John Reed Balkanlarda Sava

John Reed getiimiz yzyln balannda ABD'nin en revata olan ve en iinin ehli muhabiriydi. Birinci Dnya Sava srasnda sava muhabirlii yapan Reed, birok Balkan lkesinden sonra Trkiye'ye de gelmi ve elinizdeki kitapta bu anlarna da yer vermitir. John Reed 1917' de, o dnemde Rusya 'nn bakenti olan Petrograd'da da bulunmutur. Dolaysyla Bolevik Devrimi 'nin snrl sayda Batl tanklarndan birisidir. Komnist fikirlerden derinden etkilenmi, Komintem yesi Amerikan Komnist Partisi 'nin kuruluunda nde gelen isimlerden birisi olmutur. Savatan sonra Rusya'ya geri dnen yazar 1920 ylnda Moskova'da lm ve Kzl Meydan'da gmlmtr.

Bu kitabn Yayn haklar Pencere Yaynianna aittir

Orion Books ngilizce 1994 basksndan ve Ectitions du Seul 1996 Franszca

basksndan karlanlarak evrilmitir. Birinci Bask: Ekim 2006 Kapak: Hseyin Yolda

Kapak Bask, Bask, Cilt: Kilim Mathaclk Maltepe mah. Litros Yolu Fatih San. Sit. No: 1 2/204

Zeytinbumu-stanbul Tel: (02 1 2) 612 95 59

Yayn Ynetmeni: Muzaffer Erdodu

ISBN 975-8460-96-X

PENCERE YAYlNLARI: 2 1 1

..... -. yaytnlan

Osmanaa Mah. Pavlonya Sok. Nuholu han No. 10/6 Kadky 1 STANBUL TEL ve Faks: (02 16) 4 I 4 64 4 1

John Reed

Balkanlarda Sava

eviren: F. Burak Aydar- Sevgi Tamg

Orijinal adyla The War in Eastern Europe' n birinci basks, 1916'da, Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere'de ayn anda yapld. Amerika Birleik Devletleri'ndeki basky yapan Charles Scribner's Sons ve ngiltere'deki ise Eveleigh Nash Company yaynevleriydi. 1919'da, kitabn ikinci basks yaynland. Ikinci baskda, on bir blm karlmt kitaptan. Amerikal editr, John Reed'in "insanln" takdir etmekle birlikte, bu blmlerio kitaptan kanlmasnn nedeni olarak, baz blmlerin ok "kiisel", bazlarnnsa ok "genel" olduunu, kendisinin zel bir seri hazrladn ve kitabn ilk biiminin bu ereve iine girmediini belirtmiti. zellikle, Rusya'da tutuklanmasna ve Amerikan Bykelisi'nin olaya karmasyla ilgili "Gutevo ve Cesetler Vadisi" blm kitaptan karlmt. Sonsz yerine yazlan blm, John Reed'in lmnden sonra yaynlanan Daughter of the Revolution adl derlemeden yararlanarak hazrlanmt (Kitabn A Phoenix Paperback 1994 ngilizce basksnda da yoktu. Franszca Editions du Seuil 1996 basksnda ise atlan on bir blm olduu gibi bunlar anlatan Francois Maspera 'nun yazd ayr bir nszde bulunmaktadr. Kitabmzn eksik olmamas iin atlan on bir blm Franszca basksndan ayn kitab esas alarak yerletirdik. Franszca olan on bir blm de Sevgi Tamg'ten rica ederek ve Franois Maspero'nun yazd nsz de bir baka arkadann evirisiyle bu kitaba eklerlik ve eksiksiz bir Balkanlarda Sava bylece ortaya kt. Bu kitabn evirisinde emei geen Sevgi Tamg, F. Burak Aydar ve Rikkat abiama teekkrlerimle) .

Pencere Yaynlar

NDEKLER

nsz zgn Metne Yayncnn Notu 1 Gz Dikilen ehir 2 Saan Dou Kaps 3 ller lkesi 4 Savan Bakenti Ni 5 Cepheye Doru 6 Belgrad Avusturya Atei Altnda 7 Sava Hattnda 8 Yok Edilmi Bir Ulus 9 Gucotchevo e Cesetler Vadisi lO Rusya'nn Arka Kaps 1 1 Novosielitsa'da Yaam 1 2 Bukovina Srtlarnda 3 Korkun Zalechik 14 Ruslar Geri ekiliyor 1 5 Almanlar Gelmeden nceki Lemberg 1 4 iyimser Bir Hac Yolculuu 7 Rus Usul Tutuklama 18 Cholm'da Tutukianma 9 Tutsaklk Servenimizin Devam 20 Rusya'nn ehresi 2 1 Ulusal Sanayi 22 Yurtsever Bir Devrim 23 Yahudilerin "haneti" 24 Petrograd ve Moskova 25 imparatorlar ehrine Doru: stanbul 26 Almaniann Ynetimindeki stanbul 27 stanbul'un Kalbi 28 Sultanla Tanma 29 Zorluklar erisindeki Romanya 30 Bulgaristan Savaa Giriyor 3 l Srhistan 'a Dn ve Yunanistan 32 Sondeyi: Yitirilmi Dnya

7 3 9 4 2 5 2 6 0 7 0 7 6 8 6 9 4

1 04 o 9 129 1 3 5 1 4 2 1 47 1 59 1 65 7 2 so 187 1 94 2 0 2 207 2 1 3 216 2 2 3 2 2 9 2 3 9 2 5 0 2 5 6 267 2 8 2 2 8 7

5

N SZ

John Reed sarn, mavi gzl, iri yapl, gl kuvvetli bir adamd. Uzak Bat'nn en uzak snrnda, Pasifik Okyanusunun kysnda, Kayalk Dalarn te yannda domutu. Ozan ruhlu ve ok duyarlyd. New England' n en iyi niversitesi Harvard'n disiplinsiz rencisiydi.

"Beyaz, Angio-Sakson ve Protestan" olan bu burjuva kkenli yazar, 1920'de, Azerbaycan'da Dou Halklar Kurultaynda lkesini temsil ederken yakaland tifsten ld. Henz otuz yandayd. rnek bir Bolevik olarak, Kremlin'e gmld.

Otuz yllk, tutku dolu yaamnda, insanlar ve nesneler hakknda her eyi bilmek istedi. Kadnlan severdi, erkeklerin scak dostluundan, sert ikilerden, dnyann yeniden yaplandrlmasyla ilgili sohbetlerden, sabahn erken saatlerinde yaplan tartmalardan, Walt Whitman'n iirlerinden holanrd. lkesinin devasa boyutlarna ve muazzam zgrlk potansiyeline hayrand. Amerika /918 adl iiri, kendisi gibi gezgin olan ada Blaise Cendars'n nesir yazlarna nazire niteliindedir:

Usuz bucaksz Batdaki gamsz ocukluumdan, Gl ve aldayan byk nehirlerden, Deirmen ve sallardan, Kozmopolit tayfalaryla Denizar diyariardan gelen gemilerden, Garip gonklarn nlad Chinatown'dan, Dalgalan kylaravuran Mavi Pasifik'ten Gnbatmnn insan sarp sarmalamasndan

7

cra kumsallardan, kamp atelerinden, Avianan aslanlarn kkremelerinden, Da tepelerinden ve gnein kavurduu llerden, Chinook'a yaylan buday okyanusundan, Enginlere uzanan, cmert meyve bahelerinden, Onurlu ve marur, gen ve kaygsz, ln ortasnda bitiveren cesur kentlerden, Tanrm seni, Amerika'n benim.

Tm meslekler, tm rklar, Tm karakterler, tm felsefeler ... Tm tarihiy!e, sunduu tm olanaklarla ve tm maceralarla, Amerika'm ... benim dnyam!

Gerek anlamda klasikleen kitab Dnyay Sarsan On Gn Ekim devriminin tekrar tekrar baslan tarihesidir ve Stalin dneminde temel kitaplardan biri saylmtr. Tm komnist partiler tekrar basmtr bu kitab. Amerika'nn snr blgesinden gelen ve komnizmin zgrlk demek olduunu savunan bu gen adamn eserlerinin, yazarn lmnden sonraki kaderi bu mu olmalyd? Hemingway kadar uzun mrl bir ne sahip olan bu fkeli Amerikal, lmnden sonra saHaba kuaklarn okumak zorunda brakld bir yazar m olmalyd?

*

**

B'u kitabn balad 1915 baharn da, John Reed, New York'tan bir gemiyle talya'ya geldi. Oradan Kanadal desinatr Boardman Robinson'un eliinde Selanik'e geti. Daha o zamanlarda bile nl bir yazard. Gemi yolcular arasnda, bir yl nce yaynlanan kitab Viva Meksika'y okumayan kalmarln safa bir gururla fark etti. Rudyard Kipiing bu kitap iin, "Meksika'nn yeniden kefi" demiti.

New York'ta Village'i gerek anlamda kuran kuaktand. lk edebi almalarna, The Masses (Kitle) dergisinde balad. Y-

8

netmen Max Eastman'n yan sra, dergi kadrosunda W alter Lippmann, Cari Sandburg, Sherwood Anderson, Upton Sinclair, Waldo Frank, Emma Goldman ve yabanclardan Bertrand Russell, Eugene O'Neill, Maxime Gorki, Romain Rolland ve Pablo Picasso vard. Baka birok kii gibi, o da zorunlu Avrupa ve Paris yolculuunu yapt. Her eyi grmek ve anlamak iin bitmek tkeornek bilmeyen bir susuzluk duyuyordu. "Dnceler benim iin pek fazla bir ey ifade etmiyor. Gzlerimle grmem lazm" diyordu.

Grmekle ve grdklerini aktarmakla yetinebilirdi. Daha uzaklara, her zaman daha uzaklara gitme hrsn kimden almt? Belki de, Theodore Roosevelt'in dostu olan babasndan. Theodore Roosevelt, Amerika Birleik Devletleri bakan olunca, C. J. Reed'den kangrenlemi yerel ticaret ilerini tasfiye etmesini istedi. C. J. Reed o zamanlarda, Oregon 'un gzel Portlan d kentinde, zengin bir kapitalist olarak yksek dzeyde saygn bir kiiydi. C. J. Reed drst ve namuslu bir iadam olarak kazand saygnl yitirmedi, tam tersine g kazand, ama eski dostlan ona srt evirmiti, klp yeliinden kanld ve yksek sosyeteden dland. Gen John, Tle Masses dergisi iin bir bildiri projesi kaleme aldnda acaba bu olaydan m esinlenmiti?

"Eski sisteme, eski ahlak kural kalntlarna, eski zorlamalara aralksz saldrmalyz. [ . . . ] Kstaha, cretkar ve zevksiz davranabiliriz ama asla adilememeliyiz. Hibir reformist doktrin ve teoriye bal hissetmiyoruz kendimizi, ama devrimci olduklan srece onlar da dile getirmekten geri kalmayacaz. [ ... ] Tle Masses iin dilediimiz ideal tutum, btn dnce akmiarna kar duyarllk gstermek ancak hibir zaman gerein tek bir ynne saplanp kalmamaktr. Zamanla dncemizi deitirecek miyiz? .. Elbette, neden olmasn?"

Bu genlik heyecanyla yazlm bir bildiriydi ve pek yle devrimci grler iermiyordu. Yazma tutkusuna kaplan yazar, az ok parlak bir bohem hayat yaamakla yetiniyordu. Bu nedenle, ilk kitabnn ad da Vie de boleme (Bohem Hayat) idi.

9

iir yazmak -bunu lene kadar yapm, sular seller gibi iirler yazmt-, renkli kaleminin ona n kazandrd gazete ve dergilere yazlar gndermek, Manhattan sokaklannda dolamak, yolculuk yapmak, New York doklarnda ve batakhanelerinde gezinmek, son moda partilere katlmak, hem Ritz gibi kocaman bir elmas hem de dnyay deitirmeyi hayal etmek ve zaman zaman "dncelerini deitirmek". Bu, onun gibi yetenekli genler iin iyi bir programd. O yllarda ok vard bu gen insanlardan ve amzn en byk yazarlar bunlar arasndan kmt.

1913'te, New York'a birka saat uzaklktaki, Paterson ipek dokuma fabrikas alanlarndan yirmi be bin iinin grevi onun hayatnda dnm noktas oldu. I.W.W. radikal sendikasnn bakan, onu grev hakknda rapor yazmakla grevlendirmiti. ki gn sonra, John greveilerde grd dayanma ve cmertlikten sarho, kendiliinden ortaya kan sempati taknlklarndan akna dnmken, gstericilerin yry srasnda tutukland ve hapse kondu. Hapistekilerin ou, Avrupa'nn drt bir yanndan gelmi gmenlerdi, bunlar arasnda konumalar yapt. Hapisten ktnda, unlar yazyordu:

"Paterson'da (New Jersey) sava var. Ama tuhaf bir sava bu. iddet kullanan yalnzca savaan taraflardan biri, fabrika patronlar. Yardmclan polisler, hi kimseye zarar vermeyen insanlar coplad, yasalla kesinlikle uyan kalabalklarn zerine atlar srd. Parayla tuttuklar zel dedektifler, susuz insanlan tfekle ldrd. Bu kapitalistlerin gazeteleri, insanlar sendika liderlerine kar katliam ve iddete itiyor. [ . . . ] Patronlar, polis, basn ve mahkemeler zerinde mutlak bir kontrole sahip."

Bir anda, Viiiage grevi desteklemek iin harekete geti. John Reed, La Marsei/laise ve Enternasyonal marlarn syleyen bir koroyu ynetiyordu. Sonra, kitleleri galeyana getirecek bir gsteri dzenledi. yi niyetli ajitasyonun can damaryd, arkadalar bir kargaalk ktnda onun kalabaln ortasna atldn, kavgaya kartn anlatrlard. Amac, tm dnyay birlemeye ikna etmekti. Ama grev baarszlkla bitti ve Amerikan sendika-

lO

cl iin byk bir felaket oldu. Yazar artk, sendikaclardan uzak durmaya balamt. John Reed iin bundan byle, hibir ey eskisi gibi olmayacakt. "Dramatik bir olay, toplumsal sarsnty, ilerleyen demokrasiyi, halkn mcadelesini" kefetmiti. Ezilenler arasnda yer almadn, onlarn safndan olmadn aniayacak kadar ak dnceliydi. Hangi sfatla ezilen kitlelerin savana dorudan doruya katlacak, onlarn aclarn paylaacakt? Zaten, bozgun ve umutsuzluun ortasnda, grevcilerle son randevusunu karmam myd? nk baka bir randevusu, ak randevusu vard. Yaam boyunca, ideale ulama ve eylem susuzluunu, ak tutkularyla badatrmt . .. Btn bunlar, 1913 baharnda, kendine yeni bir yol' izmesine engel olmad, hem davranlarn hem de yaz stilini deitirmeyi i g edinecekti. Annesine unlar yazyordu:

"IWW yesi olduumu ya da baka gruplarla birlikte hareket ettiimi yazan gazetelere inanma. Anglikan olduumdan daha fazla sosyalist deilim. Hayatm zgrce yaamak ve yazmak iin yaratldn biliyorum. i hareketi iinde olsun, baka bir yerde olsun, grdklerimi, yaanan hayat betimlemekten baka amacm yok. Bir takm kliklere kar, babamdan daha sabrl deilim. Onun gibi, ben de program ne olursa olsun, herhangi bir partiye ye olmay dnmyorum."

