JSA 34.2 05 pasakorn

การละครเชงชาตพนธวรรณนา กบการขยายพรมแดนของงานวจยทางสงคมศาสตร

ภาสกร อนทมารภาควชาศกษาศาสตร

คณะสงคมศาสตรและมนษยศาสตร มหาวทยาลยมหดล อาจารยพเศษ สาขาวชาการละคอน

คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

ethnotheatre and its contributions to social sciences

Pasakorn Intoo-MarnDepartment of Education,

Faculty of Social Sciences and Humanitites, Mahidol University

guest lecturer,

Department of Drama, Faculty of Fine and Applied Arts, Thammasat University

บทความวารสารสงคมวทยามานษยวทยา 34(2): กรกฎาคม - ธนวาคม 2558

124 ภาสกร อนทมาร

บทความนน�าเสนอการทบทวนพฒนาการทางประวตศาสตรและสถานะของ “การละคร

เชงชาตพนธวรรณนา” ในบรบทของงานศกษาดานการละครและการศกษาทางสงคมศาสตร

ผเขยนไดอภปรายถงพฒนาการของการละครสมยใหมทใหความส�าคญกบประเดนทางสงคม

โดยมงเนนทประเดนการสรางการเรยนรและการปลดปลอย นอกจากนน ยงมงอธบายบทบาท

ของการละครเชงชาตพนธวรรณนากบการท�าหนาทขยายพรมแดนของงานวจยทางสงคมศาสตร

ใหออกไปสพนทสาธารณะ รวมทงขยายพรมแดนในทางญาณวทยาของการวจย โดยชใหเหนวา

ดวยคณลกษณะทมความเหมอนชวตจรง และสามารถสรางประสบการณสดจรงใหกบผชม

ละครเชงชาตพนธวรรณนาจงเปนรปแบบทางศลปะทมความสามารถในการแสดงภาพน�าเสนอ

ชวตทางสงคมไดอยางแตกตางไปจากรปแบบการน�าเสนออนๆ

ค�ำส�ำคญ: การละครเชงชาตพนธวรรณนา, การวจยทางสงคมศาสตร, ญาณวทยา

This paper traces historical background and the position of “ethotheatre” in

methodological contexts of theatre arts and social sciences. It discusses the

development of modern theatre and its social engagement, with special emphasis

on its educational and emancipatory potential. Furthermore, it also suggests that

ethnotheatre can contribute to make social research more comprehensible to the

public as well as to challenge epistemological boundaries within social sciences.

By emphasizing the lifelikeness and capability to bring about live experience to its

audience, ethnotheatre therefore could offer a distinctive form of representation of

social life from other genres of performance.

keywords: ethnotheatre, social sciences research, epistemology

บทคดยอ

abstract

125การละครเชงชาตพนธวรรณนากบการขยายพรมแดนของงานวจยทางสงคมศาสตร

บทน�า

เมอไมนานมาน ไดมการปรากฏตวขนของค�าวา “การละครเชงชาตพนธ วรรณนา”

(ethnodrama / ethnotheatre) ทมาจากการผนวกรวมค�าวา “ชาตพนธวรรณนา”

(ethnography) กบค�าวา “การละคร” (drama / theatre)1 เขาดวยกน โดยผทสรางค�าค�าน

ขนมากคอจอหนน ซลดานา (Johnny Saldana) โดยเขากลาววา การละครเชง

ชาตพนธวรรณนาคอการผนวกรวมของศาสตรสองดานทเขามความเชยวชาญ คอ การละคร

และการวจยสงคมศาสตรเชงคณภาพ โดยค�าวา “ethnodrama” หมายถง บทละคร

ทสรางขนจากการวจยเชงคณภาพในลกษณะชาตพนธวรรณนา สวนค�าวา “ethnotheatre”

หมายถง การใชละครเวทเปนเครองมอในการน�าเสนองานวจยเชงชาตพนธวรรณนา หรอ

อาจกลาวไดวา ethnotheatre คอละครเวททน�าเสนอตวบททสรางขนตามแนวทาง

ethnodrama (Saldana 2005, 1-2) ซลดานาไดตพมพหนงสอส�าคญสองเลม คอ

Ethnodrama: An anthology of reality theatre (2005) และ Ethnotheatre: Research

from page to stage (2011) โดยเลมแรกตพมพในชด “ทางแยกของการแสวงหาความร

เชงคณภาพ” (Crossroads in Qualitative Inquiry Series) สวนเลมทสองตพมพ

ในชด “การแสวงหาความรเชงคณภาพและความเปนธรรมทางสงคม” (Qualitative Inquiry

and Social Justice Series) ซงเมอพจารณาต�าแหนงแหงทของหนงสอทงสองเลมน

กอาจกลาวไดวา การละครเชงชาตพนธวรรณนาไดก�าหนดต�าแหนงแหงทของตนเองใหอย

ในปรมณฑลของสงคมศาสตร

การมาพบกนของการละครและสงคมศาสตรมไดเพงเกดขน ใน ค.ศ. 1956

เออรวง กอฟฟแมน (Erving Goffman) เขยนงานโดยใชแนวคดเรององคประกอบทาง

การละครมาวเคราะหพฤตกรรมของมนษย (Goffman 1959) ตอมา วคเตอร เทอรเนอร

(Victor Turner) ไดตพมพหนงสอเรอง From Ritual to Theatre (1982) และ

1 คำ�ว� “drama” หม�ยถงบทละคร สวน “theatre” หม�ยถงละครเวททมองคประกอบต�งๆ ท�งก�รละคร

เพมเข�ม�นอกเหนอไปจ�กตวบท แตสำ�หรบบทคว�มนจะใชคำ�ภ�ษ�ไทยว� “ก�รละคร” แทนทงสองคำ�.


รชารด เชคเนอร (Richard Schechner) ตพมพหนงสอเรอง Between Theatre and

Anthropology (1985) โดยงานของเทอรเนอรและเชคเนอรมองความสมพนธระหวาง

การละครกบมานษยวทยาผานการศกษาการแสดงทปรากฏในพธกรรม อาจกลาวไดวา

งานเขยนดงทกลาวมานเปนการศกษาการกระท�าหรอการแสดงออกของมนษยจากจดยนทาง

สงคมศาสตร และแมวาเชคเนอรจะเปนนกการละครในเบองตน แตความสนใจของเขาดจะ

อยท “การศกษาการแสดง” (performance studies) ซงมแนวคดทางสงคมศาสตร

โดยเฉพาะอยางยงมานษยวทยาเปนฐานราก

การปรากฏตวของการละครเชงชาตพนธ วรรณนาในฐานะทเปนการพบกนของ

การละครและสงคมศาสตร จงมใช สงใหม ค�าถามท เกดขนกคอ การละครเชง

ชาตพนธ วรรณนาจะสามารถมบทบาทเพมเตมตอการสรางความร ทางสงคมศาสตร

ตางไปจากการพบกนของการละครกบสงคมศาสตรทมมากอนหนาอยางไร สงหนงทอาจ

จะท�าใหเหนถงความแตกตางไดกคอ ทผานมานน นกสงคมศาสตรเปนผใชแนวคดทาง

การละครหรอการแสดงเขาไปมองปรากฏการณทางสงคมอนเกยวเนองกบการแสดงออก

ของมนษย แตการละครเชงชาตพนธวรรณนาเกดขนจากนกการละครทมความสนใจ

สงคมศาสตรทตองการใชความรทางการละครเขามาขยายพรมแดนของงานวจยทาง

สงคมศาสตรใหสามารถมบทบาททางสงคมไดมากกวาทเคยเปนมา ดงทซลดานากลาววา

ละครกคอรปแบบทางศลปะทเหมาะสมทสดในการสอสารชวตทางสงคมและวฒนธรรม

ทคนพบจากการสงเกต (Saldana 2011, 15) นอกจากน เดนซนและลนคอลนกได

กลาววา การละครเชงชาตพนธวรรณนาเปนรปแบบของงานชาตพนธวรรณนาทสงเสยง

ตอสาธารณะ (public voice ethnography) ซงจะท�าใหคนในสงคมเขาถงงานวจยไดด

กวารายงานการวจยในแบบการเขยนดงทเคยเปนมา รวมทงความตางของการละครเชง

ชาตพนธวรรณนากบงานชาตพนธวรรณนาของการแสดง (performance ethnography)

