³:J>QBEEUG GWLA CEK´KMJ=:ELUG>WE=WJWG= CO&L&&J

1

“АРДЧИЛЛЫН ҮНЭТ ЗҮЙЛС” СУРГАЛТЫН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ ХӨТӨЛБӨР

2


“Ардчиллын үнэт зүйлс” сургалтын энэхүү хөтөлбөрийг НҮБ-ын Ардчиллыг Дэмжих Сангийн санхүүжилттэйгээр “Ардчиллын төлөөх шинэ үе” төслийн хүрээнд боловсруулсан сургалтын дэлгэрэнгүй хөтөлбөрийг боловсруулж Хүүхдийг Ивээх Сангаас хэвлүүлэв.

Төслийг санаачлан, удирдагч: Энхбатын Цолмон

Эмхэтгэсэн боловсруулсан: Ганболдын Пагмасүрэн

Техник редактор: Баасанжавын Цолмон, Эрдэнэбилэгийн Дуламсүрэн, Чимэдийн Мөнгөнтуяа

Хөтөлбөрийг боловсруулсан багийг ахалж ажилласан: Мягмарын Энхбадрал, Гомбосүрэнгийн Оюунжаргал, Баянбаатарын Оюундарь

Хөтөлбөрийг боловсруулахад оролцсон: Гэрэлт-одын Доржтүвдэн, Жамъянсүрэнгийн Батболд, Гантулгын Мөнхтунгалаг, Ганбаатарын Сүрэн, Шинэбаярын Билгүүн, Ганхуягийн Золзаяа, Адилбишийн Түвшинбаяр, Батмөнхийн Дөлгөөн, Сугирмаагийн Биндэрьяа, Цэнд-Аюушийн Ононтуул, Ганбатын Болормаа, Цэдэнбалын Очгэрэл, Амгаланбаатарын Даваа, Баттөмөрийн Гүнсэнхорол, Алтанхуягийн Алтанбаяр, Баянмөнхийн Мөнхцэцэг, Гансүхийн Мягмарсүрэн

Хэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: Хорлоогийн Балдандорж

Энэхүү хэвлэлд орсон аливаа агуулга, эшлэлүүд нь Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага болон Хүүхдийг Ивээх Сангийн байр суурийг илэрхийлээгүй болно.

Хүүхдийг Ивээх Сангийн Монгол Улс дахь хөтөлбөр | Төв шуудангийн хайрцаг 1023, Улаанбаатар-13, Монгол Улс | Утас: +976-11-329371, 329365| Факс: +976-11-329361| Цахим шуудан: [email protected] | “Ардчиллын үнэт зүйлс”сургалтын хураангуй ба дэлгэрэнгүй хувилбаруудыг Хүүхдийг Ивээх Сангийн Монгол дахь хөтөлбөр, тус газрын дэргэдэх Хүүхэд хамгааллын аргазүйн төвөөс болон цахим хэлбэрээр www.savethechildren.mn вэб хуудаснаас авах боломжтой.

ISBN: 978-9919-9679-6-3

ДАА 320ННА 66П-118

3


Монгол Улс Үндсэн хуулиндаа улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлж, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж, хүн төрлөхтний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгож байгаа улс болохоо зарласнаас хойш өдгөө 29 жил улирч байна. Энэхүү зорилго чиглэлийг хүн төрөлхтний нийтлэг үнэт зүйлс болсон, амьдралын бүх орчинд нийтээрээ хамгаалан хөгжүүлэх шаардлагатай хүний эрх, эрх чөлөө, хуулийн засаглал, чөлөөт хэвлэл мэдээлэл, хүртээмжтэй тэгш боломжийг дээдэлдэг дэлхийн хамтын нийгэмлэг сайшаан хүлээн авч, энэхүү зорилгод хүрэхэд нь тус улсад хөгжлийн болон хүмүүнлэгийн дэмжлэгүүдийг үзүүлсээр ирлээ. Ардчиллын үнэт зүйлсийг хамгаалан, уламжлуулан хөгжүүлэх нь одоо болон, ирээдүйнхээ төлөө бидний оруулах хувь нэмэр, зайлшгүй ба тасралтгүйгээр хийх ёстой ажил юм. Ардчиллын үнэт зүйлсийг хамгаалж, хөгжүүлснээр хүн бүрийн эрх чөлөө, улс орны тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах юм. Ардчилал бол нийт иргэдийн амьдрах нөхцөлийг сайжруулж, нийгмийн баялгаас тэгш хүртэх боломжийг олгож, гарааны тэгш байдлыг ханган, шударга ёсыг дээдэлсэн энэ цаг үеийн тэмүүлэх учиртай нийгмийн тогтолцоо гэж бид үздэг.

Иймд, Японы Хүүхдийг Ивээх Сангийн Хүүхдийн Эрхийн Засаглал хөтөлбөр нь 2020 оноос “Ардчиллын төлөөх шинэ үе” төслийг НҮБ-ын “Ардчиллыг Дэмжих Сан”-гийн санхүүжилтээр нийслэлийн Баянгол, Чингэлтэй дүүрэг болон Ховд аймагт хоёр жилийн хугацаатай удирдан, “Хүний эрхийг хамгаалагч хүүхэд залуусын дуу хоолой” ТББ, “Цогц хөгжлийн үндэсний төв” ТББ, “Боловсролын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг” ТББ, “Хөөрхөн зүрх” ТББ-уудтай хамтран хэрэгжүүлж байна.

Тус төсөл нь дээр дурдсан ардчиллын үнэт зүйлс, иргэний оролцоо, сонгуулийн үйл явцын талаар хүүхэд, залуучуудын боловсролыг дээшлүүлэх замаар ардчилсан засаглалыг одоо ба ирээдүйн сонгогчдын мэдлэг үйлдлээр дамжуулан бэхжүүлэх зорилготой. Төслийн хүрээнд, ардчилсан засаглал, иргэдийн оролцооны талаар зааж буй иргэний боловсрол, нийгмийн ухааны хичээлүүдийн сургалтын хөтөлбөрийн агуулга, арга зүйд шинжилгээ хийж, ардчиллын талаарх ойлголтын талаар өсвөр үеийнхэн, залуучуудын дунд судалгаа хийсний үр дүнд залуучууд ардчилсан үнэт зүйлсийг өөрсдөөсөө хол биш илүү ойроор хүлээж авахыг бид дэмжих хэрэгтэй нь харагдсан юм. Иргэд ардчиллын үнэт зүйлсийн талаар мэдлэгтэй байх тусам оролцоотой байна. Ардчиллын үнэт зүйлсийг хамгаалахын тулд оролцоогоо нэмэгдүүлж, хяналтаа сайжруулах ёстой. Иргэдийн оролцоо нь ардчилсан засаглалыг хамгаалах, хөгжүүлэх гол тулгуур учраас иргэний боловсролд ардчиллын үнэт зүйлсийн талаарх агуулга чухал байдаг. Үүнд залуучуудын байгууллага, хүүхдийн бүлгүүд зэрэг иргэний нийгмийн байгууллагуудад сайн дураараа суралцаж, өөрийгөө нээх боломжийг дэмжих нь зүйтэй гэж үзэн бид хичээлийн бус цагийн, ардчиллын үйл явцад залуусын оролцоог дээшлүүлэх 5 модуль сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулснаа үүгээр

ӨМНӨХ ҮГ

4


танилцуулж байна. Төслийн үйл ажиллагааны хүрээнд төслийн баг ба зөвлөх ТББ-уудтай хамтран ажиллаж, тус сургалтын хөтөлбөрийг боловсрууллаа. Цогц хөгжлийн үндэсний төв ТББ Модуль 1: Сонгуулийн үйл явц, Модуль 2: Залуучуудын Оролцоо; Боловсролын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг ТББ Модуль 3: Мэдээлэл судалгаа, Модуль 4: Хэвлэл мэдээлэл ба оролцоо; Хөөрхөн зүрх ТББ Модуль 5: Нөлөөллийн ажлыг хэрэгжүүлэх нь сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулахад хамтран ажилласанд талархал илэрхийлье. Хүний эрхийг хамгаалагч хүүхэд залуусын дуу хоолой ТББ сургалтын хөтөлбөрийг хүүхдүүдэд хүргэхээс өмнөх саналаа өгч зөвлөлдөн сургалтын хөтөлбөрийг үг хэллэг заах аргууд хүүхдүүдэд ойлгомжтой байхад анхаарах боловсронгуй болгоход хамтран ажилласанд талархал илэрхийлье.

Ардчиллын үйл явцад залуусын оролцоог дээшлүүлэх 5 модуль сургалтын хөтөлбөрийн нэгж хичээл бүрийн агуулга мэдээллүүдийг төсөлд оролцогч хүүхэд, залууст өгөхдөө хүүхэд залуучуудын оролцоог дэмжсэн ойлгомжтой үг хэллэгээр оновчтой тайлбарласан, өргөн мэдлэг мэдээллийг дэлгэрэнгүй багтаасан, амьдралд ойр жишээн дээр танилцуулаад, хүүхэд залуучууд багаар оролцоот дасгал ажлуудаар судалгаа эрэл хайгуул хийж, өөрсдөө дүрд орж тоглож байхдаа тухайн сэдвүүдийг хэзээ ч мартахааргүй сайн ойлгож, ашиглаж чаддаг болохоор ойлгомжтой энгийн идэвх оролцоог дэмжсэн багийн ажлуудыг түлхүү оруулсан. Амьдралд ойрхон жишээ кейсүүдийг илүүтэй ашиглан тайлбарласан нь хүүхдүүд өөрсдийн амьдарч буй орон нутгийн тулгамдсан асуудлуудаа шийдүүлэх, аливаа асуудалд хүний эрхийн мэдрэмжтэй хандах, хуулийн зүйл заалтуудыг ашиглаж сурах, асуудлуудаа шийдвэрлүүлэхэд дуу хоолойгоо хүргэх чадварыг бүрэн эзэмшихэд бүлгийнхээ ажилд ардчиллын үнэт зүйлс мэдлэг ойлголтой ашиглах боломжтой хичээлийн бус цагийн бүлгийн үйл ажиллагаанд ашиглах залуучуудын оролцоог бүрэн дэмжсэн хөтөлбөр болж чадсанд талархаж хөгжлийн болон хүмүүнлэгийн бүх л хамтрагч талуудыг энэхүү сургалтын хөтөлбөрийг үйл ажиллагаандаа хэрэглэхийг, түгээн дэлгэрүүлэхийг санал болгож байна.

Хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэх, хамгаалах, хангах цорын ганц баталгаа болсон ардчилсан засаглалын үнэт зүйлсийг хамгаалах хөгжүүлэхийн төлөө үг нь тод, үйлс нь бодитой, үзэг нь хурц байх болтугай.

Лувсандоржийн Баян-АлтайЯпоны Хүүхдийг Ивээх Сангийн

Монгол Улс дахь Суурин төлөөлөгч

Тапан МишраНҮБ-ын Суурин Зохицуулагч

5


ГАРЧИГМОДУЛЬ 1: СОНГУУЛИЙН ҮЙЛ ЯВЦ 10

ХАРЬЦУУЛСАН УЛС ТӨРИЙН ТОГТОЛЦОО, ЗАСАГЛАЛЫН ТӨРЛҮҮД Сэдэв 1. Төрийн тухай ойлголт: Үндсэн мэдээлэл

• Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Сэдэв 2. Улс төрийн тогтолцоо, засаглалын төрлүүд: Үндсэн ойлголтууд. . . . . . . . . . 15

• Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Сэдэв 3. Ардчиллын үндсэн ойлголт, зарчим, үзэл санаа . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

• Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Сэдэв 4. Ардчиллын үнэт зүйлс, түлхүүр ойлголт. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

• “Нэг хүний үнэт зүйл, нийтийн үнэт зүйл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Сэдэв 5. Төлөөллийн ардчилал, шууд ардчилал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

• “Манай улс” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Сэдэв 6. Монгол улс дахь ардчиллын түүхэн хөгжлийн тойм . . . . . . . . . . . . . . . . 33

• Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

АРДЧИЛАЛ МОНГОЛ УЛСАДСэдэв 1. Үндсэн хууль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

• Мэдлэг бататгах цаг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Сэдэв 2. Засаглалын хэлбэрүүд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Сэдэв 3. Монгол улсын улс төрийн тогтолцоо, төрийн эрх мэдлийн тэнцвэржүүлэлт . . . 44

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Сэдэв 4. Улс төрийн нам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Сэдэв 5. Намын бүтэц . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Сэдэв 6. Монгол улс дахь улс төрийн намууд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

• “Олуулаа хэлэлцвэл буруугүй” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

СОНГУУЛИЙН ТОГТОЛЦООСэдэв 1. Сонгууль. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

• Мэдлэг бататгах цаг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Сэдэв 2. Сонгуулийн систем (тогтолцоо) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Сэдэв 3. Сонгуулийн үе шат / процесс. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Сэдэв 4. Сонгуулийн хяналт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Сэдэв 5. Санал өгөхөд анхаарах зүйлс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Сэдэв 6. Нэг ширхэг “санал”-ын ач холбогдол. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83• “Залуусын сонгууль - 2021” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Сэдэв 7. Судалгаа болон хэвлэл мэдээлэлд шүүлтүүртэй хандах . . . . . . . . . . . . . . 85• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Сэдэв 8. Нэр дэвшигчид, улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөр болон түүний хэрэгжих байдлын үнэлгээ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

6


• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Сэдэв 9. Сонгогчдын бие даасан шийдвэр гаргалт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

• Мэдлэг бататгах хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Хавсралт. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Эх сурвалж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

МОДУЛЬ 2: ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦОО 102

ЗАЛУУЧУУД ДЭЛХИЙН ИРГЭН БОЛОХ НЬСэдэв 1. “Дэлхийн иргэн”-ий хувьд залуусын оролцоо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

• “Оюуны довтолгоо” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Сэдэв 2. ТХЗ-д залуусын оролцоо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

• “Дарвуулт завь” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Сэдэв 3. Залуучуудын оролцоог дэмжих, чадавхжуулах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

• “Хэрвээ би цэцэг байсан бол...” дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Сэдэв 4. Төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаан дахь залуучуудын оролцоо . . . . . . . 120

• “Цахим оролцоо” дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Сэдэв 5. Залуучуудын оролцоог тодорхойлсон эрх зүйн орчин . . . . . . . . . . . . . . . 126

• Хэлэлцүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Сэдэв 6. Хууль тогтоох болон институцчлагдсан тогтолцоонд залуучуудын оролцох боломжууд. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

• “Залуусын оролцоо” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

ЗАЛУУЧУУДЫН НИЙГМИЙН ОРОЛЦООНЫ ХЭЛБЭРҮҮДСэдэв 1. Хууль, эрх зүйг өөрчлөх, нөлөөлөх аргууд. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

• “Нөлөөллийн уулзалт” дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Сэдэв 2. Залуучуудын нийгмийн оролцооны аргууд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

• “Асуудал шийдэцгээе” дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143Сэдэв 3. Залуучуудын байгууллага, холбоо, клуб, ТББ-уудын үүрэг, оролцоо . . . . . . . 144

• Оролцоот дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Сэдэв 4. Хамтран зохион байгуулах болон хамтран байгуулах . . . . . . . . . . . . . . . 147

• “Хамтран байгуулъя” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Сэдэв 5. Нийгмийн асуудлаар хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн өрнүүлэх . . . . . . . . . . . . . . 150

• Оролцоот дасгал 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153• Оролцоот дасгал 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

ЗАЛУУЧУУДЫН ХУВЬ ХҮНИЙ ОРОЛЦООСэдэв 1. Залуучуудын хөдөлгөөн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

• Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Сэдэв 2. Цахим орчин дахь залуучуудын оролцоо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Сэдэв 3. Хувь хүний түвшин дэх залуусын оролцоо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

• “Шийдлийг олцгооё” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Сэдэв 4. Ардчиллын үнэт зүйлс, зарчмуудыг эрхэмлэх нь . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

• Мэдлэг бататгах дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Сэдэв 5. Хүний эрх, хөгжих эрх, хамтын эрхийн асуудлууд . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

• “Өнгийн эрх” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Сэдэв 6. Нөлөөллийн стратеги боловсруулах нь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

• Нөлөөллийн дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

7



МОДУЛЬ 3. МЭДЭЭЛЭЛ, СУДАЛГАА 190

МЭДЭЭЛЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ? МЭДЭЭЛЭЛД ХЭРХЭН ХАНДАХ ВЭ? МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖ ГЭЖ ЮУ ВЭ? МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖИЙГ ХЭРХЭН АШИГЛАХ ВЭ?

• “Үнэн үү? Худал уу?” Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193• “Мэдээлэл гэж юу вэ?” Дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

Сэдэв 1. Мэдээ, мэдээлэл гэж юу вэ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

Сэдэв 2. Мэдээллийн боловсрол-1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200• “Мэдээллийн эх сурвалжид дүн шинжилгээ хийх” идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . 202

МЭДЭЭЛЛИЙГ ҮНЭЛЭХ, НЯГТЛАХ, FACT CHECKING ХЭРХЭН ХИЙХ ВЭСэдэв 1. Мэдээллийн боловсрол-2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Сэдэв 2. Ардчилал, ардчиллыг судлах эх сурвалж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212• “Үзэл бодлыг ойлгох” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Сэдэв 3. Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

ХЯНАЛТ БА ҮНЭЛГЭЭСэдэв 1. Хууль эрх зүй / мөрийн хөтөлбөр / төлөвлөгөөг гүйцэтгэлтэй харьцуулах дасгал 220Сэдэв 2. Мөрийн хөтөлбөр боловсруулах хууль эрх зүй . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

• “Мөрийн хөтөлбөр боловсруулах хууль эрх зүй” дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . 225Сэдэв 3. Мөрийн хөтөлбөр, мөрийн хөтөлбөрийн гүйцэтгэлийн харьцуулалт. . . . . . . . 226

• “Мөрийн хөтөлбөр, түүний харьцуулалт” дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Сэдэв 4. Мөрийн хөтөлбөрийн төлөвлөгөө ба гүйцэтгэлийн харьцуулалт. . . . . . . . . . 233

• “Мөрийн хөтөлбөрийн төлөвлөгөө ба гүйцэтгэлийн харьцуулалт” дасгал . . . . . . 237• “Ардчиллын үйл явц дахь залуучуудын оролцоо-үндэсний кейс” дасгал . . . . . . 238

Сэдэв 5. Сонгуулийн оролцоо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

КЕЙС СУДАЛГААСэдэв 1. Залуучууд хэрхэн ардчиллын үйл явцад оролцож байна вэ? . . . . . . . . . . . 244

• “Залуучуудын оролцоо” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248• “Хэвтээ манлайлал” идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Сэдэв 2. Судалгаа гэж юу вэ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249• “Асуудлын мод” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Сэдэв 3. Кейс шинжлэх аргууд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252• “Кейс шинжлэх” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮНГ ХЭРХЭН ТАНИЛЦУУЛАХ ВЭ?Сэдэв 1. Санаагаа танилцуулах, багаар хэлэлцэх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

• “Pitch буюу танилцуулга хийх” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267


8


МОДУЛЬ 4. ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЭЛ БА АРДЧИЛСАН ОРОЛЦОО 277

СУУРЬ МЭДЭЭЛЛИЙГ БЭЛТГЭХ - БАРИМТЫГ ШАЛГАХСуурь мэдээллийг бэлтгэх, баримтыг шалгах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

• Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280Сэдэв 1. Нийгмийн мэдээллийн сүлжээ ба хуурамч мэдээлэл . . . . . . . . . . . . . . . . 281

• “Нийгмийн сүлжээн дэх миний төрх” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284Сэдэв 2. Хуурамч мэдээ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

МЭДЭЭЛЭЛ, ХЭВЛЭЛИЙН МЭДЭЭСэдэв 1. Мэдээлэл эрж хайх, цуглуулах, цуглуулсан мэдээлэлтэйгээ ажиллах. . . . . . . 292Сэдэв 2. Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

• “Дүрд тоглох” дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

ЯРИЛЦЛАГА ХИЙХ АРГА ТЕХНИКҮҮД/ЗӨВ АСУУЛТ ТАВИХСэдэв 1. Ярилцлага хийх аргууд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302• Идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

ЗОЧИН ИЛТГЭГЧИЙГ СОНГОХ, ҮЗЭГЧДИЙГ ТАТАХ БА БУСАД АНХААРАХ ЗҮЙЛССэдэв 1. Зочин илтгэгч гэж хэн бэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

• “Оролцогчдын хүлээлтийг тодорхойлох” дасгал ажил. . . . . . . . . . . . . . . . . 307Сэдэв 2. Зочин илтгэгчийг сонгох алхам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

• “Цахилгаан шатны танилцуулга” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312• “Аалзны тор” идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

Сэдэв 3. Зорилтот зах зээл ба үзэгч . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314• “Зорилтот бүлгийг тодорхойлох, судлах, загвар үүсгэх” дасгал ажил . . . . . . . . 316

Сэдэв 4. Мэдээллийн сувгууд, контент төлөвлөгөө, үнэлгээ . . . . . . . . . . . . . . . . . 317• Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320• “Data call-out буюу өгөгдөл дуудах” идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . 321

Сэдэв 5. Кибер халдлага . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321• Хэлэлцүүлэг, дадлага ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

Сэдэв 6. Хүчтэй нууц үг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324• “Үзэгдэл шинжлэх” дасгал ажил. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325• “Хүйс үү? Жендэр үү?” Дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

Сэдэв 7. Жендэр ба хүйс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328• “Шидэт тогоо” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

Сэдэв 8. Жендерийн ялгаатай үнэлэмж ба жендерийн тэгш байдал . . . . . . . . . . . . 330

КОНТЕНТ БОЛОВСРУУЛАХ ДАДЛАГА АЖИЛСэдэв 1. Подкаст хэрхэн хийх вэ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

• “Хурдтай болзоо: 1 минутын холигч” идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . 336Подкаст ба ерөнхий төлөвлөлт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336• “Подкаст хийх төлөвлөгөө” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338Подкаст хийх алхам, анхаарах зүйлс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339• “Эфир! Туршилтын бичлэг хийх нь” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340Подкаст түгээх суваг, зөвлөмж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341• “Зип, заап, боинг” идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Сэдэв 2. Гэрэл зураг хэрхэн авах вэ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343• “Зураг дарах” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

Сэдэв 3. Бичлэг, блог хийж, засварлах. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347• “Нүдээ аньсан оролцогчид” идэвхжүүлэх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

9


Шинэ медиа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348• “Видео профайл” дасгал ажил, хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

Сэдэв 4. “Блог, видео блог, влог . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351• “Влог-төлөвлөгөө, бэлтгэл” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354

Сэдэв 5. Ухаалаг гар утас ашиглан бичлэг хийх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354• “Ухаалаг гар утас ашиглан бичлэг хийх” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

Сэдэв 6. Нийгмийн сүлжээний нийтлэл бэлдэх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362• “Нийгмийн сүлжээний нийтлэл бэлдэх” дасгал ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . 366• “Эргэцүүлэл” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

Эх сурвалж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368Хавсралт. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

МОДУЛЬ 5. НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 374

НӨЛӨӨЛЛИЙГ ОЙЛГОХ НЬ, НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮЙЛ ЯВЦСэдэв 1. Нөлөөлөл гэж юу вэ? Түүний үндсэн ойлголт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377

• “Үнэн ба худал” оролцоот дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382Сэдэв 2. Нөлөөлөл хийхэд шаардлагатай ур чадвар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382Сэдэв 3. Нөлөөлөл хийхэд анхаарах зарчим, ёс зүй . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

• Кейс шинжилгээ дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389Сэдэв 4. Нөлөөллийн ажлын сайн туршлага . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390Сэдэв 5. Асуудалд дүн шинжилгээ хийх аргачлал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393Сэдэв 6. Нөлөөлөл ба асуудлыг тодорхойлох нь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

• “Асуудлыг тодорхойлох нь” дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396Сэдэв 7. Мэтгэлцээн хийх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396

• Асуулт хариултын цаг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397• Чиглүүлэгчдийн дүгнэлт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398

НӨЛӨӨЛЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ҮЙЛ ЯВЦСэдэв 1. Асуудалд шийдэл хайх нь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

• Асуудлын модонд шийдэл гаргах багийн ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402Сэдэв 2. Нөлөөллийн ажлын аргууд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

• Жүжигчилсэн тоглолт дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408Сэдэв 3. Нөлөөллийн ажилд сошиал медиаг ашиглах нь . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

• Оролцоот дасгал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412Сэдэв 4. Бодлогын нөлөөлөл. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412Сэдэв 5. Төлөвлөлт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

• Төлөвлөгөө гаргах бүлгийн ажил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419• Асуулт хариултын цаг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419• Чиглүүлэгчдийн дүгнэлт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

БАГААР АЖИЛЛАХ БОЛОН ЗАГВАРЧЛАХ СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ҮЙЛ ЯВЦСэдэв 1. Нөлөөллийн үйл ажиллагааг үнэлэх нь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422Сэдэв 2. Багаар үр дүнтэй ажиллах нь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

• Багийн ажиллагаа дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428Сэдэв 3. Загварчлах сэтгэлгээ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429Сэдэв 4. Нөлөөллийн ажил хийх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

• Нөлөөллийн ажлын танилцуулга хийх дасгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433• Панел хэлэлцүүлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433

Сэдэв 5. Сургалтад оролцогчид цаашид хийх зүйлсийнхээ талаар ярилцах . . . . . . . . 434Дүгнэлт, хаалт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435Хавсралт. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436Эх сурвалж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438

10

МОДУЛЬ 1


СОНГУУЛИЙН ҮЙЛ ЯВЦ

МОДУЛЬ 1

Модуль 1-н хүрээнд улс төрийн онол, ардчилал болон сонгуулийн үйл явцын тухай дэлгэрэнгүйг лекцийн агуулга, идэвхжүүлэх дасгал ажлаар танилцуулна.

Эх сурвалжтай холбоотой асуудлаар Цогц Хөгжлийн Үндэсний Төв ТББ-д хандана уу.

11


МОД

УЛЬ

1

Энэхүү модулийн хүрээнд улс төрийн тогтолцоо, түүний төлөвшил, дэглэм, үйл ажиллагаа, засаглалын хэлбэр, эрх мэдлийн хуваарилалт, сонгууль, түүнийг хэрхэн, ямар журмаар байдлаар зохион байгуулдаг, үе шат хяналт, сонгох, сонгогдох эрхийн тухай дэлгэрэнгүй танилцуулна.

Үндсэн болон дэд сэдвүүдийн хүрээнд ахлах ангийн сурагчид болон оюутнуудад Монгол Улсын улс төр, засаглалын тухай ойлголт, сонгуулийн үндсэн ухагдахуун, сонгуульд оролцохын ач холбогдлыг танин мэдүүлэх зорилготой. Үүний үр дүнд оролцогчид хичээлүүдээс тодорхой мэдлэг мэдээллийг авч, суурь ойлголтуудаа дээшлүүлнэ.

Дэд сэдэв 1Харьцуулсан улс төрийн тогтолцоо, засаглалын төрлүүд

Дэд сэдэв 2 Ардчилал Монгол Улсад

Дэд сэдэв 3Сонгуулийн тогтолцоо

МОДУЛЬ 1

ЗОРИЛГО ХҮЛЭЭГДЭЖ БУЙ ҮР ДҮН

12

МОДУЛЬ 1


ХАРЬЦУУЛСАН УЛС ТӨРИЙН ТОГТОЛЦОО, ЗАСАГЛАЛЫН ТӨРЛҮҮД

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Төрийн тухай ойлголт: Үндсэн мэдээлэл Сэдэв 2. Улс төрийн тогтолцоо, засаглалын төрлүүд: Үндсэн

ойлголтуудСэдэв 3. Ардчиллын үндсэн ойлголт, зарчим, үзэл санааСэдэв 4. Ардчиллын үнэт зүйлс, түлхүүр ойлголтСэдэв 5. Төлөөллийн ардчилал, шууд ардчилалСэдэв 6. Монгол Улс дах ардчиллын түүхэн хөгжлийн тойм

ЗОРИЛГО

Улс төрийн тогтолцоо, засаглалын хэлбэрүүдийн тухай оролцогчдын мэдлэг, ойлголтыг тэлэх

13


МОД

УЛЬ

1

ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨРӨЛ ҮРГЭЛЖЛЭХ ХУГАЦАА ШААРДЛАГАТАЙ ЭСЭХ

Лекц 20 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц• Проектор • Дэлгэц• Ширээ • Сандал

Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT

ҮНДСЭН МЭДЭЭЛЭЛ

Улс төр, төр, засаглалын талаарх сурагчдын мэдлэг, хэлэлцүүлсэн санал бодлыг чиглүүлэгч багш нэгтгэн дүгнэж, алдаа оноо, зөв зүйтэй санал бодлыг зааглан тайлбарлаж сэдвийн дагуух үзүүлэн илтгэлийг танилцуулж мэдлэгийг бататгана.

Төр гэж юу вэ?

Төр гэж байхгүй байсан бол бидний амьдрал одоогийнхоос ямар ялгаатай байх вэ? Хууль, хүний эрх гэж байхгүй, гэмт хэрэг хариуцлага тооцдоггүй бол яах вэ? Төр гэж үгүй бол шударга ёс үгүй, хүчтэй нь хүчгүйгээ дарангуйлсан нийгэм бий болох тул төр засаг оршин тогтнож, нэг хүний эрх нөгөө хүний эрхээр хязгаарлагдаж, хүн нийгэмтэйгээ харилцан зөвшилцөн аж төрдөг. Төр нь нийгмийн нийтлэг эрх ашгийг хамгаалж, нийтлэг үйлчлэх шийдвэрийг гаргаж, албадлага, хүч хэрэглэх онцгой эрх бүхий засаглалын аппараттай, хууль ёс, уламжлал, зан заншлын дагуу олгогдсон эрх нь тухайн нутаг дэвсгэрийн хязгаарт гаднын ямар ч хүчнээс үл хамааран заавал хэрэгжих хүчинтэй, нийгмийн өөрөө өөрийгөө зохион байгуулах илэрхийлэл болсон улс төр-нийгмийн институт юм.

Төр нь дараах онцлог шинж чанартай1:• Төр зайлшгүй шинжтэй. Ямар ч хүн, нийгмийн ямар ч бүлэг төрд заавал харьяалагдана.

Төр байх нь иргэнтэй байна. Иргэн байх нь төр байхын илрэл.• Төр түгээмэл шинжтэй. Тухайн орны хил хязгаар, нутаг дэвсгэр дээр оршин суугаа бүх

хүмүүсийг захирах зохицуулах эрхийг эдэлнэ.• Төр бол албадлагын онцгой хэлбэр. Төр албан ёсоор албадлага хэрэглэх эрхтэй.

Иймээс албадлагын тусгай аппараттай.• Төр нь бие даасан, бүрэн эрхт тусгаар байгууллага.

Төрийн салшгүй шинж чанар нь газар нутаг, хүн ам, нийтлэг засаглал юм.

Төрийн нийтлэг үүрэг:• Тухайн улс орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангах үүрэг хүлээнэ• Төр нь эрх зүйд захирагдах бөгөөд хууль эрхзүй болон түүгээр дэмжигдсэн ёс суртахууны

хэм хэмжээнд тулгуурлан нийгмийн хэв ёсыг төр сахин хамгаалах үүрэгтэй. • Улс орны ирээдүйн зорилгыг дэвшүүлж, хөгжлийг хангах үүрэгтэй

1 “Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэм тогтолцоо ба бодлого”, Friedrich ebert stiftung, УБ. 2013 он

14

МОДУЛЬ 1


• Төр иргэдийнхээ ашиг сонирхол, эрх ашгийг хүлээн авч хэрэгжүүлэх үүрэгтэй• Бусад улс оронтой хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлж бэхжүүлэх үүрэгтэй.

Улс төр гэж юу вэ?

Эртний Грек хэллэгт “policu” хэмээх үг нь “Төрийг удирдах урлаг” гэх утгатай. Анх төрийн зорилго нь түүний нутаг дэвсгэрийн хүрээнд тодорхой бодлого, хилийн чанадад гадаад бодлого хэрэгжүүлэх тодорхой арга гэсэн утгыг агуулж байв. Эртний Грекийн суут сэтгэгч Аристотель “Хүн бол улс төрийн оршихуй” мөн гэж тодорхойлжээ.

Хүн нийгмийн нэгэн хэсэг байх тул улс төрийн харилцаанд зайлшгүй оролцдог. Татвар төлөх, эргээд төлсөн татварынхаа ашиг шимийг хүртэх, өөрөө сонгогдох эсхүл өөрийгөө төлөөлөх чадвартай гэж үзсэн хүнээ сонгуулиар сонгох гэхчлэн хүн бүрд хамаатай ойлголт тул улс төрийн боловсрол мэдлэгтэй байх нь чухал. Улс төрийн тухай ойлголтыг судлаачид ийн тайлбарлажээ.

Францын улс төр судлаач Ф.Бро“Улс төр бол зорилт тодорхойлох, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар шийдвэр гаргаж, арга хэмжээ авч байдаг улс төрийн бодлого. Улс төрийг хүмүүс болон улс төрийн байгууллагуудын засгийн эрхийн төлөө тэмцэл болж байдаг тодорхой хүрээ гэж хэлж болно. Арай өргөн утгаар авч үзвэл улс төр нь хүмүүсийг удирдах урлаг юм”

Дэвид Истон “Улс төр нь нийгэм дэх үнэт зүйлсийг эрх мэдэлд тулгуурлан хуваарилан байршуулах үйл байдал”

Германы улс төр судлаач Макс Вебер “Улс төр бол эрх мэдэлд оролцох түүнийг хуваарилахад нөлөөлөхийн төлөө эрмэлзэх тэмцэх явдал бөгөөд төр улсын доторх хүмүүсийн олон янзын бүлэглэлийг бүгдийг хамарсан онцлогтой”.

Эдгээрээс үзвэл улс төр гэдэг нь: • Өргөн утгаараа нийгэм дэх шийдвэр гаргах эрх мэдэл, түүнд нөлөөлөх, оролцох,

хэрэгжүүлэх үйл явц хэмээн ойлгож болно.• Явцуу утгаараа төр засгийн институт, орон нутгийн засаг захиргаа албан ёсны институт

байгууллагатай холбож, тэдгээрийн хоорондын харилцааны талбар гэж үздэг.

Төрийн чиг үүрэг

Төр нь гадаад, дотоод чиг үүрэгтэй. Төрийн гадаад чиг үүрэг нь улс орноо батлан хамгаалах, дэлхийн улс орнуудтай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх үүрэгтэй. Дотооддоо улс төр, эрх зүй, оюун санаа, нийгэм болон эдийн засгийн үүрэг хэрэгжүүлнэ.

15


МОД

УЛЬ

1ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ


Оролцоот дасгал 30 мин Сонголтоор

Шаардлагатай нөөц• Хөнгөн бөмбөг - 1ш

Бэлтгэх зүйлс• Сандлуудыг танхимд тойрог хэлбэрээр засна

ЧИГЛҮҮЛЭХ ЗААВАРЧИЛГАА

Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгалын зааварчилгааг танилцуулна. /5 мин/Алхам 2. Чиглүүлэгч танхимын голд суугаад “Төр гэж юу вэ?” асуултыг нийт оролцогчдын

дунд тавина. Алхам 3. Чиглүүлэгч асуултаа тавьсны дараа сурагчид дор бүрнээ хариултаа бодож эхэлнэ. Алхам 4. Чиглүүлэгч хөнгөн бөмбөгийг эхлээд нэг оролцогчид өгнө.Алхам 5. Бөмбөг авсан оролцогч чиглүүлэгчийн асуултад 1-3 үгээр хариулаад, хажуугийн

оролцогчдоо бөмбөгөө дамжуулна. /5 мин/Алхам 6. Энэ маягаар танхимд тойрч суусан бүх оролцогч асуултад хариулсны дараа утга

давтагдсан юм уу ойролцоо утгатай хариултуудаа танхимаараа ярилцаж, гаргана. /5 мин/

Алхам 7. Үүний дараа танхимаас гарсан ерөнхий хариулт “Улс төр” гэх ухагдахуунтай уялдаж байна уу гэдгийг чиглүүлэгч оролцогчдоос асууна.

Алхам 8. Оролцогчид нэг нэгээрээ гараа өргөж, “тийм бол яагаад, үгүй бол яагаад” гэдгээ өөрийн бодлоор тайлбарлана. /5 мин/

Алхам 9. Чиглүүлэгч сурагчдын хариултыг сонсож, эдгээр хариултын тухай нэгтгэн дүгнэж, хэлэлцсэнээр дасгалаа дуусгана. /10 мин/

УЛС ТӨРИЙН ТОГТОЛЦОО, ЗАСАГЛАЛЫН ТӨРЛҮҮД: ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТУУД




Бэлтгэх зүйлс • Танилцуулах PPT

16

МОДУЛЬ 1



Улс төрийн дэглэм, түүний төрлүүд - Улс төрийн тогтолцооны шинж чанар, нийгмийн улс төрийн харилцааны хөгжлийн чиглэл, түвшинг тодорхойлоход улс төрийн дэглэм хэмээх ойлголт чухал ач холбогдолтой. Учир нь улс төрийн дэглэм нь орчин үед засаглалын хэлбэр, түүний шинж чанарыг тодорхойлоход чиглэсэн хамгийн өргөн дэлгэрсэн ойлголт юм. Улс төрийн дэглэм гэх ойлголт 20-р зууны эхээр улс төрийн шинжлэх ухаанд нэвтэрсэн байна.

Өнөөгийн улс төрийн шинжлэх ухаанд улс төрийн дэглэмийг нийгэм дэх улс төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэх арга, хэрэгслийн нийлбэр цогц гэж үздэг байна.2

Францын улс төр судлаач М. Дюверже улс төрийн дэглэмийг “Намуудын тогтолцоо, сонгуулийн арга хэлбэр, шийдвэр гаргаж буй төлөв байдал, шахалтын бүлгүүдийн бүтцийн тодорхой зохицол” гэж тодорхойлсон байна.

Улс төр судлаач Ж. Л. Кермонн дээрх тодорхойлолтод тайлбар хийхийн зэрэгцээ дараах элементүүдийг багтаажээ. Үүнд:

• Легитим зарчим• Улс төрийн институтийн бүтэц• Намын тогтолцоо орно.

Легитим гэх үгийг анх улс төрийн шинжлэх ухаанд Германы эрдэмтэн М.Вебер оруулсан байх бөгөөд хууль ёсны, хуульчлагдсан гэсэн утга санааг илэрхийлсэн латин гаралтай үг юм.

Аливаа улс төрийн дэглэм үйл ажиллагаагаа нийгэмд хүлээн зөвшөөрүүлэх, дэмжүүлэх шаардлага хэрэгцээтэй байдаг бөгөөд энэ үүднээс олон түмний дэмжлэгийг эрэлхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн дэглэмийн легитим шинж нь нийгэм дэх улс төрийн тогтвортой байдлын үндсэн урьдач нөхцөлөө болгохын зэрэгцээ хүн амын сэтгэл зүйн төлөв байдал дээр суурилдаг байна.

Ардчилсан улс төрийн дэглэмд легитим шинж байнга хувьсан өөрчлөгдөж байх бөгөөд түүнийг олж авахын тулд засаглалын зүгээс ихээхэн хүчин чармайлт гаргадаг. Энэ нь иргэдийн эрх чөлөө, олон ургалч үзэлтэй холбоотой юм. Гэтэл авторитар болон тоталитар улс төрийн дэглэмд ингэх шаардлага бага, легитим шинжээ үзэл суртал юм уу албадлагын механизм дээр суурилж хангахыг чухалчилдаг.

Хүн төрөлхтний хөгжлийн шинэхэн түүх буюу ХХ зуун гэхэд дэлхийн улс орнуудыг улс төрийн дэглэмээр нь дараах үндсэн ангилалд хуваан авч үздэг болжээ. Үүнд:

• Тоталитар дэглэм: Улс төр-нийгэм-эдийн засгийн бүхий л хүрээнд улс төрийн тодорхой хүчин дангаар эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг. ХХ зууны эхний хагасын Фашист Герман, Итали үүний тодорхой жишээ болно.

• Цэргийн дэглэм: Нийгмийн харилцааны бүхий л хүрээнд цэргийн эрх мэдэлтнүүд тодорхойлох, шийдвэрлэх үүрэгтэй. Засгийн эрхийг цэргийн эрх мэдэлтнүүд хэрэгжүүлдэг. Жишээ нь, 2011 онд Бирмд бүх нийтийн сонгууль болох хүртэл цэргийн дэглэм бүрэн утгаараа тогтож байв.

• Авторитар дэглэм: Улс төр-нийгэм-эдийн засгийн хүрээнд тодорхой улс төрийн нам, хүчин давамгайлах хандлагатай. Социализмын үеийн ЗХУ, БНМАУ үүний тодорхой

2 Н. Отгонбаяр, Л. Очирсүрэн “Орчин үеийн үзэл суртлууд” УБ, 2005 он.

17


МОД

УЛЬ

1жишээ болно. Учир нь коммунист нам нийгмийн бүхий л хүрээнд давамгайлах шинжтэй байсан.

• Ардчилсан дэглэм: Улс төрийн эрх мэдлийг тайван замаар шилжүүлэх чөлөөт сонгуультай, олон намын тогтолцоотой, иргэдийн өмчлөх, үйлдвэрлэл эрхлэх эрхийг хязгаарлаагүй. Эдүгээ олон улс орон ардчилсан дэглэмийг сонгоод байна. Тухайлбал, Монгол Улс Үндсэн хуулиар болон улс төрийн бодит харилцааны гол шинжээрээ ардчилсан дэглэмтэй улс юм.3

Улс төрийн онол, чиглэлүүд

Улс төрийн онолын үүсэл хөгжил, орчин үеийн гол чиглэл, авч үздэг үндсэн асуудлын талаар товч өгүүлбэл: Улс төрийн сэтгэлгээний түүхэнд онолын шинжтэй олон чухал үзэл санаа эрт үеэс үеэс боловсрогдсоор иржээ. Никколо Макиавеллигээс эхэлж цаашдаа Жан Боден, Жон Локк, Томас Гоббс, Шарль Луи де Монтескье, Жан Жак Руссо, Иеремия Бентам, Жон Стюарт Милль, Алексис де Токвиль, Г.В.Ф.Гегель зэрэг агуу их сэтгэгчдийн бүтээл туурвилаар хөгжин гүнзгийрч, улс төрийн онол XIX зуунд жинхэнэ утга агуулгаар үндэслэн боловсрогдох урьдач нөхцөл, хөрс суурийг бэлтгэн бий болгожээ. Тэдгээрийн үндсэн дээр боловсрогдож гарсан бүрэн гүйцэд, сонгодог хэлбэрийн улс төрийн онол бол К.Маркс (1818-1883), М.Вебер (1864-1920) нарын улс төрийн онол байв.

К.Марксын улс төрийн онол түүний хийсэн нийгэм, эдийн засгийн сонгодог шинжилгээний салшгүй чухал бүрдэл хэсэг, гол үр дүн болж, асар их баримт материалыг шинжлэх ухааны үндэстэй, зорилго чиглэлтэй, диалектик аргуудын үндсэн дээр боловсрогдсон байдаг. Маркс улс төрийн онолдоо төр, улс төрийн бодлого, засаглал, дарангуйлал, тэдгээрийн гарал үүсэл, нийгэм-эдийн засгийн мөн чанар, үүрэг зорилго, түүнчлэн эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш байдал, анги, ангийн тэмцэл, хувьсгал, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх арга зам, хэрэгсэл зэрэг өргөн хүрээтэй чухал асуудлуудыг авч үзэж шинжилжээ. Марксын улс төрийн онол түүний социализм, коммунизмын тухай сургаалаас урган гарсан байна.

20-р зууны марксист улс төрийн сэтгэлгээний хувьсал, хөгжилд шинэ марксизмын (неомарксизм) шүүмжлэлт онол юм. Түүний гол төлөөлөгчид нь М.Хоркхаймер, Т.Адорно, Г.Маркузе, Э.Фромм, Ю.Хабермас, Ф.Поллок нар болно. Тэд шинэ марксизмын шүүмжлэлт үзэл санааг нийтлэгээр баримталсны хамт тус бүрийн нь зохиол бүтээлийн агуулга, үзэл баримтлал нь тодорхой хэмжээний ялгаа, онцлогтой ажээ.

Улс төрийн онолын сэтгэлгээний түүхэнд Германы агуу их социологич, улс төрийн сэтгэгч Макс Веберийн онол чухал байр суурь эзэлнэ. Вебер Марксын зохиол бүтээлийг төдийлөн сайн судлаагүй, түүний улс төрийн онолын үзэл санаа, агуулгыг дараагийн үеийн марксистуудын үзэл баримтлалын жишээ тусгалаар төсөөлөн ойлгож байсан ч гэсэн түүний нөлөө багагүй байжээ. Веберийн үзлээр нийгэм, эдийн засгийн амьдралд үзэл санаа ихээхэн нөлөө үзүүлнэ. Вебер “Улс төр бол засаглалд оролцох, засаглалыг хуваарилахад нөлөөлөх эрмэлзэл мөн, төр бол тодорхой салбарын дотор хууль ёсны биет хүчирхийллийн онц эрхийг горилогч хүмүүсийн холбоо, бас үүндээ хэрэглэх хэрэгслийн үүднээс хандвал хууль ёсны хүчирхийлэлд тулгуурласан хүмүүс нь бусад хүмүүсийг ноёрхох харилцаа юм” гэж үзжээ.

Улс төрийн онолын уламжлалт томоохон чиглэл бол норматив буюу хэм хэмжээлэг онол юм. Түүний гол салбар чиглэлүүд нь утилитаризм, деонтологийн либерализм, либертаризм, коммунитаризм юм. Хэм хэмжээлэг онолын онцлог шинж бол үзэл санаа, үнэлэлт, дүгнэлт нь нийгмийн байгуулал, түүний дотор нийгмийн амьдралын улс төрийн зохион байгуулалт ямар 3 “Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэм тогтолцоо ба бодлого”, хуудас 16, Friedrich ebert stiftung, УБ. 2013 он

18

МОДУЛЬ 1


байвал зохих вэ гэдгийг зааж зөвлөсөн, нийгэм, улс төрийн практикт хандсан байдагт оршино. Эл онол нь нийгэм, нийтийн сайн сайхан байдал, буян, шударга ёс, тэгш байдал, үүрэг, хариуцлага зэрэг ёс суртахууны хийсвэр ойлголтуудыг хэрэглэж сэтгэдэг, гэхдээ түүнийгээ улс төрийн бодит практикт буулгаж амьдралд хэрэгжүүлэх талаар тодорхой асуудлыг ч авч үздэг байна.

Улс төрийн үзэл баримтлал, чиглэлНамуудыг мөрийн хөтөлбөр ба үзэл баримтлалыг (идеологи) тэдний сонгогчдод юу амлаж буй гэдгээр нь ялгаж болно.4 Юун түрүүнд намууд бусад намуудын бодлого, мөрийн хөтөлбөрийн алдаа дутагдал, сул талуудыг илрүүлэн өөрсдийн илүү дээр гэж үзсэн бодлого, мөрийн хөтөлбөрөө сонгогчдод санал болгох бөгөөд тус тодорхойлсон намын зорилгоо хэрхэн хэрэгжүүлэхээ сонгогчдод танилцуулна. Энэ нь тухайн намын сонгуулийн амжилтад чухал нөлөөтэй юм.

Улс төрийн намуудыг үзэл баримтлалын хувьд ялгахын тулд “Барууны” ба “Зүүний” гэж хуваах нь олон оронд нийтлэг үзэгдэл болжээ. Энэ нь тухайн улсад намуудын үзэл баримтлалуудыг хооронд нь ялгахаас гадна намуудыг нийтэд нь оролцуулсан тухайн орны улс төрийн намуудын байр суурийг илтгэсэн зураглал гаргаж болох юм.

Барууны үзэл бүхий нам гэдэгт капиталист, консерватив, хаант засаглалыг дэмжигч, националист буюу үндсэрхэг үзлийг дэмжигч, цаашлаад фашист намууд нэрлэгддэг. Харин зүүний үзэлтэй намуудад социализм, коммунизм, анархизм, социал-демократ намууд багтдаг.

Анархизм - Анархизмыг эрх чөлөөний тухай өвөрмөц ойлголт дээр суурилсан үзэл суртал гэж ойлгодог. Өөрөөр хэлбэл хүн эрх чөлөөгөө эдлэхэд төр үргэлж саад болдог учир аливаа нэгэн албадлага, хууль дүрэм үгүйгээр нийгэм оршин тогтнох ёстой гэсэн үзэл юм. Анархистууд “Акефалес”-ийг (балар эртний удирдлагагүй нийгмийн тогтолцоо) орчин үеийн нийгэмд дахин сэргээж болно хэмээн үздэг. Улс төрийн шинжлэх ухаанд анархизмыг ёс суртахуун хийгээд улс төрийн замбараагүй байдал гэж үзэх хандлага түгээмэл байдаг. Энэхүү үзэл баримтлалын гол төлөөлөгч нь Бакунин, Махно нар болно.

Консерватизм - Ерөнхийдөө оршин буй нийгмээ бүрэн эвдэхийн эсрэг чиглэсэн үзэл санааны цогц гэж ойлгодог. Харин түүний үзэл санааны үндсийг тодруулж үзэх нь зүйтэй. Консерватизм үзлээр:

• Хүмүүсийн хоорондын тэгш биш байдал зайлшгүй чухал (бие бялдар, оюун ухааны хөгжил, ерөнхий эдийн засгийн байдал г.м)

• Нийгмийн зохион байгуулалт энэ тэгш биш байдалд зохицсон хэлбэрээр оршин тогтноно

• Хүмүүс уг зохион байгуулалтад захирагдаж улмаар нийгмийн уламжлалт байдал хадгалагдах болно гэжээ.

Энэ бүгдээс үндэслэн хүчтэй төр байх ёстой гэсэн асуудал дэвшигдэн, үүнд элитийн үүргийг онцгойлсон байдаг. Консерватизм нь олонхын засаглалын үед төр хүчтэй байж чаддаггүй, өөрийн чадвараа алддаг гэж үздэг. Үүний улмаас нийгмийн тогтворгүй байдал бий болж, эцэстээ тэр нь дарангуйлалд хүргэх аюул үүсгэдэг хэмээн болгоомжилдог байна.

Консерватизмын хувьд хувийн өмчийг хамгаалах нь шударга зүйл юм. Өмч нь хүний төрөлх эрхийн үр дүн, баталгаа мөн. Харин төр нь хувийн өмчид халдахгүйгээр өмчийн бусад 4 Carles Boix, “The Emergence of Parties and Party Systems” in Carles Boix, Susan S. Stokes eds. “The Oxford Handbook of Comparative Politics” (New

York: Oxford University Press Inc., 2007) 501.

19


МОД

УЛЬ

1хэлбэрүүдийн адил түүний бие даасан байдлыг хангана. Ингэснээр нийгмийн нэгдлийг бүрдүүлэх үүргийг гүйцэтгэнэ гэж үздэг.

Либерализм - Улс төрийн амьдралд хамгийн нөлөөтэй үзэл суртлын нэг гэж үздэг. Либерализм гэдэг нь угтаа “эрх чөлөө” гэсэн утга бүхий латин гаралтай нэр томьёо юм. Либерализм өөртөө маш олон үзэл санааг багтаадаг. Үүнд: Чөлөөт шүүмжлэл, сэтгэлгээний өөр хэв загварыг хүлээн зөвшөөрөх, олон янзын үзэл бодолд хүлээцтэй хандахыг дадал заншил болгон зан суртахууны зарчмын хэмжээнд үзэх, хувь хүнийг албадах аливаа хэлбэрийг эсэргүүцдэг чөлөөт өрсөлдөөний үзэл санаа зэрэг орно. Түүхнээ либерал сэтгэлгээний чиглэл XVII-XVIII зууны үед хаант ёс, тэр үеийн нийгмийн дэг журмын эсрэг хүчнүүдийн тэмцлийн явцад үүсжээ. Түүний гарал, үүслийг нэн түрүүнд Английн эрдэмтэн Жон Локк, Адам Смит нарын үзэл санаатай холбон үздэг. Тэр үеийн либерал үзэл санааг Англид эдийн засгийн талаас нь үндэслэхэд илүүтэй анхаарч байжээ.

Модернизаци - Энэ үзэл баримтлал нь Ж.Локк, А.Смит болон “Хөгжлийн социологи”-ийн онолыг үндэслэгчдийн үзэл бодолд тулгуурладаг. Олонх эрдэмтэд модернизацийн онолыг К.Марксын сургаалын нэг хувилбар гэж үздэг. Модернизаци нь хоцрогдсон орнууд зайлшгүй шинэчлэгдэн аж үйлдвэржсэн хийгээд аж үйлдвэржсэний дараах нийгэмд шилжиж болох, нийгмийн тэгш бус байдлыг хүлээн зөвшөөрөх асуудал дээр үндэслэнэ. Өөрөөр хэлбэл, модернизаци нь нийгмийн хөгжлийн өөрчлөлтийн хэмжээ, орчин үеийн нийгэмд шилжих явдлыг хэлнэ. Модернизаци хийх зорилт тавьснаараа тухайн улс орон өөрийн хөгжлийн үйл явцад дүгнэлт хийж, орчин үеийн нийгмийн шалгуурыг тодорхойлох учиртай юм.

Неолиберализм - 1930-аад оны үеэс хэлэгдэх болсон эдийн засгийн философийн урсгал. 1980-аад оноос онолын хувьд төлөвшсөн гэж үздэг. Төрөөс эдийн засгийн зохицуулалт хийхийг зөвшөөрдгөөрөө либерализмаас ялгаатай. Гэхдээ төрийн оролцоог өрсөлдөөнийг хөхиүлэн дэмжихэд чиглүүлэх ёстой ба чухам хязгаар тавиагүй өрсөлдөөн л дэвшил хөгжлийн үндэс болно, энэ нь эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлж нийгмийн асуудлыг шийдэх хөрөнгө буй болгоно гэж үздэг. Неолиберализмын цаад механизм нь монетаризм хэмээх мөнгөний бодлого гэж тодорхойлдог.

Плюрализм буюу Олон ургалч үзэл - “Олон ургалч үзэл” гэсэн нэр томьёог анх 1712 онд Х.Волф нэвтрүүлжээ. Энэхүү үзэл нь нэг бус хэд хэдэн зарчимд суурилдаг. Өөрөөр хэлбэл олон бие даасан, хамааралгүй зарчмуудын харилцан үйлчлэлээр улс төрийн шинжлэх ухааныг тайлбарлах баримтлал юм.

Социал-демократ - Субъектийн түүхэн хөгжлийн явцад ихээхэн хувьсан өөрчлөгдөж иржээ. Энэ номлол нь онолын уг сурвалжийн хувьд марксизмтай холбоотой. XIX зууны эцэс, ХХ зууны эхэн үеэс социал-демократуудын зарим хэсэг нь марксизмд шүүмжлэлтэй хандах болжээ. Дэлхийн II дайнаас хойших үеийн социал-демократын хөгжил хувьсал нь нэн нарийн төвөгтэй зөрчилтэй байв. Социал-демократ номлолын хувьслыг гурван томоохон үед хувааж үзэх бололцоотой. 50-60-аад оныг хамрах нэгдүгээр үед Социал-демократ намууд программын баримт бичгүүдээ боловсруулжээ. Энэ үед Социал-демократ намууд (СДН) нэгдмэл ганц үзэл суртлын үндсээс татгалзаж, нийгэмд болж буй бүхий л үйл явдлыг жолоодож болно гэж үзэн холимог эдийн засгийн механизмыг ашиглах замаар эдийн засгийг хөгжүүлэх чиг бодлого баримтлах болжээ.

20

МОДУЛЬ 1


Фашизм - Үзэл баримтлал дотроос өөрийн агуулга, үзэл санааны хувьд хэт туйлын байр суурь эзлэх фашизмын түүхэн ба философийн уг үндэс нь ХХ зууны эхэн үе буюу дэлхийн I дайны үед бүрэлдсэн байдаг. Дайны уршгаар тухайн үеийн капиталист улс оронд үүссэн хямрал, үгүйрэл либерал ардчилалд нэлээд бэрхшээл учруулжээ. Энэ байдал болон үүний улмаас үүссэн зөрчил нь фашист үзэл санааг газар авахад түлхэц болсон гэж үздэг. Төрийг бүхнээс дээгүүр хэмээн, хувь хүн төрийн дор байж, удирдагчид үг дуугүй захирагдах ёстой гэж үзэж, тэрс үзэлтнийг хатуу залхаан цээрлүүлэхийг номлодог үзэл суртал. Цэрэг дайны үйлийг магтан дуулж, либерал ардчилсан үнэт зүйлсийг ад шоо үзнэ. 1920-1930-аад оны үеийн фашизм нь зарим талаараа доод ангийнхны эрх мэдэл хүчирхэгжихээс болгоомжилсон айдсаас үүдэлтэй.5

Дэлхийн I дайны дараах үед эдийн засгийн тогтворгүй байдал өсөж, ажилгүйдэл, мөнгөний ханш уналт нэмэгдсэнээр ядуурал газар авч, иргэдийн амьдрал хүнд болж ирэв. Иргэд төрийн зүгээс их зүйл хүлээж байсан боловч олигтой шийдвэр гаргаж чадахгүй, эцэс төгсгөлгүй маргаан, үр ашиг муутай парламентын хуралдаан олон түмнийг залхаажээ. Эцэстээ энэ нь ардчиллын нэр хүндэд цохилт болж, ардчиллын замаар бүрэлдсэн төр засагтаа итгэх итгэл олон түмний дотор илт буурахад хүргэсэн юм.

Намууд нийгэм, эдийн засаг, боловсрол, соёл, гадаад бодлого гэх мэт хүрээн дэх асуудлуудад ямар бодлого, шийдэл санал болгож байгаагаараа барууны ба зүүний чиглэлтэй гэж ялгардаг. Жишээ нь, барууны ба зүүний намуудын хооронд нийтлэг ажиглагддаг ялгаа нь эдийн засгийн ямар бодлого дэвшүүлж байгаагаас нь харагддаг. Зүүний намууд эдийн засгийн тэгш бус, хүртээмжгүй байдлыг онцлон төрийн бодлогоор дамжуулан иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах, боловсрол, эрүүл мэнд гэх мэт салбаруудыг нийтэд илүү хүртээмжтэй болгох бодлогуудыг дэмждэг. Харин “Барууны” намууд нь хувь хүн, компаниудын эдийн засгийн үйл ажиллагаанд төрөөс аль болох бага оролцох, дарамт учруулахыг дэмждэг ба татвар, төрийн зохицуулалт зэргийг хөнгөлөх нь энэ зорилгод хүргэнэ гэдэг.

Дээр тайлбарласан эдийн засгийн бодлого гэх мэт том хүрээний асуудлууд дээр намууд өөр байр суурьтай байхаас гадна жижиг хүрээтэй, харьцангуй цөөн хүн хамарсан соёлын асуудлууд дээр маргалддаг. Жишээ нь, Цагаачлалын асуудлаар Америкийн Нэгдсэн Улсын Ардчилсан нам болон Бүгд найрамдах нам ялгаатай бодлого баримталдаг. Ардчилсан намын зүгээс 11 сая бичиг баримтгүй цагаачдыг иргэний харьяалалтай болгох боломжийг хаасан “эвдэрсэн цагаачлалын систем”-г шинэчлэхийг уриалж, цагаачдад нээлттэй хандахыг дэмждэг. Харин Бүгд найрамдах намын хувьд цагаачдад чиглэсэн хатуу бодлогыг дэмждэг бөгөөд АНУ-Мексикийн хил дагуу хана босгох тухай Трампын уриалгыг дэмжиж хүлээн авсан байдаг. Энэ хуваагдалтай төстэй намуудын байр суурийн ялгаа зөвхөн АНУ-аас гадна дэлхийн олон оронд ажиглагддаг.

5 Британника толь бичиг, УБ хот, 2021 он, 10-р боть, 470-аар тал

21


МОД

УЛЬ

1ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас • Маркер • Ширээ • Сандал

Бэлтгэх зүйлс• 5 ширээг зэргэлдээ байрлуулна• Сандлуудыг ширээнүүдэд тэнцүү тоогоор тавина


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгалын зааварчилгааг өгнө. /3 мин/

Алхам 2. Сурагчдыг 1-5 тоолуулж, 5 багт хуваана. /3 мин/

Алхам 3. Оролцогчид хуваарилагдсан багтаа очиж сууна. /2 мин/

Алхам 4. Цаасан дээрээ Тоталитар, Авторитар, Цэргийн, Ардчилсан гэсэн улс төрийн дэглэмүүдийг нэг, нэг баганад бичнэ. /2 мин/

Алхам 5. Доор нь тухайн дэглэмийн 3 давуу тал, 3 сул талыг жагсаан бичнэ. /10 мин/

Алхам 6. Нэг багаас 2 оролцогч гарч ирж бичсэн зүйлсээ танилцуулан, Зохист, Зохист бус дэглэмийн ялгааг өөрсдийн жагсаалтын дагуу тайлбарлахыг оролдоно. /30 мин/

Алхам 7. Багууд тайлбарлаж дууссаныхаа дараа дасгалын явц, мэдлэг ойлголтоо чиглүүлэгчтэй хэлэлцэн дасгалаа дуусгана. /5 мин/

АРДЧИЛЛЫН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ, ЗАРЧИМ, ҮЗЭЛ САНАА





22

МОДУЛЬ 1



Ардчилал нь /demokratia/ гэсэн Грек үгнээс гаралтай бөгөөд эхний demos гэсэн хэсэг нь ард түмэн, kratos нь засаглал гэсэн утгатай бөгөөд ардчилал гэдэг нь засгийн эрх сурвалж ард түмний мэдэлд байх улс төрийн тогтолцоо юм.

Эртний Грек нь хот улсуудаас бүрддэг байсан бөгөөд тэдгээр хот улсуудын хамгийн алдартай нь Афин байв. Энд “democracy” буюу ардчиллын үүсэл анх бий болсон хэмээн түүхэнд тэмдэглэгдэж иржээ. Манай эриний өмнөх үеийн Афин хотод ойролцоогоор 400 мянга орчим хүн амьдардаг байсан боловч тэдгээрийн 60 мянга нь л тус хотын иргэн гэж тооцогддог байж. Афин хот-улсын засаглалын асуудлууд болон хуулийг тогтоох үүрэгтэй чуулган гэж байсан бөгөөд түүнд нь тус хотын иргэд л оролцож бүгдээрээ эрх тэгш үзэл бодлоо илэрхийлэхийн зэрэгцээ санал өгөх эрхтэй байсан ажээ. Тухайн үедээ Афины иргэдийн бүгдийнх нь саналыг (тэгэхдээ эмэгтэйчүүд, боолууд, гаднынхан болон 20 хүртэлх насны залуусаас бусад) эрх тэгш тусгахыг эрмэлзсэн энэ хэлбэр нь өнөөгийн ардчилал гэсэн ойлголтын анхдагч болсон гэж үздэг. Афины ардчиллын хамгийн чухал чанар нь иргэдийн хүсэл хуулиар хязгаарлагддаг байсанд оршино. Афины иргэд жилд 40 удаа буюу долоо хоног бүр ариун Акрополисын баруун хэсэгт байрлах засаглалын төв болсон Финикст цуглан мэтгэлцэж, шийдвэр гаргах үйл явц нь гараа өргөн санал хураах зарчмаар саналаа өгдөг байжээ. Энэ нь ардчиллын үндсэн шинж болох дийлэнх олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэдэг зарчим бөгөөд өнөөдрийг хүртэл энэ шинж хадгалагдаж байна гэж үзэж болно. Улмаар ардчилал орчин үеийн төрт улсуудын засаглал, дэглэмийн хэлбэр болох тэрхүү үйл явцыг 3 удаагийн Ардчиллын давлагаа (С.Хантингтон, 1991) өрнөсөнтэй холбон тайлбарладаг. Судлаач С.Хантингтон 1991 онд гаргасан “Гурав дахь давлагаа: 20-р зууны сүүлч ардчилсан шилжилт” судалгааны бүтээлдээ ардчилсан шилжилт хийгдсэн үеийг цаг хугацаагаар нь 3 ангилсан байдаг.

Ардчиллын хөгжлийн үеүд6

1. Анхдугаар өсөлтийн үе /1820-1926, 1926-1942 он/ Энэ үед 30 шахам ардчилсан улс бий болсон. Анхдугаар өсөлтийн үед парламентат ёс,

намын тогтолцоо, сонгох эрх зэрэг төлөвшжээ.2. Өрнөлтийн үе /1943-1962 он/ Энэ хугацаанд 36 улс ардчиллын замаар хөгжжээ. Гэвч ардчиллын татралт 1962-1970-

аад он болжээ. Тухайлбал Грек, Чили зэрэг зарим улсад цэргийнхний дэглэм тогтон ардчиллаас ухарсан.

3. Шинэ үе /1990 оноос/

1990-ээд оноос ардчилал улам эрч хүчээ аван хүрээгээ тэлэв. Энэ үед Европ, Америк, Азийн 40 орчим оронд ардчиллын үйл явц өрнөсөн.

Ардчилсан засаглал бол ард түмний буюу олонхын засаглал юм. Энэ бол чухамдаа олонх юу гэж шийднэ, тэр шийдвэр л хууль ёсны хүчин төгөлдөр байна гэсэн үг. Гэхдээ олонхын гаргасан шийдвэр л бол “туйлын зөв” гэж шууд ойлгож болохгүй. Олонхын шийдвэр зөв эсэхийг ард түмний тодорхой хэсгийн итгэлийг хүлээсэн цөөнх, иргэний нийгэм, иргэд сонгогчид хянаж, дүгнэдэг. Энэ бол ардчиллаар сонгогчдод олгогддог хамгийн том боломжийн нэг мөн. Ардчилал бол нийт иргэдийн амьдрах нөхцөлийг сайжруулж, нийгмийн баялгаас тэгш хүртэх боломжийг олгож, гарааны тэгш байдлыг ханган шударга ёсыг дээдэлсэн энэ цаг үеийн тэмүүлэх учиртай нийгмийн тогтолцоо юм.

6 “Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэм тогтолцоо ба бодлого”, Friedrich ebert stiftung, УБ. 2013 он

23


МОД

УЛЬ

1Нийгмийн ардчиллын гол цөм нь нийгмийн баримжаат төр юм. Иргэдийнхээ нийгмийн асуудалд санаа тавьдаг төртэй улсыг нийгмийн баримжаатай улс гэдэг. Өвчилсөн тохиолдолд эмнэлгийн тусламж үзүүлдэг, ахмадуудад өндөр насны тэтгэвэр олгодог, ажилгүйдэлд өртсөн, эсвэл ажил хийх боломжгүй болсон иргэдэд ажилгүйдлийн тэтгэмж олгодог гэх мэт. Нийгмийн баримжаат төртэй орон сайн боловсролын системтэй байдаг. Мөн ийм төртэй оронд хэдэн настай, арьсны өнгө нь ямар байх, эрэгтэй эсвэл эмэгтэй хүн үү гэдгээс үл хамааран хүн бүрд адил тэгш боломж олгогддог.

Улам бүр даяаршиж буй өнөөгийн дэлхий ертөнцөд эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдлийн үнэт зүйлсийг иргэний, улс төрийн, нийгмийн, эдийн засгийн эрхийг хэрэгжүүлэх зорилтоор баяжуулж нийгмийн баримжаат зах зээлийн эдийн засагт шилжиж буй улс орны тоо өсөн нэмэгдсээр байна. Энэхүү үйл явцыг түүхэн хөгжлийн туршлага, өнөөгийн тулгарч буй асуудлууд дээр хийсэн дүн шинжилгээний үндсэн дээр гарч буй төрийн ухаалаг шийдвэрийн үр дүн гэж үзэж болно. Дэлхийн улс орнуудын дотор хүний хөгжлийн үзүүлэлтээрээ тэргүүлэх байр эзэлдэг Скандинавын орнууд бол энэ загварын сонгодог жишээ билээ.

Ардчиллын гол онцлог• Ардчилал нь бүх насанд хүрсэн иргэд өөрсдөө шууд буюу чөлөөтэй сонгосон

төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан эрх мэдэл, иргэний хариуцлага хэрэгжүүлдэг засаглал.• Ардчилал нь олонхын удирдлага, хувь хүний эрхийн зарчмууд дээр тулгуурладаг.• Ардчилсан улс нь хүний үг хэлэх, шүтэн бишрэх эрх чөлөө, хуулиар адил тэгш

хамгаалуулах эрх зэрэг үндсэн эрхийг хамгаалах явдлыг өөрийнхөө нэн тэргүүний чиг үүрэг гэж ойлгодог.

• Ардчилсан улс сонгууль өгөх насанд хүрсэн иргэддээ нээлттэй чөлөөт, шударга сонгуулийг тогтмол явуулдаг.

• Ардчилсан улсын иргэд улс төрийн үйл хэрэгт оролцох эрх, үүрэгтэй• Ардчилсан улс нь нэгдмэл практикийг бус харин суурь зарчмыг баримталдаг.

Ардчиллын давуу болон сул тал

Давуу тал Сул талАрдчилал нь харгис догшин, ёс суртахуунгүй дарангуйлагчийг засгийн эрхэнд гарах боломжийг багасгадаг.

Шийдвэр гаргах үйл явц удаан

Ардчилал нь иргэддээ ардчилсан бус тогтолцоонуудын олгож чаддаггүй суурь олон эрх чөлөөг олгодог.

Олонхын зөвшилцөлд хүрэхэд бэрхшээлтэй

Зөвхөн ардчилсан засгийн газар л улс төрийн тэгш эрхийг харьцангуй өндөр түвшинг хангаж чаддаг.

Практикт бодит ардчилал нь төгс байдлаасаа нэлээд зөрүүтэй байдаг.

Зөвхөн ардчилсан засгийн газар л хувь хүнд өөрийгөө илэрхийлэх хамгийн дээд боломж, өөрийн сонголтын дагуу амьдрах, аж төрөх боломжийг олгодог. Ардчилал нь хүмүүст өөрийнхөө үндсэн ашиг сонирхлыг хамгаалах боломж олгодог.

Ардчиллын үзэл баримтлалд 3 гол тулгуур багана бий. Энэ нь:• Хөдөлмөрийн шударга журам• Нийгмийн баялгийн шударга хуваарилалтын журам • Өргөн хүрээг хамарсан нийгмийн хамгааллын бодлого юм.

Энэхүү тулгуурыг босгоход төрийн зохистой оролцоо зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ хуучин социалист орнуудын жишгээр хатуу төвлөрсөн бодлоготой байхыг сайшаадаггүй. Нийгмийн

24

МОДУЛЬ 1


ардчиллын загвар нь сонгодог либерализмын нэгэн адилаар хувь хүний үүрэг хариуцлагыг чухалчилдаг. Энэ бол хүн бүр өөрөө өөртөө эзэн байж амьдралынхаа зураг төөргийг өөрөө бүтээнэ гэсэн үг. Харин төр засаг тийм боломжийг бүх талаар нь дэмжиж бүрдүүлэх үүрэгтэй.7

Ардчиллын тухай 3 гол үзэл санаа:8

1. Ардчиллын сонгодог үзэл санаа

Ардчиллын тухай эртний Грек улсын тухайн үеийн ойлголт орчин үеийн үзэл бодлыг үүсэж хөгжихөд нөлөөлсөн боловч үндсээрээ ялгаатай юм. Эртний Грекийн ардчилал нь хүсэж байсан тэр үзэл санаанаас амьдрал дээр маш өөр байжээ. Уг гарлын хувьд ардчилал гэдэг нь “ард түмний олон түмний-demos засаглал, гэсэн утгатай бөгөөд язгууртан aristocracy, цөөнхийн (oligarchy) засаглалаас ялгагдах төрийн хэлбэрийг илэрхийлж байв. Гэхдээ “олон түмэн” нь хүн амын бусад хэсгээ, тухайлбал баян чинээлгээ элдэв татвараар шахах замаар өөрийн эрх ашгаа хангаж байсан нь тухайн үеийн ардчилал төрийн хэлбэрийн бүрэн илрэл болж чадаагүйг харуулна. Ийм учраас эртний Грекийн сэтгэгч Платон ардчилал бол төрийн уналтын хэлбэр, “боловсроогүй нийгэм” хэмээн үзжээ. Гэхдээ нэг хүний харгис засаглалаас (tyranny) дээр гэдгийг бас үндэслэсэн байна. Тэрээр, ардчилал бол “хүмүүс хоорондоо тэгш, тэгш бус гэдгийг огт харгалздаггүй, бүгдийг ижил тэгш гэж үздэг нийгмийн анархи хэлбэр” гэж нэрлэжээ. Ардчилал дор хувь хүн бүр эрх чөлөөтэй байдаг нь нийгмийг сулруулдаг хэмээн үзэж Платон түүнийг сайшаадаггүй байж.