Sosyalist deil miydi? Sosyalistti ve yaad ann harikalarndan kendini yoksun etmeden yarnlar kurmak, kendi kkenini ve kltrn unutmadan proJeterierin mcadelesine katlmak isteyen bir heveskarn sevin dolu heyecanyla, giderek daha da inanm bir sosyalist olacakt. Beyaz Rusya'nn ta snr ucuna kadar Harvard kravatn, Kazaklan artan golf pantolonunu karmamt. Gazeteci miydi? Modem zamanlatn tarihisiydi demek daha doru olur. Bir yl sonra, n yeterince yayldnda, Metropolitan Magazine, Meksika Devrimini izlemeye gndermek zere onu semiti.

Yazd makalelerde ve bunlardan yararlanarak 1914 'te yaynlad bir kitapta gerek "John Reed" slubunu yakalad. O

zaman, dostu Walter Lippmann yle dedi: "Rportaj sanat, John Reed ile balamtr. Onun yazlan edebiyatn ta kendisi-d. " r.

Meksika' daki devrim Francisco Villa 'nn liderliinde snrlan ama tehlikesi gstenni, Amerika Birleik Devletleri 'nde endie yaratmt. Amerika Birleik Devletlerinin ilkel bir vahetten baka bir ey gnnedii bu lkeden, John Reed renk ve duygusallk dolu anlatlar, yaanm olayiann canl ve merakl yklerini getinniti. Birinci snf siyasi analizler yoktu kitabnda, ama ilesini paylat, anlad ve toprak ve zgrlk uruna giritikleri mcadeleyi anlatt insanlarla dosta konumalar vard. Francisco Villa, kiilik olarak onu bylemiti -onun anlarn kaleme almay planlyordu- ama yazar iin nemli olan, kamp ateinin evresindeki scaklk ve gven ortamyd. Bu duygu birikimi, kitabnda anlatt, demokrasinin ne olduu konusundaki dncesini ona zetleyen gen kylnn yaratt atmosfere benziyordu:

12

arkc arknn yarsna vardnda, btn grup corrido'ya katlmt. Bilirdiinde ve yanklar da yitip gittiinde, bir an sessizlik oldu:

- zgrlk iin mcadele ediyoruz, dedi sidro Amayo. - Peki, "zgrlk"ten ne anlyorsunuz? - zgrlk istediim eyi yapabilmem anlamna gelir. - Ya yaptklarn bir bakasna zarar veriyorsa? Isidro, Benito Juarez'in nl bir szyle cevap verdi: - Ban, bakalarnn haklarna sayg demektir. Bu kadarn ummuyordum. Yaln ayak bir melezin zgr

lk konusunda byle net bir gre sahip olmas beni artmt. Benim amdan da zgrln en doru tanm istediimi yapabilmemdi. Amerikallar ise bunu bana Meksikallarn sorumsuzluuna bir rnek olarak anlatmlard. Ama bence bu, bizdekinden daha iyi bir zgrlk tanmdr. Bizde, zgrlk diye adaletin emrettii eyleri yapma hakkna denir. Oysa, Meksika'da ocuklar bile zgrln doru tanmn bilir ...

John Reed'in "Viva Meksika" adl kitabnn yeni basksna nsz yazan yk yazar Alvaro Mutis "Eski forml, grdklerini bir kelime bile eklemeden aynen aktannaktr, her ey nasl olup bittiyse, olay ylece aniatma zevkidir ve tek kayg, asl nemli dnceleri, satr aralarna yerletinnektir." Temel dnceler, nemli kiilerle yaplan rportajlarda, ne pahasna olursa olsun sansasyonellik araylarnda yer almaz. Kendiliinden "satr aralarna" szar bu dnceler. Viva Meksika ve Balkan Savalar'nda bunlara, yollarda ad bilinmeyen insanlarla yaplan diyaloglarda, not edilen halk trklerinde rastlanr. Kitaplarnda bunlar sk sk aktanr yazar, nk bu aktannalarn bir halkn tarihi ve ruhu hakknda, kendi izlenimlerinden daha fazla bilgi verdii kansndadr.

Asla ylmaz, geri ekilmez, asla hibir eye souk bakmaz. stelik, gelip getii her yerde, kendini kabul ettirir, sevdirir herkese. Birlikte iki iilen, ark sylenen her yerde, dierleriyle birlikte ier ve ark syler. Karde gibi kabul gren bir yabancdr, bu kabule kendisi de candan karlk verir. Onun yazdklarn okuyan okur, birdenbire kendini anlatcyla zdeletirir, yazarn karlat insanlar capcanl karsnda bulur. Meksika' da savaanlar, Meksika halkna yakn ve karde klmak, halkn gvensizliini ve nyarglarn krmak, byk bir baardr. Yalnzca edebi bir baar deildir bu, ayn zamanda politik bir baardr da. Giderek bir sonuca varlr eserinde: Amerika Birleik Devletleri, Meksika'daki karklkta "dzeni salamak iin" mdahalede bulunmamaldr. John Reed, Bakan Wilson'la bile karlam, onunla rportaj yapm, tarm reformuna ve tarm reformu iin Pancho Villa gibi savaanlara duyduu sempatiyi Bakana kabul ettinnitir. Ancak, rportaj yazldktan sonra, Beyaz Saray bunun yaynianmasna kar kmtr.

John Reed, kazand baarnn tesinde, ilk kucak dolusu vglerin ardndan, onun yolunu izlemeyen arkadalarn endieye drebilir ve kzdrabilir. Byk bir gazeteci olarak, The New Republic'teki karyerine balayan Walter Lippmann, ksa bir sre sonra "John Reed, efsanevi kahraman" balkl, ac szlerle dolu bir makale yazar. "John Reed, hayal ettii ideal dnya gerekletii gn, adaleti yerine getiren halk kitleleri tarafndan

1 3

aslacak" der yazsnda. Metropolitan'n saygn yazar kadrosunda yer alan Theodore Roosevelt'e gelince, Reed'in babasna kar duyduu dostlua ramen, aka unlar yazmtr: "Villa zgrlk, adalet ve demokrasi adna savunulduunda, eskiden apa eflerinin savunulmasnda yapld gibi, bu kelimelere uygar bir lkede tad anlamlar yklenmi olur."

*

**

1914 Austos'unda, Avrupa'da Birinci Dnya Sava patlak verdiinde, yepyeni ve kendine zg bir g olan sosyalizm ordusuyla birlikte, Viiiage'liler ve John Reed de yerin dibine gemitir. Ama hangi cephede arpacana birden karar veremez. Ona gre bu sava, Almany'nn endstriyel karlarnn, smrgeci gler olan ngiltere ve Fransa'nnkilerle atmasndan dolay kmtr. "Rakip dkkanclarn kapmas" der bu sava iin. lk vurumalar bitince, Avrupa'daki ii partilerinin snfn birliini salayacana inanr. John Reed, savala ilgili olarak, "Bu ykc dehetten, sonulan ok ar olan toplumsal sarsntlar doacak" diye yazmtr. Mttefklere duyulan belli belirsiz sempatiye ve birtakm dayanma giriimlerine kar karak, savaan taraflar bir kefeye koyar. Prusya militarizmi iin "kaba kuvvet idealleri. . . salt demir ve kan" der. Mttefikler kampn da barbarla kar savaan kltr ve uygarln karnpyla zdeletirmez. Onun kansnca, "Mttefkler, oburluklarnn olanaksz kld bir barn peinde koan kstah ve ikiyzl glerdir." Sonuta, "Bu sava bizi ilgilendirmez" deyip iin iinden syrlr.

14

"Derin bir hayal krkl dnemiydi bu. Uluslarn artk olgunlua eritiine inananlarmiz iin, ac bir yenilgiydi. Gnn birinde Dnya Birleik Devletleri'nin, yeryznden zengin dncelerin fkrmasn, bir ilkbahar tarlas gibi iek amasn salayacan sanyordu bu insanlar. Oysa uluslar, vahi kpekler gibi birbirlerinin boazna sarld. . .

Bu sava, Avrupa uygarlnn ne olduunu aka ortaya kard."

Fakat bu sava grmezden gelmek olanakszd, ne olup bittiinin renilmesi gerekiyordu. John Reed, Metropolitan ve World'un zel sava muhabiri olarak, Napali'ye gitmek zere yola kt. Niin N apo li 'ye gitmiti? Amac, btn dnyann bekledii gibi, talya'nn savaa girmesini grmek miydi? talya'nn Ul Antlamayla bal olduu Orta Avrupa imparatorluklarn safnda savaa katlaca sanlyordu o sralarda. Yoksa yazar, o gnlerde sevgilisi talya'da yaad iin mi gitmek istiyordu Napoli'ye? talya geici bir sre iin savata tarafsz kaldndan, sevgilisini yanna alan yazar, Paris' e doru yola kt ve tam Mame savann arifesinde oraya vard.

Fransa yolculuu baarszlkla sonuland. John Reed'e, cepleye gidebilmesi iin gerekli izin katlar verilmedi. Yazar banlyla nlyd, oysa bu kelime o zamanlarda hainle e anlamlyd. Yabanc lkelerle yazmalar kontrol eden Fransz gizli polis servisleri, John Reed'in bar kimliinden haberdard. Kendi olanaklaoyla ve zellikle Tommie denilen ngiliz askerleriyle dayanmas sayesinde Mame'a gitti. Sava alan henz ceset doluydu. Fakat ate hatt, imdi baka bir noktaya kaymt. ki kez tutukland ve sava sonuna kadar hapse atlmakla tehdit edildi. Artk, savan cephe gerisinden baka bir ey gremiyordu. Yeni askere alnm erlerle dolu trenler kuzeye gidiyordu. Askerlerin mar sylediini ve "Berlin'e! Berlin'e!" diye bartklarn iitiyordu. Gneye giden trenlerse yarallar tayordu, bundan byle sava muhabirierinin zerine sinecek olan l kokusunu duyuyordu. Paris'te evinde kapal kalan yazar, gvenli bir yerde bulunaniann "son damla kan dklene kadar savamaya devam" diye lklar atmasndan nefret ediyordu. O sralarda, sevdii kadn terk etti. Sonra, hemen yeni bir sevgili buldu. Yitirdii zaman telafi etmek iin, onunla evlendi. Ama yarnsz bir evIiiikti bu.

Fransa'daki savata neler olup bittiini anlamak olanakszd. John Reed, svire zerinden Almanya'ya gitti. Orada, daha akllca bir kabul grd. Alman sava aygtnn ileyiini yakndan grebilmesi iin, her ey gzlerinin nne serildi. Elbette ki Alman subaylarnda halkn scakl, dostluu yoktu, ama tumesi bir "saat dzeniyle" organize edilmiti ve yolculuu igal al-

1 5

tndaki Fransz topraklarna kadar uzanyordu. Yazar, kimi zaman hayranlk, kimi zaman da fke duyuyordu. yi yalanm sava makinesine hayrand. Fakat savan insanlar robotlatrmasna, insanlktan karmasna fkeleniyordu. Almanlarn gsterdii kr krne itaate katlanamyordu. "Savaa girdik bir kere. Vatanmz iin dveceiz. Niin ve nasl balad bu sava, bunu bilmek hibir eyi deitirmez. Btn insanlar, btn para, btn dnceler imparatorumuzun emrindedir" diyordu Almanlar. Keke kin olsayd bu adamlarda, bu hi deilse insanca bir duyguydu. gal altndaki topraklarda yaayan Franszlarda vard bu kin. Yazar Almanlarn istila ettii yerlere ulanca, Paris'in umursamaz havasn unuttu. Ayaklar altnda inenmi onurun en ak ifadesiydi grdkleri: "Krsal blgelerde yol alyorduk. Grdmz kyllerin yzleri yoksulluk yznden ask ve kin doluydu. Son arabalarda bulunanlar, arkamzdan domuzlar, Alman uaklar diye kfr edildiini iittiler." John Reed, bozgunu kabul etmeyen bu halkn "umut ve inancnn" "harika" olduunu yazyordu.

iekli krlarda bira ve naps imekten bkan yazar, Ypres yaknlarndaki gerek siperlere gitmek iin izin kopard. New York Post muhabiri Robert Dunn ile bir gece ve bir gn n hatlarda kald. Orada grdkleri onda ok zc ve korkun bir an brakmt: "Saanak altnda srlsklam, arnuriara yapm yatan insanlar. Kapkara amurlar iine yar bele kadar batm, yirmi drt saat, durmadan ate eden askerler, son saldrda len Fransz askerlerinin cesetlerinden oluan birka metre yksekliindeki tmsek, topu dellosunun bitmez tkenmez gmbrts ve aydnlatma fzelerinin btn bu kyametin zerine lgn k ... "

Korkular ve aclar bir an iin paylalyor, sigaralardan srayla birer nefes ekiliyor ve alkoll ikilerden birer yudum iiliyordu. Bu iten duygular, bu basit hareketler, Meksikal savalar arasnda ylesine youn yaad dostluu mu hatriatmt ona? Alman siperlerinde, bir ukurda mevzi alan askerlerden biri, mavzerini nce Reed'e, sonra Dunn'a uzattnda, ikisi de hi

16

dnmeden silah almaya davranyor, ard ardna "dmana" nian alp tetii ekiyorlard.

