, 1985.GJEÇOV, atë Shtjefën., - Kanuni i Dukagjinit, Shkodër, 1933.GJINI, Gaspër., - Ipeshkvia Shkup Prizren nëpër shekuj, përktheu Mirije Rushani, “Drita”, Zagreb, 1992GURAKUQI, dom Gaspër., - Zojzi-Gramshi, “Hylli i dritës”, 7-8-9, 1940, fq. 37.HASLUCK, Margaret., - Unwritten law in Albania, London, 1954.HECQUARD, Jancinth., - Histoire et description de la Haute Albanie ou Guegarie, ParisHISTORIA e Perandorsë Osmane nën drejtimin e Robert Mantranit, përktheu prof. Asti Papa, Tiranë, 2004.HISTORIA e Popullit Shqiptar, vëllimi I e II, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Instituti i Historisë, Tiranë, 2002.IBRAHIMI, Nexhat., - Islami në trojet ilire-shqiptare gjatë shekujve, Logos – A – Shkup, 1999.ILLIA, Frano., - Kanuni i Skanderbegut, Editrice La Rosa, Milot, 1993.ISLAMI, Myslim., - Naum Veqilharxhi ideolog i parë i Rilindjes shqiptare, Tiranë, 1977.


JACQUES, Adwin., - Shqiptarët, përktheu Edi Seferi, “Lajmi i mirë”, Tiranë,JEZERNIK, Bozhidar., - Evropa e egër, përktheu Dritan Varfi, Plejad, 2010.JOVIČVIĆ, Andrija., - Malesija, Beograd, 1923.KASTRATI, Jup., - Zef Jubani (Ndokillia), “Studime historike”, 2, 1980.KËNGË popullore të Rilindjes Kombëtare, përgatiti Shefqet Pllana, Rrustem Berisha, Sadri Fetiu, Prishtinë, 1978.KËSHILLI i Shtetit, Ligje, dekret ligje të vjetit 1928 – Kodi penal – Kodi civil, Tiranë, 1940.KONFERENCA Kombëtare e Studimeve etnografike, 28-30 qershor 1976, Tiranë, 1977.KRASNIQI, Mark., - Gjurmë e gjurmime, Tiranë, 1982.

- Lugu i Baranit, Prishtinë, 1982.- Tolerancë në traditën shqiptare, Prishtinë, 2007.- Rrënjët tona etnike, Prishtinë, 2002.

KRISHTËRIMI ndër shqiptarët, simpozium ndërkombëtar, Tiranë, 16-19 nëntor 1999, Shkodër, 2000.“Lettere edificanti delle Provincia Veneta”, seria III-XXIII, 1988-1913 LIGJËRON Fan Noli, përmbledhur nga Lefter L. Dilo, Tiranë, 1944.LUKA, Kolë., - Emri Albeinje – Albani dhe shtrirja e Arbërit në shekullin XI- fillimi i të XII, në “Konferenca e studimeve albanologjike” I, vëllimi II, Tiranë, 1969, fq. 155-160.

- Sprovë për një shqyrtim etnografik të balladës së

KAHREMAN ULQINI184

Lule Frangut, “Etnografia shqiptare”, V, Tiranë, fq. 59.MALAJ, P. Vinçenc., - Kuvendi i Arbënit 1703, Prishtinë, 1999.MEMA, Shpëtim., - Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë, Tiranë, 1988.MERXHANI, Branko., - Formula të Neoshqiptarizmës, përgatiti Aurel Plasari, 1996.MIHAČEVIĆ, Lovro., - Po Albaniji, Zagreb, 1911.MILAJ, Jakov., - Raca shqiptare, Tiranë, 1944.MILANI, Mark., - Jeta dhe zakonet e shqiptarëve, përktheu Dr. Lazër Radi, Tiranë, 1955.MJEDA, dom Ndre., - Juvenilja, Vjenë, 1917.NOPCZA. Franc Baron., - Pikëmpamjet fetare, doke e zakone, përkthim në shqip nga dorëshkrimi gjermanisht në Bibliotekën e Vienës, fq. 99/1, Arkivi i Institutit të Antropologjisë Kulturore, Tiranë.NAÇI, Stavri., - Pashalleku i Shkodrës nën sundimin e Bushatlinjve (1757-1796), Tiranë, 1964.