Тухайн үеийн томоохон сэтгэгчийн нэг Аристотель төрийн уг хэлбэрийг мөн нэг их сайшааж үзээгүй боловч ардчиллын ёс зүйн зарчмын асуудлыг дэвшүүлсэн юм. Эрх чөлөө бол ардчиллын зорилт мөн бөгөөд “өөрийн хүссэнээр амьдрах” зарчмыг нөхцөлдүүлнэ. Гэхдээ энэ зарчим нь зөрчлийг бий болгодог байна. Тухайлбал, бүгд тэгш байдалтай учраас захирах, захирагдах явдал аль болохоор бага байх учиртай, болж өгвөл хэнээр ч захируулахгүй байвал дээр. Шударга ёс нь тооны үзүүлэлт дээр тогтох бөгөөд үүнд ядуу, баян аль аль нь адил нөлөө үзүүлнэ. Гагцхүү, шударга ёс гэж юу вэ гэдгийг олонхоор тогтооход цөөнхийн (тухайлбал, баячуудын) хувьд шударга бус аюултай юм гэжээ.

Дундад эртний үед олон сүсэгтний сүм хийдийг хүрээлсэн төвлөрөлт хаад дээдсээр уламжлан бурхан тэнгэртэй харьцах тэгш харилцааны тухай номлол ардчиллын үзэл санааг амьдралд зохицохооргүй байдалд хүргэжээ. Хөгжлийн явцад хаант засаглал шашны хэргээс цаашид хөндийрч эхэлсэн нь угтаа ардчилсан үзэл санааг агуулж байсан бөгөөд хүн амыг бүхэлд нь захирах эрх хэмжээ нь хумигдаж эхэлжээ. Нийгмийн хэлцлийн онол (social contract theory) нь ардчиллыг цаашид хөгжүүлэхэд чиглэсэн суурийг бий болгоход шийдвэрлэх нөлөө үзүүлжээ. Энэ онолыг үндэслэгч Локкийн үзэл санааны дагуу төр нь “амьдрах эрх, эрх чөлөө болон өмч”-ийн эрхийг хамгаалах хийгээд нийгмийн хэлцлийн дагуу бий болох учиртай. Хүн бүр байгалийн жам ёсоор оюун ухаан, чадавх болон өөрийн эрх ашигт сонирхолтой байдаг учраас хүний эрх гэдэг бол ариун зүйл юм. Ийм ч учраас уг эрхийг хүнд хэн ч олгоогүй, түүнийг хэн ч булааж авах ёсгүй. Төр нь ард түмнээс эх үүсвэртэй, тэдгээрийн сайн сайхны төлөө л зорьж үйл ажиллагаа явуулах учиртай. Олон түмэн төлөөлөгчөө сонгож төр, засгаа бий болгон олонхын гаргасан шийдвэрийг дагана.

Ардчиллын тухай Локкийн үзэл бодол өөрийн онцлогтой. Засаглалын хуульчилсан үндэслэгээ бол зөвшилцөл мөн бөгөөд өөрсдийн зөвшилцлөөр бий болсон хуульд л бид захирагдана.

7 “Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэм тогтолцоо ба бодлого”, 6-р тал, Friedrich ebert stiftung, УБ. 2013 он8 “Ардчиллын нөхцөл байдлын тухай асуудал”, Шинэ толь №21, 1998 он

25


МОД

УЛЬ

1Төрийн бодлоготой санаа бүрэн нийлээгүй хүмүүс уг хуулийн дагуу аж төрөх, түүний ивээлд багтах зөвшилцлийг хүлээн зөвшөөрнө. Зөвшилцлийн уг зарчим нь ардчилсан засаглалын онолын үндэс бөгөөд төрийн хамгийн чухал шинж нь хуулийн засаглал юм. Хууль хүний эрх чөлөөг хязгаарлаж болохгүй, харин хамгаална. Энэ бол либерал номлолын чухал зарчим юм. Хууль бол өмчийн хамгаалалт, баталгаа болгох гол хэрэгсэл гэж Локк үзсэн бөгөөд ардчилал бол хувийн өмчтөний холбоо гэж хэмээн тэмдэглэжээ.

Гол зарчим: • Төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэхэд ард түмэн нийтээрээ оролцох эрхтэй байх• Олон түмэн өөрсдийн төр засгаа сонгож бий болгох эрхтэй• Төр нь хүний нэр төр, эрх чөлөө, өмч хөрөнгийг хамгаалах• Улс төрийн амьдралд оролцох иргэдийн оролцоо тэгш байх• Ижил нөхцөл бололцоогоор хангагдах• Хүний эрх бол хэнээс ч үл хамаарах шинжтэй байх зэрэг юм.9

Ардчиллын тухай энэхүү сонгодог үзэл санааг өнөөдрийг хүртэл хаана ч бүрэн төгс хэрэгжүүлж чадаагүй ч хамгийн төгс сонгодог хэлбэрт тооцогддог.

2. Элитийн онол

“Элит” хэмээх ойлголтын уг гарал нь Францын (elite-дээд зэргийн, сонгомол) гэсэн үгнээс гаралтай юм.

Элитийн үзэл санааг үүсгэгчид сонгодог ардчиллын онолыг эсэргүүцэж гарч иржээ. Сонгодог ардчиллынхан олонх захирах ёстой гэж үзэж байгаа бол элитийн талынхан олонх гэдэг бол хэзээд идэвхгүй улцгар байдаг учраас тэд захирна гэвэл нийгэмд ашигтай байж чадахгүй. Гагцхүү бусдаас өөрийн онцгой шинжээрээ тодорч ялгарсан цөөнх уг үүргийг амжилттай гүйцэтгэж нийгмийн хөгжилд эерэг нөлөө үзүүлнэ гэдэгт итгэдэг байна.

Дэлхийн II дайны өмнөх үед элитийн үзэл санаа Итали, Герман, Франц улсад түгээмэл байсан бөгөөд дайнаас хойших үед АНУ-д нэлээд хөгжлөө олжээ. Элитийн онол нь дотроо хэд хэдэн урсгалтай. Тухайлбал, элит бол нийгэмд гарцаагүй байх ёстой үзэгдэл мөн бөгөөд элит нь өөрсдийгөө эрх мэдэл бүхий давхарга гэж ойлгон ухамсарлаж, олон түмэн энэ байдлыг хүлээн зөвшөөрдөг гэж үздэг “Максвеллийн” дэг сургууль (Ж.Бёрнхэм, Б.Парето, Г.Моска)

Нийгмийн хөгжил улам дээшилж, түүний өмнө тулгарч буй асуудлууд нарийсах тусам удирдах элитийн үүрэг улам бүр өсөж түүний шаардлага нэмэгдэх болно гэж үздэг чиглэл. Энэ үзэл санаа “Элитийн ноёрхлын” тухай номлолд тусгалаа олсон юм. (О.Конт, М. Вебэр, Р.Миллс);

“Элитийн функциональ” онолын гол санаа бол нийгмийн тодорхой нэг хэсэг болох элит нь ардчиллыг хэрэгжүүлэх гол хэлбэр гэж үздэгтэй холбоотой. Элит нь нэгдмэл нэг бүлэг биш, нийгмийн социал бүлэг бүр өөрийн элиттэй. Энэ хэсэг нь өөрийн бүлгийн хөгжилд нөлөөлж түүнийхээ эрх ашгийг илэрхийлнэ гэжээ. (С.Келлер, О.Штаммер)

Элитийн онолын талынхан нийгмийн улс төрийн системд гарч буй эрх мэдлийн төвлөрөлтийн үйл явц бол зайлшгүй, иймд ард түмний засаглал зэрэг асуудал утга учраа алдана гэж үзжээ. Италийн социологич В.Парето, Г.Моска нар засаглагч элитийн номлолыг 20-р зууны эхэнд анх боловсруулж энэ нь цаашид боловсронгуй болсон байна. Элитийн талынхан олон ургалч

9 “Ардчиллын нөхцөл байдлын тухай асуудал”, “Шинэ толь” сэтгүүл №21, УБ, 1998 он.

26

МОДУЛЬ 1


ардчиллын тухай ойлголт засаглалын талаарх харилцааг үндэслэлгүй дэвэргэж үздэг хэмээн шүүмжилсэн юм.

Элит бол дээд албан тушаалтнуудын энгийн нэгдэл биш, харин нэгдмэл үзэл санаа бүхий органик дотоод зохион байгуулалттай бүлэг юм гэжээ. Элитийн амьдарч оршин тогтнох чадвар нь өөрсдийн бүрэлдэхүүнээ сэлбэх, бодит байдалд зохицох түүний чадвараас хамаарна. Ганц хүн бол “бөөн” хүмүүсийн нэгэн адил эрх мэдлийг хэрэгжүүлж чаддаггүй. Уг чадвар зөвхөн зохион байгуулагдсан цөөнхөд л байна. Цэгцлэгдсэн авсаархан “цөөнх” эрх мэдлийг гартаа барьж нийгмийг удирдах улс төрийн чиг үүргийг гүйцэтгэж, бусдаас дээгүүр байдаг байдлынхаа ашиг шимийг хүртээнэ гэж элитийн онолын талынхан үздэг байна.

Гол зарчим: • Нийгэм бол засаглалыг гартаа барьж буй удирдагч цөөнх болон удирдуулагч олонхоос

бүрдэнэ.• Элит хэсэг нь улс орныг захирдаг аль нэг талаараа шалгарсан давуу талтай хүмүүсээс

бүрдэж, ердийн олон түмнээс ялгагдана. • Элит нь дан ганц хувийн сонирхолд автдаггүй, харин ч нийгмийн хэрэгцээ, хүмүүсийн

хүсэл сонирхлыг шийдвэр гаргахдаа харгалзан үзэж, ардчиллыг бататган хамгаалах үүрэгтэй.

• Элитүүд өөр хоорондоо өрсөлдөж, төрийн эрхийг ээлжлэн барьдаг.• Элитэд олон түмний шаардлага, дэмжлэг, сонгууль зэргээр нөлөөлж болдог.

3. Олон ургалч ардчиллын онол

Олон ургалч ардчиллын баримтлал нь өөр хоорондоо өрсөлддөг олон янзын элитүүд бүхий нийгэмд ардчиллыг тодорхой хэмжээгээр хэрэгжүүлж болно гэдгийг иш үндэс болгодог. Энэ онол нь асар их нутаг дэвсгэр, олон түмнийг хамарсан орчин үеийн нийгэмд хүн бүр шийдвэр гаргахад оролцох боломжгүй гэж үздэгээрээ сонгодог ардчиллын онолоос ялгаатай. Үүний сацуу нийгмийг үнэхээр элит захирдаг ч гэсэн тэр нь их хаалттай, халаа солиогүй биш бөгөөд ардчиллын зарчмуудыг “цэвэр, сонгодог” утгаар нь биш боловч бодитойгоор хэрэгжүүлж болно гэж үздэгээрээ элитийн онолыг баримтлагчдаас өөр юм.

Олон ургалч ардчиллын онолоор төр нь иргэдийн өмнө бус нам, бүлэглэл, лобби зэрэг “байгууллагын” өмнө хариуцлага хүлээнэ. Нийгмийн улс төрийн нам, бусад бүлэглэлүүдийн хооронд хэлцэл, тохиролцоо, буулт, харилцан үйлчлэлээр орчин үеийн нөхцөлд шийдвэр гардаг байна. Иргэдийн оролцоо тэр бүр шаардагдахгүй бөгөөд хувь хүн угаас шийдвэр гаргах үйл явцад өнөөгийн нөхцөлд оролцож бараг чадахгүй юм.

Энэ онол нь дээрх 2 онолын аль алиных нь шинжийг агуулсан байдгаараа онцлог.

Гол зарчим: • Улс төрийн нам, сонирхлын бүлгүүд чухал үүрэгтэй.• Шийдвэр гаргахад бүх хүнийг оролцуулах боломжгүй боловч ардчиллын зарчмуудыг

бодитойгоор хэрэгжүүлэх боломжтой.• Төр засаг нь ард түмнийхээ өмнө биш, харин нам, бүлэг, улс төрийн байгууллагын өмнө

хариуцлага хүлээх ёстой.

Төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд нийгмийн янз бүрийн улс төрийн хүчнүүдийг тэгш оролцуулах замаар тэдгээрийн ашиг сонирхлыг зөв зохицуулан нийгмийн нэгдмэл байдлыг хангаж, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх улс төрийн хэрэгсэл гэж үздэг.

27


МОД

УЛЬ

1Ардчиллын үндсэн зарчим: • Шийдвэр гаргах үйл явц, шийдвэр гаргагчдад тавих ард нийтийн хяналт• Нийтийн хяналт дахь тэгш байдал юм.

ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц цаас• Фломастер • Өнгийн харандаа • Нарийн маркер

Бэлтгэх зүйлс• 5 ширээг тусад нь байрлуулна• Сандлуудыг ширээнүүдэд тэнцүү тоогоор,

тойрог хэлбэрээр байрлуулна


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгалын зааварчилгааг өгнө.

Алхам 2. Чиглүүлэгч оролцогчдыг зэргэлдээ суудлаар нь харгалзан нийт 5 багт хуваана. /5 мин/

Алхам 3. Чиглүүлэгч багуудад ардчиллын тухай зурагт хуудас хийх даалгавар өгнө.

Алхам 4. Зурагт хуудсаа хийхдээ ардчилал бидний нүдээр буюу залуус ардчиллыг ямраар харж, төсөөлдөг болохоо илэрхийлэхийг хүснэ. /20 мин/

Алхам 5. Баг тус бүр өөрсдийн зурагт хуудсандаа юуг, яагаад зурснаа бусдадаа танилцуулан ардчиллын талаарх санал бодлоо хоорондоо хуваалцана. /25 мин/

АРДЧИЛЛЫН ҮНЭТ ЗҮЙЛС, ТҮЛХҮҮР ОЙЛГОЛТ





28

МОДУЛЬ 1



Чөлөөт сонгууль явуулахын тулд хүн бүхэн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэл мэдээллийн чөлөөт байдлыг хангах, хууль дүрэм журмыг баримтлах зэрэг нь ардчиллын үндсэн гол тулгуур зарчмууд юм. А.Линкольн “Ардчилал бол ард түмнээс сонгогдсон ард түмний төлөө, ард түмний өөрсдийнх нь засаглал” гэж томьёолсон бол, У. Черчилль “Одоо хүртэл хэн ч ардчиллаас дээр, давуу засаглал бий болгоогүй” гэж хэлжээ.

Дэлхийн бүх ард түмэн ардчилсан төр засагтай байхын тулд түүний үнэт зүйлүүдийг тодорхойлсон байдаг. Ардчилсан улсууд заавал яг ижил байх албагүй ч ардчилсан улсын ард түмэн ихэнхдээ адил суурь зарчмыг баримталж, төр засгаас адил үнэт зүйлийг шаардан хүсдэг. Төрийн эрх мэдэл тухайн улс орны яс үндэс, нас, шашин, нийгмийн анги давхарга, нийгэмд эзлэх байр суурь, хэл, соёл зэргээрээ өөр хоорондоо ялгаатай нийгмийн бүх бүлгийн эрх ашгийг төлөөлөх төлөөлөлд жигд хуваарилагдах ёстой юм. Ардчиллын үнэт зүйлс гэдэгт төлөөлөл, оролцоо, зөвшөөрөл, эгэх хариуцлага, хариу шуурхай байдал, ил тод байдал, хууль ёсны байдал болон эв нэгдэл хэмээх ойлголтууд багтаж байгаа бөгөөд төрийн шийдвэрт ард нийтийн зүгээс тавих хяналт хийгээд улс төрийн эрх тэгш байдлын зарчмууд нь хүний эрх, ардчилсан институтээр дамжин өдөр тутмын амьдралд биеллээ олдог юм.

Ардчиллын тулгуур үнэт зүйлст:• Нээлттэй• Тэгш эрх• Тогтмол,чөлөөт шударга сонгууль• Тайлагнах ёс• Нийтэд ил тод байх• Эдийн засгийн эрх чөлөө• Эрх мэдлээ хэтрүүлэхэд хяналт тавих• Хүний эрх, хүний эрхийн тунхаглал• Олон намын тогтолцоо• Хуульд захирагдах ёс зэрэг үндсэн үнэт зүйлс багтана.10

Тулгуур үнэт зүйлсийг дэлгэрүүлэн авч үзэцгээе.Нээлттэй Төрийн үйл ажиллагаа нээлттэй байснаар иргэд хяналт тавих орчин бүрдэнэ.

Төр хаалттай байхын хэрээр ардчилал үгүйрч иргэдийн итгэлийг алдан ганхахад хүрдэг. Ардчилсан бус төр үйл ажиллагаагаа нуун далдлахын тулд нийгмийг хаалттай, хатуу хяналттай, мэдээ мэдээлэл хомс болгодог.

Эрх чөлөөтэй Эрх чөлөө бол нийгмийн ардчиллын нэгэн үнэт зүйл. Эрх чөлөөг хуулиар хязгаарлаж, хуулиар баталгаажуулдаг. Гэхдээ хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиудыг мөрдөх нь хангалтгүй юм. Харин хүн бүр дор бүрнээ миний эдэлж буй эрх чөлөө бусдыг хохироож байна уу? гэдэг асуултыг тавих ёстой.

Тэгш эрх Ардчилсан нийгэм бүх иргэдэд адил тэнцүү боломж олгодог. Хэн нэгэнд төрөлхийн илүү эрх дарх олгохгүй. Энэхүү эрх чөлөөг хэрхэн ашиглах нь иргэнээс өөрөөс хамаарах бөгөөд хэн илүү сэтгэж, илүү хөдөлмөрлөж байна, тэр баялгаас илүү хүртэх бөгөөд төр зохицуулалт хийнэ. Нийгмийн эмзэг ядуу хэсэгт төр халамжийн бодлогоор туслах үүрэгтэй. Мөн ялгаатай байдлыг татварын бодлогоор зохицуулан ижил тэгш үйлчилдэг.

10 Ардчиллын өрнөдийн үнэт зүйлс ба Монгол улс: Харьцуулсан хандлагыг олон улсын шалгуураар тодорхойлох нь, “Шинэ толь” сэтгүүл №68, УБ, 2010 он.

29


МОД

УЛЬ

1Хууль дээдлэх Ардчилсан нийгэмд хүн бүрд ижил тэгш үйлчлэх хуулийг дээдлэх зарчимтай. “Хүний эрхийг хуулиар хамгаалдаг” хэмээн бид хэлэлцдэг. Хуулийг цагдаа, шүүх, прокурор, аюулаас хамгаалах зэрэг хууль хэрэгжүүлэгч байгууллагууд хэрэгжүүлж, зөрчсөн хүнд хариуцлага тооцох үүрэгтэй.

Цөөнхийг хүндэтгэх

Олонхоос үл хамааран нийгмийн ялгаатай анги бүлгүүдийн эрхийг ч мөн ардчилсан нийгэм хамгаалах ёстой. Хууль батлахад УИХ-ын олонхын саналаар батлах боловч үлдсэн цөөнхийн эрх ашиг, сонирхлыг ямагт харгалзах зарчимтай. Мөн нийгмийн олон янзын ялгаатай бүлгүүдэд хүрч ажиллах, тэдний иргэний эрхийг хангах нь ардчилсан нийгмийн суурь үндэс юм.

Шударга хуваарилалт

Хуваарилалтаас хувь хүртсэн бүх хүмүүс шударга байна хэмээн үзэж байвал хуваарилалт шударга болсон гэсэн үг.

1. Нийгмийн баялаг болон боломжууд бүх хүнд хувь хүртээсэн байх ёстой. 2. Хуваарилалтаас хувь хүртэгч хүн бүрд хуваарилалтын дүрэм ойлгомжтой

байх ёстой. 3. Хуваарилалтаас хувь хүртэгч хүн бүр хуваарилалтын журамтай санал

нэгтэй байх. Нийгмийн баялаг болон боломжууд шударгаар хуваарилагдах ёстой.

НҮБ-аас ардчиллын үндсэн зарчмуудыг доорх байдлаар тодорхойлжээ.11

Төлөөлөл гэдэг нь бүс нутаг, аймаг, орон нутгийн түвшинд сонгууль, улс төрийн намуудын төлөөллөөр дамжуулан ардчиллын институт, үйл явцад оролцох явдлыг хэлнэ. Төлөөлөл нь ард түмний эрх мэдэл, олон нийтийн янз бүрийн санаа бодлын бодит илэрхийлэл болдог.

Оролцоо бол ардчиллын зайлшгүй нөхцөл бөгөөд институтчлэгдсэн болон албан бус механизмаар дамжуулан оролцоог хангаж болно. Иргэд гагцхүү улс төрийн үйл явцад оролцох замаар өөрсдийн төлөөлөгчдийг сонгож, тэднийг чиглүүлж, орон нутгийн бодлого, хөгжлийн хандлагыг тодорхойлдог.

Зөвшөөрөл гэдэг нь чөлөөт, шударга сонгуультай салшгүй холбоотой. Орон нутгийн сонгууль иргэдийн ашиг сонирхлыг нутгийн удирдлагын байгууллагад төлөөлөх төрийн албан хаагчдыг иргэд өөрсдөө сонгох боломжийг бүрдүүлдэг.

Ардчилсан хууль ёсны байдал гэдэг нь сонгогдсон төлөөлөгчдийн шийдвэр, үйлдлийн эрх мэдлийг нийтээр хүлээн зөвшөөрөхийг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, ардчиллын үйл явц, холбогдох дүрэм журмыг ард иргэд бодит байдал дээр хүлээн зөвшөөрч, хүндэлж байгааг баталгаажуулахыг хэлнэ.

Хариу шуурхай байдал нь нутгийн удирдлагын байгууллага иргэдийн хэрэгцээ шаардлага, сонголтын хариуд шуурхай арга хэмжээ авдаг, орон нутгийн бодлого ард иргэдийн хүсэл зоригийг илэрхийлдэг байхыг хэлнэ.

Эгэх хариуцлага гэдэг нь орон нутгийн иргэд, тэдний төлөөлөл хоорондын харилцааг илэрхийлэх бөгөөд шийдвэр гаргагч төрийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэх гэх мэт асуудлаар гаргасан шийдвэрийн төлөө хариуцлага хүлээж, тайлагнадаг байхыг хэлнэ. Эгэх хариуцлага нь босоо (эрх мэдэл тусгаарлах) болон хэвтээ (иргэн-элит) гэсэн хэмжээстэй байдаг.

11 Энэ хэсгийг “Орон нутгийн ардчиллын төлөв байдал: Үнэлгээний аргачилал”-д доорх байдлаар тодорхойлжээ.. гэж засах, Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн, 2016 он, 25 дах тал

30

МОДУЛЬ 1


Ил тод байдал гэдэг нь орон нутгийн төлөөллийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны нээлттэй, урьдаас ойлгомжтой, тайлагнах шинж чанарыг бүхэлд нь илэрхийлсэн ойлголт юм. Энэ нь ардчилсан үйл явцад иргэдийн оролцоог хангах, төрийн албан тушаалтанд хяналт тавих, эгэх хариуцлагатай, шуурхай байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтой.

Эв нэгдэл нь бие даасан хувийн харилцааг бус, харин янз бүрийн хүмүүсийг холбож буй нийгэм дэх холбоо харилцааг илэрхийлдэг. Энэхүү ойлголт орон нутгийн түвшинд нийгмийн нягт холбоо, нэгдмэл байдал, иргэдийн эрх тэгш байдлаар илрэхээс гадна нийгмийн ялгаатай анги бүлэгт хамаарах иргэд хоорондын харилцаанд илэрдэг бөгөөд ингэснээр иргэд иргэний эрх, эрх чөлөө орон нутагт хэрхэн баталгаажиж байгааг үнэлэх боломж бүрддэг.

“НЭГ ХҮНИЙ ҮНЭТ ЗҮЙЛ, НИЙТИЙН ҮНЭТ ЗҮЙЛ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас • Дөрвөлжин жижиг цаас • Өнгийн маркер /ногоон, улаан/ • Үзэг • Цавуу

Бэлтгэх зүйлс• 5 ширээг тойрог хэлбэрээр байрлуулна• Сандлуудыг ширээнд тэнцүү тоотой

хуваан байршуулна• Скоч



Алхам 2. Танхимд байгаа сурагчдыг 1-5 тоолуулж, 5 багт хуваана. /5 мин/

Алхам 3. Оролцогчид баг, багаараа байраа эзэлнэ. /3 мин/

Алхам 4. Оролцогч бүрд 1 ширхэг жижиг цаас тарааж өгнө. /2 мин/

Алхам 5. Оролцогчид цаасан дээрээ өөрийн 5 үнэт зүйлсээ бичихийг хүснэ. /5мин/

Алхам 6. Бүх оролцогч өөрийн үнэт зүйлсээ бичиж дууссаны дараа багаараа ярилцан ардчиллын 5 үнэт зүйлс, ач холбогдлыг багийн том цаасан дээрээ бичнэ. /10 мин/

Алхам 7. Багийн гишүүд ярилцаж, нэгтгэн бичсэн зүйлийнхээ доор өөр өөрсдийн үнэт зүйлс бүхий жижиг цааснуудаа наана. /10 мин/

Алхам 8. Багууд дарааллаараа гарч ирж, нэг хүний болон нийтийн үнэт зүйлс хэрхэн уялдаж буйг өөрийн багийн жишээгээр танилцуулна. /25 мин/

31


МОД

УЛЬ

1ТӨЛӨӨЛЛИЙН АРДЧИЛАЛ, ШУУД АРДЧИЛАЛ






Ардчилал нь шууд ба төлөөллийн гэсэн 2 үндсэн хэлбэртэй. Шууд ардчилал гэдэг нь аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд иргэд хэн нэгнээр дамжуулалгүй өөрийн биеэр оролцохыг хэлнэ. Хүмүүс зөвхөн тогтсон сонгуульт хугацаанд өөрсдийгөө төлөөлөх хүнийг сонгох бус төлөөллийн засаглалын гишүүдийн шийдвэр гаргах үйл явцад шууд нөлөөлж үндсэн хууль, эрх ашгаа хамгаалахыг хүсэх болсон. Үүнийг шууд ардчилал гэж ойлгодог. Ард түмний ийм оролцоонд тогтсон хугацаа байх шаардлагагүй гэж үздэг. Түүнчлэн шууд ардчилал нь сонгогдсон хувь хүнд гэхээсээ илүүтэй тухайн хүний хийсэн үйлдэл, үзэл санааг нь ард түмэн дэмжих үү эсвэл эсэргүүцэх үү гэдгийг хэрэгжүүлдэг тогтолцоо юм. Шууд ардчилал нь нарийн бүтэцтэй, хэрэгжүүлэхэд цаг хугацаа их ордог ч төр ба иргэдийг нягт холбож өгдөг, төр засгийг зүй ёсны үйл ажиллагаа явуулахыг шаарддаг тогтолцоо юм. Шууд ардчиллын тогтолцоог анх 19-р зууны үед Швейцарын кантонуудад (засаг захиргааны нэгж) нэвтрүүлсэн байдаг. 19-р зууны сүүл үед АНУ-ын мужуудад энэ тогтолцоог хэрэгжүүлсэн байдаг. Аль аль нь улсын болон орон нутгийн хэмжээнд авлигыг устгах зорилготой байжээ. Ерөнхийдөө улс оронд болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлийг ард түмний шууд оролцоотой устгах, зогсоох нь шууд ардчиллын үндсэн зорилго юм.

Эртний Грекийн хот улсууд Афин, Ромд улсын чухал асуудлуудыг ард нийтийн санал хураах замаар шийдвэрлэдэг байсан нь шууд ардчиллын анхны сонгодог хэлбэр гэж үздэг.

Жишээлбэл, тэр үеийн Афин хотын өдөр тутмын удирдлагыг 500 иргэдээс бүрдсэн иргэдийн зөвлөл хэрэгжүүлдэг байв. Бүх чухал асуудлыг өмнө нь зөвлөлөөр шийдвэрлэсэн асуудлыг ч нийт иргэдийн чуулганд танилцуулж,санал хураана. Зургаан иргэн тутмын нэг нь төр, улсын ажил үүрэг гүйцэтгэнэ.Энэ албанд зөвхөн нэг жил байх бөгөөд иргэн бүр тухайн албыг хашсан байх ёстой. Хотын албыг ийнхүү ээлж дараалан гүйцэтгэх нь хэн нэгэн хүн хэт эрх мэдэл эдлэхээс сэргийлнэ гэж үзэж байсан. Энэ хэлбэр нь харьцангуй цөөн хүнийг хамарсан нөхцөлд л хэрэгжихэд тохиромжтой.

Төлөөллийн ардчилал гэдэг нь иргэд өөрийнхөө өмнөөс үүрэг хүлээсэн хэн нэг албан тушаалтныг сонгож, түүгээрээ дамжуулан засаглалыг хэрэгжүүлэх хэлбэрийг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл иргэд улс төрийн шийдвэр гаргах хууль боловсруулах,ард түмний тусын тулд зохих

32

МОДУЛЬ 1


хөтөлбөрийг биелүүлэх үүрэг бүхий албан тушаалтныг сонгож түүгээр дамжуулан төрийн хэрэгт оролцох явдал юм.

Төлөөллийн ардчилалд иргэний үүрэг:Иргэд өөрийгөө төлөөлөх хүнийг сонгон эрх мэдлийг өгснөөр үйл ажиллагаа нь зөв зүйтэй явагдаж буй эсэхэд хяналт тавин, сайшааж буй бол дэмжлэг үзүүлэх, буруушааж буй бол шүүмжлэх, шаардлага тавих, нөлөө үзүүлэх ёстой. Иргэд ба төрийн хооронд ийн харилцан уялдаа холбоо явагдсанаар төлөөллийн ардчилал бүрэн хэрэгжиж, иргэдийн оролцоо хангагдах учиртай. Эсрэгээрээ иргэдийн зүгээс оролцоогүй, хяналтгүй бол төлөөллийн ардчилал бүрэн утгаараа хэрэгжихгүй.

Төлөөллийн ардчилалд намуудын үүрэг:Улс төрийн нам нь засгийн эрхийн төлөө шударгаар өрсөлдөн өөрсдийн үзэл бодол, бодлого, мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх зорилготой иргэдийн нэгдэл бүхий бүлэг юм. Төлөөллийн ардчилалд улс төрийн намууд төр болон иргэдийн хоорондох холбоо болох үүрэгтэй. Иргэд улс төрийн намаар дамжуулан улс орны өмнө тулгарсан асуудлыг шийдвэрлэхэд оролцоно. Иргэд сонгуулиар өөрийн сайшаасан аль нэг намын мөрийн хөтөлбөрийг сонгож саналаа өгөх тул сонгогч боловсролтой, мэдлэгтэй байх нь чухал. Ардчилсан бус нийгэмд л нэг нам дангаар ноёрхон, нам төр засгийн эсрэг аливаа үзэл бодол, үйл ажиллагааг хянан шахдаг.

Төлөөллийн ардчилалд хэвлэл мэдээллийн үүрэг:Төлөөллийн ардчилал бол засаглалын үйл ажиллагааг 3 гол эрх мэдэлд хуваарилан, нэг цэгт төвлөрөхөөс сэргийлдэг талаар бид авч үзсэн. УИХ хууль тогтоож, Засгийн газар баталсан хуулийг хэрэгжүүлэх, Шүүх хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавина. Эдгээр эрх мэдлүүдийг харилцан уялдаатай, тэнцвэртэй, хяналттай байх ёстой. Нийгмийн зүгээс төр засагт хяналт тавих гол хэрэгсэл буюу дөрөвдөгч засаглал нь хэвлэл мэдээлэл юм. Хэвлэл мэдээлэл аливаа төр засаг, намаас хараат бус байж, олон нийтийн хяналт тавих хэрэгсэл байх нь ардчилсан нийгэмд нэн чухал. Ардчилсан нийгэмд иргэд мэдээлэл олж авах, түүнийгээ ашиглах эрхтэй.

“МАНАЙ УЛС” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Ширээ • Сандал

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - танхимд U хэлбэрээр засна • Сандал - ширээг тойруулан, тэнцүү тоотой байрлуулна



Алхам 2. “Хэрвээ манай анги нэг улс байсан бол?” гэх асуултын дагуу улсын удирдагчдаа сонгох тухай хэлнэ. /1 мин/

33


МОД

УЛЬ

1Алхам 3. Оролцогч нэр дэвших эсвэл бусдыг сонгох эсэхээ өөрөө шийднэ. Танхимд хэдэн ч хүн нэр дэвших эрхтэй. /5мин/

Алхам 4. Чиглүүлэгч танхимд хэдэн оролцогч нэр дэвшиж, хэдэн оролцогч санал өгөхөөр болсныг оролцогчдын гар өргөснөөр тоолно. /5 мин/

Алхам 5. Нэр дэвших оролцогчид өөрийн зорилгоо тодорхойлно. Улсын удирдагч болбол юу хийх, ямар замаар улсаа удирдах гэх мэт /5 мин/

Алхам 6. Зорилгоо тодорхойлсны дараа нэг нэгээрээ 1-3 минутад багтаан танхимдаа танилцуулна. /20-30 мин/

Алхам 7. Сонгогчид нэр дэвшигчдийн зорилгыг сонссоны дараа өөрт байгаа цаасан дээрээ санал өгөх хүнийхээ нэрийг бичнэ.

Алхам 8. Нэр дэвшигчид танхимын голд зогсох ба сонгогчид өөрийн сонгосон нэр дэвшигчдээ санал бичсэн цаасаа өгнө. /2 мин/

Алхам 9. Хамгийн их саналтай нэр дэвшигчийг улсын удирдагчаар шалгаруулна. /3 мин/

Алхам 10. Төлөөллийн ардчилал, шууд ардчиллын тухай ойлгосон мэдсэн зүйлсээ танхимаар хэлэлцэн бататгана. /5 мин/

МОНГОЛ УЛС ДАХЬ АРДЧИЛЛЫН ТҮҮХЭН ХӨГЖЛИЙН ТОЙМ



Шаардлагатай нөөц• Проектор• Дэлгэц• Ширээ • Сандал



Монгол Улс 1990-ээд оноос ардчилсан тогтолцоонд шилжсэн. Үүнээс өмнө нэг намд бүхэлд нь захирсан, улс төрийн нэг үзэл суртал бүхий дэглэмтэй байлаа.

Ардчиллаас өмнөх Монгол Улс ямар байсан бэ?• Улс төвлөрсөн хяналт - Иргэдийн цалин бэлэн мөнгөөр олгогдох бөгөөд улсын дотоод

санхүүгийн үйл ажиллагаа хязгаарлагдмал, үнэ цалин тогтвортой боловч улсаас хүчээр зохицуулж байв.

• Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг - Төлөвлөлтөөр эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлж, тоон өсөлтөд голлон анхаарна.

• Бүх өмч улсын мэдэлд - Хувийн өмч үгүй тул дотоодын үйлдвэрлэл хомс. Хүн бүгд нийгмийн өмчийг эрхэмлэхийг тулгаж байв.

34

МОДУЛЬ 1


Коммунист үзэл суртал бүхий нэг нам л улс орныг дангаар удирдаж чөлөөт сонгууль байсангүй. Коммунизмын үед 30 мянга гаруй хүн хэлмэгдэн, амь насаа алдсан гашуун түүхтэй.

1990 он хүртэл ЗСБНХУ-ын бодлогоос хэт хамааралтай эдийн засагтай байсан бол өдгөө чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн. Манай улс 1990-ээд оны эхээр буурай орны хэмжээнд дэлхийд үнэлэгдэж байсан бол одоо хөгжиж буй орны түвшинд хүрсэн. Хүн ам өмч хөрөнгөтэй, малчид амин зуулга өмч хөрөнгө хувийн малтай болов. Иргэд чөлөөтэй шилжих, гадагшаа явах, суралцах зэрэг өргөн боломж нээгдэв. Иргэд орон сууц, газар зэрэг үл хөдлөх хөрөнгөтэй болсон нь эрх чөлөөний эх сурвалж болж байна.

Ардчилсан хувьсгалМанай орны улс төр, эдийн засгийн тогтолцоо, хөгжлийн чиг хандлагыг өөрчилж, ардчилсан хөгжлийн замд оруулсан түүхэн үйл явц юм. 1980-аад оны хоёрдугаар хагаст ЗХУ-д өрнөсөн өөрчлөн байгуулалтын нөлөөгөөр БНМАУ-д нийгмийг ардчилах хөдөлгөөн өрнөж эхэлсэн.

Манай нийгмийн ардчилсан уур амьсгалыг жинхэнэ бодитой хөдөлгөөн болон хэрэгжүүлэгчид нь залуучууд байв. Тэд нийгэмд үүсэн бий болсон нөхцөл байдлыг задлан шинжилж, шүүмжлэлтэй хандан, янз бүрийн маргаан мэтгэлцээний клуб, бүлгэм байгуулах болжээ. Тэдгээрийн дотроос “Шинэ үе” бүлгэмийнхэн 1989 оны 1 дүгээр сараас Монголын нийгмийн гэм согог, эрх баригчдын явуургүй бодлогыг шүүмжилж, гудамж талбайгаар ухуулах хуудас нааж эхэлжээ.

Нийгмийг ардчилахыг шаардсан анхны жагсаал цуглаан:1989 оны 12 дугаар сарын 7-нд Ховд аймагт, 2 дугаар сарын 10-нд Улаанбаатар хотноо болж, Монголын ардчилсан холбоо байгуулагдаж, эрх баригч МАХН-ыг сөрөн зогсох улс төрийн хүчин бий болов. Улмаар “Ардчилсан социалист хөдөлгөөн”, “Шинэ дэвшилт холбоо” зэрэг хөдөлгөөн холбоод үүсэж, ардчиллын давлагаа бүх нийтийг хамарсан байдаг.

Эсэргүүцлийн томоохон жагсаал, цуглааныг зохион байгуулан олон намын тогтолцоог үүсгэн бүрдүүлэх, хүний эрхийг дээдлэх, Ардын Их Хурлыг жинхэнэ парламентат ёсны үндсэн дээр зохион байгуулах, сонгуулийн тогтолцоог шинэчлэх зэрэг асуудлыг хурцаар тавьж байв. Гэвч эрх баригчид асуудлыг шийдвэрлэхгүй хойш тавьж байсан учир 1990 оны 3 дугаар сарын 7-нд Сүхбаатарын талбайд улс төрийн шинэ хүчний төлөөлөгчид оролцсон улс төрийн өлсгөлөн зарлажээ. Тэд МАХН-тай хэлэлцээрийн ширээнд сууж, зөвшилд хүрснээр өлсгөлөнгөө зогсоосон байдаг.12

Монгол Улс 1992 онд улс төрийн тогтолцоог шинэчлэн, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилсан Үндсэн хууль баталж, зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр ардчилсан хувьсгал ялалтад хүрч ардчилал, зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэн түүхтэй.

БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 12 дахь удаагийн сонгуулийн II хуралдаан нийт 76 хоног хуралдаж, 1992 оны 1 дүгээр сарын 13-ны өдөр ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээг гүнзгий тусгасан Монгол Улсын Үндсэн Хуулиа баталсан юм. Манай орон ардчилсан сонголт хийсний улс төрийн илэрхийлэл бол Монгол Улс шинэ Үндсэн хуулийнхаа дагуу төрийн бүтэц, үйл ажиллагааны хувьд парламентын Бүгд Найрамдах Улс хэмээх олон улсын жишигт шилжиж, төрийн шинэ тогтолцоог бүрдүүлсэн явдал юм.

12 Монгол Улсын түүх. Боть V. УБ., 2004

35


МОД

УЛЬ

1Ардчилсан парламентат ёсны төлөвшилт хөгжлийн явцад шинэ Үндсэн хуулийн дагуу төрийн хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч бүх бүрдлийн тухай хуулиудыг баталж, тэдгээрийн дагуу уг бүтцийг шинээр бий болгож, хэвийн ажиллах нөхцөлийг нь хангажээ. Түүнчлэн нийслэл, орон нутаг, хот тосгоны эрх зүйн байдлыг хуульчлан тогтоосноор төрийн удирдлагыг орон нутгийн өөрөө удирдах ёстой шүтэлцүүлэн барилдуулж, шинээр зохион байгуулсан юм. Эдүгээ төвлөрлийг аль болохоор сааруулж, орон нутгийн удирдлагын эрхийг өргөтгөх, өөрөө удирдах ёсны байгууллагууд бэхжүүлэх эрх зүйн орчныг төгөлдөржүүлэх шаардлага тулгарч байна. Ардчилсан өөрчлөлт, шинэчлэлийг түргэтгэхэд шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллагууд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Шүүх эрх мэдлийн хэнээс ч хараат бус, бие даасан байдлыг хангах талаар тодорхой алхмууд хийгдэж байна.13

Манай улс төрийн намууд үзэл номлолын хувьд бүгд үндэсний ардчилсан чиг шугам барьж, харин үзэл баримтлалаа хэрэгжүүлэх арга хэлбэрээрээ хоорондоо зөрөлдөөнтэй байна. Намууд шинээр байгуулагдах, салж, нийлэх, эвсэх үйл явц үргэлжилсээр буй.

Манай оронд ардчилал хөгжиж буй нэг тод илэрхийлэл бол төрийн бус байгууллагууд буюу иргэний нийгмийн байгууллагууд олноор байгуулагдаж байгаа явдал юм. Төрийн бус байгууллагууд иргэдэд зорин тэмүүлж буй нийгмийнхээ мөн чанар, утга учрыг сайтар ойлгуулж, ардчилсан өөрчлөлт, шинэчлэлийн үйлсэд оролцох илүү ухамсартай сонголт, илүү бүтээлч чанарыг төлөвшүүлж байгаагаараа онцлог.

Өнөөгийн Монголын улс төрийн тогтолцооны хөгжлийн хандлага нь эрх зүйт төр, сайн засаглал тогтоох, иргэний нийгмийн байгууллагуудын зохистой тогтолцоог бий болгох, ард иргэдэд нийгмийн идэвхтэй байр суурь, улс төрийн ухамсар төлөвшүүлэх хандлага бүхий байна.




Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас • Нарийн маркер

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг тус тусад нь байрлуулна • Сандал - ширээг тойруулан тэнцүү тоотой засна



Алхам 2. Танхимыг тэнцүү тооны гишүүдтэй 5 багт хуваана. /5 мин/

Алхам 3. Багуудад тараах материалуудыг өгнө. /2 мин/

13 Өнөөгийн Монголын төр ба ардчиллын хөгжил, хандлага. Шинэ толь сэтгүүл №72, Д. Отгончимэг МУИС, Улс төр судлалын доктор

36

МОДУЛЬ 1


Алхам 4. Баг тус бүр өгөгдсөн цаасыг 3 баганад хуваагаад, нэг талд нь өнөөгийн ардчилсан нийгмийн давуу талыг, нөгөө талд нь сул талыг, 3 дахь баганад нь бичнэ өөрчлөлт шинэчлэлт хийвэл зохих зүйлсийг бичнэ. /10 мин/

Алхам 5. Нэг багаас 2 гишүүн гарч ирж, бичсэн зүйлсээ бусдадаа уншиж, тайлбарлаж өгнө. /25 мин/

“ЭРГЭЦҮҮЛЭЛ” ДАСГАЛ


Нээлттэй хэлэлцүүлэг 15 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц• Сандал

Бэлтгэх зүйлс• Сандлуудыг тойрог хэлбэрт оруулан засна


Алхам 1. Чиглүүлэгч болон оролцогчид өнөөдрийн сургалтын үйл явц, бүтээмж, оролцооныхоо талаар дүгнэн ярилцана.

Алхам 2. Чиглүүлэгч маргаашийн сургалтын сэдвийн тухай товч мэдээлэл өгөн энэ өдрийн сургалтаа өндөрлөнө.

37


МОД

УЛЬ

1

АРДЧИЛАЛ МОНГОЛ УЛСАД

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Үндсэн хуульСэдэв 2. Засаглалын хэлбэрүүдСэдэв 3. Монгол Улсын улс төрийн тогтолцоо, төрийн эрх мэдлийн

тэнцвэржүүлэлтСэдэв 4. Улс төрийн нам Сэдэв 5. Намын бүтэцСэдэв 6. Монгол Улс дахь улс төрийн намууд

ЗОРИЛГО

• Монгол Улсын улс төрийн тогтолцоо, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтын тухай дэлгэрэнгүй танилцуулах

• Монгол Улсын Үндсэн хуулийн тухай, түүнийг хэн, хэрхэн баталж, биелүүлж, ямар журмаар нэмэлт өөрчлөлт оруулдаг болохыг лекц, оролцоот ажлуудаар дамжуулан оролцогдод танин мэдүүлэх

• Улс төрийн намын талаарх оролцогчдын мэдлэг, ойлголтыг баяжуулах

• Намын бүтэц бүрэлдэхүүн, намын ангилал, тогтолцоо зэргийн тухай тайлбарлан хүргэх

• Монголд улс төрийн намыг хэрхэн үүсгэн үүсгэн байгуулдаг, ямар үйл ажиллагааны зарчмыг баримталдаг, дүрэм журмыг хуульд хэрхэн заасан байдаг талаар лекцийн агуулга болон идэвхжүүлэх дасгалын хамтаар дэлгэрэнгүй таниулах

38

МОДУЛЬ 1


ҮНДСЭН ХУУЛЬ






Үндсэн хуулийн тухай ойлголт

Монголын ард түмэн бид:- улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлж,- хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж,- төрт ёс, түүх, соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөж,- хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн үзэж,- эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм

зорилго болгоно. Үүний учир Монгол Улсын Үндсэн хуулийг даяар олноо зарлан тунхаглаж байна.14

Үндсэн хууль бол аливаа орны гол хууль төдийгүй улс орны хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлогч хууль мөн. Энэ ч утгаараа Үндсэн хуулийн тогтвортой байдал нь төрийн тогтвортой байдлын үндэс болдог.

Монгол Улсын Анхны Үндсэн хуулийг 1924.11.26-нд баталжээ. Анхны Үндсэн хуулиар хаант улсыг халж Бүгд Найрамдах улсыг тунхагласнаараа түүхэн онцлогтой юм. Социализмын он жилүүд өнгөрөх тусам Соёлын довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон хөдөлгөөн, аянууд улс орон даяар өрнөж байв.

Монгол Улс хүн ам, соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтүүдийг хийх зорилтуудаас шалтгаалан 1940, 1960, 1992 онд Үндсэн хуулиа шинэчлэн баталж байжээ. Монгол Улс 1992 онд ардчилсан нийгэмд шилжин, 430 гишүүн бүхий Ардын их хурал 76 хоногийн турш хэлэлцсэнээр 1992.01.13-нд шинэ Үндсэн хуулиа баталсан байдаг. Тус хуулийг хуульч Б.Чимэд голлон боловсруулжээ.

Монгол Улсын Үндсэн хууль 6 бүлэг, 70 зүйлтэй. Монгол улсад зах зээлийн эдийн засаг бүхий ардчилсан нийгмийг бүтээн байгуулах тогтолцооны үндсийг энэ хууль тавьж өгчээ. Шинэ Үндсэн хууль нь парламентын засаглалтай бүгд найрамдах улсыг бий болгож, шашин шүтэх эрх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх, хүний эрх зэргийг хуульчлан хамгаалжээ. 14 Монгол Улсын Үндсэн хуулийн оршил хэсгээс

39


МОД

УЛЬ

1Хамгийн сүүлд 2019 оны 06 сарын 06-нд УИХ-ын 62 гишүүн нийлж, Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлжээ. Уг төслийг 2019 оны 11 дүгээр сарын 14-нд эцэслэн баталж, 2020 оны 5 дугаар сарын 25-ны өдрөөс эхлэн өнөөг хүртэл даган мөрдөж байна.

Үндсэн хуулийн ерөнхий зорилт нь ардчилсан нийгэмд шилжих, хүний эрхийг хамгаалах, зах зээлийн эдийн засгийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн эрх зүйн үндсийг бий болгох явдал байсан. Эдгээр зорилтыг Үндсэн хуулийн оршил болгон тодорхойлжээ.Үндсэн хуулиа монголчууд “Эцэг хууль”, “Эх хууль” хэмээн хүндэтгэн нэрлэдэг.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтУлсад тусгаар тогтнол, иргэнд эрх чөлөө, эрх тэгш байдал, төрд ардчилсан дэглэм тогтоосон шинэ Үндсэн хууль нь тухай үеийн олон улсын жишигт нийцсэн, нийгмийн шилжилтийн үед тохируулсан баримт бичиг учир хожим нэмж засварлах шаардлагатай болдог.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн нэгдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дээдлэн сахиж, хүндэтгэн биелүүлэх, түүний тогтвортой байдлыг хангах нь Монгол Улсын тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт байдлаар оршин тогтнохуйн эрх зүйн үндэс, Монгол Улсын Их Хурлын онцгой чухал үүрэг мөн бөгөөд энэ хүрээнд уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэх асуудлыг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран найм, Жаран есдүгээр зүйлд заасан үндэслэлийн дагуу хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааны зарчим, журмыг энэ хуулиар тодорхойлж зохицуулна.” хэмээжээ.

Монгол Улсын Үндсэн хууль бол Монголын ард түмний оюун санааны хамтын бүтээл юм. Ард түмний төлөөллийн оролцоотойгоор төр засгаас шийдвэр гаргахын өмнө болон гаргасан шийдвэрийн хэрэгжилтийн талаар зөвлөлдөж, тэдний санал бодлыг сонсож шударгаар шийдэх улс төрийн аргачлал бол зөвлөлдөх санал асуулга мөн.

• 2019 онд батлагдсан нэмэлт, өөрчлөлтийг боловсруулахдаа УИХ-ын гишүүд төслийн танилцуулах хэлэлцүүлгийг 21 аймаг 9 дүүрэгт зохион байгуулж, 306 мянган иргэний санал хүлээн авчээ.

• 2020 оны 5 дугаар сарын 25-ны 12.00 цагаас эхлэн дагаж мөрдөж буй нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн 28.5 хувь буюу 70 зүйлийн 19 зүйл, 36 заалтыг хөнджээ.

Төрийн ордонд олон өдөр үргэлжилсэн хэлэлцүүлгээр төрийн болон төрийн бус байгууллага, улс төрийн нам, эрдэмтэн судлаачдаас 600 гаруй санал гарсан байна. Улмаар УИХ-ын гишүүдийн өргөн барьсан төсөл болон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төслийг нэгтгэх Зөвшилцлийн ажлын багийг байгуулж, уг ажлын баг 5 удаа хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, 7 удаа хуралдсан зэрэг тоон үзүүлэлт бий.

Монгол Улсын Үндсэн Хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах үйл явц

Монгол улсын үндсэн хуульд зааснаар Монгол улсын үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журам нь дараах нөхцөл, шаардлагуудыг хангасан байна.15

• Үндсэн хуулийг дээдлэн сахих, түүний тогтвортой байдлыг хамгаалах; ард түмний бүрэн эрхт байдал, оролцоог хангах; бодитой, ил тод байх.

• Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл /цаашид “төсөл” гэх/ нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд харшлахгүй байх;

• Үндсэн хуулийн Нэг, Хоёр, Гурав, Дөрөвдүгээр зүйл, Тавдугаар зүйлийн 1-3 дахь хэсэг,

15 Монгол Улсын Үндсэн хууль

40

МОДУЛЬ 1


Зургаадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, Наймдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, Есдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэг, 10 дугаар зүйлийн 1, 2 дахь хэсэг, 12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, 14, 15, 19, 22 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, 38 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, 41 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэг, 47 дугаар зүйл, 49 дүгээр зүйлийн 1, 2 дахь хэсэг, 68, 69 дүгээр зүйлд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж үл болно;

• Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үйл ажиллагааны журам нь Үндсэн хуулийн 68, 69 дүгээр зүйлд бүрнээ нийцсэн байх;

Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэлбэр нь зөвхөн хууль байна.

Улсын Их Хурал, хууль санаачлагч нь тухайн хуулийн төсөлд нийтийн оролцоог хангахын тулд дор дурдсан үндсэн арга замаар хангана:

1. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар төсөл санаачлах үеэс эцэслэн батлах хүртэл бүхий л үйл ажиллагаанд иргэд, улс төрийн нам, олон нийтийн бусад байгууллагын оролцоог хангах; иргэдэд төслийн талаар саналаа чөлөөтэй илэрхийлэх бололцоог олгох.

2. Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг, Хорьдугаар зүйл, Гучдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, Дөчин нэгдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар зөвлөлдөх санал асуулгыг явуулах;

3. Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийн 6.1.1-д заасны дагуу явуулсан санал асуулгын дүнгээр энэ хуулийн 5.3.3-т заасан асуудлаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг дэмжсэн бол Улсын Их Хурал заавал авч хэлэлцэх бөгөөд шаардлагатай бол Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл боловсруулах ажлын хэсэг байгуулах.

1. Улсын Их Хурал, хууль санаачлагч нь хуулийн төслийг бодитой ил тод байхын тулд дор дурдсан үндсэн арга замаар хангана: Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санаачилга, үйл ажиллагаа нь дур зоргын шинжтэй байж болохгүй;

2. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт нь улс төрийн аль нэгэн нам, бүлэг, давхаргын ашиг сонирхлыг илэрхийлэн хамгаалсан байж болохгүй;

3. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулиар хүлээн зөвшөөрсөн хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг дордуулсан, төрийн эрх мэдлийг хуваарилсан зарчмыг үгүйсгэсэн байж болохгүй;

4. Төслийн бүрэн эх болон түүнийг өргөн мэдүүлэх, хэлэлцэх, шийдвэр гаргах үйл ажиллагаа, эцсийн үр дүнг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тогтмол мэдээлж байх;

5. Төслийн талаарх иргэдийн болон тэдгээрийн хамт олон, байгууллагын саналыг Улсын Их Хурлын олон нийттэй харилцах бүх сувгаар хүлээн авч, төсөлд хэрхэн тусгасан тухай мэдээлж байх;

6. Төслийн хэлэлцүүлгийн үе шат хооронд Улсын Их Хурлын гишүүд тойрогтоо шууд болон өөрийн бие төлөөлөгчөөр дамжуулан уг үйл ажиллагааны үр дүнг мэдээлж, иргэдийн санаа бодлыг судалж, харгалзан үзэх;

7. Төслийн хэлэлцүүлгийн үе шат хоорондын хугацааг иргэд, тэдгээрийн хамт олон, байгууллагад санал бодлоо илэрхийлэх боломж олгохуйцаар тогтоох.

41


МОД

УЛЬ

1МЭДЛЭГ БАТАТГАХ ЦАГ




Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT• Танхимын сандлуудыг “U” хэлбэртэй болгон засах


Алхам 1. Оролцогчид суудлаа эзэлнэ. Чиглүүлэгч оролцогчдын өөдөөс харан сууна.Асуулт 1: Ардчилсан улсад үндсэн хуулийн үнэ цэн чухал уу? Яагаад? гэсэн асуултыг чиглүүлэгч оролцогчдын дунд тавина. /1 мин/

Алхам 2. Оролцогчид нэг нэгээрээ гар өргөн асуултад товч хариулна. /5-10 мин/

Алхам 3. Энэ удаад бүх оролцогч Үндсэн хуулийн давуу тал, ач холбогдол юу болох тухай тус бүр 1 өгүүлбэрээр өөрийн үзэл бодлоо хуваалцана. /20 мин/

Алхам 4. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь зөв зүйтэй байдаг эсэх талаар танхимаараа хэлэлцэн, сэдвээр олж авсан мэдлэгээ бататгана. /9 мин/

ЗАСАГЛАЛЫН ХЭЛБЭРҮҮД






ЗАСАГЛАЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ? Засаглал гэдэг нь нэр хүнд, эрх мэдэл, албадлага зэрэг арга хэрэгслийн тусламжтайгаар нэг хэсэг хүмүүс бүх нийтээр дагаж мөрдөх шийдвэр гаргах боломж, чадвараар хангагдах харилцаа буюу улс орныг удирдах төрийн эрх барьдаг тогтолцоо юм. Засаглал нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх хэсгээс бүрдэнэ. Засаглал нь нийгэмтэй хамт бий болсон бөгөөд нийгмийн амьдралын хамгийн түгээмэл үйл явцын нэг төрөл юм. Хаана хүмүүсийн тогтвортой нийтлэг оршин байна тэнд засаглал илрэн үйлчилдэг.

42

МОДУЛЬ 1


НҮБ-ын албан ёсны баримт бичгүүдэд “Засаглал гэдэг нь улс үндэстний ажил хэргийг жолоодох, улс төр, эдийн засаг, захиргааны эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх явдал бөгөөд энэ нь иргэд, тэдний бүлгүүд ашиг сонирхол, өөр хоорондын ялгаатай байдлаа илэрхийлэх, хуулиар олгогдсон эрх, үүргээ хэрэгжүүлэх механизм, үйл явц, харилцаа, байгууллаас бүрдэнэ” гэж тодорхойлжээ.

Хүүхдийг Ивээх Сан хүний эрхийг хэрэгжүүлэгч засаглалыг дараах бүрэлдэхүүнтэйгээр тодорхойлж байна. Үүнд: а. Төсөвтөө хүний эрхийг хэрэгжүүлэх хууль эрхзүй, захиргаа, санхүүгийн шаардлагатай тогтолцоог дэмжихийг тэргүүлэх чиглэл болгодог засгийн газар, б. Шийдвэр гаргахдаа хүн амын үе үеийнхний үзэл бодлыг сонсч, түүнд зохих ач холбогдол өгдөг төрийн байгууллагууд, в.Үүрэг хүлээгчдийн зүгээс үүргийнх нь биелэлтийг шаардаж чаддаг, хөрөнгө нөөцийг хүний эрхийн төлөө төвлөрүүлэхийг шахаж чаддаг, эрхийн зөрчилд мэдрэмжтэй иргэний нийгэм, г. Мэдээлэлтэй байх, мэдээлэл олж авах, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй, эрхээ эдэлж, өөрчлөлт гаргахын тулд тайван замаар эвлэлдэн нэгдэх чадавхтай иргэд, хүүхдүүд, д. Бизнесийн үйл ажиллагаандаа хүний эрхийг дэмждэг хувийн хэвшил, е. Хараат бус, чөлөөт хэвлэл мэдээлэл зэрэг болно. Засаглах үйл ажиллагаанд иргэд болон бусад оролцогч талуудын эрх хэрхэн хамгаалагдсан чадсан нь ихээхэн чухал байдаг. Засаглах үйл ажиллагаанд иргэд, олон нийтийн оролцоог хангахдаа бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд хамтран оролцох төдий бус харин оролцогч талуудын аливаа үйл ажиллагаанд нөлөөлж нөлөөлж, харилцан хяналт тавих эрхээ эдлэх боломж, нөхцөл нь хэр зэрэг бүрдсэн эсэхээр тодорхойлох нь илүү үр дүнтэй байдаг.

Засаглалын төрөл Засаглалын янз бүрийн өвөрмөц онцлог байдал нь түүний хэв маягийг тодорхойлох үндэслэл болдог бөгөөд эдийн засгийн, нийгмийн, соёл-мэдээллийн, албадлагын зэргээр ангилна.

o Эдийн засгийн засаглал гэдэг бол материаллаг үнэт зүйлсийн янз бүрийн төрлийн нөөц ба өмчлөлд хяналт тавих чадвар юм.

o Нийгмийн засаглал нь эдийн засгийн засаглалтай салшгүй холбоотой. Эдийн засгийн засаглал материаллаг баялгийг хуваарилах чадварыг тусгадаг бол нийгмийн засаглал нь эрх мэдэл, албан тушаал, цалин хангамж гэх зэрэгтэй холбон нийгэмд эзлэх байр суурийг хэрхэн хуваарилах явдлыг илэрхийлдэг.

o Соёл-мэдээллийн засаглал бол юуны өмнө шинжлэх ухааны мэдлэг, мэдээлэл, тэдгээрийг түгээн дэлгэрүүлэх арга хэрэгслийн тусламжтайгаар хүмүүсийг засаглах явдал юм.

o Албадлагын засаглал нь хүчний нөөцөд тулгуурладаг бөгөөд тэр нь хүч хэрэглэх эсвэл хүч хэрэглэнэ гэж сүрдүүлэх замаар хүмүүст хяналт тавих явдал юм.

Улс төрийн байгууламж нь улс орноо удирдан зохион байгуулах засаглалын хэлбэрээр илэрхийлэгдэнэ. Засаглалын хэлбэрийг ерөнхийд нь бүгд найрамдах, хаант гэж хувааж үздэг.

ХААНТ ЗАСАГЛАЛ• Хэмжээгүй эрхт хаант засаглал Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдэл ямарваа хязгаарлалгүйгээр хааны мэдэлд

байна. Өдгөө Арабын Нэгдсэн Эмират Улс, Катар, Оман, Саудын Арабын Хаант Улс зэрэг 10 улс ийм засаглалтай.

• Үндсэн хуульт хаант засаглал Хааны эрх мэдлийг үндсэн хуулиараа хязгаарлаж, үндсэн хуульдаа захирагдаж байдаг.

Япон, Их Британи, Тайланд, Испани, Бельги, Швед зэрэг улсууд бэлгэдлийн шинжтэй буюу үндсэн хуульт хаант засаглалтай.

43


МОД

УЛЬ

1БҮГД НАЙРАМДАХ ЗАСАГЛАЛ• Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах засаглал Бүх нийтийн сонгуулиар ерөнхийлөгч, парламентын гишүүдийг сонгоно. Онцлог нь

ерөнхийлөгч засгийн газраа байгуулж, засгийн газраа удирдаж, улсын дээд шүүхийн шүүгч нарыг томилдог. Харин парламент нь хууль тогтоох эрх мэдэл эдэлдэг. АНУ, Аргентин, Бразил, Индонез, Турк тэргүүтэй 49 улс Ерөнхийлөгчийн засаглалтай.

• Парламентын бүгд найрамдах засаглал Бүх нийтийн сонгуулиар ерөнхийлөгч, парламентын гишүүдийг сонгоно. Парламентын

засаглалын онцлог буюу ерөнхийлөгчийн засаглалаас ялгагдах гол онцлог нь засгийн газрыг ерөнхийлөгч биш парламент бүрдүүлж, засгийн газрын тэргүүн буюу ерөнхий сайдыг томилдог. Парламент нь ерөнхийлөгчтэй зөвшилцсөний үндсэнд улсын дээд шүүгч нарыг томилно. Австри, Ирак, Итали, Монгол, Чех, Энэтхэг тэргүүтэй 74 улс парламентын засаглалтай.

• Холимог бүгд найрамдах засаглал Мөн бүх нийтийн сонгуулиар ерөнхийлөгч, парламентын гишүүдийг сонгоно. Онцлог

нь ерөнхийлөгч, парламентын гишүүдийн зөвшилцсөний үндсэнд засгийн газар болон улсын дээд шүүхийг бүрдүүлнэ. Засгийн газрыг ерөнхий сайд тэргүүлэх боловч ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл парламентын засаглалаас харьцангуй их байна. Азербайжан, Конго, Палестин, Сири, Шри Ланка зэрэг 18 улс холимог бүгд найрамдах засаглалтай.

ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын соронз • Самбарын цаас • Ногоон, улаан өнгийн маркер

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг тусад нь байрлуулах• Сандал - ширээ бүрд тэнцүү тоотой

хуваан байрлуулах


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг өгнө. /3 мин/

Алхам 2. Оролцогчид 1-5 тоолж, • 1-р баг Хэмжээгүй эрхт хаант засаглал• 2-р баг Үндсэн хууль хаант засаглал• 3-р баг Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах засаглал• 4-р баг Парламентын бүгд найрамдах засаглал• 5-р баг Холимог бүгд найрамдах засаглал гэсэн багт хуваагдана. /5 мин/

Алхам 3. Өөрсдийн оноогдсон засаглалын хэлбэрийн давуу болон сул талуудыг олж, ярилцана. Ингэхдээ интернэт сүлжээ ашиглаж болно. /10 мин/

44

МОДУЛЬ 1


Алхам 4. Чиглүүлэгч баг тус бүрд нэг цаас, ногоон болон улаан өнгийн 2 маркер тарааж өгнө.

Алхам 5. Багууд мэдээллүүдээ олж, ярилцаж дуусаад түүнийгээ цаасан дээр буулгана. Ингэхдээ тухайн засаглалын давуу талыг ногоон өнгөөр, сул талыг нь улаан өнгөөр тус тус ялган бичнэ. /10 мин/

Алхам 6. Багууд цааснуудаа самбар дээр наана. /2 мин/

Алхам 7. Багийн ажлын ерөнхийд нь харсны дараа, 2 өнгөөр хамгийн олон өгөгдөл бичигдсэн засаглалын хэлбэр дээр танхим анхаарал хандуулна. Түүнийг бусад хэлбэрүүдтэй нь харьцуулан ярина. /10 мин/

МОНГОЛ УЛСЫН УЛС ТӨРИЙН ТОГТОЛЦОО, ТӨРИЙН ЭРХ МЭДЛИЙН ТЭНЦВЭРЖҮҮЛЭЛТ






Монгол Улс нь парламентын засаглал бүхий ардчилсан улс юм. Монгол Улсын төрийн эрх мэдэл нь УИХ, Засгийн газар, Шүүх гэсэн 3 байгууллагад тэнцвэртэй хуваарилагдсан байдаг. Хүснэгтэд Монгол улсын засаг захиргааны хуваарилалт болон түүнд үйл ажиллагаа явуулдаг эрх мэдлийн хуваарилалтыг тусгав.

Хүснэгтэн мэдээлэл 1.Хууль тогтоох Гүйцэтгэх Шүүх

Улсын хэмжээнд Улсын их хурал Засгийн газар, яам, агентлаг Улсын дээд шүүхАймаг, нийслэл, дүүрэг, сум

Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал

Засаг даргын тамгын газар Аймаг, нийслэл, сум дүүргийн шүүх

Баг, хороо Иргэдийн нийтийн хурал Баг, хорооны засаг дарга

Бүх нийтийн санал асуулгаар 4 жил тутамд УИХ буюу Ерөнхий сайдын удирдлага бүхий 76 тойргийн гишүүдийг сонгодог. Харин МУ-ын Ерөнхийлөгчийг 2021 оноос эхлэн 6 жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгодог болж байгаа юм. Ерөнхийлөгч нь бүх ард түмнээс сонгогдсон төрийн тэргүүн бөгөөд зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч юм. УИХ хууль баталж, Засгийн газар хуулийг хэрэгжүүлж, Шүүх хууль зөрчигдсөн эсэхийг тогтоодог.

45


МОД

УЛЬ

1Үндэсний, орон нутгийн төрийн байгууллагуудын үүрэгҮндэсний болон орон нутгийн төрийн байгууллагуудын үндсэн үүрэг бол төрийн бодлого шийдвэрийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх юм. Төрийн бодлого гэдэг нь төр юу хийх, юуг эс хийхийг шийдэж байгаа шийдэл юм. Төрийн бодлогод хууль, дүрэм, журам, хөтөлбөр, түүнчлэн өдөр тутам гарч байгаа захиргааны шийдвэрүүд хамаарна. Эдгээр шийдвэрүүдээс улс орны хөгжил, иргэдийн аж амьдрал хамаарч байдаг.

Улс төрийн эрх мэдэл хэрэгжүүлэгч байгууллага нь орон нутгийн түвшинд дараах бүтэцтэй байдаг: Гүйцэтгэх эрх мэдэл хэрэгжүүлэгч (захиргааны) нь аймаг, орон нутгийн захирагч, засаг дарга, хууль тогтоох эрх мэдэл хэрэгжүүлэгч нь парламент байдаг.

Хууль тогтоох эрх мэдэл - УИХТөрийн бодлогыг тодорхойлж, нийгмийн харилцааг зохицуулахын тулд ард түмний өмнөөс хууль тогтоомжийн акт гаргаж, түүнийгээ гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагаас хэрэгжүүлж байгаа байдлыг хянан шалгаж дэмжих замаар улсыг хуулиар жолоодох үйл ажиллагааг бүхэлд нь хууль тогтоох эрх мэдэл гэнэ. Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална.

Монгол Улсын хууль тогтоох байгууллага болох УИХ нь нэг танхимтай, 76 гишүүнтэй байна. УИХ-ын гишүүнийг бүх нийтийн, шууд, чөлөөт болон нууцаар саналаа өгөх зарчмын үндсэн дээр 4 жилийн хугацаатай сонгодог. УИХ нь хууль батлах, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох, ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг тогтоох, улсын хил тогтоох зэрэг онцгой бүрэн эрхүүдийг хэрэгжүүлдэг.

Улсын Их Хурлын үндсэн зорилт, чиг үүрэг, бүрэн эрх, зарчим16

Улсын Их Хурлын үндсэн зорилт ард түмний төлөөллийн дээд байгууллагын хувьд ард түмний засаглах эрхийг хангахад оршино. Хууль тогтоох, төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах үндсэн чиг үүрэгтэй. Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлд заасан онцгой болон хуулиар тогтоосон бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ.

Улсын Их Хурлын үйл ажиллагаа нь Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан зарчимд нийцсэн, бие даасан, нээлттэй, ил тод байх, цөөнхийн саналыг хүндэтгэн асуудлыг олон талт үзэл бодлын үүднээс чөлөөтэй хэлэлцэж, олонхын саналаар шийдвэрлэх зарчимд үндэслэнэ.

Улсын Их Хурал төрийн дотоод, гадаад бодлогын аль ч асуудлыг санаачлан хэлэлцэж болох бөгөөд дараах асуудлыг өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэнэ:

• Хууль батлах, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах; • Төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох;• Ерөнхийлөгчийн ба Улсын Их Хурал, түүний гишүүний сонгуулийг товлон зарлах;• Улсын Их Хурлын Байнгын хороо, Засгийн газар, хуульд зааснаар Улсын Их Хуралд

ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тогтоох, өөрчлөх;

• Ерөнхийлөгчийг сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах, чөлөөлөх, огцруулах;

• Ерөнхий сайд, хуульд зааснаар Улсын Их Хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүрэлдэхүүнийг томилох, өөрчлөх, огцруулах;

16 Монгол Улсын Улсын Их Хурлын тухай хууль

46

МОДУЛЬ 1


• Төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн бодлого, үндсэн чиглэлийг тодорхойлж, хөгжлийн болон үндэснийаюулгүй байдлын бодлогод нийцүүлэн боловсруулсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах;

• Хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах;• Улсын хил тогтоох;• Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн бүтэц, бүрэлдэхүүн, бүрэн эрхийг

тогтоох;• Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн

хуваарийг батлах, өөрчлөх;• Нутгийн өөрөө удирдах болон захиргааны байгууллагын тогтолцоо, зохион байгуулалт,

үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тогтоох;• Улсын цол, одон, медаль, цэргийн дээд цол бий болгох, төрийн албаны зарим тусгай

салбарын албан тушаалын зэрэг дэвийг тогтоох;• Өршөөл үзүүлэх шийдвэр гаргах;• Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр Монгол Улсын олон улсын гэрээг соёрхон батлах,

цуцлах, гадаад улстай дипломат харилцаа тогтоох, цуцлах;• Ард нийтийн санал асуулга явуулах. Монгол Улс өөрийн тусгаар тогтнол, нутаг

дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг үгүйсгэх аливаа оролдлогыг үл зөвшөөрөх бөгөөд мөнхүү зорилгоор ард нийтийн санал асуулга явуулахыг хориглоно; Сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн олонх нь оролцсон ард нийтийн санал асуулгыг хүчинтэйд тооцож, олонхын санал авсан асуудлыг шийдвэрлэгдсэн гэж үзнэ;

• Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалд бусад улсаас аюул занал учруулж, зэвсэглэн халдвал дайн бүхий байдал зарлах, цуцлах;

• Энэ зүйлийн 2, 3 дахь хэсэгт заасан онцгой нөхцөлд улсын нийт нутаг дэвсгэрт буюу зарим хэсэгт нь онц болон дайны байдал зарлах, эсхүл энэ тухай гаргасан Ерөнхийлөгчийн зарлигийг батлах, хүчингүй болгох

УИХ-ыг тараах Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүй нь үзэж, эсхүл мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлын даргатай зөвшилцөж санал болгосон бол Улсын Их Хурлын нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүй саналаар өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно.

Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн гучин есдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг томилох саналыг Улсын Их Хуралд анх оруулснаас хойш дөчин тав хоногийн дотор, эсхүл Үндсэн хуулийн дөчин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг огцруулснаас, түүнчлэн дөчин дөрөвдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг огцорсонд тооцсоноос хойш гуч хоногийн дотор Улсын Их Хурал Ерөнхий сайдыг томилоогүй бол Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлыг тараах шийдвэр гаргана.

УИХ-ын даргыг сонгохУИХ-д олонх болсон нам, эвсэл Улсын Их Хурлын даргад нэр дэвшүүлнэ. Аль ч нам, эвсэл олонхын суудал аваагүй бол энэ хуулийн бүрдүүлсэн нам, эвсэл зөвшилцөн Улсын Их Хурлын даргад нэр дэвшүүлнэ. Улсын Их Хурлын даргыг хэлэлцүүлэггүйгээр сонгох бөгөөд гишүүн саналаа илээр гаргаж, хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар дэмжсэн бол Улсын Их Хурлын даргыг сонгох тухай Улсын Их Хурлын тогтоол баталсанд тооцно. Нэр дэвшигч нэгдсэн хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхын дэмжлэг авч чадаагүй бол өөр гишүүний нэрийг дэвшүүлж сонгоно.