Bu Avrupa yolculuunun bilanosu hazindi: Fransz milliyetilii onu Prusyallarn kstahl kadar bktrmt. Her yerde, Ingiltere'de bile, savan ldrtt, mantkl dnme yeteneini yitirmi insanlara rastlyordu. Baz istisnalar vard elbette, byk Alman sosyalisti Karl Liebknecht de onlardan biriydi. Mecliste, sava kredilerine kar oy kullannt o, farkl bir gelecek umudunu temsil ediyordu. John Reed, Berlin'de onu grdnde, byk dnr uluslararas ii snfnn "geici teslimiyetlerine" ramen, savan sonunun kesinlikle Almanya'da devrime varacan bildirdi. Fakat Liebknecht, onun bu iyimserlii paylamasn salayamad. Avrupa ona en kt gnnde, irkin bir k altnda grnmt: "Sava duygularla, kin ve intikam hrsyla, milliyetilikle dolu bir amur yn". Dpedz kabile atmalarnn srp gittii bu kk kta, geni ve zgr Amerika'nn ocuuna anlalmaz grnyordu. John Reed, sosyalizmin insanln gelecei olduuna inanrd, onun gznde "Avrupa'daki dnceler lmt", Avrupa uygarlnn sonu gelmiti. Bu "sanayi" savann fabrikalan siperlerdi, "lm fabrikalanyd". Hayr, bu barbarlk Amerika'ya bulamamalyd.

Gazete, onun rportajlanndan memnun deildi. Kendisi bile "ok kt" diyordu yazdklar iin. "iren bir sava bu, yle yiite, heyecan verici bir yan yok, ylesine de anlamsz ki nasl anlatacan bilemiyorum buradaki arpmalar." 1915 balarnda New York'a dnd, fakat orada da huzur bulamadndan yeni bir giriimde bulunmak zere tekrar yola kt.

Aslnda, Metropolitan onu bat cephesine gndermek istiyordu. Fransztarla Almanlar arpyordu burada, Alman ordusunun iterteyii durdurulmutu ve herkes, o ilkbaharda son ve belirleyici savalarn yaplacana inanyordu.

Alman siperlerindeki olay unutnaya alyordu, tfei kavray, sisterin ortasna ate edii, hareketli yaamnn anekdotlarndan biriydi sadece. Fakat yol arkadann durumu farklyd. Robert Dunn, yaptklarndan pimanlk duyuyordu. Bu duygunun arlndan kurtulmak iin, gazetesinde her eyi itiraf etmiti. Kendini affettirmek iin ileri srd tek mazeret, bar,

17

nl idealist arkada John Reed'in de bu kt olayn iine srklenmesiydi. "Allah bizim belamz versin yaptklanmz iin . . . iddete ve militarizme kar duyduu kine ramen Reed'in bunu yapabilmesini, hakl deilse bile yeterli bir mazeret sayarm." Bu makale gzden kamad, Paris'teki Amerikal gazeteciler dernei desteini ekti ve bu hareketin, meslein en basit ahlak ilkelerini inemek anlamna geldiini aklad. Bu protestolarn yanks olarak, Le Temps Reed'i hain ilan etti. Fransz hkmeti, yazann Fransa snrlanndan ieri girmesini yasaklad. Washington'daki Fransz elisi, Theodore Roosevelt bizzat mdahale ederse, belki bu yasan kaldrlmasn salayabileceini aklad. Her zamanki gibi arbal amca pozlan taknan Roosevelt, mdahale etmeyi kabul etti, John Reed'in yannda bir mektup yazd. .. ve mektubunu u szlerle bitirdi: "Ben General Joffre olsaydm, Reed de benim elime dseydi, onu harp divannda yarglatr ve kuruna dizdirirdim."

*

**

te bu yzden, John Reed Selanik yollarna dt. Batdaki sava anlamaz olmutu, douya gidiyordu. Ne de olsa, 1914'te ilk tabanca bu blgede patlat1m, sonra bu silah sesi tm ktaya yaylmt. Daha kesin bir ifadeyle, Saraybosna'da patlak vermiti sava. O gnden beri, tm dnya nefesini tutmu bekliyordu, ok olmutu herkes. Fransa'da Alman ordusunun ilerleyii imdilik durdurulmutu, Dou' da ise, Rus ordusu arpa arpa Polanya'dan geri ekiliyor, Karpatlar'n gerisine kadar pskrtlyor, burada bir nefes alp taparlanmaya alyordu. Bir sre Avusturya ordusunun igali altnda kalan Srbistan, dman Tuna nehrine doru srmt. 1915 ubat'nda, zayf bir askeri g saydklar Trkiye'ye saldrarak, Orta Avrupa imparatorluklarn arkadan evirmeye ve mttefikleri olan Rusya ile yaamsal bir balant kurmak iin boazlardan yararlanmay amalayan mttefikler, Fransz ve ngilizlerden oluan bir orduyu anakkale'ye gnderdiler. Fakat sonu, mttefikler iin byk kayplar ve korkun bir bozgun oldu. Bu blgede mttefiklerin ss yoktu, Yu-

1 8

nanistan tarafszd. Orta Avrupa imparatorluklarnn, Trk mttefikleriyle balants da azd ve zorlukla srdrlyordu. Bu durum, lm iin elverili bir denge salyordu. Taraflardan her biri zafer kazanmak iin, o gne kadar savaa katlmam Avrupa lkelerinden talya, Yunanistan, Bulgaristan ya da Romanya'y savaa srklemek zere mttefiki yapmak zorundayd. Bu durumda, Balkanlardaki sava belirleyici olacakt. te, savan kaderinin belirlenrnek zere olduu o aylarda, John Reed Selanik'e ayak bast. Bu kent, iki yldan beri, henz tarafsz olan Yunanistan' n snrlan iindeydi.

Yolculuk plan belliydi ve bu kitapla anlatlanlar gibiydi: nce Makedonya'dan Srhistan 'a gidilecek, oradan Avusturyallardan yeni kurtulan Belgrad'a geilecekti. Sonra Moldavya, tarafsz Bulgaristan ve Romanya zerinden Bukovin'e geilecek ve oradan Rusya snrna varlacakt. Kafkasya'ya kadar yolculuk devam edecek, oradan Trkiye'ye geilecek ve yine Selanik'e dnlecekti. Kanadal olup ngiliz vatandalna getii iin, Trkiye'de dman bir lkenin uyruu saylacak olan arkada Robinson'dan tam zamannda ayrlmt. Bu blgelerde bir baka Avrupa ile karlaacan umuyordu. Baka halklarla, daha ak yrekli, "sanayi sava"na bulamam, geni topraklarda, Meksika'nn zgr insanlar arasnda karlatklarna benzer kiilere rastlayacan sanyordu. Annesine yazd mektubunda da anlatyordu bu duygularn:

"talya'ya yaklatm u sralarda, kendimi gerekten ok zgn hissediyorum. Avrupa'dan nefret etmeye baladm. Bu yolculuktan sonra, bir yl kadar Amerika'da kalabilmeyi umuyorum. Sava bitmeden, Avrupa'ya dnmek istemiyorum. Yine de, Dounun bambaka ve ilgin olduunu sanyorum. Kafkasya, biraz Meksika'ya benziyor galiba, kukusuz orada yaayan insanlardan holanacam. Cengiz Han'n Avrupa'y igale geldii yollarda, sarp da geitlerinde at koturmak harika olur benim iin."

Bu program, bu kitapta sz edilmeyen, beklenmedik iki olaydan dolay tam anlamyla uygulanamad. Birincisi, kiisel

bir durumdan kaynaklanyordu. Srbistan'da gezdii srada, ok iddetli arlar hissetmiti. Bkre'e vardnda yatmak zorunda kald. Tehisler birbirinden farklyd ama hastalk tkal damarlardan birinden kaynaklanyordu. New York'a dndnde bu tehis doru km ve yazar ameliyat geirmiti. Demek ki, bu kitapta neeli bir hava iinde anlatlan maceralan yaad srada, John Reed hastayd.

kinci olay suskunlukla geitirmesi anlayla karlanabilir. Ama yolcularn Moldavya snrndan Petersbourg'a gitmelerine, oradan da yine gneye inmelerine ve Romanya'ya gemelerine neden olan byk dn kitabnda aklamtr. Bu aklamasnda, aptalca bir yanl anialma ve Rusya'daki Amerika Birleik Devletleri elisinin beceriksizlii yznden bu olayn beklenmedik kt sonular vermesinden sz eder. Yolcular dzenli pasaportlara sahipti, fakat lkeye girmeye alan Alman casuslann zamannda tespit edememi olan Rus subaylar bu hatalann affettirmek iin, kt niyetli davranarak ellerine geirdikleri ilk yabanc gazetecileri kurban diye semi ve bunlar dman ajan olmakla sulamlard. Bu konuda fazla aklama yaplmad, nk basit bir yanllk olmad belliydi. Rus haber alma servis leri, ne kadar rgtsz olurlarsa olsunlar, Alman sperlerinden ate etme olayn ortaya karmakta gecikmediler. Paris 'te Le Temps'n yazdklar, Petersburg'da da geerliydi. Fransz askerlerinin katili olan John Reed, Alman casusundan baka bir ey olamazd. Grandk Nikala, nerdeyse Theodore Roosevelt'in Joffre'a verdii grevi yerine getirecek, John Reed'i kuruna dizdirecek tL

Bu beladan sa kurtuldu, ama artk hibir zaman Rus ate hatlarn ziyaret edemeyecekti. Bat cephesindekinden fazla bilgi sahibi olamayacakt sava konusunda.

John Reed, her eyden nce iyi bir anlatcyd. Yerini baka hibir yaznn tutmayaca iki byk eser kald ondan. Birincisi, Osmanl ynetiminden yeni kan, byk bir deiim iindeki, zerlerinde "etnik temizlik" yaplan eitli halklarn bir arada yaad Balkan blgelerinin betimi. kincisi, arlk rejiminin son gnlerini yaayan Rus halknn betimi. John Reed, ne kadar ngrl olduunu kendisi de farkna varmadan, Rus halkna

20

ilikin u soruyu ortaya atmt : "Eer kyller gerekten birilerine kar savamak istiyorduysa [baz Rus subaylan kyllerimiz dvdr diye vnd zaman sormutu bunu yazar] niin bunu kendi yurtlarnda yapmyorlar, kendilerini ezenlere kar dvmyorlar?" 9 5 ylndayz, diyor (kitab 9 6 'da kacakt) ve unu ekliyordu: "Daha sonra, gerekten savamaya balayp balamadklarn greceiz."

Yazar da katlyor bu savaa. Rusya ile ilk temasnda, bu byk lkede, bu byk halkn sahip olduu gcn her eye yetecei izlenimi edinmiti. Meksika'daki gibi burada da hi kullanlmam taze beyin gc, kuvvet ve potansiyel vard. sterneyerek b u yolculuu yapmasayd , b yk b i r o las l k la ubat 1 9 17 ' de Petrograd' da bulanama yacak, geleceini hissettii ve kendisine "b ir tr doa gc" gibi grnen devrimi yakndan izleyemeyecekti.

*

**

"Salgn hastaln kol gezdii lkeden yazyorum . . . " Aragon'un bu dizesi , John Reed' in kitabnda, Balkan lkelerindeki yokuluunu anlatt blmn bal olab ilirdi. 1 9 1 5 yl nda, Balkanlar sava ve tifs gib i iki byk felakete birden uramt. Tifs, btn bir blm oluturan sayfalarn temel konusuydu. Okurun bunlar okurken, yazarn da o tarihten be yl sonra tifsten leceini bilmesi, o ac olaylar okumann verdii hzn daha da arttrr. Bu iki felaket 1 9 1 4 Austos 'undan ok nce lkeyi etkisi altna alm, Balkanlarda ilk sava 1 9 1 2'de patlak vermiti .

Saraybosna'daki suikast, tarih iinde uzun sreli, kanl olaylar arasnda bir andr sadece, atmalarn balangc ok eskilere dayanr. Ksaca, XIX. yy balarnda, Karageorge'da ilk Srp isyan ve Yunanistan bamszlk savayla baladn ve gnmze kadar sregeldiini syleyeb iliriz. Bosna'daki sava da, belki son sayfas deildir bu kanl tarihin. Avusturya Aridk Franois-Ferdinand'n, Bosna'l renci Gavrilo Princip tarafndan ldrlmesi, 1 9 1 2- 1 9 1 3 yllar arasnda, Balkan lkelerinde-

2 1

ki korkun katliamlarn sonucunda meydana gelni ac bir olaydr. O yl larda, hem savaan iki taraf, hem de sivil halk, son damla kanna kadar arpmtr. Birinci Dnya Savan balatan suikast olay, Balkanlar'da ve bu civardaki yerlerde ortaya kan btn siyasi olaylarn Avrupa iin yalnzca bir ban ba olmakla kalmayp, tm ktay yreinden vurac ak kadar tehlikeli boyutlara ulaabileceini bize daima hatrlatmaldr.

John Reed'in tan kl n deerli klan, ok can alc bir anda, blgenin durumunu ve halklarn yaamn anlat:nasdr. Be yz y llk Osmanl ynetiminin zorunlu kld dzenin ve bu ynetimin hogryle karlad ya da kulland okuluslu toplumlarn kaybolmaya yz tuttuu bir dnemdir bu. Ortadan kalkan bu uygarlk, yerini terre, snrlan hemen hemen bu gnk gibi izilen , "ada" ulus devletlerine b rakmt. John Reed u gerei ok ak b iimde gryordu: Kozmopolit stanbul ve Selanik, yerlerini Trk stanbul ve Yunan Selanik'e brakmak zereydi. Bu kentler uzun sreden beri ve etkili b iimde, ok saydaki etnik bileenlerinden "arndrlmaktayd".