- Pashalleku i Shkodrës në vitet e para të shekullit XIX (1796-1831), Tiranë, 1986.NOLI, Fan., - Gjergj Kastrioti Skënderbeu 1405-1468, Tiranë, 1967.PANOFF M. e PERRIN M., - Dizionario di etnologia, Venezia, 1975.PULAHA, Selami., - Popullsia shqiptare gjatë shekujve XV-XVII, Tiranë, 1984.

- Mbi praninë e shqiptarëve në Kosovë gjatë shekujve XIV-XVII, në “Evërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, botoi Akademi e Shkencave të


Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë-Instituti i Historisë, Tiranë, 1990.QEMALI, Ismail (Vlora)., - Kujtime, përktheu nga italishtja Vjollca Jonuz Tafaj, Tiranë, 1997.QËNDRESA e popullit shqiptar kundër sundimit osman nga shekulli XVI deri në fillim të shekullit XVIII, dokumente osmane, përgatitur nga Selami Pulaha, Tiranë, 1978.RAŠOVIĆ, Plemena Kuci, Beograd, 1963.RELACIONE mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin e XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi I (1610-1635), Tiranë, 1963. RELACIONE mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin e XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi II, Tiranë, 1965. RESO, Zihni., - Anastas Kullurioti dhe gazeta “Zeri i Shqipërisë 1879-1880, Tiranë, 1981.REXHEPI, Sulejman, reisul ulema., - Për fe e atdhe, Shkup, 1996.RIZAJ, Skender., - Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Tiranë, 1987.SCHNAPPER, Dominique., - Bashkësia e qytetarëve, mbi idenë moderne të kombit, përktheu Asti Papa, Tiranë, 2008.SELENICA, Teki., - Shqipërisa më 1927, Tiranë, 1928.SKENDI, Stavri., - Studime kultuore, përktheu Artan Puto, botim J&K,SOKOLI, Ramadan.,- Trashigimia fetare në etnokulturën tonë, “Gjurmime albanologjike”, folklor dhe etnologji,

KAHREMAN ULQINI186

27-1997, fq. 8.STATOVCI, Drita Halimi., - Veshjet shqiptare në Kosovë, Prishtinë, 2000.STEINMETZ, K., - Von der Adria Schwarzen Drin, Sarajevo, 1908.ŠUFFLAY, Milan.,- Serbët dhe shqiptarët, përktheu Z. Fekeqi dhe K. Gurakuqi, Tiranë, 1926.

- Situata e kishës së Shqipërisë paraturke, Dr. Phil. Edmond Malaj, Shkodër, 2013.SHKODRA, Zija.,- Qyteti shqiptar gjatë Rilindjes Kombëtare, Tiranë, 1984.SHUTERIQI, Dhimitër., - Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri, në “Studime historike”, 2, 1980, fq. 199.TAIPI, Kasem., - Zana popullore, Shkodër, 1933.TËRNAVA, Muhamed., - Popullsia e Prishtinës në gjysmën e dytë të shekullit XVI, “Onomastika e Kosovës”, Prishtinë, 1979.THËNGJILLI, Petrika., - Kryengritjet popullore kundërosmane në Shqipëri, 1833-1839.UKA, Sabit., - Jeta dhe veprimtaria e shqiptarëve të sanxhakut të Nishit deri më 1912, libri 4, Prishitnë, 1995.ULQINI, Kahreman., - Faktorë e kulturorë e fetarë, Shkodër, 1999.

- Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003.

- Kundrime etnologjike, 2007.- Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e


formimit të kombit shqiptar, Shkodër, 2012.VASA, Pashko., - Vepra letrare, vol. 1 e 2, Tiranë, 1987.E VËRTETA mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi, botim i Akademisë së Shkencave të Republikës Popullore Socialistë të Shqipërisë, Tiranë, 1990. VRETO, Jani., - Apollogjia në Vepra të zgjedhura, përgatiti Alfred Uçi, Tiranë, 1980.XHUFI, Pëllumb., - Dilemat e Arbërit, Tiranë, 2006.