47


МОД

УЛЬ

1УИХ-ын гишүүнийг огцруулахДараах тохиолдол гишүүний бүрэн эрх энэ хуулийн 7.3-т заасан хугацаанаас өмнө дуусгавар болох үндэслэл болно:

• Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон;• Хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасныг Улсын Их Хурал

хүлээн зөвшөөрсөн;• Хүндээр өвчилсний улмаас бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон тухай эмнэлгийн

дүгнэлт гаргасныг үндэслэн цаашид гишүүний бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж Улсын Их Хурал үзсэн;

• Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн Жаран зургаадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 4-т зааснаар гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэлтэй гэсэн дүгнэлт гаргасныг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн;

• Үндсэн хуулийн цэц гишүүнийг энэ хуулийн 7.2-т заасан тангаргаасаа няцаж Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн дүгнэлт гаргасныг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн;

• Гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь шүүхийн хүчин төгөлдөр шийтгэх тогтоолоор тогтоогдсон;

• Нас барсан

Гүйцэтгэх эрх мэдэл - Засгийн газарГүйцэтгэх эрх мэдэл нь төрийн эрх мэдлийн нэг салаа бөгөөд МУ-ын Засгийн газар бол төрийн гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч дээд байгууллага юм. Засгийн газар нь УИХ-с баталсан хуулийн хэрэгжилтийг улсын хэмжээнд зохион байгуулж, эргээд хуулийг хэрхэн биелүүлснээ УИХ болон ард түмэнд тайлагнаж, хэрэв биелэлтийг хангаагүй бол хууль тогтоох байгууллагын өмнө хариуцлага хүлээнэ

Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ. Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно.

Засгийн газар, түүний чиг үүрэг• Үндсэн хуулийн гучин наймдугаар зүйлд заасан ёсоор Засгийн газар нь Монгол Улсын

төрийн гүйцэтгэх дээд байгууллага юм. • Засгийн газар Монгол Улсын хуулийг биелүүлж, аж ахуй, нийгэм, соёлын байгуулалтыг

удирдах нийтлэг чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

Засгийн газрын үйл ажиллагааны зарчим• Засгийн газрын үйл ажиллагааны үндсэн зарчим бол Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлийн

2 дахь хэсэгт заасан ёсоор ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх явдал мөн.

• Засгийн газар нь асуудлыг хамтран хэлэлцэж олонхын санаа бодолд түшиглэн цөөнхийн саналыг хүндэтгэн үзэж шийдвэрлэх, гарсан шийдвэрийн биелэлтийг дангаар хариуцах, үйл ажиллагааныхаа талаар Улсын Их Хурлын өмнө хамтын хариуцлага хүлээх, нутаг дэвсгэрийн болон салбарын зарчмыг хослуулах үндсэн дээр ажиллана.

Ерөнхий сайдУлсын Их Хуралд олонх суудал авсан нам, эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүнийг; аль ч нам, эвсэл олонхын суудал аваагүй бол хамгийн олон суудал авсан нам, эвсэл бусад нам, эвсэлтэй зөвшилцөн олонхыг бүрдүүлж нэр дэвшүүлсэн хүнийг; бусад тохиолдолд Улсын Их Хуралд суудал авсан нам, эвсэл зөвшилцөн олонхыг бүрдүүлж нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг Ерөнхийлөгч тав хоногийн дотор Улсын Их Хуралд оруулна.

48

МОДУЛЬ 1


Ерөнхий сайд Засгийн газрыг удирдаж, төрийн хууль биелүүлэх ажлыг Улсын Их Хурлын өмнө хариуцна.

Засгийн газрын гишүүн энэ хууль болон хууль тогтоомжийн бусад актаар олгосон бүрэн эрхтэй. Түүний дотор:17

o Эрхэлсэн асуудлын хүрээнд төрийн бодлого боловсруулж, хууль тогтоомж, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын шийдвэрийг биелүүлэх ажлыг Засгийн газрын өмнөөс эрхлэн гүйцэтгэж, зохих хүрээ, салбарын хөгжил, ажил хэргийн байдал, үр дүнг Ерөнхий сайдын өмнө дангаар, харин Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаар хамтын хариуцлага тус тус хүлээнэ

o Эрхэлсэн асуудлын хүрээн дэх яам болон энэ хуулийн 183 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан байгууллагын үйл ажиллагааг нэгтгэн удирдана

o Засгийн газрын хуралдаанд тогтмол оролцон санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлнэ;o Хууль тогтоомжид өөрөөр заагаагүй бол өөрийн эрхлэх асуудлын хүрээнд хамаарах

төрийн байгууллага, албан газрын бүтэц, дүрмийг баталж, дарга /эрхлэгч, захирал/-ыг томилж, чөлөөлнө;

o Эрхэлсэн асуудлаараа Улсын Их Хурлын Байнгын хороод, ажлын бусад байгууллагатай шууд харилцаж, Улсын Их Хурлын чуулган, Байнгын хорооны хуралдаанд өөрийн байр суурийг илэрхийлнэ;

o Хууль тогтоомж, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын болон өөрийн шийдвэрийн биелэлтийг холбогдох байгууллага, аж ахуйн нэгжид шалган танилцаж, биелэлтийг нь бүрэн хангах талаар шуурхай даалгавар өгч гүйцэтгүүлнэ;

o Эрхэлсэн асуудлаараа өөрийн бүрэн эрхийн хүрээнд Засгийн газрыг төлөөлж аль ч байгууллагад чөлөөтэй нэвтэрч холбогдох ажилтантай хүлээгдэлгүй уулзаж болно;

o Хууль тогтоомжид заасан бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ.

Засгийн газрыг огцруулахУлсын Их Хурлын гишүүдийн дөрөвний нэгээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг албан ёсоор тавивал Улсын Их Хурал гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн арав хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. Улсын Их Хурлын нийт гишүүний олонх уг саналыг дэмжсэн бол Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай Улсын Их Хурлын тогтоол баталсанд тооцож, шинэ Ерөнхий сайдыг гуч хоногийн дотор томилно. Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ огцорно.

Шүүх эрх мэдэл - Шүүх

Шүүх эрх мэдэл гэдэг нь хэрэг, маргааныг хянан үзэж, хуулийг мэргэжлийн үндсэн дээр зөв тайлбарлаж хэрэглэн шийдвэрлэх замаар хүний эрх, эрх чөлөө, хуулийн этгээдийн ашиг сонирхол, үндсэн хуульт байгууллын ардчилсан үндсийг хамгаалах үйл ажиллагаа юм. Шүүх нь Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, УИХ-аас хараат бус бие даан ажиллах бөгөөд ямар ч байгууллага, албан тушаалтан, иргэн шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь хөндлөнгөөс оролцохыг хориглодог.

Монгол Улсын шүүхийн үндсэн тогтолцоо:18• Улсын дээд шүүх• Аймаг, нийслэлийн шүүх, • Сум буюу сум дундын шүүх• Дүүргийн шүүх• Захиргааны хэргийн шүүх үйл ажиллагаа явуулна.

17 Монгол Улсын Улсын Их Хурлын тухай хууль18 Монгол Улсын Улсын Их Хурлын тухай хууль

49


МОД

УЛЬ

1Мөн Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах, биелэлтэд дээд хяналт тавих чиг үүрэг бүхий Үндсэн хуулийн цэц ажилладаг. Үндсэн хуулийн цэц нь үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй. Цэц 9 гишүүнтэй УИХ-3, Ерөнхийлөгч-3, Улсын дээд шүүх-3 гишүүн тус тус санал болгосноор УИХ 6 жилийн хугацаагаар томилдог.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлШүүхийн ерөнхий зөвлөл нь шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор ажиллана. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шүүх, шүүгчийн шүүн таслах ажиллагаанд оролцохгүйгээр, гагцхүү хуульчдаас шүүгчийг шилж олох, эрх ашгийг нь хамгаалах зэрэг шүүхийг бие даан ажиллах нөхцөлөөр хангахтай холбогдсон үүргийг биелүүлнэ. Зөвлөлийн гишүүдийн тавыг шүүгчид дотроосоо сонгож, бусад таван гишүүнийг нээлттэйгээр нэр дэвшүүлж томилно. Тэдгээр нь дөрвөн жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа ажиллах бөгөөд Зөвлөлийн даргыг гишүүд дотроосоо сонгоно. Шүүгчийн хараат бус байдлыг хангахтай холбоотой Зөвлөлийн үйл ажиллагааны тайланг Улсын дээд шүүхэд танилцуулна. Зөвлөлийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журам, бүрэлдэхүүнд тавих шаардлага, томилох журмыг хуулиар тогтооно.

Монгол Улсын дээд шүүхийн бүрэн эрх• Хуулиар харьяалуулсан эрүүгийн хэрэг, эрх зүйн маргааныг анхан шатны журмаар

хянан шийдвэрлэх;• Давж заалдах болон хяналтын журмаар доод шатны шүүхийн шийдвэрийг хянан үзэх;• Хууль, түүнд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах талаар Үндсэн хуулийн цэц,

Улсын ерөнхий прокуророос шилжүүлсэн асуудлыг хянан шийдвэрлэх;• Үндсэн хуулиас бусад хуулийг зөв хэрэглэх талаар албан ёсны тайлбар гаргах;• Хуулиар эрх олгосон бусад асуудлыг шийдвэрлэх

Улсын дээд шүүх нь Ерөнхий шүүгч болон бусад шүүгчдээс бүрдэнэ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс Улсын дээд шүүхийн шүүгчдийг Улсын Их Хуралд танилцуулснаар, бусад шүүхийн шүүгчдийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн санал болгосноор тус тус Ерөнхийлөгч томилно. Ерөнхий шүүгчийг Улсын дээд шүүхийн санал болгосноор гишүүдийнх нь дотроос зургаан жилийн хугацаагаар Ерөнхийлөгч томилно.

Улсын дээд шүүхийн шүүгчээр• Хууль зүйн дээд боловсролтой, мэргэжлээрээ арваас доошгүй жил ажилласан, • Монгол Улсын 35 нас хүрсэн иргэн ажиллана. • Бусад шүүхийн шүүгчээр• Хууль зүйн дээд боловсролтой, • Гурваас доошгүй жил мэргэжлээрээ ажилласан, • Монгол Улсын 25 нас хүрсэн иргэн

Үндсэн хууль, шүүхийн тухай хуульд заасан үндэслэл, шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрийн дагуу огцруулах, эсхүл хүсэлтээр нь чөлөөлөхөөс бусад тохиолдолд аль ч шатны шүүхийн шүүгчийг огцруулахыг хориглоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгч нь төрийн тэргүүн бөгөөд Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч байна. Ерөнхийлөгчөөр тавин нас хүрсэн, сүүлийн таваас доошгүй жил эх орондоо байнга оршин суусан, Монгол Улсын уугуул иргэнийг зургаан жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгоно.

50

МОДУЛЬ 1


Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх• Улсын Их Хурлын баталсан хууль, бусад шийдвэрт бүхэлд нь буюу зарим хэсэгт нь

хориг тавих. Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг Улсын Их Хурлаар хэлэлцэж, чуулганд оролцсон нийт гишүүний гуравны хоёр нь хүлээж аваагүй бол уг хууль, шийдвэр хүчин төгөлдөр хэвээр үлдэнэ;

• Өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар Засгийн газарт чиглэл өгөх. Энэ талаар Ерөнхийлөгч зарлиг гаргавал түүнд Ерөнхий сайд гарын үсэг зурснаар хүчин төгөлдөр болно;

• Гадаад харилцаанд улсаа бүрэн эрхтэй төлөөлж, Улсын Их Хуралтай зөвшилцөн Монгол Улсын нэрийн өмнөөс олон улсын гэрээ байгуулах;

• Монгол Улсаас гадаад улсад суух бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүнийг Улсын Их Хуралтай зөвшилцөн томилох буюу эргүүлэн татах;

• Монгол Улсад суух гадаад улсын бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүний итгэмжлэх, эргүүлэн татах жуух бичгийг хүлээн авах;

• Улсын цол, цэргийн дээд цол хүртээх, одон, медалиар шагнах;• Уучлал үзүүлэх;• Монгол Улсын харьяат болох, харьяатаас гарах, тус улсад орогнох эрх олгох асуудлыг

шийдвэрлэх;• Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх;• Бүх нийтийн буюу хэсэгчилсэн цэргийн дайчилгаа зарлах;• Онцгой нөхцөл бий болбол Улсын Их Хурлын чуулганы чөлөө цагт, хойшлуулшгүй

тохиолдолд улсын нийт нутаг дэвсгэрт буюу зарим хэсэгт нь онц болон дайны байдал зарлах, түүнчлэн цэрэг хөдөлгөх захирамж өгөх. Онц байдал, дайны байдал зарласан Ерөнхийлөгчийн зарлигийг Улсын Их Хурал уул зарлиг гарснаас хойш долоо хоногийн дотор хэлэлцэж батлах буюу хүчингүй болгоно. Хэрэв Улсын Их Хурал шийдвэр гаргаагүй бол уул зарлиг хүчингүй болно.

Орон нутгийн төрийн байгууллага

Нутгийн өөрөө удирдах ёсНутгийн өөрийн удирдлага гэдэг нь өөрийн удирдлага, нутаг дэвсгэр бүхий коммунаас /хүй элгэн/ өөрийн хариуцлага дор төрийн хэргийн үлэмж хэсгийг тухайн нутаг дэвсгэрт оршин суугаа иргэдийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн, хуулийн хүрээнд шийдвэрлэх, удирдлагыг хэрэгжүүлэх бодит эрх, чадвар юм. Хүн төрөлхтний хувьд нутгийн өөрөө удирдах ёс нь он удаан жилийн түүхтэй юм. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны онолын үндэснүүд нь XIX зуунд анх Европын улс орнууд болон Америкт тавигджээ. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны онолын үндсийг тавихад Д.Морган, А.Токвиль, Л.Штейн, Р.Гнейст нарын эрдэмтэд чухал үүргийг гүйцэтгэж байв. Эрдэмтэн А.Токвиль өөрийн бүтээлдээ “Засаглалын анхдагч үндэс нь төр улс, тэр ч байтугай ард түмэн биш, харин өөрсдийн хувийн хэргийг өөрсдөө зохицуулж, сайн дурын үндсэн дээр нэгдсэн бие хүмүүс мөн” хэмээн тэмдэглэсэн байна.

Нутгийн өөрийн удирдлага нь тодорхой засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хүн амын эрх, ашиг сонирхол, ажил хэргийг хамаарах ба энэ нь үндэсний засаглалын түвшин дэх улсын иргэдийн нийтлэг ашиг сонирхлыг хангах үйл ажиллагаатай тэр бүр нийцэх албагүй байдаг. Орон нутаг бүр өөр өөрийн нийгэм, эдийн засгийн онцлог орчин нөхцөл, давуу сул талуудтай байхаас гадна тэнд амьдарч буй хүмүүсийн үнэлэмж, төрийн үйлчилгээ хүртэх хэрэгцээ, шаардлага, үйлчилгээг тэдэнд хүргэх арга замууд нь ялгаатай буюу улсын нөгөө хэсэгт амьдарч буй хүмүүсийнхтэй яв цав тохирдоггүй. Энэхүү ялгаатай нөхцөлд ард иргэдэд үйлчилгээг ойр дөхөм байлгах, оновчтой хүргэх, ардчилсан зарчмаар засаглах, иргэдийн

51


МОД

УЛЬ

1ашиг сонирхлын дагуу улс төрийн шийдвэрийг гаргаж байх зэрэгт нутгийн өөрийн удирдлага нь онцгой үүргийг гүйцэтгэдэг.19

Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал20

Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага нь нутгийн өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулах үндсэн дээр хэрэгжинэ. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага нь аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт тухайн нутаг дэвсгэрийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, баг, хороонд иргэдийн Нийтийн Хурал байна.

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал хуулиар тогтоосон хязгаарын хүрээнд өмчийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх, татварын хувь хэмжээг тогтоох эрхтэй. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын чиг үүрэг, төсвийн харилцааны үндсийг тухайн нутаг дэвсгэрийн эдийн засаг, нийгмийн амьдралын тодорхой онцлогт нийцүүлэн хуулиар тогтоож болно.

Аймаг, нийслэлийн Төлөөлөгчдийн Хурлыг дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно. Эдгээр Хурлын болон сум, дүүргийн Хурлын төлөөлөгчдийн тоо, сонгох журмыг хуулиар тогтооно.

Засаг даргаАймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны нутаг дэвсгэрт төрийн удирдлагыг тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны Засаг дарга хэрэгжүүлнэ.

Засаг даргыг тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны Хурлаас нэр дэвшүүлж, аймаг, нийслэлийн Засаг даргыг Ерөнхий сайд; сум, дүүргийн Засаг даргыг харьяалах аймаг, нийслэлийн Засаг дарга; баг, хорооны Засаг даргыг харьяалах сум, дүүргийн Засаг дарга тус тус дөрвөн жилийн хугацаагаар томилно.

Ерөнхий сайд буюу дээд шатны нэгжийн Засаг дарга доод шатныхаа нэгжийн Засаг даргад нэр дэвшигчийг томилохоос татгалзвал дахин нэр дэвшүүлж томилтол өмнөх Засаг дарга бүрэн эрхээ хэвээр хадгална.

Орон нутгийн төрийн байгууллагын шийдвэр гаргалтад залуус хэрхэн нөлөөлж, оролцсон тухай жишээг танилцуулъя.

Жишээ: Өвөрхангай аймгийн Мэргэд цогцолбор сургуулийн нийгмийн ухааны багш Цэрэндолгор “Иргэн” төсөл хэрэгжүүлж эхэлжээ. Багш сурагчдадаа хамгийн түрүүнд төрийн бодлого гэж юу болох, иргэд төрийн бодлого боловсруулах явцад хэрхэн оролцож, нөлөөлөх боломжийн талаар ойлголт өгсөн байна. Дараа нь өөрсдөдөө тулгамдаж буй олон асуудлыг хэлэлцэж, судалсны дараа нэг асуудлыг хамгийн чухал, нэн тэргүүнд шийдвэрлэх асуудал хэмээн тодорхойлжээ. Арвайхээр хотын гудамжны гэрэлтүүлэг өглөө 7:30-д унтардаг нь хүүхдүүдэд төдийгүй, аймгийн төвийн ихэнх иргэдэд асуудал үүсгэдэг байжээ. Ихэнх хүүхэд гэрээсээ өглөө 7:30-ийн үед гардаг. Яг тэр үед нь гудамжны гэрэлтүүлэг унтардаг. Ялангуяа өвлийн цагт өглөө гэрээсээ сургууль уруугаа явахад маш харанхуй байдаг бөгөөд хүүхдүүд айх ичих, золбин нохойд хөөгдөх, уруулах, халтирч унах, бэртэх, гэмтэх зэрэг эрсдэл үүсдэг нь сурагчдын дунд явуулсан санал асуулгаас тодорхой болсон байна.

19 http://www.khural.mn/n/5ezy 20 Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хууль

52

МОДУЛЬ 1


“Иргэн” төслийн асуудлыг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлтийн хамгийн эхнийх нь тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд төр оролцдог эсэх буюу төрийн бодлого буюу хууль дүрэм, хөтөлбөр, захирамж, тушаалаар асуудлыг зохицуулдаг эсэх юм. Хүүхдүүд багт хуваагдан асуудлыг шийдвэрлэх ямар төрийн бодлого байдаг, түүнийг ямар төрийн байгууллага, албан тушаалтан хэрэгжүүлдэг болохыг судалжээ. Мэдээлэл цуглуулах төлөвлөгөө гарган 5 багт хуваагдан ажилласан байна.

Хүүхдүүд маш олон хуулийг судалж танилцжээ. Үндсэн хууль, Хүүхдийн эрхийн тухай Конвенц, Боловсролын тухай хууль, Бага дунд боловсролын тухай хууль, Хүүхдийн эрхийн тухай хууль болоод Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль, Аймгийн ИТХ-ын шийдвэр, захирамжийг судалж, суудлыг шийдэх боломжоо олсон байна. Үндсэн хуулийн 16 дугаар бүлгийн 1, 2-т зааснаар Монгол Улсын иргэн амьд явах эрхтэй, Эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах хамгаалуулах эрхтэй. Хүүхдийн эрхийн тухай Конвенцын 13 дугаар зүйлийн 1. Хүүхэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэ эрх нь төрөл бүрийн мэдээлэл, үзэл санааг улсын хил хязгаарыг үл харгалзан амаар, бичгээр, хэвлэмэл буюу урлагийн бүтээлийн хэлбэрээр, хүүхдийн сонгосон мэдээллийн бусад арга хэрэгслээр эрэх, олж авах, дамжуулах эрх чөлөөг багтаана. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийг судалснаар аймгийн түвшинд Иргэдийн төлөөлөгчийн хурал хууль тогтоох байгууллага, Засаг дарга болон засаг даргын тамгын газар нь хууль хэрэгжүүлэх байгууллага болохыг олж мэдэв.

Аймгийн төвийн гудамжны гэрэлтүүлгийг Засаг даргын тамгын газрын харьяа Хот тохижилтын хэлтэс хариуцдаг болохыг нэг багийн хүүхдүүд судалснаа бусдадаа танилцуулав. Ингээд тэд хот тохижилтын хэлтсийн даргатай цаг тохирон уулзжээ. Тэр уулзалтаар гудамжны гэрэлтүүлгийн талаар 250 сурагч, 39 багш, орон нутгийн 150 иргэдээс авсан санал асуулгын дүн болон өглөө хүүхдүүд ямархуу байдалтай сургууль руугаа явдаг тухай баталгаажуулсан бичлэг, зураг зэрэг баримтаа авч очсон байна. Хот тохижилтын дарга тэднийг хүлээн авч уулзаад асуудлыг маш сайн судалж, үндэслэл сайтай мэдээлэлтэй ирснийг сайшаажээ. Мөн гудамжны гэрэлтүүлгийн асах, унтрах цагийг өөрчлөх нь жижиг асуудал биш, хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой учир Засаг даргын захирамжаар шийдэх ёстойг тайлбарлаж өгөв. Түүнчлэн тэдний саналыг судлан Засаг дарга болон бусад шийдвэр гаргах хүмүүстэй уулзаж шийдвэрлэхийг хичээнэ гэж хэлсэн байна. Уулзалтын дараа хүүхдүүд аймгийн ЗДТГ-т “Өвлийн улиралд гудамжны гэрэлтүүлгийг өглөө 8:00 цагт унтраах зохицуулалт хийж өгнө үү” гэсэн хүсэлтээ бичгээр явуулжээ. Удалгүй Аймгийн засаг дарга өвлийн улиралд гудамжны гэрэлтүүлгийг өглөө 8:00 цагт унтраах захирамж гаргасан байна. Ингэснээр гэр хорооллоос өвлийн харанхуйгаар өглөө хичээлдээ явдаг сурагчид гэрэлтэй гудамжаар аюулгүй зорчих боломжтой болжээ.

Энэ маягаар залуус үндэсний, орон нутгийн, баг хороодын түвшинд өөрсдийн зүгээс санал санаачилга гаргах, тулгамдаж буй асуудлуудыг олж харах, түүнийг шийдвэрлэх боломжийг тодорхойлох, судлах, шинжлэх, мөн баримт нотолгоотой байснаар тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд илүү дөхөм бөгөөд эерэг үр дүнтэй байдаг гэдгийг мэдэж авах нь чухал юм.

53


МОД

УЛЬ

1ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Тараах материал 1,2• Самбарын цаас • Хайч• Цаасны цавуу

Бэлтгэх зүйлс• Тараах материалыг хэвлэх (Хавсралт 1)• Ширээ - 5 ширээг тус тусад нь байрлуулна• Сандлыг ширээ бүрд тэнцүү тоотой байрлуулна


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлах /3 мин/Алхам 2. Оролцогчид нэг багт 5-7 гишүүнтэй байхаар 5 багт хуваагдана /5 мин/Алхам 3. Багууд УИХ, ЗГ, ИТХ, ЗДТГ, Шүүх гэсэн хуйлж бэлтгэсэн цааснуудаас нэг нэгийг

сугална. /3 мин/Алхам 4. Баг тус бүрд дээрх төрийн байгууллагуудын чиг үүрэг, онцлог шинжийг агуулсан

бичвэр бүхий тараах материал №1-ыг өгнө. /2 мин/Алхам 5. Багууд өөрсдийн сугалсан байгууллагын чиг үүрэгт тохирч байгаа бичвэрийг зөв

тохируулан, том цаасан дээрээ хайчилж наана. /5 мин/ Алхам 6. Нэг багаас 2 гишүүн төлөөлөн гарч ирж, сугалсан байгууллагынхаа чиг үүрэг, үйл

ажиллагааг хэрхэн тохируулан нааснаа танилцуулж, ярилцана. /10 мин/Алхам 7. Багуудад тараах материал №2-ийг өгнө. /2 мин/Алхам 8. Багууд өгөгдсөн жишээг уншин танилцаж сугалсан байгууллагын зүгээс ямар,

ямар арга хэмжээ авч болох талаар багаараа ярилцан шийдвэр гаргана. /10 мин/Алхам 9. Багууд гаргасан шийдвэрээ танхимд танилцуулна. Гаргасан шийдвэр нь хэр

бодит, хэрэгжихүйц байгааг бусад баг нь харж, чиглүүлэгч, оролцогчид хоорондоо хэлэлцэнэ. /10 мин/

УЛС ТӨРИЙН НАМ





54

МОДУЛЬ 1



Өнөөгийн дэлхийн олонх улс орон төлөөллийн ардчиллын ямар нэг хэлбэрээр улс төр, төрийн байгуулалтаа зохион байгуулж байгаа билээ. Төлөөллийн ардчилал гэдэг нь иргэд улс орны шийдвэрлэх аливаа асуудлыг өөрсдийн саналаар шууд шийдэлгүй, сонгосон төлөөллөөрөө дамжуулан улс төрийн байр суурь, үзэл бодлоо илэрхийлэх цаашлаад шийдвэр гаргахад оролцох тухай юм. Орчин үеийн ардчилсан орнуудад иргэд дээр дурдсан улс төрийн эрхээ эдлэх үйл явцад буюу иргэд хэнийг сонгох, ямар төрийн бодлого батлагдаж, хэрэгжих, төр байгууллагууд ямар зохион байгуулалттай байх зэрэгт улс төрийн нам холбогч, зохион байгуулалтын бүтэц болдог.

18-р зуунд Соён гэгээрлийн үе эхэлснээр хүний заяагдмал эрхүүдийн тухай ойлголт дэлгэрч зөвхөн хаад, язгуур угсаатан эсвэл шашны хэргэм цолтой эрх мэдэлтнүүдийн хүрээнд улс төрийн хэрэг хязгаарлахаа больж, улс төр нь засаглагч ба албадын харилцаанд суурилсан уламжлалт тогтолцоо алга болж эхэлсэн. Оронд нь улс төрийн эрхтэй иргэн гэсэн ойлголт гарч ирж иргэд улс орны буюу амьдарч буй нийгмийнхээ асуудлуудыг шийдвэрлэх эрхтэй болсноор засаглагч анги аливаа албадлагаар бус иргэдийн зөвшөөрлөөр засаглах болсон юм. Энэ үйл явцад сонгуулиар төлөөллийн байгууллагад иргэд төлөөлөгчөө илгээх бүтцүүд буюу хууль тогтоох, гүйцэтгэх төлөөллийн байгууллага, нам гэх мэт байгууллууд боловсорч эхэлжээ.

1780-аад онд Америк, Британи, Францад хууль тогтоох төлөөллийн байгууллага буюу парламентуудад бүлэглэлүүд үүсэж 19-р зууны эхэн ба дунд үе гэхэд парламент дахь байр сууриа бэхжүүлж, илүү зохион байгуулалттай намууд болон төлөвшжээ. Мөн энэ үетэй зэрэгцэн Аж үйлдвэрийн хувьсгал эхэлж тариачид, язгууртан гэх мэт уламжлалт нийгмийн бүлгүүдээс гадна ажилчин, худалдаачин гэх мэт шинэ анги, давхаргууд бий болсон нь улс төрд илүү олон сонирхол, бүлгийг төлөөлөх шаардлагатай болсон юм. Энэ үйл явцаас үүдэн намууд хоорондоо ялгарч эхэлсэн ба намуудын мөрийн хөтөлбөр, сонгогчдыг намдаа хэрхэн татаж буй болон ямар хэмжээнд тэднийг сонгуульд оролцуулж буй гэх мэтээр нь ялгах боломжтой болж эхэлсэн. Цаашлаад намын үзэл баримтлал болон бүтцийн хувьд ялган үзвэл нийгмийн ямар бүлгүүдийг төлөөлдөг, тэдний үзэл бодлыг намууд мөрийн хөтөлбөртөө хэрхэн тусгадаг, сонгогчдыг намын үйл ажиллагаа ба сонгуульд хэрхэн зохион байгуулдаг болохыг харж болно.

Улс төрийн нам ардчиллын хөгжилд шууд дэмжлэг болж байдаг нь гарцаагүй юм. Судлаачид орчин үеийн ардчиллыг улс төрийн олон намын тогтолцоогүйгээр оршин тогтнох боломжгүй гэж үзээд үүнийгээ доорх гол учир шалтгаануудтай холбон тайлбарласан байдаг. Үүнд:

1. Улс төрийн нам нь төлөөллийг хэрэгжүүлэх механизм болдог.2. Улс төрийн нам нь засаглалыг зохион байгуулах гол хүч болдог.3. Улс төрийн нам нь ардчилсан хариуцлагыг импортлох гол суваг болж байдаг.

Ардчилсан улс нь улс төрийн намын бүтэц, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааг ардчилсан арга, зарчмаар удирдах нь зайлшгүй юм. Ийм намууд ардчиллын чухал шинж болдог. Энэ тухай судлаач Л.Даймонд, Л.Морлино нар “Ардчиллын чанар” өгүүлэлдээ ардчиллын чанарыг тодорхойлох нэг шинж бол “нэгээс дээш тооны тулахтай улс төрийн намууд” гэж бичсэн байдаг. Мөн ардчиллын чанарын хэрэгжилтийн таван хэмжүүрийг эрх зүйт төр, оролцоо, өрсөлдөөн, хариуцан тайлагнах босоо тогтолцоо, хариуцлагын хэвтээ тогтолцоо гэж үзсэн. Эдгээр таван шинжийн аль алинд улс төрийн нам онцгой үүрэгтэй оролцдог ажээ. Энэ нь XIX зууны сүүл үеэс улс төрийн нам орчин үеийн шинжээ олж, төр нийгмийг холбох зуучлагч институт болж хөгжсөнтэй холбоотой юм.

55


МОД

УЛЬ

1Орчин үеийн улс төрийн тогтолцоонд намууд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг гэж судлаач Л.Даймонд, Р. Гюнтер нар “Улс төрийн намууд ба Ардчилал” бүтээлдээ тэмдэглээд улс төрийн намын гүйцэтгэх үүргийг долоо ангилж үзсэн байдаг. Үүнд,

1. Нэр дэвшүүлэх үе буюу элитийг татан оролцуулах, сонгуульд тухайн намыг төлөөлөн өрсөлдөх хүнийг олох, бэлтгэх;

2. Сонгуулийн дайчилгааны үе буюу намууд нэр дэвшигчээ дэмжүүлэхийн тулд сонгогчдынхоо сэдлийг идэвхжүүлж, зарим тохиолдолд тэднийг сонгуулийн үйл явцад идэвхтэй оролцох бололцоогоор хангах;

3. Асуудлыг бүтэцжүүлэх чиг үүрэг буюу нийгмийн бүлгүүд тодорхой асуудлаар богино эсвэл урт хугацааны турш илэрхийлж буй эсэхээс янз бүрийн асуудлаар сонголт, альтернативыг бүтэцжүүлэхэд намууд үүрэг гүйцэтгэдэг.

4. Нийгмийн төлөөллийн чиг үүрэг нь нийгмийн янз бүрийн бүлгийг төлөөлөх чиг үүрэгтэй байдаг ба энэ төлөөлөл нь бэлгэдлийн чанартай ч байдаг, тодорхой ашиг сонирхлыг урагшлуулах хэлбэртэй ч байдаг. Энэ үүрэг нь сонгуулийн үед бүлгүүдийн дэмжлэг авахын төлөө өрсөлдөөний явцад илэрнэ. Мөн сонгуулийн дараа хуулийн төсөл боловсруулах, хэлэлцэх үеэр хууль тогтоох явцад илэрдэг.

5. Ашиг сонирхлыг нэгтгэн нягтруулах нь намуудын бас нэг үүрэг. Бүлгүүдийн сонирхлыг түгээмэл биш юмаа гэхэд илүү өргөн хүрээнд нэгтгэн нягтруулахад чиглэх ёстой. Энэ нь олон нам бүхий парламентын тогтолцоотой орнуудад ашиг сонирхлыг нэгтгэх, нягтруулах үйл явц сонгуулийн дараа засаг барих, эсвэл байгуулагдах үед явагддаг.

6. Засгийн газрыг ажиллуулах үүрэг нь ажлаа хийж чадаж байгаа эсэхийн чухал хэмжүүр болно.

Нийгмийн нэгдмэл байдлыг хангах үүрэг нь намууд улс төрийн үйл явцад үр дүнтэй оролцох боломжийг иргэдэд олгодог ба ийнхүү оролцсон иргэд тодорхой амжилтад хүрэхдээ тогтолцоог цааш нь үргэлжлүүлэн авч явах сонирхолтой болдог гэж дүгнэсэн байдаг.21




Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Нарийн хошуутай маркер

Бэлтгэх зүйлс• 5 ширээг тойрог хэлбэрээр байрлуулна• Сандлуудыг ширээ бүрд тэнцүү тоогоор

тойруулан тавина



Алхам 2. Оролцогчдыг суусан байрлалаар нь тоолж, 5 багт хуваана. /5 мин/

21 Шинэ толь сэтгүүл, Улс төрийн боловсролын академи, Улс төр судлаач Э. Гэрэлт-Од

56

МОДУЛЬ 1


Алхам 3. Баг тус бүр Монгол Улсад байгаа улс төрийн намуудаас нэг намыг сонгож авна. Намууд давхцаж болохгүй. /2 мин/

Алхам 4. Багууд сонгосон намынхаа талаар нээлттэй эх сурвалжуудаас мэдээлэл цуглуулж, цаасан дээрээ бичнэ. /10 мин/

Алхам 5. Баг бүрээс нэг илтгэгч гарч сонгосон намынхаа тухай мэдээлэл, онцлог, үзэл баримтлалыг танилцуулна /25 мин/

Алхам 6. Багууд танилцуулгаа хийж дууссаны дараа улс төрийн намуудын талаар танхимд чөлөөт хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. /5 мин/

НАМЫН БҮТЭЦ






Намууд үзэл баримтлалаараа ялгарахаас гадна ямар дотоод зохион байгуулалттай, хэрхэн сонгогчдоо бүрдүүлж байна вэ гэдгээрээ ялгардаг. Намын дотоод зохион байгуулалт нь сонгуулийн амжилтын суурь болдог. Тодруулбал удирдлагын тогтолцоо, гишүүд ба идэвхтний тоо, нэгдмэл байдал болон намын удирдлага парламент дахь бүлэгтээ хэрхэн нөлөөлж байна гэх мэт нь чухал байдаг.

Улс төрийн намын ангилал:22

• Үйл ажиллагааны арга барилаар нь прагматик болон номлогч;• Улс төрийн тогтолцоонд эзлэх байр сууриар нь эрх баригч болон сөрөг; • Улс төрийн үйл ажиллагааны шинжээр нь радикал (эрс шинэчлэгч), экстремист (хэт

хувьсгалч) гэх зэргээр ангилдаг.• Зохион байгуулалтын зарчмаар нь боловсон хүчний болон олон түмний нам гэж

ангилсан байна.

Боловсон хүчний нам нь улс төрийн клубүүдийн удаан хугацааны хувьслын үр дүн болж үүссэн байна. Энэ хэв шинжийн намын гол зорилт нь тодорхой сонгуулийн тойрогт үзэл суртлаас хамааралгүйгээр олон түмний дэмжлэгийг хамгийн ихээр авч чадах нөлөө бүхий хүнийг тодруулах явдал юм. Ийм намуудад Европын консерватив чиглэлийн намууд багтдаг. Харин олон түмний нам нь хүн амын сонгуулийн эрх нэмэгдсэний үр дүн болж үүсжээ. Хатуу үзэл

22 Улс төрийн нам намын систем, Улс төр судлаач Н. Отгонбаяр,лекц №5, 2018 он

57


МОД

УЛЬ

1суртлын цээртэй, нарийн зохион байгуулалттай байдаг нь энэ хэв шинжийн намын онцлог болно. Коммунист, социалист, социал-демократ чигтэй намууд олон түмний намд багтдаг.

Улс төрийн тогтолцоог намтай холбогч гол механизм нь намын тогтолцоо болдог. Намууд өөр хоорондоо болон төртэй байнга харилцаж улс төрийн харилцааны тодорхой тогтолцоог бий болгодог. Үүнийг улс төрийн шинжлэх ухаанд намын тогтолцоо гэсэн ойлголт илэрхийлдэг. Намын тогтолцоо нь төрийн эрх мэдлийг олж авах, хэрэгжүүлэх явцад үүсэж буй улс төрийн намуудын өрсөлдөөн, харилцааны хүрээг хэлнэ. Намын тогтолцоог ангилахдаа дараах гурван шалгуурыг үндэс болгодог болно. Үүнд:

• Улс төрийн намуудын тоо:• Зонхилогч улс төрийн нам юм уу эвсэл байгаа, эсэх:• Улс төрийн намуудын хоорондын өрсөлдөөний түвшин хэр байгаа гэсэн гурван шалгуур

ордог.

Намын тогтолцооны ангилал

Улс төрийн шинжлэх ухаанд дээрх шалгуурыг баримтлан намын тогтолцоог дараах байдлаар ангилна.

• Нэг намт • Хоёр намт • Олон намт тогтолцоо

Монгол Улс 1992 оны Үндсэн хуулиар улс төрийн намыг Үндсэн хуулийн түвшинд баталгаажуулсан ба тэр цагаас манай улсад олон намын тогтолцоо төлөвшсөн юм.

1990 он хүртэл БНМАУ, ЗХУ-д оршин байсан намын тогтолцоог нэг намт тогтолцоо гэж үздэг. Нэг намт тогтолцоо нь тоталитар болон авторитар дэглэмтэй орнуудад түгээмэл байдаг. Өнөө үед нэг намт тогтолцоо Куба, БНАСАУ, Африкийн Заир, Того, Габон улсуудад оршиж байна.

Засаг төрийн эрх мэдлийн төлөө сонгуульд ердөө хоёр нам өрсөлдөх тогтолцоог хоёр намт тогтолцоо гэнэ. Хоёр намын тогтолцоо нь тухайн орны нийгэмд зөвхөн хоёр нам бүрэн ноёрхсон гэсэн үг хараахан биш юм. Засаг төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад хоёр нам давамгай эрх эдэлдэг гэсэн үг болно. Хоёр намт улс төрийн тогтолцооны нэг давуу тал нь улс төрийн тогтвортой байдлыг хадгалах чадвар сайн байдагт оршино гэж олон судлаач үздэг. Гэхдээ үүний зэрэгцээ цөөнхийн эрх ашгийг хангаж байх жижиг улс төрийн намууд шийдвэр гаргах үйл явцад оролцож чаддаггүй муу талтай гэдгийг анхаарах нь зүйтэй.

Хоёр болон түүнээс дээш тооны улс төрийн намууд засаг төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад оролцож байвал олон намын тогтолцоо гэж нэрлэдэг. 1990 оны ардчилсан хувьсгалаар Монгол Улс нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжиж иргэд сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх, улс төрийн нам болон бусад институтүүдийг байгуулах, сонгох, сонгогдох зэрэг улс төрийн эрхийн зарчмуудыг Үндсэн хуулиараа баталгаажуулсан билээ. 1990 онд намын тухай хууль батлагдаж олон намын тогтолцоо бүрэлдэх эрх зүйн орчин бүрдсэнээр олон намын тогтолцоо Монголд бодит биеллээ олсон юм. Одоо манай оронд дээд шүүхэд бүртгэлтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа 36 нам байгаагаас улс төрийн эрх барих дээд байгууллагат 4 өөр нам болон бие даагчдын төлөөлөл багтсанаараа олон намын тогтолцоо болно. Олон намын тогтолцоо нь үнэмлэхүй олон намт болон харьцангуй олон намт тогтолцоо гэсэн хоёр төрөлтэй.

58

МОДУЛЬ 1


Олон намын тогтолцоо Франц, Герман, Итали зэрэг Европын орнуудад хүчтэй хөгжсөн байдаг. Гэхдээ үнэмлэхүй олон намын тогтолцоо нийгмийн практикт тэр бүр сайн үр дүн авчирдаггүй байна. Учир нь үзэл суртал, угсаатан, шашны мөргөлдөөнд автах, төвөөс зугтах хүч бий болох аюулыг үнэмлэхүй олон намт тогтолцоо агуулж байдагтай холбоотой.

19-р зууны дунд ба сүүл үеэс улс төрийн сонгуульд оролцох, сонгох эрх өргөжиж, олон ажилчид сонгуульд санал өгөх эрхтэй болсноор социалист намууд Европт байгуулагдаж эхлэв. Өмнөх намуудаас ялгаатай нь эдгээр шинэ социалист намууд нь масс буюу олон нийтийг улс төрийн үйл ажиллагаанд татан оролцуулж, өргөн хүрээний улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдгаараа ялгарч байв. Өөрөөр хэлбэл нь улс төрийн намын үйл ажиллагаа эрх мэдэл, эд хөрөнгө, танил талтай буюу язгууртан, элитүүдийн хүрээнд бус олон хүнийг хамарч, оролцуулж эхэлсэн нь гол өөрчлөлт байв.

Уг өөрчлөлтөөс үндэслэн улс төрийн намуудыг үндсэн хоёр бүлэгт хувааж үздэг. 18-р болон 19-р зуунд зонхилж байсан язгууртан, элитүүдээс бүрдсэн намуудыг картел намууд гэж тодорхойлдог. Харин нөгөө бүлэг нь зөвхөн дээр дурдсан нийгмийн бүлгийг хамруулаад зогсохгүй намын үйл ажиллагааг олон нийтэд нээлттэй болгож, олон хүнийг хамарсан улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдаг намууд багтана. Эдгээр намуудыг массын нам гэж ангилдаг. Жишээ нь Германы Социал Демократ нам 1863 онд байгуулагдсан бөгөөд 19-р зууны сүүл үе гэхэд Германы голлох намуудын нэг болж, 20-р зууны эхэн үед хэдийн нэг сая гаруй гишүүнтэй болсон байв.

Дээрх ангиллаас гадна нам хоорондын бүтцийн ялгааг удирдлага буюу эрх мэдэл хаана төвлөрсөн эсэхээр нь ялгаж болно. Үүний нэг жишээ нь АНУ-ын Ардчилсан нам ба Бүгд Найрамдах нам болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард улсын төрийн эрх барьж буй Хятадын Коммунист нам юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг талд Хятадын Коммунист нам нь төвлөрсөн, босоо удирдлагын тогтолцоотой буюу цөөн хүн намын голлох шийдвэрүүдийг гаргадаг байхад АНУ-ын голлох хоёр намын нийтлэг шинж нь намын удирдлагууд эрх мэдэл төвлөрүүлэхэд ихээхэн төвөгтэй бөгөөд хэд хэдэн түвшинд буюу хэвтээ тогтолцоонд эрх мэдлийг задалсан байдаг. Жишээ нь АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд аль нэг намаас нэр дэвших тохиолдолд сунгаа буюу өөр ямар нэг нэр дэвшигч эсвэл хэд хэдэн нэр дэвшигчтэй өрсөлдөж, муж тус бүрийн намын дэмжигчдийн олонхын саналыг цуглуулах ёстой байдаг. Эсрэгээр ХКН-ын дээд удирдлагууд нь цөөн хүний дундаас, ил тод бус үйл явцаар сонгогддогийг ажиглаж болно.

Гишүүнчлэлийн хувьд АНУ-ын намууд муж улсуудын сонгуулийн хуулиас хамаарч намын үйл ажиллагаанд гишүүдэд тавигдах шаардлага, оролцох хэлбэр нь ялгаатай байдаг. Зарим мужид намын бүртгэл байдаггүй учир сонгогч аль ч намын сунгаанд оролцох боломжтой байдаг. Хэдийгээр АНУ-ын намууд гишүүнчлэлээ өргөтгөхөөсөө илүүтэй нийгмийн төрөл бүрийн бүлгүүдийн шаардлагыг хүлээн авч, намын мөрийн хөтөлбөртөө оруулан сонгуулийн дэмжлэгээ нэмэгдүүлдэг. Үүнд аливаа шашны урсгалыг даган бишрэгчид, ажилчин анги, цөөнх, хотын иргэд эсвэл жижиг суурин газрын иргэд гэх мэт нийгмийн бүлгүүдийн онцлогийг харгалзаж үздэг.

59


МОД

УЛЬ

1ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Проектор• Дэлгэц • 0.5 л савтай ус. Ус нь

савны талаар байх

Бэлтгэх зүйлс• Асуултуудыг дэлгэцэд гаргахаар бэлдэх

(Хавсралт 2)• Ширээ - 5 ширээг тусад нь байрлуулах• Сандал - ширээнд тэнцүү тоотой хуваан

байрлуулах


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлана. /5 мин/

Алхам 2. Оролцогчид 1-5 тоолон, 5 багт хуваагдан байрлалаа эзэлнэ. /5 мин/

Алхам 3. Чиглүүлэгч асуултуудыг дэлгэцэд гаргана. Нийт 3 бүлэг бүхий 12 асуулт байх ба өөрийн нэршил, оноотой байна.

Алхам 4. 1-р багаас эхлэн дэлгэцэд өгөгдсөн асуултаас нэршил, оноогоор нь харж сонгоод хариулж эхэлнэ. 12 мин /1 асуултад 30-60 секундэд хариулна./

Алхам 5. Хэрэв тухайн баг оногдсон хугацаандаа асуултад хариулж чадаагүй бол бусад багаас хамгийн түрүүнд гар өргөсөн гишүүн хариулна.

Алхам 6. Асуулт, хариултын булан эхэлмэгц чиглүүлэгч дор бүр нь багуудын оноог тэмдэглэж явна.

Алхам 7. Дэлгэцэд өгөгдсөн асуултад бүгд хариулж дууссан бол багууд үзсэн сэдвийнхээ хүрээнд тус бүр 2 асуулт бэлтгэнэ. Нэг асуулт 15 оноотой байна. /10 мин/

Алхам 8. Багууд асуултад хариулахын тулд бяцхан даалгавар гүйцэтгэж хариулах эрх авна.

Алхам 9. Баг бүрээс нэг гишүүн гарч ирж, тал устай савыг үл ялиг дээш шидэн ширээн дээр ёроолоор нь тогтоож чадвал асуултад хариулах боломжтой болно. Нэг хүн нэг удаа оролдоно. /5 мин/

Алхам 10. 1-р багаас эхлэн асуултаа бусдадаа тавина. Хариулах эрхтэй баг асуултад хариулна. Хариулж чадаагүй тохиолдолд асуулт дараагийн багт шилжинэ. /10 мин/

Алхам 11. Асуултууд дууссаны дараа чиглүүлэгч нийлбэр дүнгээ гаргана. Хамгийн өндөр оноотой баг ялагчаар тодорно. /3 мин/

60

МОДУЛЬ 1


МОНГОЛ УЛС ДАХЬ УЛС ТӨРИЙН НАМУУД






Намын тухай ойлголт: Нам нь Монгол Улсын Yндсэн хуульд заасны дагуу нийгмийн ашиг сонирхол болон хувийн үзэл бодол, улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах зорилгын үүднээс сайн дураараа эвлэлдсэн Монгол Улсын иргэдийн нэгдэл мөн.

Монгол Улсын бүрэн эрхт байдал, тусгаар тогтнолыг бусниулах, үндэсний эв нэгдлийг задлан бутаргах, Yндсэн хуулийн бус аргаар төрийн эрхийг авах, хүч түрэмгийлэх, олон түмнийг үймүүлэх, айлган сүрдүүлэх, аллага, хядлага үйлдэх, яс үндэс, арьсны өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, бусад орны тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлын эсрэг үйл ажиллагаа, сурталчилгаа явуулах зорилгоор, түүнчлэн шашны, цэргийн болон цэрэгжсэн, фашист нам байгуулахыг хориглоно.23

Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэн сайн дурын үндсэн дээр нам байгуулах, намд элсэх, намаас гарах, хууль болон тухайн намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрт нийцүүлэн улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцох эрхтэй. Монгол Улсын иргэн зөвхөн нэг намын харьяалалтай байна.

Намын үйл ажиллагааны зарчимНам үйл ажиллагаандаа дараах нийтлэг зарчмыг баримтална.24

• Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдэл, тусгаар тогтнолыг хангах, нийгэм, төрийн аюулгүй байдлыг сахиж, хуулийг дээдлэн биелүүлэх;

• Үйл ажиллагаагаа ил тод явуулах;• Гишүүддээ намын удирдах байгууллагын төлөөлөлд орох, сонгуульд нэр дэвших,

сонгогдоход үндэс, угсаа, арьсны өнгө, нас, хүйс, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаалаар ялгаварлахгүйгээр адил тэгш боломж олгох;

• Дотоод асуудлаа ардчилсан зарчмыг баримтлан олонхын саналаар шийдвэрлэх;• Бусад намын үйл ажиллагаанд хүндэтгэлтэй хандах, дотоод хэрэгт нь хөндлөнгөөс үл

оролцох, өөрийн үзэл баримтлалыг тулган шаардахгүй байх;• Үйл ажиллагаагаа нутаг дэвсгэрийн зарчмаар явуулах;• Монгол Улсаас гадаад улстай тогтоосон найрамдалт харилцаа, хамтын ажиллагааг

эрхэмлэн хүндэтгэх

23 Монгол Улсын Намын тухай хууль, 4 дүгээр зүйл, 4.224 Монгол Улсын Намын тухай хууль, 5 дугаар зүйл, 5.1

61


МОД

УЛЬ

1Намын нэрНам оноосон нэртэй байх бөгөөд түүний төгсгөлд “нам” гэсэн ерөнхий нэрийг заавал хэрэглэнэ. Намын бүтэн болон товчилсон нэр нь байгууллага, аж ахуйн нэгж, болон бусад намын нэртэй адил байхыг, түүнчлэн намыг хүний нэрээр нэрлэхийг хориглодог.

Нам үүсгэн байгуулахНамыг зохион байгуулах Их Хурлаар үүсгэн байгуулдаг. Уг хурлын бэлтгэлийг урьдчилан хангах ба зохион байгуулж явуулах газар, хугацааг 2 сарын өмнө төлөөлөгчдөд мэдэгдсэн байх ёстой байдаг. Намыг үүсгэн байгуулах хурлыг орон нутгаас төлөөлөх төлөөлөгчдийг оролцуулан зохион байгуулна.

Намыг үүсгэн байгуулах хурлаар дараах асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэнэ:• Намын бүтэн болон товчилсон нэр, бэлгэдэл, далбааны загварыг батлах;• Намын мөрийн хөтөлбөр, дүрмийг батлах;• Намын удирдах болон хяналтын байгууллагыг сонгон байгуулах, түүний зохион

байгуулалтын бүтэц, эрх, үүргийг тогтоох;• Нам үүсгэн байгуулсан тухай шийдвэрийг батлах.

Намыг үүсгэн байгуулах хурлаас нам үүсгэн байгуулсан тухай шийдвэр гарсан өдрийг тухайн нам үүсэн байгуулагдсан өдөрт тооцох бөгөөд энэ тухай нийтэд зарлан мэдээлдэг.

Намын дүрэмНамын дотоод зохион байгуулалт, удирдлагын тогтолцоог намын дүрмээр зохицуулна. Намын дүрэмд дараах нийтлэг зүйлийг тусгана:

• Тухайн намын өөрийн тодорхойлолт;• Намын бүтэн болон товчилсон нэр, бэлгэдэл, далбаа;• Гишүүний эрх, үүрэг;• Анхан шатны байгууллагыг байгуулах тухай;• Намын их болон бусад хуралд төлөөлөгч сонгох, оролцох, удирдах болон хяналтын

байгууллага байгуулах, тэдгээрийн бүтэц, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны тухай;• Намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрт нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журам;• Намыг өөрчлөн байгуулах, татан буулгах тухай журам, дэг;• Сонгуульд нэр дэвшүүлэх, боловсон хүчнийг шилж сонгох, хүйсийн тэгш байдлыг

хангах зарчим;• Санхүүгийн эх үүсвэр, намын хөрөнгийн байдал, түүнийг захиран зарцуулах журам.

Монгол дахь улс төрийн намын үүслийг 20-р зууны эхэн буюу Монгол Улсын тусгаар тогтнолын хөдөлгөөнтэй холбон авч үздэг. Хамгийн анхны улс төрийн нам болох Монголын Ардын Нам 1921 онд нууц үйл ажиллагаагаа ил зарлан, улс төрийн өөрчлөлтийг уриалжээ. 1921 оны тусгаар тогтнолын хөдөлгөөнд МАН голлох нөлөөтэй байж Оросын коммунистуудын дэмжлэгийг хүлээсэн нь МАН-ын түүхэн хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн юм. 1924 онд МАН нэрээ Монгол Ардын Хувьсгалт Нам болгон өөрчилж, капиталист бус хөгжлийн зам буюу Орос ба Зөвлөлт Холбоот улсыг дагасан хөгжлийн замналыг сонгосон.

Зөвлөлт Холбоот Улс дахь коммунистуудын адилаар ялангуяа И. В. Сталины удирдлагын жилүүдэд МАХН-ын дээд удирдлагад эрх мэдэл төвлөрч, нийгмийн бусад салбар, бүлгүүд түүний удирдлагад захирагдах болж, нэг намын тогтолцоо 1990-ээд он хүртэл үргэлжилжээ.

ЗХУ задарч эхэлсэн болон улс төрийн шинэ уур амьсгал коммунист блокод нэвтэрсэнтэй

62

МОДУЛЬ 1


холбогдон 1990 оны 2 дугаар сард Монголын Ардчилсан нам байгуулагдаж тэр жилдээ Монголын Социал демократ нам, Монголын Үндэсний дэвшилтэт нам зэрэг олон намууд бий болж МАХН-д улс төрийн тогтолцоог нээлттэй болгох шаардлагууд тавьж эхэлжээ. МАХН шаардлагыг хүлээн авч тус оны 7 дугаар сард чөлөөт сонгууль явуулж анх удаа олон намын төлөөллийг төрийн байгуулалд бий болгожээ.

Нэг намын засаглалыг халж, олон нам улс төрийн үйл ажиллагаа явуулахыг зөвшөөрснөөр Монголд улс төрийн янз бүрийн үзэл баримтлалыг чиглэл болгосон олон намууд байгуулагдаж эхлэв. Өнөөгийн хуулиар улс төрийн намын хуулиар намыг тодорхойлохдоо “нийгмийн ашиг сонирхол болон хувийн үзэл бодол, улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах зорилгын үүднээс сайн дураараа эвлэлдсэн Монгол Улсын иргэдийн нэгдэл” гэжээ. Өдгөө Монголд 36 нам Улсын Дээд шүүхэд бүртгэлтэй байгаа хэдий ч ихэнх нь идэвхтэй, олон нийтэд нээлттэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй. Харин МАН болон АН парламент болон улс төрийн тогтолцоонд голлох байр суурьтай байсаар байна.

“ОЛУУЛАА ХЭЛЭЛЦВЭЛ БУРУУГҮЙ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Тараах материал - дүрс

эвлүүлэх цаас

Бэлтгэх зүйлс• Дүрс хэвлэн бэлтгэх (Хавсралт 3)• Ширээ - 5 ширээг зэргэлдээ байрлуулна• Сандал - ширээг тойруулж тэнцүү тоотой

байрлуулна


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгалын дүрмийг танилцуулна. /5 мин/

Алхам 2. Оролцогчдыг 5 багт хуваана. /5 мин/

Алхам 3. Чиглүүлэгч багийн гишүүн бүрд 3 ширхэг дүрс өгнө. (ингэхдээ квадрат үүсгэхгүй дүрс байх ёстой)

Алхам 4. Багийн гишүүдэд өгөгдсөн дүрсүүдээр баг бүр 5ш дөрвөлжин дүрс эвлүүлэх хэрэгтэй /10 мин/ • Дасгалын үеэр хэн ч ярьж, дохио өгч болохгүй• Оролцогчид бие биедээ дүрс дамжуулж болох ч багийн гишүүдээсээ чангаар

тусламж хүсэхгүй.

Алхам 5. Чиглүүлэгч багийн гишүүд дүрсийг хэрхэн эвлүүлж байгааг ажиглана.

Алхам 6. Дүрс эвлүүлэх хугацаа дууссаны дараа чиглүүлэгч дараах асуултуудыг баг тус бүрээс асууна. Нэг баг 5 минутад хариулан ярина. /25 мин / • 5 дүрсээ эвлүүлж чадсан уу?

63


МОД

УЛЬ

1• Хэн нэг нь дүрэм зөрчсөн үү? • Багийнхаа хэн нэгнээс дүрс авсан уу, эсвэл хэн нэгэнд дүрс өгсөн үү? • Ганцаараа эвлүүлсэн нь дээр үү? Багаараа эвлүүлэх нь илүү юу? • Зорилгодоо хүрэхэд заавал зохион байгуулалттай байх хэрэгтэй юу? • Хувийн зохион байгуулалтаа хэрхэн хийхээ мэддэг үү? • Нам, эвсэл байгуулах, эвлэлдэн нэгдэх эрхийн талаар юу мэдэх вэ?

Алхам 7. Чиглүүлэгч сэдэв болон дасгал ажлын тухай дүгнэлт хэсгийг уншиж тайлбарлана. /10 мин/

Дүгнэлт: Нийтлэг сонирхлыг илэрхийлсэн асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор баг бүрдүүлэх, зохион байгуулах, хамтрах, эвлэлдэн нэгдэх, хуран цуглах нь хүний эрхүүдийн нэг юм. Зохион байгуулах ур чадвар нь жирийн иргэд засгийн газарт, удирдлагын түвшний хүмүүст нөлөөлөхөд туслах чухал хэрэгсэл болдог. Нам, эвсэл ч мөн адил иргэдийн өөрсдийн зохион байгуулдаг бүлэг юм. Лекцийн агуулгаар үзсэн мэдлэгээ энэхүү дасгал ажлаар бататгаж, нам, эвслээр эвлэлдэн нэгдэх, асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хамтран ажиллах нь чухал болохыг ойлгох нь зүйтэй. Баг бүрдүүлж, тавьсан зорилгодоо хүрэхийн тулд хамтран ажиллах нь тийм ч амар зүйл биш. Нэг квадрат эвлүүлэх хувь хүний хүсэл нь бүх 5 квадратыг эвлүүлэх багийн зорилгын хувьд хоёрдогч ач холбогдолтой болохыг дасгал ажлын үеэр сурагчид ойлгож мэдэх хэрэгтэй.









64

МОДУЛЬ 1


СОНГУУЛИЙН ТОГТОЛЦОО

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. СонгуульСэдэв 2. Сонгуулийн систем (тогтолцоо)Сэдэв 3. Сонгуулийн үе шат/ процессСэдэв 4. Сонгуулийн хяналтСэдэв 5. Санал өгөхөд анхаарах зүйлс Сэдэв 6. Нэг ширхэг “санал”-ын ач холбогдолСэдэв 7. Судалгаа болон хэвлэл мэдээлэлд шүүлтүүртэй хандахСэдэв 8. Нэр дэвшигчид, улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөр

болон түүний хэрэгжих байдлын үнэлгээСэдэв 9. Сонгогчдын бие даасан шийдвэр гаргалт

ЗОРИЛГО

• Оролцогчид сонгууль, түүний тогтолцооны талаар мэдлэгээ тэлнэ.• Сонгууль ямар үе шаттайгаар зохион байгуулагддаг тухай энэ

сэдвээр судална.• Сонгуулийн үеийн хяналт ямар журмаар хэрхэн зохицуулагддаг,

иргэн сонгуульд хяналт тавьж болох эсэх тухай танин мэдэх • Сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орчинд буй

мэдээллүүдэд хэрхэн шүүлтүүртэй хандах, оролцох, мэдээлэл авах талаар ойлголт, мэдлэгээ баяжуулах

• Сонгуулийн өдөр санал өгөхөд анхаарах зүйлс, саналаа өгөхийн ач холбогдлыг сануулна

• Нам, нэр дэвшигчид, тэдний мөрийн хөтөлбөртэй хэрхэн танилцах, танилцахдаа юуг анхаарах, сонголтоо бие даан хийх нь яагаад чухал болохыг уг сэдвийн лекцийн агуулга болон идэвхжүүлэх дасгалын хүрээнд судалж мэднэ

65


МОД

УЛЬ

1СОНГУУЛЬ



Шаардлагатай нөөц• Проектор • Дэлгэц• Ширээ• Сандал

Бэлтгэх зүйлс• Видео (Хавсралт 4)• Танилцуулах PPT


СОНГУУЛЬ ГЭЖ ЮУГ ХЭЛЭХ ВЭ? Сонгуулийн эрх бүхий иргэдийг оролцуулан санал хураалт явуулах замаар улс төрийн сонголт хийхийг сонгууль гэнэ.

“Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын бүх ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.”25 гэж Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан байдаг.

Сонгуулийн үндсэн зарчмын дагуу иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох зарчмын үндсэнд саналаа нууцаар гаргаж сонгох эрхээ эдэлдэг юм. Сонгууль нь бүх нийтийн дунд явагдах бөгөөд түүнд оролцогч иргэд үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор ялгаварлагдахгүйгээр оролцох эрхтэй.26

• Монгол Улс 1992 онд засаглалын тогтолцоогоо өөрчилж, шинэ Үндсэн хуулиа баталсан. УИХ-ын сонгуулийг 1992, 1996, 2000, 2004, 2008, 2012, 2016, 2020 онд тус тус явуулсан бөгөөд, 4 жилийн хугацаатай 76 гишүүнийг сонгон парламентыг бүрдүүлдэг.

• Мөн дээрх онуудад Аймаг, нийслэл, сум дүүргийн ИТХ-ын сонгууль явуулжээ. Тус сонгууль нь түлхүү иргэдийн амьдрах орчныг сайжруулах, таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилго уруу чиглэдэг.

• Манай улсад Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг 1993, 1997, 2001, 2005, 2009, 2013, 2017 онуудад зохион байгуулсан. Өдгөө 7 дахь Ерөнхийлөгч ажлаа үргэлжлүүлж байна.

Монгол Улс дахь сонгуулийн хэлбэр:• Ерөнхийлөгчийн сонгууль• УИХ • Аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгууль

25 Монгол Улсын Үндсэн хууль, 3 дугаар зүйлийн 1 26 Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хууль 11 дүгээр зүйл. 11.1

66

МОДУЛЬ 1


Сонгуулийн төрөл;Сонгууль нь дараах төрөлтэй байна.27

• Ээлжит сонгууль: 4 жил тутам явагдана• Ээлжит бус сонгууль: Ээлжит сонгуулийн хугацаанаас өмнө явагдах сонгууль /

Ерөнхийлөгч огцорсон, нас барсан, хүсэлтээрээ чөлөөлөгдсөн; Орон нутгийн хурлын бүрэн эрх хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болсон тохиолдолд /

• Нөхөн сонгууль: Орон нутгийн хурлын төлөөлөгчийн гарсан сул оронг нөхөх зорилгоор явагдах сонгууль

• Дахин сонгууль: Хуульд заасан бусад үндэслэлээр явагдах сонгууль

Сонгуулийн хугацааСонгуулийн хугацааг жил, сар, хоног, цаг, минутаар санал авах өдөртэй уялдуулан тоолдог. Хугацаа тоолоход Иргэний хуульд заасан зарчмыг баримтална.

Сонгуульд нэр дэвшигч: МУ-ын Үндсэн хуульд заасны дагуу 25 нас хүрсэн Монгол Улсын иргэн бүр сонгуульд нэр дэвших эрхтэй байдаг.

Иргэн сонгуульд нэр дэвшихийн тулд:• Шүүхийн шийдвэрээр бусдад төлбөл зохих ямар нэг өр төлбөр, зээл, татварын

торгуульгүй байх• Хэрэв төрийн албан хаагч бол албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх ёстой • Гэмт хэргийн улмаас ял эдэлж буй бол нэр дэвших боломжгүй байна

Сонгуулийн тойрог Сонгуулийн нутаг дэвсгэр нь тодорхой тойргуудад хуваагддаг. Сонгуулийн тухай хуульд “Сонгуулийн тойргийг байгуулахдаа аймаг, дүүргийн хүн амын тоо, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарь, газар нутгийн хэмжээ, байршил зэргийг харгалзан байгуулж, тойрогт ногдох мандатын тоо, дугаар, нутаг дэвсгэр, төвийг тогтооно”28 гэжээ.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар Монгол Улсын нутаг дэвсгэр нэг тойрог болдог.

Сонгуулийн эрх бүхий иргэн - 18 насанд хүрсэн Иргэний бүртгэлд бүртгүүлсэн Эрх зүйн бүрэн чадамжтай Монгол Улсын иргэнийг хэлнэ.

Сонгогч гэж хэн бэ? Сонгогчдын нэрийн жагсаалтад бүртгэгдсэн, сонгуулийн эрх бүхий иргэнийг сонгогч гэнэ.

Цагаан сонгууль - Сонгогч нэг ч нэр дэвшигчийн төлөө санал өгөөгүй бол хэнийг ч дэмжээгүй санал гэж үзэн тухайн сонгогчийг санал өгсөн сонгогчдын тоонд оруулан тоолох ба энэ тохиолдолд уг саналын хуудсыг хүчинтэй саналын хуудаст тооцохыг хэлнэ.

Сонгуулийн ирц: Сонгуулийн тухай хуулиар тухайн тойрогт хамаарах нийт сонгогчдын ирц 50 ба түүнээс дээш хувьтай байх ёстой гэж хуульчилсан байдаг. Сонгуулийн ирц нь тухайн улсын иргэдийн хариуцлагатай байдлыг харуулдаг чухал үзүүлэлт юм.

27 Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хууль. 8 дугаар зүйл28 Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хууль. 22 дугаар зүйл

67


МОД

УЛЬ

1МЭДЛЭГ БАТАТГАХ ЦАГ



Шаардлагатай нөөц• Сандал• Проектор• Дэлгэц

Бэлтгэх зүйлс• Бичлэг үзүүлэх (Хавсралт 4)


Алхам 1. “Сонгуулийн ирцийн ач холбогдол” бичлэг үзүүлэх

Алхам 2. Чиглүүлэгч оролцогчдоос дараах асуултуудыг дарааллаар нь асууж, оролцогчид нэг нэгээрээ гараа өргөн хариулна.1. Сонгуульд санал өгч байсан уу?2. Анх сонгуульд оролцож, саналаа өгөхөд ямар мэдрэмж төрж байсан бэ?3. Санал өгөхдөө юуг голлон харж сонголтоо хийсэн бэ? (нам, нэр дэвшигч эсвэл

мөрийн хөтөлбөр үү?) 4. Таны дэмжсэн нам, нэр дэвшигч, ялалт байгуулсан уу?

СОНГУУЛИЙН СИСТЕМ (ТОГТОЛЦОО)






СОНГУУЛИЙН СИСТЕМ ГЭЖ ЮУ ВЭ? - Сонгуулийн систем гэдэг нь сонгуулиар сонгогчдын өгсөн саналыг хууль тогтоох байгууллагын суудал болгон хуваарилах явдал юм. Үндсэндээ сонгуулийн систем нь ямар нэр дэвшигч сонгогдсон, аль нам парламентад хэдэн суудал эзэлсэн зэргийг тодорхойлж өгдөг.

68

МОДУЛЬ 1


Парламент нь төлөөллийн байгууллага болохын хувьд сонгуулийн системийн хувилбарыг сонгохдоо дараах хүчин зүйлсийг харгалзан үзэх шаардлагатай байдаг. Үүнд: 29

- Сонгогчдын өгсөн санал аль болох их хэмжээгээр төлөөлөгчийг сонгох хүсэл зоригийн илэрхийлэл болсон байх

- Тодорхой нутаг дэвсгэрийн хүн амын эрх, ашиг сонирхлыг илэрхийлэн, тэдний төлөө хариуцлага хүлээдэг төлөөллийг бий болгох. (Тухайн улс орны нийгмийн бүтэц, хүн амын бүлгүүд, эрэгтэй эмэгтэй, хөгшин залуу, баян ядуу, шашин шүтлэгийн байдал, үндэстэн, угсаатны төлөөлөл аль алины илэрхийлэл болох.)

Сонгуулийн систем нь сонгууль зохион байгуулах ерөнхий ойлголт бөгөөд тойрог ямар байх, сонгогч саналаа хэрхэн өгөх, намуудын кампанит ажлын төлөвлөгөө ямар байх, нэр дэвшигч хэн байх, намын бодлого ямар байх, сонгогчдын саналыг хэрхэн татах, авсан саналыг яаж парламентад шилжүүлэх зэрэг олон асуудлыг багтаадаг юм. Иймээс сонгуулийн тогтолцоо бол өргөн хүрээтэй, чухал асуудал юм.

Сонгуулийн системийн үүрэг;30

• Сонгогчдын өгсөн саналд үндэслэн нам, нэр дэвшигчдийн суудлын тоог тогтоох• Иргэд сонгосон төлөөлөгчдөдөө хариуцлага тооцох хэрэгсэл• Нэр дэвшигчид сонгогчидтойгоо харьцах хөшүүрэг болох г.м

Сонгуулийн тогтолцоог сонгохдоо дараах нийтлэг зарчмуудыг харгалзаж үзнэ. Үүнд: • Шударга төлөөллийг хангах; Эв нэгдлийг хангах хөшүүрэг болох; • Сонгуулийн үйл ажиллагаа иргэдэд хялбар, үр дүн нь утга учиртай байх; • Тогтвортой, шуурхай ажиллагаатай засгийн газрыг бүрдүүлэх;• Засгийн газартай, сонгогдсон төлөөлөгчдөд хариуцлага тооцох боломжтой;• Улс төрийн намуудыг бэхжүүлэх;• Хууль тогтоох байгууллагад сөрөг хүчин байх, түүний хяналтыг дэмжих;• Сонгуулийн үйл явцыг тогтвортой байлгах;• Олон улсын стандарт мөрдөх

Дэлхийд мажоритар буюу олонхоор тооцох, пропорциональ буюу хувь тэнцүүлэх гэсэн сонгуулийн тогтолцооны 2 үндсэн арга байдаг. Эдгээр нь тус бүрдээ олон хувилбартай байна. Улс орнууд энэ хоёр хувилбарын аль нэгийг, эсхүл хоёуланг нь хослуулан өөрт тохирсон хувилбарыг хэрэглэдэг.

Мажоритар систем. Уг систем дотроо 2 төрөлтэй.1. Ердийн олонхын буюу мажоритар систем. Нэр дэвшигч сонгуульд ялахын тулд

тухайн тойрогт санал өгсөн сонгогчдын 50%+1 санал авсан байх ёстой. Эхний шатанд нэр дэвшигчдийн хэн нь ч ердийн олонхын санал авч чадаагүй бол хамгийн олон санал авсан 2 нэр дэвшигч хоёр дахь шатны сонгуульд өрсөлддөг. 1990 онд БНМАУ-ын АИХ-ын депутатуудыг сонгох сонгуулийг энэ системээр явуулсан байдаг.

2. Харьцангуй олонхын систем. Нэр дэвшигч өрсөлдөгчдөөсөө харьцангуй олон санал авсан байвал саналын тоо 50% хүрсэн эсэхийг үл харгалзан түүнийг ялсанд тооцдог. Сонгууль нэг шаттайгаар явагдана. Манай улс 1992-2012 болон 2016 оноос хойш энэ системээр сонгуулиа явуулж байна.

29 Батболд.С, “Сонгуулийн тогтолцоо, шинэчлэлийн асуудал” илтгэлээс30 Гэрэлт-Од.Э, Монгол улсын их хурлын сонгуулийн тогтолцоо: сонголт, туршлага. (Шинэ толь №81,) 2020.

69


МОД

УЛЬ

1Пропорциональ систем. Парламентын суудлыг сонгогчдоос авсан саналын тоотой хувь тэнцүүлэн намуудад хуваарилах системийг ийнхүү нэрлэдэг. Дотроо олон хувилбартай.

1. Нэрсийн жагсаалтаар санал авах арга нь хамгийн түгээмэл дэлгэрсэн хэлбэр юм. Сонгууль явуулахдаа олон мандаттай, том тойргуудыг байгуулж, нэр дэвшигчдийн нэрийн жагсаалтыг тойрог бүрээр гаргана. Зарим оронд улсаа бүхэлд нь нэг тойрог болгох нь ч байдаг. Манай УИХ-ын 2012 оны сонгууль хосолмол системээр явагдаж нийт 76 гишүүний 48-ыг мажоритараар, 28-ыг пропорционалиар сонгож байжээ.