Balkan bamszlk savalarnn tarihi, Avrupal byk glerin sistematik bir dnmyle ve blge halktannn zgrle kavuma zlemleriyle birleir. XIX. yy boyunca, bir yandan ulusal kltrlerdeki byk Rnesans, devrimcilerin 1789 Fransz devrimi aydn lanmaclarndan ve I 848 ilkbaharnda, yeni tip okullarn yaratcs, dil reformcular olan halk hareketlerinden , halkn arasndan kan karizma sahibi nderlerden etkilenmesi sonucu Avrupa'da yaanan dnmler, Balkan halklarn etkilemiti. te yandan, Avrupa lkelerinden b irinin, Trklerin yenilgisinden yararlanp Balkanlarda egemenlik kurmas konusunda endieye kaplan Avrupal gler arasndaki atmalar da srp gidiyordu. ngiltere ve Fransa, Akdeniz havzasnda egemenlik konusunda ekiiyor, Rusya her zaman daha gneye doru yaylma eilimi gsteriyor, Avusturya-Macaristan snrlarnda rakip istemiyor, talya bir "deniztesi" hayali kunyordu. Avrupa gleri iki li oynuyordu: Osman l mparatorluu 'nu zayflatmak ama ortadan kaldrmamak istiyorlard, ayaklananlar desteklemek istiyor ama iktidar almalarna ve ellerinde tutmalarna izin vermeye yanamyorlard. Bamszlklarn kazanacak olan bu

22

halklarn, byk ve tehlikeli bir birlik kurmak zere uzun srecek bir anlama iine girmeleri, Avrupa lkelerinin hi iine gelmiyordu. Yunanistan'daki ayaklanma srasnda, X. Charles'ten I. Alexsandre'a kadar Viyana Antlamasyla birbirine bal olan btn Avrupa krallklan, yeni bir cumhuriyet ortaya kacak diye korkudan titriyorlard. Btn yzyl boyunca, Londra, Berlin, Viyana, Saint-Petersbourg ve Paris bakanlar kabinelerinde, Balkan federasyonu hayaleti dolayordu. Halklarn bedelini o kadar pahal dedii bamszlk, demek ki yakndan izleniyor, frenieniyor ve kontrol altnda tutuluyordu. Bu bamszlk hareketleri, Srhistan dndaki Balkan lkelerine yabanc hanedanlklarn dayatlmas, her zaman olabildiince dar tutulan snrlarn yapay biimde tespitiyle lkeleri blme gibi nlemlerle bask altna alnyordu. Yunanistan'da nce Savyeral bir kral hkm srm, onu attklarnda yerine bir baka yabac, Danimarkah bir kral tahta gemiti. Bulgarlan ynetenler, nce Battenberg daha sonra Saxe-Cobourg-Gotha hanedanyd, Romanyallar ise Hohenzolem' leri n ynetimindeydi .

Avrupal gler, ancak kendi karlarna uygun geliyorsa, bamszlklan kabul eder ve desteklerdi. Bylelikle, Fransa ve ngiltere, nce Yunanistan' n daha sonralan da Romanya'nn bamszlna taraftar olmutu. Rusya, ayn nedenle, Srhistan ve Bulgaristan ' n bamszlndan yanayd. I 854 'te, III. Napoleon tarafndan gnderilen 200.000 kiilik Fransz ordusu, Rus yaylmaclna kar arpmak zere Yama'da yeniden gemilere b inip Knmda konulanmadan nce, Ege Denizi ve Karadeniz kylarndan dolaarak ileriedii nde, Osmanl mparatorluu 'nu savunmu ve bu ordunun geii Balkan halklarnn zgrlk mcadelesine hibir katkda bulunmamt. Paradoksal grnmekle b irlikte, Rus subaylan 1 877 'de Bulgaristan'n kurtarclar olmu, dinsel ya da laik eitim konusundaki misyonlarn yerine getirmeden nce, halkn kaymak tabakasna Fransz dili ve kltrn alamlard.

Jandanna Avrupa tarafndan ift ynl bir srtme dayatlmaktayd : Halktan kopuk krallk karikatrleri ve halklar birbirinden ayran snrlar. Yunanllar, Romanyallar, Bulgarlar, Srplar, Trkler ve Arnavutlar, o gne dek aralarnda snr olmaks-

23

zn, bir arada yaamlard. 1 82 1 'de, Byron Missolonghi'ye vardnda, Yunanistan'n bamszl iin en iyi arpanlarn Arnavutlar olduunu grmt. Bulgar devrimci leri, Srhistan 'da n kazanmlard: Belgrad'ta Le Cygne du Danube (Tuna Kuusu) dergisini kartan G. Rakovski, Vasil Levski ve Hristo Botev gibi , Balkan federasyonu dncesini savunuyordu. (Srplarda ise, bunun tam tersine, batan beri fetih ya da smrgecilik yoluyla ya ylmaclk egemendir.) I 877 Plevne kuatmasnda, Rus ve Bulgarlarn Trklere kar kazand zafer ve Bulgarlarn bamszlklarn elde etmesi, Romenierin gelii olmasayd olanakszd. 1 903 'teki baarsz ayaklanmann nderi, Makedon ulusal kahraman Goce Delcev, Balkan federasyonuna bal b ir Makedonya Cumhuriyeti kurmak uruna dvmt. Bugnse, Balkan blgesi paralandktan sonra, bir lkenin snrlarn iinde, herkes lke dnda kalan kardelerini dnyor. Avrupa'nn dayatt dzene uymak adna, bu geni topraklarda, halklarn gerek dalmna uymayan dar snrlar iine hapsedilmi ulusdevletler halinde yaamaya mahkum edilen bu halklar, hep lke olarak byrneyi hayal ediyor. dealler de yerini baka dncelere brakyor: Byk zgrlk ve bamszlk idealleri terk edilip herkesin kendi ulusal kimliiyle, ya da bugn daha ok kullanlan sevimsiz kelimeyle ifade edilecek olursa, herkes kendi etnik kimliiyle yetinmek zorunda kalyor.

Bu anlatlanlardan, Balkan tarihinin bu byk glerin mdahalesiyle zetlenebildii ve yalnzca bununla akland sonucu karlmamaldr. Tarihsel olaylar, hibir zaman tek bir etkenle aklanamaz. Fakat Balkanlar iin, yukarda anlatlan olaylarn zellikle belirleyici bir etken olduu kesindir. Balkan halklarna zg doutan zalimlik ve "vahilik" masallarn unutturmak bakmndan, bu gereklerin bilinmesi nemlidir. Bu vahilik, ayn koullar altnda, baka halklar iin de sz konusu olabi lirdi. Ancak her ey bu kadar mekanik bir determinizmle aklanamaz. nsanlar ve halklar, hibir zaman tarihin basit piyonlar deildir, byle bir deerlendirme, onlar her trl zgr irade ve onurdan yoksun etmek demektir.

XX. yzyl balarnda Bulgaristan, 1 878 'de kendisine eski

24

topraklarnn iki katnn verildii Aya Stefanos anlamasyla elde ettii haklardan yararlanmaktan yoksun edilmesini hazmedemiyordu. Hele Makedonya'nn kayb bu lkeye ok ar geliyordu. Trkiye'ye geri verilen Makedonya zerinde, Yunanistan ve Srhistan da hak iddia ediyorlard. Bu lkelerden Yunanistan, Epir, Trakya ve Ege Adalarn Trkiye'den geri almak ve Srbistan, en azndan Bosna-Hersek topraklarn Avusturya ynetiminden kurtarmak istiyordu.

9 2 'de, blgenin bir ksm, douda Osmanl mparatorluu 'nun ve batda Avusturya-Macaristan'n egemenlii altndayd. Srbistan, Montenegro, Yunanistan ve Bulgaristan'n birlemesini salayan Balkan Antlamas, ilk bata Trklerin oradan uzaklamasn salad. Avrupal gler de pasif kalmyordu bu durum karsnda. Silah sat konusunda, aralannda kran krana bir rekabet srp gidiyordu. Srplarn Trklere kar kazand ilk belirleyici sava olan Kumanova sava, 75 ' lik yeni Fransz toplan sayesinde onlar iin zafede sonulanmt. Bu toplar, ilk kez bu sava alannda denendi. 1 9 1 3 'te ise, Balkan Antlamasna bal lkelerin dalmas, Yunanllada Srplar, Bulgadara kar kard. zellikle Makedonya'da anlamazlklar youndu, bu lke iki galip ulus olan Srplada Bulgarlar arasnda ekiiliyordu. Yunanllar zoraki bir Helenizm ve teki taraf zor kullanarak Srplatrmayla Makedonya Rnesans ' hareketinin (ilk "komitaclar") yaratt eseri ortadan yok etmeye alyordu. Tabii, Bulgarlarn btn eitim ve kltr abalar boa gitmiti. stelik, Srhistan ve Yunanistan, her biri Arnavutluun birer parasn igal etmi, bu lke de yeni kazand bamszln kabul ettirmeyi baaramamt.

lk Balkan sava bir bamszlk sava saylabilir. kinci Balkan sava ise blcyd. Her iki savata da, sivil halklar ok aclar ekmi, dzenli ordulardan daha ok kayp vermitir.

1 9 1 4 baharnda, bu blgede inceleme ve aratrma yapmak zere, Amerikan Carnegie Kurumunun finanse ettii bir uluslararas misyon almas balatld . Misyona bakanlk eden, Nobel bar dl sahibi Fransz senatr, Paul d'Estournelles de Constant'd . Misyanun iki amac vard. Birincisi, Balkanlarda savaan taraflarn iledii sava sularn, yaptklar vahice zu-

25

lmleri ortaya karmakt. Bu vahet konusunda, savaan taraflardan ikisi de karsndakini suluyor, bu konuda youn bir kampanya srp gidiyor, galipler bundan karl kyordu. Bu galipler, batl kamuoyunda, barbarl yalnzca Bulgarlarn yapt grnn yerlemesini salayan Yunanl lar ve Srplard. kinci ama, savan yeniden balamasn ve yaylmasn nlemek iin, hakemlik etme frsat yakalamakt. Paul d 'Estoumelles de Canstant mrn bar uruna hakemlie adam, uygar dnyadan savalarn kalkmas iin uraan biriydi. Avrupa Topluluunun atas olan La Haye uluslararas mahkemesinin kurulmasnda en byk rol o oynamt. Amerika ve Fransa'da yaynlanan raporu, bizim iin ac vericidir, nk Birinci Dnya Savann patlak vermesinden tam ay nce yaynlanm, bu barnn "byk dncesi" gme gitmiti. Dnceleri hem ileri grl hem de iyimserdi. leri grlyd, nk Balkan savana son veren ve Bulgarlan yenik ilan eden Bkre Antiamasnda gelecekteki savalarn tohumlarn grmt. ok uluslu topraklarn yeniden paylam ve ulus-devletlerin glendirilmesi gerekecekti. "Snrlarn belirlenmesi doal biimde yaplmamtr ve halklarn ulusal eilimlerine uygun deildir. Balkan topraklar, 8 5 Viyana Antlamasnn Avrupa' daki topraklan paralad gibi, Balkan topraklar paralanmtr. [ . . . . . ] Bu tarihi olaydan rnek alnrsa, o adaki diplomatik ve siyasi rutinin sonucunda ortaya kanlara benzer ulusal tepkiler kanlmazdr" diye yazyordu raporunda. Yine de, o anki zc geree kar kacak bir baka mantn yrtlebileceini umut ettii lde iyimserdi: "Burada ortaya kan sorun, manevi deerler sorunudur ve bu Balkan halklannn gelecekteki kaderine baldr. Snr sorunu arabuluculukla halledileb ilirse, imdi halklar aras dnce alverii, ticaret ve dosta ilikilerin lehine, bu halklar karlarnn ortak olduunu, kelimenin en insanca anlamyla birlik olduklarn, birbirlerini yaralamaya alrken znde kendilerini yaraladklarn anlayacaklardr.

Balkan Savalarnn (geici) bilanosunu Camegie Komisyonu kelimeyle zetledi: "mha, g, asimilasyon".

"Vardmz ilk sonuca gre bu savalarn amac , itiraf

26

edilmi ya da yalnzca ima edilmi, aka anlalm ya da hayal meyal hissedilmi biimiyle, yerli halkn toptan yok edilmesidir. Baz durumlarda, bu amaca ulamak iin igal edilen blgelerdeki btn erkek nfusu ldrn diye kesin ve kategorik bir "emir" verilmitir. Yunanl askerlerin yazd, otantikliinden hi kuku duymadmz mektuplar var elimizde: "Az sayda esir aldk ve hepsini ldrdk, nk aldmz emir byleydi. Bu pis Bulgar rk bir daha domasn diye yok ediyoruz hepsini. . ." Irk srdrme yeteneini henz kazanmam olanlar, bu imha ileminin dnda tutma amac apak anlalyordu. Bu ocuklar, Yunan kltrne gre eitilebilirdi, bunlara milliyetleri kaybettirilebilirdi. [ . . . ] Slav ordularna verilen emirler belki daha az barbarcayd. Fakat bunun anlam, b ir kez topraklar ele geirildikten sonra, yerli halktan kurtulma niyetinden vazgeildii deildi. Trakya'da, komisyon delegelerinin ziyaret ettii kentlerde, Trk mahallelerinin batanbaa yaklp yklm olmas, bunun en iyi kantyd. Srplara gelince, zgn bir tanmz var. Bir Srp askerinin, sosyalist Srp gazetesi Radnitchke Novine'de yaynlanan mektubunda unlar okuyoruz: Liuma (ayn adl nehir boyunca uzanan Arnavutluk blgesi) yok artk. Cesetlerden, toz ve klden baka bir ey kalmad orada. 1 00, 1 50, 200 evlik kylerde imdi tek bir insan yaamyor. Sivil insanlar, 40-50 kiilik gruplar halinde topluyoruz ve en sonuncusu lene kadar snglerinizi saplyoruz onlara." [ . . . ]

Balkan Savalarnn ikinci karakteristik izgisine ulayoruz bylece. Bu nitelik de, birincisinin sonucunda ortaya kyor. gal edilecek lkelerin halklar, dman ordularnn onlara neler yapacan igdleriyle bildiklerinden, hi vakit kaybetmeden bulunduklar yerden kayorlar. Ordular bu yar ssz kylere vardklarnda, yok etme emrini yerine getirmek iin bo evleri atee vermekle yetiniyorlar. Sonunda, blge halklarnn tam bir g balyor. [ . . . ] yle tek tek deil, kitle haline yollara dklyorlar. Balkanlarda her yerde grdmz tablonun bir paras bu. Trkler, Hristiyanlardan kayar; Bulgarlar, Yunanl ve Trklerden kayor; Trkler ve Yunanllar Bulgarlardan kayor, Arnavutlar Srplardan ka-

27

yor . . . S rplarla Bulgarlar arasnda bylesi b ir kama yoksa bunun nedeni, bu iki u lusun kendi topraklar nda arpmamasndandr. Bu halklarn ikisi de, kendi rklanndan insanlarn ounlukta olduunu varsaydklar Makedonya'ya gz dikmi bulunuyor.

Bu nedenle, burada, ayn ilkenin yumuam bir b iimini gryoruz. Yunanllarn Bulgarlara kar, T rklerin Slavlara kar, Srplarn Amavutlara kar kulland yntem yok etme ya da g ettirme deil; dolayl bir yntem fakat ayn sonucu veriyor : nsanlar din deitirmeye zorlanyor ve asimilasyona uratlyorlar.

te, John Reed byle b ir panorama iinde dolayor. Sava sonras manzaras bu. Sava manzaralar da var, sava ncesi grntleri de var bu blgede. Neler gryor?