KAHREMAN ULQINI188


Antroponime, emra fisesh, familjesh, toponime, etj.

KAHREMAN ULQINI190

A

Adam, Guljelm- 30,Agolli, Hafiz Vehbi (Dibra)- 113,114,Ajazi, Gjetan- 39,Ajazi, Islam- 39,Ajazi, Stafë- 45,Ajka- 40,Alimhillaj- 49,Alpet Shqiptare- 41,Anamali, Skënder- 60,Arbëreshët e Peloponezit- 18Arbrit- 28, 30, 60,Arrën- 39, 44,

B

Bajraktari, Zyber- 44,Bajraktari, Zuku- 40,Balshajt- 31,Bankeq- 74,Barbullushi, Ismail beg- 91,Ismail beg- 91, Barcata, Fabian- 47, 48, 183,Barcolla, Nikë (shih Mazrreku, Dom

Nikollë)- 32,Bardhi, Frang- 42, 69, 79, 136,Barleti, Marin- 66, 119, 120, 179,Bartl, Peter- 43, 70, 104, 183, Begollaj- 80,Begolli, Hyda Verdi Pasha- 79, Beldicceanu, Nicoara- 86,Benedictus XII, Papa- 48,Berisha- 46, Bici, Marin- 39, Bido, Agim- 62Bishqem-42, 133Bizanti- 28, 29, Bogdani. Ndre- 31,Bogdani, Pjetër- 31, 85,Bogu, Sulejman- 88,Bora- 48Bregu i Drinit- 41,Bubçi, Zef- 92,Budva- 39,Bugjon- 56,Burke, Peter- 17, 184,Bushat- 19, 126,


Bytyç- 74,

C

Castellan, Georges- 33, 73, 85, 184,Cherubino, Fra- 120, 143,Curri, Bajram- 71,

Ç

Çamëria- 54, 77,Çeka, Filip- 89,Çela, Kurt beg- 125, 126, 128,

D

Daçaj- 70,Dajç- 70, Dalliu, Hafiz Ibrahim- 74,Dania, Kupe- 93,Dedaj- 61Dedëjakupët- 49,Derjan- 64, Dezdar-n20,Dibër- 57, 64Dilo, Timo- 18, 187,Dioklea- 29,D’Istria, Dora- 33,

Dizdari, Tahir- 90,Dobërdol- 41,Dobruna, Exhlale- 61, 62,Domi, Mahir- 99,Drekal- 46, 73, Drekali, Lalë- 46, 137,Drenicë- 48, 185,Doda, Bibë- 44, 54, Drinopuli- 44,Durham, M. E.- 49, 60, 62, 63, 76, 115, 140, 185, Dushan, Stefan- 29, 30,Dushkajë- 48,

Dh

Dhimitri i Arbrit- 31,

E

Egro, Dritan- 18, 185,Elbasan- 42, 60, 99, 109, 133,

F

Farmaqi, Ali- 55, 56,Filat- 77, 99,Fishta, Atë Gjergj- 22, 74, 75,Floqi, Thanas- 59, 60,

KAHREMAN ULQINI192

Frangu, Lule- 40, 188,Fransoni, Kardinal-Frashëri, Abdyl- 13,Frashëri, Naim- 103, 104, 106, 161, 163, 166, 185, Frashëri, Kristo- 31, 39, 42, 119, 185,Frashëri, Mehmet- 94,Fundna- 71,

G

Gogë- 40,Grudë- 43, 49, 71, 73, 103,Guerini, Pasquale- 21,Gurakuqi, Dom Gaspër- 80, 188,

Gj

Gjeçov, Atë Shtjefën- 75, 76, 103, 163, Gjetani- 49, Gjika, Spiro- 77, Gjilan- 46,Gjin- 18, 139,Gjinaj- 70, Gjini, Dom Gaspër- 30,