2. Парламентын суудлыг хувь тэнцүүлэн хуваарилах хэд хэдэн аргачлал байдгаас өргөн хэрэглэгддэг нь квот буюу босго тогтоох юм. Энэ системийн өвөрмөц тал нь нийгэмд оршин буй олон янзын үзэл бодол парламентад тусгалаа олох боломжийг бий болгодогт оршино. Жишээлбэл, нийт парламентын суудлын 30% нь эмэгтэйчүүдэд, 5% нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд, 5% нь үндэстний цөөнхөд хуваарилагддаг тогтолцоотой улсууд бий.

Сонгуулийн тогтолцооны ангиллууд:• Олонхын/мажоритар (plurality/majority)• Хагас хувь хувь тэнцүүлэх (semi-proportional)• Хувь тэнцүүлэх (proportional-PR)• Холимог (mixed)

1. Олонхын/мажоритар тогтолцоо: Олонхын, багц саналын, үнэмлэхүй олонхын, алтернатив болон нэмэлт саналын гэсэн түгээмэл хэрэглэгддэг 5 хувилбартай.

2. Хагас хувь тэнцүүлэх тогтолцоо: Суудлыг хувь тэнцүүлэх болон олонхын тогтолцооны дунджаар хуваарилдаг. Хамгийн түгээмэл хувилбар нь үл шилжих дан санал юм. Энэ хувилбарын дагуу сонгогч олон мандаттай тойрогт нэг л нэр дэвшигчид санал өгөх бөгөөд хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигч ялалт байгуулна.

3. Хувь тэнцүүлэх тогтолцоо: Авсан саналыг хууль тогтоох байгууллагын суудалд хувь тэнцүүлэн хөрвүүлдэг. Нээлттэй жагсаалттай, хаалттай жагсаалттай, шилжих дан саналын тогтолцоо гэсэн үндсэн 3 хувилбартай. Эдгээр бүх хувилбарт олон мандаттай тойргоор сонгуулийг зохион байгуулдаг.

4. Холимог тогтолцоо: Бусад тогтолцооны аль алиных нь эерэг шинжүүдийг нэгтгэх чанартай хэмээн ойлгож болно. Холимог тогтолцоонд өөр өөр томьёололтой 2 тогтолцоог зэрэгцүүлэн ашигладаг байна.

Сонгуулийн аль нэг тогтолцоо, ямар нэг улсад яв цав тохирох боломжгүй гэж үздэг. Учир нь тогтолцоо бүр давуу болон сул талтай. Иймээс улс бүр өөрийн онцлогт тохирсон, нийгэм, улс төрийн асуудлаа шийдвэрлэхэд дөхөм болохуйц тогтолцоог боловсруулан хэрэглэдэг билээ. Өөрөөр хэлбэл дэлхийд сонгуулийн тогтолцооны тухайд өөр хоорондоо ялгаатай 300 гаруй журам, 150 гаруй арга байдаг. Бараг улс болгон өөрийн онцлогт тохирсон сонгуулийн тогтолцоог хуулиар баталгаажуулж, сонгуулиа зохион байгуулж байна.31

Ерөнхийлөгчийн сонгууль Ерөнхийлөгчийн сонгууль хоёр шаттай байна. Улсын Их Хуралд суудал бүхий нам дангаараа буюу хамтран Ерөнхийлөгчид тус бүр нэг хүний нэр дэвшүүлнэ. Анхан шатны сонгуульд Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхтэй оролцож, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн талаар саналаа нууцаар гаргана.

31 Э.Гэрэлт-Од, Монгол Улсын их хурлын сонгуулийн тогтолцоо: сонголт, туршлага. (Шинэ толь №81) 2020

70

МОДУЛЬ 1


Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчдийн хэн нь ч ийнхүү сонгогчдын олонхын санал аваагүй бол анхны санал хураалтад оролцсон нийт сонгогчийн хамгийн олон санал авсан хоёр хүнийг дахин санал хураалтад оруулна. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль анхан шатанд нэр дэвшигчдээс аль нь ч олонхын санал буюу 50%-аас дээш санал аваагүй тул хоёр дахь шатны санал хураалтыг явуулсан.

Хэрэв хоёр дахь санал хураалтаар Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчдийн хэн нь ч ийнхүү сонгогчдын олонхын санал аваагүй бол дахин сонгууль явуулна.

Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүн, хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах бусад ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй. Хэрэв Ерөнхийлөгч өөр ажил, албан тушаал эрхэлж байгаа бол тангараг өргөсөн өдрөөсөө эхлэн уул үүргээс чөлөөлөгдөнө.

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуульАймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгууль нь Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, тухайн нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг өөрсдийн төлөөллөөр бүрдүүлэх үндсэн арга мөн. Орон нутгийн хурлын сонгуулиар Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулиар тогтоосон тооны орон нутгийн хурлын төлөөлөгчийг сонгодог. Тус сонгууль нь ээлжит, ээлжит бус, нөхөн, дахин сонгууль гэсэн төрөлтэй байна.

Орон нутгийн Хурлын сонгууль олонхын /мажоритар/ тогтолцоотой байна.32

Сонгууль товлон зарласан өдрөөс өмнө Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлсэн, тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт өөрийн салбартай нам орон нутгийн хурлын сонгуульд оролцож, энэ хуульд заасан шаардлага хангасан иргэнийг хурлын төлөөлөгчид нэр дэвшүүлэх эрхтэй.

Орон нутгийн Хурлын сонгууль товлон зарлах: Монгол Улсын Их хурлаас орон нутгийн хурлын ээлжит сонгуулийг сонгуулийн жилийн 05 дугаар сарын 01-ний өдрөөс өмнө товлон зарлаж, санал авах өдрийг тогтоодог. Орон нутгийн ээлжит сонгуулийн санал авах өдөр нь тухайн жилийн 10 дугаар сарын эхний хагасын аль нэг ажлын өдөр байна. Мөн ээлжит сонгуулийн санал авах өдөр бүх нийтээр амардаг. Орон нутгийн хурлын нөхөн болон дахин сонгуулийг жил бүрийн 6 дугаар сарын гурав дахь долоо хоногийн ням гарагт улс даяар нэгдсэн журмаар явуулдаг байна. Орон нутгийн хурлын сонгуулийн нутаг дэвсгэр нь тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн нутаг дэвсгэрт явагдана. Сонгуулийн нутаг дэвсгэр нь тойрогт хуваагдана. Сонгогчийн саналыг авах, тоолох зорилгоор тойрог нь хэсэгт хуваагддаг юм.

32 Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгуулийн тухай хууль, 4 дүгээр зүйл

71


МОД

УЛЬ

1МЭДЛЭГ БАТАТГАХ ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ






Алхам 1. Чиглүүлэгч дараах асуултыг оролцогчдод тавьж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Ингэхдээ оролцогч бүрийг өөрийн үзэл бодол, хариултаа хэлэхийг хүснэ.• Сонгуулийн систем ямар ач холбогдолтой вэ?

СОНГУУЛИЙН ҮЕ ШАТ / ПРОЦЕСС




Бэлтгэх зүйлс• Видео (Хавсралт 5)• Танилцуулах PPT


Манай улс нь сонгуулийн Мажоритар системийг баримталдаг ба энэ дотроо Харьцангуй олонхын системийн төрлийн хүрээнд 1992, 1996, 2000, 2004, 2008, 2016, 2020 онд сонгуулиа явуулжээ. Мажоритар системээр сонгууль нь нэг шатаар явагдах ба нэр дэвшигч өрсөлдөгчдөөсөө харьцангуй олон санал авсан байвал саналын тоо 50% хүрсэн эсэхийг үл харгалзан түүнийг ялсанд тооцдог юм.

Харин манай УИХ-ын 2012 оны сонгууль хосолмол буюу порпорциональ системээр явагдаж нийт 76 гишүүний 48-ыг мажоритараар, 28-ыг нь пропорционалиар сонгож байв.

72

МОДУЛЬ 1


Сонгуулийн үйл явц (процесс) Ямарваа сонгууль нарийн дэс дараатай, тодорхой хугацаатай үйл явц байдаг. Сонгуулийн үйл явц нь дараах үе шаттай байна.

Сонгууль товлон зарлах

Сонгогчдыг бүртгэх, нэрсийн жагсаалт үйлдэх Нэр дэвшүүлэх Ухуулга сурталчилгаа

явуулах Санал авах

Сонгуулийн тойрог байгуулах

Сонгуулийн хэсэг байгуулах

Сонгуулийн хороод байгуулах

Санал тоолох, дүнг гаргах

Хоёр дахь санал хураалт, зарим тохиолдолд дахин сонгууль явуулах

Сонгуулийн эцсийн дүнг нэгтгэн гаргаж холбогдох этгээдэд хүргүүлэх

Сонгуулийн үйл явцад холбогдох байгууллага, албан тушаалтны гүйцэтгэх ажил, дээрх үе шатанд хийх үйл ажиллагааны хугацаа зэргийг хуульд нарийвчлан тусгасан байдаг.

Сонгуулийн төв байгууллагаСЕХ бол ард түмний санал асуулгыг зохион байгуулах бүрэн эрх бүхий төрийн байгууллага юм. Хараат бус гишүүдээс бүрдэх энэхүү байгууллага нь улс орон даяар явагдах сонгуулийн үйл ажиллагааны бэлтгэл ажил, шаардагдах орчин, нөхцөлүүдийг холбогдох хууль, журмын хүрээнд зохион байгуулдаг.

СЕХ нь нийт 9 гишүүнтэй байх ба бүгд төрийн жинхэнэ албан хаагч байна. Гишүүдийг сонгохдоо УИХ 5, Ерөнхийлөгч 2, Улсын Дээд шүүх 2 хүнийг тус тус санал болгож, УИХ 6 жилийн хугацаатайгаар баталдаг.

Аймаг, нийслэлийн сонгуулийн хороо, түүний бүрэн эрхАймаг, нийслэлийн хэмжээнд сонгууль бэлтгэн явуулах ажлыг зохион байгуулах, санал хураалтын дүнг нэгтгэн гаргах зорилгоор тухайн аймаг, нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчид санал авах өдрөөс 18-аас доошгүй хоногийн өмнө аймаг, нийслэлийн сонгуулийн хороог дарга, нарийн бичгийн дарга, гишүүдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулж, нийтэд мэдээлнэ. Аймаг, нийслэлийн сонгуулийн хорооны бүрэлдэхүүний тоог ажлын хэмжээ, намын төлөөллийг харгалзан тухайн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчид тогтооно.

Сум, дүүргийн сонгуулийн хороо, түүний бүрэн эрхСум, дүүргийн хэмжээнд сонгууль бэлтгэн явуулах ажлыг зохион байгуулах, санал хураалтын дүнг нэгтгэн гаргах зорилгоор тухайн сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчид санал авах өдрөөс 16-аас доошгүй хоногийн өмнө сум, дүүргийн сонгуулийн хороог дарга, нарийн бичгийн дарга, гишүүдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулж, нийтэд мэдээлнэ. Сум, дүүргийн сонгуулийн хорооны бүрэлдэхүүний тоог ажлын хэмжээ, намын төлөөллийг харгалзан тухайн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчид тогтооно.

Сонгуулийн сурталчилгаа буюу кампанит ажилСонгуульд нэр дэвшигчид сурталчилгаагаа хуулийн хугацаанд албан ёсоор хийж гүйцэтгэхийг сонгуулийн кампанит ажил гэж ойлгоно. Кампанит ажлын хүрээнд нэр дэвшигчид сурталчилгааны материал хэвлүүлэх, тараах, сурталчилгааны самбар байрлуулах, мөрийн хөтөлбөр, танилцуулга түгээх, иргэд сонгогчидтой биечлэн уулзах, ухуулах байр ажиллуулах, нэвтрүүлэгт оролцох, цахим орчинд мэдээлэл түгээх, дэмжигчдээ нэгтгэх уриалах, хандив

73


МОД

УЛЬ

1дэмжлэг хүсэх зэрэг хуулийн дагуу зөвшөөрөгдсөн ажлуудыг зохион байгуулдаг. Чухамдаа бол кампанит ажлыг үр дүнтэй, чанартай хийх нь сонгуульд амжилттай оролцохын үндэс юм.

Нам, эвсэл, нэр дэвшигч болон нам, эвслийн сонгууль эрхэлсэн байгууллага, түүний ажилтан, нэр дэвшигчийн шадар туслагч, ухуулагчаас сонгуулийн сурталчилгааны явцад дараах үйлдэл, үйл ажиллагаа явуулахыг хориглосон зүйлсээс заримыг дурдвал:33

• Нам, эвслээс нэр дэвшигч нь нам, эвслийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгагдаагүй амлалт авах, ийм агуулга бүхий аливаа үйлдлийг сонгуулийн сурталчилгаанд ашиглах;

• Төрийн болон бусад өмчийн хөрөнгөөр хөрөнгө оруулалтын чанартай ажил, үйлчилгээ явуулах;

• Сурталчилгааны уриалга, ухуулах болон зурагт хуудас, зарлалыг барилгын хана, орц, хашаа, гэрлийн шон зэрэг энэ хуулийн 35.7-д зааснаас өөр газарт байрлуулах;

• Оройн 23.00 цагаас дараа өдрийн өглөөний 10.00 цаг хүртэлх хугацаанд чанга яригч ашиглах;

• Сонгуульд оролцохоос татгалзах, сонгуулийн болон бусад хууль тогтоомж зөрчихийг уриалсан агуулга бүхий сурталчилгаа явуулах;

• Шашны зан үйл ашиглах;• Сонгогчдын саналыг татах зорилгоор төлбөргүйгээр буюу хөнгөлөлттэй үнээр ахуйн

болон эмнэлгийн үйлчилгээ үзүүлэх, эрүүл мэндийн үзлэг явуулах;• Онгогчдын саналыг татах зорилгоор биеийн тамирын уралдаан, тэмцээн, баяр наадам,

урлагийн тоглолт, төлбөрт таавар, бооцоот болон мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, түүнийг ивээн тэтгэж оролцох;

• Сонгогчдын саналыг татах зорилгоор хүлээн авалт, дайллага, цайллага, сонгуулийн бус олон нийтийн арга хэмжээ зохион байгуулах;

Сонгуулийн штабНам, эвсэл, нэр дэвшигчийн сонгуулийн кампанит ажлыг өрнүүлэх, удирдан зохион байгуулах гол газар бол сонгуулийн штаб юм. Нэр дэвшигчид төв штаб, засаг захиргааны нэгжүүд дэх салбар штабуудтайгаа холбогдож, нэгдсэн удирдлагатай, уялдаа холбоотой ажилладаг. Штабыг ерөнхий менежер удирдаж, нэр дэвшигчийг богино хугацаанд хамгийн үр дүнтэйгээр кампанит ажлаа явуулах боломжоор хангах, мөн сонгогчдыг татахыг эрхэм зорилгоо болгодог байна.

Сонгуулийн шат:Ерөнхийлөгчийн сонгууль 2 шаттай байна.34

• Анхан шат; • Хоёр дахь шат

Сонгуулийн зардлын эх үүсвэрСонгуулийн зардал нь эдгээр хөрөнгөөс бүрдэнэ.

• хандив;• намын өөрийн хөрөнгө;• нэр дэвшигчийн өөрийн хөрөнгө

Сонгуулийн зардлын мөнгөн хөрөнгийг зөвхөн банкны тусгай дансанд төвлөрүүлж, зориулалтын дагуу зарцуулах ёстой байдаг. Улс төрийн намуудын сонгуулийн кампанийн зардал жил ирэх тутам өсөж байгаа бөгөөд зардлын үлэмж хэсгийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулах сурталчилгаа эзэлдэг байна.

33 Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хууль. 35.18 34 Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хууль. 9 дүгээр зүйл

74

МОДУЛЬ 1


Нэр дэвшигчдэд өгөх мөнгөн хандивт тодорхой хэмжээ тогтоож өгсөн байдаг. Үүнд:• Иргэний хувьд 3 сая төгрөг хүртэл; • Хуулийн этгээдийн хувьд 15 сая төгрөг хүртэл

Иргэн, хуулийн этгээд нь нэг нам, эвсэл болон нэр дэвшигчид жилд зөвхөн нэг удаа хандив өгч болдог. Сонгогч дэмжиж буй нэр дэвшигчийн сонгуулийн зардалд хандив өгвөл регистрийн дугаараа банкны гүйлгээний баримтад заавал тусгах бөгөөд энэ шаардлагыг хангаагүй хандивыг хандив хүлээн авагч буцаан шилжүүлэх үүрэгтэй. Хэрэв буцах хаяг нь тодорхойгүй хандив байвал холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу улсын орлогод буюу төрийн санд шилжүүлдэг байна.

Сонгуулийн өдөрСонгуулийн санал авах өдөр эрх бүхий сонгогч зөөврийн битүүмжилсэн хайрцгаар эсхүл санал авах байранд өөрийн биеэр очиж саналаа өгдөг. Зөөврийн битүүмжилсэн хайрцагт саналаа өгч болох хүмүүс:

• Эрүүл мэндийн байдлын улмаас санал авах байранд очиж чадахгүй сонгогч;• Нийтийн дайчилгаанд хамрагдан ажиллаж байгаа сонгогч;• Зөрчлийн улмаас баривчлагдсан сонгогч;• Баривчлагдсан, цагдан хоригдсон сонгогч;

Хуульд заасан хүсэлт, магадалгаа, тодорхойлолтыг санал авах өдрөөс таваас доошгүй хоногийн өмнө гаргах бөгөөд хэсгийн хороо зөөврийн битүүмжилсэн саналын хайрцгаар саналыг нь авах сонгогчдын нэрийн жагсаалтыг тусад нь гаргаж, сонгогчдын нэрийн жагсаалт, санал авах чиглэл, хуваарийг хуралдаанаараа хэлэлцэн баталдаг. Дээр дурдсанаас бусад тохиолдолд, зөөврийн битүүмжилсэн саналын хайрцгаар санал өгөх сонгогчдын нэрсийн жагсаалтад ороогүй сонгогчийн саналыг зөөврийн хайрцгаар авахыг хориглодог юм.

Зөөврийн хайрцагт санал өгөх сонгогчдын нэрийн жагсаалтад орсон сонгогчийн саналыг тухайн хэсгийн хорооны хоёроос доошгүй гишүүн оршин суугаа газрынх нь хаягаар очиж авна. Хэсгийн хороо сонгогчийн битүүмжлэн авсан саналын нууцыг чандлан хадгална.

Сонгуулийн санал авах өдөр бүх нийтээр амрах ба согтууруулах ундаагаар үйлчлэх, худалдах; соёл урлаг, үзвэр, спортын зэрэг олныг хамарсан аливаа арга хэмжээ зохион байгуулах; гадаа болон битүү талбайд үйл ажиллагаа явуулдаг худалдаа, үйлчилгээний төв ажиллах зэрэг үйл ажиллагааг хориглодог.

Сонгуулийн үр дүн 2016 оны сонгуулиас хойш Монголын ард түмэн санал авах хугацаа дууссан даруйд сонгуулийн үр дүнг нэгэн зэрэг, дэлгэцээр хүлээн авах боломжтой болсон. Энэ нь сонгуулийн автоматжуулсан систем, бидний хэлж заншсанаар “хар хайрцаг”-тай холбоотой. Сонгуулийн үр дүнг шуурхай, ил тод зарласнаар хүмүүсийн эргэлзээ, үл итгэлцлийг арилгаж, шударга сонгууль явах гол баталгаа болох учиртай. Харин албан ёсны дүнг СЕХ-оос бүх хэсгийн хороодын дүнг нэгтгэсний эцэст эмхлэн олон нийтэд албан ёсоор танилцуулж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид өргөн барьдаг журамтай.

Сонгуулийн дарааСонгууль дууссаны дараа сонгогдсон нэр дэвшигчтэй хэрхэн танилцах, түүний талаар юу мэдэх ёстой вэ?

1. Таны санал өгсөн газарт урьдчилсан дүнгээр аль нам, улс төрийн хүчин бие даагч гарсан бэ?

75


МОД

УЛЬ

12. Тухайн ялсан нам, нэр дэвшигчийн намтар, амлалтыг харах3. Сонгуулийн ерөнхий хорооны нэгдсэн дүнг хүлээж, эцсийн байдлаар хэн гарсныг

нягтлах4. Ялсан нам, нэр дэвшигчдийн амлалтаас таны амьдралд хэрэгтэй, бодит тусгалаа олох

зүйлсийг судалж, тэмдэглэх, хэрхэн шаардахаа бодох хэрэгтэй

МЭДЛЭГ БАТАТГАХ ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ






Алхам 1. “Сонгуулийн зардал” бичлэг үзүүлэх

Алхам 2. Чиглүүлэгч дараах асуултуудыг оролцогчдоос асууна. 1. Лекцийн эхэнд үзсэн сонгуулийн үйл явцын үе шатыг дарааллаар нь хэлж,

санацгаая. Танхимаараа нэгдэн хариулна. 2. Сонгуулийн кампанит ажил манайд шударга, хууль журамд зөвшөөрөгдсөний

дагуу явагдаж чаддаг уу? Өөрсдийн үзэл бодлоо хуваалцана уу. Сурагчид нэг, нэгээрээ гар өргөн хариулна.

СОНГУУЛИЙН ХЯНАЛТ





76

МОДУЛЬ 1



Сонгуулийн хяналтад өргөн хүрээний үйл ажиллагааг хамруулан ойлгодог. Сонгуулийн хяналт нь зөвхөн санал хураах өдрийн үйл явц, санал тоолох үеийг ажигласнаар хязгаарлагдахгүй. Мөн сонгуулийн хяналт, сонгуулийн ажиглалт хоёр хоорондоо ялгаатай юм.Сонгуулийн хяналтыг сонгуулийн бүх үе шатанд хийнэ. Тухайлбал:

• Улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигчийг бүртгэх• Сонгуулийн хороодыг байгуулах• Сонгогчийн нэрсийн жагсаалтыг гаргах, баталгаажуулах• Сонгогчийн үнэмлэх, саналын хуудсыг хэвлүүлэх• Сонгуулийн сурталчилгаа, өргөдөл гомдлыг шийдвэрлэх гэх мэт

Сонгуулийн ажиглалтыг сонгуулийн санал авах, санал тоолох, сонгуулийн нэгдсэн дүн гаргах явцад хийдэг. Сонгуулийн ил тод байдлыг бүрэн хангаснаар сонгуулийг хянах, ажиглах эрх зүйн боломж бололцоо бий болох бөгөөд энэ нь ардчилсан төрийн үүрэг юм.

Ерөнхийдөө сонгуулийн хяналт, ажиглалт нь сонгуулийг шударга явуулах зорилгод үндэслэдэг. Үүнийг ардчилал хөгжиж байгаа, шилжилтийн ардчилалтай мөн ардчиллын олон жилийн түүхтэй оронд ч сонгуулийн хяналтыг ийм зорилготой хийдэг байна.

Сонгуулийг зохион байгуулахад хүн бүрийн үүрэг, оролцоо чухал. Сонгуулийн үеэр тодорхой хариуцсан албан хаагчид хуваарилагдсан дүүрэг, хороо, хэсгийн санал хураалтын үйл ажиллагааг зохион байгуулан ажилладаг. Түүнчлэн:

* Улс төрийн, нам, эвсэл, хөндлөнгийн хараат бус байгууллагуудаас томилогдсон ажиглагчид санал хураалтын үйл явцад чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

* Хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгчид сонгуулийн үр дүн, эргэн тойрны мэдээг ард иргэдэд түргэн шуурхай мэдээлэхээс гадна шаардлагатай тохиолдолд хяналтын тооллого хийх ажиллагаанд оролцох эрхтэй.

Сонгуулийн сурталчилгааны хяналтХэвлэл мэдээлэл, цахим орчин дахь сонгуулийн сурталчилгааны үйл явцад Харилцаа холбооны зохицуулах хороо болон Шударга өрсөлдөөний асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагууд хяналт тавьж ажиллана. Мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сонгуулийн сурталчилгаа явуулахад баримтлах зарчмуудыг хуулиар зааж өгсөн байдаг.

Хэрэв тэдгээр зарчмуудаас зөрчвөл Шударга өрсөлдөөний асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага хэвлэл мэдээллийн байгууллагад эхний удаа сануулах арга хэмжээ авч болно. Мөн санал хураалтын дүн гарах хүртэлх хугацаанд үйл ажиллагааг нь зогсоох тухай дүгнэлтийг зөвшөөрөл олгосон байгууллагад хүргүүлэх арга хэмжээг авч болдог байна.

Сонгууль ажиглах, сурвалжлах журамАжиглагч, сурвалжлагч, гадаад, дотоодын байгууллага нь сонгуулийн явцыг ажиглаж, сурвалжлахдаа Монгол Улсын Үндсэн хууль, Сонгуулийн тухай хууль болон бусад хууль тогтоомжийг дагаж мөрддөг.

Хуульд зааснаар дараах этгээд 18 нас хүрсэн, эрх зүйн бүрэн чадамжтай иргэнийг ажиглагчаар томилон ажиллуулж болно. Үүнд:

• Сонгуульд оролцож байгаа нам, эвсэл, эсхүл нэр дэвшигч; (4 хүртэл хүнийг)

77


МОД

УЛЬ

1• СЕХ-нд бүртгүүлсэн ТББ; (2 хүртэл хүнийг)• Гадаадын болон ОУБ;• Гадаад улсын иргэн

Иргэн сонгуульд ажиглагчаар оролцохДээр дурдсанчлан Монгол Улсын иргэн болон гадаад улсын иргэн нь хуульд заасны дагуу сонгуульд оролцож байгаа нам, эвсэл, эсхүл нэр дэвшигч, ТББ, гадаадын болон Олон улсын байгууллагаас томилогдон сонгуульд ажиглагчаар оролцож болно.

Ажиглагч бүртгүүлэх хүсэлт гаргах35

Ажиглагч ажиллуулах, бүртгүүлэх хүсэлтээ бүртгэлийн маягтын дагуу бичгээр гаргаж, санал авах өдрөөс 5-аас доошгүй хоногийн өмнө хэсгийн хороонд хүргүүлнэ.

Монгол Улсын иргэн дараах баримт бичгийг хавсарган бүртгүүлэх хүсэлт гаргана. Үүнд:• ажиглагчаар томилсон шийдвэрийн хуулбар• ажиглагчийн бүртгэлийн маягт• нэг хувь 3х4 хэмжээтэй цээж зураг• иргэний үнэмлэхийн хуулбар

Гадаадын болон олон улсын байгууллага, гадаад улсын иргэн нь сонгууль ажиглах, ажиглагч бүртгүүлэх хүсэлтээ дараах баримт бичгийн хамт Сонгуулийн ерөнхий хороонд хүргүүлнэ:

• маягтын дагуу гаргасан ажиглагчийн өргөдөл• нэг хувь 3х4 хэмжээтэй цээж зураг• гадаад паспортын хуулбар

Сонгуулийн ажиглагч нь сонгуулийн санал авах, тоолох, дүн гаргах ажиллагаа хууль тогтоомжийн дагуу явагдаж байгаа эсэхийг зөвхөн хөндлөнгөөс ажиглах бөгөөд сонгуулийн тухай хууль тогтоомжид заасан эрх эдэлнэ. Сонгуулийн үйл ажиллагааг ажиглахаар хүсэлт гаргасан этгээд нь сонгууль ажиглахтай холбогдон гарах зардлаа бүрэн хариуцдаг байна.

Иргэний нийгмийн хяналтИргэний нийгмийн хяналтыг нам бус, жинхэнэ иргэний нийгмийн байгууллага гэсэн шалгуурыг хангасан магадлан итгэмжлэх эрхтэй байгууллагууд хийдэг. Учир нь сонгуулийн албан тушаалтнууд, улс төрийн намын ажиглагчид, мөн зарим тохиолдолд хэвлэл мэдээллийнхэн ямар нэг байдлаар улс төрийн намтай холбоотой байж болзошгүй тул нам бус иргэний нийгмийн байгууллагууд л хараат бус хяналт хийх чадвартай байдаг.

Нам бус иргэний нийгмийн байгууллагууд ихэнх тохиолдолд сонгуулийн үр дүн бус сонгуулийн явцад анхаарлаа хандуулна. Эдгээр байгууллагуудын хувьд аль нам, хэн гэдэг нэр дэвшигч сонгуульд ялсан гэхээс илүүтэй сонгууль чөлөөтэй, шударга явагдсан уу гэдгийг тогтоох нь чухал байдаг. Сонгуулийн ил тод, шударга байдлыг хангахын тулд сонгуулийн бүх үе шат, бүх түвшинд иргэний нийгмээс хяналт, ажиглалт хийх эрх зүйн орчин байх ёстой.

35 Монгол Улсын Үндсэн хууль. Сонгууль ажиглах журам Хоёрдугаар зүйл

78

МОДУЛЬ 1








Алхам 1. Чиглүүлэгч дараах асуултыг сурагчдаас асууж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.• Сонгуулийн бүх шатанд хяналт, ажиглалт байх нь чухал уу, ямар ач холбогдолтой

вэ? • Сонгуульд ажиглагчаар оролцохыг хүсэх үү? Тийм / Үгүй бол яагаад?

САНАЛ ӨГӨХӨД АНХААРАХ ЗҮЙЛС






Санал өгөхийн өмнө бэлдэх, мэдэх хэрэгтэй зүйлс:36

• Нэр дэвшигч болон намын мөрийн хөтөлбөртэй танилцах• Сонгуулийн өдрөө тэмдэглэх• Хэрвээ та нэр дэвшигчийн менежер, туслахаар ажиллаж байгаа бол санал өгөх өдрөөс

багадаа 14 хоногийн өмнө сонгогчийн шилжилтээ хийлгэх• www.burtgel.gov.mn цахим хуудас руу хандан өөрийгөө сонгогчоор бүртгэгдсэн эсэх

мөн хаана бүртгэлтэй, хаанаас сонгуулиа өгөх зэргээ мэдэх боломжтой• Сонгогчийн нэрсийн жагсаалтад бүртгэлгүй эсвэл буруу бүртгэгдсэн байвал Улсын

бүртгэлийн ажилтанд сонгуулийн өдрөөс багадаа 14 хоногийн өмнө гомдлоо бичгээр хүргүүлэх

36 LEAD Хөтөлбөрийн Төгсөгчдийн Холбооны Dream төсөл: “Сонгуулийн линз” гарын авлага

79


МОД

УЛЬ

1• Сонгуулийг өөрийн биеэр очиж өгөх боломжгүй эрүүл мэндийн шалтгаантай байгаа бол баг, хорооны Засаг даргад өөрийн хүсэлтээ сонгуулиас өдрөөс багадаа 3 хоногийн өмнө хүргүүлэх хэрэгтэй.

Санал өгөх үйл явц:• Сонгогч саналаа өгөхөөр ирэхдээ иргэний үнэмлэхээ авч очно.• Иргэний бүртгэлийн итгэмжлэгдсэн ажилтанд хурууны хээгээ шалгуулан өөрийн

иргэний бүртгэлийн мэдээллийн улсын сан дахь сонгогчийн бүртгэл, сонгогчийн нэрийн жагсаалтын цахим хувилбартай таарч байгаа эсэхээ тулган шалгуулна. Хурууны хээ уншигч сонгогчийн хурууны хээг танихгүй байгаа тохиолдолд иргэний үнэмлэхийн мэдээллийг шалган тухайн санал авах байранд бүртгэлтэй бол бүртгэлийн хуудас хэвлэж өгдөг.

• Сонгогчийн бүртгэлийн хуудсаа хүлээн авна. • Бүртгэлийн хуудсаа хүлээн авсан сонгогчид саналын хуудас өгч, сонгогчдын нэрийн

жагсаалтад гарын үсэг зуруулна.• Сонгогч та саналын хуудас авч, санал бэлтгэх бүхээгт очиж саналаа нууцаар гаргах

бөгөөд саналын хуудсанд саналаа тэмдэглэхдээ холбогдох зааврын дагуу тэмдэглэгээг хийнэ. Санал бэлтгэх бүхээгт тухайн сонгогчоос өөр хүн байхыг хориглодог.

• Сонгогч нь нэр дэвшигчдийн дотроос өөрийн сонгохыг хүссэн нэр дэвшигчийн нэрийн өмнөх зууван дугуйг зориулалтын үзгээр дүүргэн будаж тэмдэглэгээг хийнэ.

• Сонгогч саналаа тэмдэглэсэн саналын хуудсаа санал тоолох төхөөрөмжид (саналын хайрцаг) хийсний дараа санал авах байраас гарна. Ингэхдээ санал тоолох төхөөрөмжийн дэлгэцэд “САНАЛЫН ХУУДАС АМЖИЛТТАЙ УНШИГДЛАА” гэсэн бичиг гарч иртэл түр хүлээх хэрэгтэй.

Санал өгөх хугацаа: • Одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар санал авах ажиллагаа

Улаанбаатарын цагаар өглөөний 07:00 цагаас оройн 22:00 цаг хүртэл байна.• Гадаад улсад байгаа сонгогч Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцож саналаа өгөх бөгөөд

тогтоосон өдөр, цагийн хугацаанд салбар комиссын тогтоосон санал авах байранд очиж саналаа өгдөг.

Санал өгөхдөө анхаарах зүйлс:Сонгогч дээр дурдсаны дагуу саналын хуудсаа санал тоолох төхөөрөмж (саналын хайрцаг)-д хийхдээ дараах зүйлсийг анхаарах хэрэгтэй. Үүнд:

• Тухайн сонгуулийн тойрогт ногдсон мандатын тооноос хэтрүүлэлгүйгээр нэр дэвшигчийн нэрийн өмнөх зууван дугуйг бүрэн дүүргэж будах

• Хэдэн хүний төлөө санал өгөх боломжтойг саналын хуудасны дээд хэсэгт байрлах заавар болон санал бэлтгэх бүхээгт байрлуулсан зааварт тодорхой заасан байдаг тул сайтар уншиж танилцах

• Саналын хуудсаа санал тоолох төхөөрөмжийн зориулалтын хэсэгт тулган барихад саналын хуудсыг автоматаар татаж авна.

• Саналын хуудсанд илүү тэмдэглэгээ хийсэн, санамсаргүйгээр бусад хэсэгт зураас үүсгэсэн зэргээс болж санал тоолох төхөөрөмж саналын хуудсыг автоматаар буцаадаг.

• Саналаа тэмдэглэхдээ дутуу будах, цэглэх, зөв юм уу хэрээс тэмдэг хийх зэргээр тэмдэглэвэл санал тоологдохгүй, хүчингүй болно гэдгийг анхаарах.

Сонгогчид олгогдох боломж: • Хэрэв сонгогч санал өгөхдөө алдаа гаргасан бол, алдаатай хуудсыг хураалгаж, дахин

нэг удаа саналын хуудас авч, саналаа өгөх боломжтой

80

МОДУЛЬ 1


• Бие дааж саналаа биечлэн өгөх боломжгүй байгаа сонгогч өөрийн итгэмжилсэн сонгуулийн эрх бүхий иргэний туслалцаатайгаар санал өгч болдог. (Үүнд: Сонгуулийн байгууллагын ажилтан, албан тушаалтан, нэр дэвшигч, сонгуулийн ажиглагч нь итгэмжлэгдсэн хүн байж болохгүй.)

Сонгогч санал өгөхөд хориглох зүйлс: • Өөр хүний бичиг баримт, эсхүл хуурамч бичиг баримт ашиглах зэргээр санал өгөх,

санал өгөхийг оролдох; • Тухайн санал авах байраас олгосноос өөр хуудсыг санал өгөхөд ашиглах; • Санал авах байранд гаднаас саналын хуудас авч орох, санал авах байрнаас саналын

хуудас авч гарах; • Саналын хуудсанд тэмдэглэсэн саналаа болон бусад сонгогчийн саналыг баримтжуулан

зураг авах, дүрс бичлэг хийх зэрэг үйлдэл хийх; • Саналын хуудсанд хийсэн тэмдэглэгээг бусдад харуулах; • Аль нэг нэр дэвшигчийн төлөө санал өгөх, эсхүл өгөхгүй байхаар амлалт авах, мөнгө,

эд зүйл шаардах, авахыг хориглоно.



Лекц 20 мин Cонголтоор




Алхам 1. СЕХ-оос сонгогчдын боловсролд зориулан гаргасан “Саналын хуудасны нууцлалыг хангасан байдал” бичлэг үзүүлэх

Алхам 2. “Саналаа хэрхэн тэмдэглэх вэ?” бичлэг үзүүлэх

Алхам 3. Үзсэн бичлэгүүдийн талаар чиглүүлэгч сурагчидтай ярилцана.

Алхам 4. Чиглүүлэгч дараах асуултуудыг сурагчдаас асууна. 1. Санал өгч байгаагүй хүүхдүүд байвал гараа өргөхийг хүснэ. Хэрвээ байвал

санал өгөхөд хэрэгтэй мэдлэгийг олж авч чадсан эсэхийг асууна. Энэ лекцээс хамгийн анхаарал татсан, өөрийн авсан шинэ мэдлэгээ бусадтайгаа хуваалцахыг хүснэ.

2. Өөрийгөө сонгогчийн нэрсийн жагсаалтад бүртгэлтэй байгаа эсэхээ хэрхэн мэдэх вэ?

3. Хэрэв нэрсийн жагсаалтад байхгүй бол хаана хандах хэрэгтэй вэ?

Алхам 5. Чиглүүлэгч оролцогчдоос сэдвийн талаар өөр ойлгоогүй зүйл байвал асууж, тодруулахыг хүснэ. Хэрэв асуулт байвал хариулна.

81


МОД

УЛЬ

1НЭГ ШИРХЭГ “САНАЛ”-ЫН АЧ ХОЛБОГДОЛ




Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT• Бичлэг (Хавсралт 8)


Монгол Улсын хүн амын 1/3-ийг хамарсан “залуучууд” хэмээх нийгмийн томоохон бүлгийн улс төр, сонгуулийн оролцоо нь улсын ирээдүй, тогтвортой хөгжилд шууд нөлөөтэй. Залуучуудад сонгууль, улс төрийн нам, тэдгээрийн үзэл баримтлалын тухай мэдлэг, ойлголт, чиг баримжаатай болох хэрэгцээ их байдаг.

Конрад Аденауэр Сангаас 2016 онд Монгол Улсын 3 аймаг, нийслэлийн 3 дүүргийн нийт 10511 залуусыг “Залуучуудын улс төрийн оролцоо” судалгаанд37 хамруулсан байна. Энэхүү судалгааны онцлох дүгнэлтээс:Сонгуулийн талаарх ойлголт болоод залуучууд нийгэм улс төрийн амьдралыг хэр зэрэг сонирхож байгааг судалж үзэхэд судалгаанд оролцогчдын 27.6 хувь нь үргэлж анхааран сонирхдог, 59.5 хувь нь өөрт холбоотой асуудлаар зарим үед сонирхдог, 12.9 хувь огт сонирхдоггүй гэж хариулжээ.

Сонгуульд оролцож, саналаа өгөх нь яагаад чухал вэ? Сонгуульд оролцож, саналаа өгөх эсэх нь сонгогчийн эрх байдаг. Гэвч тухайн сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан байгууллагын бодлого, шийдвэр нь бидний ирээдүй, өдөр тутмын амьдрал, идэх хоол хүнсэнд ч нөлөөлж байдаг. Тэгэхээр өөрийнхөө ирээдүйг шийдэхийн тулд сонгуульд санал өгөх тэрхүү боломжоо алдахгүй, бусдад олгохгүй байх нь чухал. Өөрөөр хэлбэл сонгуульд оролцож, саналаа өгөөгүй хүн төр, засгийн бодлого шийдвэрийг шүүмжилж, гомдоллох нь учир дутагдалтай юм. Засгийн эрхийг барьж буй нам, хүмүүс муу ажиллаж байвал нэг талаас үүний буруутан нь саналаа өгөөгүй хүмүүс гэж ойлгоход хол зөрөхгүй. Иймээс бид өөрсдийнхөө хувь заяаг шийдэх эрхийг эн тэргүүнд тавьж, сонгуулийн үеэр бие даасан сонголтоо хийж, түүндээ эзэн нь байхын тулд заавал ч үгүй саналаа өгөх нь өндөр ач холбогдолтой юм.

Залуучуудын сонгуулийн оролцооСонгуулийн оролцооны сүүлийн жилүүдийн статистик мэдээллээр бол залуучуудын сонгуульд оролцох оролцоо хүн амын бусад бүлгээс харьцангуй доогуур байдаг байна. Үүнийг илүү нарийвчлан судалж, залуучуудын оролцооны түвшин, сонгуульд оролцохгүй байх шалтгаан, нөлөөлж буй хүчин зүйл зэрэгт дүн шинжилгээ хийхэд доорх дүн гарчээ.37 Конрад Аденауэр Сан: “Залуучуудын улс төрийн оролцоо” судалгааны материал

82

МОДУЛЬ 1


Залуусын улс төрд оролцдоггүй шалтгаан: Зурган мэдээлэл.38

Итгэл хүлээсэн нам, улс төрч байхгүй байна 20,9%

11,1%Өөр ямар?

0,4%Сонгуульд оролцох зав гардаггүй

1,3%Сонгуулийн талаарх мэдээлэл байдаггүй

1,7%Намууд дэмжихүйц мөрийн хөтөлбөр боловсруулахгүй байна

3,8%Сонгуульд оролцож санал өгөхөд төвөгтэй байдаг

5,1%Надтай надгүй сонгууль болдгоороо болно

6,4%Сонгох нам, улс төрч байдаггүй

6,0%Дэмждэг нам байдаггүй

11,5%Улс төр сонирхдоггүй

13,7%Улс төрд итгэдэггүй

17,9%Сонгуульд санал өгөхөд төвөгтэй байна

Нэг саналын ач холбогдолСонгуульд иргэн бүрийн оролцоо чухал юм. Сонгогчдын оролцоо, саналын тооноос хамаарч сонгуулийн үр дүн гардаг учир нэр дэвшигчдийн тухай болоод дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр зэрэгт анхаарал хандуулж, сонгуульд саналаа өгөх хэрэгтэй байдаг.

Сонгуульд идэвхтэй оролцож биднийг төлөөлж сайн ажилласан улс төрчдийг ахин сонгох эсхүл, муу ажилласныг нь сольж, хариуцлага тооцож байж энэ нь эргээд бидний амьдралд ашиг тусаа өгдөг. Нэг ёсондоо улс төрчдөд дүн тавих, хариуцлага тооцох нь ардчилсан улсын иргэн бидний эрх бөгөөд үүрэг хариуцлага юм. Иймээс бидний “нэг” саналын ач холбогдол маш их гэдгийг санаарай.

Сонгуультай холбоотой сонирхолтой баримт• Дэлхийн 22 оронд сонгуулийн насны иргэдийг заавал саналаа өгөхийг хуульчилсан

байдаг ажээ. Тухайлбал, Австрали Улсад сонгуульд оролцоогүй иргэнд мөнгөн торгууль ногдуулдаг бол Перу, Грек улсуудад зарим төрийн байгууллагаас үйлчилгээ авах эрхийг нь хасдаг байна. Харин Бразил Улсад сонгууль өгөөгүй бол дараагийн сонгууль өгөх хүртэл нь иргэний үнэмлэхийг нь хурааж авдаг байна.

• Эстони Улсад 2005 оноос хойш сонгууль өгөх үйл явцыг зөвхөн биеэр очиж өгөх бус цахимаар өгөх боломжийг нээсэн байдаг. 2015 онд гэхэд нийт сонгогчдын 30 гаруй хувь нь цахимаар саналаа өгсөн байна.

Цөөн саналын ялалт, ялагдалСонгуулийн үр дүнд нэг санал ч чухал гэдгийг харуулахын тулд 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар хамгийн ойрхон саналын зөрүүгээр ялалт, ялагдал шийдэгдсэн зарим дүнгээс сонирхуулъя.

• Баян-Өлгий Ардчилсан Нам (Саналын зөрүү - 236) • Баянхонгор Ардчилсан Нам (Саналын зөрүү - 286)• Баянгол Дүүргийн Ардчилсан Нам (Саналын зөрүү - 253)• Хан-Уул дүүрэг ЗХЭЭ (Саналын зөрүү - 843)

38 “Залуучуудын улс төрийн оролцоо” судалгааны тайлан, хуудас 44, Удирдлагын академи, Конрад Аденауэр сан, УБ, 2016 он

83


МОД

УЛЬ

1МЭДЛЭГ БАТАТГАХ ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ


Лекц 20 мин Cонголтоор




Алхам 1. “Сонголттой найзалъя” бичлэг үзүүлэхАлхам 2. Чиглүүлэгч уг бичлэгийн гол утга санаа юу байсныг сурагчдаас асууна. Үзсэн

бичлэгийнхээ талаар танхимаараа ярилцана. Алхам 3. Чиглүүлэгч дараах асуултуудыг оролцогчдоос асууж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

• Залуусын оролцоо сонгуульд дутмаг байдаг гэдэгтэй санал нийлэх үү? Яагаад? Сурагчдыг идэвхтэй оролцож, хариулахыг хүснэ.

• Залуусын сонгуулийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн тулд төрийн болон төрийн бус, мөн ОУ-ын байгууллагууд, нөгөө талаас залуус өөрсдөө ямар арга хэмжээ авах нь зөв бэ? Сурагчид гараа өргөн дарааллаараа хариулна.

• Сонгуульд оролцож, саналаа өгөх нь бидний амьдралд ямар нөлөөтэй вэ? • Сүүлийн үед залуу үеэ санал өгөхийг уриалсан шинжтэй ямар чэллэнжүүд явах

болсон бэ? Эдгээр уриалгууд үр дүнтэй байдаг уу?

“ЗАЛУУСЫН СОНГУУЛЬ - 2021” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Бичгийн цаас • А6 хэмжээтэй

саналын хуудасны цаас

• Нарийн маркер • Тодруулагч• Саналын хуудас

хийх жижиг хайрцаг

Бэлтгэх зүйлс• СЕХ-ны ажилчид, хянагч ажиглагч, хэвлэл мэдээллийн ажилчдад тус

бүр 1 цаас, 1 үзэг• Ширээ, сандал

a. хэвлэл мэдээллийн ажилчид, хөндлөнгийн хянагчдад 1 ширээb. саналын хуудас бөглөх хэсэгт 1 ширээ, 1 сандал

- санал авах хэсэгт 1 ширээ, 1 сандал- СЕХ-нд 1 ширээ- А, Б намд тус бүр 1 ширээ, сандлыг гишүүдийн тоогоор тавина - УИХ-ын дарга, гишүүдэд 1 ширээ, сандлыг гишүүдийн тоогоор- санал өгөх иргэдийн сандлыг бэлтгэн тавих

84

МОДУЛЬ 1



Алхам 1: Сонгууль явуулах үйл явцын тухай чиглүүлэгч танхимд танилцуулна. Танхимд зохион байгуулах сонгуулийн ерөнхий зохион байгуулагчаар чиглүүлэгч өөрөө ажиллана. • Сонгуулийг мажоритар буюу олонхоор тооцох тогтолцооны дагуу явуулна.

Ингэхдээ “Сонгуулийн тогтолцоо” хичээлийн сэдвээр үзсэн мэдлэгээ бататгаж Харьцангуй олонхын системийг баримтлан сонгуулиа зохион байгуулна. Тодруулбал, нэр дэвшигч өрсөлдөгчөөсөө харьцангуй олон санал авсан байвал саналын тоо 50% хүрсэн эсэхийг үл харгалзан түүнийг ялсанд тооцно. Сонгууль нэг шаттайгаар явагдана.

Алхам 2. Сурагчид цаасан дээр хэвлэсэн дүрүүдээс сугална. /5 мин/Алхам 3. Сурагчид өөр өөрсдийн хуваарилагдсан ширээ, сандал дээр очиж байраа эзэлнэ.

/5 мин/Алхам 4. УИХ-ын дарга Сонгуулийн тухай хуулийн зүйл заалтуудаас танхимд уншин

танилцуулж, уг хуулийг батлахыг дэмжиж байгаа эсэхийг УИХ-ын гишүүдээс асууна. Гишүүд гараа өргөн дэмжиж буйгаа илэрхийлнэ. Гишүүд хуулийн төслийг дэмжсэнээр хууль батлагдан хүчин төгөлдөр боллоо гэж үзнэ. /10 мин/

Алхам 5. А,Б намын гишүүд намдаа нэр өгч, намын үзэл баримтлал, чиг баримжаагаа тогтоно. /15 мин/

Алхам 6. Намууд өөрийн намаа товч танилцуулан СЕХ-нд хандан сонгуульд бүртгүүлэх хүсэлтээ илэрхийлнэ. /5 мин/ Үүнд байгууллагын бүтэц, бүрэлдэхүүн, хаяг, харилцах утасны дугаар, цахим шуудангийн хаяг, ажиллах хүний тоо зэрэг мэдээллийг оруулна./

Алхам 7. СЕХ намуудын танилцуулгын дараа хүсэлтийг нь харгалзан үзэж, Сонгуулийн тухай хуулийн 28 дугаар зүйлийн 28.6-ийн дагуу тухайн намуудыг сонгуульд өрсөлдөхийг бүртгэж, тухай танхимд мэдээлнэ. /5 мин/

Алхам 8. А, Б намын гишүүд улсдаа нэн тэргүүнд шийдвэрлэх хэрэгтэй байгаа гэсэн 10 асуудлыг хэлэлцэн жагсааж, мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулна. /25 мин/

Алхам 9. А, Б намаас нэр дэвшигчид аль намаас нэр дэвшиж байгаа, ямар асуудлуудыг шийдвэрлэхээр засгийн эрхийн төлөө сонгуульд өрсөлдөж байгаагаа иргэдэд танилцуулж, намын мөрийн хөтөлбөрөө уншина. /10 мин/

Алхам 10. Иргэд нэр дэвшигчид, намын хөтөлбөртэй танилцсаны дараа энэ талаар тунгаан бодож, бие даан шийдвэрээ гаргана. /5 мин/

Алхам 11. Шийдвэрээ гаргасан иргэд санал авах байранд очиж саналаа өгнө. /10 мин/ Алхам 12. Санал авах үйл явц эхэлснээс дуустал СЕХ-ны ажилчид, хөндлөнгийн хянагчид,

хэвлэл мэдээллийн ажилчид тус бүр сонгуулийн үйл явцыг ажиглан, сурвалжлан өөрсдийн дүгнэлтийг бичнэ.

Алхам 13. Сонгогчид саналаа өгч дууссаны дараа СЕХ болон хянагч, ажиглагчид саналыг тоолж, нэгдсэн дүнг гаргана. /5 мин/

Алхам 14. Чиглүүлэгч буюу ерөнхий зохион байгуулагч сонгуулийн нэгдсэн дүнг зарлахдаа хоёр нэр дэвшигчийн санал тэнцсэн байгаагаар зарлана. Ингээд чиглүүлэгчийн зүгээс саналаа өгвөл аль нэг тал нь ялалт байгуулна, иймээс сонгуульд нэг сонгогчийн нэг ширхэг санал ч чухал юм шүү гэдгийг сурагчдад ойлгуулна. /5 мин/

Алхам 15. СЕХ-ны ажилчид, хөндлөнгийн хянагч, ажиглагчид, хэвлэл мэдээллийнхэн өөрсдийн бичсэн үнэлэлт, дүгнэлтийг уншиж танилцуулна. /5 мин/

Алхам 16. Сонгууль ямар тогтолцоогоор, хэрхэн явагдсан, аль намаас ямар нэр дэвшигчид өрсөлдсөн, сонгуулийн санал авах, тоолох үйл ажиллагаа шударга, ил тод явагдаж чадсан эсэхийг дүгнэн сонгуулийн үйл явцыг танхим даяараа хэлэлцсэнээр сонгуулийн үйл ажиллагаа дуусна. /10 мин/

85


МОД

УЛЬ

1СУДАЛГАА БОЛОН ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЭЛД ШҮҮЛТҮҮРТЭЙ ХАНДАХ




Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT• Бичлэг (Хавсралт 8)


Сонгуулийн үеэр баримт гуйвуулсан, дэгсдүүлсэн, нэг талыг баримталсан хуурамчаар үйлдсэн мэдээллийн хэмжээ эрс нэмэгдэж, сонгуулийн үйл явц, ардчилалд итгэх иргэдийн итгэл үнэмшилд сөргөөр нөлөөлөх явдал сүүлийн жилүүдэд өссөөр байна.39

2020 онд Хэвлэлийн хүрээлэнгээс сонгуулийн үеэр сонгогч олонд хүрсэн мэдээллийн цар хүрээ, шинж чанарыг цогцоор нь үнэлэх зорилгоор хийсэн “2020 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр түгээсэн мэдээллийн мониторинг”-ийн үр дүнгээс зарим нэг жишээ хүргэхэд:

• Сонгуулийн үеэр хүмүүс ямар мэдээллийн хэрэгслийг гол эх сурвалжаа болгож буйг тогтоохын тулд хийсэн хэрэглэгчдийн мэдээллийн хэрэглээний зан үйлийн тоон судалгаагаар олон нийтийн сүлжээний цахим платформ болох Фэйсбүүк нь сонгогчдын дунд мэдээлэл авах чухал эх сурвалж болсон гэж болохоор дүн гарчээ. Давхардсан тоогоор оролцогчдын 88% нь Фэйсбүүкийг мэдээллийн гол эх сурвалж хэмээн хариулсан бол 68% нь телевиз, 40% нь мэдээллийн сайт гэж нэрлэжээ. Мөн 40 хүртэлх насны хүмүүс Фэйсбүүкээр түгээсэн мэдээлэлд итгэх хандлагатай байдаг нь түгээмэл ажиглагдсан байна.40

Хүмүүс мэдээллийн сүлжээг өдөр тутамдаа ашиглаж, хүссэн мэдээллээ хүлээн авч, харилцан солилцох боломжтой болсон өнөө үед сонгуулийн үеийн мэдээлэлд шүүлтүүртэй хандах, зөв эх сурвалжийн баттай мэдээг авч, түгээх нь маш чухал юм.

Хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл болох телевиз, радио, сонин, сэтгүүл, мэдээллийн сайт мөн төрөл бүрийн ном, товхимол зэрэг нь хүмүүсийн амьдралд томоохон үр нөлөө үзүүлж байдаг. Технологи үсрэнгүй хөгжиж буй энэ цагт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээ, мэдээллээ сайтар нягталж үнэн зөв мэдээлэх үүрэгтэй юм. Нөгөө талаас, иргэд ч мөн адил мэдээллийг хүлээн аваад, цааш шууд түгээхээсээ өмнө үнэн зөв эсэхийг нягталж, таньж, шүүлтүүртэй хандаж сурах нь чухал. Өнөө цагт үүнийг “мэдээллийн боловсрол” хэмээн нэрлэж байна.

39 Samantha Bradshaw, Philip N. Howard(2020) “2019 Global Inventory of Organised Social Media Manipulation”University of Oxford 40 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр түгээсэн мэдээллийн мониторинг. УБ 2020

86

МОДУЛЬ 1


Мэдээллийн боловсрол = “Унших+ойлгох+нухацтай бодох (НҮБ-ын тодорхойлсноор) Мэдээллийн боловсролын ач холбогдол:

• Шүүмжлэлтэйгээр бодож сурах буюу аливаа мэдээллийг уншчихаад дүгнэж, өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх явдал юм.

• Мэдээллийн ухаалаг хэрэглэгч буюу найдвартай эх сурвалжийн, үнэн зөв мэдээлэл мөн эсэхийг тодорхойлох чадвар юм.

• Үзэл бодлыг таньж сурах буюу зохиогчийн хэлэх гэсэн санааг ойлгож, танихыг хэлнэ.• Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хариуцлагажуулна. Дээрх чадваруудыг эзэмшсэнээр

хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд улам чанаржиж, тоо нь цөөрч, гаргаж буй мэдээндээ хариуцлагатай ханддаг болно.

• Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үүргийг тодорхойлно. Тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл яг аль чиглэлээр дагнан мэдээ бэлтгэж, иргэдэд хүргэж байгааг ойлгоно.

Сонгуулийн үеэр медиа ашиглахдаа анхаарах зүйлс:

Хуурамч мэдээлэл Хуурамч мэдээлэл гэж бусдыг төөрөгдүүлэх, буруу мэдээлэл өгөх зорилгоор санаатайгаар бүтээсэн, боловсруулсан худал мэдээ, мэдээлэл, зураг, видеог хэлдэг. Мөн үнэн зөв мэдээ, мэдээллийг мушгин, гуйвуулж, буруу мэтээр ойлгуулах нь хуурамч мэдээллийн төрөлд багтдаг. Иймд мэдээ, мэдээллийн үнэн бодит эсэхийг нягталж, хуурамч мэдээ, мэдээллийг ялгаж, таньж сурах нь хамгийн чухал.

Хуурамч мэдээ, мэдээллийг хурдацтай тараах, түгээхийн тулд ихэвчлэн хүний анхаарлыг татахуйц гарчигтай, цочролд оруулахуйц агуулгаар бичсэн байдаг. Тодруулбал, хуурамч мэдээ, мэдээлэл нь хэн нэг алдартай хүний үхэл, нэр хүндтэй компанийн бэлэг, урамшуулал, ер бусын хачин жигтэй үйл явдлын талаар ч юм уу эсхүл террорист халдлагатай холбоотой гэх мэт олон нийтийг ямар нэгэн байдлаар өдөөхүйц (уур хүргэх, бухимдуулах, уяраах, баярлуулах, үзэн ядуулах) гарчигтай байдаг.

Хуурамч мэдээллийг ялгах, түүнээс зайлсхийх• Мэдээ, мэдээллийн эх сурвалж, баримт нотолгоотой эсэхийг www.snopes.com, www.

factcheck.org сайтууд руу орж шалгаж болдог.• Зөв бичих дүрмийн болон найруулга зүйн алдаатай байгаа эсэхийг шалгах. /учир нь зөв

бичих дүрмийн алдаа ихтэй, найруулга зүйн хувьд ядмаг бичигдсэн мэдээ, мэдээллийг хуурамч байх магадлал нь өндөр байдаг./

• Интернет дэх “URL” хаягийг шалгаж үзэх. /Хэрэв цахим хуудасны домэйн нэр сэжиг бүхий санагдвал URL хаягийг нь шалгах хэрэгтэй. Зарим тохиолдолд хүмүүс олонд танигдсан цахим хуудаснуудтай ижил төстэй нэртэй цахим хуудаснуудыг нээж, өөрсдийн мэдээллээ албан ёсны эх сурвалжтай холбохыг оролддог байна./

Хуурамч мэдээллийг дэлхий дахинд үндсэндээ 2 ангилж байна. Үүнд:1. Misinformation- буруу ташаа мэдээлэл. Мэдээллийг цацсан хүн үнэн гэж бодож байгаа

мэдээлэл2. Disinformation- санаатайгаар, зорилготойгоор цацсан буруу, худал мэдээлэл

Олон улсын жишээн дээр авч үзвэл, АНУ болон Малайз улсад улс төрийн сонгуулийн үеэр хуурамч мэдээ хүчтэй тарж эхэлдэг байна. Энэ нь сонгуулийн дүнд нөлөө үзүүлж байсан тохиолдлууд ч цөөнгүй байдаг аж. Харин тухайн улсууд үүний эсрэг арга хэмжээ авч, иргэдээ мэдээллийн боловсролд суралцуулах болжээ.

87


МОД

УЛЬ

1The News Literacy Project /АНУ/2008 онд АНУ-ын Лос Анжелес Таймс сонины сэтгүүлч А.Миллер “Мэдээллийн боловсрол төсөл”-ийг анх санаачилжээ. Энэхүү төсөл нь цахим эрин үед амьдарч буй оюутан, сурагчдад мэдээллийг хуурамч, бодитой эсэхийг ялган таньж сургахад чиглэгдсэн байна. Хөтөлбөрийг анх эхлүүлэхдээ Нью-Йорк хотод байрлах их дээд, ахлах сургуулиудад танхимын хичээл заасаар яваандаа АНУ-ын бусад муж, хотуудад хичээлээ орсон байна. Энэ маягаар 8 жилийн хугацаанд туршлагатай, сайн дурын 400 гаруй сэтгүүлч нар 25,000 сурагч, оюутнуудад 750 төрлийн танхимын хичээлийг заажээ.

• 2016 оны 5 дугаар сард e-learning цахим хичээлийн хөтөлбөрөө гарган newslit.org сайтад байршуулсны дараа АНУ-ын 50 мужийн 12,000 багш, сурган хүмүүжүүлэгч уг системд бүртгүүлж, хичээлийг өөрсдийн сурагчдадаа зааж эхэлсэн байдаг.

• Хичээл нь өргөжсөөр цахим нэвтрүүлэг, онлайн тоглоомыг зэрэгтэй болоод байна.

Иймэрхүү байдлаар дэлхийн олон улсууд иргэдээ мэдээллийн боловсролоор хангах асуудалд анхаарлаа хандуулж байгаа юм.



Оролцоот хэлэлцүүлэг 20 мин Cонголтоор




Алхам 1. “Хууль бус сурталчилгааг хориглох” бичлэг үзүүлэх

Алхам 2. Үзсэн бичлэгийн талаар хэлэлцэх

Алхам 3. Чиглүүлэгч оролцогчдоос дараах асуултуудыг асууна 1. Сонгуулийн үеэр олон нийтийн цахим сүлжээ ашиглахад ямар байдаг вэ? ямар

нэг бэрхшээл гардаг уу? 2. Хуурамч мэдээллийг таньж, ялгаж чаддаг уу? Ийм мэдээллүүдтэй хэр их

таардаг вэ? Жишээ нь ямар мэдээллүүд байсан бэ? 3. Хэрвээ ямарваа нэг мэдээллийг хуурамч байгааг олж мэдвэл хамгийн түрүүнд

ямар арга хэмжээ авах вэ?

88

МОДУЛЬ 1


НЭР ДЭВШИГЧИД, УЛС ТӨРИЙН НАМУУДЫН МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР БОЛОН ТҮҮНИЙ ХЭРЭГЖИХ БАЙДЛЫН ҮНЭЛГЭЭ






Улс төрийн нам: “Улс төрийн нам нь нийгэм дэх төрийн засаглалыг олж авах эсвээс түүнийг хэрэгжүүлэх үйл явцад оролцох эрмэлзэл бүхий нийтлэг ашиг сонирхол, үзэл бодолтой хүмүүсийн нэгдэл, улс төрийн сайн дурын байгууллага мөн” хэмээн нийтлэг шинжүүдэд нь тулгуурлан тодорхойлдог.

Сонгуульд нэр дэвшигч

Сонгуулийн эрх бүхий иргэн үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор ялгаварлагдахгүйгээр сонгуульд нэр дэвших, оролцох эрхтэй. Харин шат шатны сонгуульд хэн, ямар журмаар нэр дэвшихийг холбогдох хуулиар зааж өгсөн байдаг.

Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших• УИХ-д суудал бүхий улс төрийн нам дангаараа буюу хамтран Ерөнхийлөгчид тус бүр

нэг хүний нэр дэвшүүлэх эрхтэй байдаг• Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч нь 45 нас хүрсэн, сүүлийн 5-аас доошгүй жил эх орондоо

байнга оршин суусан, Монгол Улсын уугуул иргэн байна.

УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших:• Нам, эвсэл нь УИХ-ын сонгуульд 76-аас илүүгүй хүнийг тухайн нам, эвслийн гаргасан

дарааллын дагуу нэг жагсаалтаар нэр дэвшүүлдэг• 25 нас хүрсэн, Монгол Улсын иргэн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшиж, сонгогдох эрхтэй

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуульд нэр дэвших:• 18 нас хүрсэн бөгөөд санал авах өдрөөс 180-аас доошгүй хоногийн өмнөөс тухайн

нутаг дэвсгэрт байнгын оршин суугчаар бүртгүүлсэн, хуульд заасан шаардлагуудыг хангасан, сонгуулийн эрх бүхий иргэн тухайн нэр дэвшиж эрхтэй.

• Сум, дүүргийн Хурлын Төлөөлөгчид нэр дэвшигч нь аймаг, нийслэлийн Хурлын Төлөөлөгчид зэрэг нэр дэвшиж болдог.

89


МОД

УЛЬ

1Бие даан нэр дэвшигч:• Бие даан нэр дэвшигч нь СЕХ-с баталсан маягтын дагуу хуулиар тогтоосон тодорхой

тооны сонгогчдын гарын үсгийг цуглуулснаар сонгуульд бие даан нэрээ дэвшүүлж болдог.

Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр

Сонгогч өөрийн сонголтоо хийхийн тулд сонгуульд оролцож буй нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөртэй урьдчилан танилцах нь маш чухал юм. Сонгуулийн кампанит ажил эхлэхэд нам, нэр дэвшигчдийн сонгуулийн штабаас зохион байгуулж буй уулзалтад оролцох, тараах материалтай уншиж танилцах нь зүйтэй.

Мөрийн хөтөлбөрийн зорилго Сонгуульд оролцож байгаа нам, эвслээс нэр дэвшигч нь сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртэй байна. Сонгуульд дэвшүүлж буй мөрийн хөтөлбөр нь тухайн нам, нэр дэвшигч сонгогдсон тохиолдолд Засгийн газрын бодлого, шийдвэр болон хэрэгжиж бидний өдөр тутмын амьдралд тусах учиртай. Нам, эвслээс нэр дэвшигч нь бие даасан мөрийн хөтөлбөртэй байхыг хориглодог. Нам нь Монгол Улсын хууль тогтоомж, Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого, үндэсний эрх ашигт нийцсэн өөрийн үзэл баримтлал, үйл ажиллагааны зарчим, эрхэм зорилго, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх үндсэн арга замыг тодорхойлсон мөрийн хөтөлбөртэй байна.41

Сонгогч мөрийн хөтөлбөртэй танилцахСонгуульд нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрөөс гадна тухайн намын мөрийн хөтөлбөрт анхааралтай хандах нь чухал юм. Сонгогч та саналаа өгөхөөс өмнө нам, нэр дэвшигчийн намтар түүхтэй танилцахаас гадна дэвшүүлж буй мөрийн хөтөлбөр нь аль салбарын ямар асуудлуудыг хэрхэн шийдвэрлэх гэж буйг, хэр бодитой үндэслэлтэй, хэрэгжихүйц байгааг тунгааж үзэх хэрэгтэй. Улс төрийн намыг ажил хийхгүй байна, авлигад идэгдсэн гэж шүүмжилдэг. Энэ нь нэг талаасаа улс төрийн намын өөрийнх нь чадавхжих асуудал боловч нөгөө талаасаа сонгогчид сонгуулиар дамжуулж улс төрийн намуудтай хариуцлага тооцдог болчихвол улс төрийн намууд дараагийн сонгуульд өрсөлдөхдөө улс орны хөгжлийн бодлого руу чиглэсэн, тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх гарц, шийдэл хувилбарыг дэвшүүлж сонгуульд оролцоно. Үүний бас нэг хүч нь сонгогчид. Тиймээс сонгогчид нам гэдэг институтийг нь харж сонгох, дараа нь байгуулагдах Засгийн газрын баримтлах бодлого, чиглэлийн үндэс суурь нь тухайн мөрийн хөтөлбөр болдгийг ойлгох хэрэгтэй.42

Нам нь Монгол Улсын хууль тогтоомж, Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого, үндэсний эрх ашигт нийцсэн өөрийн үзэл баримтлал, үйл ажиллагааны зарчим, эрхэм зорилго, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх үндсэн арга замыг тодорхойлсон мөрийн хөтөлбөртэй байна. Нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилт, арга хэмжээ нь Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлалд нийцсэн эсэх болон санхүүгийн тодорхой эх үүсвэр шаардсан арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлын дүн нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан төсвийн тусгай шаардлагад нийцэж байгаа эсэх талаар төрийн аудитын байгууллагаар хянуулж дүгнэлт гаргуулдаг.

Нам, эвсэл нь ээлжит сонгуулийн жилийн 03 дугаар сарын 25-ны өдрөөс өмнө, бие даан нэр дэвшигч нь ээлжит сонгуулийн жилийн 04 дүгээр сарын 25-ны өдрөөс өмнө сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө дүгнэлт гаргуулахаар төрийн аудитын дээд байгууллагад хүргүүлнэ.41 Монгол Улсын Улс төрийн намын тухай хууль, 12 дугаар зүйл42 “Монголын Үнэн” сонин, С.Оюунтуяа: “Сонгуульд оролцож, саналаа өгөөгүй хүн төрийн бодлого шийдвэрийг шүүмжилж, гомдоллох эрхгүй”

ярилцлагын хэсгээс

90

МОДУЛЬ 1


Нам, нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг уншиж, танилцахдаа анхаарах шалгуур зүйлс:43• Тодорхой: үйл ажиллагаагаа нарийвчлан заасан эсэх /хэн, хэзээ, хэрхэн, яаж, ямар

ажлуудыг хийхээ/• Хэмжигдэхүйц, Хүрч чадахуйц: ажил хэрэгжүүлэх хугацаа, хүн хүч, санхүүгийн нөөц,

эх сурвалжийн тухай тусгасан эсэх• Бодитой: амлалт нь амьдралд бодитоор хэрэгжихүйц, хөрсөнд бууж байгаа эсэх• Хугацаатай: улиралд, жилд юу хийхээ задаргаатай хүргэсэн эсэх• Хичээл зүтгэлтэй: хийж бүтээхээр зорьж, амлаж байгаа зүйлсээ үлгэрлэн хийж,

амжуулна гэсэн хүсэл тэмүүллээ илэрхийлсэн, итгэл үнэмшил төрүүлэхүйц байгаа эсэх

• Үр дүнтэй: хийх ажлын үр дүнгээ ямар байхаа тооцоолсон эсэх, үүнийгээ тусгаж өгсөн эсэх

Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгахыг хориглох зүйлс:• Мөнгө, эд хөрөнгө, эд хөрөнгөтэй холбоотой эрх олгох, амлах; • Уул уурхай, газрын тос, эрдэс баялгийн болон бусад салбарын орлого, түүнчлэн улс,

орон нутгийн төсвөөс иргэдэд аливаа хишиг, хувь, тэдгээртэй адилтгах бусад зүйл хүртээх;

• Зээлийн болон бусад өр төлбөрийг хүчингүйд тооцох, хөрвүүлэх; Үнэ төлбөргүй, эсхүл хямдралтай үнээр иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх;

• Ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах; Улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгийг иргэдэд тараан олгох, шууд зарцуулахтай холбогдсон асуудал;

• Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигч Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэд хамааралгүй асуудал.





Бэлтгэх зүйлс• Сандлуудыг тойрог хэлбэртэй засах


Алхам 1. Чиглүүлэгч дараах асуултуудыг оролцогчдоос асууна. • Өмнө нь танай тойрогт өрсөлдсөн нам, нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөртэй

танилцаж байсан уу? • Мөрийн хөтөлбөртэй уншиж, танилцах нь ямар ач холбогдолтой вэ? • Таны бодлоор нам, нэр дэвшигчид сонгуульд ялалт байгуулсныхаа дараа

мөрийн хөтөлбөрт тусгасан амлалтуудаа биелүүлж чаддаг уу?

43 LEAD төгсөгчдийн холбоо Dream төсөл: “Сонгуулийн линз” гарын авлага

91


МОД

УЛЬ

1СОНГОГЧДЫН БИЕ ДААСАН ШИЙДВЭР ГАРГАЛТ






Сонгуулийн үндсэн зарчмын дагуу сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох зарчмын үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж сонгох эрхтэй байдаг билээ. Түүнчлэн:

o Сонгууль нь бүх нийтийн байх бөгөөд сонгогч бүр оролцох эрхтэй.o Сонгогч шууд сонгох эрхийнхээ үндсэнд ямар нэг төлөөлөлгүйгээр сонгуульд оролцож,

саналаа өөрөө өгнө.

Энэ сэдвээр бидний ойлгох ёстой чухал зүйл нь сонгогч сонгуульд оролцох эсэхээ бие даан шийдвэрлэх, саналаа чөлөөтэй илэрхийлэхэд нь хэн нэг албадан нөлөөлж, саад учруулахыг хуулиар хориглодог.