ในแบบทผานมากอยตรงทเจตจ�านงของการละครเชงชาตพนธวรรณนาทตองการสงเสยง

ตอสาธารณะทจะสามารถน�าไปสการเรยนรและการปลดปลอย (emancipatory and

educational potential) (Denzin and Lincoln 2005, x)


ค�าถามส�าคญทตามมากคอ การละครเชงชาตพนธ วรรณนาสามารถสรางการ

เรยนรและการปลดปลอยไดจรงเพยงใด ในการจะตอบค�าถามน จ�าเปนทจะตองยอนกลบ

ไปมองประวตศาสตรการละครเพอพจารณาบทบาทดงกลาว อนเปนบทบาททเปนฐานราก

ส�าคญของการละครเชงชาตพนธวรรณนา บทความนจงพยายามแสดงใหเหนถงบทบาท

ดงกลาวของการละคร เพอทจะน�ามาสการอธบายบทบาทของการละครเชงชาตพนธวรรณนา

กบการท�าหนาทขยายพรมแดนของงานวจยทางสงคมศาสตรใหกวางขวางออกไป

การละครกบการเรยนรและการปลดปลอย

รปแบบของละครทเปนตนทางของรปแบบละครสวนใหญในปจจบนเรมตนขนในชวงกลาง

ศตวรรษท 19 ชวงเวลานนมการเปลยนแปลงครงส�าคญคอมการปฏวตฝรงเศสทท�าใหบรบท

ทางการเมองและสงคมเปลยนแปลงไป สงผลใหอดมคตในเรองเสรภาพเปนอดมคตหลกของ

คนยโรป นอกจากนยงมการพฒนาความรทางวทยาศาสตรและมการปฏวตอตสาหกรรม

สงผลใหความคดในเรองการอธบายดวยเหตผลเชงประจกษเขามามบทบาทน�า และในมต

ทางสงคมนน ปรชญาปฏฐานนยม (positivism) มอทธพลสงยงในการอธบายปรากฏการณ

ทางสงคม ปรชญานอธบายวาในการสรางความรและความจรงทางสงคม จ�าเปนทจะตอง

น�าวธคดแบบวทยาศาสตรมาใช กลาวคอ ความรและความจรงจะตองพสจนไดดวยขอมล

จากการสงเกตผานประสาทสมผส (senses) ทงหา อนไดแก ตา ห จมก ลน และกาย

สมผส

นอกจากน หนงสอ On the Origin of the Species ของ ชารลส ดารวน (Charles

Darwin) ทเกดขนในชวงเวลาน (ค.ศ. 1859) กมผลตอการเปลยนแปลงทางความคดของ

ยคสมย กลาวคอ ความคดเรองววฒนาการ (evolution) และการคดสรรทางธรรมชาต

ทผเขมแขงจะสามารถด�ารงอยได (natural selection of species) ไดท�าใหเกดค�าถาม

เรองการมอยของพระเจาและโชคชะตา ซงทงหมดนไดสงผลใหระบบคดแบบวทยาศาสตร

และการอธบายดวยเหตผลเชงประจกษมอ�านาจน�าในการอธบายความรและความจรง

(เดนดวง พมศร 2525, 5) ระบบคดเชนนสงผลตอบทบาทของการละครเชนกน กลาวคอ


เรมมกระแสวพากษวจารณแนวทางการละครทมบทบาทน�าในชวงตนศตวรรษท 19

อยางละครแบบโรแมนตก (romantic) อนเปนละครทมเรองราวทมนษยใฝฝนวาจะไดพบ

และมลกษณะหลกหนความจรงในชวตประจ�าวน รวมทงละครแบบเรงรมย (melodrama)

ทมงใหความบนเทงดวยการสรางเรองทโลดโผนโดยไมค�านงถงเหตผล รวมทงตวละครกม

ลกษณะแบบแผนตายตว (typed character) เชน พระเอกตองรปหลอ นสยด กลาหาญ

นางเอกตองสวยและดพรอมทกประการ ผรายตองนาเกลยด ฉลาดแตโกง (สดใส พนธมโกมล

2550, 41) และไดเกดส�านกคดทางการละครขนใหม ซงกคอ “ส�านกสจนยม” (realism)

ทอธบายวา “เราจะรจกโลกทแทจรงกดวยการเฝาดอาการความเปนไปของโลก…และจะตอง

พยายามคดใหเปนปรนยใหมากทสดโดยไมบดเบอนความจรงอนใดเลย” (เดนดวง พมศร

2525, 5) เพราะละครกคอชวต (“Theatre is life itself”) (สดใส พนธมโกมล 2550, 41)

และละครสจนยมกคอตนก�าเนดของ “การละครสมยใหม” (modern theatre) ในโลก

ตะวนตก ทเรมขนในชวงปลายศตวรรษท 19

ละครในรปแบบสจนยมหรอแนวสมจรงน บางทกเรยกวาแนวภาพน�าเสนอของ

ชวตจรง (representational) ซงภายใตส�านกคดแบบนกยงสามารถแบงรปแบบละคร

ไดอก 3 รปแบบ นนคอ “ธรรมชาตนยม” (naturalism) ทเนนความเหมอนกบชวตจรง

ทกประการ จนละครแนวนไดสมญาวาเปน “ละครทแสดงเสยวชวต” (slice of life

drama) โดยในการแสดงนนนกแสดงไมจ�าเปนตองเปลงเสยงแบบละคร แตพดกนใน

ลกษณะทเหมอนการพดคยในชวตประจ�าวน รวมทงนกแสดงจะไมค�านงวาคนดจะเหนตน

หรอไม ตวละครสามารถเดน นง ยน ไดตามอ�าเภอใจ ของประกอบฉากกใชของจรงทงหมด

เชน กอกน�ากมน�าไหลไดจรง เนอสตวกใชเนอสตวของจรง เปนตน นอกจากน ละครแนว

ธรรมชาตนยมยงตอตานบทละครแบบสมบรณ และใหความส�าคญกบการน�าเสนอชวต

เปนฉากๆ (tableaux of life) อยางไรกด ความพยายามทจะสมจรงในลกษณะน

ไมสามารถสอสารกบคนดได จงไดเกดละครสมจรงในอกลกษณะหนงทเรยกวา “สจนยมท

เรยบงาย” (simplified realism) หรอบางทกเรยกวา “สจนยมทเลอกสรรแลว” (selective

realism) อนหมายถงละครทเลอกภาพชวตบางตอน หรอการกระท�าบางอยางของมนษย


มาน�าเสนอ การออกแบบฉากกเปนไปในลกษณะการเลอกสรรบางสงทสามารถท�าหนาท

ภาพน�าเสนอของสถานทนนๆ และละครแนวสมจรงอกลกษณะหนงนนกคอละคร “แนว

เสนอแนะ” (suggestivism) อนเปนละครแนวสมจรงทเรยบงายทสด โดยเฉพาะการ

จดฉากทจะเปนการเลอกเครองประกอบฉากเพยงบางอยางเพอแสดงความเปนสถานทนนๆ

โดยความส�าคญของละครในแนวนจะอยทการแสดง (มทน รตนน 2546, 191-192)