- Yunanistan fethettii topraklar , zellikle Selanik ' i ynetmekte ok glk ekiyor. Ama yine de, katl m mttefiklerin Yakndoudaki askeri operasyonlar nda belirleyici olaca iin Birinci Dnya Savana girmek istiyor.

- Makedonya, ister Yeni Yunanistan adna olsun, isterse Srhistan adna olsun, bugn geriye kalanlardan hareket ederek, Yunanistan ' la bamsz Makedonya ar asndaki snr belir liyor. Srplar n zavall Makedonlara ulusal kimliklerini deitirmeler i iin yirmi drt saat sre verdiini, bu insanlar n, kendiler inin Srp olduunu kabul etmek zorunda brakldn, Yunanllar n da ayn eyi yaptn yazyordu John Reed. O blgelerden hzla getii halde, Yunan tarafnda etnik ar ndrmann tamamland yazarn gznden kamamt. Bugn her ey ve herkes Yunanl burada, yeni bir Yunan blgesi buras, diye yazyordu.

- Srhistan savan tam ortasnda. Srplan baka toprak isteme davasndan vazgeiren Balkan Sava, Avusturya-Macaristan 'n i ine geliyor. Yalnz, ok ksa vadeli b ir hesap bu, nk Saraybosna'daki suikast bir bumerang etkisinin sonucuydu : Douda muzaffer olan Srb istan, hrsiar daha da artm olarak batda savaa gir iti ve Bosna zerine yrd. John Reed'in oradan geii srasnda, ilk Avusturya saldrsn ger i pskrmt Srplar. Srbistan'da, Orta Avrupa imparatorluklar na ait ordularn, Macar-

28

larn ve Hrvatlarn saldrlaryla ta ta stnde kalmamt. Yerli halklar yok etme uygulamasndan hi de geri kalmyorrlu bu saldrlar. Reed bir yandan Srpl da kyllerinin cesaret ve dayankllna, bamszlk geleneklerine hayran oluyor, bir yandan da "byk Srplarn" agzllnn artmas onu korkutuyordu. Yazar, kitabnda: "Byle bir miras ve byle bir tarihi dokuyla, kyl askerler arasnda, gnden gne, saatten saate byyen yaylnac iradeyle, Srplarn hrs bu lkeyi kim bilir nasl korkun savalara srkleyecek!" diye yazyordu.

- Bulgaristan, aalk duygular iinde kvranyor ve yaralarn sarmaya urayordu. Arnavut ve Ermeniler saylmazsa, be yz binden fazla Makedonyal snnac vard burada. Gerek demokratik partiler kurulmutu Bulgaristan' da ve bunlar eski ataerkil geleneklerle bir arada varln srdryordu. Bulgaristan'da, "zgn kamuoyu" vard, "Balkanlara zg" bir kralla bir arada varln srdryordu bu da. ar Perdinand de Saxe-Cobourg, ulusal karlarla emperyalist egemenlik hayallerini birbirine kartryordu. Bulgaristan, savaan taraflardan biriydi ve mezatlar gibi, bir takm pazarikiara girmekten ekinmiyordu. "Zulular bize Makedonya'y vermek isteseler, Zulularla ibirlii yaparz" diyordu Bulgarlar.

- Romanya'nn krallk biimindeki oluumu, batl gler tarafndan desteklenmiti; nk bu lkeyi, Tuna Nehrinin sa kysn ele geirmek isteyen Ruslarn ezeli agzll ve yine Ruslarn, Slav kardeleri olan Bulgar ve Srplara ka geleneksel sempatileri arasnda tampon olarak kullanmak istiyorlard. Romanya komusundakine benzer hrslar besliyordu. Savaa girip girmeme konusunda henz duraksama halindeydi, Rusya'ya ilhak edilen Besarabya'y ve Avusturya'nn bir paras olan Transilvanya'y yeniden ele geirmeyi hayal ediyordu Romanya.

- Kuzeyde Moldavya, Avusturya tarafndan ksmen igal edildikten sonra, "Rus kurtarclarna" kavumutu. Oysa Ruslar, fatihler ve yamaclar gibi davranyorlard. Geri ekilen Ruslar, Polanya'da ve Beyaz Rusya'da yaptklar gibi soykrmlar dzenlemeye vakit bulmulard. Bu soykrmlar, "direnen blgelerin", "ihanetle" sulanan Yahudi halkna kar yaplyordu.

29

- Rusya'da rme hakimdi. Bu lkede arlk rejiminin sonu gelmiti artk; Rusya'daki atmosfer bunu gsteriyordu.

- Trkiye'de ise, kimse gemiteki gibi yaamak istemiyordu, ama gelecek de henz belirlenmi deildi. John Reed, Osmanl mparatorluu 'nun atalardan kalan geleneklerini ykan ve gerek bir iktidar elinde bulunduran, gcnn doruundaki Enver Paa'yla deil, Boaz kysndaki saraynda yaayan, ehzadeler arasnda yedinci srada gelen, kimsenin tanmad bir prensle rportaj yapmt. "Osmanl mparatorluu 'nun mr tamamland" diyordu prens, "Birinci Dnya Savan hangi lke kazanrsa kazansn bizim iin bir ey deimez, savan sonu, imparatorluun da sonu demek olacak."

*

**

John Reed iin her yerde ayn ekilde b ylenme ve ayn korkular sz konusuydu.

Bu kadar eitli halklarla karlamaktan, Meksika'da olduu gibi bu blgede de savan neden olduu had safhadaki ykmn ortasnda, bylesine dosta karlanmak, bylesine misafirperverlik grmek ve arlanmak onu artmt. Yola kmadan nce annesine yazd mektupta, "O blgede yaayan halklarn houma gideceinden eminim" demi ve yanlmamt.

Fakat blgede, "milliyeti hrslarla", "agzllkle" birlikte kinin hkm srdn grmek onu korkutuyordu.

Burada onun grlerini, tepkilerini, yine byk bir yazarn Albert Londres ' nkilerle kar latrmak ilgin olacaktr. Albert Londres, 1 9 1 5 Nisan' nda Selanik'e gelmi ve Srp-Yunan snrn amtr. Reed, yazan kendisini Selanik'e gtren gemide grm ve ondan "La Boheme'deki Rodolphe gibi giyinmi Fransz yazar" diye sz etmitir. ki yazar da Balkanlar 'a ilikin yazdklar kitaplarda, ayn sahneleri, hemen hemen ayn kelimelerle anlatrlar.

Ama snrsz ktalar hayal eden, geni alaniann ocuu Reed, sama bulduu bir savata grtlak grtlaa gelen halklar arasnda, durmadan kardelik belirtileri arar. O, tarafsz bir lkeden gel-

30

mitir, her eyin nedenini, nasln merak eder, bu savan kkenlerini anlamaya abalar. "Avrupa'dan nefret etmeye baladm" diye yazan John Reed, Amerika'y Avrupa'dan korumaya alyordu. Bu anlamda, onun ruh hali, Camegie misyonuna katlanlarnkine benziyordu. Burada sz konusu olan, "btn geniliiyle bir manevi deerler sorunu" idi. nsanln lm kalm sorunuydu bu. Bu halklar, bir ve ayn halklar ailesinin bireyleri olduklarn niin anlayamyorlard? Ona gre savan k noktas karlard. karlarsa, onlar kullanacak olaniann iradesine gre, ayn insanlar iyi ya da kt yapabilirlerdi.

Albert Londres ise farkl dnyordu. Fransz askerlerinin kahramanikiarn ve ve b ilirerneyen yazar, yolculuk ettii topraklann halkianna kar John Reed gibi duyarl deildi. Her zaman, "bunlar bizden", "bunlar b izden deil" gibi aynnlar yapyor, karlat insanlardan kimine iyi, kimine kt diyordu. Merak ok bykt, ama gr snrlyd. Reed iin, Balkanlar insanlk ailesinin yaad alanlarn bir paras, Londres iinse tiyatro sahnesiydi. Albert Londres, Yunanistan'a gelir gelmez, Londres Venizelos'u grmeye komu, krala muhalif ve mttefiklerin sempatizan olan bu babakaola rportaj yapmt; umutlanmak iin ilk destei orada aryordu. John Reed ise, Yunanistan'da hi kimseyle rportaj yapmam, "Selanik'in yedi dlgeri" ile l iman meyhanesinde sarho olmu, Dou Akdeniz'in drt bir bucandan gelen denizcilerle "Ewiva Costantinopoli internaziona/e" arklar sylemiti.

Franszlar, "zgrlemi" yani Srbistan'a geri verilmi Makedon kenti Manastr 'a girdiinde, Albert Londres'in yrei sevinle dolup tamt. "te, Fransz askerleri geliyor, darack sokaklarda, kafeslerin arkasndaki kadnlar onlar alkl yor, askerlerin zerine iekler atyor" diye anlatyordu kentin istila ediliini. Oysa, Reed'in anlattklarnda igalcilerin zerine yadrlan iekler yoktu, hibir zaman da olmamt. Bir Srp. siperinde, eski b ir sosyalist yneticiyle karlatnda hop etmiti John Reed' in yrei. Bu adam unlar sylyordu: "Sfrdan balamal, uygarl yeniden kurmalyz. Topra srmeyi, ayn ynetim altnda bir arada yaamay, snr tesi hlklarla dost olmay yeniden renmeliyiz. Bu halklar bugn b izim iin ktln sem-

3 1

bol oldu, bizimle ayn dili konumuyorlar diye dmanlk besIiyoruz onlara kar. Dnya yeniden kaosa dnt."

Adaletli olalm ve on yedi yl sonra, Landres korkun kornitaclar hakknda aratrma yapmak iin Sofya ve Skopje kentlerine geldiinde, Balkanlar'daki baz durumlar hakkndaki grn dzelttiini de belirtelim. Kitab, kurulacak bir Balkan federasyonu iin ak ve cokulu bir aryd. Onun dncesine gre, Balkan federasyonu kurmak, durup durup tutuan bu yangn adan sndrmenin tek aresiydi. Londres, yle yazyordu kitabnda:

"Makedonya' daki kprdanmalar srasnda, 1 893 'de, o zamanlarda hepsi Bulgar olmayan komitaclar, lkelerinin bamszln istiyorlard. Ne Bulgaristan, ne Yunanistan, ne de Srhistan iin alyorlard, Makedonya iindi btn uralar. Ne oldu bu dnce? Blgeyi silindir gibi ezip geen iki sava yznden un ufak oldu' gitti. Bugn, Balkanlarn en gl devleti olan Yugoslavya, iinden kt eylemi, Makedonya'nn bamszl lehine, bir sava durumu olarak kabul ediyordu. Buna ramen, Balkanlar iin ideal bir zm plan var. En kk bir bulut bile bunun fark edilmesini nlyorsa bunun nedeni, henz insan kafalannn ok ykseinde olmasdr. Bu zm, btn Gney Slavlarnn kuraca bir federasyondur."

Bunlar bo laflar

*

**

John Reed, 1 9 1 5 sonbaharnda, Amerika'ya dndnde, stratejik satran tahtasnda oyun netlemi, yani "kaos" daha da bymt.

Yunanistan'da, Yenizelos bir darbe ile, zorla iktidara geti. Selanik, artk mttefik ordularnn operasyon ss olacakt. Romanya, mttefiklerin tarafn seti. Bulgaristan, Orta Avrupa imparatorluklarnn kampna geti. Bunlar uzun pazarlklar, eki-

32

meler sonucunda gerekleti. Avusturya ordular, Srhistan' yeniden istila etti. Avusturya ordularyla Bulgar ordulan arasnda skp kalan Srp askeri gleri, savaa savaa Adriyatik kylanna kadar geri ekildi. Srplar, Korfu adasnda toparlanp, yeniden kuvvet topladlar. Bu kez askere alnanlar, Makedonya'da yerlemi olan yz bin Yunanlyd. Bu insanlar, Fransz ordularnn Selanik'ten yola karak, kran krana savalar ve ar insan kayplan pahasna, Bkre antlamasna uygun bir toprak paylamn salamasndan nce, yerli halkiann yok ediliini, Bulgarlar tarafndan zorla g ettiriliini yaamlard. te yandan, Rus ordusu da ar yenilgilere uram, bu da Rusya'daki arlk rejiminin yklmasn abuklatrmt.

1919 'da yaplan antlamalar, mttefiklerin grmeler srasndaki vaatlerinin -Amerika'nn ve Wilson'un himayesi altndayerine getirilmesini zorunlu klyordu. Mttefikler, "Srplarn, Hrvatlarn ve Slovenlerin krallm" kurarak "Byk Srbistan"n agzlln doyurmak zorundayd. Byk Yunanistan ' n talepleri de ksmen yerine getirilecekti. Romanya 'nn, Macaristan ve Moldavya topraklarndan alaca bir pay olacakt. Bulgaristan ise, yeniden hayal krklna urayacak ve dar snrlar iinde skp kalacakt, hibir zaman Byk Bulgaristan diye bir lke olmayacakt dnyada. Trkiye'ye gelince, milliyetiierin devrimiyle kozmopolit Osmanl ynetimine son vererek ayakta kalacakt.

Blge halklan hibir zaman birleemedi, tek bir halk olamadlar. Yz yl nceki Versailles anlamas gibi Viyana Antlamas da halkiara dirlik dzenlik getirmiyordu. Balkan tarihisi Georges Castellan 'n deyiiyle "bu, ulus-devletlerin hem zaferi hem de yenilgisidir". Zaferdir, nk bu halklar zorunlu olarak ve kesinlikle kendi snrlan iinde, lkelerinin efendileridirler. Yenilgidir, nk bu zafer ardnda kzgn yenikler brakmtr ve galipler, bundan byle "aznlk" denilen gruplarla kar karya gelmek durumunda kaldklarndan, tatmin olmu deillerdir. 1920'de, Yunanistan Trkiye'ye tekrar saldrdysa da, bu giriim I 922 'de feci bir bozgun la sona erdi ve Anadolu' da yaayan btn Yunan kkenlilerin Yunanistan'a gmesine neden oldu. Eer Selanik, John Reed'in ngrd gibi haritadan silinmedi,

33

liman kapanmadysa, bunu A nadolu'dan gen Yunanltarla nfusunun yeniden artmasna borludur.

John Reed, Srplarn hrslannn yol at tehlikeyi, Osmanl mparatorluu'nun kn ve Rus otokrasisinin ykln nceden bitmiti. Orta Avrupa'da yaayan Yahudilerin de geceini ya da giderek ortadan kaldnlacaklann -"son zmn" kabulne kadar srecek olan soyknmlar- Trkiye'de Ermeni sorununun ortaya kacan sezmi, birok kez bu konulara deinmiti.