Сонгогч бие даасан сонголт хийхэд мэдэж, анхаарах хэрэгтэй зүйлс:▪ Сонгуульд нэр дэвшиж буй нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн танилцуулгатай өөрийн биеэр

уншиж, танилцах▪ Мөрийн хөтөлбөрүүдийг уншиж, тунгаах▪ Нэр дэвшигчид иргэдтэй хийх уулзалтад оролцож, тодорхой мэдээлэлтэй болох▪ Телевиз, радио, ном, сонин, сэтгүүл, цахим орчин зэргээс тухайн нэр дэвшигчийн

мэдээллийг үзэж, харах▪ Бусдын үзэл бодолд, нөлөөнд автахгүй байх (ялангуяа гэр бүл, найз нөхөд, ойр дотнын

хүмүүсийн)▪ Саналаа худалдахгүй байх▪ Сонгогчийн саналыг худалдаж авах, бэлэг тараах зэрэг хууль зөрчсөн үйлдлүүдтэй

таарвал хуулийн дагуу холбогдох байгууллагад мэдэгдэх▪ Бусдын санал өгөх эрхийг хүндэтгэх▪ Өөрийн үзэл бодол, байр суурийг бусдад тулгахгүй байх▪ Сонгууль тэгш, шударга явагдахад өөрийн хувь нэмрийг оруулах

92

МОДУЛЬ 1


“Сонгогчид хууль бусаар мөнгө, эд зүйл тараасан этгээд захиргааны болон эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн тохиолдолд тухайн зөрчлийг мэдээлсэн иргэнд сонгуулийн төв байгууллага тараасан бэлэн мөнгө болон эд барааны үнийн дүнг 20 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн урамшууллыг олгож, гэм буруутай этгээдээр нөхөн төлүүлнэ” гэж Сонгуулийн тухай хуульд заасан байдаг.44






44 Сонгуулийн тухай хуулийн 4 дүгээр зүйл

93


МОД

УЛЬ

1ЧИГЛҮҮЛЭХ ЗААВАРЧИЛГАА

Алхам 1. “Хариуцлагатай сонгогч байх нь” бичлэг үзүүлэх

Алхам 2. Хэн нэгэн саналаа худалдаж, худалдан авч буйг мэдсэн бол хаана, хэнд, хэрхэн мэдээлэх вэ? бичлэг үзүүлэх

Алхам 3. Үзсэн бичлэгүүдийнхээ тухай танхимаараа ярилцах /5 мин/

Алхам 4. Чиглүүлэгч дараах асуултуудыг оролцогчдоос асууж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. - Гэр бүл, найз нөхөд, ойр дотно хүмүүс санал өгөх шийдвэрт тань нөлөөлж

байсан уу? Жишээлбэл? - Хэн нэгний нөлөөнд авталгүй бие даан сонголтоо хийх нь яагаад чухал вэ? - Сонголтоо өөрөө гаргахын тулд юу, юуг мэдсэн байх шаардлагатай вэ?







Алхам 1. Чиглүүлэгч болон оролцогчид өнөөдрийн сургалтын үйл явц, бүтээмж, оролцооныхоо талаар дүгнэн ярилцана. Энэ өдрийн сургалтаас юу олж мэдсэн, шинэ мэдлэгүүд олж авч чадсан эсэх, сурсан мэдлэгээ амьдралдаа хэрэгжүүлэх эсэх гэх мэтээр хэлэлцэж болно.


94

МОДУЛЬ 1


ХАВСРАЛТХавсралт 1.

Тараах материал №1

УИХ, Засгийн Газар, Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, Засаг Даргын Тамгын Газар, Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл гэсэн 5 бичгийг нэг нэгээр нь А7 хэмжээтэйгээр хэвлэх

Доор байгаа бичвэрүүдийг нэг цаасан дээр хэвлэнэ• Ерөнхийлөгчийн ба Улсын Их Хурал, түүний сонгуулийг товлон зарлах• Нутгийн өөрөө удирдах болон захиргааны байгууллагын тогтолцоо, зохион байгуулалт,

үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тогтоох• Хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах• Монгол Улсын төрийн гүйцэтгэх дээд байгууллага юм. • Монгол Улсын хуулийг биелүүлж, аж ахуй, нийгэм, соёлын байгуулалтыг удирдах

нийтлэг чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.• Эрхэлсэн асуудлын хүрээнд төрийн бодлого боловсруулж, хууль тогтоомж,

Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын шийдвэрийг биелүүлэх ажлыг Засгийн газрын өмнөөс эрхлэн гүйцэтгэж, зохих хүрээ, салбарын хөгжил, ажил хэргийн байдал, үр дүнг Ерөнхий сайдын өмнө дангаар, харин Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаар хамтын хариуцлага тус тус хүлээнэ

• Давж заалдах болон хяналтын журмаар доод шатны шүүхийн шийдвэрийг хянан үзэх• Хууль, түүнд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах талаар Үндсэн хуулийн цэц,

Улсын ерөнхий прокуророос шилжүүлсэн асуудлыг хянан шийдвэрлэх• Үндсэн хуулиас бусад хуулийг зөв хэрэглэх талаар албан ёсны тайлбар гаргах;• хуулиар тогтоосон хязгаарын хүрээнд өмчийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх, татварын хувь

хэмжээг тогтоох• Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах

зорилгоор ажиллана• Тодорхой нутаг дэвсгэрт төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэгч байгууллага

Тараах материал №2

“2019 оны 12 дугаар сараас эхлэн дэлхий дахинд шинэ төрлийн коронавируст халдвар буюу Ковид-19 вирус тархаж хүн төрөлхтний жирийн амьдралын хэвшил, эрүүл мэндэд аюул занал учруулах болов. Одоогоор энэхүү вирусын батлагдсан тохиолдол манай оронд бүртгэгдээгүй байгаа боловч дэлхийн нийт улс орны 70%-д нь бүртгэгдээд байгаа юм. Энэ нөхцөлд Монгол Улсын төрийн байгууллагууд ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?”

95


МОД

УЛЬ

1Хавсралт 2.

Доорх асуултуудыг дэлгэцэд харуулахаар бэлдэх (асуултын хариултыг слайданд гаргахгүй зөвхөн чиглүүлэгч харна.)

Намын бүтэц10 онооны асуулт: Намын системийн ангиллыг нэрлэнэ үү. /нэг намт, хоёр намт, олон намт/20 онооны асуулт Үнэмлэхүй олонхын намын сул тал юу вэ? /үзэл суртал, угсаатан, шашны мөргөлдөөнд автах, төвөөс зугтах хүч бий болох аюулыг үнэмлэхүй олон намт систем агуулж байдаг/ 30 онооны асуулт АНУ болон БНХАУ-ын намын системүүд ялгаатай юу? Тийм бол ямар ялгаатай вэ?/Хятадын Коммунист Нам нь төвлөрсөн, босоо удирдлагын тогтолцоотой буюу цөөн хүн намын голлох шийдвэрүүдийг гаргадаг. Харин АНУ-ын голлох хоёр намын нийтлэг шинж нь намын удирдлагууд эрх мэдэл төвлөрүүлэхэд төвөгтэй бөгөөд хэд хэдэн түвшинд буюу хэвтээ тогтолцоонд эрх мэдлийг задалсан байдаг/ 40 онооны асуулт Хатуу үзэл суртлын цээртэй, нарийн зохион байгуулалт бүхий Коммунист, социалист, социал-демократ чигтэй намуудыг .............. гэнэ. /олон түмний нам/

Намын системийн түүх10 онооны асуултКартел нам гэж ямар төрлийн нам бэ? Аль үед зонхилж байсан бэ? /18-р болон 19-р зуунд зонхилж байсан язгууртан, элитүүдээс бүрдсэн намууд/20 онооны асуулт Социалист намууд хэдий үеэс хаана байгуулагдаж байсан бэ? /19-р зууны дунд үеэс Европт/30 онооны асуулт Нэг намт систем нь улс төрийн ямар дэглэм бүхий орнуудад түгээмэл байдаг вэ? /ихэвчлэн тоталитар болон авторитар/40 онооны асуултНэг намын систем бүхий социалист дэглэмтэй байсан бөгөөд одоо ардчиллыг сонгосон 3-5 улсыг нэрлэнэ үү.

Монголын намууд10 онооны асуулт 2021 онд УИХ-д суудал бүхий намуудыг нэрлэнэ үү. /МАН, АН, МАХН, ХҮН/20 онооны асуулт УИХ-д цөөнх болсон намыг хэрхэн нэрлэдэг бэ? /Сөрөг хүчин/30 онооны асуултМонголд анх хэдэн онд ямар нам, ямар үзэл баримтлалын дагуу байгуулагдаж байсан бэ? /1921 онд МАН, социалист үзэл баримтлал бүхий нам/40 онооны асуултМонгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа намуудаас доод тал нь 5-ыг нэрлэнэ үү.

96

МОДУЛЬ 1


Хавсралт 3.

Дүрс эвлүүлэх цаас хэвлэх. (5 дүрсийг зурсан хэсгүүдээр хайчлаад, хооронд нь сайн холино. 5 хэсэг дүрсийг нэг багц болгон бэлтгэнэ.)

97


МОД

УЛЬ

1Хавсралт 4.

“Сонгуулийн ирцийн ач холбогдол” бичлэг: https://www.youtube.com/watch?v=bwzPlrkgU2c

Хавсралт 5.

“Сонгуулийн зардал” бичлэг: https://www.youtube.com/watch?v=ux5xOcqkCJ0

Хавсралт 6.

СЕХ-оос сонгогчдын боловсролд зориулан гаргасан “Саналын хуудасны нууцлалыг хангасан байдал” бичлэг: https://www.youtube.com/watch?v=CSnOQBf7HUQ “Саналаа хэрхэн тэмдэглэх вэ?” бичлэг: https://www.youtube.com/watch?v=0M1UoCUZqjs

Хавсралт 7.

“Сонголттой найзалъя” бичлэг: https://www.facebook.com/tsogtshugjil/posts/2837585039686009

Хавсралт 8.

“Залуусын сонгууль - 2021” гэсэн бичгийг томоор хэвлэж самбарт наан байршуулах

• Доорх дүрүүдийг цаасан дээр жижгээр хэвлэн, сугалаа хэлбэрээр ижил хэмжээтэй хуваан бэлтгэх - “А” намаас нэр дэвшигч - “Б” намаас нэр дэвшигч- “А” намын гишүүн (оролцогчдын тооноос хамаарч)- “Б” намын гишүүн (оролцогчдын тооноос хамаарч)- Хэвлэл мэдээллийн ажилтан - Хөндлөнгийн хянагч - Санал өгөх иргэн (оролцогчдын тооноос хамаарч)- УИХ-ын гишүүн (оролцогчдын тооноос хамаарч)- СЕХ-ны ажилтан - УИХ-ын дарга (доор байгаа хуулиудтай хамт хэвлэнэ)

Сонгуулийн тухай хууль:

5 дугаар зүйл.Монгол Улсын иргэний сонгох, сонгогдох эрх5.1.Сонгуулийн эрх бүхий Монгол Улсын иргэн үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, хүйс,

нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор ялгаварлагдахгүйгээр сонгох эрхтэй.

28 дугаар зүйл. Сонгуульд оролцох нам, эвслийг бүртгэх28.1.Сонгуулийн ерөнхий хороо сонгуульд оролцохоо илэрхийлсэн нам, эвслийг

бүртгэхдээ тэдгээрийн ирүүлсэн баримт бичгийг нягтлан шалгана.32 дугаар зүйл.Нэр дэвшигчээр бүртгэх

98

МОДУЛЬ 1


32.1.Сонгуулийн ерөнхий хороо нэр дэвшигчийг бүртгэж, үнэмлэх олгоно.38 дугаар зүйл.Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр

38.1.Сонгуульд оролцох нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигч дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгжих сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртэй байна.

38.2.Нам, эвслээс нэр дэвшигч тухайн нам, эвслийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөөс тусдаа мөрийн хөтөлбөртэй байхыг хориглоно.

• Санал авах байр гэсэн бичиг хэвлэн бэлтгэх• Саналын хуудсыг “А” нам, “Б” нам гэж 2 сонголт заан, түүнийг дугуйлах байдлаар

бэлтгэнэ• Монгол Улсын “Сонгуулийн тухай хууль”-ийн 28 дугаар зүйл. Сонгуульд оролцох

нам, эвслийг бүртгэх хэсгийг хэвлэн бэлтгэх

Хавсралт 9.

“Хууль бус сурталчилгааг хориглох” бичлэг: https://www.youtube.com/watch?v=La3nzJ1LqaI

Хавсралт 10.

“Хариуцлагатай сонгогч байх нь” бичлэг: https://www.youtube.com/watch?v=ANmWTY6R8tI Хэн нэгэн саналаа худалдаж, худалдан авч буйг мэдсэн бол хаана, хэнд, хэрхэн мэдээлэх вэ? бичлэг: https://www.youtube.com/watch?v=rC1-nlMcW-s

ШААРДЛАГАТАЙ НӨӨЦ (ТОО ШИРХЭГ)

- А6 хэмжээтэй саналын хуудасны цаас - 11ш- Бичгийн цаас - 10ш - Ватум цаас - 5ш- Дөрвөлжин жижиг цаас - 25ш - Нарийн маркер /хар/ - 10ш - Өнгийн маркер /улаан, ногоон/ - 10ш - Өнгийн харандаа - 25ш- Фломастер - 25ш- Проектор- Самбарын соронз - 20ш- Самбарын цаас - 40ш - Скоч - 5ш - Тодруулагч - 5ш- Үзэг - сурагчийн тоогоор- Хайч - 5ш - Хөнгөн бөмбөг- Цаасны цавуу - 5ш - Самбар - Speaker

99


МОД

УЛЬ

1ЭХ СУРВАЛЖ Монгол хэлээр;

1. Фридрих-Эбертийн Сан: Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэм: Тогтолцоо ба бодлого, УБ, 2013 он

2. Ардчиллын боловсролын төв, “Мэдэх эрх: Иргэдийн шууд оролцоо”, УБ, 2006 он3. Базарпүрэв.С, Улс төрийн шинжлэх ухаан, УБ, 2011 он, 120-р тал4. “Ардчиллын нөхцөл байдлын тухай асуудал”, “Шинэ толь” сэтгүүл №21, УБ, 1998 он5. Ардчиллын өрнөдийн үнэт зүйлс ба Монгол Улс: Харьцуулсан хандлагыг олон улсын

шалгуураар тодорхойлох нь, “Шинэ толь” сэтгүүл №68, УБ, 2010 он.6. Ганбат.Д, Ардчиллын тухай ойлголт, Шинэ толь №217. Ган-Эрдэнэ.Г, Эрх чөлөөний талаар хэдэн үгс, УБ., 2014 он8. Засаглалын үзэл баримтлал, нэр томьёоны тайлбар толь бичиг, НҮБХХ, УБ., 2010

он. 9. Конрад Аденауэр Сан: “Залуучуудын улс төрийн оролцоо” судалгааны материал10. Кристина Холц-Баха, “Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл ба сонгууль: сонгуулийн

кампанит ажлын мэргэшиж буй байдал”, Шинэ толь №46, 2004. 11. LEAD төгсөгчдийн холбоо Dream төсөл: “Сонгуулийн линз” гарын авлага12. Монгол Улс дахь хүний эрхийн төлөв байдлын талаарх үндэсний илтгэл, УБ., 201013. Монгол Улсын Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн тухай хууль14. Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль15. Монгол Улсын Засгийн Газрын тухай хууль.16. Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийг ажиглах, сурвалжлах тухай журам 17. Монгол Улсын Их Хурлын тухай хууль. УБ. 2020 он 18. Монгол Улсын Намын тухай хууль19. Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хууль 20. Монгол Улсын түүх. Боть V. УБ., 2004 он21. Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэм: тогтолцоо ба бодлого, гарын авлага УБ.,

2013 он22. Монгол Улсын Үндсэн хуулиуд. УБ., 2007 он23. Монгол Улсын Үндсэн хууль, Монгол Улсын Үндсэн Хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах

журмын тухай хууль24. Монгол Улсын Үндсэн хууль, УБ., 2019 он25. Отгонбаяр.Н, Улс төрийн шинжлэх ухааны үндэс, №5 Улс төрийн нам, намын систем,

201826. “Залуучуудын улс төрийн оролцоо” судалгааны тайлан, хуудас 44, Удирдлагын

академи, Конрад Аденауэр сан, УБ, 2016 он27. Отгончимэг. Д, Өнөөгийн Монголын төр ба ардчиллын хөгжил, хандлага, Шинэ толь

сэтгүүл №7228. Сонгогчийн боловсрол төв “Залуу сонгогч танаа гарын авлага.” 29. Сонгуулийн Ерөнхий Хороо: “Сонгогчийн гарын авлага”, Сэдэв 1. Ардчилсан нийгэм

дэх сонгуулийн ач холбогдол30. Сонгуулийн Ерөнхий Хороо, Сонгогчийн гарын авлага, Сэдэв 5. “Санал авах өдөр

иргэдийн оролцоо”31. Сонгуулийн Ерөнхий Хороо: Сонгуулийн сурталчилгаа, Сонгогч та саналаа хэрхэн

өгөх вэ? гарын авлага.32. Төрийн захиргаа ба ардчилсан засаглал: Иргэддээ үйлчилдэг засгийн газар, УБ.,

2008 он.

100

МОДУЛЬ 1


33. УИХ-ын ТГ, НҮБХХ, “Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийн хэрэгжилтийн байдалд хийсэн дүн шинжилгээ” УБ, 2019 он

34. Фридрих-Эбертийн Сан: Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэм тогтолцоо ба бодлого /Үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүд, дэмжигч, иргэдэд зориулсан гарын авлага/ УБ., 2013 он

35. Фридрих-Эбертийн Сан, Нийгмийн ардчиллын үндсэн суурь үнэлэмжүүд. УБ., 2019 он

36. Хэвлэлийн хүрээлэн. 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр түгээсэн мэдээллийн мониторинг

37. Эрдэнэбилэг.Б, Залуучуудын хөдөлгөөн - Нийгмийн ардчилсан тогтолцоо. УБ., 1997 он

Англи хэлээр;1. Boix, Carles. (2007) “The Emergence of Parties and Party Systems” in Carles Boix, Su-

san S. 2. L. Sandy Maisel, “American Political Parties and Elections: A Very Short Introduction”

(New York: Oxford University Press Inc., 2007) р783. Samantha Bradshaw, Philip N. Howard (2020), “2019 Global Inventory of Organised So-

cial Media Manipulation”, University of Oxford4. Stokes eds. “The Oxford Handbook of Comparative Politics” New York: Oxford University

Press Inc. 500-501

Интернет эх сурвалж1. Баабар.Б, 2017.10.16, “Либерализм, неолиберализм, либертарианизм”, retrieved

from: http://baabar.mn/article/liberalizm-neoliberalizm-libertarianizm 2. Гэрэлт-Од.Э, 2020.10.27, Монгол улсын их хурлын сонгуулийн тогтолцоо: сонголт,

туршлага, Шинэ толь №81, 2020. retrieved from: http://www.academy.edu.mn/content/legislative-election-gereltod/#_ftn2

3. Жаргал.Ж, Улс төрийн онолын тухай асуудалд (Цуврал өгүүллийн хоёрдугаар), 11-20 дахь тал, retrieved from: https://buteel.msue.edu.mn/File/Download?id=39821cdd-2fc4-4fe3-9b91-3a2365c5200eJargal%20Political%20theory%20article_2.pdf

4. Монгол Улсын Сонгуулийн Ерөнхий Хороо, Сонгогч та саналаа хэрхэн өгөх вэ? re-trieved from: Https://www.gec.gov.mn/voter/2101

5. Монгол Улсын Сонгуулийн ерөнхий хороо, Сонгуулийн сурталчилгаа re-trieved from: Https://gec.gov.mn/post/2548?N=%D0%A1%D0%BE%D0%B-D%D0%B3%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%8C

6. “Монголын Үнэн” сонин, 2020.06.02-ны дугаар, Сонгогчдын боловсролын төв ТББ-ын захирал С.Оюунтуяатай хийсэн ярилцлага

7. НИТХ-ын Ажлын албаны Иргэний оролцооны хэлтэc, 2015.02.17, Иргэний оролцоотой шууд ардчилал, retrieved from: http://dd.cityhall.gov.mn/2015/02/andres-auer.html

8. Нямцоож Э, 2016/08/25, “Дэлхий дээр хаант засаглалтай 43 улс байна”, retrieved from: http://www.choibalsan.mn/index.php?newsid=18927

9. Тэгшжаргал.Ж, 2020.06.25, “Хамгийн ойрхон саналаар ялалт, ялагдал нь шийдэгдсэн 7 тойрог”, retrieved from: http://ub.life/p/khamgiin-oirkhon-sanalaar-yalalt-yalag-dal-ni-shiidegdsen-7-toirog?fbclid=iwar3bowa14wp7inh2hhq0cgsor3hnrvvwfwl-49czxgoc7gnj5cfqhooaguxk

10. Уранцоож.Г, 2008.04.15, Сонгуулийн явцад иргэний нийгмийн хяналт, retrieved from: https://www.sanal.mn/story/6/2008-04-15

101


МОД

УЛЬ

111. Үлэмж.А, 2018.11.02, Мэдээллийн боловсрол яагаад чухал вэ? retrieved from: https://ikon.mn/opinion/1f7y

12. Харилцаа холбооны зохицуулах хороо, 2020.09.08, Хуурамч мэдээлэл гэдгийг хэрхэн мэдэх вэ, retrieved from: http://ekids.mn/Home/newsdetail?dataID=21658

13. Хулан.Ж, 2020.02.28, #БүүТүгээ аян | Бидэнд яагаад мэдээллийн боловсрол хэрэгтэй вэ, retrieved from: http://ub.life/p/buutugee-bidend-yaagaad-medeelliin-bolows-rol-kheregtei-we

14. Цогзолмаа.Ш, 2020. 05.29, “Залуусын улс төрийн оролцоог тайлбарлах нь” retrieved from: https://unread.today/c/youngvoter-explained

15. Юмсүрэн.С, 2020.06.02, С.Оюунтуяа: Сонгуульд оролцож, саналаа өгөөгүй хүн төрийн бодлого шийдвэрийг шүүмжилж, гомдоллох эрхгүй, retrieved from: http://www.sonin.mn/news/easy-page/111690

16. Ikon.mn, 2018.05.31, “Засгийн газрын шийдвэрийг хэн хянах вэ” Хууль зүйн ухааны доктор Д.Сүнжидийн ярилцлага

17. Unread today, 2020.06.12, “Сонгуулийн тухай таны мэдэх ёстой бүх зүйлийг А-Я үсгэнд”, retrieved from: https://unread.today/c/election-everything-guide

102

МОДУЛЬ 2


ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦОО

МОДУЛЬ 2

Модуль 2-н хүрээнд дэлхийн иргэний хувьд залуучууд хэрхэн оролцох вэ, залуучуудын нийгмийн оролцооны хэлбэрүүд, залуучуудын хувь хүний оролцоо гэх зэрэг сэдвийн хүрээнд лекц, идэвхжүүлэх дасгал ажлаар танилцуулна

Эх сурвалжтай холбоотой асуудлаар Цогц Хөгжлийн Үндэсний Төв ТББ-д хандана уу.

103


МОД

УЛЬ

2Энэхүү модулийн хүрээнд залуучуудын оролцоо, төрийн, үндэсний, орон нутгийн байгууллагуудын тогтолцоонд залуусын оролцох боломж, арга замууд, залуус өөрсдөө байгуулж болох холбоо, клуб, ТББ-дын үүрэг, үйл ажиллагаа, нийгмийн асуудлаар хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн, хөдөлгөөн өрнүүлэх, хүний эрх, хөгжих эрх, хамтын эрхийн тухай, мөн нөлөөллийн стратеги хэрхэн боловсруулах зэргийг дэлгэрэнгүй судална.

Нийгэмд залуучуудын оролцоо ямар байгаа, ямар байх боломжтой, тэдний оролцоог дэмжих чадавхжуулах арга замууд, боломжууд юу байдаг, залуус яагаад өөрсдийн эрх үүргийг ухамсарлах нь чухал вэ, нөгөө талаас залуучуудын оролцоог хангах, нэмэгдүүлэхэд төр, төрийн буй, үндэсний, орон нутгийн байгууллагууд юу хийдэг, тэдний үүрэг, оролцоо ямар байгааг судлах, танин мэдүүлэх, эдгээр ойлголтыг илүү бататгаснаар залуусын оролцоог бүх түвшинд нэмэгдүүлэх

Дэд сэдэв 1Залуучууд дэлхийн иргэн болох нь

Дэд сэдэв 2 Залуучуудын нийгмийн оролцооны хэлбэрүүд

Дэд сэдэв 3Залуучуудын хувь хүний оролцоо

МОДУЛЬ 2


104

МОДУЛЬ 2


ЗАЛУУЧУУД ДЭЛХИЙН ИРГЭН БОЛОХ НЬ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Дэлхийн иргэний хувьд залуусын оролцооСэдэв 2. ТХЗ-д залуусын оролцооСэдэв 3. Залуучуудын оролцоог дэмжих, чадавхжуулахСэдэв 4. Төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаан дахь залуучуудын

оролцооСэдэв 5. Залуучуудын оролцоог тодорхойлсон эрх зүйн орчинСэдэв 6. Хууль тогтоох болон институцчлагдсан тогтолцоонд

залуучуудын оролцох боломжууд

ЗОРИЛГО

• Залуусын оролцоо өнөөгийн глобалчлагдсан нийгэмд ямар боломжуудаар өргөжин тэлж байгааг танилцуулах

• ТХЗ-д залуусын оролцоо ямар хэмжээнд байдаг, үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд бид юу хийх ёстой вэ зэргийг хэлэлцэн, сурагчид мэдлэгээ тэлэх

• Манай улс залуусын оролцоог дэмжин, чадавхжуулах ямар ямар арга хэмжээ авдаг, шат шатны дэмжлэг ямар байдаг гэх мэт ойлголтуудыг олж авах, эзэмших

• Аливаа асуудлыг шийдвэрлэх төрийн үйл ажиллагаанд залуусын оролцоо, нөлөөлөл хэр чухал болохыг олж мэдэх

• Хууль, эрх зүйн хүрээнд залуусын оролцоог хэрхэн зааж өгсөн байдаг, тэдгээр боломж, үүргүүдийн тухай

• Залуус өөрсдөө хууль эрх зүйг өөрчлөх, нөлөөлөх ямар арга аргачлал, боломжууд байдаг талаар мэдлэг, ойлголттой болох, суурь мэдлэгийг нэмэгдүүлэх

105


МОД

УЛЬ

2

“ДЭЛХИЙН ИРГЭН”-ИЙ ХУВЬД ЗАЛУУСЫН ОРОЛЦОО






Дэлхийн иргэн байна гэж чухам юу гэсэн үг вэ?

“Дэлхийн иргэн” гэж яг ямар хүнийг хэлэх вэ гэдэг талаар одоогоор олон улсад нийтлэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн, нэгдсэн томьёолол үгүй. Харин энэ ойлголтыг задлан тайлбарлаж, ойлгоход тийм ч хэцүү биш.

“Иргэн” гэх нэр томьёог ихэвчлэн аливаа хүний аль нэг улсад бүртгэлтэй харьяаллыг тодотгоход хэрэглэдэг. Иргэншлийн тухай ойлголт нь цаг хугацааны явцад хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн. Зарим улс оронд зөвхөн эрэгтэй хүмүүсийг л албан ёсны иргэнээр тооцдог байсан цаг үе хүртэл хүн төрөлхтний түүхэнд бий. Гэвч иргэний улс төрийн болон нийгмийн эрхийн тухай ойлголтууд хөгжихийн хэрээр иргэншлийн талаарх ойлголт дэлхий даяар илүү боловсронгуй болсон. Түүгээр ч үл барам, улс орон хоорондын уялдаа холбоо болон харилцан хамаарал улам нэмэгдэж буй энэ цаг үед дэлхийн хамтын нийгэмлэг үндэснийхээ хил хязгаараас давж сэтгэдэг, үйл хэргээ зөвхөн өөрийн хүрээлэл бус үндэстэн дамнасан хүрээнд бодолцож бүтээдэг иргэдийг буюу “дэлхийн иргэдийг” төлөвшүүлэхийг уриалах болжээ.

ЮНЕСКО “илүү шударга, энх тунх, тогтвортой дэлхийн төлөө бодож, ажилладаг хүн”-ийг дэлхийн иргэн гэнэ гэж тодорхойлжээ.

Яагаад дэлхийн иргэн байх нь чухал гэж?

Дэлхий ертөнц улам бүр хурдацтайгаар даяаршиж, мэдээллийн технологийн тусламжтайгаар хил хязгаараас үл хамаарсан харилцаа холбоо, хамтын ажиллагаа өргөжиж байна. Аж үйлдвэржилт идэвхтэй хөгжиж, хүн ам хурдацтайгаар өсөж буй энэ цаг үед бидний хувьд ирээдүй хойч, үр хүүхдэдээ өөрсдийн хэрэглэж буй цэвэр агаар, цэнгэг ус, байгалийн үзэсгэлэнг өвлүүлэн үлдээхийн тулд ухаалаг хэрэглээтэй, хариуцлагатай амьдрах үүрэг улам нэмэгдэж байна.

106

МОДУЛЬ 2


Иймд энэ дэлхий дээр оршин сууж буй хүн бүрийн хувьд дараах хэдэн үндсэн асуудлыг өдөр тутмын үйл хэрэгтээ тусгах хариуцлага оногдож байна:Нэгдүгээрт, дэлхийн ард түмэн, улс орнууд өөр хоорондоо уялдаа холбоо, харилцан хамааралтай байдгийг ухамсарлах. Жишээлбэл, дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд хүний үйл ажиллагаа хэрхэн нөлөөлж байгааг ухамсарлах, дэлхийн аливаа улс оронд өрнөсөн хүний эрхийг зөрчсөн гэмт хэргүүд дэлхийн бусад улс орнуудын нийгмийн аюулгүй байдал болоод засаглалын хэлбэрт хэрхэн нөлөөлөхийг шинжлэх, улс орнуудын орлого, нөөцийн тэгш бус байдал өсөн нэмэгдэж байгаа нь бидний амьдралын чанарт хэрхэн нөлөөлж буйг ойлгох зэрэг хэрэгцээ нэмэгдэж байна.

Хоёрдугаарт, дэлхий нийтийг хамарсан асуудлуудын талаар мэддэг байх. Олон нийтийг хамарсан томоохон асуудлуудтай аль нэг улс орон цор ганцаараа бие даан нүүр тулж, шийдвэрлэх бараг л боломжгүй цаг үед бид амьдарч байна. Жишээлбэл, өсөн нэмэгдэж буй байгалийн нөөцийн хомсдол бүх улс оронд их бага хэмжээгээр хэрхэн нөлөөлж байгааг бид харж байна. Дэлхийн баялаг, эрх мэдлийн өнөөгийн хуваарилалтын тулгамдсан бэрхшээлүүд, улс орон хоорондын болон дотоодын зөрчилдөөнөөс улбаатай буй зэвсэгт мөргөлдөөнүүд, уур амьсгалын өөрчлөлтийн уршиг болох байгалийн гамшигт үзэгдлүүд, дэлхийн нийтийг хамарсан аюулт цар тахлууд гэх мэт асуудлуудын гарц шийдлийг бид хамтран эрэлхийлэхийн тулд юун түрүүнд тэдгээр асуудлуудын мөн чанарыг сонирхон судалж, ойлгодог байх нь чухал билээ.

Гуравдугаарт, өөрсдийн цаашдын амьдрал болон глобал асуудлуудын хэтийн төлөвийг таамаглах. Дэлхийн нийтлэг асуудлуудын хэтийн төлөвийг ойлгож, шийдлүүдийг нь таамаглах чадвартай болох нь зөвхөн энэ дэлхий дээр амьдарч буй иргэнийхээ хувьд хүлээх үүрэг төдий биш, өөрийн хувь хүний амьдралаа цаашид хэрхэн залуурдахаа шийдвэрлэх гол суурь болно. Ингэхдээ зөвхөн нэг талыг хэт баримталсан мэдээлэлд үндэслэх бус харин олон талын байр суурь, өнцгийг шингээх нь чухал.

Дөрөвдүгээрт, дэлхийн хэмжээний асуудлуудтай холбоотой олон улсын гэрээ, конвенцыг өөрийн улс орондоо илүү өргөн хүрээнд хэрэгжүүлэхийг уриалж сурталчлах. Дийлэнх улс орнууд өөрсдийн хамтран байгуулалцаж эсвэл сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэж орсон олон улсын гэрээ хэлэлцээрээ бодит байдал дээр хэрэгжүүлэхдээ хойш суудаг. Дэлхийн иргэний хувьд хүрээлэн буй орчин, нийгмийн амьдралын чанарыг дээшлүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх эдгээр олон улсын баримт бичгийн талаар мэдээлэлтэй байж, зөвхөн өөрийн улс орон бус олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэгээс эдгээрийн хэрэгжилтийг шаардах нь энэ дэлхийд эерэг өөрчлөлт авчрах нэгэн чухал хувь нэмэр болно.

Тавдугаарт, улс хоорондын болон олон улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх. Дэлхийн хэмжээнд тулгамдаж буй асуудлуудын талаар мэдлэг мэдээлэлтэй, тэдгээрийг хэрхэн шийдвэрлэх талаар төсөөлөлтэй бөгөөд олон улсын хамтын ажиллагааны үнэ цэнийг ойлгосон иргэд тэдгээр асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд бусад улс орнуудтай хамтран ажиллах үйл явцад идэвхийлэн оролцож, бодит хувь нэмрээ оруулах хүсэл эрмэлзэл болоод мэдлэг чадамжтай байна.

107


МОД

УЛЬ

2

Дэлхийн иргэн байх ба бидний эргэн тойрны асуудлууд

[Чиглүүлэгч багш нарт өгөх чиглэл:Оролцогчдыг дөрвөн бүлэгт хувааж суулгаад дараах дөрвөн хүний товч түүхийг нэг нэгээр нь тарааж өгч уншуулаарай. Улмаар уншиж дууссаных нь дараа дараах асуултуудыг багаар нь ярилцуулахад чиглүүлээрэй:

1. Энэ түүх юугаараа онцлог санагдсан бэ? Түүх ямар асуудал дээр суурилсан байна вэ?2. Дэлхийн иргэнд байвал зохих ямар шинж чанарыг энэ түүхээс суралцаж болох вэ?]

Түүх 1: Сурах эрхийн төлөө тэмцэгч МалалаПакистанд төрж, өссөн Малала Юсуфзай гэх охин охид, эмэгтэйчүүдийн сурч боловсрох эрхийн төлөө тэмцсэнийхээ төлөө Пакистан дахь талибанчуудын аллагын бай болж, толгойдоо буудуулсныхаа дараа азаар амьд мэнд үлдсэнийхээ дараа 17 настайдаа Нобелийн энх тайвны шагнал хүртсэн. Тэрээр ингэснээрээ тус шагналыг хүртсэн хамгийн залуу хүн болсон юм. Үүнээс хойш ч Малала эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр тууштай тэмцэж ирсэн бөгөөд олон улс орноор аялж, дэлхийн өнцөг булан бүрд охид, бүсгүйчүүд сурч боловсрох эрхээ хэрэгжүүлэхийн төлөө ямар хүнд саад бэрхшээлтэй тулгарч буйг олон нийтийн анхааралд оруулахаар ажиллаж байна. Дэлхий даяар 130 орчим сая охин эрт албадан гэрлэх, хүчээр хөдөлмөр эрхлэх болон зэвсэгт мөргөлдөөнтэй бүсэд амьдрах зэрэг асуудлын улмаас сургуульд сурах эрхээ эдэлж чадахгүй байна. Малала энэ асуудлаар дэлхийн хэмжээний олон удирдагчидтай уулзан ярилцаж, охидын боловсролыг дэмжихэд өөрсдийнхөө хувь нэмрийг нэмэгдүүлэхийг тэдэнд уриалав. Түүний энэ ололт амжилт нь олон эмэгтэйд сурч боловсрох тэгш эрхээ танин мэдэхэд нь тусалж, тэдэнд урам зориг хайрлажээ. Нэмж тэмдэглэхэд тэрээр өөрийн ‘Малала сан’ хэмээх ашгийн төлөө бус байгууллагыг байгуулж, тус сан нь охидын боловсрол эзэмших боломжийг хангах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Малалагийн энэ бүх идэвх зүтгэл хүүхэд, залуучуудыг дарангуйлахын эсрэг олон улсын хэлэлцүүлгийг идэвхжүүлэхэд түлхэц болжээ. Тэрээр өөрийнх нь эсрэг дарангуйлал, шударга бус явдалд сөхрөлгүй бүх хүмүүст сурч боловсрох боломжийг шаардсаар ирсэн зоригтой бөгөөд тууштай залуу эмэгтэй юм.

Түүх 2: Хүүхдийн хөдөлмөрийг таслан зогсоохын төлөө тэмцэгч Кайлаш СатяртиКайлаш Сатярти бага байхдаа сургуулийнхаа гадаа нэгэн хүүг сургуульд явахынхаа оронд гутал засаж суугааг хараад сэтгэл нь ихэд эмзэглэжээ. Яагаад зарим хүүхэд ийнхүү хүсэл мөрөөдлөөсөө хол, өдөр бүр хүнд хөдөлмөр эрхэлж байхад, зарим хүүхэд сурч боловсроод улам илүү боломжид хүрдэг талаар тэрээр тэр үеэс эхлэн эргэцүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү эргэцүүлэл нь түүнийг Энэтхэгт хүүхдийн боолчлол, мөлжлөгийг зогсоохын төлөөх тэмцэгч болгожээ. Тэрээр хүүхдүүдэд боловсрол эзэмших, нийгэмд дасан зохицох чадвараа бэхжүүлэхэд нь бүрэн дэмжлэг үзүүлдэг загвар тосгоны төлөвлөгөөг боловсруулж, Энэтхэг болон Непалд ‘хүүхдэд ээлтэй тосгон’ буюу Бал Митра Грамс хэд хэдийг бүтээжээ. Эдгээр тосгонуудад ардчилсан зарчим үйлчилдэг ба хүүхдийн үзэл бодол болон хүсэл сонирхлыг чанд харгалзан үзэж, аливаа шийдвэрийг гаргадаг жишигтэй аж. Мөн эдгээр тосгонуудад хүүхдүүдэд манлайлагчийн чадваруудыг бага наснаас нь сургаж, өөрсдийнхөө эрх, үүргийн талаар хангалттай ойлголттой болоход нь ч чиглүүлдэг байна. Кайлаш Сатярти бага насандаа анх олж харсан нийгмийн эмзэглэлээ шударга бус явдалтай тэмцэх хүч чадал, эерэг энерги болгон хувиргаж мөн санаа бодлоо бодит ажил хэрэг болгож чадсан нь гайхалтай хэрэг юм.

Түүх 3: Өөрчлөлт авчирсан эрэн сурвалжлах сэтгүүлчидАНУ-ын Ассошэйтэд Пресс хэвлэл мэдээллийн байгууллагын сэтгүүлчид болох Эстер Хтусан, Марги Мейсон, Робин МакДовелл, Марта Мендоза нар Зүүн Өмнөд Азийн загас агнуурын

108

МОДУЛЬ 2


салбарт боолын хөдөлмөрийг ашиглаж байсныг илрүүлж, олон нийтэд дэлгэснийхээ төлөө дэлхийн хэвлэл мэдээлэл, утга зохиолын салбарын хамгийн алдартай шагнал болох Пулитцерийн шагналыг хүртжээ. Сэтгүүлчид барьцаалагдан хөдөлмөр эрхэлж байсан загасчинтай тухайн агнуурын газрын эзэд хэрхэн хатуу ширүүн харьцаж, албадан ажиллуулж байгааг нэг жилийн хугацаанд баримтжуулсан төдийгүй, энэ хөдөлмөрийн мөлжлөгийн дүнд бүтсэн бүтээгдэхүүнүүд хямд үнэтэйгээр чухам хаана зарагдаж байгааг мөрдөж дэлгэжээ. Үүний үр дүнд хүнсний ханган нийлүүлэгчид бараагаа хаанаас татсанаа ил тод тайлагнах хууль тогтоомжийг АНУ-ын Конгресс баталсан байна. Түүнчлэн сэтгүүлчдийн энэ эрэн сурвалжлах бүтээл нь нийт 2000 гаруй хүнийг боолын хөдөлмөрөөс чөлөөлөхөд тусалсан юм. Тэдний хүчин чармайлт загас агнуурын салбарынхан болон хэрэглэгчдийг доргиож, энэ салбарт олон эерэг өөрчлөлт гарахад нөлөөлсөн байна. Сэтгүүлчдийн эрэн сурвалжлах ажил олон нийтийн урьдчилан таамаглаагүй хүний эрхийн зөрчлийг илрүүлэхэд тусалсан төдийгүй олон шинэчлэлийн эхлэлийг тавьж чаджээ.

Түүх 4: Залуу шоколад үйлдвэрлэгчдийн бүлэг: Choco TogoАфрикийн Того улсын зургаан залуу бизнес эрхлэгчдийн баг эх орондоо анхны бөгөөд цорын ганц какао боловсруулах компанийг байгуулахаар зорьжээ. Африкийн бизнес эрхлэгчдийг чадваржуулах зорилготой Европын Холбооны хөтөлбөрөөр гадаадад туршлага судалж ирснийхээ дараа тэдгээр залуучууд өөрийнх нь улс какао үйлдвэрлэдэг ч, өөрсдийн гэсэн шоколадыг одоо болтол боловсруулж, үйлдвэрлэдэггүй болохыг илүү анзаарсан байна. Шоколад үйлдвэрлэхэд шаардагдах ажлын байрыг бий болгохын тулд тэд өөрсдийн хоршоог байгуулж, нэмүү өртөг шингэсэн шоколад үйлдвэрлэхээр шийджээ. Түүхий какаоны шошны хангамжийг бүрдүүлэхээс эхлээд шоколадны бүтээгдэхүүнээ эцсийн борлуулалтад гаргах хүртэлх бүх үйл явцыг тэд өөрсдөө хийх болсон байна. Гэрийн нөхцөлд боловсруулсан какао нөөц дээр суурилсан энэхүү эко бизнес нь залуучуудын ажилгүйдэл, ядууралтай тогтвортой тэмцэхэд ахиц дэвшил гаргасан байна. Африк дахь шоколадны үйлдвэрт хувьсгал хийх энэхүү оролдлогоороо тэд мөн нутгийн оршин суугчдад 120 жилийн түүхтэй какао экспортоосоо илүү их ашгийг хүртэх боломжийг олгожээ. Түүнчлэн Тогогийн иргэдэд ч орон нутагтаа үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээсээ худалдан авах боломж анх удаа нээгдэж, тус бизнес өсөж хөгжихийн хэрээр тухайн бүс нутгийн амьдралын чанар ч дээшилсэн байна.

[Чиглүүлэгч багш нарт өгөх чиглэл:Бүлгийн хэлэлцүүлгүүд дууссаны дараа оролцогчдоос дараах асуултыг нийтэд нь асуугаарай:

1. Эдгээр түүхийн амжилтад юу нөлөөлсөн бэ? Олж харсан асуудлаа амжилттай шийдвэрлэхэд нь эдгээр түүхийн эздэд юу нөлөөлсөн бэ? Давхардахгүйгээр хамгийн гол зан чанар эсвэл ур чадварыг нэрлэнэ үү. (Жишээ нь: нийгмийн асуудлыг шинжлэн дүгнэх чадвар, хамтран ажиллах чадвар гэх мэт)

2. Та бүхний эргэн тойронд дээрх түүхүүдийн нэгэн адил ийнхүү хамтран шийдвэрлэх шаардлагатай ямар асуудлууд байдаг вэ?

Энэ хэсэгт нийгмийн асуудлыг өргөн зургаар харах болон аливаа асуудлыг хамтран шийдвэрлэхийн ач холбогдлыг ойлгуулах нь чухал болно.]

Дэлхийн иргэний боловсрол (ДИБ)ДИБ нь хүмүүст илүү шударга, энх тайван, тогтвортой дэлхий ертөнцийг бий болгоход шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар, үнэт зүйлс, хандлагыг төлөвшүүлэх зорилготой боловсролын агуулга, хөтөлбөр юм. Энэ төрлийн боловсролын агуулга нь хүний эрх, жендэрийн тэгш байдал, ялгаварлан гадуурхахгүй байх, хүчирхийлэлгүй байх, хүн бүхнийг хүндэтгэх нийтлэг зарчмууд дээр суурилдаг. Өөрөөр хэлбэл, хариуцлагатай дэлхийн иргэдийг бэлтгэх

109


МОД

УЛЬ

2

хүрээнд тэдний бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэхийн сацуу энх тайван байдал, хүний эрх болон тогтвортой хөгжлийг эрхэмлэх үнэт зүйлс, хандлага, зан төлөвийг тэдэнд төлөвшүүлэхийг тус боловсролын агуулгын хүрээнд зорьдог.

ДИБ-г дэлгэрүүлэх үйлсэд тэргүүлэн оролцдог ЮНЕСКО-ийн дээрх зорилтын хүрээн дэх үйл ажиллагаа нь Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, Боловсрол 2030 хөтөлбөр, тэр дундаа Тогтвортой хөгжлийн 4.7 зорилт, Олон улсын ойлголцлын тухай боловсролын зөвлөмж, Хүний эрх, суурь эрх чөлөөтэй холбоотой хамтын ажиллагаа, энх тайван болон боловсролын талаарх 1974 оны зөвлөмж, 2005 оноос хэрэгжиж буй Хүний эрхийн боловсролын дэлхийн хөтөлбөр зэрэгт суурилж явагддаг.

2013 онд Монгол Улс “Ардчиллын боловсролоор дамжуулан дэлхийн иргэнийг төлөвшүүлэх зорилтыг дэмжих” тухай тогтоолын төсөл санаачилж, ЮНЕСКО-ийн бусад гишүүн орнуудын хамт боловсруулж, ЮНЕСКО-ийн Ерөнхий бага хурлын 38 дугаар чуулганд уг тогтоолын төслөө оруулан батлуулсан байна.

ДИБ нь насан туршийн боловсролын төрөлд хамаарна. Өөрөөр хэлбэл, энэ боловсролын хөтөлбөрт зөвхөн хүүхэд залуучуудыг бус насанд хүрэгчдийг ч хамруулдаг. Дэлхийн иргэний хичээлийг ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрт тусгайлан хичээл болгож оруулах боломжтой ч, уг агуулгын цар хүрээ нь нэг хичээлээр хязгаарлагдахгүй өргөн асуудлыг хамардаг тул бүхий л боловсролын агуулгад байнга шингээн суралцагчдад хүргэж байх шаардлагатай агуулга юм. Иймдээ ч дэлхийн зарим улс орнууд дэлхийн иргэний боловсролын агуулгыг иргэний боловсрол, нийгэм судлал, байгаль орчин судлал, дэлхийн соёл, дэлхийн газар зүй гэх мэт хичээлүүдийн агуулгадаа багтаасан байдаг байна. Түүнчлэн соёл, спорт, урлагийн хичээлээр дамжуулан дэлхийн иргэний боловсролыг олгодог орнууд ч бий бөгөөд ийм төрлийн арга хэмжээ, үйл ажиллагаагаар дамжуулан хүмүүст өөрийгөө илэрхийлэх, харилцан ойлголцох, нэг дэлхийд амьдарч буйгаа илүү ухамсарлах боломжийг олгодог байна.

Дэлхийн иргэний боловсролыг түгээх хүрээнд нэг талаас боловсролын үйлчилгээ үзүүлэгч талаас буюу боловсролын байгууллагуудын болон сурган чиглүүлэгчдийн зүгээс тогтмол хүчин зүтгэл гаргаж, бүхий л хичээлийн агуулгадаа энэ боловсролын хөтөлбөрийн гол агуулгыг шингээж өгөхийг эрмэлзэж ажиллах шаардлагатай. Нөгөө талаас мөн дэлхийн иргэн байхын тулд залуучууд өөрсдөө аливаа асуудлыг далайцтай харахыг эрмэлздэг, бүтээлч сэтгэлгээгээ ашиглахыг гол болгодог, идэвх санаачилгатай мөн бусадтай хамтарч ажиллах чадвар болоод хүсэл эрмэлзэлтэй байх шаардлагатай.

ДИБ болон түүний үнэ цэнийг тайлбарлахын тулд тус боловсролын агуулгын хүрээнд аливаа хүнд суулгадаг ур чадваруудыг үндсэн гурван төрөлд ангилж болно: танин мэдэхүйн, нийгэм-сэтгэл зүйн болон зан үйлийн. Боловсролын үүрэг танин мэдэхүйн зорилгоос аль хэдийн хальж, суралцагчдад мэдлэг олгохоос гадна тодорхой үнэ цэн, хандлагыг суулгаж, сэтгэл зүйн боловсрол олгож, улмаар нийгмийн амьдралд оролцоход нь бэлтгэх давхар үүрэг гүйцэтгэдэг болсон энэ цаг үед тус гурван төрлийн ур чадвар нь өөр өөрсдийн онцлог үүрэг болоод үнэ цэнийг суралцагчдад хүргэж байна. Тодорхойлбол:

110

МОДУЛЬ 2


Танин мэдэхүйн Дэлхийн, бүс нутгийн, үндэсний болон орон нутгийн асуудлууд, улс орон болон хүн ам хоорондын уялдаа холбоо, харилцан хамаарлын талаар ойлголт, мэдлэг, шүүн тунгаах сэтгэлгээний ур чадварыг олж авах.

Нийгэм-сэтгэл зүйн Өөрийгөө хүн төрөлхтний нэг хэсэг гэдгээ ухамсарлаж мэдрэх хүрээнд нийгмийн нийтлэг үнэ цэнийг өөртөө ойлгож шингээн, бусдыг энэрэх сэтгэл, бусдын ялгаатай байдлыг ойлгож хүндэтгэх ухааныг олж авах.

Зан үйлийн Илүү тайван, тогтвортой дэлхийн төлөө орон нутгийн, үндэсний болон дэлхийн түвшинд үр дүнтэй, хариуцлагатай ажиллах хандлагыг өөртөө төлөвшүүлэх.

Дээрх гурван ур чадварыг ДИБ-ын сургалтын үйл явцад суралцагчдад цогцоор нь олгох учиртай бөгөөд эдгээр нь ‘Суралцахуй: Бидний доторх эрдэнэс (ЮНЕСКО, 1998)’ хэмээх тайланд анх тусган тодорхойлж байсан боловсролоор дамжуулан хүнд эзэмшүүлэхийг зорьдог дөрвөн үндсэн тулгуур чанартай мөн тохирч байна: (1) Мэдлэг олж авч сурах, (2) Бүтээж сурах, (3) Ур чадварыг өөриймшүүлэх, (4) Бусадтай хамт амьдарч сурах. Боловсролын зорилгыг биелүүлэхэд эдгээр дөрвөн чанар зайлшгүй шаардлагатай боловч даяаршлын эрин үед ‘Хамтран амьдарч сурах’ ур чадварын ач холбогдол улам нэмэгдэж байна. Учир нь бусадтай хамт амьдарч сурах ур чадварыг эзэмшсэнээр аливаа хувь хүн нийгмийн энх тунх оршихуйн үнэ цэнийг илүү ойлгож, харилцааныхаа бүхий л түвшинд хүний эрх, ардчилсан зарчим, соёл хоорондын харилцан ойлголцол, хүндэтгэл, энх тайванч байдлыг үнэт зүйлээ болгож ажиллаж, амьдрах юм.

ДИБ нь орон нутгийн болон дэлхийн хэмжээний асуудлуудын нарийн төвөгтэй байдал, харилцан уялдаа холбоо болон хамаарал, эдгээр асуудлыг орон нутгийн, үндэсний болон дэлхийн түвшинд хамтын үйл ажиллагаагаар хэрхэн шийдвэрлэх боломжтой зэрэг асуудлууд дээр төвлөрдөг. Түүнчлэн ДИБ нь шударга ёс, олон талт байдлыг хүндэтгэх, хүн төрөлхтний эв нэгдэл зэрэг үнэт зүйлсийг сурталчилж, суралцагчдыг бүх нийтээрээ илүү шударга, энх тайванч, тогтвортой ертөнцийг бий болгоход идэвхтэй оролцоотой иргэн болгож төлөвшүүлэхэд чиглэдэг. Энэ дагуу ДИБ-ын хүрээнд заах үндсэн агуулгууд нь хүний эрх, энх тайван ба зөрчилдөөн, олон янз байдлыг хүндэтгэх, даяаршил, тогтвортой хөгжил зэрэг сэдвүүд юм.

“ОЮУНЫ ДОВТОЛГОО” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг - 10ш, нэг багт 2ш• Том цаас - 5ш • Өнгийн фломастер - 50ш, багт 10ш • Тодруулагч - 5ш

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг өрөөнд дугуй

хэлбэрээр байрлуулна• Сандал - ширээг тойруулан

сурагчийн тоогоор байрлуулна

111


МОД

УЛЬ

2


Чиглүүлэгчийн үйл ажиллагаа Оролцогчийн үйл ажиллагаа

Алхам 1. Дасгалын зааварчилгааг танилцуулна. /5 мин/

Зааварчилгаатай танилцаж, бэлтгэлээ хангана.

Алхам 2. Багийн зохион байгуулалтын дурын аргыг ашиглан оролцогчдыг 5 багт хуваана. /5 мин/

Чиглүүлэгчийн зааварчилгааны дагуу 5 багт хуваагдан сууна.

Урьдчилсан төсөөлөл, ойлголтыг сэргээх үе /15 мин/

Алхам 3. Чиглүүлэгчийн асуулт: Дэлхийн иргэн хэмээх холбоо үгийг та нар хэрхэн төсөөлж байна вэ?

Алхам 4. Чиглүүлэгчийн асуулт: Дэлхийн иргэн гэж хэнийг хэлэх вэ?

Даалгавар: 5 минутын хугацаанд Дэлхийн иргэн гэсэн холбоо үгэнд тохирох зураг зурна. Баг тус бүрээс нэг сурагч төлөөлөн зургаа тайлбарлана.

Шинэ санаа тунгаан хэлэлцүүлэх (brainstorming) аргаар “Дэлхийн иргэн” гэсэн ухагдахууныг нийтээрээ хэлэлцэн, бүх хариултыг самбар дээр тэмдэглэнэ.

Гүйцэтгэх үе шат /20 мин/

Алхам 5. “Залуучууд дэлхийн иргэн болох нь” агуулгатай танилцахын тулд “Үл мэдэх дэлхий” тоглоом явуулна.

Тоглоомын зорилго нь: Дэлхийн аль ч улсад оршин буйгаас үл хамааран бид нийтлэг үүрэг хариуцлага хүлээдэг гэдгийг ойлгуулах.

“Бид дахин нэгэн шинэ дэлхийг олж нээсэн бөгөөд энэ дэлхий тэр чигтээ нэг улс гэж төсөөлцгөөе. Дэлхий дээр энх тунх оршиж, нөөц баялгаа зүй зохистой хэрэглэж, ирээдүй хойч үедээ өвлүүлэн үлдээхийн тулд хүн бүрийн мөрдөх дүрэм, журмуудыг хамтран гаргацгаая. Баг бүр хамгийн чухлаас нь эрэмбэлэн 10 дүрмийг бичнэ.

Даалгавар: Баг бүр цаасан дээр шинэ дэлхийн оршин суугч бүрийн мөрдөх дүрмийн жагсаалтаа хэлэлцэн, тэдгээрээс хамгийн чухал 10дүрмийг ватум цаасан дээр бичнэ. Дүрмүүдээ хамгийн чухлаар нь 1-ээс 10 хүртэл эрэмбэлнэ. /10 мин/Бүлэг бүр ээлж, ээлжээр дүрмээ танилцуулна. Бусад бүлэг анхааралтай сонсож, асуулт асууна. /10 мин/

112

МОДУЛЬ 2


ТХЗ-Д ЗАЛУУСЫН ОРОЛЦОО






Тогтвортой хөгжил: “Ирээдүй хойч үеийнхээ хэрэгцээ, боломжийг алдагдуулахгүйгээр өнөөдрийн хэрэгцээг хангадаг байх нь тогтвортой хөгжил юм.” Брундландын комисс 1987 Товчхондоо хойч үеийнхээ төлөө ухаалаг хэрэглээг бий болгох нь тогтвортой хөгжилд оруулах бидний хувь нэмэр юм.

Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын үндэслэл“Тогтвортой хөгжил -2030 хөтөлбөр”-ийг анх 2012 онд Рио Де Жанейро хотод улс орнуудын төрийн тэргүүнүүд оролцсон НҮБ-ын “Тогтвортой хөгжил” бага хурлын үеэр санаачилсан. Тогтвортой хөгжлийн зорилго нь 2015 онд хэрэгжилтийн хугацаа нь дуусгавар болж буй “Мянганы хөгжлийн зорилтууд”-ын үргэлжлэл юм. 2015 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулган болж, ТХЗ-ын 17 зорилго, 169 зорилтыг баталж, 2016 оны 1 сарын 1-ээс “Тогтвортой хөгжлийн зорилго” албан ёсоор дэлхий нийтээр хэрэгжиж эхэлсэн.

ТХЗ нь 2016-2030 оны 15 жилийн хугацаанд хэрэгжихдээ дараах 5 элементийг хамруулжээ.• People / Хүн төрөлхтөн

o Ядуурлыг устгахo Эрүүл энх, сайн, сайхан аж байдлын төлөө

• Planet / Эх дэлхийo Цэвэр ус, ариун цэврийн байгууламжo Хариуцлагатай хэрэглээ, үйлдвэрлэл o Уур амьсгалын өөрчлөлтo Далай тэнгис, гол мөрөнo Эх газар

113


МОД

УЛЬ

2

• Prosperity / Хөгжил, цэцэглэлтo Хүртээмжтэй, цэвэр эрчим хүчo Зохистой хөдөлмөр эрхлэлт, эдийн засгийн өсөлтo Үйлдвэрлэлт, шинэ санаачилга, дэд бүтэцo Тэгш бус байдлыг бууруулахo Тогтвортой хот, суурин

• Peace / Энх тайванo Ядууралгүйo Жендэрийн эрх тэгш байдалo Амар амгалан, хүртээмжтэй нийгэм

• Partnership / Хамтын ажиллагааo Дэлхийн түвшний, нягт хамтын ажиллагаагаар дамжуулан хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх

Тогтвортой хөгжилд залуучуудын оролцооТогтвортой хөгжлийн зорилтуудад хүрэхийн тулд ул суурьтай өөрчлөлт хийж, хойч үеийнхнийхээ ашиг сонирхлыг анхаарч нөөцийн хуваарилалтыг шийдэж, хүндрэлийг даван туулах хувь хүн, олон нийтийн чадварыг сайжруулах нийгмийн салбаруудад хөрөнгө оруулж, хүний эрхийг хангах явдлыг хөгжлийн төвд авч үзэх ёстой.

НҮБ-ын Хүн амын сан дэлхийн 150 гаруй оронд залуучуудын оролцоо, манлайллыг дэмжиж, тэднийг аливаа бэрхшээлийг даван туулах чадвартай болгож, шинийг санаачлан, нөөц бололцоогоо бүрэн дайчилдаг болгохын төлөө тэдэнтэй хамтран ажиллаж байна. Эдгээр зорилтуудад хүрэхэд залуучууд түншийн хэлбэрээр оролцох учиртай. Тэд бол энэхүү дэлхий ертөнцийг өвлөх хойч үе юм.

Монгол Улсын хүн амын гуравны нэг хувийг залуучууд эзэлж байгаагийн хувьд залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлж, тэдэнд зөв хөрөнгө оруулалт хийснээр эдийн засгаа тэлэх, нийгмийн эерэг өөрчлөлтүүдийг нэмэгдүүлэх, байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах, технологийн шинэчлэлийг авчрах боломжтой.

Тогтвортой хөгжлийн зорилгын хамрах хүрээ“Тогтвортой хөгжлийн зорилго-2030” нь нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин гэсэн гурван тулгуурт суурилан тогтвортой хөгжилд хүрэх дэлхийн нийтийн урт хугацааны бодлогын баримт бичиг юм.

# Зорилгын нэр Зорилт Үзүүлэлт

1 Ядуурлыг устгах 7 14

2 Өлсгөлөнг зогсоох 8 13

3 Эрүүл мэндийг дэмжих 13 27

4 Чанартай боловсролыг дэмжих 10 11

5 Жендэрийн эрх, тэгш байдлыг хангах 9 14

6 Баталгаат ундны ус, ариун цэврийн байгууламжаар хангах 8 11

7 Сэргээгдэх эрчим хүчийг нэвтрүүлэх 5 6

8 Эдийн засгийн өсөлт, баталгаат ажлын байрыг бий болгох 12 17

9 Инновац болон дэд бүтцийн нэмэгдүүлэх 8 12

10 Тэгш бус байдлыг бууруулах 10 11

114

МОДУЛЬ 2


11 Ээлтэй хот, иргэдийн оролцоог дэмжих 10 15

12 Хариуцлагатай хэрэглээг дэмжих 11 13

13 Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үр нөлөөг багасгах 5 8

14 Далай, тэнгисийн нөөцийг хамгаалах 10 10

15 Хуурай газрын эко системийг хамгаалах 12 14

16 Энх тайван, шударга ёсыг цогцлоох 12 23

17 Хөгжлийн төлөөх түншлэлийг бэхжүүлэх 19 25

Бүгд 169 244

1. Ядуурлыг устгах - Орон бүрд ядуурлын бүх төрлийг арилгах2. Өлсгөлөнг зогсоох - Өлсгөлөнг зогсоож, хүнсний аюулгүй байдал бий болгох, шим

тэжээлийг сайжруулах, тогтвортой газар тариаланг дэмжих3. Эрүүл мэндийг дэмжих - Эрүүл амьдралыг баталгаажуулах, бүх насныхны сайн сайхан

байдлыг дэмжих4. Чанартай боловсролыг дэмжих - Бүгдийг хамарсан, нийтлэг, чанартай боловсрол олгох

бүх хүмүүсийн амьдралын турш сурах боломжийг дэмжих5. Жендэрийн эрх, тэгш байдлыг хангах - Хүйсийн тэгш байдалд хүрэх, бүх эмэгтэйчүүд

охидод эрх олгох6. Баталгаат ундны ус, ариун цэврийн байгууламжаар хангах - Усны болон ариутгалын

хүртээмж, тогтвортой менежментээр бүгдийг хангах7. Сэргээгдэх эрчим хүчийг нэвтрүүлэх - Хямд, найдвартай, тогтвортой, орчин үеийн

эрчим хүчний хүртээмжээр бүгдийг хангах8. Эдийн засгийн өсөлт, баталгаат ажлын байрыг бий болгох - Байнгын, бүгдийг хамарсан

тогтвортой эдийн засгийн өсөлт, бүрэн, бүтээлч хөдөлмөр эрхлэлт, боломжийн ажлаар нийтийг хангахыг дэмжих

9. Инновац болон дэд бүтцийн нэмэгдүүлэх - Найдвартай дэд бүтцийг бий болгох, бүгдийг хамарсан тогтвортой үйлдвэржилтийг дэмжин шинэчлэлийг хөхиүлэх

10. Тэгш бус байдлыг бууруулах - Улс хоорондын болон дотоодын тэгш бус байдлыг бууруулах

11. Ээлтэй хот, иргэдийн оролцоог дэмжих - Бүгдийг хамарсан, аюулгүй, найдвартай, тогтвортой хот, суурингуудыг бий болгох

12. Хариуцлагатай хэрэглээг дэмжих - Тогтвортой хэрэглээ ба үйлдвэрлэлийн хэв маягийг бий болгох

13. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үр нөлөөг багасгах - Цаг уурын өөрчлөлт болон түүний үр дагавартай яаралтай арга хэмжээ аван тэмцэх

14. Далай, тэнгисийн нөөцийг хамгаалах - Тогтвортой хөгжлийн төлөө тэнгис далайн нөөцийг хэвийн ашиглах, хадгалж хамгаалах

15. Хуурай газрын эко системийг хамгаалах - Дэлхийн эко системийг хамгаалах, сэргээх болон тогтвортой хэрэглээг дэмжих, ойн зохицуулалтыг тогтворжуулах, цөлжилттэй тэмцэх, хөрсний доройтлыг зогсоон, эргүүлэн сэргээх, биологийн төрөл зүйлийн усталтыг зогсоох

16. Энх тайван, шударга ёсыг цогцлоох - Тогтвортой хөгжлийн төлөөх тайван, бүгдийг хамарсан нийгмийг дэмжих, шударга ёсыг бүгдэд хүртээмжтэй болгох, бүх түвшинд үр дүнтэй, хариуцлагатай, бүгдийг хамарсан тогтолцоог бий болгох

17. Хөгжлийн төлөөх түншлэлийг бэхжүүлэх - Хэрэгжилтийн арга замыг бэхжүүлэх болон тогтвортой хөгжлийн төлөөх олон улсын хамтын ажиллагааг сэргээх

115


МОД

УЛЬ

2

“ДАРВУУЛТ ЗАВЬ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Өнгийн маркер /улаан, ногоон/ • Тодруулагч• Самбарын соронз

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг зэргэлдээ

байрлуулна• Сандал - ширээг тэнцүү тоогоор

тойруулан тавина


Алхам 1. Дасгалын зааварчилгааг танилцуулна. /5 мин/

Алхам 2. Багийн зохион байгуулалтын дурын аргыг ашиглан оролцогчдыг 5 багт хуваана. /5 мин/

Алхам 3. Чиглүүлэгч самбарт дарвуулт завь зурна. Дараа нь баг тус бүрд “ТХЗ-ын хэрэгжүүлэлтийг хангахад хүндрэлтэй байгаа 3 хүчин зүйлс, давуу тал болж буй 3 хүчин зүйлсийг зургаар илэрхийлэх даалгавар өгнө. 3 эерэг зүйл нь завийг урагшлуулах салхи бол сөрөг зүйлс нь завийг чангаах зангуу гэж төсөөлнө.

Алхам 4. Багууд самбарт зургаа байршуулсны дараа бусад багуудынхаа зурагтай танилцаж, ямар санааг илэрхийлж буй талаар таамаглал дэвшүүлнэ

Алхам 5. Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтийг хангахад хүн бүр хэрхэн хувь нэмрээ оруулах талаар 5 санал дэвтэртээ бичих даалгавар өгнө.

Алхам 6. Багийн гишүүд өөр хоорондоо саналаа солилцон нэгтгэж, чухал 5 санааг сонгоно.

Алхам 7. Сонгосон саналаа бусдад танилцуулна

ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦООГ ДЭМЖИХ, ЧАДАВХЖУУЛАХ





116

МОДУЛЬ 2



Тогтвортой хөгжлийн зорилгод хүрэх, глобал болон улс орны хэмжээнд өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх шинэлэг шийдлүүд, ахиц дэвшил гаргах гол бүлэг нь залуучууд юм. Үүний тулд улс төр, эдийн засаг, нийгмийн амьдралд оролцох залуучуудын эрхийг хангаж, ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийллээс ангид байж, өөрсдийн бие махбод, бэлгийн амьдрал, нөхөн үржихүйн талаар чөлөөтэй мэдээлэл авч, сонголт хийх боломжийг тэдэнд олгох нь чухал. Үүний тулд залуучуудыг эрх мэдэлжүүлэх шаардлагатай.

“Залуучуудыг эрх мэдэлжүүлнэ” гэдэг бол нийгэмд илүү нөлөө бүхий үр дүнтэй, идэвхтэй оролцогч болох боломжийг тэдэнд олгох явдал юм. Ингэхдээ гол нь боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, гэр бүл төлөвлөлтийг хүртээмжтэй болгоход анхаарах ёстой. Энэхүү цогц арга хэмжээ нь хэдэн үе дамжсан ядуурлыг таслан зогсоож, аливаа хүндрэлийг даван туулах хүн амын чадавхыг бэхжүүлж, шинэ эдийн засгийн боломжийг ашиглахад чухал ач холбогдолтой. Мэдээлэл, технологи, санхүүжилт, мэдлэг туршлагаас хүртэж, хамтран ажиллах боломжтой болсон тэр цагт шинийг эрэлхийлэгч залуучууд шинэлэг санаагаа өөрчлөлт шийдэл болгон хэрэгжүүлэх боломжтой болно.”45 Үүний тулд:

• Засгийн газрын үйл ажиллагааны нээлттэй, хариуцлагатай байдлыг нэмэгдүүлэх• Олон нийтийн зүгээс засгийн газрын бодлогод итгэх, дэмжих хандлагыг нэмэгдүүлэх• Бодлогод олон нийтийн санал бодлыг тусгах• Мэдлэгийн менежментийг дэмжих шаардлага бий болж байна.

Харин энэ бүхнийг гүйцэтгэхэд төрийн үйл ажиллагаанаас гадна иргэд, ялангуяа залуусын идэвхтэй оролцоо чухал юм.

“Бид залуу хүмүүсийн төлөө ажиллана гэхээсээ илүү залуучуудтайгаа хамтран ажиллана” гэж НҮБ-ын ХДХВ-тэй тэмцэх сангийн гүйцэтгэх захирал Пийтер Пиот хэлсэн байдаг. Энэ нь залуучуудыг “асуудал” гэж үзэхээс татгалзаж, харин ч олон хүнд хүрэх гарц, нөөц, хүч, нийгмийн чадварлаг гишүүд гэж үзэх шинэ хандлага юм. Манай улсын хүн амын 1/3 нь залуучууд (15-34 насныхан) эзэлдэг бөгөөд залуу үеийнхэн тогтвортой хөгжлийн хүчин чармайлтад идэвхтэй оролцох нь зорилтот хугацаанд (2030 онд) тогтвортой, хүртээмжтэй нийгмийг бий болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Уур амьсгалын өөрчлөлт, ажилгүйдэл, ядуурал, жендэрийн тэгш бус байдал, мөргөлдөөн гэх мэт тогтвортой хөгжилд тулгарч буй хамгийн том аюул занал, бэрхшээлээс урьдчилан сэргийлэхэд энэ талаарх ойлголттой залуу үеийнхэн эвлэлдэн нэгдэх, өөрийн мэдлэг туршлагыг бусдад хуваалцсанаар амжилттай хэрэгжинэ. Жишээ нь жендэрийн тэгш бус байдлыг тогтооход залуу хүн бүр хамгийн энгийнээр аль нэг хүйсээр ялгаварлан гадуурхахгүй байх, мөн энэ талаар бусдад түгээдэг байх нь чухал юм.

Залуучууд аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд оролцох явцдаа иргэний мэдлэг, чадвараа хөгжүүлэн, хандлага нь өөрчлөгддөг. Ялангуяа ТХЗ-ын хүрээнд оролцооны идэвхтэй байснаар дэлхий нийтэд тулгамдаж буй асуудал, түүний шийдвэрлэх арга зам, хамтын ажиллагааны ач холбогдлын талаар өргөн мэдлэг, мэдээллийг хуримтлуулах боломжтой.

Жишээ: Лондонгийн Левишом дүүрэгт орон нутгийн залуучуудын ашиг сонирхлыг дэмжихийн тулд “Залуу хотын дарга”-ыг сонгодог ажээ. Түүнийг “Залуу зөвлөхүүд” хэмээх санаачилгатай залуучуудын бүлэг дэмжиж хамтран ажилладаг байна. Тэд долоо хоног бүр уулзан орон нутгийн залуучуудын асуудлыг хэлэлцэн Залуу хотын дарга болон бусад улс төрчдөд зөвлөгөө өгдөг байна. Энэ санаачилгыг анх 2002 онд хотын даргаар сонгогдсон Ноён Стийв Баллок 45 НҮБ-ын Хүн амын сангийн гүйцэтгэх захирал Др. Бабатунде Осотимехиний хийсэн мэдэгдлээс

117


МОД

УЛЬ

2

гаргажээ. Тэрээр Залуу хотын даргын албан тушаал болон түүнийг дэмжих Залуучуудын бүлгийг байгуулснаар хүүхэд залуучуудын эрх ашгийг хамгаалан, тэдэнд үзүүлэх үйлчилгээг илүү сайжруулна гэж үзжээ. Левишом дүүрэг ийнхүү 15 жилийн турш залуучуудын манлайлал, иргэний оролцооны үйл ажиллагааг дэмжиж иржээ. Үүнд: орон нутгийн хэлэлцүүлэг, сургуулийн зөвлөлийн хөгжил, орон нутгийн албан бус сүлжээ, залуучуудад зориулсан үйлчилгээнд оролцох, төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хотын зөвлөлийн үйл ажиллагааг үнэлэх зэрэг болно. Эдгээр хөгжлийн явцад Левишом дүүргийн залуучуудын асуудал хариуцсан мэргэжлийн чадварлаг ажилтнууд залуу хүмүүсийг сорил, бэрхшээлийг даван туулж өөрсдийн болон бусдын ирээдүйг тодорхойлох явцад нь дэмжиж өгч чадвал тэд оролцооны ямар ч түвшинд ажиллаж оролцож чадна гэдгийг баталсан юм.

Батлагдсан жилийн төсвийн хүрээнд Залуу хотын дарга болон Залуу зөвлөхүүд олон үйл ажиллагааг санаачлан дэмжиж чаджээ. Жишээ нь: эрүүл амьдралын хэв маягийг дэмжих арга хэмжээ, үе хоорондын сөрөг хандлага, саадыг бууруулах арга хэмжээнүүдийг дэмжиж, залуучуудыг мэтгэлцээн, шийдвэр гаргах түвшний хэлэлцүүлэгт оролцуулах, залуучуудын амжилтыг тэмдэглэх платформ бий болгож, Роул модел /Үлгэр дуурайлал/ болон менторын хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн, Левишом дүүргийн олон төрлийн залуучуудыг нэгтгэх соёл, урлаг, спортын арга хэмжээг зохион байгуулдаг байна.

Залуус нээлттэй, ил тод төрийн үйл ажиллагааг холбогдох шийдвэр гаргах байгууллагаас шаардах, өөрсдийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь хамгийн эхний алхам юм. Залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх, залуу үеийнхэн хамтран ажиллахдаа дараах 4 алхмыг баримтлахыг зөвлөж байна.