นอกจากลกษณะตางๆ ของละครแนวสมจรงดงทกลาวแลว ละครแนวสมจรงยงให

ความส�าคญกบประเดนทางสงคม

นกเขยนบทละครสมยใหมในระยะเรมแรกนใหความส�าคญกบสงคมแวดลอมมาก

จนกระทงบางครง “สงคม” กลายเปนจดเดนของเรองแทนทจะเปนสวนประกอบหรอ

“แบคกราวนด” (background) อยางแตกอน แนวโนมอนนน�าไปสวรรณกรรมประเภท

ละครเพอสงคม (social drama) ซงพยายามตแผใหเหนขอเสยของสงคมดวยจดหมาย

ทจะใหมการแกไข ละครประเภทนบางครงนยมใช “กลมมวลชน” (mass hero) เปนตวเอก

ของเรองเพอใหผชมเขาใจถงปญหาของสงคมโดยรวม (สดใส พนธมโกมล 2550, 17)

ถงแมละครสจนยมจะมจดมงหมายในการเปลยนแปลงระบบคณคาบางอยางใน

สงคม ทผชมสามารถเรยนรผานพฤตกรรมและการเปลยนแปลงของตวละคร แตละคร

ลกษณะนกเปนละครทผ ชมนงดตงแตตนจนจบและออกจากโรงละครไป ซงแบรทอลท

เบรคชท (Bertolt Brecht) นกวรรณคดและนกการละครชาวเยอรมนผซงนยมในปรชญา

มารกซสต (Marxist philosophy) และเปนผทมบทบาทอยางมากทางการละครในชวง

ค.ศ. 1920-1956 เหนวาละครในแบบนเปนตวท�าลายพลงทางสตปญญาของผชม การท

เบรคชทคดเชนน เปนเพราะเขาเหนวาการละครในชวงกอนหนานเปนละครทพยายาม

ผสมผสานศลปะแขนงตางๆ เขาดวยกนเพอสรางภาพมายา และคนดกจะหลงไปกบภาพ

มายาเหลานน ในขณะทความเปนจรงนนมไดสวยงามดงละคร เพราะสงคมยงมชนชนและ

การกดข ดงนนละครตองท�าหนาทในการฉกหนากากของชนชนผปกครอง รวมทงรวมตอส

กบชนชนทถกกดข โดยท�าหนาทกระตนใหผชมไดมองเหนสภาวะของตนเอง และความ


เปนไปทางสงคมทก�ากบพวกเขาอย ทงนเพอจะใหผชมไดลกขนมาสรางความเปลยนแปลง

และนคอจดเรมของการพฒนาทฤษฎทางการละครเพอสรางปฏบตการทางสงคม (Theatre

of Social Action)

เบรคชทไดสรางรปแบบละครทเรยกวา “ละครเอพค” (Epic Theatre) เพอแสดง

ความแตกตางอยางชดเจนกบละครแบบเนนอารมณ (dramatic) ของละครสมยใหม โดย

ทวไปนนคนมกเขาใจวาเอพคหมายถงวรรณคดประเภทมหากาพยทกลาวถงวรกรรมของ

วรบรษในอดต แตค�าวา “เอพค” (epik) ในภาษาเยอรมน ทเบรคชทน�ามาใชเรยกรปแบบ

ละครของเขานน หมายถงวรรณกรรมเลาเรองในแบบสมยใหม เชน นวนยาย ไดดวย

“เบรคชทตองการจะใชค�าวา ‘episch’ ในความหมายทจะชใหเหนถงความแตกตางจาก

ลกษณะ ‘ทเปนละคร’ หรอ ‘dramatisch’ คอ หมายความวาลกษณะ ‘episch’ เปนไป

ในท�านองทไมรนแรง ใหเวลาแกผชมทจะคดไตรตรองหาเหตผล คอ ใหโอกาสผรบไดม

อสระดงเชนกบการอานเรองเลาซงเราจะหยดคดไดตามใจเรา” (เจตนา นาควชระ 2526,

180; Gray 1976, 71-72)

เบรคชทไดสรางวธการน�าเสนอละครขนเพอรองรบความคดขางตน เขาเรยกวธการน

วา “การท�าใหแปลกแยก” (alienation) หรอทนกการละครเรยกวา “V-Effect” โดย V

มาจากค�าวา Verfremdung ในภาษาเยอรมนและมความหมายใกลเคยงกบ alienation

(Gray 1976, 67) ละครกอนหนานมกมงเนนความเหมอนจรง และท�าใหคนดคลอยตาม

อารมณและความรสกของตวละคร การท�าใหรสกแปลกแยกของเบรคชท จงเปนการท�าให

คนดรอยตลอดเวลาวาก�าลงดละครอย ซงกคอการสรางระยะหางระหวางคนดกบละคร

หรอการท�าใหคนดถอยหางออกจากละคร ฉากละครของเบรคชทจงไมใชลกษณะเหมอน

จรง ไมมการซอนดวงไฟทใชบนเวท รวมทงมการเปลยนฉากใหคนดเหนโดยไมปดไฟ

เปนตน ในสวนของตวละคร บางครงตวละครกพดกบตนเอง และบางครงกหนมาพดและ

ตงค�าถามกบคนดโดยตรง รวมทงอาจมนกแสดงในลกษณะกลม (chorus) ท�าหนาท

วพากษพฤตกรรมของตวละคร นอกจากน ยงมการใชปายบอกเลาเหตการณ หรอฉายภาพ

นงไปยงจอทตงอยหนาเวท


เบรคชทเชอวาวธการเชนนจะท�าใหคนดตองตดตามและคดพจารณา มใชคลอยตาม

ไปกบละคร ในบางครงเบรคชทจะขอรองใหคนดชวยแตงละครของเขาตอใหจบ เพราะเขา

หมดปญญาทจะแตงตอได ซงนกคออกวธการหนงของการท�าใหรสกแปลกแยก ซงทงหมด

นเทากบวาเบรคชทท�าการสลายความคนเคยของคนด นอกจากน เบรคชทยงสรางเรองท

ท�าใหคนดเกดการคดคดงางกลบไปกลบมา ดวยเบรคชทเชอวาคนดคอผทมสตปญญา

ทสามารถคดไตรตรองดวยเหตผลได ดงเชน เรอง แมคราชกบลกๆ ของเธอ ซงเปนเรองของ

แมคนหนงทคาขายอยในสงคราม ทจนแมเธอตองเสยลกๆ ไปในสงคราม เธอกยงไมยอม

ออกมาจากสงคราม ในแงน:

ผชมไดรบการกระตนใหน�าเอาเรองของแมคราชมาคดตอไป มาไตรตรองดวยเหตผล

โดยอาจจะได “บทเรยน” จากละครเรองนไปในท�านองทวา สงครามนนเปนสงทเลวราย

ในขณะทแมคราชเองแมวาจะ “เจบ” ไปแลว แตกไม “จ�า” ทงๆ ทสญเสยลกไปแลวทง

สามคนในสงครามและเพราะสงคราม แตกยงไมผละตวออกจากสงคราม หมายความวา

ผชม “ฉลาด” กวาแมคราช หมายความวาละครสอนใหเราฉลาดขน แตการทเราจะฉลาด

ไดนนเราจะตองไม “ตาม” ละคร แต “คด” ดวย “เหตผล” ไปในเชงทคานกบละครใน

บางตอน (เจตนา นาควชระ 2526, 183)