Blge tarihini gnmze kadar incelemek burada sz konusu deildir. Yalnzca bu tarihin, iki dnya sava arasnda, otoriter milliyetiliin deer kazandn, hatta bunun totalitarizme kadar vardn, John Reetl'in karlat sosyalist Srp'n dedii gibi "snrlann tesindeki halklarta dost olmay yeniden renmek" iin her yerde krallk ve askeri diktatrlk boyunduruklanndan kurtulma giriimlerinin nlendiini yazacam belirtmekle yetineceiz.

John Reed, 1915 'te, B ulgar kral Perdinand' la ilerici tarm partisi efi Stamboliski arasndaki anlamazlk konusunda da ngrlyd. Kral, savaa girmek gibi bir lgnlktan korumak isteyen Stamboliski -daha ok Orta Avrupa imparatorluklannn safnda savaa girmeye kar kyordu- halkn isteklerine kar kmann tahtn kaybetme riski yarataca konusunda onu uyarnca, Perdinand yle demiti: "Benim ihtiyarm ... Siz iyisi mi kendi kelleniz iin endielenin!" Tarih, kral hakl kard, 1919'da sava Bulgaristan iin tam bir bozgunla sonulandnda, Stamboliski galiplerin talepleri karsnda halk temsil edebilecek tek kii olarak ortaya kt. Bar koullarnn tartlmasna katld ve Balkanlarda srekli bir denge kurmann yollarn arad. Ksa bir sre sonra, askerler tarafndan ldrld. Krala gelince, o eceliyle ld, yalnz lmeden nce yenik den halkn fkesi yznden yurttan kovulup tahtn olu Boris'e brakmak zorunda kald dorudur. Halklarn snrlar tesi ilkelere gre birletiini grmeyi hayal eden, yani Balkan Federasyonunun gereklemesini isteyen tm sosyalist liderler zamanla elimine edildi. Bu koullarda, Mussolini faizminin ve nasyonal sosyalizmin hemen yerde, iktidardaki devlet adamlar arasnda kendi-

34

ne uygun zemin buluunu, demagojilerinin Hrvatistan'daki gibi, ulus devl:tlerinin kzgn milliyetilerini ayartn anlamak kolaydr.

I 944 ' te, Churchill ile Stalin tarafndan imzalanan kk bir kat paras, bir kez daha, kinci Dnya Sava sonras iin, blge halklarnn kaderini onlarn tepeleri stnde belirledi. Yunanistan, ngiliz blgesinde, teki Balkan lkeleri ise Ruslarn kontrol ettii blgede kalacakt. O dnemde, sosyalist gelenee uygun olarak, Balkan lkelerinin komnistleri bir tr federatif birlik kurmay dnyorlard. Bu nedenle, Yunanistan topraklannn Makedonlan, kitle halinde ELAS 'a, Yunan komnist ordusuna katldlar. Stalin'in terk ettii bu ordu, ngiliz birlikleri ve onlarn danman olan Amerikan gleri tarafndan ezildi. Tito, Yugoslavya Federasyonunu kurdu, fakat onun daha geni bir Balkan Federasyonu kurma projesi Stalin tarafndan geri evrildi. S nr kaps dibinde, byle bir birleik g istemiyordu Stalin. Yugoslavya Federasyonu elli yl yaad, halklarn kendi aralanndaki bar gvence altna ald, fakat znde Sovyet modeli temeline dayandrlarak, kr krne taklit yoluyla kurulmak gibi bir kusur banndnyordu. Kurucusunun lmnden ve modelinin baarszla uramasndan sonra yaayamad . Bunun sonucu olarak ortaya kan bunalm yznden, eski Yugoslavya halklar, gelecek planlar yapmaktan aciz kalp yeniden ar milliyetilik eytannn penesine dtler. Bunun acsn en ok eken, okulusluluun korunduu ve yeni kuaklara aland Makedonya, Bosna, Kosovo gibi Yugoslavya cumhuriyetleri ve blgelerinde yaayan insanlar oldu.

*

**

John Reed, l 9 1 5 sonlarna doru Amerika Birleik Devletleri 'ne dndnde, lkesinin Avrupa'daki sava lgnlndan uzak durmas gerektiine her zamankinden daha iyi ikna olmu durumdayd. Amerika Birleik Devletleri 'nin, Avrupa'daki savaa mdahale etme perspektifi, onun u satrlar yazmasna yol

35

at: "Bu samala biz de bularsak, aklm kanrm. Bir asker grdmde, tiksinti duyuyor ve fkeye kaplyorum."

Amerika Birleik Devletleri savaa girdiinde delirrnedi, ama byk bir umutsuzlua kapld. Otuz yana basmt, hayatnn bilanosunu kard:

"Hayatmn bir dneminin kapandn hissediyorum; genliim bitti artk. Sanki btn dnyann genlii de sona ermi gibi geliyor bana. [ . . . ]

Dnyay dolatm, yaama, savana, sevme, karma kan her eyi iitme ve tatma hevesi duyuyordum. Dou snrlarna kadar, btn Avrupa'y dolatm. Birok macerann beni bekledii Meksika'ya gittim. nsanlarn katledildiini , zafer lklar atan galipleri grdm; derin dncelere sahip insanlarla, esprili insanlarla karlatm. Bir uygarln deiliine, genilediine, yumuadna tank oldum ve bu uygarla katlmak iin elimden geleni yaptm.

Yine bu uygarln salland ve kendisini savaa srkleyen kanl darbeler altnda yklp gittiini grdm.

Bugn de gzlemlemekten tam anlamyla bkm deilim, ama gnn birinde usanacam biliyorum. Gelecekteki hayatm, gemiteki gibi olmayacak.

Rusya'da 1 9 1 7 ubat devrimi patlak verdiinde, John Reed dnyaya barn oradan geleceini ve halkiann kendi hkmetlerine bar dayatacaklarn ummaya balad. 1 9 1 7 yaznn sonlarna doru Petrograd'a vard. The Masses dergisi hesabna yolculuk yapyordu, yol masraflarn kendisinin karlamas olanakszd. Yan nda, hayatnn en byk ak, Louise Bryant vard. Kerenski hkmetinin son gnlerinde ve Sovyetlerin iktidar almas srasnda Petrograd'daydi. Grdklerin i Dnyay Sarsan On Gn adl kitabnda anlatt ve kitap derhal byk bir edebi baar kazand. Gazetesine gnderdii bir makalede, duyduu heyecan dile getiriyor ve "proletarya hkmetinin sonsuza dek insanl aydnlatacak bir ant olarak kalmas umudunu" dile getiriyordu.

Birleik Devletler 'de, Bolevik devrim lehine yapt propa-

36

ganda giderek byyen nne ramen, ya da tam da kazand bu n yznden, mahkemede yarglanmasna neden oldu. Artk yazd makaleler byk basn kurumlarnca reddediliyordu. Mitingler dzenlerneye balad. .. Geen gn Philadelphia'da, sokaktaki insanlara konuma yaparken tutuklandrn. Halk isyana kkrtrnakla sulanyorurn." Arnerikan komnist partisinin kuruluunda katkda bulundu, ama Lenin 'in istedii gibi parti bakan olmay reddetti . 1 9 1 9 'da, Rusya'ya yeniden yolculuk yapt, Yazmay planlad fakat yazamad "De Kornilov a Brest-Litovsk" adl kitab iin malzeme toplamak ve partisini komnist enlemasyonale tantmak istiyordu. Bu kez bir yk gemisinin ambarnda yolculuk etti ve Finlandiya'y kzakla at. Rusya'dan kmak istediinde, tutuklanp aylarca Helsinki hapishanesinde tutuldu, sonra yeniden Petrograd 'a gnderildi. Arkada Emma Goldmann, Amerikal bir anaristti, bir sre Rusya' daki devrime bal kalmt. Bu kadn, John Reed' i .. hastalkl, sska, uyuza yakalanm ve iskorbt hastalndan dolay derisi solgun" olarak betimliyordu. Ama inanlarndan asla vazgemiyordu yazar, devrim davasn benimsemiti. "Rusya'da her ey iyi gidiyor demek deil bu," diye yazyordu John Reed, .. halk alk ekiyor, yoksulluk var, hastalklar kol geziyor ve umutsuzluk kemiriyor insanlar . . . Ama btn bunlara ramen, devrim yayor, Avrupa kapitalist toplumunun alev almaz temellerini yalayan sakin bir alevle yanyor."

1 920 Temmuz'unda, John Reed kinci Komnist Enternasyonal Kongresine Amerikan temsilcisi olarak katld. Burada byk bir hayal knklna urad kesindir, nk Rus ynetim aygtyla karlamt burada. "Solcu" tavrlar yznden Yrtme Kornitesi sekreteri Zinovyev' in imeklerini zerine ekmiti, nk Amerikan sendikalarna ynetici roln yaktramyordu bir trl. Sonra, sendikal sorunlarla ilgilenen komisyonun bakan Radek'e att. ylesine keye skmt ki, Rus yoldalarnn yntemlerinden ve Radek ' in "artc taktiinden" ikayet etmek zere Lenin'e bir mektup yazd: .. Komisyon almalarn sabote etmeye kalknakla bizi sulayan Radek' i protesto ediyorum. Yolda Radek, kant da gstermiyor, bir takm imalarda bulunuyor; nk sendika sorunlar konusunda hibir

37

ey bilmediinden konuyla ilgili herhangi bir gr bildiremiyor." Ama mektubu gndermedi, nk sz konusu takliin Lenin' in ta kendisi tarafndan dikte edildiini renmiti. Zinovyev ise, ok ksa ve basit bir hkmle olay sona erdirdi: "John Reed kUUk burjuvadr" deyip kt iin iinden.

John Reed'in hayatnn son sahnesi, 1 920 Ekim'inde oynand . Dou Halklar Kurultayna kat ld B aku'den dnerken, Moskova'da onunla buluan Louise Bryant yazarn "daha yal ve daha zgn" olduunu fark etmiti. "Tuhaf bir biimde yumuak huylu ve halsizdi." Kendi lkesinde istenmeyen adam ilan edilen, yeniden hapse dme tehlikesini gze almadan Rusya'y terk etme olana da bulamayan yazar, davasndan vazgemeyi mi dnyordu acaba, Rusya Devriminin geleceinden kuku mu duyuyordu? lk genlik anda ileri srd gibi "dncelerini deitirme hakk"n m kullanyordu? Yoksa; Amerikan ii hareketi tarihisi Theodore Draper'in dnd gibi, her eye ramen ve her eye kar, "hayatna anlam kazandran hareketin iinde kalmak" m istiyordu? Bu soru da cevapsz kald, nk yazar hastanede, yolculuu srasnda yakaland tifsten ld. Birka ay nce u iiri yazmt:

38

Bilirim, lm byle gelir: Yumuak ve souk, kar gibidir. Elle tutulmaz sis tabakalan ier birer birer, yavaa Grltleri yutar ar ar, bouklatrr.

Eskiden efkatliydi sesin, gm gibi berrak, Bak, nasl da derinden geliyor ve nasl uzak. Ikl yzn karanyor, basyor hzn. El ele tutuuyoruz ama, yalnzm, tek bama.

Franois Maspero Ocak 1996

ZGN METNE YAYINCININ NOTU

Dou cephesinde olup bitenler savan imdiye kadarki en karmak ve belirsiz ksmn oluturmaktadr - Rusya'da, Balkanlarda ve Trkiye' de sregelen siyasi veya askeri gelimeleri aklayan bir kitap, yayma hazrland dnemde ne kadar geerli olursa olsun, matbaadan ktnda artk tamamyla yanl ynlendinci bir hale brnm olabilir. Ancak, fiziksel koullar deise de, kanmca, insan doas pek deiiklik gstermez. Nitekim John Reed ile arkada Boardman Robinson'un Metropolitan Magazine iin bu lkeleri dolarkenki esas derdi de insanlar idi. Nasl bir roman veya biyografi yazan yaratt karakterin kiiliini gzler nne sererse, onlar da ayn ekilde bize bir ulusun "kiiliini" sunmaktadrlar.

"yle bir dnp geriye baktmda," diyor John Reed, "sava hakknda bilinmesi gereken en nemli olgu deiik halklarn nasl yaadklar; bunlarn muhitleri, gelenekleri ile yaptklan ve syledikleri eylerdir gibime geliyor. Bar zamannda geri planda kalan birok beeri vasf, keskin bir kriz dneminde su yzne kar; te yandan, byk bir toplumsal gerilimin yaand zarnanlardaysa, birok kiisel ve rksal vasf suyun altnda yzmeye terk edilir. te bu kitapta Robinson ve ben, 9 5 ylnn Nisan ve Ekim aylan arasnda Dou Avrupa lkelerinde insaniann o dnemki durumlan hakknda edindiimiz izlenimlerimizi aktarmaya altk yalnzca."

Dolaysyla bu yolculuun ardndan, fiziki koullar siyasi ve askeri mcadeledeki dalgalanmalara kout olarak birtakm deiimler geirmi olsa da, aktarlanlar deerini korumutur ve hat-

39

lll bu uluslarn ne olduunun, niye ve nasl savatktarnn anlat lmuylu beraber deerini daha da arttrmaktadr."

Kitp "o dnemde perian bir vaziyette" olan Srhistan seyahutiyle balyor. Yazarn szleriyle, "tifsn krp geirdii ve Ron Avusturya igalinin korkun yaralarn yeni yeni sarmaya balayan" Srhistan 'a evrilmitir rota. John Reed'in bu gezisi tum da byk Rus Ricat (Geri ekilii) zamanna denk gelmiti. Sz konusu geri ekili baladktan sonra, John Reed Bkre'teki Amerikan Nazrndan aratrmak zere Amerikal yurttalannn listesini alm ve ayn gerekeyle Robinson ile beraber bir gece kk bir sandata atlayp Prut Nehri zerinden Rus snrna ayak basmlard. "Bu yaptmzn tek bir rnei bile yoktu. ncesinde bu blgeye hibir muhabirin alnmamas ynnde ok sk talimatlar vard, ancak talimatlar kuzeyden gelen muhabirler iin geerliydi. Bizse gneyden geliyorduk; dolaysyla ne yapacaklann bilemediklerinden bizi kuzeye gnderdiler. Rus snrnn te yakasndan Bukovina, Galiya ve Polanya zerinden yolumuza devam ettik."