1-р алхам. Иргэдийн идэвхтэй үйл ажиллагааИргэдийг хэрхэн уриалж зөөлөн буйдангаас нь босгон, олон нийтийн үйл ажиллагаанд яаж оролцуулах вэ? гэдгээс олон нийтийн нөлөөллийн үр дүн их шалтгаална. Иргэдийн шууд оролцоо нийгмийн амьдралд хэдий чинээ сул дорой байна төдий чинээ тэдний эрх ашиг зөрчигдөж, төрийн ажилтнууд үл хязгаарлагдах эрх мэдэл эдэлж, гаргасан шийдвэр нь олон нийтийн төлөө бус цөөнхийн төлөө болдог.

2-р алхам. Хүмүүс санаа тавих асуудлыг сонгож авАсуудлыг тодорхойлох. Хүмүүсийг идэвхжүүлэх нөлөөтэй нэг арга нь тэдний санааг зовоож байгаа асуудлыг шийдэхэд оролцох явдал юм. Хүмүүсийг юу бухимдуулж байна вэ? Хүмүүс юу өөрчлөхийг хүсэж байна вэ? Эдгээр мэдээллийг албан бус ярилцлага буюу албан ёсны судалгаанаас олж мэдэж болно.

3-р алхам. Хүмүүсийг алхам алхмаар оролцуулЮуны өмнө тэднээс нэгээс хоёр тодорхой зүйл хийхийг хүс. Сонирхож ирсэн хүнийг төрийн албан тушаалтанд хандсан захиа бичих, бусад сонирхож байгаа хүмүүсийн хамт уулзалтад орох буюу товхимол тараах ажилд оролцохыг хүс. Ингэснээр тэдэнд иргэний нөлөөлөл нь зоригжуулсан, урамшуулсан болон хүч нэмсэн ажил гэсэн сэтгэгдэл төрнө. Улмаар тэд илүү их ажил хийхийг хүснэ.

4-р алхам. Ажлын явцад хөгжилтэй байИргэний үйл ажиллагаа нь иргэн хүнд хатуу үүрэг хүлээлгэх ёсгүй. Иргэдийн үр дүнтэй нөлөөлөл нь хүмүүсийг амьдралаа зохицуулах, маргаашийн сайн сайхны төлөө хамтран ажиллахад татан оролцуулдаг. Мөн тухайн асуудал хэдийгээр төвөгтэй хурц байсан ч, кампанит ажил нь өөдрөг сэтгэл, баяр хөөрөөр дүүрэн байх ёстой.

118

МОДУЛЬ 2


Оролцоогоо дүгнэхийн тулд оролцооны шатлалыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Оролцооны шатлал хэмээх ойлголт нь оролцоог агуулга, хөгжил төлөвшлийн талаас нь авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл, хэлбэрийн хувьд хүмүүс ямар нэгэн үйл ажиллагаанд оролцож байгаа мэт боловч энэ нь угтаа бол оролцоо биш байх хандлага ажиглагдаж болно. Гэхдээ тодорхой хугацааны дараа оролцооны үйл явц төлөвшиж, оролцогч талууд чадваржиж оролцоо жинхэнэ утгаараа, тогтвортой үргэлжлэх боломж бүрддэг.

Роберт Хартын загварчилсан “Залуучуудын оролцооны шатлал”Оролцоо нь тухайн бодлого шийдвэр, үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл авахаас эхлээд нэлээд хэдэн үе шатыг дамждаг байна (S.B.Ribkin, 1996). Үүнд:

1) Мэдээлэлгүй байх2) Мэдээлэл авах3) Сонирхол төрөх4) Мэдээлэх5) Зөвлөлдөх6) Туршиж үзэх7) Даган дуурайх8) Хэрэгжүүлэх

Залуусын оролцоог жинхэнэ утгаар хэрэгжүүлэхийн тулд оролцоог хангах урьдач нөхцөлийг бүрдүүлэх буюу үйл ажиллагааны талаар ойлголт, мэдээлэл өгөх, тэдний мэдлэг, чадвар, сонирхол дээр суурилан үйл ажиллагаанд оролцох боломжийг судлах нь чухал юм. Ингэснээр тухайн үйл ажиллагаанд оролцох сонирхол төрөх, энэ талаар бусдад мэдээлэн зөвлөлдөх, улмаар туршиж үзэн хэрэгжүүлэх зэргээр хувь хүний мэдлэг, хандлага, зан үйлд өөрчлөлт гардаг.

Бодит буюу бүтээлч оролцоо нь идэвхтэй, тогтмол, чанартай, сайн дурын оролцоо юм. Бодит оролцоо нь богино хугацаанд бий болдоггүй, үүнийг бий болгоход харьцангуй урт хугацаа, мэдлэг, арга барил, эв дүй шаардагддаг.

Иргэдийн оролцооны CLEAR загвар:Судлаач Ловидас 23 мужид туршигдсан загварт тулгуурлан иргэдийн оролцоог үр дүнтэй болгоход анхаарах хүчин зүйлийг багцлан CLEAR загварыг боловсруулжээ (Тони Бовейрд, Элке Лөйффлер, 2014).

• Can do - Хийх чадвартай байх/хийхийн тулд мэдлэг, нөөцтэй байх• Like to - Хүсэл сонирхолтой байх/нэгдэн нийлэх хүсэлтэй байх• Enable to - Боломжтой байх/оролцох бололцоогоор хангагдсан байх• Asked to - Сурагладаг байх/Байгууллага, сайн дурынхны ажилд дайчлагддаг байх• Responded to - Хариу авдаг байх/Санал бодол тусгагдсан эсэхийг хардаг байх

Аливаа хэлэлцүүлэг, хурлын нэрийг уламжлалт байдлаар нэрлэхээс татгалзаж, аль болох сонирхол татсан байдлаар оноох нь оролцогчдын анхаарлыг татах, оролцох сонирхлыг өдөөхөд ач холбогдолтой байдаг. Жишээ нь: Brown bag meeting, Мөлхөө ярилцлага, Гудамжны хурал гэх мэт нэршлүүд байж болох юм.

Залуусын оролцоог хангасан үйл ажиллагааг сугалаа, хөгжилтэй тэмцээн, асуулт, хариултын нэвтрүүлэг зэрэг албан бус арга хэмжээтэй хослуулан зохион байгуулах нь оролцоог идэвхжүүлэх бас нэг арга болно. Мөн клуб, сонирхлын бүлэг, идэвхтэн, сайн дурын гишүүдийн оролцоо, дэмжлэг иргэдийн оролцоот үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх, зохион байгуулах, оролцоо сайтай залуусыг алдаршуулах нь ихээхэн ач холбогдолтой юм.

119


МОД

УЛЬ

2

Оролцооны стандарт▪ Амьдрал, үйл ажиллагаанд нь нөлөөлөх шийдвэр гарахад олон нийтийн дуу хоолойг

сонссон байх▪ Оролцогчдыг утга учиртай, зохистой арга замаар оролцоход шаардагдах мэдээллээр

хангах▪ Асуудлыг тодорхойлоход зөвшилцөл, ойлголцол, хамтын идэвхтэй үйл ажиллагаанд

үндэслэх▪ Үйл явц нь янз бүрийн сонирхлуудыг холбож, оролцогчийн санал санаачилгыг дэмжиж,

тэдний хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн байх▪ Шийдвэр, үйл ажиллагаанд хамааралтай оролцогчдыг үйл явцад татан оролцуулж,

тэдний санал санаачилгыг шийдвэрт харгалзах▪ Оролцогч талыг оролцооны чиглэл, зохион тодорхойлоход оролцогчдыг татан

оролцуулах▪ Оролцоо шийдвэрт хэрхэн нөлөөлснийг оролцогчдод тухай бүр тодорхой мэдээлэх

Хэлэлцүүлгийн менежментийн 4 сануулга: ▪ Зорилго, хэлэлцүүлгийн тов, байршил, хэлэлцэх асуудал тодорхой байх▪ Хэлэлцүүлгийн явцад иргэдэд чөлөөтэй оролцож, санал бодлоо илэрхийлэх боломж

бүрдүүлэх▪ Хэлэлцүүлгийг сайтар удирдан чиглүүлэх, хэлэлцсэн асуудлын талаар дүгнэлт хийх▪ Хэлэлцүүлгийн талаар тайлан, тэмдэглэл хөтөлж гарсан шийдвэрийн хамт иргэдэд

түгээх

“ХЭРВЭЭ БИ ЦЭЦЭГ БАЙСАН БОЛ...” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Бичгийн цаас • Өнгийн харандаа - оролцогч бүрд 5 ш

Бэлтгэх зүйлс• Асуултуудыг дэлгэцээр гаргахад

бэлдэх



Алхам 2. Оролцогчдод дасгалын хэрэглэгдэхүүнийг тарааж дараах асуултуудад хариулж, хариултаа зургаар илэрхийлэх ёстойг хэлнэ. /15 мин/• Өөрийгөө ямар нэгэн цэцэгтэй зүйрлэж, цаасан дээр зурна уу.• Энэ цэцгийн онцлог, давуу тал нь юу вэ?• Хүний амьдралд ямар ач тустай болохыг тайлбарлахын зэрэгцээ үүнийгээ

өөрийнхөө зан байдлын шинжтэй холбож бодохыг хүснэ. • Энэ цэцгийн сул тал нь юу вэ? Сул талыг өөрийнхөө сул талуудтай холбож

тайлбарлахыг хичээгээрэй.

120

МОДУЛЬ 2


Алхам 3. Оролцогчид асуултад хариулж зургаа зурж дуусмагц өөрсдийн зурсан зургийг хананд наана. /3 мин/

Алхам 4. Оролцогчид хананд наасан цэцгийн зургуудтай танилцаж дууссаны дараа хүн бүр өөрсдийн цэцгийг танилцуулж, яагаад өөртэйгөө зүйрлэх болсон тухай бусдадаа хэлнэ. /20 мин/

Алхам 5. Ижил зан ааш, ижил ур чадвар, ижил сул талтай хүмүүст харилцан ярилцах боломж олгох үүднээс 10 минутын чөлөөтэй ярилцлагын цаг олгоно. Ингэхдээ нэг хүнтэй хэт удаан ярихгүй. Аль болох олон хүнтэй өөрийнхөө ижил төстэй санагдсан зүйлийн талаар ярилцахыг сануулна. /10 мин/

Алхам 6. Дасгал ажлын дүгнэлт:Баг дотор олон янзын хүмүүс бий. Гэвч үнэт зүйл, өөрчлөлт хийхийг хүссэн асуудлаараа бид ихэвчлэн ижил байдаг. Тиймээс зорилгоо биелүүлэхийн тулд, урт хугацаанд бүлэг болон хамт ажиллахын тулд бид энэхүү дасгалын тусламжтайгаар сурагчид бие биеэ илүү сайн мэдэж авах юм.

ТӨРИЙН ШИЙДВЭР ГАРГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААН ДАХЬ ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦОО






Бид яагаад төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцох ёстой вэ?

Жишээ: Ногалэс хотыг хашаагаар таллан хуваажээ. Хашааны хойд хэсэг АНУ-ын Аризонагийн хот, харин өмнөд хэсэг нь Мексикийн Сонарагийн хот байдаг.

121


МОД

УЛЬ

2

Зурган мэдээлэл 1.

Хүснэгтэн мэдээлэл 1.Аризонагийн Ногалэс Сонорагийн Ногалэс

Өрхийн дундаж орлого 30,000$ Дундаж орлого 3 дахин багаДийлэнх хүн ам боловсрол эзэмшсэн Олон хүүхэд сургуульд хамрагдаж чаддаггүй.Дундаж наслалт өндөр Нярайн эндэгдэл өндөрДэд бүтэц сайн Авлига, гэмт хэрэг өндөрИргэд улс төрийн эрхтэй Иргэдийн оролцоо тааруу

Газарзүй, уур амьсгал ижил, оршин суугчид ижил гаралтай, ижил хоол хүнс, соёлтой боловч улс төрийн эрх, ардчиллын хөгжил өөр учир дээрх хоёр хотын ялгаа их байна.

АНУ-ын нэртэй улс төр судлаач Харолд Ласвэлл ардчилсан нийгэмд шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоо хангагдсан эсэхийг иргэд хэрхэн, яаж, ямар хэлбэрээр оролцож байгаагаас нь хараад дүгнэж болно гэж үзсэн байдаг.

Тухайн улс хэр зэрэг ардчилсан, эрх чөлөөтэй, нээлттэй улс вэ гэдгийг харуулах үзүүлэлт нь аливаа шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоог хэрхэн хангаснаар илэрхийлэгдэж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, бид ардчилсан улсад амьдарч байна уу гэдгийг хэмждэг гол үзүүлэлт бол бид бүхэн төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцох боломжтой байна уу? энэ нь хэр үр дүнтэй байна вэ? гэдгээр хэмжиж болно гэсэн үг.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд:• “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн

үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.”46

• “Шууд буюу төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхтэй.”47 гэж заасан нь иргэн хүн төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцох суурь зарчим, мөн чанарыг илэрхийлсэн.

Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлд баталгаажуулсан ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцох тухай заалт нь иргэд аливаа шийдвэр гаргах үйл ажиллагаа, тэр дундаа өөрт нь

46 Монгол Улсын Үндсэн хууль, 3 дугаар зүйлийн 1 47 Монгол Улсын Үндсэн хууль, 16-р зүйлийн 9

122

МОДУЛЬ 2


хамаарал бүхий улс төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг цаг алдалгүй, бүрэн гүйцэд авах, улмаар энэхүү үйл ажиллагаанд саналаа өгөх, үүний үндсэн дээр төр шийдвэр гаргахдаа иргэдтэй зөвшилцөх, тэдний зөвшөөрлийг авах буюу нэг ёсондоо иргэд өөрөө шийдвэр гаргагч болж, төр үүнийг баримтжуулах, баталгаажуулах үйл явц болохыг тодорхойлж буй хэрэг юм.

Бид улсаа хэр хэмжээнд хөгжингүй, ардчилсан, хүний эрхийг дээдэлдэг улс байлгамаар байна, төдий хэмжээнд төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд хяналтаа тавьж, оролцож байх хэрэгтэй гэсэн үг.

Ингэхийн тулд иргэд өөрсдөө эрхээ шаардаж мэддэг, идэвх санаачилгатай байх нь чухал. Иргэд нь шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд идэвхгүй, сул оролцож байвал төр нь тэдний оролцоогүй шийдвэр гаргах явдал улам бүр даамжирна гэдгийг байнга санаж, эрхээ үр дүнтэй, тогтмол шаардаж, улмаар эдэлж хэвших хэрэгтэй.

Төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд бид яаж оролцож болох вэ?- Сонгууль (УИХ, Ерөнхийлөгч, Орон нутгийн сонгууль)- ОНМХ (Олон Нийтийн Мэдээллийн Хэрэгсэл), цахим сүлжээнд санал бодлоо

илэрхийлэх- УИХ-ын гишүүн, Иргэдийн Хурлын төлөөлөгчтэй уулзах- Жагсаал, цуглаан зохион байгуулах- Өргөдөл, гомдол, санал хүсэлт бичих - Иргэний хөдөлгөөн гэх мэт.

Эдгээр оролцооны хэлбэрүүдээс дэлгэрэнгүй танилцуулбал,

1. УИХ-ын гишүүн, Иргэдийн хурлын төлөөлөгчтэй уулзах

Иргэд УИХ, Орон нутгийн сонгуульд оролцож өөрсдийгөө төлөөлж бодлого тодорхойлох, шийдвэр гаргах төлөөлөгчөө сонгож байгаа бөгөөд иргэдийг төлөөлж, тэдний өмнөөс шийдвэр гаргаж буй хүн нь иргэдийн эрх ашиг, сонирхлыг хүндэтгэж, тэдний дуу хоолой болж, шийдвэр гаргахад нөлөөлж чадаж буй эсэх нь иргэдэд хамгийн их хамаатай байдаг. Иймд төлөөлөгч чиний дуу хоолойг төрд хүргэх үндсэн үүрэгтэй. УИХ-ын гишүүн болон Иргэдийн хурлын төлөөлөгчтэй биечлэн цаг авч уулзаж эсвэл захидал илгээх, УИХ-ын гишүүний биет төлөөлөгчөөр дамжуулан тухайн тулгамдаж буй асуудлын талаар мэдээлэх, ярилцах, шийдвэрлүүлэх боломжтой.

2. Өргөдөл, гомдол гаргах

Өргөдөл нь төрийн байгууллага, албан тушаалтанд хандаж, гаргасан хүсэлт бөгөөд төрийн шийдвэр гаргасан албан тушаалтанд хүсэлт, санал, мэдэгдэл, мэдээлэл, шаардлагын зэрэг шинжтэй байж болно.

Гомдол нь төрийн байгууллага албан тушаалтны буруу шийдвэр, үйл ажиллагаанд гомдол гаргахыг хэлдэг. Өргөдөл гаргахдаа юуг анхаарах вэ?

• Өргөдөл гомдлыг бичгээр эсвэл амаар биечлэн гаргана.• Бичгээр гаргасан өргөдөл, гомдолд оршин суугаа газрын буюу шуудангийн хаягаа

бичиж гарын үсэг зурсан байна.• Өргөдлийг түүнд дурдсан асуудлыг шууд шийдвэрлэх эрх бүхий, байгууллага, албан

123


МОД

УЛЬ

2

тушаалтанд гаргадаг бол гомдлыг дээд шатных нь байгууллага, албан тушаалтанд гаргана.

• Төрийн байгууллага өргөдөл, гомдол гаргагчийг хүлээн авч уулзах байр, цагийн хуваарийг тогтоож, нийтэд мэдээлдэг.

• Өргөдөл, гомдлыг хүлээн авсан өдрөөс хойш 30 хоногт багтаан шийдвэрлэнэ.

Хэрэв чи ганцаараа улс төрийн шийдвэрт нөлөөлөх боломжгүй байгаа бол эсвэл үр дүнгүй санагдвал нийтлэг сонирхолтой хүмүүстэй эвлэлдэн нэгдэх нь үр дүнтэй арга юм. Үүнд улс төрийн нам, ТББ, иргэний хөдөлгөөн, жагсаал цуглаанд нэгдэж байж болно.

3. Жагсаал, цуглаан зохион байгуулах, оролцох

Монгол Улсын Үндсэн хуулиар иргэд эвлэлдэн нэгдэх, тайван замаар жагсаал, цуглаан хийх эрхийг баталгаажуулсан байдаг. “Монгол Улсын иргэдээс улс төр, нийгэм,эдийн засаг, хvний эрх, эрх чөлөөтэй холбогдсон асуудлаар vзэл бодол, санал, шаардлагаа нийтэд илэрхийлэх зорилгоор зохион байгуулж байгаа vйл ажиллагааг цуглаан гэнэ.”48 “Иргэд хот суурин газрын гудамж талбайгаар зохион байгуулалттайгаар жагсан явж, улс төр, нийгэм, эдийн засгийн гэх мэт асуудлаар vзэл бодол, санал, шаардлагаа илэрхийлж байгааг жагсаал гэнэ.”

Гудамж, талбайд жагсаал, цуглаан хийх тухай мэдэгдэл гаргаж түүнийгээ сум, дүүргийн Засаг даргад өгч бүртгүүлнэ. Жагсаал, цуглаан хийхээр төлөвлөсөн гудамж, талбай нь хоёр буюу түүнээс дээш сум, дүүргийн хилийн цэст хамаарах газар нутгийг хамарч байгаа бол мэдэгдлийг аймаг, нийслэлийн Засаг даргад өгч бүртгүүлнэ.49

- Жагсаал, цуглаан хийх тухай мэдэгдэлд түүний зорилго, эхлэх, дуусах хугацаа, оролцогчдын баримжаа тоо, хэрэглэх техник хэрэгсэл, цуглах, жагсан явах гудамж, талбай зэргийг тодорхой заана.

- Засаг дарга жагсаал, цуглаан хийх тухай мэдэгдлийг хүлээн авснаас хойш ажлын 3 өдрийн дотор түүнийг бүртгэсэн эсэхээ бичгээр мэдэгдэнэ.

- Жагсаал, цуглаан хийх мэдэгдлийг бүртгэх эсэх тухай асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд нэмж тодруулах буюу зохицуулбал зохих асуудал гарвал Засаг дарга 3 хоногийн дотор зохион байгуулагчтай харилцаж зохицуулах бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд жагсан явах чиглэлийг өөрчлөх эрхтэй.

- Засаг дарга 3 хоногийн дотор хариу мэдэгдээгүй бол зохион байгуулагч нь мэдэгдэлд дурдсан газарт, түүнд заасан хугацааны дотор жагсаал, цуглааныг зохион байгуулах эрхтэй.

- Шүүхийн болон эрх бүхий бусад байгууллагын шийдвэрээр үйл ажиллагаа нь зогсоогдсон буюу татан буугдсан, эсхүл албан ёсны бүртгэлгүй улс төрийн нам, төрийн бус байгууллага жагсаал, цуглаан хийх мэдэгдэл гаргасан бол Засаг дарга түүнийг хийхийг бүртгэхээс татгалзсан шийдвэр гаргавал 3 хоногийн хугацаанд жагсаал, цуглаан зохион байгуулагчид бичгээр мэдэгдэнэ.

Жагсаал, цуглаан зохион байгуулагч нь дараах үүрэгтэй:- хот, суурин газрын нийтийн аж ахуй, зүлэг, таримал, бусдын өмч хөрөнгөнд хохирол

учруулахгүй байх, жагсаал, цуглааны дараа гудамж, талбайг цэвэрлэж хэвийн байдалд оруулах;

- халуун, хүйтэн зэвсэг, хорт болон тэсэрч дэлбэрэх бодис, орчин тойрондоо болон хүний амь нас, эрүүл мэндэд аюул учруулж болохуйц аливаа зүйл, амьтан авч явж болохгүйг

48 Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хууль, 3-р зүйлийн 1-р заалт49 http://e-khutuch.mn/guide/show/51/465

124

МОДУЛЬ 2


жагсаал, цуглаанд оролцогчдод урьдчилан анхааруулж тийм тохиолдол илэрвэл холбогдох байгууллагад нэн даруй мэдэгдэж шаардлагатай арга хэмжээ авхуулах;

- жагсаал, цуглааны явцад аливаа хэлбэрээр хүч үл хэрэглэх, төр, байгууллага, хувь хүний хуулиар хамгаалагдсан нууцыг задруулахгүй байх, бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжлохгүй байхыг оролцогчдод урьдчилан анхааруулж, энэ заалт зөрчигдөхөд хүрвэл нэн даруй таслан зогсоох буюу холбогдох байгууллагад мэдэгдэх;

- согтууруулах ундаа, мансууруулах буюу хорт бодис хэрэглэсэн болон сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийг жагсаал, цуглаанд оролцуулахгүй байх, жагсаал, цуглааны явцад согтууруулах ундаа хэрэглүүлэхгүй байх;

- жагсаал, цуглаанд оролцуулахын тулд бусдыг эд мөнгөөр татах, айлган сүрдүүлэх, шахалт дарамт үзүүлэх болон бусад хэлбэрээр албадахгүй байх.

Та бүхэн үзэл бодлоо илэрхийлж, шаардлага тавьж жагсаал, цуглаан зохион байгуулах, түүнд оролцохдоо үндсэн шалтгаан болж буй асуудлыг зөв томьёолж, жагсаал, цуглаантай холбоотой хууль, тогтоомжуудыг сайтар судлах нь чухал юм.

4. Иргэдийн хөдөлгөөн

Иргэдийн эрх ашгийг шууд хөндсөн тодорхой нэгэн асуудлыг иргэд өөрөө өөртөө туслах, эсвэл олон нийтийн санаа бодолд нөлөөлж улс төрийн шахалт үзүүлэх “шууд бус” аргаар шийдвэрлэх үүднээс түр зуур эвсэн нэгдэх нь иргэдийн үүсгэл санаачилгын хөдөлгөөн юм. Иргэдийн хөдөлгөөний хэлбэр:

- Зөөлөн хэлбэр: Захидал бичих, өргөдөл гаргах, өргөх бичиг барих, энгэрийн тэмдэг хэрэглэх, өдөрлөг хийх, ухуулах хуудас, мэдээллийн самбар, илтгэл, нээлттэй хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн, гарын үсэг цуглуулах, маргаантай байгаа асуудлаар мэргэжлийн хүнийг оролцуулсан уулзалт зохион байгуулах гэх мэт.

- Аядуу хэлбэр: Эрдэм шинжилгээний тайлан, ярилцлага өгөх, алдар цуутныг татан оролцуулах, шүүхэд хандах, олныг хамарсан эсэргүүцлийн цуглаан хийх, жагсаалд оролцох

- Хурц хэлбэр: Замын хөдөлгөөн хаах, өлсгөлөн зарлах гэх мэт.

Цахим оролцоо:Сүүлийн жилүүдэд дижитал харилцаа холбоо хурдацтай хөгжиж байгаатай холбоотойгоор Засгийн газар, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудаас цахим үйлчилгээ авах, харилцах шинэ боломжууд бий болж, иргэдийн оролцоотой олон нийтийн үйл ажиллагаанд цахимаар хамрагдах, тухайлбал орон нутгийн ажилд оролцох, нийгмийн асуудалтай холбогдуулан санал бодлоо илэрхийлэх боломжийг олгож байна. “Иргэдийн оролцооны суваг болох интернет нь үзэл бодлоо илэрхийлэх, сонгогдсон төлөөлөгчидтэй холбоо тогтоох, байгууллагуудад элсэх, санал асуулга, зөвлөгөөнд оролцоход хамгийн түгээмэл хэрэглэгдэх болжээ.” (Засгийн газрын мэдээ 2019) Цахим платформууд нь улс төрийн оролцоо, хамтын ажиллагаа, хууль бус үйл ажиллагааг эсэргүүцэх, төрийн үйл ажиллагааны алдаа, дутагдлыг шүүмжлэх, иргэд эвлэлдэн нэгдэх, дуу хоолойгоо хүргэх боломжийг илүү хялбар бөгөөд олон хүнд хүргэдэг, үр нөлөө ихтэй хэлбэрүүдийн нэг болсоор байна. Жишээ нь: Твиттер нь дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн платформуудын нэг төдийгүй Твиттер дээрх “hashtags” нь тухайн хөдөлгөөнд нэгдэж байгаа иргэдийн тоо, хандлагыг харах боломж олгодог. Түүнчлэн, “Утааны эсрэг аав ээжүүдийн групп” фейсбүүк нэгдэл нь олон арван жил их хэмжээний санхүүжилт авсан ч үр дүнд хүрээгүй утааны эсрэг төрөөс явуулсан үр дүнгүй үйл ажиллагааг эсэргүүцэн нэгдсэн иргэдийн нэгдэл байсан. Уг группд элссэн хүмүүс утааг бууруулах үр дүнтэй арга ашиглахыг эрх баригчдаас шаардаж,

125


МОД

УЛЬ

2

мөн утааны эсрэг аливаа үйл ажиллагааны санхүүжилтийг хянах гэх мэт олон үйл ажиллагааг сайн дурын үндсэн дээр зохион байгуулдаг юм.

“ЦАХИМ ОРОЛЦОО” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Нарийн маркер

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 4 ширээг зэргэлдээ байрлуулна• Сандал - ширээ бүрд тэнцүү тоогоор засна



Алхам 2. Оролцогчдыг 4 багт хуваана. /3 мин/

Алхам 3. Багууд төрийн шийдвэрийг өөрчлөх, шийдвэрлэх шаардлагатай тодорхой нэг асуудал, нийгэмд хүргэх мессежээ тодорхойлох даалгавар өгнө. /5 мин/

Алхам 4. Олон нийт болон шийдвэр гаргагчдад хүргэх мессежээ олон нийтийн цахим сүлжээгээр хэрхэн хүргэх төлөвлөгөө боловсруулахыг хүснэ.

Алхам 5. Төлөвлөгөө боловсруулахдаа дараах асуултуудад хариулах байдлаар боловсруулна. /25 мин/• Таны мессежийг хүлээн авагчдын нас, хүйс, боловсролын түвшин, сошиал

медиа хэрэглээний түвшинг тодорхойлно.• Хүлээн авагчдад хамгийн ойлгомжтой, дэмжлэг авах байдлаар хэрхэн

мэдээллээ хүргэх төлөвлөгөөг боловсруулна.• Сошиал медиаг ашиглан хүргэх мэдээллийнхээ агуулгыг жагсаан бичнэ.• Хэдэн төрлийн бүтээлийг та бүхэн боловсруулан хүргэх боломжтой вэ? Видео,

постер, шууд дамжуулалт гэх мэт.• Хэдэн төрлийн суваг ашиглах вэ? Фэйсбүүк, инстаграм, твиттер гэх мэт суваг

тус бүрийн хэрэглэгчдийн онцлогийг тусгана уу.• Хэн юу хариуцахыг тодорхойлно уу.• Хэр их хугацаа зарцуулах хэрэгтэй гэдгээ төлөвлөгөөндөө тусгана уу.

Алхам 6. Багууд боловсруулсан мессеж, төлөвлөгөөгөө танилцуулах. /15 мин/

126

МОДУЛЬ 2


ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦООГ ТОДОРХОЙЛСОН ЭРХ ЗҮЙН ОРЧИН






Ихэнх улс оронд шийдвэр гаргах үйл явцад иргэдийг албан ёсоор оролцуулах асуудлыг хуульчилсан байдаг. Хуульчлахдаа шууд оролцооны арга хэрэгслээр, эсвэл тодорхой асуудлаар шийдвэр гаргалтад заавал оролцуулж байхаар заадаг. Жишээлбэл, иргэд төлөөллийн байгууллага, захиргааны байгууллагад өргөдөл, санал гаргах, хүсэлт тавих хэлбэрээр оролцдог. Энэ нь иргэд ямар үе шатанд хэрхэн оролцох болон ямар хил хязгаарыг давахгүй байх, ямар асуудалд оролцох зэргийг нарийн тодорхой зохицуулдаг байна.

Иргэд төрийн хэрэгт оролцох 2 үндсэн хэлбэр байдаг. Үүнд:• Шууд бус оролцоо Иргэдийн албан бус оролцоо нь ихэнх тохиолдолд тэдний санаачилгаар зохион

байгуулагддаг. Тиймээс иргэдийн саналыг аль болох шийдвэрт тусгаж байх нь тэднийг идэвхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Иргэд УИХ-ын гишүүн, өөрийн оршин суугаа аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгчдөөр дамжуулан шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцох

• Шууд оролцоо Аливаа төр, нийгэм, орон нутгийн хүрээний асуудлыг шийдэх үйл хэрэгт өөрийн биеэр

оролцохыг ойлгож болно. Тухайлбал:- Өөрийн орших газрын баг, хорооны иргэдийн нийтийн хуралд оролцох- Олон нийтийн санал асуулга явуулахад оролцох- Хуулийн хэлэлцүүлэгт оролцох- ТББ-аар дамжуулах- Сонин хэвлэл, телевизээр үзэл бодлоо илэрхийлэх- Төрийн байгууллага, албан тушаалтанд захидал бичих гэх мэт.

Иргэдийн төрийн үйл ажиллагаанд шууд оролцох эрх нь өнөөдрийн байдлаар ИТХ-ын, УИХ-ын, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцох, баг хорооны ИНХ-д оролцох, ард нийтийн санал асуулгад оролцох, мөн дээрх байгууллагуудад сонгогдох эрхээр хуульчлагдсан байна.

Иргэд төлөөллийн байгууллага болон төлөөлөгчдөөр дамжуулан оролцох боломж: Эдгээр хуулиудад иргэдийн төлөөллийн байгууллага болон төлөөлөгчдийн эрх хэмжээг хуульчилсан заалтууд голдуу байгаагаас тэдгээрийн үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоог хангаж ажиллах талаарх зохицуулалт маш бага байна. Гэхдээ ИНБ-уудын түншлэл Засгийн Газартай хамтран ажиллаж байгаа нь сайшаалтай юм.

127


МОД

УЛЬ

2

Иргэдийн хяналт үнэлгээний эрх зүйн орчин нь шууд болон шууд бус хяналтын тухай асуудал байдаг бөгөөд Монгол Улсын Үндсэн хуульд иргэдийн хяналт, үнэлгээ хийх эрхийн талаар тусгайлсан заалт байхгүй байна. Харин хяналт, үнэлгээ хийх эрхийг ихэнх тохиолдолд төрийн байгууллага, албан тушаалтанд олгож Төрийн Аудитын тухай (2003), Төрийн хяналт шалгалтын тухай (2003) хуулиуд батлагдсан байна. Эдгээр хуулиудад иргэдийн хяналт, үнэлгээ хийх эрхтэй холбоотой гурван төрлийн заалтууд байна.

Нэгд: Хуульд өөрөөр заагаагүй бол төрийн аудитын байгууллага гүйцэтгэлийн аудитын болон бусад тайланг хэвлэн нийтлэх буюу бусад арга замаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олон нийтэд түгээх, аудитын байгууллага өөрийн хийсэн аудитын тайлангийн жагсаалтыг улирал тутам гаргаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр болон цахим сүлжээгээр мэдээлэх, иргэдэд нууцад хамаарах мэдээлэл агуулснаас бусад аудитын тайланг хэвлэмэл эхээр нь буюу хувилж өгнө хэмээн заажээ.

Хоёрт: Иргэдийн төлөөллийн байгууллага /ИТХ/ хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллагын тайланг хэлэлцэхээр заасан ч яаж тайлагнах, ИТХ-ын санал дүгнэлтийн талаар тодорхой тусгаагүй байна.

Гуравт: Хяналт шалгалтын байгууллага хяналт шалгалт хийхдээ ТББ, иргэдийн дэмжлэгийг авч болох ба өөрийн эрхлэх хүрээний асуудлаар иргэдээс ирүүлсэн мэдээллийн дагуу хяналт шалгалт явуулж болно хэмээн заажээ. Гэвч энэ нь иргэд, ТББ-ын дэмжлэгийг хэрхэн авах талаар тусгаагүй, мөн хяналт шалгалт явуулах эсэх нь тухайн Хяналт шалгалтын байгууллагын асуудал болж байна.50

Залуучуудын оролцоо гэдэг нь залуучуудын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн хөгжил, шийдвэр гаргах түвшинд үзэл бодлоо илэрхийлэх, оролцох үйл явцыг хэлдэг.

Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хуульЭнэ хуулийн зорилт нь төрөөс залуучуудын хөгжлийг дэмжих эрх зүйн үндсийг тогтоож, нийгмийн хөгжилд оролцох залуучуудын оролцоо, эрх, үүргийг тодорхойлохтой холбогдсон харилцааг зохицуулахад чиглэгдсэн. Тухайлбал залуучуудын хөгжил, оролцоог хэрхэн дэмжих талаар заасан байдаг тус хууль нь 25 зүйлтэй. Үүнээс заримыг онцолбол:

13 дугаар зүйл. Нийгмийн хөгжилд залуучуудын оролцоог дэмжих13.1.Төрөөс залуучуудын оролцоог дараах чиглэлээр дэмжинэ:

13.1.1.залуучууд өөрсдийн эрх ашигт нөлөөлөх аливаа асуудлаар шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох, хэрэгжилтийг хамтран зохион байгуулах, биелэлтэд нь хяналт тавих;

13.1.2.залуучуудын иргэний нийгмийн байгууллагын нийтэд тустай үйл ажиллагааг дэмжих;

13.1.3.залуучуудын хүмүүнлэгийн болон сайн дурын ажилд оролцох оролцоог дэмжих.

14 дүгээр зүйл.Залуучууд шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцох, нөлөөлөл үзүүлэх14.1.Залуучуудыг шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцуулах талаар дараах арга

хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ:14.1.1.шийдвэр гаргах, нөлөөлөл үзүүлэх, хяналт тавих үйл ажиллагаанд шууд

болон өөрийн төлөөллийн байгууллага, хуулийн этгээдээр дамжуулан оролцох боломжийг бүрдүүлэх;

14.1.2.сайн засаглалыг хөгжүүлэх, авлигатай тэмцэх, түүнийг бууруулах үйл ажиллагаанд залуучуудын оролцоог дэмжих.50 WMD, УТБА, “Иргэдийн оролцооны эрх зүйн орчин ба үнэлгээ” УБ, 2013 он, 17-18-р тал

128

МОДУЛЬ 2


Залуучуудын сайн дурын ажилд оролцох оролцоог дэмжих талаар 15-р зүйл15 дугаар зүйл. Сайн дурын ажилд оролцох оролцоог дэмжих51

15.1.Залуучуудын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага залуучуудын иргэний нийгмийн байгууллага, нийтэд тустай үйл ажиллагаа, хөдөлгөөнийг дараах чиглэлээр дэмжинэ:

15.1.1. залуучуудыг бие даан амьдрах, нийгэм, эдийн засгийн эрсдэлээс хамгаалахад чиглэсэн мэдээлэл, сурталчилгаа, нөлөөллийн арга хэмжээг тэдний оролцоо, дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулах;

15.1.2. залуучуудын соёл, боловсрол, иргэний үүрэг, хариуцлагыг дээшлүүлэх ажлыг зохион байгуулах;

15.1.3. зорилтот бүлгийн залуучуудыг нийгэмшүүлэх, хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх чиглэлээр олон нийтэд түшиглэсэн үйл ажиллагааг сайн дурынхны оролцоотойгоор зохион байгуулах;

15.1.4. хараа хяналтгүй хүүхдийг нийгэмшүүлэх, ахмад, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, хүүхдийн асрамж, халамжийн үйл ажиллагаанд сайн дурынхан, аж ахуйн нэгж, байгууллага хамтран ажиллахыг дэмжих.

15.2. Энэ хуулийн 6.1.3, 6.1.4-т заасан сайн дурын ажилд оролцсон цагийг бүртгэж, баталгаажуулах журмыг хөдөлмөрийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага баталж, залуучуудын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага хэрэгжүүлнэ.

16 дугаар зүйл. Хүмүүнлэгийн ажилд оролцох оролцоог дэмжих16.1.Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг дарга энэ хуулийн 6.1.3, 6.1.4-т заасан сайн

дурын болон хүмүүнлэгийн ажилд оролцсон залуучууд болон залуучуудын иргэний нийгмийн байгууллагын сайн туршлагыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан алдаршуулж, олон нийтэд түгээн дэлгэрүүлнэ

20 дугаар зүйл.Залуучуудын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагын чиг үүргээс онцлох нь:

20.1.1.залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль тогтоомж, төрийн бодлого, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах;

20.1.2.орон нутгийн салбар, нэгжийг мэргэжил, арга зүйн удирдлагаар хангаж, ажлын уялдаа холбоог сайжруулах арга хэмжээ авах, ажлын гүйцэтгэлийн тайланг үнэлэх;

20.1.3.залуучуудын асуудал эрхэлсэн бүх шатны байгууллагад ажиллаж байгаа ажилтнуудын мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх, мэргэшүүлэх ажлыг зохион байгуулах;

20.1.4.залуучуудын талаар мэдээллийн сан бүрдүүлж, хөтлөх;20.1.5.залуучуудын хөгжлийг хангахад дэмжлэг үзүүлж, амжилт гаргасан хуулийн

этгээдийг алдаршуулах, шагнаж, урамшуулах;20.1.6.залуучуудын үүсгэн байгуулсан төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагааг

дэмжих;20.1.7.залуучуудын хөгжлийн чиглэлээр хууль тогтоомжийн хүрээнд гадаадын

болон олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллах;20.3.Залуучуудын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага нь орон нутагт

залуучуудад зориулсан нэг цэгийн үйлчилгээ үзүүлэх залуучуудын хөгжлийн төвтэй байна.

Залуучуудын сайн дурын ажлыг бүртгэх, баталгаажуулах журамХөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдын тушаалаар 2019 онд уг журмыг баталсан байдаг. Энэхүү журмаар Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.1.3, 6.1.4, 13 дугаар зүйлийн 13.1.3, 15 дугаар зүйлийн 5.2 дахь хэсэгт заасан хүмүүнлэгийн болон сайн дурын ажилд залуучуудыг хамруулах, бүртгэх, оролцоог баталгаажуулах, ажлын туршлагад тооцох үйл ажиллагааг зохицуулдаг. Сайн дурын ажлын талаар энэхүү журамд:

51 Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль

129


МОД

УЛЬ

2

Залуучуудыг сайн дурын ажилд хамруулахад дараах зарчмуудыг баримтална:o сайн дурын, хууль ёсны тэгш эрхийн зарчимд нийцсэн байна;o нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, үзэл бодол, боловсролын хувьд

ялгаварлан гадуурхахгүй;o хүний эрх, эрх чөлөөг эрхэмлэж, хүнлэг, энэрэнгүй байна;o хувь хүн, байгууллагын нууцыг чандална;o эв нэгдэл, хамтын ажиллагаанд суурилсан;o аюулгүй байдлыг хангасан;o хүчирхийллийн бүх хэлбэрийг үл дэмжсэн;o ашгийн төлөө бус, арилжааны шинж чанар агуулаагүй;o ил тод, нээлттэй;o архи, согтууруулах ундаа, мансууруулах бодис, тамхи, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл,

хорт буруу зуршил сурталчлахгүй;o уян хатан цагийн хуваарьтай байна.

Залуучуудын хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөрЗалуучууд өөрийнхөө төлөө болон нийгмийн төлөө хүлээх хариуцлагыг дээшлүүлэх, хөгжих, эрх ашгаа хамгаалах, нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын амьдралд оролцох оролцоог өргөжүүлэх ээлтэй орчныг бүрдүүлэх замаар чадварлаг, бүтээлч, ёс суртахуунтай, боловсролтой, соёлтой иргэн болж төлөвших, тэдний улс орныхоо хөгжилд оруулах хувь нэмрийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Залуучуудын хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөрийг төрөөс баталсан. Монголын залуучуудын үндэсний хөтөлбөрийг 1995-2005 онд, 2006-2015 онд, 2015-2020 онд, 2020 онд тус тус батлан хэрэгжүүлж байв. Засгийн газраас 2019 онд баталсан Залуучуудын хөгжлийн үндэсний хөтөлбөрийн зорилго нь залуучуудын нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын амьдралд идэвхтэй оролцож, хөгжилд бодитой хувь нэмэр оруулах таатай орчныг бүрдүүлэх замаар эх оронч үзэлтэй, тусгаар тогтнол, түүх, хэл, өв соёлоороо бахархдаг, байгаль орчноо хайрлан хамгаалдаг, өөрийн, гэр бүлийн болон нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлага, хуулиар олгогдсон эрх, үүргээ ухамсарладаг өрсөлдөх чадвартай иргэн болоход нь дэмжлэг үзүүлэхэд оршино.

Залуучуудын оролцоог хариуцсан байгууллагуудЗалуучуудын үндэсний зөвлөл. 2017 онд батлагдсан ЗАЛУУЧУУДЫН ХӨГЖЛИЙГ ДЭМЖИХ ТУХАЙ хууль нь 15-34 насны залуучуудын хөгжил, оролцоог дэмжихэд үйлчлэх бөгөөд 22 дугаар зүйлийн дагуу Залуучуудын хөгжлийн үндэсний болон салбар зөвлөл юм.

22.1. Залуучуудын хөгжлийг дэмжих салбар дундын үйл ажиллагааг үндэсний болон орон нутгийн түвшинд уялдуулан зохицуулах чиг үүрэг бүхий Залуучуудын хөгжлийн үндэсний зөвлөлийг Монгол Улсын Ерөнхий сайд, орон нутагт залуучуудын хөгжлийн салбар зөвлөлийг аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг дарга тус тус тэргүүлнэ.

Залуучуудын хөгжлийн төв. Youth for understanding. Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Щвейцарийн хөгжлийн агентлаг, НҮБ-ын Хүн амын сангийн дэмжлэгтэйгээр 2013-2017 онд “Залуучууд хөгжил” төслийг хэрэгжүүлсэн. Төслийн хүрээнд 11 аймаг, гурван дүүрэг, хоёр суманд “Залуучуудын хөгжлийн төв”-ийг байгуулсан. Эдгээр төв нь өсвөр үе, залуучуудыг хөгжүүлэх, тэдний хөдөлмөрлөх, өөрийгөө хөгжүүлэх бүтээлч ухамсар, сэтгэлгээ, тэднийг өөрсдийн эрх ашигт нөлөөлөх аливаа асуудлаарх шийдвэрт оролцоход дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагааг тухайн дүүрэг, орон нутагтаа зохион байгуулах зорилготой.

130

МОДУЛЬ 2


Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газар. Залуучуудын хөгжил, оролцоо, манлайллын талаарх төрийн бодлого, төсөл хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах, сурталчлах, залуучууд өсвөр үеийнхний хөгжил, оролцоог дэмжсэн нийгмийн орчинг бүрдүүлж, нийгмийн үйлчилгээ үзүүлэхэд салбар дундын зохицуулалтыг хангах, орон нутгийн нэгж, харьяа байгууллагад арга зүйн дэмжлэг үзүүлэх зорилготой.

Монголын залуучуудын эвсэл. 2013 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдөр залуучуудын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 16 байгууллагууд нэгдэн гарын үсэг зурснаар Монголын Залуучуудын Эвсэл байгуулагдсан. Одоогийн байдлаар Эвсэл нь нийт 30 гаруй залуучуудын байгууллагын эгнээндээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Уг байгууллага нь залуу хүмүүсийн өөрсдийнх нь бодит оролцоонд тулгуурлан, нийгэмд эерэг өөрчлөлтүүдийг хийж, харилцан суралцан, хөгжих боломжийг олгодог. Үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл нь төлөөлж буй бүлэг болох залуучуудын ашиг сонирхлыг тэргүүнд тавих юм. Залуучуудын олон талын төлөөлөл гишүүнчлэлийн хувьд хангагдаж байна. Жишээлбэл, хөгжлийн бэрхшээлтэй, бэлгийн цөөнхийн залуусын байгууллага, охид, залуу эмэгтэйчүүдийн чиглэлээр ажилладаг мэргэшсэн байгууллага зэргийг дурдаж болно.

Монголын оюутны холбоо. Монголын байгууллагуудаас хамгийн анх буюу 1945 онд НҮБ-ын гишүүн статустай Олон Улсын Оюутны Холбооны жинхэнэ гишүүнээр элссэн. Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй төрийн өмчийн болон төрийн бус их, дээд сургууль, коллеж, МСҮТ-дэд болон гадаад улсуудад их, дээд сургууль, коллеж, мэргэжлийн сургуулиудад Монголоос элсэн суралцаж буй 170.000 гаруй оюутан, суралцагчийн нийтлэг эрх ашгийг хамгаалан, амжилттай суралцах нөхцөлийг нь бүрдүүлэн ажил зорилготой оюутны төрийн бус төв байгууллага юм. МОХ нь нийгмийн бүхий л салбар, нэгж, чиглэл, давхарга руу хандсан, төвлөрсөн болон боловсрол, хүмүүнлэгийн ажлуудыг зохион байгуулдаг.

НҮБ-ын Залуучуудын Зөвлөх Хороо. Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газар. Монголын хүүхэд, залуучуудын дуу хоолойг НҮБ-ын төсөл хөтөлбөрүүдэд тусгах, тэдний оролцоог хангах зорилготой бөгөөд энэ зорилгын хүрээнд 2008 онд “Мини НҮБ” залуучуудын үндэсний чуулганаас гаргасан зөвлөмж, 2010 оны “Харилцан ойлголцол ба Хамтын ажиллагаа” залуучуудын үндэсний чуулганаас гаргасан зөвлөмж, НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 64 дүгээр чуулганаар баталсан 64/134 дүгээр тогтоол, Туркийн Истанбул хотноо 2010 оны 7 сарын 31-ээс 8 дугаар сарын 13-ны өдрүүдэд хуралдсан Дэлхийн залуучуудын V их хурал, Мексикийн Засгийн газрын санаачилгаар тус улсын Леон хотноо 2010 оны 8 дугаар сарын 24-27-ний өдрүүдэд хуралдсан Дэлхийн залуучуудын бага хурлаас гаргасан зөвлөмжид үндэслэн залуучуудын сайн сайхан, эрүүл энх, тогтвортой хөгжлийг цогцлоон хөгжүүлж, залууст ээлтэй орчныг бий болгохын төлөө ажилладаг байна.

Youth for understanding. YFU бол 67 жилийн түүхтэй олон улсын боловсролын ашгийн төлөө бус байгууллага юм. Уг байгууллага нь олон улсын соёлын солилцоо хөтөлбөрийн хүрээнд дэлхий даяар байрлах 50 гаруй орны ахлах сургуульд 6 сар эсвэл 1 жилийн хугацаатай суралцах боломжийг өсвөр үеийнхэнд олгодог байна. Монгол Улсын YFU байгууллага анх 2004 онд үүсэж анхны сурагчдаа ХБНГУ-руу сольж байсан түүхтэй. Түүнээс хойш Франц, Итали, АНУ, Хятад, Аргентин, Швед, Нидерланд, Бельги, Чили, Эстони, Финланд, Япон, Солонгос гэх мэт 50 гаруй оронд Монгол сурагчдаа явуулах боломжтой болсон. Улс хоорондын өсвөр үеийн солилцоо нь улс үндэстнүүдийн харилцан ойлголцолд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулдаг гэсэн үзэл санааны үүднээс YFU байгууллага хөгжиж ирсэн. Өсвөр үеийнхэн энэхүү хамтын

131


МОД

УЛЬ

2

ажиллагаанд оролцсоноороо гадаад айлд амьдарч, өдөр тутмын үйл ажиллагаанд оролцож бие дааж шийдвэр гаргах, хариуцлага хүлээх, өөрийгөө хөгжүүлэх, бие хүний хувьд төлөвших, хэлний мэдлэгтэй болохоос гадна ирээдүйн ажил амьдралдаа хэрэг болох чадвар, туршлагыг олж авдаг тул олон орны эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ хамгийн найдвартай, туршлагатай “Сурагч солилцоо” хөтөлбөрт хамруулдаг юм.

ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭХ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас • Нарийн маркер

Бэлтгэх зүйлс• Асуултуудыг дэлгэцэд харуулах• Ширээ - 4 ширээг танхимд тойрог хэлбэрээр засна • Сандал - ширээний тоонд тэнцүү хуваан байрлуулна


Алхам 1. Чиглүүлэгч оролцогчдоос ямар нэг сайн дурын ажил, оролцооны ажлуудад хамрагдаж байсан эсэхийг асууна.

Алхам 2. Оролцогчдыг хамрагдсан байдлаар буюу “1.Оролцож байсан”, “2. Оролцдоггүй” гэсэн хариултын дагуу 2 багт хуваана. (Оролцож байсан 2 баг, Оролцож байгаагүй 2 баг байна.) /5 мин/

Алхам 3. Багуудад цаас, маркерыг тарааж өгнө. /2 мин/

Алхам 4. Чиглүүлэгч багуудад оноосон дараах асуултуудыг асууна. /8 мин/• Баг 1,3 асуулт: (1)

▪ Сайн дурын ажлуудад хэр их оролцдог вэ?▪ Сайн дурын ажилд оролцох, зохион байгуулахад ямар байдаг вэ?▪ Сайн дурын ажилд оролцох явцад ямар асуудлууд тулгамдаж байсан бэ?

Тэдгээрийг хэрхэн даван туулж байсан бэ? • Баг 2,4 Асуулт: (2)

▪ Сайн дурын ажилд ямар шалтгаанаар оролцож байгаагүй вэ? ▪ Сайн дурын ажилд оролцох талаар бодож байсан уу? Тийм бол ямар

чиглэлээр оролцох вэ?▪ Сайн дурын ажилд оролцоход ямар бодит саад бэрхшээл тулгарна гэж

таамаглаж байна вэ?

Алхам 5. Багууд асуултуудынхаа хариултыг нэгтгэн ярилцаж, цаасан дээрээ бичнэ. /10 мин/

Алхам 6. Багууд хариултын цаасаа самбарт наана. Хариултуудыг харан танхимаараа хэлэлцэж, залуучуудын оролцоо, сайн дурын ажлыг хэрхэн өрнүүлэх талаар ярилцана. /15 мин/

132

МОДУЛЬ 2


ХУУЛЬ ТОГТООХ БОЛОН ИНСТИТУЦЧЛАГДСАН ТОГТОЛЦООНД ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦОХ БОЛОМЖУУД






Жишээ: Өмнөд Солонгосын Ерөнхийлөгч Пак Гын Хэ албан үүргээ гүйцэтгэхдээ дотнын найзаа төрийн хэрэгт оролцуулсан нь Сөүлийн талбайд олон зуун мянган хүн цугларч “Пак Гын Хэ ерөнхийлөгч огцор” хэмээн хөдөлгөөн өрнөхөд хүргэж, 2016 онд тус ерөнхийлөгч албан тушаалаасаа огцорсон. Төв талбайд цугласан эдгээр жагсагчдын дийлэнх нь оюутан залуус, ахлах сургуулийн сурагчид байжээ. Зөвхөн Сөүл ч гэлтгүй бусад хотын оюутнууд ч мөн цугларсан байна. Жагсаалын анхны шалтгаан нь Инхва их сургуулийн оюутан Жон Юра тусгай элсэлтийн шалгалтгүй тус сургуульд элсэж, хичээлдээ суудаггүй ч багш нар нь сайн дүн тавьдаг байсан нь бусад оюутнуудад шударга бус санагджээ. Элсэлт, дүн зэрэг нь бүгд авлигатай холбоотой нь тодорхой болж сургуулийн захирал өөрийн хүсэлтээр огцорчээ. Жон Юрагийн хэрээс хэтэрсэн байдал нь сэтгүүлчдийн анхаарлыг татсан бөгөөд оюутнуудын жагсаалын үеэр хэн болохыг судлахад ерөнхийлөгчийн дотнын найз гэх Чой Сүн Шилийн охин гэдгийг тогтоосон байна.

Энэхүү үйл явдлаас харахад Солонгосын жирийн нэгэн ахлах сургуулийн сурагчид, оюутнуудын шударга бус үйлдлийн эсрэг тэмцэл нь тухайн үеийн авлига, хээл хахууль, хууль бус үйлдэл хийж байсан ерөнхийлөгчийг албан тушаалаас огцруулахад хамгийн их нөлөө үзүүлсэн байна.

Манай улсад ч мөн адил залуус хууль тогтоох болон институтлагдсан тогтолцооны шийдвэр, үйл ажиллагаанд нөлөөлөх, хууль бус шийдвэрийг таслан зогсоох боломжтой.

Төрийн бодлого боловсруулна гэдэг бол бодит амьдрал дээрх нарийн төвөгтэй нийгмийн харилцааг нэг мөр зохицуулахаар оролдож буй явдал юм. Харин энэ үйл явц нь албан ёсны дүрэм журамд баригдаж, хязгаарлагдмал цаг хугацаанд хийгддэг тул алдаа дутагдалтай байх нь бий. Хууль тогтоох байгууллага, төрийн үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоо бага байх нь чанар муутай бодлого боловсруулах, хуулийг дагаж мөрдүүлэх болон хэрэгжүүлэхэд муугаар нөлөөлөх, мөн батлагдсан хууль болон түүний нийгэм, улс төр болон эдийн засагт үйлчлэх үүргийн хооронд томоохон зөрүү гарахад хүргэдэг.52

52 Сонгогчдын Боловсролын төв, Р.Бурмаа, “Хууль тогтоох үйл явцын ил тод байдал, мэдээллийн хангамж”, УБ

133


МОД

УЛЬ

2

Иймд иргэд алдаа гарахаас сэргийлэх, гаргасан алдаа дутагдлыг залруулах зорилгоор хууль тогтоох, институтцчлагдсан тогтолцоонд оролцох нь зүйн хэрэг юм. Ялангуяа манай хүн амын дийлэнх хувь нь залуучууд учир төрийн бодлого, шийдвэрт залуу үеийнхэн оролцох нь хамгийн чухал. Залуус хууль тогтоох үйл ажиллагааны үе шатуудад дараах байдлаар оролцох боломжтой.

Залуучуудын оролцооны аргууд: • Уулзалт, зөвлөгөөн, хэлэлцүүлэг зохион байгуулах

o Уулзалт, зөвлөгөөн, хэлэлцүүлэг нь Иргэний танхимын үндсэн үйл ажиллагааны нэг бөгөөд шийдвэр гаргах үйл явцад иргэдийн оролцох боломжийг бүрдүүлж өгдөг хамгийн чухал хэрэгсэл юм. Хэлэлцүүлгийг зохион байгуулалттай, оролцоонд тулгуурлан амжилттай явуулахын тулд дараах алхмуудыг ашиглах боломжтой. Дарааллын хувьд дараах үе шаттай.53

o Хэлэлцэх асуудлын талаарх мэдээллийг тухайн асуудлыг хэлэлцүүлэхээр санал тавьсан төрийн байгууллагаас урьдчилан авах: Жишээ нь: Хан-уул дүүргийн Иргэний танхимын журмын 4-рт: “Нээлттэй хэлэлцүүлгийн төслийн анхны эх, түүний товч агуулга, төслийн үндэслэлийн танилцуулгыг ажлын 14-өөс доошгүй хоногийн өмнө Иргэний Танхимын ажилтнууд хүлээн авсан байна” гэж заасан байдаг.

o Хэлэлцүүлгийн зар, гол агуулга, нэмэлт мэдээллийг олон нийтэд хүргэх: Хэлэлцүүлгийн талаар хаана, хэзээ, ямар сэдвийн хүрээнд хэдий хугацаанд, ямар байгууллага зохион байгуулах гэж байгаа талаар холбогдох бүхий л мэдээллийг дараах сувгийг ашиглан иргэдэд хүргэх хэрэгтэй. Үүнд: Орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, ИТХ, ЗДТГ-ын мэдээллийн самбар, олон нийтийн үйлчилгээний газрын зарын самбар болон дуут зарын товчоо, худаг, хүүхдийн тоглоомын талбай, төрийн үйлчилгээний байгууллагуудын самбар, өөр бусад хүн олноор цугладаг газар гэх мэт.

o Хэлэлцүүлгийн хөтөлбөрийг боловсруулах: Хуулийн төслийн санал, орон нутгийн тулгамдсан асуудал, Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэрийн төслийн танилцуулгын хугацаа, урилгаар болон урьдчилан үг хэлэхээр бүртгүүлсэн хүмүүсийн цаг, асуулт хариултын цагийг тооцон хөтөлбөрөө боловсруулаарай. Хэлэлцүүлгийн хөтөлбөрт хэлэлцүүлгийн сэдэв, зорилго, зохион байгуулж буй байгууллага, харилцах хаяг, үг хэлэх хүмүүсийн нэрс, албан тушаал, хэлэлцүүлгийн талаарх нэмэлт мэдээлэл авч болох хаягийг тодорхой тусгах хэрэгтэй. Хэлэлцүүлгийн хөтөлбөрийг Иргэний танхим болон хамтран зохион байгуулж буй байгууллага харилцан ярилцаж боловсруулснаар илүү үр дүнтэй явуулах боломж бүрдэнэ.

o Хэлэлцүүлгийн танилцуулга бэлтгэх: Хуулийн төслийн танилцуулга, ИТХ-ын шийдвэрийн тухай болон төрийн үйлчилгээний журмын талаарх танилцуулга аль нь ч байсан тэдгээрийг ойлгомжтой үг хэллэг, хэлбэрээр иргэдэд хүргэх нь гол танилцуулгыг хийж байгаа хүний үүрэг юм. Зарим тохиолдолд чиглүүлэгч ч гэсэн гол танилцуулгыг хийх шаардлага гарч болно. Хэн ч хийсэн бай уншиж буй хүнийг залхаахааргүй, хэтэрхий жижиг үсгээр олон өгүүлбэр бичихгүй, хуулийн хүнд нэр томьёог аль болох хэрэглэхгүйгээр танилцуулгыг бэлтгэх хэрэгтэй юм. Танилцуулгыг олон хүнд ойлгомжтой, хүртээмжтэй хүргэхийн тулд үзүүлэн материал давхар ашиглах, зураг, бодит жишээ, хүснэгт, графикийг танилцуулга буюу илтгэлдээ оруулах нь зүйтэй. Ингэснээр бичиг үсэггүй, өндөр настай, хөгжлийн бэрхшээлтэй гээд хэлэлцүүлэгт оролцож буй бүх хүмүүст мэдээллээ жигд хүргэх боломжтой болно.

o Хэлэлцүүлэгт оролцогчдын үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхэд хүндэтгэлтэй хандах: Хэлэлцүүлэг нь хүссэн хүн бүр нас хүйс, гарал үүсэл, боловсролын түвшин, итгэл үнэмшлээсээ үл хамааран үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломжийг иргэдэд олгож

53 КАС, Сонгогчдын боловсролын төв, “Иргэний танхим-Иргэдийн оролцоо”, УБ, 2016 он, 28-29-р тал

134

МОДУЛЬ 2


байгаа билээ. Иймээс хэн нэг оролцогч үгээ хэлж, хууль, шийдвэрийн төслийн талаарх саналаа илэрхийлж байх явцад бусад оролцогчид болон чиглүүлэгч хүндэтгэлтэй, хүлээцтэй хандах ёстой. Чиглүүлэгчийн хувьд та тухайн хүний илэрхийлсэн үзэл бодол, дүгнэлтийг шүүмжлэх, эсэргүүцэх, үл ойшоох үйлдлүүдийг хийж болохгүй. Харин хэлж ярьсан зүйлийг нь тэмдэглэж авах хэрэгтэй.

o Хэлэлцүүлгийн зохион байгуулалт хийх явцад хамгийн чухал, зайлшгүй санаж байх зүйл тэмдэглэл хөтлөх явдал юм. Энэ ажил үүрэг нь аливаа хурал, хэлэлцүүлэг, зөвлөгөөний үеэр хөтлөгчтэй хамтран ажиллах нарийн бичгийн ажилтанд оногдоно.

• Нээлттэй сонсголo Нээлттэй сонсгол нь иргэн төрийн шийдвэр гаргах эрх бүхий байгууллагын хэлэлцэх

гэж буй тодорхой хууль, шийдвэрийн төслийн талаар байр сууриа илэрхийлж, шийдвэр гаргагч сонсоно гэсэн санааг агуулдаг.

o Нээлттэй сонсгол нь олон нийтэд нээлттэй үйл явц бөгөөд хүссэн хүн бүр түүнд оролцож байр суурь, үзэл бодлоо илэрхийлэх, эсхүл санал, тайлбар, нотлох баримтаа бичгээр ирүүлэх боломжийг олгодог. Нээлттэй сонсгол нь энгийн хэлэлцүүлгээс ихээхэн ялгаатай. Хамгийн гол ялгаа нь сонсголын явцад аль болох олон хүнд байр сууриа илэрхийлэх боломж олгох үүднээс энгийн хэлэлцүүлгийн үеийнх шиг талууд мэтгэлцэх, харилцан ярилцах, санал бодлоо солилцох боломж байдаггүй. Сонсголд оролцогчид тодорхой журам, дэгийн дагуу, ихэвчлэн хурал даргалагчийн зүгээс оролцох хүмүүсийн тоог харгалзаж тогтоосон хугацаанд багтаан эрэмбэ дараалал, эмх цэгцтэйгээр байр сууриа илэрхийлэх хэлбэрээр явагддаг. Нээлттэй сонсгол нь хууль санаачлах, шийдвэр гаргах эрх бүхий байгууллагын байнгын хороо, комисс, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн томилсон ажлын хэсгээс зохион байгуулдаг нээлттэй хурал, хэлэлцүүлэг бөгөөд хууль тогтоомж, бодлогын асуудлуудаар санал шүүмжлэл гаргаж, зөвлөмж өгөх боломжийг бидэнд олгодог.

• Нөлөөлөлo Нөлөөлөл гэдэг нь олон нийтийн ашиг сонирхол дээр голлодог. Тухайн асуудлыг аль

болох олон хүнд хүргэж, цаашид шийдвэрлэх эрх мэдэл бүхий албан тушаалтан, байгууллагад нөлөөлөхийг хэлдэг. (Нөлөөллийн кампанит ажил зохион байгуулах талаар “Хууль эрх зүйг өөрчлөх, нөлөөлөх аргачлалууд” сэдвээс дэлгэрэнгүй унших боломжтой)

o Нийгмийн оролцоотой, ардчилсан, идэвхтэй иргэн байхад өөрсдийн санаа бодлоо илэрхийлж сурах, сонирхож буй асуудлыг тань төрийн аль шатны, ямар байгууллага хариуцах, ямар түвшинд шийдвэр гаргах үйл явцад нөлөөлж болох тухай мэдэхэд дараах зүйлсийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.1. Судлах асуудлаа олж тодорхойлох Өөрийн орон нутагт байгаа, нэн даруй шийдвэрлэвэл зохино гэж үзсэн нэг асуудлыг

сонгон авна. Дараа нь төрийн аль шатны ямар байгууллага уг асуудлыг хариуцаж байдгийг тодорхойлох хэрэгтэй.

2. Мэдээлэл цуглуулах Орон нутгийн иргэдийн судлахаар сонгосон асуудлыг бүгд хэлэлцэн хүлээн

зөвшөөрсний дараа мэдээлэл цуглуулах ажлаа эхэлнэ. Тухайн асуудлын талаар янз бүрийн эх сурвалжаас авсан мэдээллээ үнэлж дүгнэнэ.

3. Одоо мөрдөж буй хууль журмыг судлах Энэ шатанд танай нутагт хэрэгжиж байгаа төрийн бодлогыг судалж шалгана. Мөн

бусад хүмүүсийн санал болгосон боловч хараахан ажил хэрэг болж амжаагүй бодлогыг судална.

4. Төрийн бодлогын өөрийн хувилбарыг боловсруулах Төрөөс ийм бодлого боловсруулах нь зүйтэй гэж үзсэн өөрсдийн төрийн бодлогыг

135


МОД

УЛЬ

2

боловсруулна.5. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулах Энэ төлөвлөгөөндөө өөрийн санал болгож буй төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэхийн

тулд зохих шатны төрийн байгууллагад хэрхэн нөлөөлж чадахаа илэрхийлэх хэрэгтэй.

6. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, эргэн дүгнэж дүн шинжилгээ хийх Дээр дурдсан алхмуудыг хэрэгжүүлэхэд ямар саад бэрхшээл тохиолдож байсан

болон давуу, сул талууд, боломж бололцоонууд, төрийн бодлогод иргэд шууд оролцох талаар хэр зэрэг амжилтад хүрсэн талаарх дүгнэлтийг хийнэ.

Залуучууд оролцооны хувьд хэрэгжүүлэхэд тулгамддаг нийтлэг саад бэрхшээл, эрсдэлүүд. Тэдгээрийг шийдвэрлэх нь:Аливаа үйл ажиллагааг зохион байгуулах, оролцоход зайлшгүй хүндрэл тулгардаг. Гагцхүү тэдгээр хүндрэлийг даван туулснаар бид илүү ур чадвар, мэдлэг, мэдээллийг өөртөө суулгаж, хүссэн үр дүндээ хүрдэг.

1. Залуучуудын оролцоог зарим хүмүүс дүр эсгэсэн оролцоо төдий ойлгодог. Энэ утгаараа залуусыг улс төржиж байна, “гэрээ засаад төрөө засдаг”, “төрийн төлөө хулгана” гэх мэт нийгэмд тулгамдаж буй асуудалд оролцож, эрх баригчдад шаардлага тавихыг илт буруушаадаг. Бодит байдал дээр залуус нийгэмд, өөрт тулгамдаж буй асуудалд оролцож, дуу хоолойгоо хүргэх, шаардлага тавих нь бидний үүрэг юм. Мөн олон нийтийн дунд болон эрх баригчдад нөлөөллийн, бүтээлч, оролцооны аян өрнүүлж, иргэдийн захиаг хууль тогтоогчдод хүргүүлж, шийдвэр гаргагчдын дунд иргэдийн дуу хоолойг сонсох ёстой гэсэн соёлыг бэхжүүлэх зүйтэй.

2. Оролцож буй үйл ажиллагаанаас хамаарч тухайн асуудлаар судалгаа хийх, шаардлагатай хууль, тогтоомж, баримт бичигтэй танилцаж уншиж мэдсэн байх ёстой. Гэтэл энэ талаар хаанаас олж мэдэх, шаардлагатай мэдээллээ хэрхэн цуглуулах талаар ойлголтгүй байх нь түгээмэл. Энэ тохиолдолд өөрсдийн танилын хүрээнд энэ чиглэлийн мэргэжил, албан тушаал хашдаг хүмүүсээс, багш нараасаа зөвлөгөө мэдээлэл авах, өмнө дурдсан Залуучуудын байгууллагатай зөвлөлдөх боломжтой.

3. Туршлага багатай залуу хүний хувьд ганцаараа оролцож өөрчлөлт хийх нь хэцүү, боломж бага. Тиймээс залуучууд хамтран бүлэг, клуб байгуулан ажиллах нь хамгийн тохиромжтой. Мэдээж залуучуудын оролцоог хангах бүтэц, механизм байвал түүнд орж ажиллах нь илүү үр дүнтэй. Монгол Улсын “Төрөөс залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль”-д Ерөнхий сайдаар ахлуулсан Залуучуудын хөгжлийн үндэсний зөвлөл, аймаг нийслэлд засаг даргаар ахлуулсан Залуучуудын хөгжлийн салбар зөвлөл байхаар заасан боловч энэ нь төрийн албаны бүтэц тул залуучууд энд орж шийдвэр гаргах түвшинд оролцох боломж бараг байхгүй. Гэвч залуучууд эвлэлдэн нэгдэж залуучуудын ТББ, клуб, бүлэг, залуучуудын зөвлөл байгуулан ажиллах боломж Үндсэн хуулиар нээлттэй олгогдсон. Хэрвээ та нар залуучуудын оролцоо хангалтгүй, оролцоход саад бэрхшээл байна, залуучуудад олон тулгамдсан асуудал байна гэж үзэж байгаа бол нэгдсэн зохион байгуулалтад орж асуудлаа өөрсдөө шийдвэрлэх боломжийг эрэлхийлэх, ашиглах нь зүйтэй.

Санхүүгийн бэрхшээл: Аливаа ажлыг зохион байгуулахад тодорхой төсөв санхүүгийн асуудал зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд тухайн асуудлын чиглэл хариуцсан сангууд, олон улсын байгууллагуудтай уулзаж өөрсдийн хийх ажлын төлөвлөгөө, хүрэх үр дүнг танилцуулж шаардлагатай санхүүжилтийг хүсэх боломжтой.

136

МОДУЛЬ 2


“ЗАЛУУСЫН ОРОЛЦОО” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Хүснэгт - (Хавсралт 1)

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг тусдаа байрлуулах• Сандал - ширээний тоонд тэнцүү тоотой

хуваан байршуулна


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлана. /5 мин/Алхам 2. Сурагчдыг 1-5 хүртэл тоолуулж, 5 багт хуваана. /5 мин/Алхам 3. Сурагчид өгөгдсөн хүснэгтийн дагуу тухайн түвшний төрийн байгууллага, бусад

гэсэн хэсгийг бөглөнө. Мөн тухайн байгууллагыг удирддаг хүмүүсийн нэрийг олж бичихийг оролцогчдод санал болгоно. /10 мин/

Алхам 4. Багууд өөрсдийн хүснэгтээ танилцуулан харьцуулж ярилцана. /15 мин/Алхам 5. Багаараа дараах асуудлыг шийдвэрлэх ёстой төрийн байгууллагыг олж бичээд

бусдадаа танилцуулна. /15 мин/• Сургуулийн хажуугийн замын тэмдэглэгээ байхгүй.• Хороон дээр эмэгтэйчүүдэд зориулсан уулзах өрөө, тасалгаа байдаггүй. • Иргэдийн хурлын төлөөлөгчид залуучуудын саналыг сонсох талаар санаачилга

гаргахгүй байна.• Аймгийн төв дэх залуучуудад спорт заал хүрэлцээгүй байна.• Малчин залуус мэдээллээс хоцорч байна.



Оролцоот дасгал 10 мин Заавал


Бэлтгэх зүйлс• Сандлуудыг тойрог хэлбэрт оруулж засна




137


МОД

УЛЬ

2

ЗАЛУУЧУУДЫН НИЙГМИЙН ОРОЛЦООНЫ ХЭЛБЭРҮҮД

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Хууль, эрх зүйг өөрчлөх, нөлөөлөх аргуудСэдэв 2. Залуучуудын нийгмийн оролцооны аргуудСэдэв 3. Залуучуудын байгууллага, холбоо, клуб, ТББ-уудын үүрэг,

оролцооСэдэв 4. Хамтран зохион байгуулах болон хамтран байгуулах Сэдэв 5. Нийгмийн асуудлаар хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн өрнүүлэх

ЗОРИЛГО

• Хууль эрх зүйг чөлөөлөх, нөлөөлөх аргачлалуудын тухай залууст мэдлэг, ойлголт өгөх

• Залуус нийгмийн бүх төрлийн тогтолцоонд хэрхэн оролцох вэ, ямар аргууд байдаг талаар суралцах

• Залууст чиглэсэн холбоо, клуб, ТББ-уудын үүрэг, оролцоо, үүнийг залуус өөрсдөө хамтран байгуулахад юуг анхаарах, ямар хууль дүрмийг баримталдаг болохыг лекц, идэвхжүүлэх дасгалаар танин мэднэ.