ดวยเหตทละครของเบรคชทพยายามใหคนดคดดวยเหตผล และใชเหตผลของ

ความคด 2 แบบมาคดงางกน ผนวกกบความเขาใจของสงคมทสบสนกบค�าวาเอพค ใน

ภายหลงเบรคชทจงเรยกละครของเขาวา “ละครวภาษวธ” (Dialectic Theatre)

ละครอกกลมหนงทใหความส�าคญกบการสรางการเปลยนแปลงทางสงคมกคอ

“ละครประยกต” (applied theatre) ซงหมายถงอกลกษณะหนงของละครทไมไดเดนตาม

แนวทางละครแบบอารมณ (dramatic theatre) ของละครสมยใหม รวมทงมเปาหมาย

ในเชงสงคมเชนเดยวกบละครของเบรคชท เฮเลน นโคลสน (Helen Nicholson) ระบวา

ละครประยกตหมายถงรปแบบของกจกรรมทางการละคร (dramatic activity) ทไมได

อยในแนวทางของละครกระแสหลกหรอละครตามขนบ แตเปนละครทมงใหเกดประโยชน

ตอบคคล ชมชน และสงคม (Nicholson 2005, 2-10) ค�าวาละครประยกตเพงจะเปนท


รบรอยางกวางขวางในชวงทศวรรษท 1990 แตในทางปฏบตการนนละครประยกตไดพฒนา

รากฐานมาจาก “ละครสายกาวหนา” (radical theatre) ของศตวรรษท 20 อนไดแก

“ละครของฝายซายทางการเมอง” (Theatre of Political Left) “ละครเพอการศกษา”

(Theatre in Education) และ “ละครชมชน” (Community Theatre) ละครทงสามกลมน

เปนความพยายามในการเชอมโยงปฏบตการทางการละคร (dramatic practices) เขากบ

การเปลยนแปลงของบคคลและสงคม โดยมเปาหมายรวมกนคอใชละครเพอสลาย

ล�าดบชนและการแบงแยกทางสงคม (social hierarchies and divisions) โดยในทาง

การเมองนน ละครไดเขามามบทบาทรวมในขบวนการเคลอนไหวทางสงคม อาท ขบวนการ

เคลอนไหวเพอสทธพลเมอง (civil rights movements) โดยหนาทของละครกคอการน�า

ประเดนทางการเมองมาท�าใหปรากฏเปนภาพ (visualisation) และน�าเสนอออกไปเพอ

เปนฐานเรม (platform) ของการแลกเปลยนถกเถยงในประเดนนนๆ สงหนงทเปนเครอง

ยนยนถงบทบาทของละครในทางการเมองกคอการเกดขนของ “ขบวนการละครของผใช

แรงงาน” (Workers’ Theatre Movements) อนเปนสวนหนงของขบวนการเคลอนไหว

ทางสงคมของผใชแรงงาน (Workers’ Movements) ในทศวรรษท 1920 เปนตน

ในสวนของการศกษานน ละครไดรบอทธพลจาก 2 ส�านกคดหลก คอ “การศกษา

แบบกาวหนาของยโรป” (European Model of Progressive Education) ทใหความ

ส�าคญกบการเรยนรผานการปฏบต (learning by doing) และ “การศกษาของผถกดข”

(Pedagogy of the Oppressed) ของเปาโล แฟรร (Paulo Freire) นกการศกษาชาว

บราซล ทเหนวาการเรยนการสอนทผานมานนเปน “การศกษาแบบธนาคาร” (Banking

Education) ทนกเรยนฟงและจดจ�าขอมลจากคร ซงในกระบวนการเชนนมล�าดบชน

ทางอ�านาจระหวางผผลตความรกบผรบความร ผ รบความรทเปนผมอ�านาจนอยกวา

(powerless) กจะรบเอาความคดและมมมองทผมอ�านาจเหนอกวาตนเขามาไวในส�านก

ซงเทากบเปนการถกกดข ดงนน แฟรรจงเหนวาในการจะปลดปลอยจากการถกกดขนน

การศกษาตองกระท�าผานการแลกเปลยนสนทนา (dialogue) และผเรยนรตองเปน

ศนยกลางของกระบวนการ ดงนน ละครในบรบทของการศกษาจงเปนการใชเครองมอ

ทางการละคร อาท ละครทเปนเรอง (play) การดนสด (improvisation) บทบาทสมมต


(role playing) เปนเครองมอของการศกษาและการเรยนรภายใตแนวคดดงกลาว (Freire

1996) สวนละครชมชน หรอบางครงกเรยกวา “ละครของคนรากหญา” (Grassroots

Theatre) เปนกระบวนการสรางละครโดยการมสวนรวมของสมาชกในชมชน เพอทจะ

น�าเสนอประเดนและเรองราวทชมชนใหความส�าคญ อาท ประเดนปญหา หรอประเดน

ทตองการความเหนของชมชน เปนตน โดยเปาหมายของละครชมชนกคอ การสรางการมสวน

รวมทางสงคม (social inclusion) และการสรางความเปนชมชน (community building)

ตวอยางหนงของละครประยกตกคอ “ละครเพอการศกษา” อนเปนละครทมลกษณะ

เปนกจกรรมการแสดงโดยกลมหรอคณะละครอาชพทจดแสดงละคร โดยมเปาหมายเพอ

ใหการศกษาและปรบเปลยนทศนคตของผชมตามเปาหมายทไดวางไว โดยใชสอการละคร

เปนเครองมอ ดงนน การจดแสดงละครเพอการศกษาจงตองมการคนควาขอมลทงดาน

เนอหาทตองการน�าเสนอ และศกษากลมผชมทเปนเปาหมายเฉพาะ บนพนฐานของ

จตวทยาพฒนาการและความตองการของกลมคนในชวงวยตางๆ ทมความแตกตางกน

ออกไป

ละครเพอการศกษา (Theatre in Education หรอนยมเรยกวา TIE) หมายถง ผลงาน

ละครเวททยงคงรกษาไวซงองคประกอบของละครเวทโดยทวไป เพยงแตอาจจะมการ

ลดรปลงใหคงไวเพยงความเรยบงายในเชงเทคนค เพอความคลองตวในการสญจรไปตาม

สถานทตางๆ ละครเพอการศกษาทดจะตองเนนคณภาพของการน�าเสนอ ซงรวมถงการ

แสดง การก�ากบการแสดง การเขยนบท ตลอดจนการออกแบบกจกรรมและการออกแบบ

องคประกอบทกดานอยางมออาชพ ละครเพอการศกษามงเนนทจะใชประสบการณจาก

การชมละครเวทมาเปนเครองมอในการใหการศกษาแกผชม หรอกลาวอกนยหนง ละคร

เพอการศกษาเปนเครองมอกระตนใหผชมตองคดตงค�าถาม และแสวงหาค�าตอบอนเปน

สาระส�าคญตอการใชชวต (ปารชาต จงววฒนาภรณ 2545, 13)