186,Gjinolli, Reshit be- 46,Gjonaj- 70, Gjylbegajt- 80,

H

Hafiz Pasha- 92,Halimi, Drita Statovci- 61, 190,Has- 48, 71,Haxhihasani, Qemal- 40, 56, 90,Hecquard, Hyacinthe- 22, 44, 55, 85, 186,Hila i Files- 88,Himara- 77,Hoti- 44, 57, 72, 89, 103, 151, 152, 154, Hysen agai- 33,Hysen begu- 22,

I

Illia, Dom Frano- 54, 186,

J

Jakini, Zekë- 19, 20, 125, 126, 127,


Janinë- 46,Junki, Dom Pashko- 91,

K

Kabash- 71, Kakarriqi, Jak- 88, Kalimak- 30,Kalivaç- 39, Kantakuzen, Manuel- 18,Kanuni i Lekë Dukagjinit- 21, 72, 75, 76, 78, 186,Kanuni i Skënderbeut- 53, 54, 78, 186,Kapre- 41, Karadaku i Shkupit- 48,Karma, Gjon- 145,Kastrat- 89, 103, 137,Kelmend- 49, 71, 103,Koci (Cozzi), Ernesto- 60, 63, 184, Kollokotroni, Theodor- 56, Koman- 60, Korçë- 99, 115,Kosovë- 21, 29, 30, 31, 46, 48, 60, 61, 63, 71, 80, 104, 179, 183, 188, 189,

190, 191, Krasniqe- 20, 44, 54, 74, Krasniqi, Mark- 19, 30, 46, 47, 48, 62, 187,Krishti- 91, 108, 165,Kthellë- 44, 45,Kukavica- 167, 169,Kullurioti, Anastas- 101, 185,Kurbin- 54, 71, Kunora e Maleve- 73, 74, Kurtgjinaj- 49,Kuqe- 18, Kuvendi i Arbnit- 31, 43, 75, 80, 104, 183, 188,

L

Labëria- 43, 77, Lahuta e Malesisë- 74, 75, 185,Leka, Baftjar- 44,Leake, W. M.- 43, Leskoviku, Rrustem Pashë- 99,Lezha- 21, 43,Likola- 49,Lkeni i Hasit- 163,

KAHREMAN ULQINI194

Lugu i Baranit- 46, 47, 48, 187, Lula, Mar- 20, 44, Lura- 37, 39, 44, 45, 48, 57, 58,

M

Macukull- 43, 44,Malaj, Atë Vinçenc- 31, 80, 188,Malësia e Gjakovës- 21, 48, 62, 71, Malësia e Madhe- 56, 58, 60, 69, 70, 137, Maria- 18, Martini, Smajl- 49, Mat- 19, 20, 43, 44, 45, 48, 49, 69, 128, Mazrreku, Dom Nikollë (shih Barcolla, Nikë)- 32,Mazrreku, Grigor- 42, Mayer, Gustav- 101,Mehmeti, Zmajl- 20, Mekajshi, Nikollë- 131, Merxhani, Branko- 112, 188, Mjeda, Dom Ndre- 101, 188,

Mjeda, Imzot Lazër- 71, Mihaćevič, Lovro- 37, 38, 70, 79, 188, Milaj, Jakov- 32, 188,Milani, Mark- 72, 150, 188, Mirdita- 44, 45, 54, Missione Volante- 47, Mitko, Thimi- 76, Molla Mahmuti- 89, Moor, Arthur- 45, Mula, Çun-57, 72,Mulosmanaj- 54, Muji, Çetobash- 33, 40,Mustafa aga- 70, 79,Muzakët- 31,

N

Nikaj, Dom Ndoc- 89, 94, 160, Nekaj, Zef- 73, 173,Nikç- 49, Noli, Fan- 31, 110, 187, 188, Nopcsa, F. B.- 56, 188,

Nj

Vjegosh, Peter- 73,

O

Ohër- 55, Osja i Falltores- 87,

P

Palaj, Atë Luigj- 113, 115,Panoff, M.- 121, 188,Pata, Molla Salih- 78,Papati- 28, Patriarka e Pejës- 30,Perrin, M- 121, 188,Pipër- 73, Poda, Zylyftar- 54, 55,Pojani, Mustafa Pashë- 99,Postenani- 54, 55,Postrriba- 64, 92,Preka, Ndoc- 90, Prishtinë- 21,Prizren- 21, 30, 42, 78, 89,Pronia, Ismail- 54, Propaganda Fide- 19, 21, 42, Puka- 42, 48, 56, 69, 70, 71, 72, 79, 135,