Tabiatyla yetkililer birok zorluk kanyorlard. Reed ve Robinson birok kez tutuklanp serbest brakldktan sonra, en nihayetinde kapa Petrograd'a atmay baarrlar. Asker ve subaylardan geilmeyen, geni ve grkemli bir manzaraya sahip blgede geen yolculuun tasviri okuyucunun zihninde kalc bir etki brakacaktr. yle ki Rusya her aklna geliinde zihninde ister istemez bu sahne canianacaktr diye dnyorum.

"Bkre'te bir kez daha," diyor John Reed, "gzme hi olmad denli huzur dolu ve gvenlikli grnen stanbul'a (Konstantinopolis'e) gemeye karar verdim. Robinson 'un gelme imkan yoktu, nk o ngiliz pasaportu tayordu. Enver Paa Gelibolu cephesine geme talebime ilk nce olumlu cevap verdi, fakat iki haftalk bir bekleyiten sonra, orduda artk Amerikallarn bulunmasna izin verilmeyeceini syledi. nk muhabirierden birisi Paris'e geri dnp orada, Trk istihkamlarn uzun uzadya anlatan bir kitap yaynlamt. Yine ayn dnemde, resmi olmayan kanallar araclyla Trkiye'yi terk etmemin iyi olaca, zira polis tarafndan birok Ermeni ile konuurken grldm bildiri Idi ."

40

Bkre 'e geri dndkten sonra, Bay Reed ve Bay Robinson tekrar buluurlar ve bu kez de Bulgaristan seyahati iin paalar svarlar. Savan arifesinde bir kez daha Srhistan zerinden ve birka gn de Selanik'te kaldktan sonra deniz yoluyla Amerika'ya evlerine geri dnerler.

Belki Rus ricat dnda, ahit olduklar askeri operasyonlar ok byk apl deildi "ve tam da bu nedenle," diyor Bay Reed, "bu uzun sreli savan daimi basnc altnda Dou uluslarnn gnlk yaantsn ok daha iyi gzlemlerne imkan bulduk diyebilirim. Beklenmedik bir saldrnn, umutsuz bir direniin, ehirlerin zaptnn ve ykmnn sca ierisinde, sanki insanlar ayrt edici kiisel ve rksal zelliklerini kaybediyorlar ve savan o llgn demokrasisi ierisinde birbirlerine benziyorlar. Bizzat ahit olduumuz gereklik u ki, insanlar sava artk bir i gibi grmeye, kendilerini bu yeni hayat tarzna altrmaya ve dolaysyla baka eyler dnp konumaya balamlard."

Dou Avrupa'daki savaa ilikin bu kesitler, Bay Reed ve Bay Robinson 'un tutuklanmas, Kazaklada yaadklar deneyimler ve Petrograd'daki diplomatik giriimlerinde brokrainin ipliine dolanmalar gibi kiisel maceralara vs. ilikindir.

1 9 1 6

4 1

I GZ DKiLEN EHR

ngiliz gizli ajan kfrederek parasn sayarken, talyan host da cebinde kalan bozuk paralan teker teker kararak homurdanyor, szlanyordu:

"Ah, signore! Ben yoksul bir adamm! Benden davac olmanz gerekmiyor! Yine de her eyimi alyorsunuz! "

B u srada, ngiliz, soukkanl, anlatmasn srdryordu: "Bu, savan ilan edilmesinden bir hafta nce oluyordu. ngil

tere elilii beni Kk Asya'da iki Trk kolordunun yerini bildirmekle grevlendirmiti. Karadeniz zerinden Kili 'ye giden gemiye bindim, sonra da iki gn atl arabayla yolculuk ettim. Yerleim blgelerinde kendimi, yeni pazarlar arayan bir ngiliz ticaret temsilcisi gibi tantyordum. Trklerle pirinten, budaydan, yollardan, Kalkta kenevirinden konumakla saatler geirdim -srekli Kalkta kenevirinden konumann ne kadar skc olduunu bilemezsiniz- ve sonunda aradn buldum. Yeterince ilgin eyler yakalaynca stanbul eliliine telgraf ektim -hep Kalkta keneviri maskesinin arkasna gizlenerek-. Kolordulann yerini belirlemitim; cebri yryle Ermenistan'a gnderilmilerdi. Sava ilan beni Pera'da yakalad. Srekli at arabasyla giderek lkeden, ama bu kez bir Amerikan pasaportuyla ktm."

Anlatrnn ardndan oluan sessizlikte, krk Polonyalnn cehennem amatas her eyi bastrd. zellikle kadnlar ve ocuklar vard; henz ak olan Varova'ya tek ulam yolu Selanik, Ni, Sofya ve Bkre 'ten yurtlarna dnmek iin Avrupa'dan ge-

42

liyorlard. Bordada Ruslarmz, Napolili geinen ve talyancay kaba bir Tton aksanyla konuan bir Avusturyal, ya da kabul edildii ekliyle, yanaklarnda Heidelberg ans olan kesik yaras izleri bulunan bir Almanmz, tahmin edilecei gibi yannda metresi olan bir Parisli, La Bohem operasndaki Rudolf gibi giyinmi bir Fransz gazeteci, bakalil ereveli gzlyle oynayan bir Bulgar diplomat vard; paymza, betimlemenin vz geldii ve hangi ulus topluluundan olduu kesin belirlenmesi olanaksz olan Balkanllarmz da dmt.

Torino iyi bir gemiydi: Brindisi 'den yola kmamzdan gn sonra, gemi Yunanistan'n Pire kys boyunca gidiyordu. Kahve saatinde liman ve onun tesinde Ege denizinin sularn ayran, bembeyaz k halkasyla evrilmi Sunion bumunu, tapnann ykntlarnn ta gibi ssledii ve orak dalardan ayrlan ho bir sarlktaki tepeyi fark edebildik. Sancaktan, puslu grnen adalar denizde mavi bulutlar gibi yaylyorlard; bunlarn arasnda yan yatm, kocaman yelkenler, teknelerinin ortas dalgalara gmlm ve siyah tombarlar arpan dalgalar geri itmek iin yan taratlara sabit bir ekilde tutturolmu gibi grnen, provas, pupas havaya dikilmi, canl renkli gemilerin stnde kanat am kocaman martlar gibi krmz, beyaz dalgalanyorlard.

Sava ilan etme sras kimdeydi? Romanya yedeklerini bayrak altna aryordu. talya yara balama izgisinde yerinde duramyordu. Btn yolcularn tartt tek bir skntl konuydu: .Yunanistan ve Bulgaristan ne zaman ie karacak ve hangi tarafta yer alacak? Her an yurtlaryla balan kesilebilir ve yansz denizlerde srekli dolamaya mahkum edilebilirlerdi; karaya ktklarnda tutuklanp, toplama kamplarna gnderilebilirlerdi; dman bir kruvazr gemiyi durdurup, dman uyruklu olduklan iin, kendilerini gemiyi terk etmeye zorlayabilirdi. Bar ve uygar bir Avrupa'nn rahat yaamna alk bu insanlarn, yolculuklarnn ortaaa yaraan koullarna hi armadan uyum salamalar olaanst bir manzarayd. Vebann krp geirdii Selanik'ten sonra, nc snf ahap vagonlarda altm saat geirerek tifsn mahvettii Srbistan' bir utan tekine aacaklar ve her zaman ldrmeye hazr yasad komiteci etelerinin i

43

grd Bulgar snrn boydan boya geeceklerdi; Sofya'da alt saatlik konaklama srasnda salk ekipleri onlar, vagonlarnda, davar gibi balk istif tutacak, sonra da Bulgarlann ve Romenierin Tuna zerinden titizlikle gzledikleri dman snrna doru gitmeleri iin brakacaklard; bir gn, bir gn daha derken, ver elini Rusya: Avusturya'nn ilerlemesi gibi srekli tehlike altnda, lkede ar aksak giden askeri trenlerin ekilmez belirsizlii.

imdi stanbullu bir Ermeni tccar konuuyordu. Kendini, Dou'da dnyadaki hibir kurumun retnedii kadar maliye dahisi ve gzn budaktan saknnayan politikac karan Amerikan misyonerlerinin okulu -Robert College- mezunu olarak tantmt. Taklarla dolu, sucuk gibi parmaklannn arasna sktrd sigarasn evirip evirirken, yllar boyu dinsel nyarglarn tiye ald Trklere ilikin kiisel grn sergiliyordu.

"Doru, ben Trk uyrukluyum, kuaklardan beri ailem de yle. Trl_{ler ok iyidir: konuksever, sevimli ve drsttrler. Onlardan yakmacak bir yanm yok, yine de ben Mttefiklerden yanaym. ngiltere anakkale'yi alsa, ah! iler asndan gerekten iyi olur! Bir yn para kazanlr !"

Yemyeil yamalarnda damlan krmz kiremitli, her birinde bir gri minare bulunan Trk kylerinin yerletii burnu getik. nmzde, Selanik krfezinin amurlu sular kuzeye, tepeleri para para dalara: Balkaniara kadar yaylyordu.

Uzaklarda beyaz duvarlar, yuvarlak kuleler ve bir sra gz kamatrc yap, krfez kysnca uzanyordu; yava yava, denizden fkran yaln yamac inen, damlan kiremitlerle dzensiz bir ekilde rtlm, yz minarenin ykseldii yuvarlak kubbeli, gri ve san bir ehir orak manzaradan koptu; Frank imparatorluu dneminde yaplm, mazgall, byk kale duvarlannn arasnda hapsedilmi bir kent: Selanik, savan dou kaps !

Doklarn nnde kocaman bir Fransz sava gemisi demir atmt. Geminin vinleri, kk kuleterin toplann limana kartmak iin kendi ekseni etrafnda ar ar dnerken, bek bek Fransz denizci de, solgun alevlerinin grld dkmhanede alyordu.

Ermeni dostumuz glmseyerek onlan gsterdi:

44

"anakkale'den geliyorlar. Dokuz gn nce, anakkale'den geerken oradaydlar. B ir de Selanik ' in tarafsz liman olduunu sy !erler! "

Rzgar Arap hamallarn barmalarn, pazarn seslerini, n taraflarnda ekli tarihten neeye dayanr gibi grnen gz resimlerinin izildii gemilerinin Latin yelkenlerini aan Kk Asya ve Karadeniz kysndan gelen gemicilerin garip trklerini bize kadar getiriyordu; bir mezzin ezan okuyordu; merkepler anryordu; Trk mahallesinde bir yerlerde, bir evin panjurlu pencerelerinin ardnda davullar ve zurnalar tizce bir dans mzii alyordu. Yz metreden daha yaknmzda, yaz ve plak ayakl korsaniann altrd bek bek gemiler, kulaklar sar eden barmalar ve terslerneler konseri arasnda itiip kakyorlard.

Yunan bandral bir alupa shhiye subayn getiriyordu. Subay bordaya atlarken bard:

"Karaya inecek herkes burada kalacak. ehir karantinada. Veba var!"

Sar bayrak imdiden ana serenimize ekilirken. bu srada rengarenk kayklar da bize doru atlyorlard; her kaykta; fesli ve trbanl yar plak esmer adamlar rakiplerini gemeye alrken bararak rpnp duruyorlard. Pupasnda Rus bayra asl byk bir sandal bodoslamasna stroze geldi; iri yar bir Kazak, kenar krkl, koyu krmz kaftan iinde dimdik duruyordu; yine krkten yaplma, krmz ve sim eritli uzun bir balk kocaman kafasn rtyordu; gm dmeleri, gm, kocaman bir haneri ve kuann arasna sktrd, gm sapl tabancalar vard. Bulgar bandral bir baka gemi Bulgaristan konsolosluunun kavaslann getiriyordu, onlar deniz mavisi giymilerdi, onlarn da gm kllan ve eritleri vard. Eyalarmz becerebildiimiz gibi srkleyerek iskeleden indik: agzl yirmi el, eyalar almak iin aralarnda kavga etti, sonunda en gls kazand ve bir zafer naras atarak kayyla ne atld. Gney rzgar esmeye balamt; geminin gvdesinden aynldmz sra barnamz sar-gri , kk bulutlar istila etti ve bizi sulad. Ardndan, gzlerimizin neredeyse yuvalarndan frlama-

45

11n1 yoi iDCilk giri vergileri dedik ve bitek toprakta kendimiH yol a k.

Sarkl Araplarn srd, lastik tekerlekli lks gezinti arabalar, TUrk horemlerinin peeli kadnlarn ok modem tramvaylar 1r111ndn gezdiriyordu; gemici Sinbad' n dillere destan kuandan 11arm ve onun gibi gln giyinmi harnallar yaz makinelerinin ve gramofonlarn arl altnda iki bklm koturuyorlard. Selanik 'teydik, Pierre Loti 'nin Aziyade'yle tant, DoAu 'ylu Bat 'nn kar karya durduu Selanik'te.

Buras eski Selanik'ti. skender gemileriyle oraya kartma yapmt. Selanik Roma imparatorluunun zgr sitelerinden biriydi; Istanbul 'dan sonra ikinci gelen Bizans metropol ve bozguna urayan Hal ordularnn, nce kazanp sonra da kaybettikleri bu Dou ehrine umutsuzca sanldklar dnemde Frank imparatorluunun son ssyd. Sarazenler1 ve Franklar bu gn sararm, yklan bu duvara aknlar dzenlemiler, ylan gibi kvrla kvnla uzanan bu yollarda talan etmiler ve kymlar yapmlard; Yunanllar, Arnavutlar, Romallar, Normandlar, Lombardlar, Venedikliler, Fenikeliler ve Trkler art arda kentin bana gemiler, Aziz Paul ise oray ziyaretiere ve havarilerine bomutu. kinci Balkan Sava srasnda Avusturya'nn oray snrlarna katmasna ramak kalmt, Srhistan ve Yunanistan oray ele geirmek iin Balkan Pakt 'n bozmu, Bulgaristan ise oray elde etmek iin ykc bir savaa atlmt.

Selanik hem hibir ulusun kenti deildi, hem de btn uluslarn kentiydi: dilleri farkl, gelenekleri ve grenekieri farkl yz halkn yaad, yz kentti. Sarp tepenin yar yksekliinde Trk ehrinin dolambal yollar ve panjurlu balkonlar vard; kuzeybatda yknt halindeki Bulgar mahallesi grlyordu; onun altnda Romenler, krfezin kysnda da Srplar yayordu. Douda Hipodrom sitesinin evresinde kmetenmi otantik Yunanllar, Helen ve Bizans geleneklerini hi deitirmeden bin be yz yldr koruyordu ; batda da, Hitit imparatorluklarnn dmesinden

1 Sarazenler: Ortaada Batllann genellikle Mslmanlara verdikleri ad. (.N.)

46

sonra Asya'y terk ettikleri sanlan u gizemli halk: Arnavutlar yerlemiti.