อกตวอยางหนงกคอ “ละครของผถกกดข” (Theatre of the Oppressed) ทคดคน

ขนโดยออกสโต โบอล (Augusto Boal) นกการละครชาวบราซล โบอลตงชอละคร

ของตนเชนนเพอสะทอนใหเหนถงตนทางของความคดทมอทธพลตอการสรางรปแบบละคร


ซงกคอแนวคดของเปาโล แฟรร ทเขยนไวในหนงสอ The Pedagogy of the Oppressed

(1996) แฟรรกลาววา ผทถกกดขจะตองปลดปลอยตวเองใหเปนอสระ เพราะการกดขใดๆ

นนคอการท�าลายความเปนมนษย (dehumanisation) และการกดขนนไมเพยงท�าลาย

ความเปนมนษยของผทถกกดข (the oppressed) แตมนไดท�าลายความเปนมนษยของ

ผกดข (the oppressor) ดวยในเวลาเดยวกน ดงนน การปลดปลอยตนเองใหเปนอสระ

จงมใชการตอสเพอทจะเอาชนะผกดข เพราะหากผถกกดขสามารถเอาชนะในการตอสได

แลว ผถกกดขกจะกลายมาเปนผกดขเสยเอง

กระบวนการปลดปลอยดงกลาวจงเปนกระบวนการทผ ถกกดขท�าความเขาใจ

เชงวพากษตอสงทเรยกวา “การกดข” (oppression) และท�าความเขาใจมโนส�านก

(consciousness) ของทงผทถกกดขเองและตวผกดข การเขาใจดงกลาวคอการท�าความ

เขาใจพฤตกรรม โลกทศน และมมมองทางจรยธรรม (ethics) เมอผถกกดขเขาใจดงนแลว

“ความจรงวาดวยเรองการกดข” (reality of oppression) ในมโนส�านกของผถกดขกจะ

เปลยนรป (transform) ไป และการเปลยนรปนกคอการปลดปลอยตนเองจากการถกกดข

มาสการเปนมนษย (human) ซงเปนการปลดปลอยผกดขจากการถกท�าลายความเปน

มนษยไปดวย กลาวคอ การมผกดขไดนน นนยอมหมายความวามผถกกดขด�ารงอย

แตเมอผถกกดขไดเปลยนมาสการเปนมนษย ยอมหมายถงการไมมผถกกดขอกตอไป

ดงนนผกดขและการกดขจงไมด�ารงอย และเมอถงเวลานน การเรยนรของผถกกดขกจะ

กลายเปนการเรยนรของประชาชนทกคน (Freire 1996, 25-51)

รปแบบส�าคญรปแบบหนงของละครของผทถกกดขกคอ “ละครฟอรม” (Forum

Theatre) ซงเปนหนงในรปแบบกจกรรมทโบอลพฒนาขนจากประสบการณทไดน�าศลปะ

การละครไปใชในการแกปญหาชมชน บนพนฐานวธคดทวา “ปญหาของปจเจกบคคลกคอ

ปญหาในทางการเมองและสงคม” (the personal is political) ละครแนวนเกดขนในป

1973 ซง ณ ขณะนนโบอลมงเนนละครในเชงการเมองเพอใหผทถกกดขปลดปลอยตนเอง

และตอสกบการกดขทงปวง การคนพบละครฟอรมเกดขนเมอคณะละครของเขาจดแสดง

ละครในชมชนแหงหนงประเทศเปร หลงจากการแสดง มหญงชาวบานคนหนงเขามาบอก

ใหเขาใชละครชวยแกปญหา ซงปญหาของเธอกคอการทสามของเธอเอาเงนจากเธอไปโดย


บอกวาจะเอาไปสรางบานใหม ทกครงทสามเอาเงนไป เขาจะเอากระดาษทเขยนอะไร

บางอยางมาใหเธอโดยบอกวานคอใบเสรจรบเงนคาวสดกอสราง ดวยเหตทเธออานหนงสอ

ไมออกเธอจงเชอวานนคอใบเสรจรบเงนจรงๆ จนเมอเวลาผานไปเธอเรมเกดความสงสย

วาการสรางบานใหมดจะใชเวลานานมากเกนไป เธอจงเอาขอความในกระดาษทสามเธอ

บอกวาเปนใบเสรจรบเงนไปใหเพอนบานอาน ซงท�าใหเธอพบวาขอความเหลานนคอ

จดหมายรกของหญงอนทสงมาใหสามของเธอ และเงนทสามเอาไปจากเธอกเพอเอาไปใช

กบหญงคนใหม เมอฟงเรองราวแลวโบอลจงบอกกบเธอวาเขาไมสามารถแกปญหาใหเธอได

แตเขาไดสรางละครจ�าลองเหตการณดงกลาวเพอแสดง และถามคนดวา ถาคนดเปนหญง

ผ นจะแกปญหาอยางไร คนดเสนอความเหนตางๆ นกแสดงกแสดงตามความเหน

เหลานน แตโบอลกสงเกตวามคนดหญงคนหนงทไมเคยพอใจกบทางออกแบบตางๆ ทคนด

อนๆ ชวยกนเสนอ โบอลจงถามความเหนจากหญงผนนและแสดงตามทเธอเสนอ เธอกยง

คงไมพอใจ โบอลจงเชญใหเธอขนไปแสดงเปนหญงทประสบปญหานน และใหเธอแสดงให

เหนวาทางออกของปญหาควรเปนเชนไร

จากเหตการณนเองทท�าใหโบอลสรางรปแบบละครฟอรม (Boal 1979, 1-9) ซง

เปนรปแบบของการแสดงละครโดยนกแสดงอาชพทจ�าลองสถานการณของประเดนปญหา

ใหกบสมาชกในชมชนหรอกลมผเขารวมกจกรรมไดรบชม และเมอการแสดงไดด�าเนนมา

ถงจดทตวละครจะตองตดสนใจ หรอตองแกไขสถานการณ การแสดงจะหยด เพอใหผชม

ไดเสนอทางออกเพอใหนกแสดงลองแสดงทางออกทเสนอนน ในบางกรณอาจใหผชม

ซงเปนเจาของปญหาไดทดลองสวมบทบาทของตวละครนนๆ ดวยตนเอง ทงนเปนเพราะ

โบอลเชอวาในการเปลยนผานทางสงคม (transformations of society) ทกคนตองเปน

ผกระท�าการ (protagonist) (Boal 1979, 120-156) การเสนอทางออกและการเขาไป

สวมบทบาทเชนนถอเปนการกระท�าการเพอซกซอมการแกปญหา เพอทจะเหนผลลพธหรอ

ผลทตามมา ซงผลลพธนนจะเหนไดจากปฏกรยาตอบโตของนกแสดงหรอตวผชมททดลอง

สวมบทบาทเองผานการดนสดในบทบาททมไดซกซอมมากอน โบอลเรยกวธการนวาเปน

“การซกซอมความจรง” (rehearsal of reality) (Boal 1979, 120-156) และเรยกผชม

(spectator) ของเขาวา “ผ ชมกงนกแสดง” (spect-actor) ซงกคอการทผ ชมเกด


ประสบการณชดหนงขนผานการแสดง หรอ “กระท�าการ” (doing) เพอแสวงหาทางออก

ดวยตวเอง ซงจะท�าใหผคนเหลานนสามารถเกดการตกผลกภายใน (internalisation)

อนจะน�าไปสการเรยนรและการเปลยนแปลง ซงนนกเทากบเปนการปลดปลอยตนเองจาก

การเปนผถกกดข (Okagbu 1998, 39)

ละครในแนวทางของโบอลถกน�าไปใชทงโดยตรงและโดยการประยกตเพอสรางการ

เรยนรและการเปลยนแปลงอยางแพรหลาย โดยเฉพาะอยางยงในบรบททางสงคมทการ

กดขโดยอ�านาจรฐ และโดยโครงสรางทางสงคมและเศรษฐกจยงคงกระท�าตอประชาชนอย

อยางกวางขวาง ตวอยางหนงของละครในลกษณะดงกลาวเกดขนในขบวนการโคนลม

ประธานาธบดเฟอรดนานด มารคอส (Ferdinand Marcos) แหงประเทศฟลปปนส ผเปน

เผดจการและกดขประชาชน ในระหวางเดอนธนวาคม ค.ศ. 1985 ถงเดอนกมภาพนธ ค.ศ.