Q

Qemali, Ismail (Vlora)- 53, 108, 109, 189, Qeparo- 77, Qyteza e re- 79,

R

Ramadani, Dom Pal- 49,Rashi, Kolë- 89, Reso, Zihni- 101, 189,Rokacoli, Gjon- 92, Roma- 21, 22, Rugova- 48,Rumia- 65,

Rr

Rranxat e Malësisë- 58,

S

Sarro, Italo- 43, Selca- 43, 71, 153, Selita- 44,Sirdani, Marin- 43, Skiro, Zef- 107, Skurajt- 31, Sokoli, Isuf- 89, Sokoli, Mic- 54

KAHREMAN ULQINI196

Sokoli, Ramadan - 65, 191, Stambolli- 21, 32, 92, 99, 103, 113, Šufflay, Milan- 29, 65, 190, Suharekë- 48,

Sh

Shala- 20, 40, 44, 89, 92, 139, Shegec- 42, Sheh Sejkati- 77, Shkrel- 69, 71, 89, 159, 160, Shllaku, Dom Nikoll- 91 Shkodër- 19, 21, 22, 41, 44, 45, 49, 55, 58, 63, 70, 73, 79, 80, 85, 89, 91, 92, 93, 94, 99, 103, 137, 151, 152, 153, 154, 155, 185, 188, Shkodra, Zija- 42, 85, 119, 120, 190, Shlli- 49, Shnaprenda- 49, 142,Schnapper, Dominique- 111, 189,

Shosh- 92, 139, Shpella e Demartinit- 49, Shpendi, Mehmet- 49, Shpori, Simon- 88, Shpjetri i Rremulit- 49,

T

Tahsini, Hasan- 99, 100,Taipi, Kasem- 22, 91, 93, 158, 190,Tarabosh- 92, Temal- 43, Tepelena, Ali Pashë- 46,Tirana, Seit bej- 99, Tivar- 29, 31, 39, 103, 129, Trabojin- 151, Triesh- 43, 151, Tre Bajrakët e Ohrit- 70, Tuz- 73, 89, 151,

Th

Thaç- 74, Thanasi, Anastas- 54, Theth- 49, Thëngjilli, Petrika- 92, 155, 190,


U

Ulqini, Kahreman- 20, 21, 37, 39, 69, 70, 72, 74, 75,

V

Valua, Filipi II- 29, Valbona- 20, 41, Valmor- 41, Vasa, Pashko- 76, 99, 102, 191, Vata, Sadik- 49,Vatdodaj- 49,Veqilharxhi, Naum- 97, 98, 186, Vjerdha- 145, Vlorë- 55, 109, Vllah- 40, 113,Vllane- 73,Vranje- 73, Vreto, Jani- 55, 99, 191,Vuçidol- 41, Vukasni, Turk- 49,Vukël- 43, 71,Vuno- 77,

Xh

Xhavella, Foto- 54,

Xhibali- 21, Xhufi, Pellumb- 30, 191,

Z

Zadrima- 42, 43, 135,Zagorë- 70, Zahariajt-31, Zmajević, Mon. Viçenc- 31, 43, 80, 104, 183, Zogolli, Xhelal be- 54,

Ulqini, KahremanToleranca fetare e shqiptarëve në zigzaket e historisë: trajtim etnologjik-historik / Kahreman Ulqini. - Shkodër:

Fiorentia, 2016

198 f. : me il. ; 20 cm

Bibliogr.

ISBN 978-9928-191-34-2

1.Etnologjia 2.Sociologjia 3.Toleranca fetare 4.Veçori kombëtare shqiptare

39 (=18) : 316.647.5 316.647.5 (496.5) : 2

Documents

KAHREMAN ULQINI - · PDF filePër ta njohur si komandant i vunë kusht të merrte emrin shqiptar Gjin dhe e shoqja, Maria, ... Etnologu Mark Krasniqi i kushtoi një vepër