Ne var ki, kentin tm merkezi Femando'yla Isabella'nn spanya'dan kovduu kalabalk Yahudi cemaati tarafndan igal edilmiti. Yahudiler XV. yzyldaki eastilla dilini konuuyorlar, branice harflerle yazyorlard, sinagoglardaki dualar da ayn ekilde eastilla dilindeydi; ama Trklerin houna gitmek iin, nfusun yars yzyllar nce Mslmanl semiti, onlann gittikleri u srada kalanlar kara by ve tm dinlerin srekli deien karmasn uygulayan mistik tarikatlar labirentinde yayorlard.

Erkeklerin tm arptka ses karan pabular, uzun bir gabardin ve trban dalanm uzun bir hasr apka giymiti. KadnIarsa bol iekli etekler, beyaz patiska gmlekler, stne kenarlan krkl, ince ipek ceketler giymiler, altn kolyeler ve kpeler, salann gizlemek iin kenarlar inci ili, yeil ipek boneler takniard ve ar bakr taklarn yan sra, gen kz, evli ya da dul gibi medeni hallerini gsteren canl renkli eritler tayorlard. Yahudilerin evleri de bakalarnnkine benzemiyordu. Be yz yl nce Toledo' daki varlkl juderia' daki gneli mahalleyi anmsatyorlard.

Dar, grltl ve tklm tklm dolu sokaklarda Bat dnyasnn btn deyimleri kullanlyordu; ispanyolca yerliler arasndaki ticaret diliydi; Franszca uluslararas dildi; Almanlarn dou ya doru itilmesi, Alnaneay sokmutu; talyanca yksek tabakann kibar diliydi; Arapayla, Trkeyi de anlamak gerekiyordu, nk uaklar Arap ve Trkt; Yunanca genel geerdi, Srpa, Amavuta, Bulgarca yaygnd, nk Selanik uzun sre tm BalkanIann liman olmutu.

Bir gece, bir mzik-holde oturmu, bir tr Yunan raks olan Mastika 'mz iiyorduk. Programn banda Yunanl bir antz (szck Franszca sylenmiti) vard, Ramence ve ispanyolca ak arklar sylyordu; onu Rus danslar izledi, sonra da Viyana'dan gelmi bir Alman komedyen yklerini Franszca anlatt. Bir de Amerikal gezgin komedyen vard, st ste yedi gmlek giymiti; adam gmleklerini arka arkaya karyor, her

47

kezde srtnda yazl komik bir cmle grlyordu ve bunlarn tm brani harfleriyle yazlmt.

zgrlk alannda kafeteryalann kk masalar gnete yol ortasna kadar uzanyordu; orada, tarihin ve savan Selanik'e bol bol bahettii, grlmeye deer ekrinin tm bir Yunan askeri orkestrasnn mziiyle iiyor, geziniyordu. Yunanltarla yan yana yryen, kllan yana aslm, yksek rtbeli niformal Fransz, ngiliz, Rus ve Srp subaylan, sava ve salgn hastalktarla Belgrad'tan kovulmu k delikanllar, btn konsolosluklarn barbar kavaslar -baldr plak harnallan iten- Bin Bir Gece Masallar ' ndan frlam balklar, Ortodoks papazlar, Mslman hac/ar, balklar ve dinlerine uygun sakallan olan hahamlar, peeli kadnlar, Trkler ve Alman casuslar vard. Kuzeyde, zgrlk soka arya'ya kyordu; bar r bu pazar yerinde bada kurmu Trkler eski kehribar, ikinci kalite zmrtleri ve Buhara, Semerkant kumalann parmaklannn arasnda eviriyorlard. st rtl, Dou paletinin tm renkleriyle ve hurda altn ynlannn ve damarl turkuvazlann yld parlayan dar sokan aasnda, sola doru, Kuyumcular Soka uzanyordu; orada sakall yallar dkkanlannda, yksek tezgahlarda, kk ve saf gm paralarn ekite dverek iliyorlard. Ban n pazann kk sokaklannda akam saatlerine kadar srd; balyalann ve sandklarn altnda neredeyse yere yklacak olan Arap hamallarn seslenmeleri; beyazlar giymi, boynunda altn toplardan bir zincirin asl olduu, stnde knnzl mavili koum takm bulunan bir dii katra binmi zengin bir aaya yolu aan uak ; srtlarnda bakrdan ibrikli gmler ve yannda tngrdayan bakr marapalar tayan, fesli limonata satclar, kardan karya bararak konuan dkkanclar, bara bara son haberleri ilan eden kk gazete satclar.

Bir zamanlar Adriyatik'ten Dou'ya uzanan byk Roma yolunun bir paras olan sokak boyunca, Yunanl savalann, develerin, fillerin ve nds'n tesindeki yabanc halklarn resmedildii menner zafer taknn ykntlar arkasnda, dolambal, kk sokaklar labirenti arasnda kaybolduk. Birden kendimizi, dzensiz, birbirine yapk dkkanlar ve evler arasna skm bir pazarda bulduk. Dev gibi nariarn altnda yrtk prtk tente-

48

!erin koruduu kck tezgahlarn oluturduu anlatlamaz bir karklkta, mavi, altn ve gm renkli balklar yeil yapraklarn stnde, yumurta sepetleriyle, yeilli kahverengi sebzelerle, krmz biber piramitleriyle yan yana yl duruyordu. Aalarn alt daliarna aslm pili kafeslerinden zayf sesler duyuluyor, ayaklan smsk balanm domuzlar baryor, kenarlar renkli motifler ilenmi keten gmlekli Makedonyal kyller, solgun tenlerini parlak ipeklerle rtm Musevi kadnlar, Trkler, ingeneler pazarlk ediyorlar, tartyorlar, satc arkasn dner dnmez sebze alyorlar ve balarnn stnde dengede duran tka basa dolu sepetin arl altnda sendelerierken kalabal yarp geiyorlard.

Pazara alan kk bir Yunan tavemasnda kahve itik. Bir sredir bizi izleyen Yunanl asker bizimle konumaya karar verdi:

"Nereden geliyorsunuz? Ne yaparsnz?" Durumu anlattk. Askerin yz aydnland ve tek tek elleri

mizi skt. "Ben sekiz yl m Amerika' da geirdim. Kardeimin lo

wa'da, Mason City'de ekerci dkkan var. Her taraf gezdim: Kansas'ta, Colorado'da, New York'ta, llinois'da. Springfield'in salonunda ayakkab boyacsydm."

"Oraya tekrar gidecek misiniz?" Yapmack bir glmsemeyle: "Elbette dneceim! dedi. Buraya Balkan Savalarnda ar

pmak iin geldim, askerliimin bitmesine yalnz ay kald. Ondan sonra zgrlk! zgr lkeye, gzel lkeye, lkeme geri dneceim, Amerika'ya!"

"Bizimle bir eyler iin." Kafasn sallad: "Hayr, siz benimle bir eyler iin. Buras babamn lokantas

dr. Amerika'da Amerikallar beni her zaman ho karlad, ben de Amerikallar ho karlamaktan mutluluk duyarm. Adm Constantin Ch akiri s."

Yanmza iki asker daha geldi, hep birlikte oturduk. Askerler Constantin 'Je tartmaya baladlar, sonra heyecanla bize yneldi ler, tam bir konuma seliydi. Constantin :

49

"Bu ocuklar ngilizce bilmiyorlar, diye aklad. Ama onun Amerika'da alt erkek kardei var, tekisinin de kz kardeiyle, babas Amerika'da. Her ikisi de Amerika'nn byk bir lke, gl bir lke olduunu ve savatan sonra oraya gideceklerini sylyorlar."

"Yunanistan' n savaa girmesini ister misiniz?" Constantin kafasyla hayr iareti yapt: "Makedonya sava istemiyor; Yunanistan' da bar istiyoruz." "Venizelos hakknda ne dnyorsunuz?" Gld: "Venizelos sava istiyor. Yenizelos 'tan yana olsaydm imdi

ye kadar oktan lmtm. Venizelos'u severiz; bizi zgrlnze o kavuturdu. Ama sava istemiyoruz. Kral m? Ha! Onu umursamyoruz, o hibir ey deil.

"Bizim Yeni Yunanistan'da siyasetten hi anlamayz. Henz hi oy kullanmadk, bu durumda siyasetten ne kadar anlamamz bekliyorsunuz? Ah! Amerika'y seviyorum!"

Sesi hayranlktan kendinden gemi bir tona brnd: "Amerika'da tm arkadalarm kardeim gibidir; buradaki

yaamak deil, kazanlacak para yok." Bir an sustuktan sonra u yargda bulundu: "Bizler Makedonyalyz. B yk skender'in ocuklaryz." Otele dnerken Yunanl iki askerle daha karlatk. imdiden

peimize taklmlard, o srada biri dnerek: "Bu iki tipin Amerikal olduuna seninle bahse girerim," dedi. Onlara seslendik:

"Hello Bill !" "Hello!" Bize doru geldiler. "Sizin kesinlikle Amerikal olduunuzu sylyordum. Birle

ik Devletlerde yedi yl yaadm. ki yl da orduda askerlik yaptm, orada yeniden yola ktm."

"Yunanistan'n sava ilan etmesini istiyor musunuz?" "Sen, biz stersek konu! Konstantinopolis'i alacaz. Kral

mzn ad Konstantin ve Konstantinopolis Yunanlyd! Anlyor musunuz? Konstantinopolis 'e Konstantin' le dneceiz. arpacaz! Tabii ki arpacaz . . . ve Srbistan ' , Bulgaristan' , Romanya'y, talya'y ... btn dnyay yeneceiz, tamam m ! "

50

"Nerelisiniz?" "S partal ! " Selanik'in drt bir yann gezdiimiz o gnlerde dzinelerce

insan: askerler, dkkanclar, hatta kk gazete satclar bile kt bir Amerikancayla bize seslendi. Otelin altnda yeil hal kapl, grkemli bir losra salonu vard, salonu korkun bykl bir Yunanl ynetiyordu, bizi u szlerle karlad:

"Hel/o, boys! Glad to see you! New York, 42. Sokaktaki Chez George'un ubesine ho geldiniz! George, benim kardeimdir."

Ve para almay kabul etmedi. Dkkanlar Amerikan ayakkablaryla, olmadk yerlerde d

melerle dolu, omuzlan vatkal, Amerikan kolej niformalanyla, bir dolarlk Amerikan kol saatleriyle ve Amerikan mal gvenlikli tra makineleriyle doluydu.

Grnre baklrsa, Selanik' i n erkek nfusunun tamam Amerika'ya gitmiti. "Amerika, zengin olunacak zgr lke! Evet bir Yunanlyz. Yunanl olmaktan gurur duyuyoruz." Bir omuz silkme: "Ama Yunanistan ' da yaanamaz." Ve sava biter bitmez, askerlik hizmetleri sona erer ermez hepsi oraya dnecek.

Srbistan'da, Bulgaristan' da, Romanya'da da, Selanik'tekiler gibi Amerika'ya gitmi ve ayn atei getirmi bakalaryla karlatk. Yurtseverlik ad verilen bu yrtc ve akld duygu onlarda ok glyd: lkelerini seviyorlar ve onun uruna can vermeye hazrlard - ama artk orada yaamak istemiyorlard. Amerika 'nn tadn almlard; orada yeni bir dnya geleceinin, her zaman yaanacak yeni bir servenin bulunaca bir uygarln deneyini yaamlard.

5 1

Il SAVAIN DOGU KAPISI

Arnerikan Kzl-Ha, yabanc tp grevlileri: tehlikeye glp geen ve gelecekteki baarlaryla vnen katlam doktorlar, gl kuvvetli hasta bakclar tifsn krp geirdii Srbistan'a ulamak iin buradan geiyorlard, ama sa kalanlar da .vard, zincirden boanmasna, titreyerek gelip arkadalannn lmlerini anlatyorlard.

Bu hep oluyordu. Selanik'te kaldmz srede, toplam yz on dokuz kii olmak zere ngiliz yeni kurul gemiti. En kk eitimi, en az tehizat, neyle karlaaca konusunda en kk bir fikri olmayan tazecik gen kzlar grlmeye deer sokaklar ve pazarlar kefediyorlard.

"Hayr, diyordu biri, hasta bakclk deneyimim hi yok. Ama zor olmasa gerek, deil mi?"

Onu duyan, Kraliyel Sal Hizmetlerinden bir temen umutsuzlukla kafasn sallad.

"ngiltere'de, onlarn gitmesine izin vererek, keileri hepten karmlar! Hemen her kezde kesin lm. stelik, biliyor musunuz yalnzca yararsz deiller, hastala ilk yakalanacak onlardr ve bu da bizim iin iyiletirilmesi gereken daha ok insan demektir."

Kesinlikle her be dakikada bir yeni bir sylenti dolayordu. Bir gnlk gazeteler cafcafl balklaryla gece gndz sokaklar ve kafeteryalar dolduruyorlard:

KONSTANTNOPOLS ALINDI ! YARIMADADA KIRK BR NGLZ LDRLD!

52

TRK DEVRMCLER ALMANLARI BRE KADAR KIRIYOR!

Bir akam, galeyana gelmi bir asker gruhu bayraklar havada, "Hurra!" diye bararak ve "Yunanistan sava ilan etti !" diye brerek deniz cephesinde boydan boya gitti.

Her yanda casuslar kaynyordu. talyan olduklarn iddia eden, kafalan tral, yzlerinde ustura kavgas yaralarnn izleri olan Almanlar; Trk geinen, kafalarna yeil Tyrol apkas takm Avusturyallar; yalnzca kendilerini ilgilendiren alt dilli sohbetleri gzlernek iin kahvelerde oturmu, salak tavrl ngilizler; kuytularda komplolar kuran Eski-Trk Partisinin Mslmanlan ve gizli polisin gnde on be kez klk deitiren, byklannn eklini deitiren Yunanl ajanlar.

Bazen, doudan gelen bir Fransz ya da ngiliz sava gemisi ar ar mazotlu sular yaryar ve onarm iin daklarda demir atyordu. O zaman ehir gece gndz kafay bulmu bahriyelilerle doluyordu.

nk Selanik her eydi, yanszlk dnda. Sokaklarda subaylarn srekli varlnn dnda, her gn Srp cephesi iin malzeme ykl ngiliz gemilerinin limana girii grlebi lirdi. H