1986 โดย “เครอขายละครประชาชนแหงฟลปปนส” (Philippines’ People Theatre

Network) ทประกอบไปดวยกลมละครตางๆ ทมาจากฐานชมชน 300 กลม สมาชกใน

เครอขายละครไดกระจายตวกนไปยงชมชนตางๆ เพอแสดงละครใหเหนถงปญหาทเกดขน

จากการกดขของมารคอส (Erven 2001, 57-58) ในชวงเวลาดงกลาว ถงแมเครอขาย

ละครจะมใชเพยงหนวยเดยวทรวมอยในขบวนการเคลอนไหวของประชาชน แตละครใน

ลกษณะทกลาวขางตนกไดมบทบาทส�าคญในขบวนการ เพราะละครน�าเสนอ รวมทงตอกย�า

การเอารดเอาเปรยบใหเหนเปนภาพปรากฏ และในการเดนขบวนประทวงของประชาชน

ละครคอสงทอยหนาขบวน และการเคลอนไหวของประชาชนในครงนกประสบความส�าเรจ

เมอมารคอสหลบหนออกนอกประเทศในวนท 25 กมภาพนธ ค.ศ. 1986

การละครเชงชาตพนธวรรณนา

ทกลาวมาขางตนไดแสดงใหเหนวาการละครมบทบาทในการสรางการเรยนรและการ

เปลยนแปลงทางสงคมมาโดยตลอด ซงนกคอศกยภาพของละครทถกน�ามาผนวกรวมกบ

งานศกษาทางชาตพนธวรรณนา เพอใหงานชาตพนธวรรณนาสามารถสงเสยงออกไปส

สาธารณะได ตวอยางหนงของการละครเชงชาตพนธวรรณนากคอละครเรอง Voices from

the Rain ทเรมขนจากการทนกการละครสนใจปรากฏการณทางสงคมทวาวยรนอเมรกน


เชอสายแอฟรกน มอตราการตดคกมากกวาการเขาเรยนมหาวทยาลย และมอตราเพมขน

อยางตอเนอง ค�าอธบายโดยทวไปของสงคมตอเรองนกคอเปนเพราะวยร นกลมนกอ

อาชญากรรมมากขนกเลยตดคกมากขน แตเมอไมเคล เคค (Michael Keck) นกการละคร

ชาวอเมรกนเกบขอมลจากการอบรมเชงปฏบตการกบผตองขงวยรนกลมดงกลาว โดยได

สมภาษณพวกเขาและครอบครวของพวกเขา รวมทงศกษารายงานของสอ จดหมาย ฯลฯ

เขาพบวาสาเหตทแทจรงกคอการกระจายทรพยากรทไมเปนธรรมระหวางคนผวขาวกบ

คนผวส ระบบการศกษาทไมเหมาะสม สภาวะพอแมทไมสามารถท�าหนาทได การเลอก

ปฏบตและการตตราคนผวส ฯลฯ เขาจงน�าขอมลเหลานมาสรางเปนบทละครทประกอบ

ดวยบทพดเดยว บทกว และดนตร โดยเคคเพยงคนเดยวแสดงเปนวยรนอเมรกนเชอสาย

แอฟรกนหลากหลายคนทตองการสงเสยงของเขาใหสาธารณะไดรบรถงประสบการณของ

พวกเขาทมทงความกงวลใจ ความโกรธ ความกลว ความรกในศกดศร และความหวง

(Saldana 2005, 39-40)

ละครทมลกษณะละครเชงชาตพนธวรรณนาทมชอเสยงและสรางการเปลยนแปลง

ทางสงคมเปนอยางมากกคอละครเรอง The Vagina Monologues อนเปนละครทวา

ดวยเรอง “ชองคลอด” (vagina) โดยอฟ เอนสเลอร (Eve Ensler) นกการละคร

ชาวอเมรกน ซงเธอไดกลาวไววา

ฉนพดค�าวา “ชองคลอด” เพราะฉนไดเหนจากสถตวาความเลวรายเกดขนกบชองคลอด

ของผหญงในทกหนทกแหง ทกๆ ปในสหรฐอเมรกาจะมผหญง 500,000 คนถกขมขน

ผหญง 100 ลานคนทวโลกถกท�าใหชองคลอดบาดเจบ และเรองเหลานกยงคงด�าเนน

ตอไป ฉนพดค�าวา “ชองคลอด” เพราะฉนตองการใหความเลวรายเหลานยตลง…และเมอม

ผหญงจ�านวนมากขนพดค�าค�าน การพดกจะไมใชเรองใหญโตอกตอไป เพราะมนไดกลาย

มาเปนสวนหนงของภาษาของเราและชวตของเรา ชองคลอดของเรากจะรวมกนเปนหนง

ไดรบความเคารพ และเปนสงศกดสทธ มนจะกลายมาเปนสวนหนงของรางกายของเรา

เชอมตอกบจตใจของเรา และเปนเชอไฟใหจตวญญาณของเรา และแลวความละอายกจะ

มลายไป ความรนแรงกจะยต นนเปนเพราะวาชองคลอดของเราไดรบการมองเหนและเปน

จรง (Ensler 1998, xix-xxv)


สงทเอนสเลอรพดสะทอนใหเหนถงแนวคด “การเมองเรองเนอตวรางกาย” (body

politics) อนเปนแนวคดหนงในกระแสสตรนยม ทมงเนนการตอสกบอ�านาจของระบบคด

แบบชายเปนใหญทท�าใหเนอตวรางกายของผหญงเปนวตถ (objectification of female

body) อนสงผลใหเกดการกระท�าความรนแรงตอเนอตวรางกายของผหญง ดงนแลว

แนวคดนจงมงเนนอ�านาจของผหญงทมเหนอเนอตวรางกายของตน ซงเมอน�าแนวคดนมา

มองบทละครเรอง The Vagina Monologues กจะเหนไดอยางชดเจนวาเอนสเลอร

ก�าลงใชการเมองเรองเนอตวรางกายในการตอสกบความรนแรงทกระท�าตอผหญง กลาวคอ

ขณะทค�าวา “ชองคลอด” และเรองราวทเกยวกบชองคลอดถกควบคมและปดกนไมให

ปรากฏในพนทสาธารณะ เอนสเลอรเลอกทจะพดค�านและเรองราวของค�าค�านผานละคร

อนเปนการแสดงใหเหนถงการปลดปลอยรางกายของผหญงใหเปนอสระจากการควบคม

และเปนการแสดงใหเหนถงอ�านาจทผหญงมเหนอเนอตวรางกายของตน

ในกระบวนการสรางบทละครนน เอนสเลอรไดเกบขอมลจากการสมภาษณผหญง

ทมความแตกตางทางเชอชาต สผว ศาสนา สถานะทางเศรษฐกจและสงคม กวา 200 คน

โดยประเดนในการสมภาษณกคอเรองอวยวะเพศ ความสมพนธทางเพศ และความรนแรง

ทางเพศ แลวน�ามาสรางเปนบทละคร จดแสดงเปนครงแรกทเมองนวยอรก สหรฐอเมรกา

ในเดอนตลาคม ป 1996 ผลจากการแสดงไดท�าใหเกดการถกเถยงแลกเปลยนวาดวยเรอง

ผหญง และความรนแรงทผหญงไดรบ และเมอละครไดตระเวนไปแสดงยงประเทศตางๆ ก

ท�าใหเกด “V-Day”2 หรอวนตอตานความรนแรงในผหญง ทไดกลายเปนขบวนการ

เคลอนไหวของผหญงทวโลกในทสด (Intoo-Marn 2010, 122-123) ซงนนกท�าใหกลาวได

วา ละครเรองนไดปลดปลอยผหญงจากการเปนเหยอของความรนแรงทางเพศมาสการเปน

นกเคลอนไหวเพอยตความรนแรงทางเพศ และการทละครเรองนมพลงจนสามารถสราง

การเปลยนแปลงไดกเพราะละครถกสรางขนจากการเกบขอมลจากองคประธาน (subject)

2 V ใชแทนคำ� 3 คำ� คอ Vagina Violence และ Victory.


ของเรอง ซงในทนกคอผหญง แลวน�าขอมลมาวเคราะห และสรางขอสรปจากการคนพบ

กอนทจะน�ามาสรางเปนตวบท กลาวอกทางหนงกคอ ตวบทของละครเรองนสรางขนจาก

กระบวนการวจยทางสงคมศาสตรทน�าไปสการเคลอนไหวทางสงคมในทสด

ละครเชงชาตพนธวรรณนาอกเรองหนงทน�าไปสการสรางการเคลอนไหวทางสงคม

และการปลดปลอยกคอละครเรอง Stolen ทเขยนบทโดยเจน แฮรรสน (Jane Harrison)

นกการละครชาวออสเตรเลย ฮลลาร โกลว (Hillary Glow) กลาววาแฮรรสนเกดความคด

ทจะเขยนบทละครเรองนในป 1997 เมอคณะกรรมาธการวาดวยสทธมนษยชนและโอกาส

อนเทาเทยม (Human Rights and Equal Opportunity Commission) ของรฐบาล

ออสเตรเลยภายใตนโยบายสรางการปรองดอง (reconciliation) เสนอรายงานเรอง

“Bringing Them Home” อนเปนรายงานทวาดวยประวตศาสตรของการบงคบกลนกลาย

ชนเผาพนเมองซงกคอชาวอบอรจนส (Aborigines) ทรฐบาลออสเตรเลยในชวงป 1905-

1969 กระท�าการลกพาตวเดกชาวอบอรจนสไปจากครอบครวไป เพอน�าไปไวในคายกกกน

หรอไปอยในครอบครวของคนผวขาว โดยมเปาหมายใหเดกเหลานตดขาดจากสงคมและ

วฒนธรรมอบอรจนสและกลนกลายไปอยในสงคมและวฒนธรรมของคนผวขาว และเดก

เหลานกเตบโตมาในฐานะ “รนทหายไป” (Stolen Generation) อนเปนค�าเรยกทคน

ในปจจบนสรางขน (Glow 2007, 26-27)

แฮรรสนใชขอมลจากค�าใหการของคนทเคยถกลกพาตวรวมกบเรองเลาตางๆ

เกยวกบเหตการณในชวงนนมาสรางเปนบทละคร และเมอละครเรองนออกตระเวนแสดง

ทวออสเตรเลย รวมทงในประเทศองกฤษ กไดท�าใหเกดผลสะเทอนอยางมากมาย เพราะ

ละครไดท�าใหเรองราวความทกขยากของชาวอบอรจนสไมไดเปนเพยงเหตการณใน

ประวตศาสตร แตไดกลายมาเปนเรองทถกใหความสนใจในสงคมปจจบน และดวยการ

น�าเสนอของละครเรองนทตวละครแตละตวเลาเรองราวของเขาใหคนดฟงโดยตรง รวมทง

เมอเรองราวของตวละครจบลง นกแสดงแตละคนซงเปนคนอบอรจนสกเลาภมหลงของเขา

และสงทเขาเผชญ สงนไดท�าใหเรองราวของบคคลในประวตศาสตรกบบคคลในปจจบน

รอยเชอมกน และผชมกจะไดเขาใจวาค�าวาชาวอบอรจนสไมไดมค�าอธบายเพยงชดเดยว


เพราะเรองเลาของแตละคนทงในอดตและปจจบนเตมไปดวยความแตกตางหลากหลาย

ในบรบทสงคมไทยกไดมการน�าเสนอละครวาดวยเรองเดกทมเชอเอชไอวโดย “กลม

เราเขาใจ” มลนธเขาถงเอดส ซงจดการแสดงในชวง พ.ศ. 2549-2550 โดยกระบวนการ

สรางบทละครเปนการเกบขอมลดวยการใหเดกๆ เขยนบทกว ขอความ และวาดภาพ

ทอธบายถงความทกข ความสข และความหวงของพวกเขา จากนนจงน�าขอมลทไดมา

เรยบเรยงขนเปนตวบทโดยมเดกเปนผแสดงดวยตวเอง ในการแสดงแตละครงนน เมอการ

แสดงจบลงในแตละรอบและผชมปรบมอ เดกๆ จะรสกวาเรองราวของตนเองถกไดยน และ

มคนทพรอมจะรบฟงและเขาใจพวกเขา เรองเลาและการปรากฏตวของเดกๆ เหลาน

นอกจากจะไดเขามาทาทายความรบรชดเดมของคนในสงคมทวาเดกทมเชอเอชไอวคงจะ

มรางกายทไมสมบรณและอยในสภาวะเจบปวย ไมมความหวงในชวตและอยกบความทกข

แลว การทเดกๆ ไดเปนผเลาเรองราวของพวกเขาดวยตวเองผานละคร กคอการเสรมพลง

(empower) ใหกบพวกเขา

ละครทเกดขนโดยกระบวนการมสวนรวมของทกคนเชนนเรยกวา “Devised

Theatre” ซงเปนกระบวนการทางการละครทยงไมมค�าเรยกในภาษาไทย ทงน ละครใน

ลกษณะนมฐานคดมาจากเรองความเปนประชาธปไตยและอ�านาจของเรองเลาและการ

เลาเรอง กลาวคอ ในละครแนวขนบนน ตวบทจะถกเขยนขนโดยนกเขยนบทละคร

จากนนผอ�านวยการสรางหรอผก�ากบการแสดงจะน�าบทละครนนไปจดแสดง นกแสดงม

หนาทแสดงตามบทและตามทศทางทผก�ากบการแสดงก�าหนด นกแสดงจงไมมอ�านาจ

ในเรองเลาทพวกเขาก�าลงท�าการเลาอย เพราะเรองทเลาไมใชเรองของเขาและเขาถกบอก

วาจะตองเลาอยางไร แตใน Devised Theatre นน นกแสดงเปนผรวมกนสรางเรองเลา

หรอตวบทขนมาภายใตโจทยเฉพาะหนงๆ โดยอาจจะมผก�ากบชวยจดวางและขดเกลาให

ราบรนขน แตอยางไรเสย อ�านาจในการเลาเรองไดยายต�าแหนงมาสนกแสดงเปนหลก

(กลมเราเขาใจ 2552) ซง Devised Theatre กถกจดวาเปนแนวทางหนงของการสราง

ละครเชงชาตพนธวรรณนาในแบบการสรางสรรคทสงสมรวมกน (collective creation

of Ethnodrama) ทนอกเหนอไปจากการสรางตวบทจากการสมภาษณ (ethnodramatic

dramatization of interview scripts) การสรางตวบทจากการประยกตขอมลทไดจาก


การทบทวนเอกสาร (ethnodramatic adaptations of documents and published

accounts) และการสรางตวบทจากประสบการณและความทรงจ�าของตวผสรางบทละคร

เอง (original autoethnodramatic work) (Saldana 2011, 20-30)

เหลานคอตวอยางของการละครเชงชาตพนธวรรณนาทมรากฐานมาจากการละคร

ในเชงสงคมซงมพฒนาการมาอยางยาวนาน ทงนการทละครสามารถท�าหนาทเชนนได

กเพราะคณลกษณะของความเปนละครทมความเหมอนชวตจรง (lifelikeness) ผชมทนง

ดละครกเปรยบดงผสงเกตความเปนไปของมนษยและสงคม รวมทงผชมท�าหนาทประหนง

เปนประจกษพยานของเหตการณ และท�าความเขาใจมนษยและสงคมผานการสงเกตนน

รวมทงการดละครเปนการท�าความเขาใจทงสภาวะภายนอก (outer) และสภาวะภายใน

(inner) ของปรากฏการณและผคนทอยตรงหนา ละครจงสรางประสบการณสดจรง (live

experience) ใหกบผชม ดงนแลว ละครเชงชาตพนธวรรณนาเปนรปแบบทางศลปะทม

ความสามารถในการแสดงภาพน�าเสนอ (representation) และน�าเสนอ (presentation)

ชวตทางสงคมไดดกวารปแบบการน�าเสนออนๆ (Saldana 2011, 15) ซงหากงานวจย

ทางสงคมศาสตรจะน�าการละครเชงชาตพนธวรรณนาไปใชในฐานะเครองมอของการ

น�าเสนอผลการวจย กนาจะท�าใหงานวจยนนๆ สงผลตอการรบร การท�าความเขาใจ

ตลอดจนการรวมรสกตอปรากฏการณทเกดขนในสงคม จนอาจน�าไปสการเปลยนแปลง

รวมทงสามารถท�าใหคนทวไปเขาถงงานวจยไดงายขน ซงยอมเทากบเปนการขยายพรมแดน

ของการวจยทางสงคมศาสตรใหกวางขวางออกไป

และดวยเหตทวาละครสามารถท�าใหผชมรวมรสกไปดวย ละครเชงชาตพนธวรรณนา

จงยงเปน “หนทางแหงการรทละเอยดออนไหวในทางความรสกทผานมาทางการแสดง”

(performance-sensitive way of knowing) อนสงผลตอความเปนพหนยมในทาง

ญาณวทยาททาทายตอวถทางของการรในแบบทด�ารงอย (Conquergood 1998 อางใน

Denzin and Lincoln 2005, ix) ทงนเปนเพราะการรหรอการรบรผานทางละครนน ผท

เขาถงความรกคอผชม และผชมแตละคนกมประสบการณและจดยนทแตกตางกน รวมทง

มความรสกตอสงทละครน�าเสนอแตกตางกน ดงนน การเขาถงความรหรอการรผานละคร

จงมไดมแบบเดยวหรอน�าไปสความรหรอความจรงชดเดยว แมวาละครนนจะสรางขนจาก


ขอคนพบของการวจยกตาม ซงสงนอาจสะทอนใหเหนวาพรมแดนในทางญาณวทยากได

ขยายออกไปเชนกนและนนเทากบไดท�าหนาทขยายพรมแดนของการวจยออกไป

สรป

บทความนเปนความพยายามในการน�าเสนอ “การละครเชงชาตพนธวรรณนา” ในฐานะท

เปนแนวทางหรอวธการในการขยายพรมแดนของงานวจยทางสงคมศาสตรใหออกไปสพนท

สาธารณะ รวมทงขยายพรมแดนในทางญาณวทยาของการวจย โดยการชใหเหนวา

คณลกษณะของความเปนละครนนเออตอการน�าเสนอชวตทางสงคมไดดกวางานวจยทเปน

เอกสารหรอเครองมอของการน�าเสนอในแบบอนๆ รวมทงแสดงใหเหนถงศกยภาพของ

การละครผานประวตศาสตรบางสวนของการละครในเชงสงคมและตวอยางงานละคร

เชงชาตพนธวรรณนา

อยางไรกด สงนยงเปนสงใหมทงในบรบทของวชาการดานการละครและบรบทของ

วชาการดานสงคมศาสตร โดยเฉพาะอยางยงในสงคมไทย ซงในอนาคตอนใกล หากนกการ

ละครและนกสงคมศาสตรจะไดรวมกนพฒนาองคความรในดานน กนาทจะเปนประโยชน

ตอการพฒนาของศาสตรทงสอง รวมทงเปนการสลายพรมแดนของความเปนศาสตรเดยว

(single discipline) ทนาจะน�าไปสการเกดใหมในระดบญาณวทยาตอไป


รายการอางอง

เอกสารภาษาไทย

เจตน� น�ควชระ. 2526. วรรณกรรมการละครของ แบรทอลท เบรคชท. กรงเทพฯ: มลนธ

โครงก�รตำ�ร�สงคมศ�สตรและมนษยศ�สตร.

เดนดวง พมศร. 2525. ประวตละครตะวนตก ตอนละครสมยใหม. กรงเทพฯ: หมวดวช�

น�ฏยศ�สตรและน�ฏยสงคต คณะอกษรศ�สตร มห�วทย�ลยศลป�กร.

ป�รช�ต จงววฒน�ภรณ. 2545. “ก�รใชละครสร�งสรรคในก�รพฒน�ผเรยน.” กรงเทพฯ:

สำ�นกง�นคณะกรรมก�รก�รศกษ�แหงช�ต.

มทน รตนน. 2546. ความรเบองตนเกยวกบศลปะการก�ากบการแสดงละคอนเวท. กรงเทพ:

สำ�นกพมพมห�วทย�ลยธรรมศ�สตร.

สดใส พนธมโกมล. 2550. “แนวท�งก�รนำ�เสนอ.” ใน ปรทศนศลปการละคร, บรรณ�ธก�ร

โดย นพม�ส แววหงส, 33-61. กรงเทพฯ: ภ�ควช�ศลปก�รละคร คณะ

อกษรศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย (พมพครงท 1).

เอกสารภาษาองกฤษ

Boal, Augusto. 1979. Theatre of the Oppressed. London: Pluto Press.

Denzin, Norman K, and Lincoln, Yvonna S. 2005. “Series Editors’ Forward.” In

Ethnodrama: An anthology of reality theatre. edited by Johnny Saldana

ix-xi. California: Altamira.

Ensler, Eve. 1998. The Vagina Monologues. Villard (1828).

Ervan, Eugene Van. 2001. Community Theatre: Global perspectives. London:

Routledge.

Freire, Paulo. 1996. Pedagogy of the Oppressed. London: Penguin Books.

Glow, Hilary. 2007. Power Plays: Australian theatre and public agenda. Marrick-

ville: Southwood Press.


Goffman, Erving. 1959. The Presentation of Self in Everyday Life. New York:

Doubleday.

Gray, Ronald. 1976. Brecht: The Dramatist. Cambridge: Cambridge University Press.

Intoo-Marn, Pasakorn. 2010. “Theatre and Learning: A case of gender issue.”

Ph.D. diss., Mahidol University.

Nicholson, Helen. 2005. Applied Drama: The gift of theatre. New York: Palgrave

Macmillan.

Saldana, Johnny. 2005. Ethnodrama: An anthology of reality theatre. California:

Altamira.

Saldana, Johnny. 2011. Ethnotheatre: From page to stage. California: Left Coast

Press Inc.

Schechner, Richard. 1985. Between Theatre and Anthropology. University of

Pennsylvania Press.

Turner, Victor. 1982. From Ritual to Theatre. New York City: Performing Arts

Journal Publications.

สอโสตทศน

กลมเร�เข�ใจ. 2552. “ศลปะย�ใจ ศลปะเพอก�รเยยวย�จตใจเดกทมเชอเอชไอว.” ดวด

เผยแพรบทเรยนก�รทำ�ง�นจ�กประเทศไทย (2548-2552).

Documents

JSA 34.2 05 pasakorn