138

МОДУЛЬ 2


ХУУЛЬ, ЭРХ ЗҮЙГ ӨӨРЧЛӨХ, НӨЛӨӨЛӨХ АРГУУД






Монгол Улс шинэ ардчилсан Үндсэн хуулиа 1992 онд баталж, засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байж, хүний эрх, эрх чөлөөг хуульчлан баталгаажуулсан нь оролцооны үндсэн эрхүүд хэрэгжих эхлэл болсон юм. Монгол Улсын иргэд шууд болон төлөөллийн байгууллагаар дамжуулан төрийг удирдах эрхтэй болж, үзэл бодлоо янз бүрийн түвшинд илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаанд оролцох, гэр бүл нийгмийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэгш оролцох зэрэг эрхүүд хууль тогтоомжуудад тусгагдсан. Үндсэн хуулийн 26 дугаар зүйлд зааснаар “Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн, Засгийн Газар хууль санаачлах эрх эдэлнэ” гэжээ. Мөн зүйлд “Иргэд, бусад байгууллага хуулийн төслийн тухай саналаа хууль санаачлагчид уламжилна” гэж заасан нь хууль боловсруулах, санаачлах ажиллагаанд иргэд, байгууллага, олон нийтийн оролцоог хангахтай холбоотой Үндсэн хуульд тодорхойлогдсон суурь зарчим юм.

Монгол Улсын Их Хурал 1997 онд баталж, 2001 онд шинэчлэн баталсан хууль болон Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх журмын тухай хуулиар зохицуулж ирсэн.

Хууль, эрх зүйн дараах шатуудад залуус оролцох боломжтой. Үүнд:▪ Хууль санаачлах эрхийг хэрэгжүүлэх шат Иргэн, хуулийн этгээд хуулийн төслийн тухай саналаа хууль санаачлагчид бичгээр

уламжлах бөгөөд тэрээр уг саналыг үндэслэлтэй гэж үзвэл тухайн асуудлаар хууль санаачилж болно.

▪ Хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг төлөвлөх шат Хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг төлөвлөх шатанд иргэд, олон нийтийн оролцоог энд

шууд заагаагүй боловч олон нийтийн зүгээс нийгмийн тодорхой харилцааг зохицуулж байгаа хуулийн хэрэгжилт, шинээр хууль гаргах болон дагаж мөрдөж буй хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаарх саналаа хууль санаачлагчид өгөх боломж нээлттэй байдаг. Үүнтэй уялдаж, хууль санаачлагчийн бүрэн эрхийг тодорхойлсон хуульд “иргэн, байгууллагаас ирүүлсэн хуулийн төслийн талаарх саналыг Улсын Их Хуралд уламжлах, Үндсэн чиглэлд тусгуулах”54 гэж заасан байдаг.

54 Хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх журмын тухай хуулийн 6 дугаар зүйл

139


МОД

УЛЬ

2

▪ Хуулийн төсөлд санал өгөх Хууль санаачлагч хуулийн төсөлд холбогдох төрийн захиргааны төв болон бусад

байгууллага, мэргэжлийн шинжээч, эрдэмтэн, төрийн бус байгууллага, иргэний саналыг авч, үндэслэлтэй гэж үзвэл төсөлд тусгана. Иймд өөрийн санал санаачилгыг хууль санаачлагчид хүргүүлэх боломжтой.

Хуулийн төсөлд саналаа илэрхийлэхдээ:- УИХ-ын гишүүд болон УИХ-д хандан захидал бичих- УИХ-ын иргэдийг хүлээн авах байраар дамжуулах- УИХ-ын үйл ажиллагааг сурталчлах төвүүдэд хандан саналаа өгөх- УИХ-ын вэб хуудас руу орж саналаа өгөх- УИХ-ын гишүүний биет төлөөлөгчөөр дамжуулж саналаа өгөх боломжтой.

▪ Хуулийн төслийг хэлэлцэхэд: Хууль тогтоох үйл явцын эхэнд, эсхүл дундуур нээлттэй сонсгол зохион байгуулдаг нь

эндээс цуглуулж авсан мэдээллийг ашиглан төслийг батлагдахаас нь өмнө сайжруулж өөрчлөлт оруулдагтай холбоотой. Ингэснээр тухайн хууль тогтоомж, шийдвэр нь нөлөөлж байгаа төрийн байгууллага, салбар, иргэдийн хэрэгцээ шаардлагыг илүү сайн тусгах нөхцөл бүрддэг.55

Хууль эрх зүйг өөрчлөх, нөлөөлөх аргуудаас:▪ Нөлөөллийн кампанит ажил зохион байгуулах: Нөлөөлөл гэж юу вэ? Энэ нь хууль тогтоогчид, орон нутгийн бүх шатны шийдвэр гаргагчид,

бодлого боловсруулагчдад одоо үйлчилж буй хууль, тогтоомж, дүрэм, журамд өөрчлөлт оруулахын тулд судалгаанд суурилсан үндэслэл гаргаж, хэрэгцээ шаардлагыг нотолж, шийдвэр гаргагчдыг итгэн үнэмшүүлж, нааштай шийдвэр гаргахад хүргэх үйл ажиллагаа юм.

Нэгэнт батлагдсан хуульд өөрчлөлт оруулахын тулд шийдвэр гаргах түвшинд амжилттай

өөрчлөлт, санал хүсэлтээ тусгахын тулд шийдвэр гаргагч нарт нөлөөлж, өөрсдийн санал болгож буй бодлогын шийдлийг шийдвэрт тусгаж чадах төлөвлөгөөг боловсруулах хэрэгтэй.

Та бүхний багаараа ярилцаж, сонгож авсан “асуудал” ямар хууль, дүрэм, журмын хүрээнд шийдвэрлэгдэх ёстой, өмнө нь ямар төсөл хөтөлбөр, судалгаа шинжилгээ хийгдэж байсан талаар өмнөх хэсгүүдэд хангалттай ярилцаж, судалсан байх шаардлагатай. Асуудлаа судлах хэсгийг амжилттай даван туулж, үйл ажиллагаагаа нарийвчлан төлөвлөж чадсан нөлөөллийн кампанит ажлын төлөвлөгөөг боловсруулж, зохион байгуулахад илүү дөхөм болох болно.

Гагцхүү бидний сонгосон асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг хүний эрхийн, хөдөлмөрийн тухай хууль, эсвэл аль нэг олон улсын гэрээгээр баталгаажуулж өгсөн эсэхийг судалж, олж тогтоох нь чухал юм. Учир нь төр гэдэг бол маш том бүтэц бөгөөд манай улсын “төр” нь хороондоо уялдаа холбоо багатай, мэдээллийн олон салаа урсгалтай байдаг сул талтай. Ийм нөхцөлд зарим асуудлын шийдэл нь хууль, дүрэм, журмын зохицуулалттай хэдий ч төрийн анхаарлаас гадуур үлдэж, олон жижиг асуудал даамжирсаар олон хүний эрх ашгийг хөндсөн чухал асуудал үүссэн байх нь элбэг. Тиймээс л залуусын идэвхтэй оролцоог бий

55 НҮБХХ, MDS, “Хууль боловсруулах ажиллагаанд оролцоог хангах, иргэд, байгууллага, олон нийтийн санал авах практикийн судалгаа”, УБ, 2016 он, 44-р тал

140

МОДУЛЬ 2


болгохын тулд нөлөөллийн кампанит ажлыг өрнүүлж, шийдвэр гаргагч нар буюу “төр”-ийн анхааралд асуудлыг аваачиж, тэднээр шийдвэрлүүлж чаддаг байх нь ардчилсан улсын иргэдийн чухал үүрэг билээ.

Нөлөөллийн ажлын аргачлал: - Иргэдийг мэдээлэл мэдлэгээр ханган чадваржуулах- Олон нийтийн оролцоог дэмжсэн кампанит ажил зохион байгуулах- Тухайн асуудалд мэргэшсэн, мэдлэгтэй хамтран ажиллах сонирхолтой түнш эсвэл

холбоог бий болгох- Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим сүлжээ гэх мэт төрөл бүрийн хэрэгсэлтэй хамтран

ажиллах- Хөндөж байгаа хууль эрх зүйн асуудал тасралтгүй байх- Нөлөөллийн ажлын явц, гүйцэтгэлийг тайлагнах- Шийдвэр гаргагчдыг итгэн үнэмшүүлэх, лоббидох

Нөлөөллийн ажлын үр дүнд иргэдэд тухайн асуудлын талаар ойлголт өгөх, хууль тогтоомж, дүрэм журамд иргэдийн эрх ашиг хөндөгдсөн бол цуцлах, иргэдийн эрхийг хамгаалсан өөрчлөлт оруулах боломж бүрддэг.

“НӨЛӨӨЛЛИЙН УУЛЗАЛТ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас • Маркер, 3 өнгө /улаан,

ногоон, цэнхэр/• Speaker• Тараах материал

Бэлтгэх зүйлс• Нөлөөллийн ажлын кейс хэвлэх (Хавсралт 2)• Ширээ - 4 ширээг тойрог хэлбэрээр

байрлуулах• Сандал - ширээнд тэнцүү тоогоор хуваан




Алхам 2. Оролцогчдыг чиглүүлэгч өөрийн мэдлээр 4 багт хуваана. /5 мин/

Алхам 3. Багуудад “Нийтийн тээврийг нийтэд зориулъя” нөлөөллийн ажлын кейсийн материалыг тараана.

Алхам 4. Багууд тараах материалтай танилцана. /7 мин/

Алхам 5. Уншсан жишээнээсээ санаа авч, өөрсдийн оролцож, шийдвэрлүүлэх боломжтой нэг асуудлыг ярилцаж, олно. /5 мин/

Алхам 6. Энэхүү асуудлаараа дүрийн тоглолт хийхэд бэлдэнэ. /10 мин/

141


МОД

УЛЬ

2

Алхам 7. Багийн гишүүд хөтлөгч, шийдвэр гаргагч, залуусын бүлгийн төлөөлөл гэсэн байдлаар дүрээ хуваарилж, ярилцах зүйлсээ бэлдэнэ. /10 мин/

Алхам 8. Багийн танилцуулга. Баг тус бүр 5 минутын дүрийн тоглолт хийнэ. /20 мин/• Нэгдүгээр баг өөрсдийн зохион байгуулах үйл ажиллагаа, төсөл, асуудлын

талаар мэдээ бэлтгэнэ. Үүнийг бусад багууддаа уншиж танилцуулна.• Хоёрдугаар баг хэвлэлийн бага хурал зохион байгуулж, үйл явцыг жүжигчилсэн

байдлаар харуулна.• Гуравдугаар баг шууд ярилцлагын нэвтрүүлэгт шийдвэр гаргагч нартай хамтран

оролцож буйгаар жүжиглэх ба үүгээр нөлөөллийн гол санаануудаа харуулна.• Дөрөвдүгээр баг шийдвэр гаргагч нартай уулзаж байгаагаар жүжигчилж

харуулах ба өөрсдийн саналыг тэдэнд хэрхэн тайлбарлаж хүргэх, хэрхэн чадварлагаар хэлэлцэж буйгаа харуулахыг зорино.

Алхам 9. Багийн танилцуулгын дараа бүгд нэг тойрог болон сууж, ярилцлага өгөх үед ямар байсан тухай ярилцана. /10 мин/

Алхам 10. Цаг үлдсэн бол бичлэгээ ухрааж үзэн, алдаа оноогоо олж харах боломжтой. Бодит амьдрал дээр ийм нөхцөл байдал үүсвэл юуг анхаарах тухай ярилцаж, дасгалын гүйцэтгэлээ дүгнэж болно.

ЗАЛУУЧУУДЫН НИЙГМИЙН ОРОЛЦООНЫ АРГУУД






Жишээ: 2019 онд Нийслэлийн 52 дугаар сургуулийн хөл бөмбөгийн талбай дээр хууль бусаар барилга барих гэж байхад нь иргэд эсэргүүцэж, хэвлэл мэдээллийнхэнд хандсан. Цаашлаад хууль бус шийдвэрийг хэн гаргасныг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд үргэлжлүүлэн сурвалжилсан. Үүний үр дүнд ерөнхий төлөвлөгөөний газрын шийдвэр гаргасан дарга хэд хоногийн дараа хууль бус газрын зөвшөөрлөө цуцалсан. Энэ бол иргэд төрийн шийдвэрт нөлөөлсөн бодит кейс юм.

Төрийн бодлогын эцсийн үр дүн бол нийгмийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж, бүх нийтийн амьдралыг сайжруулах явдал юм. Иймээс иргэд өөрсдийнх нь эрх ашгийг хөндсөн аливаа бодлого, шийдвэр боловсруулах, батлах, хэрэгжүүлэх үйл явцад оролцох, мэдээлэл авах эрхтэй, оролцох боломжоор хангагдах ёстой.

142

МОДУЛЬ 2


Оролцооны хэлбэрүүд:- Нийтийн бодлогын талаарх хэлэлцүүлэгт оролцох- Төрийн алба хашиж буй хүмүүсийн үйлдлийг хянах, өргөдөл, хүсэлт, санал, гомдол

гаргах- Сонгосон төлөөлөгчөөрөө болон бусад төлөөллийн байгууллагаараа дамжуулан

оролцох:- Санал өгөх, нэр дэвших, өрсөлдөх, эвлэлдэн нэгдэх, эсэргүүцэл илэрхийлэх- Улс төрийн нам, иргэний байгууллагын үйл ажиллагаанд оролцох- Сонгогдсон төлөөлөгчидтэй харилцах, хариуцлагыг шаардах

Эдгээр хэлбэрүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд Иргэний танхимаар дамжуулан оролцох боломжтой. Нийгэмд тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд залуус оролцогч нь байх, тухайн асуудал нь бусад хүмүүст ч мөн тулгарч байгаа учир асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хамтран иргэний танхимд хандах нь зөв юм.

Иргэний танхим. Хэлэлцэж буй тодорхой асуудлаар саналаа чөлөөтэй илэрхийлэх боломжийг иргэдэд олгох, иргэдийн хэрэгцээ шаардлагыг ямар нэгэн шат дамжлагагүйгээр өөрсдөөс нь шууд сонсож мэдэхэд нь орон нутгийн шийдвэр гаргагч нарт туслах, иргэдийг тэд нартай холбож өгөх, иргэний танхимд хэлэлцэхэд асуудлын талаарх бүрэн мэдээллийг бүх талуудад тэгш хүртээмжтэй хүргэх Иргэдийн оролцоо, нөлөөлөл, нээлттэй, хариуцлага байдал зэрэг сэдвийн хүрээнд иргэдийн мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх нь Иргэний танхимын үндсэн үүрэг юм.

Иргэний танхим дараах үйл ажиллагаануудыг зохион байгуулдаг бөгөөд та бид дээрх үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож болно.

- Хэлэлцүүлэг: Хуулийн төсөл, орон нутгийн цаг үеийн асуудлууд, ИТХ-ын шийдвэрийн төсөл, тухайн төлөөлөгчийн санаачлан шийдүүлэх гэж буй асуудал, Засаг даргын шийдвэрүүд, нийтээр дагаж мөрдөх эрх зүйн акт зэрэгт иргэдийн санал авах зорилгоор хэлэлцүүлэг зохион байгуулдаг.

- Олон нийттэй хийх уулзалт: Орон нутгийн ИТХ-ын төлөөлөгчид иргэдтэй уулзах, иргэд өөрсдөд нь тулгамдсан асуудлаар уулзалт зохион байгуулах, тухайн орон нутагт хэрэгжих төсөл, хөтөлбөрийн талаар олон нийт санал бодлоо солилцох, орон нутгийн төрийн байгууллагууд үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл өгөх зорилгоор уулзалт зохион байгуулдаг.

- Сургалт: Иргэний танхим иргэдэд хандан өөрсдөө сургалт зохион байгуулахаас гадна орон нутгийн төрийн болон ТББ-аас иргэдэд зориулсан төрөл бүрийн сургалтуудыг хамтран зохион байгуулдаг.

Иргэдийн санал, хүсэлтийг хүлээн авах: Иргэдийн санал хүсэлтийг танхимаар болон явуулын иргэний танхимын үйлчилгээгээр дамжуулан хүлээн авч, зохих шийдвэр гаргагч нарт уламжлан дамжуулдаг.

143


МОД

УЛЬ

2

“АСУУДАЛ ШИЙДЭЦГЭЭЕ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас • Маркер • Тараах материал

Бэлтгэх зүйлс• Хавсралт 3 хэвлэх • Ширээ - 5 ширээг тусад нь байрлуулна• Сандал - 1 ширээнд 5 сандал тавина


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлах /3 мин/ Алхам 2. Оролцогчид 1-5 хүртэл тоолж, 5 багт хуваагдана. /5 мин/Алхам 3. Баг бүрд 2 хувь тараах материал өгнө. /2 мин/Алхам 4. Багууд ярилцан оролцооны арга байж болохуйц нэг, нэг хувилбарыг хэлэлцэн

гаргана. /10 мин/Алхам 5. Түүнийхээ давуу болон сул талыг үнэлж дүгнэнэ. Аль болох олон давуу ба сул

талыг олж хэлэлцээрэй. /5 мин/Алхам 6. Санал болгох хувилбар, үүнийхээ давуу, сул талыг нь бусад багтаа танилцуулна.

/20 мин/Алхам 7. Чиглүүлэгч санал болгож буй хувилбаруудын аль нь энэ тохиолдолд хамгийн

хэрэгжих боломжтой болох талаар ярилцаж, бүлгийн хэлэлцүүлгийг хөтлөн явуулна. /10 мин/

Алхам 8. Эцсийн хувилбарыг сонгохдоо санал асуулга явуулж болно. Саналаа өгөхдөө хүснэгтээр өгсөн шалгуурыг харж дахин эргэцүүлээрэй. /5 мин/

Алхам 9. Энэ удаа саяын ажилласан багийнхаа хувилбарыг хамгаалах гэхээсээ илүү шалгуур үзүүлэлтийг анхааран тухайн асуудлыг шийдвэрлэх хамгийн оновчтой хувилбарыг сонгоорой. /10 мин/

Алхам 10. Дүгнэн хэлэлцэх: Иргэдийн оролцооны олон арга бий. Хэдий зөв асуудлыг хөндсөн ч буруу эсвэл тохиромжгүй аргыг ашиглавал үр дүнд хүрэх нь бага. Иймд аливаа асуудлыг шийдвэрлэх олон арга зам байгаа учраас бүхий л арга замыг сайн судалж, үнэлж цэгнэн, эрсдэлийг тооцож байж зөв, боломжит арга замыг сонгон авбал асуудлыг шийдвэрлэхэд амар хялбар болдог. Асуудлыг шийдвэрлэх арга замуудыг олон талаас нь үнэлж цэгнэх нь алдах, бүтэлгүйтэх эрсдэлийг багасгах боломжийг өгдөг гэдгийг ойлгож авсан байх. Түүнчлэн цөөнхийн санаа бодлыг хүндэтгэн сонсож, олонхын саналаар шийдвэрийг гаргах нь ардчиллын үнэт зүйлийн нэг төдийгүй олны таашаалд нийцсэн, хэрэгжих магадлал өндөртэй шийдвэр болдог байна. Зөв шийдлийг олж чадвал асуудлыг шийдвэрлэж, өөрчлөлт гаргах ажлын бараг тэн хагас нь хийгдлээ гэсэн үг.

144

МОДУЛЬ 2


ЗАЛУУЧУУДЫН БАЙГУУЛЛАГА, ХОЛБОО, КЛУБ, ТББ-УУДЫН ҮҮРЭГ, ОРОЛЦОО






Ардчилсан нийгэмд иргэний нийгмийн үүрэг оролцоо, хяналт хамгийн чухал зүйлсийн нэг байдаг. 1990 оноос өмнө манай улсад Монгол Улсын Засгийн газар социалист дэглэмийн хүрээнд Иргэний нийгмийн байгууллага (ИНБ)-уудыг олон нийтийн байгууллага гэж нэрлэж, ажиллуулж байжээ. Үүнд, Үйлдвэрчний эвлэл, Монголын залуучуудын холбоо, Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо зэрэг олны танил жишээг дурдаж болно. 1990 оноос хойш эдгээр ИНБ-ууд шинэчлэгдэн, үйл ажиллагаа нь бие даасан Төрийн бус байгууллага (ТББ) болон хөгжсөн.

Хуульд зааснаар ТББ-ыг дараах хоёр төрөлд ангилна. Үүнд: • “Нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага” гэж соёл, урлаг, боловсрол, шинжлэх

ухаан, эрүүл мэнд, спорт, байгаль ба хүрээлэн буй орчин, хүний эрх, хүн амын тодорхой бүлэг, давхаргын эрх ашгийг хамгаалах, хүмүүнлэгийн чиглэлээр нийгмийн тусын тулд үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагуудыг;

• “Гишүүддээ үйлчилдэг төрийн бус байгууллага” гэж өөрийн гишүүдэд үйлчилдэг, тэдний хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах үндсэн зорилготой, нийгэмд үйлчилдгээс бусад төрийн бус байгууллагыг хэлнэ.

ИНБ гэдэг нь холбоо, судалгааны байгууллага, олон нийтийн бүлэг, нийтлэг ашиг сонирхлын бүлэг, улс төрийн хөдөлгөөн, сонирхлын клуб гэх мэт байгууллагуудыг хэлнэ.

Үндсэн хуульд зааснаар Монгол Улсын иргэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй бөгөөд эдгээр эрхүүдээ эдлэх, дуу хоолойгоо илэрхийлэх нэгэн хэлбэр нь Иргэний нийгмийн байгууллага, ТББ байгуулан ажиллах юм. Түүгээр ч зогсохгүй тухайн улс нийгмийн иргэдийн мэдлэг боловсрол, иргэний нийгмийн хөгжил өндөр байх тусмаа ардчиллын үзүүлэлтүүд өндөр байж хүний эрхийн нөхцөл байдал сайн хангагдсан байдаг. Аливаа улс орны хөгжил, дэвшил нь хүн амын бүлэг дэх залуучуудын утга учиртай оролцоо, манлайллаас бүрэн шалтгаалдаг.

145


МОД

УЛЬ

2

Залуучуудын оролцооны олон загвар байдаг. Тэдний ихэнх нь оролцооны загвар шатыг санал болгодог. Оролцооны загварыг шатаар илэрхийлэх нь:

▪ Харахад өгсөх, зорилгод хүрэх гэсэн санааг илэрхийлдэг ▪ Энэ шатны бүх гишгүүрт хүрэхэд төлөвлөгөө хэрэгтэй▪ Илүү өндөр зүйлд тэмүүлэх зорилго, эрмэлзлийг илэрхийлдэг▪ Шат бол илүү хурдан хүрч очих боломжтой зүйл▪ Илүү өндөрт, ахих мэдрэмжийг төрүүлдэг▪ Алхам бүр зорилгод хүрэх явц▪ Оргилд хүрэх нь амжилт боловч зорилгодоо хүрсэн үү гэдэг нь асуулт хэвээр байгааг

харуулдагт оршино.

Рожер Хартын залуучуудын оролцооны шат загварыг авч үзье. Тэрээр залуучуудын оролцоог тэдний тархийг угаах, дүр үзүүлэхээс утга учиртай оролцооны дээд шат хүртэлх найман шатлалаас бүрдсэн үргэлжилсэн үйл явц хэмээн тодорхойлсон байдаг. Оролцооны энэхүү шатлал нь залуучуудын бодит оролцооны хоёр чухал зарчмыг онцолдог. Нэгдүгээрт, оролцоо бол зүгээр нэг үзэгдэх харагдах зүйл биш. Залуу хүнийг ямарваа үйл ажиллагаанд авчраад оролцуулах нь жинхэнэ оролцоо биш. Харин залуу хүмүүс тодорхой эрх мэдэлтэйгээр, хариуцлага хүлээн, шийдвэр гаргах түвшинд утга учиртай оролцох тухай юм. Хоёрт залуучууд ба залуучуудын асуудлаар үүрэг хүлээгчдийн хамтын ажиллагааны хэлбэр, чанар чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж үздэг.

Залуучуудын оролцооны шатлал56

Оролцооны шат Жишээ8 Залуучууд

санаачлаад шийдвэрээ шийдвэр гаргагчтай хуваалцаж, үр дүнд хүрнэ

2015 оноос төрөөс Залуучуудын хөгжлийг дэмжих хуулийг санаачлан боловсруулах ажил эхэлсэн. Хуулийн төсөл дээр Монголын залуучуудын эвсэл гишүүн байгууллагуудын дунд хуулийн төслийн талаар хэд хэдэн удаагийн хэлэлцүүлэг хийж, ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж, саналаа нэгтгээд ХНХЯ-ны ажлын хэсэгт хүргүүлэв. Тэдний саналаар хуулийн төслийн хэд хэдэн заалтад өөрчлөлт орсон билээ.

7 Залуучууд санаачилж Засгийн газрын байгууллага хэрэгжүүлнэ

Монголын Залуучуудын Эвсэл жил бүрийн 8 сарын 25-нд Иргэний нийгмийн залуучуудын чуулган зохион байгуулдаг. Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамны төрийн нарийн бичгийн даргатай уулзаж чуулганыг дэмжин, хамтран зохион байгуулах санал тавьж 2019 оны 8 сарын 29-нд Залуучуудын хөгжлийн үндэсний чуулганыг хамтран зохион байгуулжээ.

6 Засгийн газрын байгууллага санаачлаад, шийдвэрээ залуучуудтай хуваалцаж, тэдний саналыг авч ажилд тусгана

ХНХЯ-ны жилийн ажлын төлөвлөгөөнд Залуучуудын хөгжлийн чуулган зохион байгуулахаар тусгагджээ. Энэ чуулганыг хэрхэн зохион байгуулах талаар доор дурдсан гуравласан уулзалт дээр мэдээлэл хийж залуучуудын байгууллагууд хэрхэн оролцох талаар санал авав.

5 Мэдээлэл өгнө, хамтран зөвлөлдөнө

ХНХЯ-ны залуучуудын асуудал эрхэлсэн газраас санаачлан Гурвалсан уулзалтыг 2013 оноос хийж байна. Уулзалтад ХНХЯ, БШУСЯ, Эрүүл мэндийн яам, Барилга, хот байгуулалтын яам зэрэг залуучуудын асуудлаар үүрэг хариуцлага огтлолцдог яамд, залуучуудын ТББ, хүүхэд залуучуудын асуудлаар ажилладаг ТББ болон бусад санаачилга, төсөл хөтөлбөрүүдийн төлөөлөл оролцон залуучуудын асуудлаар хийж буй ажил, төлөвлөгөө зэрэг мэдээлэл солилцож зөвлөлдөг. Энэ уулзалт ихэнхдээ мэдээлэл солилцох, зарим асуудлаар зөвлөлдөх хэмжээнд л болж өнгөрдөг.

56 “Залуучуудын оролцоо” Иргэний боловсролын төв ТББ, 2019

146

МОДУЛЬ 2


4 Мэдээлэл болон ажил үүрэг өгнө

Хорооны Иргэний танхимын ажилтан Залуучуудын зөвлөлийн дүүргээс зохион байгуулах сагсан бөмбөгийн тэмцээний зарыг хүргэж, эрэгтэй, эмэгтэй тус бүр 6 хүнтэй баг бүрдүүлэх үүрэг өгнө.

3 Дүр үзүүлнэ Аймгийн дарга Залуучуудын хөгжлийн салбар зөвлөлийн дарга боловч жилдээ нэг удаа хурал хийнэ. Гэвч аймгийн төсөвт залуучуудын хөгжил, оролцоонд зориулсан мөнгө суулгах талаар огтхон ч чармайлт гаргахгүй.

2 Чимэглэл төдий оролцуулна

Залуучуудын чуулган зохион байгуулахыг дэмжсэн улс төрч, чуулганыг нээж, урт гэгчийн уйтгартай илтгэл тавина. Түүнчлэн авхуулсан зургуудаа “Би залуучуудын оролцоог дэмждэг. Залуучууд бол Монгол Улсын ирээдүй” гэх мэт уран гоё тайлбартайгаар өөрийн твиттер болон фэйсбүүк хуудсан дээрээ оруулна.

1 Манипуляци хийх УИХ-д нэр дэвшигч аймагт ирж залуучуудын саналыг сонсох нэрээр уулзалт зарлаад, өөрийн намын аймаг орон нутагт залуучуудад зориулж спортын заал, хөл бөмбөгийн талбай барих төлөвлөгөөний тухай ярьж, гарын бэлэг өгнө. Дараа нь дагуулж ирсэн илтгэгчээр хувь хүний хөгжлийн лекц уншуулна.

ОРОЛЦООТ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Фломастер

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг танхимд тусад нь байрлуулах• Сандал - 1 ширээнд 5 сандал тойруулан тавина


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлах

Алхам 2. Танхимыг 5 багт хуваана. Ингэхдээ баг бүрийн 1 гишүүнийг 1 гэж дугаарлана. /5 мин/

Алхам 3. Чиглүүлэгч асуултуудаа урьдчилан бэлтгэсэн байна.- Асуулт 1. Танай орон нутаг дахь /аймаг, сум, дүүрэг, хороо, баг/ залуучуудын

оролцоо хэр байгаа гэж боддог вэ? гэсэн асуултыг тавиад сурагчдыг энэ талаар ярилцан, гарч ирсэн саналуудаа цаасан дээр үг, зураг эсвэл дүрсээр илэрхийлэхийг хүснэ. Ингэхдээ цаасны голд 20 см хүртэл диаметр зай үлдээх ёстойг сануулна. Эсвэл урьдчилан зурж тэмдэглэж болно. (10 мин)

Алхам 4. 1 дугаартай багийн гишүүн ширээндээ үлдээд бусад оролцогч өөр ширээ рүү очно. Ингэхдээ эхний ширээн дээр байсан хүмүүс салж явах ёстой. - Асуулт 2. “Залуучуудын оролцоонд юу саад болдог вэ, ямар сорилт

бэрхшээлүүд байна вэ?” Оролцогчид саналаа хэлэлцэж, тэмдэглэнэ. (10 мин)

147


МОД

УЛЬ

2

Алхам 5. “Залуучуудыг оролцуулахын тулд юу хийх хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?” асуултын дагуу 10 минут хэлэлцсэний дараа сүүлийн бүрэлдэхүүнээрээ цаасан дээр буулгасан саналуудаа дүгнэн нэгтгэнэ. Сум, тэмдэглэгээ зураг, холбоос ашиглан санаагаа цэгцэлж бусдадаа танилцуулахад бэлдэнэ. (20 мин)

Алхам 6. Багууд нэг нэгээрээ гарч ирж, асуудлыг хэрхэн дүгнэж нэгтгэснээ танилцуулна. (20 мин)

Алхам 7. Чиглүүлэгч дасгал ажил ямархуу санагдсан, хүн болгон оролцож саналаа хэлэх боломж байсан эсэх талаар нэмэлт асуулт тавьж дүгнэлт хийж болно.

ХАМТРАН ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ БОЛОН ХАМТРАН БАЙГУУЛАХ






Эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөө болон байгууллага байгуулах эрхийг хамгаалах тухай Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын (ОУХБ) 87 дугаар конвенц 1948 оны 7 дугаар сарын 9-ний өдөр батлагдаж, 1950 оны 7 дугаар сарын 4-ний өдөр хүчин төгөлдөр болсон байдаг.

Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын Ерөнхий бага хурал 1948 оны 6 дугаар сарын 17-ны өдөр Сан Франциско хотноо 31-р чуулганаа зарлан хуралдуулж, Чуулганы хэлэлцэх хэргийн төлөвлөгөөний 7-д тусгагдсан эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөө болон байгууллага байгуулах эрхийг хамгаалах тухай тодорхой саналыг конвенцын хэлбэрт оруулж батлахаар шийдвэрлэжээ. Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын дүрмийн оршилд хөдөлмөрийн нөхцөлийг сайжруулах, энх тайван байдлыг хангах арга хэлбэр гэж “эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөөний зарчмыг хүлээн зөвшөөрөх явдал” хэмээн тунхагласан байдаг.

Үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөө нь хөгжил дэвшлийн зайлшгүй нөхцөл мөн гэж Филадельфийн тунхаглалд цохон, Олон Улсын Хөдөлмөрийн Бага хурал 30-р чуулганаасаа олон улсын зохицуулалтын үндэс болох зарчмуудыг санал нэгтэй баталсныг харгалзан, доорх Конвенцыг баталжээ.

Энэхүү гэрээний 2 дугаар зүйлд зааснаар: Ажилчид, ажил олгогчдын ямар ч ялгаагүйгээр, урьдчилан зөвшөөрөл авалгүй өөрийн саналаар байгууллага байгуулах, түүнчлэн тэдгээр байгууллагад гагцхүү дүрэмд нь захирагдах нөхцөлтэйгөөр элсэн орох эрхтэй.

148

МОДУЛЬ 2


3 дугаар зүйлд зааснаар: 1. Ажилчид, ажил олгогчдын байгууллага дүрэм, захиргааны дотоод журмаа боловсруулах,

төлөөлөгчдөө чөлөөтэй сонгох, дотоод захиргаа байгуулах, үйл ажиллагаагаа зохион байгуулах, үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөртэй байх эрхтэй.

2. Төрийн байгууллага энэхүү эрхийг хязгаарлах буюу түүнийг хууль ёсоор хэрэгжүүлэхэд саад тавихаас түдгэлзэнэ гэжээ.57

Та бүхэнд хамтран зохион байгуулах хамтран байгуулах боломжтой байгууллагуудаас дараах 2 байгууллагыг байгуулах талаар танилцуулж байна.

“Клуб” байгуулах Клуб гэдэг нэр томьёо анх эртний Грекийн “Солоны хууль” сурвалжид дурдагддаг. Улмаар 17-р зууны үед клуб Английн Coffeehouse гэдэг ойлголтоор төсөөлөгдөж байсан юм. Сонгодог утгаараа 18, 19-р зууны үеэс хөгжжээ. Клуб нь ерөнхийдөө ямар нэгэн сонирхолд суурилсан хүмүүсийн зохион байгуулалттай байгуулсан сонирхлын бүлэг юм. Бид клубын олон төрлийг мэддэг. Жишээ нь: Диско клуб, сургуулийн клуб, спортын клуб, урлагийн клуб гэх мэтчилэн. Клубын ерөнхий 2 ангилал бий.

A. Нийгэмд үйлчилдэг B. Гишүүдэд үйлчилдэг гэж ангилдаг.

Нийгэмд үйлчилдэг клуб: Нийгмийн сайн сайхны төлөө үйлчилдэг клубууд, бүс нутгийн байгаль хамгаалах клубууд гэх мэтчилэн санхүүжилтээ дэмжигчдээс цуглуулдаг клубууд багтдаг.

Гишүүдэд үйлчилдэг клуб: Спорт клубууд, диско клубууд, цуглуулагчдын клуб, сургуулиудын төрөл бүрийн клубууд, урлагийн клубууд, чөлөөт цагаа өнгөрөөх клубууд, номын клубууд гэх мэтчилэн санхүүжилтээ гишүүдээсээ цуглуулдаг клубууд багтдаг.

Клуб байгуулах: Клубын сонирхол нэгдсэн 2 буюу түүнээс дээш хүн байгуулдаг. Клуб нь тухайлсан зорилготой, үйл ажиллагааны хүрээтэй, тодорхой бүтэц бүрэлдэхүүнтэй, гишүүнчлэлээ нэмэх эрмэлзэлтэй байх ёстой. Жишээ нь: Нэг сургуулийн 2 найз сонирхлоороо нэгдэн сургууль дээрээ клуб байгуулж, сургуулийнхаа нийгмийн хичээлдээ сонирхолтой сурагчдыг нэгтгэн нийгмийн багштайгаа 7 хоногт нэг удаа цуглаж мэдлэгээ хуваалцах клуб байгуулж болно. Клубын хөгжих зарчим нь “Миний мэддэгийг та бүхэн мэдэхгүй, та бүхний мэддэг зүйлийг би мэдэхгүй” гэсэн энгийн л өгүүлбэрт оршино. Жишээлбэл, надад лийр танд алим байвал хуваагаад солилцоход би ч алим, лийртэй, та ч алим, лийртэй болох юм.

Клубын цугларалт нь санал бодлоо хэлэлцэх, дасгал сургуулилт хийх, асуудлыг хамран шийдэх маш үр дүнтэй арга юм. Гол нь ямар ч клуб өөрөө удирдах системийг мөрдлөг болгох нь чухал. Тухайлбал, сурагчдын клубыг сурагч удирдах, оюутны клубыг оюутан удирдах гэх мэтчилэн эрх чөлөөт байх хэрэгтэй. Мөн клубд удирдах зөвлөлийн гишүүд, зөвлөх байж болох бөгөөд үүнийг клубын зохион байгуулалт хэсэгт тодорхой өгүүлэх болно. Бусад байгууллагаас ялгагдах онцлог бол ямар ч төрлийн бүтэц, зохион байгуулалтын хэлбэрийг сонгож болдог. Түүнчлэн ямар нэг зохион байгуулагчгүй байсан ч болно. Гагцхүү үйл ажиллагаа нь тодорхой байх хэрэгтэй байдаг.

Төрийн бус байгууллага байгуулах, оролцох эрхТөрийн бус байгууллагын тухай хуульд ТББ байгуулах талаар дараах байдлаар хуульчилсан байх бөгөөд иргэд өөрсдийн хүсэл сонирхолд нийцүүлэн байгуулах боломжтой юм.

57 Монгол Улсын Олон улсын гэрээ

149


МОД

УЛЬ

2

1. Монгол Улсын иргэн, төрийн байгууллагаас бусад хуулийн этгээд төрийн байгууллагаас зөвшөөрөл авахгүйгээр өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс дангаараа буюу хамтран төрийн бус байгууллага байгуулах эрхтэй.

2. Төрийн бус байгууллага байгуулах иргэдийн эрхийг хууль бусаар хязгаарлахыг хориглоно.

3. Төрийн бус байгууллагад албадан оруулахыг хориглоно.4. Төрийн бус байгууллагад эвлэлдэн нэгдсэний төлөө хүнийг ялгаварлан гадуурхах, эрх,

эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно.5. Төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагаа нь олон түмэнд ил тод байх ба түүний гишүүд

болон иргэд хэн ч тухайн байгууллагын тайлантай танилцаж болно.6. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хууль ёсоор байнга оршин суугаа гадаадын иргэд,

харьяалалгүй хүмүүс Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол энэ хуульд заасан журмын дагуу төрийн бус байгууллага байгуулах буюу төрийн бус байгууллагад эвлэлдэн нэгдэж болно.

Төрийн бус байгууллагыг үүсгэн байгуулсанд тооцохҮүсгэн байгуулагчдаас төрийн бус байгууллага байгуулах тухай шийдвэр гаргаж байгууллагын дүрмийг баталснаар төрийн бус байгууллагыг үүсгэн байгуулсанд тооцох бөгөөд улсын бүртгэлд бүртгүүлснээр хуулийн этгээдийн эрх эдэлнэ.58

Төрийн бус байгууллагыг татан буулгах• Төрийн бус байгууллагыг дүрэмд заасан зорилгоо бүрэн хэрэгжүүлж дууссан болон

дүрэмд нь заасан бусад үндэслэлээр татан буулгаж болно. Ийнхүү татан буулгах тухай шийдвэрийг төрийн бус байгууллагын эрх барих байгууллага гаргана.

• Татан буугдах төрийн бус байгууллагын зохих төлбөрийг хийсний дараа үлдсэн эд хөрөнгийг ижил төстэй зорилго бүхий төрийн бус байгууллагад шилжүүлэх, хэрэв тийм төрийн бус байгууллага байхгүй бол зорилгод нь нийцсэн үйл ажиллагаанд зарцуулна.

• Төрийн бус байгууллагын эрх бүхий байгууллага нь түүнийг татан буулгасан тухай шийдвэрээ 21 хоногийн дотор нийтэд мэдээлж улсын бүртгэлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагад бичгээр ирүүлэх бөгөөд энэхүү шийдвэрийг үндэслэн улсын бүртгэлээс хасна.

“ХАМТРАН БАЙГУУЛЪЯ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Маркер

Бэлтгэх зүйлс• Лекцийн Клуб болон ТББ байгуулах агуулгыг

хэвлэх (Хавсралт 4)• Ширээ - Танхимын зүүн, баруун жигүүрт тэнцүү

тоотой засах• Сандал - ширээнүүдэд тэнцүү тоогоор байрлуулах

58 Монгол Улсын Үндсэн хууль, Төрийн Бус Байгууллагын тухай хууль, 1 дүгээр бүлэг, 6-р зүйл

150

МОДУЛЬ 2



Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлах /3 мин/

Алхам 2. Сурагчдыг 2 багт хуваан суулгана. /5 мин/

Алхам 3. Багуудад Клуб байгуулах болон ТББ байгуулах заавар бүхий лекцийн агуулгыг тарааж өгнө. /2 мин/

Алхам 4. Багууд материалтайгаа танилцсаны дараа залуучуудад чиглэсэн Төрийн бус байгууллага болон Клуб байгуулна.

Алхам 5. ТББ болон Клубын нэр, бүтэц бүрэлдэхүүн, зорилго, үйл ажиллагааны чиглэлээ самбарын цаасан дээр бичиж, багаараа ажиллаж гаргана. /20 мин/

Алхам 6. Багууд байгуулсан байгууллагынхаа тухай, бүтэц бүрэлдэхүүн, зорилго, чиглэлээ танилцуулна. /15 мин/

Алхам 7. Байгууллага хоорондын танилцуулгаа хийсний дараа залуучуудын байгууллагын зорилго, чиглэл хэрхэн уялдаж байгаа болон үүсгэн байгуулах явцад ямар нэг бэрхшээл тулгарсан эсэх, түүнийг хэрхэн шийдсэн тухайгаа ярилцана. /15 мин/

НИЙГМИЙН АСУУДЛААР ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ, МЭТГЭЛЦЭЭН ӨРНҮҮЛЭХ






Мэтгэлцээн гэж юу вэ? Мэтгэлцээн гэдэг нь тодорхой сэдвээр албан ёсны хэлэлцүүлэг хийх үйл явц юм. Мэтгэлцээнд нотлогч тал, няцаагч талууд байх ба өөр өөрсдийн байр сууринаас баримт, нотолгоо дээр тулгуурласан “аргумент” дэвшүүлэн тоглодог.

Мэтгэлцээний үүсэл гаралЭртний Грекчүүд сайн мэтгэлцээнээс зөв шийдвэр гардаг хэмээн үзэж, иргэд нь хуулиа хэлэлцэж, мэтгэлцдэг байсан бөгөөд дунд сургуулийн сурагчдад мэтгэлцээний урлагийг эзэмшүүлэх хичээл заадаг байжээ.

151


МОД

УЛЬ

2

Дундад зууны үед Европт илтгэх урлаг болон мэтгэлцээнийг боловсролын хөтөлбөртөө оруулж байжээ. АНУ-ын түүхэнд эртнээс мэтгэлцээний клуб их сургуулиудад байгуулагдан ажиллаж байсан нь тэмдэглэгдсэн байдаг. Харин 1960 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр Жон Кеннеди, Ричард Никсон нарын хооронд болсон мэтгэлцээнийг орон даяар телевизээр нэвтрүүлсэн нь мэтгэлцээн дэлгэрэхэд ихээхэн түлхэц үзүүлсэн гэж үздэг.

Мэтгэлцээний ач холбогдолАрдчилсан нийгэмд хүмүүс мэтгэлцээнээр дамжуулан өөрийн байр сууриа чөлөөтэй илэрхийлэх, олон ургалч үзлийг төлөвшүүлэх, нийгмийн асуудлуудад шүүмжлэлтэй хандах зэрэг олон чухал чадварыг эзэмшдэг. Мэтгэлцээн нь ямагт баримт нотолгоо дээр суурилан өрнөдөг учир мэтгэлцэгчид аливаа асуудалд ул суурьтайгаар хандах, өнгөц дүгнэлтээс зайлсхийх чадварт суралцдаг. Мэтгэлцэгчид нь аливаа нийгмийн хөдөлгөөн, шар мэдээ, элдэв гүтгэлэг, ул үндэсгүй худал мэдээллийг нягтлан хянах чадвартай болохын зэрэгцээ бусдыг сохроор аялдан дагалдахгүй байх өөрийн гэсэн байр суурьтай болж байдаг. Тэр ч утгаараа ардчилсан нийгэмд иргэд мэтгэлцээний боловсролтой байх нь хуулиар олгогдсон эрхээ хамгаалах, иргэний эрх ашгаа зөрчигдөхөөс сэргийлэх боломжийг олгодог гэж болно.

Мэтгэлцээний шийдлүүд нийгмийн амьдралын бүхий л хүрээг хамрах боломжтой бөгөөд мэтгэлцээнээр дамжуулан иргэд оролцоогоо хангах болон төрийн бодлого шийдлийн талаар мэдээлэлтэй болж түүндээ оюун дүгнэлт хийх боломжтой.

Дэлхийн улс орнуудад мэтгэлцээний ач холбогдлыг өндрөөр үнэлдэг учир сонгуульд нэр дэвшигчид цуврал мэтгэлцээн өрнүүлэх замаар иргэдэд өөрсдийн мөрийн хөтөлбөр, үзэл санаагаа таниулан ойлгуулахын зэрэгцээ, өрсөлдөгчийнхөө баримталж буй бодлого мөрийн хөтөлбөрийн алдааг хэлж няцааснаараа өөрийн мөрийн хөтөлбөрийн давуу талыг нотолдог. Мэтгэлцээн нь тухайн шийдвэрүүдийн логик алдаа оноог таньж мэдэх, мэтгэлцэгч талуудын аль нь иргэдэд илүү итгэл үнэмшил өгч байгаагаас шалтгаалан иргэдэд дүгнэлт хийх боломжийг олгодог.

Манай улсад оюутан сурагчдын дунд мэтгэлцээний соёл тодорхой хэмжээнд түгэн дэлгэрсэн бөгөөд ЕБС-ын сурагчдын дунд Карл Попперын мэтгэлцээн, Их дээд сургуулийн оюутнуудын дунд Парламентын мэтгэлцээн өрнөдөг. Мэтгэлцэгчид нь мэтгэлцээний үндсэн 3 зарчмыг баримтлан мэтгэлцдэг бөгөөд эдгээр нь “БҮС”-ын зарчим буюу Бусдыг хүндлэх, Үнэнийг баримтлах, Суралцахын тулд мэтгэлцэх зэрэг юм.

Мэтгэлцээний соёл манай улсын улс төрийн орчны хувьд улс сүүлийн жилүүдэд дэлгэрэх хандлагатай байгаа ч чанартай мэтгэлцээн гарах нь ховор байна. түүнчлэн сонгуулийн үед мэтгэлцээнээр дамжуулан нэр дэвшигчид үзэл бодлоо илэрхийлэх, хоорондоо өрсөлдөх нь хамгийн үр дүнтэй хамгийн эрүүл өрсөлдөөн болдог. Нөгөө талаас зөв мэтгэлцдэг байх нь тухайн нэр дэвшигчийн бас нэгэн шалгуур болж өгдөг юм.

Хэлэлцүүлэг Олон нийтийн дунд хэлэлцүүлэг хийх тэдний санал бодлыг сонсох болон харилцан санал солилцохдоо дараах хэлэлцүүлгийн төрлүүдээс сонгон ашиглаж болно.59

• Олон нийтийн уулзалт: Оролцогч талууд, олон нийтийн төлөөллийг алба хаагч/зохион байгуулагч нартай уулзуулж, нэг болон олон тооны анхаарал татсан, санаа зовоосон асуудлаар хэлэлцэн зөвшилцөх, олон тооны хүнд зөвлөгөө өгөх боломжоор хангах, уулзалтын үеэр жижиг бүлгүүдээр хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, санал хүсэлтийг нь авах боломжтой.

59 http://portal.merit.mn/dataset/8032bf38-e6e7-4f6c-be04-881bf2152cfe/resource/88cc331d-c4fb-4f42-a4bc-7021686c699b/download/3-.pdf

152

МОДУЛЬ 2


• Сургалт / Семинар: Ихэнх тохиолдолд нэг болон түүнээс дээш хоног үргэлжилдэг томоохон сургалт, семинарын үеэр гол сэдэв, асуудлуудын тухай хэлэлцдэг. Жижиг бүлгүүд олон төрлийн холбогдох сэдэв, асуудлуудыг хэлэлцэж болно

• Хоёр талт уулзалт: Гол төлөв төрийн төлөөлөл, оролцогч талын төлөөлөл нэг нэгээрээ уулздаг. Эдгээр уулзалтаар асуудлыг гаргаж тодорхойлох болон мэдлэгийн хүрээгээ тэлэх боломж олгодог.

• Зорилтот бүлгийн уулзалт: Өмнө нь сонгогдсон бүлэг хүмүүс тодорхой бодлого, төсөл хөтөлбөр, асуудлууд дээр өөрсдийн санаа бодлоо илэрхийлэх боломжийг хангасан бүтэцтэй үйл явц юм. Эдгээр нь асуудалд төвлөрөх хандлагатай байдаг

• Ярилцлага / Ганцаарчилсан уулзалт: Ярилцлага авахаар бэлтгэгдсэн хүн өмнө нь сонгогдсон оролцогчдоос цуврал асуулт асууж, /төсөл хөтөлбөр, бодлого/ тодорхой сэдвүүдээр мэдээлэл цуглуулдаг.

• Шуурхай утсан холбоо: Хүмүүсийн санал бодлыг сонсох зориулалттай утасны дугаар. Энэ аргаар санал хурааж бас болно

• Санаа бодлын судалгаа: Судалгаанд оролцогчдоор асуулгын асуултуудыг эрэмбэлүүлэх, олон хариултаас сонгуулах, нээлттэй асуултад хариулт авах замаар судалгааны мэдээлэл, оролцогчдын санал бодлыг (зарим тохиолдолд зөвлөгөө өгөх) цуглуулах үйл явц юм. Судалгааг шуудангаар, биечлэн, цахим хуудсаар болон утсаар авах боломжтой. Судалгаанууд ихэнх тохиолдолд нэг стандарттай учир судалгаанд оролцсон хүмүүсээс адилхан асуулт авдаг ба ингэснээр хариултуудыг үнэлэн дүгнэхэд үр дүнтэй байдаг.

• Олон нийтийн зөвлөх хороо: Хорооны гишүүд байнга явагддаг яриа хэлэлцүүлэг болон тодорхой зорилготой хэлэлцүүлэгт оролцдог. Ихэнхдээ техникийн мэдлэг, суурьтай мэргэжилтнүүдийг оролцуулдаг.

• Саналын хуудас / Ажлын дэвтэр: Оролцогч талуудыг тухайн сэдэвтэй холбоотой мэдээллээр хангаж, үүсээд байгаа асуудал бэрхшээлүүдэд гарц шийдэл гаргахыг уриалсан цахим болон хэвлэмэл материал.

• Арга хэмжээ / Аялан танилцуулга: Ихэнхдээ семинараас цар хүрээгээр өргөн. Хүмүүсээс сонгож урих түгээмэл ч сонирхсон хүн бүр оролцох боломжтой байдаг. Арга хэмжээг бүлгийн хэлэлцүүлэг, санал асуулга явуулах зэрэг оролцогч талуудын хэлэлцүүлэг хийх бусад аргатай нэгтгэх боломжтой. Арга хэмжээ, аялан танилцуулгыг төслийг танин мэдүүлэх боломж гэдэг утгаар нь ашиглаж болно.

• Форум: Форум нь бүлэг аль эсвэл байгууллага төлөөлсөн хүмүүсийн уулзалт юм. Форумын оролцогчид гол төлөв орон нутгийн иргэдийн, улс төрийн, мэргэжлийн, эдийн засгийн, нийгмийн бүлгүүдийн төлөөлөл байдаг.

• Цахим хэлэлцүүлэг: Вэбд суурилсан хэлэлцүүлэг нь форум, блог, фэйсбүүк, интернэтийн судалгаа, нийгмийн сүлжээ, рейтинг, санал асуулга, тоон систем бүхий телевиз гэх мэт янз бүрийн вэб дээр суурилсан оролцооны процессууд байдаг. Вэбд суурилсан үйл ажиллагаанууд нь хүмүүсийг хаана, хэзээ, ямар хугацаагаар оролцохоо шийдэх боломж олгодог.

• Гудамжны үзүүлэн: Үүнд ханан дээрх зураг, үзүүлэн гэх мэт олны анхаарал татах зүйлс багтдаг бөгөөд олон тооны хүмүүсийн санал бодлыг сонсоход ашигладаг. Төслийн газрын зураг, төлөвлөгөөний үзүүлэн зэргийг байршуулан, өнгөрч байгаа хүмүүсийн санал бодлыг асуух ба тодорхой асуудал, сэдвийн хүрээнд сонголт хийж саналаа илэрхийлэх боломжтой.

• Иргэний саналын карт: Саналын энгийн картууд нь олон нийт ямар нэгэн үйлчилгээ, асуудлын талаар санал бодлоо илэрхийлэхэд зориулагдсан. Саналын картыг албан байгууллагын санал хүлээн авах газар, санал хүлээн авах ширээн дээр байлгана. Картын дизайн чухал: бөглөхөд хялбар, нүдэнд өртмөөр картуудыг хүмүүс их

153


МОД

УЛЬ

2

хэрэглэдэг. Бөглөж байгаа хүний талаар нас, хүйс зэрэг үндсэн мэдээллийг асуух ба энэ нь хандлагыг тодорхойлоход тусалдаг.

• Хурал зөвшилцөөн: Хоёр бүлэг байгуулах: нэг нь мэргэжилтнүүдийн бүлэг, нөгөө нь асуудлын талаар санаа зовнисон иргэдийн бүлэг Иргэдийн бүлэг мэдээлэл уншиж, гол асуултуудаа бэлтгэдэг. Тэд асуудлын үр дүнгийн талаар хэлэлцэж, өөрсдийн хүлээлт, санаа зовоосон асуудал болон зөвлөмж зэргийг багтаасан тайлан гаргана. Мэргэжилтнүүдийн бүлэг илтгэл тавьж, асуултуудад хариу өгнө. Хурал нь олон нийтэд нээлттэй байна.

• Дугуй ширээний уулзалт: Дугуй ширээний уулзалт нь зөвшилцөлд хүрэх, олон талт оролцогч талуудыг татан оролцуулах хэрэгсэл байж болно. Дугуй ширээний уулзалт нь зөвшилцөлд тулгуурлан, орон нутгийн байгаль орчин, эдийн засаг, нийгмийн тогтвортой байдлыг дэмжих хамтын ажиллагааг бий болгож чадна. Үндсэн байр суурь нь бүх оролцогчид, бизнесийн ашиг сонирхогчдоос орон нутгийн иргэдийн төлөөлөгчид хүртэл адил тэгш байх юм. Дугуй ширээний уулзалт салбарын төлөөлөгчид, Засгийн Газрын төлөөлөл болон төрийн бус байгууллагуудаас бүрдэнэ.

ОРОЛЦООТ ДАСГАЛ 1



Шаардлагатай нөөц• Үзэг• Өнгийн цаас дөрвөлжин оролцогч

тус бүрд 3 ш

Бэлтгэх зүйлс• Сандлуудыг тойрог хэлбэрт засах


Алхам 1. Оролцогчдыг танхимд оруулан урьдчилан бэлтгэсэн тойрог хэлбэрийн сандлууд дээр суулгана. /5 мин/

Алхам 2. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлах /3 мин/

Алхам 3. Оролцогч бүрд үзэг, өнгийн цаас тарааж өгнө. /2 мин/

Алхам 4. Оролцогчид өнгийн цаасан дээр өөр өөрийн хувьд хамгийн чухал гэж үзэж буй асуудлаа бичнэ. /5 мин/

Алхам 5. Асуудал бичсэн цааснуудаараа “цаасан онгоц” хийж тойргийн төв рүү шидэцгээнэ. /5 мин/

Алхам 6. Тойрог дотор байгаа онгоцнуудаас оролцогчид нэг нэгээрээ сугалан авч, тухайн онгоцон дээрх асуудлын талаар өөрийн байр сууриа илэрхийлж, ярилцана. /15 мин/

154

МОДУЛЬ 2


ОРОЛЦООТ ДАСГАЛ 2



Шаардлагатай нөөц• Тараах материал (Хавсралт 5)• Бичгийн цаас

Бэлтгэх зүйлс• Тараах материалыг хэвлэх (Хавсралт 5)• Ширээ - Мэтгэлцээнд зориулан 2 ширээг

өөд өөдөөс нь харуулан засна


Алхам 1. Оролцогчдыг тухайн асуудлаар мэтгэлцэх нотлогч тал, няцаагч тал гэсэн 2 хэсэгт өөрсдийнх нь саналд үндэслэн хуваана. /5 мин/

Алхам 2. Дасгал нэгээр хэлэлцсэн асуудлуудаас нэгийг олонхын саналаар хэлэлцэн, мэтгэлцэхээр сонгож авна. /5 мин/

Алхам 3. Нотлогч болон няцаагч талуудыг тус тус нэг баг болгож, тухайн шийдлийн талаар хэлэлцэх мэтгэлцээнд бэлтгэх хугацаа өгнө. /10 мин/

Алхам 4. Баг бүрээс төлөөлөл болгож 3, 3 хүнийг сонгон авч, мэтгэлцээний ширээнд суулган мэтгэлцээн өрнүүлнэ. (15 мин)





Бэлтгэх зүйлс• Сандлуудыг тойрог хэлбэрт оруулж засна



Алхам 2. Чиглүүлэгч маргаашийн сургалтын сэдвийн тухай товч мэдээлэл өгч, энэ өдрийн сургалтаа өндөрлөнө.

155


МОД

УЛЬ

2ЗАЛУУЧУУДЫН ХУВЬ ХҮНИЙ ОРОЛЦОО

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Залуучуудын хөдөлгөөнСэдэв 2. Цахим орчин дах залуучуудын оролцооСэдэв 3. Хувь хүний түвшин дэх залуусын оролцооСэдэв 4. Ардчиллын үнэт зүйлс, зарчмуудыг эрхэмлэх ньСэдэв 5. Хүний эрх, хөгжих эрх, хамтын эрхийн асуудлуудСэдэв 6. Нөлөөллийн стратеги боловсруулах нь

ЗОРИЛГО

• Залуусын хөдөлгөөн, хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээний талаарх мэдлэгээ сэргээн баяжуулах, цахим орчинд хэрхэн оролцох, хэрхэн үр бүтээлтэй байх талаар судлах

• Залуус өөрсдөө бие даан нийгмийн амьдралд хэрхэн оролцох вэ, ямар аргууд байдаг талаар судалж, танин мэдэх

• Ардчиллын үнэт зүйл, зарчмуудыг эрхэмлэх нь яагаад чухал болох, мөн залуус өөрсдөө төрийн болон ТББ-д нэр дэвшихдээ юуг мэдвэл зохих тухай лекцийн агуулга болон идэвхжүүлэх дасгалын хүрээнд судална

• Хүний хамгийн түрүүнд мэдсэн байвал зохих хүний эрхүүд, түүнийг дагаад хөгжих эрх, хамтын эрхийн талаарх ойлголт, мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, тэлэх

156

МОДУЛЬ 2


ЗАЛУУЧУУДЫН ХӨДӨЛГӨӨН






Залуучуудын оролцоо гэж залуучуудын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн хөгжил, шийдвэр гаргах түвшинд үзэл бодлоо илэрхийлэх, оролцох үйл явц юм60. Аливаа нийгмийн улс төрийн оролцооны хэлбэрт бүхий л хэлбэрийн хөдөлгөөнүүд хамрагддаг. Нийгмийн аливаа асуудлуудад дуу хоолойгоо илэрхийлэх, түүний төлөө дуу хоолойгоо илэрхийлэх нь нэг төрлийн оролцооны хэлбэр юм.

Нийгмийн хөдөлгөөн /Social activism/Нийгмийн хөдөлгөөн гэх нэр томьёог анх 1848 онд Германы социологич Лоренц фон Штайн “Францын хувьсгалаас социалист ба коммунист хөдөлгөөнүүд” номондоо нийгмийн халдашгүй байдлын төлөө тэмцэж буй хөдөлгөөнүүдийг дүрслэн хэрэглэсэн байна. Цаашлаад 19, 20-р зууны барууны улс орнуудад явагдсан нийгмийн бүтцийн өөрчлөлтийн ард социалист хөдөлгөөн, иргэний эрхийн хөдөлгөөн, энх тайвны хөдөлгөөн, цөмийн эсрэг хөдөлгөөн зэрэг иргэд, нийгмийн бүлгүүдийг нэгтгэсэн томоохон хөдөлгөөнүүд өрнөж байсан юм. Эдгээр нь хүн төрөлхтний нийгэм, технологийн хөгжлийн эхлэл цэг гэж хэлж болохуйц аж үйлдвэрийн хувьсгалын шууд үр нөлөөнд үүссэн хөдөлмөрийн хуваарийн өөрчлөлт түүний үр дагавар болох нийгмийн асуудлуудаас суралцсан мэдрэмжүүдээс үүсэлтэй гэж болох юм.

Нийгмийн хөдөлгөөний түүхийн ард хэд хэдэн гол үйл явц оршдог. Технологи, аж үйлдвэрийн хөгжлийн үр нөлөөнд үүссэн хөдөлмөрийн хэв шинжийн өөрчлөлтийн улмаас хүмүүс хот суурин газар олноороо амьдрах болсон. Бүс нутагт олон тооны ажилчдыг цуглуулсан явдал нь аж үйлдвэржилтийн явц ажилчин ангид чухал ач холбогдолтой эдийн засгийн хөгжил, шударга ёс гэх мэт асуудлуудыг хөндөгдөж эхлэхэд хүргэсэн юм. Хот суурин газар нь ижил төстэй зорилготой хүмүүс бие биеэ олж, цуглуулж, зохион байгуулж болох хамгийн боломжит талбар болж олон тооны хүмүүсийн хоорондын нийгмийн харилцааг хөнгөвчилж, анхны нийгмийн хөдөлгөөнүүд гарч ирэх суурь болжээ.

Залуучуудын хөдөлгөөнЗалуучуудын хөдөлгөөний мөн чанарыг дэлхийн хувьсгалт үйл явцад залуу үеийнхний оролцсон оролцоо, залуучуудын байгууллагын нийлбэр цогц, дэвшилтэт үзэл санаатай залуучуудын байгууллагын нийлбэр цогц, дэвшилтэт үзэл санаатай залуучуудын хэсэг, 60 Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль, 2017 он

157


МОД

УЛЬ

2

нийгэмшлийн үеийн нийгмийн үзэгдэл, цэвэр улс төрийн үзэгдэл, залуучуудын нийгэм-улс төрийн болон нийгмийн идэвхийг харуулсан хэлбэр, нийгмийн статусаараа нийгмийн субьектив чанараа илэрхийлж олж авч байдаг, үе үеийн залгамж халаа болох процесст бие даан оролцох арга гэх мэтээр тодорхойлсон байна.

Дэлхийн түүхийн аль ч цаг хугацаанд нийгмийн хөдөлгөөний хамгийн гол идэвхтэн оролцогчид нь залуучууд байсаар ирсэн билээ. Олон тооны нийгмийн хөдөлгөөнүүд их сургуулиуд дээр байгуулагдсан бөгөөд энэ нь боловсролын тогтолцоо болон залуучууд нийгмийн шинэчлэх хөдөлгөөн үүсэх гол үндэс болохыг харуулж байна. Манай орны хувьд ч мөн адил 1989 оны 12-р сарын 7-нд Ховдын Багшийн дээд сургуулийн оюутнууд ардчилсан хувьсгалын хөдөлгөөнийг өрнүүлж түүнтэй зэрэгцэн Улаанбаатар хотод оюутан залуучуудын дийлэнх хүчийг бүрдүүлсэн хөдөлгөөн хүчээ авч байсан юм.

Залуучуудын хөдөлгөөний мөн чанарНэгдүгээрт: залуучуудын хөдөлгөөн (аливаа олон нийтийн хөдөлгөөн)-ий хамгийн анхны шинж чанар нь “зөрчил” (конфликт) юм.

Нийгэм дэх талуудын хэрэгцээ, үзэл бодол, үйл ажиллагааны зөрүүтэй байдлаас үүсдэг олон янзын (эцэс төгсгөлгүй) мөргөлдөөнт байдал нь залуучуудын хөдөлгөөний хөгжлийн хэм хэмжээ болж өгдөг. Тодорхой түүхэн нөхцөл байдлаас хамаарч зөрчил нь субьектив хүчин зүйлийн үйлчлэлийн дүнд хөгжлийнхөө цаашдын хандлагыг өөрөө зохицуулж устгах, аль эсвэл зөрчлийг хурцатгахад нөлөөлдөг.

Зөрчил бол зорилго, шинж чанар, нийгмийн хөдөлгөөний цар хэмжээг тодорхойлдог маш өргөн агуулгыг өөртөө хадгалдаг учир энэ асуудлыг бид онцлон авч үзэж байгаа юм. Жишээлбэл: үe үeийнхний зөрчил гэхэд л өргөн утгаар нь хүн төрөлхтний хэмжээнд авч үзвэл- залуучуудын дэлхийг хамарсан хөдөлгөөн, жижиг цараагаар нь авч үзвэл-тивийн, улсын доторх гэх мэт байна. Иймд зөрчил бол нийгмийн хөдөлгөөнд acap их үүрэгтэй бөгөөд энэ байдал нь залуучуудын хөдөлгөөнд мөн адил илрэн харагддаг.

Хоёрдугаарт: Залуучуудын хөдөлгөөний тодорхойлолтод “залуучуудын сонирхол” гэсэн ойлголт өөрийн гэсэн байр суурь эзэлдэг.

Оросын нийгэм судлаачид залуучууд бол нийгмийн харьцангуй бие даасан бүлэг, гэхдээ байнга тогтвортой байдаггүй гэж баталдаг. Залуучуудын өвөрмөц сонирхол нь нийгмийн хөгжлийн тулд асар их онцгой ач холбогдолтой болсон тохиолдолд тэр түүхийн хөгжлийн бүтээгдэхүүн болдог гэж оросын эрдэмтэн Н.С. Маликов үзсэн байдаг.

Залуучуудын бодит сонирхол нь нийгмийн хэсгийн хувьд нийгмийн бодит сонирхолтой давхцаж чухамдаа нийгмийн хөгжил рүү тэмүүлдэг байна. Харин субьектив талын ойлголт нь тун өвөрмөцөөр тухайлбал, бодит сонирхлын эсрэг байдалтай ойлгогддог.

Эндээс үзэхэд залуучуудын хэрэгцээ, сонирхол нь залуучуудын хөдөлгөөнд онцгой байр суурь эзэлдэг бөгөөд түүний шинж чанарын нэг чухал хэсэг, тодорхой зорилго чиглэл нь болж өгдөг байна.

Гуравдугаарт: “Залуучуудын нийгмийн идэвх” гэсэн ойлголт хөдөлгөөний тухайд залуучуудын бодит сонирхол эрэлт хэрэгцээ нь нийгмийн сонирхолтой бүхэлдээ таарч нийлсэн үед л төсөөлөгддөг. Энэ нь зөвхөн дэвшилтэт чиглэлтэй нийгмийн хөдөлгөөнд л нийгмийн сонирхолтой давхацна гэсэн үг.

158

МОДУЛЬ 2


Дээрх байдлаас үндэслэж дүгнэлт хийж үзэхэд “Залуучуудын хөдөлгөөн гэдэг нь нийгмийн хөгжлийн субъектийн хувьд нийгэмшлийг тогтоох, нийгэм-хүн амын онцгой бүлгийн хувьд нийгэмшлийн зөрчил болон үүссэн асуудлуудыг залуучуудын сонирхолд нийцүүлэн шийдвэрлэхийн төлөө залуу үеийн илүү идэвхтэй хэсгийн нийгмийн амьдралд оролцох арга юм” гэж үзэж болох байна.

Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхХүний эрх гэж хүн бүрд төрөхөөс нь үхэх хүртэл заяагдсан хүний суурь эрх, эрх чөлөөг хэлдэг. Энэ эрхээ хүн бүр хаана төрсөн, ямар үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй, амьдралаа яаж сонгосноосоо үл хамааран эдлэх ёстой. Энэ эрхийг хэн ч булааж авах ёсгүй боловч хууль зөрчсөн, эсвэл үндэсний аюулгүй байдалд хор учруулсан тохиолдолд зөвхөн төр хязгаарладаг.61

Үндсэн хуулийн 16.16-д Монгол Улсын иргэн “итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно” хэмээн заасан байдаг.

Улс төр, нийгэм, эдийн засаг, хvний эрх, эрх чөлөөтэй холбогдсон асуудлаар vзэл бодол, санал, шаардлагаа төрд болон олон нийтэд илэрхийлэх зорилгоор тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх олон улсын болон vндэсний хууль тогтоомжид баталгаажсан.

“Хүн бүр тайван замаар сайн дураар хуран цуглах, эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй”62

“Тайван замаар цуглаан хийх эрхийг хvлээн зөвшөөрнө. Энэ эрхийг эдлэхэд ардчилсан нийгэмд улсын буюу нийгмийн аюулгvй байдал, эсхүл бусдын эрх, эрх чөлөөг хамгаалах ашиг сонирхлын үүднээс хуулийн дагуу тогтоосноос өөр хязгаарлалт байж болохгvй.”63

Тайван жагсаал, цуглаан хийх эрхийн баталгаа:Жагсаал, цуглаан хийх эрхийн баталгаа хуульд баталгаажсан.

1. Хууль тогтоомжийн дагуу жагсаал, цуглаан зохион байгуулсан буюу түүнд оролцсоны төлөө хэнийг ч мөрдөн мөшгих, эрх чөлөөг нь хязгаарлах, аливаа хэлбэрээр гадуурхахыг хориглоно.

2. Энэ хуульд зааснаас бусад тохиолдолд жагсаал, цуглаан хийхэд зориуд саад учруулах, тvvнчлэн хууль тогтоомжийн дагуу зохион байгуулагдаж байгаа жагсаал, цуглааныг тараахыг хориглоно. /Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хууль. 6 дугаар зvйл./

Тайван жагсаал цуглаан хийх эрхийн хязгаарлалтЖагсаал, цуглаан хийх эрхийг хууль бусаар дур мэдэн хэн ч хязгаарлах ёсгvй. Үндсэн хуулийн 16 дугаар зvйлийн 18 дахь хэсэгт заасан “…эрхийг үндэсний болон хvн амын аюулгvй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахын тулд хуулиар хязгаарлаж болно” гэсэн байдаг. Энэ vvднээс тайван жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуульд зааснаар жагсаал цуглаан хийх газар, жагсаал цуглаан хийх зорилго, онцгой нөхцөл байдлын хүрээнд хязгаарлалт байдаг. Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн 7 дугаар зvйлд дараах байгууллага оршин байгаа газар жагсаал, цуглаан хийхийг хориглодог

• Нисэх онгоцны буудал, төмөр замын бүх өртөө, буудал, нийслэлийн зорчигч тээврийн төв буудал;

• Цэрэг, цагдаагийн болон төрийн хамгаалалтад байгаа газар;61 Д.Жаргалсайхан. Хүний эрхийг баталгаажуулах хамгаалах үүрэг 62 Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал. 20 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт63 Иргэний болон Улс Төрийн Эрхийн тухай Олон Улсын Пактын 21 дvгээр зvйл

159


МОД

УЛЬ

2

• Радио телевизийн нэвтрүүлэг явуулдаг байгууллага, аймаг, нийслэл дэх төв холбооны газар;

• Олон улсын буюу үндэсний яармаг, үзэсгэлэн зохион байгуулж байгаа байгууллага, хот суурин газрын хүнсний болон барааны зах;

• Эмнэлгийн байгууллага;• Нийслэл Улаанбаатар хотын Сүхбаатарын талбайн Төрийн ордны нутаг дэвсгэрт

хамаарах хэсэг

Тухайн нийгмийн хөдөлгөөний үйл явц нь хуулийн хүрээнд байх бол жагсагчдыг хамгаалах, эрхийг нь хүндэтгэх нь төрийн үүрэг юм. Нэг талаас жагсагчид ч мөн адил хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах үүрэгтэй юм. Нөгөө талаас хүний эрх, ардчиллын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон улсын байгууллагууд эл чиглэлээр хяналт шалгалт явуулдаг байна.




Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Самбарын соронз • Нарийн маркер

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг тус тусад нь байрлуулна• Сандал - ширээ бүрд тэнцүү тоотой тойруулан

тавина


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлах

Алхам 2. Нэг багт 5 гишүүнтэй байхаар хуваарилна /5 мин/

Алхам 3. Сурагчид нийгэмд тулгамдсан чухал асуудлын хүрээнд хөдөлгөөн өрнүүлэхийн тулд төлөвлөгөө боловсруулна. /15 мин/ Төлөвлөгөө нь дараах бүтэцтэй байна.• Тулгамдаж буй асуудал • Зорилго буюу асуудлыг шийдвэрлэснээр хүрэх үр дүн• Зорилт буюу зорилгодоо хүрэх арга замыг тодорхойлох• Зорилтот бүлгийг тодорхойлох • Оролцогч талуудыг тодорхойлох• Шаардагдах нөөцийг тодорхойлох• Хөдөлгөөнийг өрнүүлэх суваг, хөдөлгөөний хэлбэрээ тодорхойлох

Алхам 4. Багууд төлөвлөгөөгөө танхимд танилцуулна. /25 мин/

Алхам 5. Сурагчид танхимд асуулт, хариултын журмаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. /5 мин/

160

МОДУЛЬ 2


ЦАХИМ ОРЧИН ДАХЬ ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦОО






Цахим орчны хэрэглээМанай орны хувьд сүүлийн 20 жилийн хугацаанд интернэт олон нийтийн хэрэгсэл болж сүүлийн 10 жил улам бүр эрчимжсэн байна. Монгол Улсын 3 хүн тутмын нэг нь залуу хүн бөгөөд залуучууд цахим орчинд идэвхтэй оролцдог.

Монголын хувьд сүүлийн 10 гаруй жилийн дотор л иргэдийн цахим хэрэглээ эрчимтэй нэмэгдэж байна. Интернэтийн сүлжээнд холбогдсон төхөөрөмж буюу компьютер, ухаалаг гар утасны хэрэглээний түвшин нэмэгдсэн нь үүнд нөлөөлсөн. Тэгвэл “MMCG” компанийн судалгаагаар Монгол Улсын 15-60 насны хүн амын 99.6 хувь буюу 2.1 сая иргэн гар утас ашиглаж байна. 2017 оны байдлаар гар утас хэрэглэгчдийн 79 хувь нь буюу 1.7 сая хүн ухаалаг гар утас ашигладаг гэсэн тооцоо гарсан. Энэ нь 2014 онтой харьцуулахад ойролцоогоор хоёр дахин өссөн дүн болж байгаа юм.64

Цахим орчин дахь оролцооТехнологийн нийгэмд үзүүлэх үр нөлөөг хамааруулан судлах арга зүй саяхнаас л эхлэлтэй. Энэ чиглэлээр социологич О.Мөнхбат дижитал гэх ойлголтыг нийгмийн харилцаанд гүйцэтгэх үүргээр нь авч хэрэглэсэн нь бий. Тэрээр “Дижитал нь нийгмийн гишүүдийн хооронд үүсэж буй харилцан үйлдэл, харилцаа, мэдээллийн шинэ эх сурвалж, мэдээлэл цуглуулах болон боловсруулах шинэ боломж бололцоо, судалгааны үр дүнг нэвтрүүлэх, нөлөөлөл хэрэгжүүлэх шинэ хандлага, цахим ертөнц интернэтээс нийгмийн амьдралд үзүүлж буй нөлөөлөл, үр дагавар,түүнтэй уялдан гарч буй өөрчлөлт хөгжлийг судлах шинэ хандлага парадигм үүсэх урьдчилсан нөхцөл болж байна.”65 гэжээ.

Саяхныг хүртэл судлаачид уламжлалт нийгмийн харилцааны талаар л судалдаг байсан. Харин интернэт нь бүх нийтийн харилцаа холбооны хэрэгсэл болж хүмүүсийн мэдээлэл олж авах, дамжуулах хурд нь нэмэгдсэн нь нийгмийн харилцааг шинэ түвшинд хүргэсэн юм Хорь гаруй жилийн турш нийгмийн хөдөлгөөний бүлгүүд зохион байгуулалтын зорилгоо биелүүлэхийн тулд интернэт ашиглаж байна. Онлайн платформууд нь хамтын ажиллагааны асуудлыг шийдвэрлэхэд туслах, харилцаа холбоог хөнгөвчлөх замаар зохицуулалтын болон хэлцлийн зардал, практик бэрхшээлийг бууруулдаг. 64 Bloomberg.mn, 201865 О.Мөнхбат, Сүлжээний онол хийгээд Дижитал социологи, 2019

161


МОД

УЛЬ

2

Интернэт нь нийгмийн хөдөлгөөнтэй холбоотой харилцаа холбооны хурд, хүртээмж, үр нөлөөг дээшлүүлэх, дайчлах хүчин чармайлтыг нэмэгдүүлэхэд тусалдаг гэж нийгэм судлаачид үзсэн бөгөөд үүний үр дүнд интернет нийгмийн аливаа харилцаанд эерэг нөлөө үзүүлсэн гэж үзэж байна. ХХ зууны сүүлч ХXI эхэн үед онлайн нийгмийн хөдөлгөөнүүд шинэ үе, нийгмийн өөрчлөлтийг эрэлхийлэн эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн юм.

Нийгмийн бодлогын гол шийдвэр гаргах институт болох төрийн шийдвэрт нөлөөлөх зорилготой хөдөлгөөн аян нь зохион байгуулалт бүхий институтийг шаарддаг. Үүний тулд дан ганц онлайн нийгмийн хөдөлгөөн бус хавсарсан шинжтэй хөдөлгөөн шаарддаг. Энэ нь нэг талдаа иргэд олон нийт онлайн платформыг ашиглан үзэл бодлоо илэрхийлэх нэгдэх нь шийдвэр гаргалтад нөлөөлөхөд зарим талаар дутагддаг тул хавсарсан шинжтэй болж цаашлаад институтчилэгдсэн биет үйл ажиллагаа хийхэд хүргэдэг. Тиймээс нийгмийн хөдөлгөөний зорилгоос хамаараад хэлбэрүүд нь харилцан адилгүй болдог байна.

Цахим орчинд оролцохдоо анхаарах зүйлс. • Мэдээлэлд шүүлтүүртэй хандах:

o Ардчилсан нийгмийн нэгэн том шалгуур үзүүлэлт нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө билээ. Бид алхам тутамдаа олон төрлийн мэдээ мэдээлэлтэй ойр байдаг. Тиймээс бид үнэн зөв мэдээлэл болон хуурамч мэдээллийг ялгаж сурах, хэрсүү байх дадалд суралцах шаардлага нэн тэргүүнд тулгарч байна. Хуурамч мэдээлэл нь ихэвчлэн хүний сэтгэл хөдлөлд суурилдаг. Үзэн ядуулах, гайхшруулах зэрэг хүчтэй сэтгэл хөдлөлд тулгуурлан хүний сонирхлыг өдөөж, улмаар тухайн мэдээллийг унших, үзэх, харах сэдэл төрүүлдэг. Тухайлбал, “2012 оны 12 сарын 21-нд дэлхий сүйрнэ” гэдэг мэдээ хүмүүсийг үйлдэлд дуудаж, түүнтэй холбоотой шийдвэр гаргахад хүргэж байсан. Өөрөөр хэлбэл, энэ мэдээллийг шүүлтүүргүй (шууд), сэтгэл хөдлөлдөө хөтлөгдөн хүлээж авснаас үүдэн хөдөө явах, хүнс их хэмжээгээр нөөцлөх, ажил, сургуульдаа явахгүй байх зэрэг шийдвэр гаргаж байсан нь сөрөг үр дагаврын нэг жишээ юм.

o Шинжлэх ухаанч байдлын хамгийн эхний шинж бол ертөнцийн үйл явдал, нөхцөл байдлыг “анхнаасаа”, “угаасаа л тийм байна” гэх тогтсон үзэл хандлагаар хүлээж авахын оронд шүүмжлэлт сэтгэлгээгээр хандах, эргэлзээгээ тайлахын тулд олон эх сурвалжаас мэдээлэл хайх гэх мэт чадвар юм. Бид нэг эх сурвалжаас юм уу нэг хүний ярианаас шууд энэ мэдээлэл үнэн гэж хүлээж авч байгаа нь аливаад шинжлэх ухаанч бус, зөвхөн амьтны интуициэр (зөн) хандаж байгаагийн жишээ.66

• Бусдыг хүндлэх:o Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө бол түүнгүйгээр хүн хэвийн амьдарч чадахгүй,

нийгэм эрүүл саруул оршин тогтнож, үйл ажиллагаагаа явуулж чадахгүй тийм орчин юм.67 гэжээ. Түүх сөхвөл 1789 оны Францын Иргэний эрхийн тунхаглалын 11 дүгээр зүйлд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үндсэн эрхийг анх тунхагласан байдаг. Хүний эрх, эрх чөлөөг Францын хувьсгалаас хүн төрөлхтөнд өгсөн бэлэг гэж зарим эх сурвалжуудад тэмдэглэсэн байх нь бий.

o Тус тунхаглалын 11 дүгээр заалт нь Францын (1958) Үндсэн хуулийн оршлын нэг хэсгийг бүрдүүлдэг ба үүнд “Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх нь хүний хамгийн үнэт эрх чөлөө юм. Гэхдээ хүн бүр чөлөөтэй ярих, бичих, хэвлэх эрхтэй боловч чингэхдээ энэхүү эрх чөлөөгөө буруугаар ашигласан бол хуульд заасан тохиолдлуудад хариуцлага хүлээх болно” гэдэгт бусдыг ор үндэсгүйгээр гүтгэх, доромжлох асуудал зайлшгүй багтдаг.

66 UB.life, Б.Ууганцэцэг: Мэдээллийг шүүлтүүргүй хүлээн авч байгаа нь сэтгэлзүйн тогтвортой байдлаа бид өөрсдөө эвдэж байгаагийн том жишээ67 Ж.Амарсанаа, Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, “Эргэцүүлэл” №7, Улаанбаатар хот, 2007 он

162

МОДУЛЬ 2


Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16-д үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, итгэл үнэмшилтэй байх, тайван жагсаал цуглаан хийх эрхтэй гэж заасан. Харин нэр төрийг нь доромжлохгүй байх, хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэхийг мөн хуульд ёсчлон биелүүлэх үндсэн үүрэгтэйгээр тус тус зохицуулжээ.

• Ялгаварлан гадуурхахаас зайлсхийхo Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 14.1-д “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас,

хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно” хэмээн зааж, хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэйг тунхагласан байдаг.

o Эрүүгийн хуулийн 14.1 зүйлийн 1-д “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсрол, бэлгийн, хүйсийн чиг баримжаа, эрүүл мэндийн нөхцөл байдлаар ялгаварлан гадуурхаж эрх, эрх чөлөөг нь хязгаарласан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс таван мянга дөрвөн зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэл хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас нэг жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ” гэж заасан байдаг.68

• Цахим орчинд өөрийгөө хамгаалах ньo Технологийн хөгжил амьдралыг хялбар болгож байгаа хэдий ч эрсдэлийг нэмэгдүүлж

байна. Нүүрээ уншуулан утсаа нээж, хурууны хээгээрээ банкны гүйлгээгээ хийж байгаа нь үсрэнгүй хөгжил мөн ч цахим гэмт хэргийн цар хүрээ, давтамж, арга нь улам нарийсаж гэмт этгээдүүдэд хувь хүн, байгууллагын мэдээлэлд нэвтэрч хорт үйлдлээ гүйцэтгэх улам л олон төрлийн хувилбарыг давхар бий болгосоор байна. Тиймээс олон нийтийн цахим сүлжээнд өөрийн хувийн мэдээллийн аюулгүй байдлыг тогтмол хангах нь цаашид үүсэж болох эрсдэлээс хамгаалах эхний алхам юм.

1. Хамгаалалт бүхий аюулгүй цахим хуудас хэрэглэх — Вэб хуудас руу ороход тухайн хуудасны хаягийн урд бид бүгдийн тэр бүр анзаардаггүй “https” гэсэн хэсэг байдаг шүү дээ. “s” үсэг нь secure буюу аюулгүй, тухайн хэрэглэгчийн мэдээллийг кодолдог гэж ойлгож болно. Хэрэв “s” үсэг байхгүй бол тухайн сайт руу нэвтрээд хэрэггүй гэж зөвлөдөг.

2. Аппликейшн, үйлдлийн систем, программуудаа тогтмол шинэчилж (update) байх — Гар утасны үйлдлийн системээ шинэчилнэ үү, аппликейшнээ шинэчилнэ үү хэмээн байнга л санал болгож байдаг нь цаанаа учиртай. Туршлагаас үзэхэд, мэдээлэл алдсан ихэнх тохиолдол шинэчлээгүй программ, үйлдлийн систем ашиглаж байгаагаас үүдсэн байдаг. Учир нь хакерууд үргэлж тухайн программын сул тал, нүх цоорхойг судалж нэвтрэх арга заль зохиож суудаг ба программын шинэ хувилбар нь тэдгээрээ нөхөж бөглөж байдаг гэж ойлгож болно. Хэн ч байшингийнхаа цонхыг онгорхой орхидоггүй шүү дээ. Түүнтэй л адил.

3. Сошиал медиа хэрэглээгээ зөв удирдах — Хүмүүс сошиал хуудаснууд дээрээ хүүхдийнхээ зураг, нэр, төрсөн өдөр, төрсөн нутаг, нохойны зураг, нэр гээд бүхий л хувийн мэдээллээ тавьдаг шүү дээ. Гэтэл энэ нь хакеруудад сайхан өгөөш болж байдаг байна. Энэ дундаас таны нууц үгийг гаргаад авахад тэднээс нэг их ур чадвар шаардагдахгүй л болов уу. Тиймээс нийтэд харагдах тохиргоотой (public) мэдээлэл тавихдаа хянамгай байх, танихгүй, зураг хөрөггүй хүнийг найзаараа авахгүй байх хэрэгтэй.

4. Найдвартай нууц үг — Эцэг эх, хүүхдийн нэр, төрсөн өдрүүд, нохойн нэрийн аль нэг нь таны нууц үгэнд орсон уу? Нууц үг санахад амархан байх ёсгүй, харин олоход төвөгтэй байх ёстой. Ядахдаа 3 сардаа нэг удаа нууц үгсээ сольж байвал сайн. Нууц

68 Д.Мөнхчимэг, Ц.Чимэддондог, Цахим сайтууд дахь үзэн ядах үг хэллэг, УБ, 2018 он

163


МОД

УЛЬ

2

үгээ мартаад байдаг бол password management программуудыг ашиглаад сурчихад их л дөхөмтэй шүү.

5. Олон нийтийн газар WiFi ашиглах — Кофе шоп, ресторан, ямар нэг арга хэмжээн дээр нээлттэй WiFi-д нэвтрэх нь хэвийн л үзэгдэл. Гэхдээ та холбогдохоосоо өмнө хэд хэдэн зүйлийг мэдэж байхад илүүдэхгүй шүү. VPN буюу virtual private network аппликейшн татаж суулгаад ашиглах. Ингэснээр таны интернэт аяллыг нууцлах ба гаднын компаниуд ажилчид нь гадна орчноос дотоод сүлжээндээ ажиллах үед ийм төрлийн программыг хэрэглүүлдэг. Олон нийтэд зориулсан wifi — д холбогдож байхдаа интернэт банк, паспортын хуулбар, гэрийн хаяг гэх мэт мэдээллээ ашигласан аливаа зүйл хийгээд хэрэггүй л болов уу. Файл шэйр хийх тохиргоогоо унтраасан байх.

6. Мэдэхгүй мэйл — Мэйл харилцааг болгоомжтой ашиглах хэрэгтэй. Таны мэйл хаягаар хакерууд өгөөшүүдийг шидэж суудаг. Тэр ч бүү хэл харилцдаг банкнаас чинь ирсэн мэт, найзаас чинь явуулсан мэйл шиг харагдахаар ч байж болдог гэдгийг үргэлж санаж, аливаа мэйлийг нээхдээ болгоомжтой, нээсэн бол аливаа дарах товч, линк рүү орохгүй байхыг анхаараарай.

7. Вирус хамгаалалтын программ — Төлбөр төлж программ ашиглана гэдэг монголчууд бидний хувьд хараахан бүрэлдэж амжаагүй соёл байж магадгүй юм. Гэвч үүнээс зайлсхийснээр харамч хүн хоёр төлдөгчлөн илүү их хохирол амсах эрсдэл хэн хэний маань дэргэд бий.69

8. Та өөр хүний эсвэл, нийтийн компьютер /Интернэт кафе, цахим тоглоомын төв, сургууль гэх мэт/ -т холбогдсоныхоо дараа цахим хуудаснаас заавал Log out/Sign out үйлдлийг хийн өөрийнхөө хуудаснаас гарч байх.

9. Олон нийтийн сүлжээнд танилцаж, холбоо тогтоосон үл таних этгээдэд хэт итгэн хувийн мэдээллээ задруулахгүй байх.

10. Хувийн мэдээллийг хадгалах зорилгоор олон нийтийн сүлжээнд байршуулахгүй байх11. Олон нийтийн сүлжээний хэрэглэгчээс санал болгосон программ хангамж болон бусад

материалыг шууд татан авахгүй байх.70

Олон улсын түвшинд үүссэн цахим оролцооны хэлбэрүүд• Black Lives Matter (BLM) нь хар арьст хүмүүст хандсан хүчирхийлэл, тогтолцооны арьс

өнгөний эсрэг кампанит ажил хийдэг Африк-Америкийн нийгэмлэгээс гаралтай олон улсын идэвхтэн хөдөлгөөн юм. BLM нь арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, цагдаагийн харгислал, арьс өнгөний тэгш бус байдал гэх мэт өргөн цар хүрээтэй асуудлуудыг АНУ-ын эрүүгийн шүүхийн тогтолцоонд тавьдаг (Friedersdorf, 2017). 2013 онд онлайн орчинд ч энэхүү хөдөлгөөний #BlackLivesMatter гэсэн hashtag ашиглаж эхэлсэн. 5 жилийн хугацаанд #BlackLivesMatter hashtag-ийг зөвхөн Twitter дээр 30 сая гаруй удаа хэрэглэсэн байна. Мөн 2020 онд ч уг хөдөлгөөн хүчээ авсан болно.

• MeToo хөдөлгөөн бол бэлгийн дарамт, бэлгийн хүчирхийллийн эсрэг хөдөлгөөн юм. “Me Too” гэсэн хэллэгийг анх 2006 онд Myspace дээр бэлгийн дарамтад амьд үлдсэн, идэвхтэн Тарана Берк нийгмийн сүлжээнд ашигласан. Харви Вайнштейнтэй хийсэн бэлгийн хүчирхийллийн талаарх өргөн хүрээтэй мэдэгдлүүд 2017 оны 10 дугаар сарын эхээр дэлгэгдсэний дараа хөдөлгөөн нийгмийн сүлжээнд хаштаг хэлбэрээр вирусээр тархаж эхлэв. “#MeToo” гэсэн хэллэгийг 2017 оны 10 дугаар сарын 15-ны өдрийн үдээс хойш твиттер хуудсаар бичсэн бөгөөд өдрийн эцэс гэхэд 200,000 гаруй удаа хэрэглэж байжээ. 10 дугаар сарын 16 гэхэд 500,000 гаруй удаа твиттер бичжээ. АНУ-д харилцааны платформ хэрэглэгчдийн 45% нь энэ нэр томьёог ашигласан найзтай байсан гэж мэдээлэв

69 Амар даатгал. Та цахим эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалж чаддаг уу?. Medium.com. 2020 он70 https://ikon.mn/n/pb1

164

МОДУЛЬ 2


Монголын залуучуудын цахим орчин дахь оролцооны жишээ

“Яараад яахав дээ” аян Засгийн газрын 2019 оны 128 дугаар тогтоол гарч, Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын үндэсний зөвлөлийг байгуулан, хөдөө орон нутаг руу чиглэсэн хөдөлгөөн ихсэж буйтай холбогдуулан 6 дугаар сарын 15-аас 9 дүгээр сарын 25-ны хооронд “Орон нутгийн замын хяналт, хөдөлгөөний соёл” нэгдсэн арга хэмжээг эхлүүлсэн. Энэ хүрээнд ЦЕГ-аас авч хэрэгжүүлсэн “Яараад яахав дээ” аян нь жолоочийг хурдаа тохируулан явахыг уриалсан нөлөөллийн аян юм. Манай оронд зам тээврийн ослын 97% нь жолоочийн буруутай үйлдлээс болж үйлдэгдсэн байна.71 Энэ хугацаанд иргэд онлайн орчинд #яараад яахав дээ хаштаг ашиглан уг аянд нэгдэж буйгаа илэрхийлсэн зураг болон түүх нийтэлж байлаа. “Яараад яахав дээ” аяны хугацаанд хөдөлгөөний аюулгүй байдал, тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын журмын эсрэг гэмт хэрэг өнгөрсөн оны мөн үеэс 50.8, гэмтсэн хүн 49.7, нас барсан хүн 11.7 хувиар тус тус буурч, үүнээс орон нутагт үйлдэгдсэн хэрэг 63.9, гэмтсэн хүн 59.5, нас барсан хүн 21.7 хувиар, цагдаагийн байгууллагад 2019 эхний 11 сарын байдлаар улсын хэмжээнд 30011 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн нь өнгөрсөн оны мөн үеэс 3869 хэргээр буюу 11.4 хувиар тус тус буурсан эерэг үзүүлэлтүүд гарсан байна.

“Нүдээ нээ” хөдөлгөөн“Лантуун Дохио” ТББ, “Өгөх Өдөр Хөдөлгөөн” ТББ хамтран санаачилж нийгмийг хүчирхийлж буй гэмт хэрэг, түүнийг гарах нөхцөлийг нь бүрдүүлээд байгаа дүрэм журам зэргийг өөрчлөхийн тулд “Нүдээ нээ” Үндэсний Хөдөлгөөнийг 2017 оны 10-12 сарын хооронд зохион байгуулсан юм. Тус хөдөлгөөний үүсэл нь хүүхдийн хүчирхийллийн гэмт хэргийн талаарх мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд ил болсноор иргэд олон нийтийн уур бухимдлыг нэлээдгүй төрүүлж энэ талаарх хэлэлцүүлгүүд харилцааны онлайн платформуудад хүчтэй явагдах болсонтой холбоотой юм. Энэхүү хөдөлгөөний Монголын хамгийн олон хэрэглэгчтэй харилцааны платформ болох Facebook-ийн талбарт олон нийтийг идэвхжүүлэх, нөлөөлөх үйл ажиллагаа нь явагдсан. Уг хөдөлгөөний мэдээлэл түгээх, идэвхжүүлэх Facebook орчин дахь үндсэн гурван суваг байлаа. Үүнд “Лантуун дохио” пэйж хуудас (нийт лайк-48400, дагагч-48800), хүүхдийн эрхийн активист Ganjavkhlan Chadraabal (дагагч- 147549), Нүдээ нээ хөдөлгөөний албан ёсны пэйж (лайк-7236, дагагч-7320) гэсэн үндсэн гурван эх сувгаар мэдээлэл тархаж цааш түгээгдэж байсан юм. Ийнхүү хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг хөдөлгөөний урьдач нөхцөл болон эхлэл, бүх шатны мэдээлэл түгээх, нөлөөллийн ажлууд нь онлайн хөдөлгөөний хэлбэрээр явагдсан бол нийт 8 удаагийн жагсаал төрийн удирдах байгууллагад шаардлага хүргүүлсэн байна.72

Залуучуудын цахим орчин дахь оролцоо нь гол төлөв улс төрийн тэгш эрх, хүний эрх, эрх чөлөөнд чиглэсэн байна. Мөн залуучууд нийгмийн эерэг зөв дадалд чиглэсэн, мөн нийгмийн өөрчлөлтийг эрэлхийлсэн аян, хөдөлгөөнд оролцох сонирхол нь илүү өндөр байна. Ардчиллын суурь үзэл санаа, хүний эрх, мөн экологийн асуудлууд нь дэлхий нийтийн хамарсан хөдөлгөөн болон өргөжих хэлбэр олон байна.

71 ЦЕГ, Зам тээврийн осол, гэмт хэргийн нөхцөл байдал, 201972 Ж.Батболд, Монголын онлайн нийгмийн хөдөлгөөний судалгаа, УБ., 2020

165


МОД

УЛЬ

2




Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас • Маркер

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг зэргэлдээ хэлбэрээр байрлуулна• Сандал - ширээнд тэнцүү тоогоор байрлуулна


Алхам 1. Дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлах

Алхам 2. Танхимын оролцогчдыг 1-5 тоолуулан 5 багт хуваана.

Алхам 3. Баг тус бүр цахим орчинд өрнөсөн дурын нэг аян, хөдөлгөөн сонгож авна. Алхам 4. Багууд сонгож авсан аян, хөдөлгөөний үйл явцад дүн шинжилгээ хийнэ. Ингэхдээ:• Хөдөлгөөний зорилгыг тодорхойлох• Хүрсэн үр дүнгийн талаарх төсөөлөл• Ач холбогдлыг тайлбарлах• Залуучууд оролцохын ач холбогдлыг тайлбарлах• Цахим орчин дахь үр нөлөөг тодорхойлох. /15 мин/

Алхам 5. Багууд өөрсдийн хийсэн дүн шинжилгээгээ танилцуулна. /25 мин/

ХУВЬ ХҮНИЙ ТҮВШИН ДЭХ ЗАЛУУСЫН ОРОЛЦОО






Залуу нас гэдэг бол аливаа хүн гэр бүлийн хүрээнээс гадуур нийгэмд танигдаж эхлэх амьдралын хугацаа юм. Эндээс хувь хүн болж төлөвших үйл явц мөн эхэлдэг. Тэд хүрээлэн буй

166

МОДУЛЬ 2


нийгэмтэйгээ өргөн харилцаанд орж эхэлдэг. Төрөөс аливаа иргэний эрх, үүргийг залуу наснаас нь эхлэн хүлээн зөвшөөрдөг. Залуучууд насанд хүрэгсдийн эгнээнд шилжих шилжилтийн нэг онцлог нь сонгуульд оролцож санал өгөх, иргэний үүргээ идэвхтэй хэрэгжүүлэх үйл явц юм.

2019 оны байдлаар 18-34 насны 960.632 залуучууд Монголын сонгуулийн насны нийт хүн амын тал хувийг хувийг эзэлж байв. Энэ нь тэдний санал сонгуульд маш чухал төдийгүй сонгуулийн үр дүнд шийдвэрлэх үүрэгтэй болохыг харуулж байна. Ардчилсан иргэншлийн нэг чухал урьтал хүчин зүйл бол улс төрийн үйл ажиллагааг сонирхдог, түүнд оролцдог, улс төрийн тогтолцоонд зохих үнэлгээ өгөх чадвартай иргэд юм. Тэд үүгээрээ бусад иргэдийн улс төрд оролцох сонирхол эрмэлзлийг бий болгоно.73

2020 оны Олон улсын залуучуудын өдөрт зориулж Монгол Улс дахь НҮБ-аас хийсэн мэдэгдэлд:

“Хүн амын гуравны нэг хувийг залуучууд эзэлж байгаагийн хувьд энэ өдөр Монгол Улсад онцгой ач холбогдолтой юм. Монгол Улс залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлж, тэдэнд зөв хөрөнгө оруулалт хийснээр эдийн засгаа тэлэх, нийгмийн эерэг өөрчлөлтүүдийг нэмэгдүүлэх, байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах, технологийн шинэчлэлийг авчрах боломжтой. Олон улсын залуучуудын өдрийг энэ жил “Дэлхий нийтийн үйл хэрэгт залуучуудыг өргөнөөр оролцуулъя” уриа дор тэмдэглэснээр орон нутаг, үндэсний болон дэлхийн төвшний үйл хэрэгт залуусыг хэрхэн татан оролцуулах арга замыг тодруулах, бодлогод залуучуудын хувь нэмрийг тусгах замаар улс үндэсний хөгжлийн үйл явц хийгээд олон талт байгууллагуудын шийдвэрийг сайжруулах, түүнчлэн залуусын төлөөллийг хэрхэн нэмэгдүүлэх чиглэлээр туршлага солилцох боломж бүрдэнэ.”74 гэжээ.

Ардчилсан нийгмийн хөгжил, цаашдын ирээдүйд залуучуудын оролцоо нэн чухал ач холбогдолтой хэмээн үздэг. Ялангуяа залуучууд нь хүн амын 1/3-ыг эзэлдэг манай орны хувьд өндөр ач холбогдолтой юм. Залуучуудын сонгуулийн ирц буурч байгаа нь дэлхий нийтэд түгээмэл тохиолдож буй асуудал юм. Олон орны залуу сонгогчдын ирцийн мэдээнээс үзвэл тэд сонгуульд ахимаг насныхантай харьцуулахад харьцангуй идэвх багатай оролцдог байна. Ардчилсан нийгэмд залуус өөр өөрсдийн байр суурийг бэхжүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг хангахын тулд өөрсдийн оролцоо нэн чухал билээ. Иргэний оролцоо гэдэгт дан ганц сонгуульд саналаа өгөхийг хамруулж үзэх нь өрөөсгөл юм. Харин төрийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд хяналт тавих, оролцох, дуу хоолойгоо илэрхийлэх нь оролцооны чухал хэлбэрүүд юм.

Жишээ: Их Британийн залуучуудын оролцооЛондонгийн Левишом дүүрэгт орон нутгийн залуучуудын ашиг сонирхлыг дэмжихийн тулд “Залуу хотын дарга”-ыг сонгодог ажээ. Түүнийг “Залуу зөвлөхүүд” хэмээх санаачилгатай залуучуудын бүлэг дэмжиж хамтран ажилладаг. Тэд долоо хоног бүр уулзан орон нутгийн залуучуудын асуудлыг хэлэлцэн Залуу хотын дарга болон бусад улс төрчдөд зөвлөгөө өгдөг байна. Энэ санаачилгыг анх 2002 онд хотын даргаар сонгогдсон Ноён Стийв Баллок гаргажээ. 15 дахь жилдээ хэрэгжиж буй энэ анхдагч санаачилга нь залуучуудын дуу хоолойг сонсох зөв арга болохоо баталсан төдийгүй орон нутгийн хөгжилд залуучууд оролцох боломжийг олгосон маш давуу талтай нь харагдаж байна. Левишом дүүрэг ийнхүү 15 жилийн турш залуучуудын манлайлал, иргэний оролцооны үйл ажиллагааг дэмжиж иржээ. Үүнд: орон нутгийн хэлэлцүүлэг, сургуулийн зөвлөлийн хөгжил, орон нутгийн албан бус сүлжээ, залуучуудад зориулсан үйлчилгээнд оролцох, төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хотын зөвлөлийн үйл ажиллагааг үнэлэх зэрэг болно. Эдгээр хөгжлийн явцад Левишом дүүргийн 73 Монгол Улсын Хүний хөгжлийн илтгэл, 2016 74 Олон улсын залуучуудын өдөрт зориулж Монгол Улс дахь НҮБ-аас хийсэн мэдэгдэл, УБ., 2020

167


МОД

УЛЬ

2

залуучуудын асуудал хариуцсан мэргэжлийн чадварлаг ажилтнууд залуу хүмүүсийг сорил, бэрхшээлийг даван туулж өөрсдийн болон бусдын ирээдүйг тодорхойлох явцад нь дэмжиж өгч чадвал тэд оролцооны ямар ч түвшинд ажиллаж оролцож чадна гэдгийг баталсан юм. Залуу хотын дарга болон Залуу зөвлөхүүдийн бүлгийн гол үүрэг нь шийдвэр гаргах түвшний ажлын тайлан, төлөвлөгөө, стратегийг хянах, шалгах, санал, дүгнэлтээ өгч, төрийн үйлчилгээний алба, бодлого боловсруулагчид, сонгогдсон төлөөлөгчдөд залуучуудын хөгжлийн асуудлаар залуучуудын дуу хоолой болж, төлөөлөн хандах юм.75

Монгол Улсад “Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль”-ийг 2017 онд баталсан. Уг хуульд “залуучуудын оролцоо” гэж “залуучуудын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн хөгжил, шийдвэр гаргах түвшинд үзэл бодлоо илэрхийлэх, оролцох үйл явцыг;” хамруулсан байна.

14 дүгээр зүйл. Залуучууд шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцох, нөлөөлөл үзүүлэх• 14.1. Залуучуудыг шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцуулах талаар дараах арга

хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ:• 14.1.1. шийдвэр гаргах, нөлөөлөл үзүүлэх, хяналт тавих үйл ажиллагаанд шууд болон

өөрийн төлөөллийн байгууллага, хуулийн этгээдээр дамжуулан оролцох боломжийг бүрдүүлэх;

• 14.1.2. сайн засаглалыг хөгжүүлэх, авлигатай тэмцэх, түүнийг бууруулах үйл ажиллагаанд залуучуудын оролцоог дэмжих.76

Германы алдарт зохиолч Бертолд Брехт “Улс төрд оролцдоггүй хүн бол өөрөөр нь улс төр хийхийг зөвшөөрсөн хүн юм” гэсэн байдаг. Оролцохгүй, ажиглагч байх нь таны сонголт хэдий ч юу ч өөрчлөхгүй юм. Тиймээс хуулиар олгогдсон эрхээ эдлэхийн тулд залуу хүмүүсээс хүчин чармайлт шаардагддаг. Тэрхүү хүчин чармайлт үйлдлийн үр дүнд залуучуудын оролцоо үр дүнгээ өгч чадах юм.

“ШИЙДЛИЙГ ОЛЦГООЁ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Самбарын цаас • Маркер

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг өрөөнд дугуй хэлбэрээр байрлуулна• Сандал - ширээ бүрд тэнцүү тоогоор байрлуулах


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгал ажлын зааварчилгааг тайлбарлана. /2 мин/Алхам 2. Танхим дахь оролцогчдыг 5 багт хуваана. /3 мин/Алхам 3. Баг тус бүр сургуулийн орчинд шийдвэрлэвэл зохих 1,1 асуудлыг хэлэлцэнэ.

75 Иргэний Боловсролын Төв НҮТББ, Залуучуудын оролцоо, 2019 он76 Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль, 2017 он

168

МОДУЛЬ 2


Алхам 4. Тухайн асуудлыг шийдвэрлээгүйгээс гарч буй хүндрэл бэрхшээлийг тодорхойлно. /5 мин/

Алхам 5. Багууд асуудлыг шийдвэрлэх арга зам, гарц шийдлээ тодорхойлно. /5 мин/Алхам 6. Сонгож авсан асуудлыг шийдвэрлэснээр гарах эерэг, сөрөг үр нөлөөг тоочин бичнэ

/5 мин/Алхам 7. Баг бүрээс нэг хүн гарч ирж, сонгосон асуудал, шийдлээ ажлаа бусдадаа

танилцуулна. /20 мин/

АРДЧИЛЛЫН ҮНЭТ ЗҮЙЛС, ЗАРЧМУУДЫГ ЭРХЭМЛЭХ НЬ






Ардчиллын үнэт зүйлс, зарчмуудыг эрхэмлэх ньҮнэт зүйлс нь нийгмийн бүх хүмүүст хангагдсан байх ёстой, нийгмийг хөтлөгч үзэл санаанууд юм. Үнэт зүйлс дээр тулгуурлан хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаандаа хүмүүс амжилт олж сайн туршлага хуримтлуулсан учраас түүхийн явцад бий болсон. Энэ нь нийгмийн ардчиллын үндэс суурийг бүрдүүлж байдаг. Ардчиллын үндсэн бүрэлдэхүүнд иргэний эрх, эрх чөлөө, тэгш байдал, шударга ёс зэрэг суурь зарчмууд багтдаг. Монгол Улсын үндсэн хууль эхлэхдээ “хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлнэ” хэмээн тусгасан байдаг. Монгол улс нь үндсэн хуульдаа ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлсээ тусган иргэн хүн бүр сахин биелүүлэх байдлаар тунхагласан байна. Хууль гэдэг иргэн бүрийн сахин биелүүлэх хэм хэмжээний цогц учир ардчиллын үнэт зүйл зарчмуудыг эрхэмлэх нь нэн чухал юм.

Монгол Улсын иргэний үүрэгМонгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараах үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ:

• Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх;• Хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэх;• Хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх;• Эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах.

Хөдөлмөрлөх, эрүүл мэндээ хамгаалах, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, байгаль орчноо хамгаалах нь иргэн бүрийн журамт үүрэг мөн.77 Иргэний үүрэг гэдэг тухайн нийгэмд заавал 77 Монгол Улсын Үндсэн хууль

169


МОД

УЛЬ

2

биелүүлэх хэм хэмжээний цогц юм. Иргэний үүргээ биелүүлэх нь нийгмийн хөгжлийн гол зарчмуудыг биелүүлэх арга зам болдог. Тухайлбал төрийн зүгээс тогтоосон албан татварыг төлснөөр нийгэмд тэгш байдлыг хангах гол хэрэгсэл болдог. Тухайлбал ЕБС-ийн сургалтын хөтөлбөрийг орон даяар үнэ төлбөргүй байлгаснаар адил биш гарааны нөхцөлийг тодорхой хэмжээгээр ойртуулж өгдөг. Мөн их дээд сургуульд суралцаж мэргэжил эзэмших үйл явцад ч боломжийн хувьд ялгаатай өрхийн хүүхдэд тэтгэлэг, буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээл зэргийг олгодог. Энэ бүгд тэгш байдал, шударга ёсны зарчим хэрэгжиж буйн жишээ юм.

Нийгмийн харилцаанд оролцохдоо ардчиллын үнэт зүйл, зарчмыг баримтлах нь ардчилсан иргэний нийгэм батжих гол нөхцөл мөн юм. Ардчилсан нийгэм өөрийн гишүүдээсээ идэвхтэй оролцоог цаг үргэлж шаардаж байдаг. Жишээлбэл сонгуульд саналаа өгөх, улс төрийн талаар өөрийн байр суурьтай байж түүнийхээ төлөө үг хэлж үзэл бодлоо илэрхийлэх, зарим хэсэг нь нэр дэвших гэх мэтчилэн оролцооны олон хэлбэр байна. Хувь хүний зүгээс улс төрийн оролцоогүйгээр ардчилсан нийгмийн суурь үнэт зүйлс, эрхийг эдлэх боломжгүй юм. Идэвхтэй иргэн үгүй бол ардчилал уналтад орж далд хэлбэрийн дарангуйлалд орж эхэлдэг. Харин улс төрийн хяналт хийдэг, энгийн нийгмийн амьдралд оролцохдоо ардчиллын үнэт зүйлс болох эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш байдлын зарчмыг баримталдаг байх нь нийгмийн хөгжлийн суурь үзэл юм.

Нийгмийн харилцаанд оролцохдоо ардчиллын үнэт зүйл, зарчмыг баримтлах нь ардчилсан иргэний нийгэмд батжих гол нөхцөл мөн юм. Тиймээс ардчиллын гол гол зарчмуудын талаар ойлголтыг товч байдлаар орууллаа.

Хүний эрхийн зарчмуудыг мөрдлөг болгох ньХүний эрхийн зарчмуудыг нэг мөр ойлгож, түүнийгээ хэлбэрэлтгүй баримтлах нь хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжих, хангах, хамгаалах үйлсэд зайлшгүй чухал билээ. Тэгш байх хэмээх зарчмын гол мөн чанар бол хууль ёсны тэгш байдлыг бодит тэгш байдал болгоход чиглэдэг. “Хүн бүр тэгш эрхтэй” хэмээх томьёоллыг бид олон улсын гэрээ, үндэсний хууль тогтоомж, эрх зүйн бусад баримт бичгүүд, төсөл хөтөлбөрөөс хаанаас л бол хаанаас олж харах боломжтой. Харин амьдрал дээр тэгш байх зарчим бодитой хэрэгжиж байгаа эсэхийг тэр бүр анхаарч үздэггүй. Тэгш байх зарчмын амин сүнс бол тэгш боломж юм. Учир нь хүмүүс боловсрол, хүйс, хөрөнгө чинээ, нийгэмд эзэлж байгаа байр суурь гэх мэт олон зүйлээрээ өөр хоорондоо ялгаатай. Нөгөө талаас социализмын үед мөрөөдөж байсан шиг бүх хүмүүсийг адил түвшинд байлгах боломжгүй. Тиймээс хүний эрхэд суурилсан хандлагын үүднээс бол (тэгш боломжийг) ялгаварлагдсан, гадуурхагдсан, нийгмийн цөөнх болсон, улс төр, эдийн засгийн эрх мэдэл багатай хүмүүс байгаа хэсэгт л анхаарлаа хандуулах учиртай. Тухайлбал, амьдралын боломж тааруу өрхийн хүүхэд их дээд сургуулийн элсэлтийн шалгалтад тэнцсэн тохиолдолд, төрөөс суралцах боломжоор хангахыг хэлнэ. Дээд боловсролын тухай хуульд “...Өнчин, хөгжлийн бэрхшээлтэй болон амьжиргааны баталгаат түвшнээс доогуур орлоготой өрхийн болон бусад шаардлагатай суралцагчид тэтгэлэг, буцалтгүй тусламж, сургалтын төлбөрт зориулан хөнгөлөлттэй зээл олгоно....” хэмээх хуулийн зохицуулалт байдаг. Энэ нь эдгээр бүлгийн хүмүүсийн тэгш эрхийг хуулийн хүрээнд баталгаажуулсан заалт юм. Тэгвэл хуулийн энэ заалт хэрхэн хэрэгжиж байгаагаар тэгш байх зарчмыг хэмжих боломжтой78.

Эрх чөлөөЭрх чөлөө бол ардчиллын нэгэн үнэт зүйл. Эрх чөлөөг хуулиар хязгаарлаж, хуулиар баталгаажуулдаг. Гэхдээ хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиудыг мөрдөх нь хангалтгүй юм. Харин хүн бүр дор бүрнээ миний эдэлж буй эрх чөлөө бусдыг хохироож байна уу? гэдэг асуултыг тавих ёстой.78 ХЭҮК. Хүний эрхэд суурилсан хандлага. УБ. 2016

170

МОДУЛЬ 2


Эрх чөлөө гэж юу вэ? Ямар учраас эрх чөлөө үнэ цэнтэй вэ? гэсэн асуулт өнгөрсөн түүхийн хугацаанд сэтгэгчид, онолчдын маргааны төвд байсаар иржээ. Үндсэндээ эрх чөлөө гэдэг нь хэн нэгэн хүн өөрийн хүслээр амьдрах сонголт хийх боломж бөгөөд ийнхүү сонгосон замаараа амьдрахдаа бусдын амьдралд саад тотгор учруулахгүй байх явдал юм.79

Эрх зүйн сэтгэлгээний нэртэй төлөөлөгч Жон Стюарт Милл хүн бүр бусдын эрх чөлөөнд саад тээг учруулахгүй л бол өөрийн дураар, хэрхэн амьдрахаа сонгох эрхтэй гэж хэлсэн байдаг. Түүний энэхүү үзэл санааг үе үеийн сэтгэгчид улам төгөлдөржүүлэн хөгжүүлсээр ирсэн ба өдгөө эрх чөлөө гэдэг үг хүний оршихуйн хамгийн үнэт зүйл болон төлөвшжээ. Түүхийн ихэнх цаг хугацаанд төрийн зорилго бол сайн сайхан амьдрал, иргэний нийгмийг бий болгох явдал гэж үзсээр ирсэн боловч эхэн үед эрх чөлөөг ихэс дээдэс, эрх мэдэлтнүүдэд л байх ёстой тусгай эрх дарх гэж ойлгож байжээ. Тодруулбал эрх чөлөөг зөвхөн тодорхой бүлэг этгээд л эдлэхээс бус энэ нь бүх нийтэд хамаарах асуудал биш гэж үздэг байлаа.

Харин эрх чөлөө хүн бүрд хамаарах ёстой гэсэн ойлголтыг Томас Хоббс, Жон Локк нар үндэслэсэн билээ. Эрх зүйн онолч, сэтгэгч Жон Локк нэгэнтээ “Хуулийн зорилго бол эрх чөлөөг устгах буюу хавчин гадуурхах явдал биш, харин түүнийг хамгаалж, өргөжүүлэх явдал мөн” гэж дурдсанчлан тэрээр эрх чөлөөг хүн бүр эдлэх ёстой жам ёсны зүйл гэж үзсэн юм.

Орос-Еврей гаралтай английн сэтгэгч Исаиа Берлин 1958 онд Оксфордын их сургууль дээр тавьсан “Эрх чөлөөний талаарх хоёр үзэл” хэмээх илтгэлдээ эрх чөлөөний хоёр хэлбэрийг гарган илэрхийлсэн ба эхнийхийг “негатив эрх чөлөө”, удаахыг “позитив эрх чөлөө” хэмээн тодорхойлсон байдаг. Тэрээр “негатив эрх чөлөө” гэдэг нь бусдын зүгээс үзүүлэх саад тотгор, хязгаарлалт огт байдаггүй хүрээ гэж үзсэн бол позитив эрх чөлөөг өөрөө өөртөө эзэн нь байх явдал гэж тодорхойлсон байдаг.80

Тэгш байдал ба шударга ёс• Улс төрийн тэгш эрх Хүчин төгөлдөр хууль ёсны үндэслэлээр эрхийг нь хязгаарласнаас бусад тохиолдолд

хүн бүр сонгуульд оролцох эрхтэй гэдэг утгаараа ёс суртахууны тэгш эрх нь улс төрийн тэгш эрх байдаг.

• Хуулийн өмнө эрх тэгш байх Ёс зүйн тэгш эрхийг улс төрд хүлээн зөвшөөрөх нь хууль зүйн тэгш эрх, хуулийн өмнө

эх тэгш байх юм. Энэ нь хуулийн өмнө хүн шашин шүтлэг, үндэс угсаа, харьяалал, баян ядуу, анги давхарга, хүйс, арьс өнгөнөөсөө үл хамааран эрх тэгш байх зарчим юм. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.” хэмээн заасан байдаг.

• Ёс суртахууны тэгш эрх Хүн бүр ёс суртахууны хувьд тэгш эрхтэй, амьдралаа хүссэнээрээ шийдэх эрхтэй. Энэ

нь хүний оршихуйгаас гардаг бөгөөд ямар ч хүн тодорхой зүйлүүдээр бусад хүнтэй адилхан байдаг тиймдээ ч адил хүндлэл хүлээх эрхтэй.

• Нийгмийн шударга ёс Томас Соувелийн үзсэнээр бүхий л шударга ёс нэгээс олон хүний харилцан үйлдлийг

хамаардаг тул нийгмийн шударга ёс мөн. Нийгмийн шударга ёс хуваарилалт нь дээр л яригдана. Материаллаг зүйлийг шударгаар хуваарилах явдал байдаггүй. Байхыг эрмэлзэж байдаг. Тиймээс төрөөс уг ёс суртахуунд хүрэхийн тулд орлого, баялгийг чинээлэг хэсгээс авч, ядуу хэсэгт өгөхийг зөвтгөдөг.

79 Фридрих-Эбертийн Сан. Нийгмийн ардчиллын үндсэн суурь үнэлэмжүүд. УБ. 201980 Г.Ган-эрдэнэ. Эрх чөлөөний талаар хэдэн үгс. 2014

171


МОД

УЛЬ

2

• Хүйсийн шударга ёс Германд эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс боломжоор тааруу байх нь элбэг. Эмэгтэйчүүд

ихэнхдээ эрэгтэйчүүдээс тааруухан ажил хийж бага цалин авдаг. Энэ бол шударга бус. Иймээс хүйсийн шударга ёс нь ижил хөдөлмөрт ижил цалин олгохыг шаардаж байдаг.

• Үе хоорондын шударга ёс Үеүд хоорондын шударга ёс нь ахмадууд залуу хойч үеэ тэднээс муу амьдрахаас

аргагүй байдалд хүргэх хэмжээнд нөөцийг цөлмөдөг хэв маягаар амьдарч болохгүй гэсэн санаа. Жишээлбэл бид байгаль орчноо сүйтгэж, гадаад өрөө нэмэх замаар чинээлэг амьдарч болохгүй гэсэн санаа.

Нөлөө бүхий албан тушаал (төр, ТББ)-д нэр дэвшихдээ юуг мэдсэн байх вэ?

Манипуляци, хэлбэрдэх байдлаас зайлсхийхУлс төрийн нөлөө бүхий албан тушаалд нэр дэвших, сонгогдож шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд оролцоно гэдэг бол оролцооны шатлалын нэлээдгүй дээгүүр байрлах хэлбэр юм. Гэхдээ энэхүү нэр дэвших үйл явцаас өмнө залуучууд зайлшгүй мэдсэн байх нэгэн чухал зүйл нь манипуляци, болон токенизм буюу хэлбэрдэх байдлаас зайлсхийх юм.

Хэлбэрдэх байдал буюу токенизмТокенизм гэдэг нь цөөнхийн бүлгүүдийн гишүүдийг хамруулахын тулд зөвхөн бэлгэдлийн хүчин чармайлт гаргах, ялангуяа цөөн тооны төлөөлөлтэй бүлгүүдээс хүмүүсийг ажилд авах замаар арьсны өнгө, бэлгийн тэгш байдлыг харуулах зорилгоор хийдэг үйлдэл юм. Шударга ёсны дүр төрхийг бий болгохын тулд нийгэмд ихэвчлэн шударга бус ханддаг бүлгүүдэд давуу байдал олгосон дүр эсгэсэн үйлдлүүд юм. Төрийн үйл ажиллагаанд оролцохдоо олон нийтэд болон тодорхой бүлгүүдэд итгэл найдвар төрүүлж итгэлийг олж авах гэсэн дүр эсгэсэн үйлдлүүд юм. Сэтгэл судлалын салбарт токенизмын илүү өргөн хүрээтэй тодорхойлолт нь өвөрмөц ангиллын гишүүнд бусад хүмүүсээс өөрөөр хандах нөхцөл байдал юм.

Улс төрийн хувьд токенизмын талаарх гомдол нь улс төрийн намд эмэгтэйчүүд, арьсны өнгөөр ялгагдах цөөнхийн төлөөллийг намуудаас нэр дэвшүүлэхдээ ялалт байгуулах магадлал багатай эсвэл огт байхгүй өрсөлдөөнд дэвшүүлэх эсвэл ялалт байгуулахын тулд хүчин чармайлт гаргахгүй байх үйлдэл юм. “Токен” нэр дэвшигчдийг цаасан хэлбэрээр нэр дэвшүүлдэг. Өрсөлдөөнтэй эсвэл аюулгүй суудалд нэр дэвшүүлэх нь олонхын бүлгийн гишүүдэд таалагдсаар байдаг81.

Ийм хандлагын эцсийн үр дүн нь намын нэр дэвшигчдийн дунд олон бүлгийн төлөөлөл хадгалагдаж байгаа боловч олонхын бүлгийн гишүүд сонгуулийн дараа намын бүлгийн хуралдаанд хэт их төлөөлөлтэй хэвээр байгаа тул цөөн төлөөлөлтэй бүлгүүдийг илүү их хамруулах талаар дорвитой ахиц гардаггүй82. Манай орны хувьд намууд нэр дэвшигчдийн дунд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 20%-иас багагүй байхаар хуульчилсан. Энэ нэг талаар эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх тэгш байдлыг хангах зорилготой зарим талаар орон нутгийн түвшинд хэлбэр төдий үйлчилж байна. Тиймээс цөөнхийг чадавхжуулах оролцоог нэмэгдүүлэх нь ардчилсан иргэний нийгмийн чухал үзүүлэлт болох юм.

МанипуляциМанипуляци хэмээх нэр томьёо нь (manus-гар + ple-хийх, гүйцэтгэх) шууд утгаараа уран гараар бүтээсэн нарийн төвөгтэй үйлийн төрөл зүйлийг тэмдэглэдэг. Харин шилжсэн утгаараа 81 Duffy, Andrew (9 April 2011). “More women, fewer chances82 Kanthak, Kristin; Krause, George A. (2012). The Diversity Paradox: Political Parties, Legislatures, and the Organizational Foundations of Representation

in America. Oxford University Press

172

МОДУЛЬ 2


энэхүү нэр томьёо нь “гарт нь баригдах”, хуурамч хий хоосон шийдвэр, үйлдлээр нөлөөлөх, ур дүйтэй арга барилаар нөлөө үзүүлэх гэсэн утгыг илэрхийлнэ.83

Бид өдөр бүр сонин уншиж, телевизор үзэж, радио сонсохдоо манипуляцтай тохиолдох бөгөөд ялангуяа улс төрчид, сэтгүүлчид, эрдэмтэд, зохиолчид, жүжигчид манипуляторын үүргийг идэвхтэй гүйцэтгэж, харин мэдээллийг хүлээж авч буй хүн бүр ямар нэгэн хэмжээгээр хамтран тоглогч болдог.

Судлаачид манипуляцийг:• Оюун санаанд хүчирхийллийн бус аргаар нөлөөлөх замаар ноёрхлоо далдуур

хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа - /Бессонова.Б.Н/• Сэтгэл зүйн дайн хийх механизм - /Волкогонов.Д.А/• Бусдын сул тал дээр тоглох тоглоом буюу хуурах аргаар үйл байдлыг өдөөх өдөөлт” /

Рудинова.Д/• Бусдыг объект, хэрэгсэл, багаж зэвсэг мэтээр үзэх хандлага - /Исагатовский.В.Н/• Үзэл санаа, зорилго, харилцаа, мэдрэмж, үйл байдлын чиг хандлагыг программчлан

далдуур тулган хүлээлгэх арга - /Г.Шиллер/• Бусдыг удирдах, хянах, эд зүйлс мэтээр ашиглах явдал - /Э.Шостром/• Сэтгэл зүйн халдлагын нөлөөллийн дүнд олон түмнийг итгүүлэн үнэмшүүлэх үзэгдэл - /

Бехтерев.В.M/• Бусдын хүсэл зоригтой зөрчилдсөн эрх ашиг сонирхлыг далдуур хэрэгжүүлэх үйл

ажиллагаа - /Гудин.Р/ гэх зэргээр олон янзаар тайлбарласан байдаг.

Манипуляцийн үндсэн 2 хэлбэр бий. Нэг дэх нь субъект өөрийн санааг нууцалж объектод тааруулж сонгосон мэдээллийг өгч, далдуур хяналт тавьдаг. Ийм хэлбэрийн манипуляци улс төрийн зорилгоор явуулж буй ухуулга сурталчилгааны үйл явцад олонтаа тохиолддог84.

Аливаа улс төрийн нам, бүлэг, лидерүүдийн үйл ажиллагааны үндсэн зорилго нь засгийн эрхэнд гарах, түүнийг барих, хадгалах явдал байдаг. Иймээс улс төрчдийн тэмцлийн гол талбар нь засгийн эрх мэдэл байдаг бөгөөд улс төрийн субъектийн зорилгодоо хүрэх чухал хэрэгсэл нь улс төрийн манипуляци болдог.

Манай орны улс төрчдийн дунд хэлбэрдэх байдал болон, манипуляци байдал нэлээд өргөн ажиглагдах болжээ. Цахим орчинд суурилсан харилцааны хэрэгсэл нь мэдээлэл дамжуулах томоохон суваг болоод байна. Энэ нь манипуляци улам бүр газар авах дэлгэрэх таатай нөхцөл болж буй юм. Улс төрийн сонгуулийн үеэр болон бусад үед ч цахим орчинд байнга явагддаг хэвийн үзэгдэл болоод байна. Мөн тэдгээр нь хэвлэл мэдээллийн салбарт ч хүрээгээ нэлээн сайн тогтоосон байдаг.85

Манипуляцийн эсрэг хэрхвэл зүйтэй болох, түүнийг хэрхэн сөргөх талаар судлаачид янз бүрийн байр суурь баримталдаг. Тухайлбал:

• Манипуляцийг бут цохих. Энэ нь “хорыг хороор”, хэн түүнийг хэрэглэж байна, түүнийг тэр зэвсгээр нь устгах хэрэгтэй гэсэн тактик юм. Үүнийг баримтлагч А.Панасюк “Таны эсрэг хэн түүнийг хэрэглэхийг хүсэж байна, түүнийг өөрийнх нь мөн тийм сэтгэл зүйн технологиор ялах хэрэгтэй.” гэдэг.

• Манипуляцийг хориглох. Энэ бол хүмүүст ихээхэн хор хохирол учруулдгаас улбаалан манипуляторуудын “зэвсгийг хураах”-ыг зөвтгөдөг байр суурь юм. Э.Фромм үүнийг

83 https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/manipulation84 Б.Баярмаа. Улс төрийн манипуляци: Мөн чанар ба технологи85 Ц.Мөнхцэцэг, Цахим популизм буюу сонгуулийн компани дахь сошиал сүлжээний үр нөлөө, УБ, 2018

173


МОД

УЛЬ

2

“Хэрвээ бид өөрсдийгөө бүрэн хянаж байх тохиолдолд албадан тулгасан ч заль мэхтэй улс төрчдийг хэзээ ч сонгохгүй. Гэвч бид өөрсдийгөө бүрэн хянаж чаддаггүй учраас гипнозоор нөлөөлөх аргыг улс төрчид ухуулгадаа ашигладаг. Хүмүүсийн оюун санаа болон мэдрэмжид довтлох дайралт тэдэнд агшин зуур ч амсхийх чөлөө олгохгүйгээр араас нь мөрдөн мөшгөж байдаг. Иймд бараа бүтээгдэхүүнийг сурталчлах реклам болон улс төрийн ухуулгад ашиглаж буй “тархи угаах” бүх аргыг хориглох нь зүйтэй” гэж тайлбарладаг.

• Манипуляцийг хэмжээ хязгаартай хэрэглэх. Хэрэглэхийг зөвшөөрч болмоор аргууд байхаас гадна хэрэглэж болохооргүй хязгаарламаар нөхцөлүүд байдаг тул аль аргыг хэр хэмжээтэйгээр хэрхэн ашиглах нь манипуляторын ёс суртахууны мөн чанараас хамаарна гэж үздэг. С.Поварнин “Зарим үед шударга хүн ч арга мэх хэрэглэх нь байдаг. Гэвч ярилцагчдаа хор хохирол учруулахгүй л бол зарим заль мэхийг нь зөвшөөрч болох юм.” хэмээн тодруулсан нь бий.

• Манипуляцийг илрүүлж шүүмжлэн саармагжуулах. Ийм байр суурь баримтлагчид манипуляцийг илрүүлж түүнийг сайтар бодож боловсруулсан үндэслэлээр няцаан саармагжуулах хэрэгтэй гэдэг бөгөөд улс төрчид аль болохоор өөрсдийгөө энэ тоглоомд татан оролцуулахгүй байхыг зөвлөдөг. Фишер.Р, Юри.У нар “Арга заль хэрэглэх тактик нь зохисгүй юм. Учир нь тэд бие биедээ харилцан шаардлага тавьж чаддаггүй. Шударга бус тактиктай тэмцэхэд бэлэн бай. Хууль бус арга барилаас илүүтэй зарчмыг хамгаалах нь хялбар. Практикт хатуу байр суурийг нягт баримтлах хэрэгтэй. хэмээн өөрсдийн тактикаа тайлбарладаг.86

Эхний хоёр байр суурийг хүлээн зөвшөөрвөл зөрчилдөөнийг улам хурцатгах аюултайгаас гадна өөрт нь олон тооны “сюрприз” барих эрсдэлтэй. Манипуляцийг хориглож, устгаж үгүй хийж болдоггүй “долоон гол”-той байдгийн шалтгаан нь түүнийг илрүүлэх нь хүнд хэцүү, нотлох нь бүр ч төвөгтэйд оршдог. Харин сүүлчийн хоёр үзэл баримтлалын тухайд манипуляцийг илрүүлэх нь хэзээ ч бүтэшгүй зүйл болохоор түүнийг хэмжээ хязгаартай, ёс зүйтэй хэрэглэх нь аргагүйдэж тулгамдсан арга хэмжээ болж таарах нь ээ.

МЭДЛЭГ БАТАТГАХ ДАСГАЛ




Чиглүүлэгч танхимд хоёр үе шаттай чөлөөт хэлэлцүүлэг зохион байгуулна. 1. Токенизмын талаарх ойлголтыг баталж нийгэмд ямар жишээгээр илэрч байгаа талаар

ярилцах. /15 мин/2. Манипуляцийн талаарх ойлголт болон энэ байдал нийгэмд хэрхэн илэрч, ямар үр

нөлөө үзүүлж байгаа талаар ярилцах. /15 мин/

Хэлэлцүүлэг нь чөлөөт оролцооны зарчмаар явагдаж, гэхдээ нийт сурагчдыг хамруулахыг хичээнэ.86 Б.Баярмаа, Улс төрийн манипуляци: Мөн чанар ба технологи, 2003

174

МОДУЛЬ 2


ХҮНИЙ ЭРХ, ХӨГЖИХ ЭРХ, ХАМТЫН ЭРХИЙН АСУУДЛУУД






Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал Хүний эрхийн үндсэн ойлголт: 1215 онд Английн хаан “Магна Карта буюу Агуу дүрэм”-д гарын үсэг зурснаар хүний эрхийн талаарх ойлголтуудын үндэс тавигдсан гэж үздэг. Өнөөгийн нийгэмд хүн болж төрсөн хүн бүрд угаас заяагдсан жам ёсны буюу ёс суртахууных нь салшгүй эрх бий. Хүн бүр төрөхөөс нэр төр эрхийнхээ хувьд адил тэгш байдаг.

1945 оны 4 дүгээр сард 50 улсын төлөөлөгчид АНУ-ын Сан-Франциско хотод уулзахдаа энх тайвныг хөхиүлэн дэмжих, ирээдүйд гарах дайнаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд олон улсын байгууллага байгуулах саналыг гаргажээ. Энэхүү байгууллага нь та бидний мэдэх НҮБ буюу Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага юм. НҮБ-ын дүрэм 1945 оны 10 дугаар сарын 24-ний өдөр хүчин төгөлдөр болсон бөгөөд уг өдрийг НҮБ-ын өдөр гэж жил бүр тэмдэглэдэг. НҮБ-ын гишүүн орнууд 1948 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдөр “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-ыг Францын нийслэл Парис хотноо албан ёсоор баталж, энэхүү тунхаглалд хүний гол эрхүүдийг багтаажээ. Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал нь 30 зүйл бүхий хүний эрхийн тухай анхны суурь баримт бичиг юм. Ийнхүү 12 дугаар сарын 10-ны өдрийг дэлхий нийтээр “Олон улсын хүний эрхийн өдөр” болгон тэмдэглэж заншсан билээ.87

Хүний эрх, түүний ангиллууд Хүний эрхийг ерөнхийд нь мөн чанар (уг гарвал) талаас нь ангилан тайлбарлавал:

1. Хүний жам ёсны эрх (Хүний жам ёсны эрх гэдэг нь амьдрах, үр удамтай байх зэрэг төрөлхийн заяагдмал хэрэгцээнээс эх үндэстэй бөгөөд бичигдээгүй хуулиар зөвшөөрөгдсөн зан үйлийн боломж юм. Хүний жам ёсны эрхэд хүний амьд явах, амьдрах, эрүүл аюулгүй орчинд аж төрөх, халдашгүй чөлөөтэй байх, гэр бүл, үр хүүхэдтэй байх зэрэг эрх хамаардаг.)

2. Хүний зүй ёсны эрх (Хүний зүй ёсны эрх гэдэг нь нийгмийн хэрэгцээнээс үүдэлтэй бөгөөд зайлшгүй хуульчлан зохицуулах шаардлагатай эрх юм. Өөрөөр хэлбэл түүний хүрээ, хязгаарыг төрөөс тогтоож, баталсан байдаг. Ийм эрхэд сурч боловсрох эрх, сонгох, сонгогдох эрх, төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдол гаргах, эвлэлдэн нэгдэх бүтээл туурвих, эд мөнгөний тусламж авах зэрэг эрх хамаарна.)

87 Монгол улсын хүний эрхийн үндэсний комисс, цуврал №7, Улаанбаатар хот, 2018

175


МОД

УЛЬ

2

Хүний эрхийн үндсүүд

• Иргэний эрхүүд - Амьд явах Хүн бүр, амьд явах, эрх чөлөөтэй байх, халдашгүй дархан байх эрхтэй.- Нэр алдартай байх Хүн бүр төрөхөөсөө эрх чөлөө, нэр төр, эрхийнхээ хувьд адил тэгш байна. Тэдэнд

оюун ухаан, өрлөг сэтгэл заяасан бөгөөд өөр хоорондоо ахан дүүгийн ёсоор харилцах ёстой.

- Хувь хүний халдашгүй байдал Хэний ч хувийн болон гэр бүлийн амьдралд хөндлөнгөөс дур мэдэн оролцох, орон

байрны халдашгүй байдал, захидал харилцааны нууц болон нэр төр алдар хүндэд халдах ёсгүй. Тийм оролцоо халдлагын эсрэг хэн ч бай хуулиар хамгаалуулах эрхтэй.

- Эрх чөлөөг хязгаарлаж, хүнлэг бус хэрцгий харьцахгүй байх Хэнд ч эрүү шүүлт тулган эсвэл хэнтэй ч хэрцгийгээр, хүний ёсноос гажууд буюу нэр

төрийг нь доромжлон харьцах, шийтгэх ёсгүй. - Хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байх Хүн бүр хаана ч байсан эрх зүйн чадвартай байх эрхээ хүлээн зөвшөөрүүлэх эрхтэй. - Хуулиар адил тэгш хамгаалуулах Хүн бүр хуулийн өмнө адил тэгш бөгөөд ямар ч алагчлалгүйгээр хуулиар адилхан

хамгаалуулах эрхтэй. - Иргэний харьяалалтай байх Хэн боловч улсынхаа дотор чөлөөтэй зорчих, оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох

эрхтэй. Хэн боловч аливаа улс орныг, түүний дотроо эх орноо орхин явах, эх орондоо эргэн очих эрхтэй. Аливаа иргэний харьяалал болон харьяаллаа өөрчлөх эрхийг дур мэдэн цуцлах ёсгүй.

- Шашин шүтэх, эс шүтэх Хүн бүр чөлөөтэй бодож сэтгэх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрхтэй. Энэхүү эрхэнд шашин

буюу сүсгээ өөрчлөх эрх чөлөө, бие даан буюу бусадтай хамтран нийтийн өмнө болон хувийн журмаар хичээл заах, хурал мөргөл хийх, шашны хийгээд зан үйлийн ёслол үйлдэх зэргээр шашин буюу шүтлэгээ номлох эрх чөлөө багтана.

- Боолчлол буюу хүний эрхшээлд автахаас чөлөөтэй байх Хэнийг ч боолчлох буюу бусдын эрхшээлд байлгах ёсгүй. Аливаа төрлийн боолчлол

болон боолчлолын худалдааг хориглоно.

• Улс төрийн эрхүүд - Сонгох, сонгогдох Хүн бүр сонгох сонгогдох мөн улсаа удирдахад шууд буюу чөлөөтэй сонгосон

төлөөлөгчөөрөө уламжлан оролцох эрхтэй. - Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх Хүн бүр өөрийн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй. Энэхүү

эрхэд үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрх чөлөө, үзэл санаа, мэдээллийг улсын хилийн заагаар үл хязгаарлан аливаа арга замаар эрж сурвалжлах, хүлээн авах, түгээн дэлгэрүүлэх эрх чөлөө багтана.

- Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх Хүн бүр өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхтэй.- Эвлэлдэн нэгдэх Хүн бүр чөлөөтэй, тайван хуран цуглах, эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй. Хэнийг ч аливаа эвлэл

холбоонд албадан оруулах ёсгүй.

176

МОДУЛЬ 2


- Жагсаал, цуглаан хийх Хүн бүр чөлөөтэй тайван хуран цуглах, эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй- Улс төрийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй адил тэгш байх Хүн бүр улс төрийн харилцаанд хүйсээс үл хамааран адил тэгш оролцох эрхтэй. - Төрийн албанд адил тэгш нөхцөлөөр алба хаах Хүн бүр улсдаа төрийн алба хаших эрхтэй.

• Эдийн засгийн эрхүүд - Өмчтэй байх Хүн бүр өөрийн шударгаар олж авсан эд хөрөнгөө ганцаараа буюу бусадтай хамтарч

өмчлөх эрхтэй. - Адил хэмжээний хөдөлмөрт ижил цалин хөлс авах Хүн бүр ямар ч алагчлалгүйгээр адил хэмжээний хөдөлмөрт адил хэмжээний хөлс шан

авах эрхтэй. - Хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах - Цалин хөлс авах Ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа хэн боловч хувийн болон ам бүлийнхээ ахуй амьжиргааг

хүний зэрэгтэй авч явахад хүрэлцэхүйц бөгөөд зайлшгүй тохиолдолд нийгмийн халамжийн эх үүсвэрээр нэмэн арвижуулсан, хийсэндээ таарсан, хүртээмжтэй шан хөлс авах эрхтэй.

- Хувийн аж ахуй эрхлэх Хүн бүр хөдөлмөрлөх, ажлаа чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн шударга, аятай нөхцөлөөр

хангуулах ажилгүйдлээс хамгаалуулах эрхтэй. - Ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох Хүн бүрийн өөрийн хүсэл сонирхолд нийцсэн ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох эрхтэй.

• Нийгмийн эрхүүд - Эрүүл аюулгүй орчинд аж төрөх Хүн бүр эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, аж төрөх, өөрийн амьдарч буй орчныхоо

аюулгүй байдлыг хамгаалуулах эрхтэй. - Эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж авах Хүн бүр нийгмийн гишүүний хувьд нийгмийн халамж эдлэх, түүнчлэн нэр төрөө

хадгалах, биеэ боловсруулж хөгжүүлэх, зайлшгүй шаардлагатай эдийн засаг нийгэм соёлын эрхээ улс төрийн бүтэц, нөөц бололцоотой уялдуулан үндэсний хүч чармайлт хийгээд олон улсын хамтын ажиллагааны замаар хөгжүүлэх эрхтэй.

- Ая тухтай амьдрах нөхцөлөөр хангуулах Хүн бүр хоол хүнс, хувцас хунар орон байр эмчилгээ сувилгаа, нийгэм ахуйн зайлшгүй

шаардлагатай үйлчилгээг оролцуулаад өөрийн болон ам бүлийнхээ эрүүл мэнд, аж амьдралыг тэтгэхэд хүрэлцэхүйц амьжиргаатай байх эрхтэй.

- Хөдөлмөрийн чадвараа алдах үед тэтгэмж авах Ажилгүйдэх өвчлөх, хөгжлийн бэрхшээлтэй болох, бэлэвсрэх, өтлөх, эсхүл өөрөөс үл

хамаарах бусад шалтгаанаар амь зуулгагүй болох нөхцөлд тэтгэмж авах эрхтэй.- Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн эрхийг хамгаалуулах

• Соёлын эрхүүд - Сурч боловсрох Хүн бүр сурч боловсрох эрхтэй. Наад зах нь анхан шатны болон, ерөнхий боловсрол

үнэ төлбөргүй байвал зохино. Анхан шатны боловсролыг заавал эзэмшүүлэх ёстой. Техникийн болон тусгай мэргэжлийн боловсрол нийтэд хүртээлтэй байх ёстой. Авьяас

177


МОД

УЛЬ

2

чадвартай нь уялдан хүн бүрд дээд боловсрол эзэмших боломж адилхан хүртээлтэй олгох ёстой.

- Шинжлэх ухаан соёлын амьдралд оролцох Хүн бүр нийгэм соёлын амьдралд чөлөөтэй оролцох, урлагийн цэнгэлийг эдлэх эрхтэй- Шинжлэх ухаан соёлын бүтээлийн үр шимийг хүртэх Хүн бүр шинжлэх ухааны дэвшилд оролцож үр шимийг нь хүртэх эрхтэй.- Зохиогчийн эрх Хүн бүр өөрийн туурвисан шинжлэх ухаан, утга зохиол, уран сайхны бүтээлийн

материаллаг болон ёс суртахууны эрх ашгаа хамгаалуулах эрхтэй. - Хөгжих эрх зэрэг эрхүүд багтана.88

Хүний эрх - хүний хөгжилХүний эрх ба хөгжлийн хоорондын харилцан хамаарлыг 1970-аад оноос анх авч үзэх болжээ. Энэ нь эхэн үедээ улс хоорондын хөгжлийн туслалцааны шалгуур үзүүлэлт, түүнийг үргэлжлүүлэн олгох тухай маргааны асуудлаар зонхилон яригдаж эхэлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, олонх донор орнуудын зүгээс хөгжиж буй орнуудад үзүүлэх тусламж, дэмжлэгээ үргэлжлүүлэх хийгээд татгалзах гол шалгуур нь хүний эрхийн хувьд гарсан ахиц дэвшил байв. Улмаар 1980-аад оноос хөгжлийн хамтын ажиллагааны гол зорилго бол хамтарч буй улс орнуудад хүний эрхийг хангах, хамгаалах, ахиц дэвшил гаргах явдал хэмээн тодорхойлох болжээ. 1980-аад оны сүүлчээр өрнөсөн ардчиллын давлагааны үеэс эхлэн эрх зүйт төр, эрх тэгш байдал, иргэний оролцоо, олон ургалч үзэл зэрэг ардчилал ба хүний эрхийн үнэт зүйлсийг чухалчлан үзэж, тогтвортой хөгжлийн үндэс хэмээн үзэх болсон. Энэ үеийн нэгэн гол ололт бол хөгжлийн төвд хүнийг тавьж үзэх болсон явдал гэж үздэг.89

Хөгжих эрх1980-аад оноос “Хөгжих эрх” хэмээх ойлголт олон улсын хүний эрхийн хэм хэмжээнд хэрэглэгдэх болсон бөгөөд өнөөг хүртэл олон тооны маргаан мэтгэлцээн, ялгаатай байр суурийг агуулсаар байна. Уг ойлголт нь нэр томьёоны хувьд анх 1981 онд “Хүний ба ард түмний эрхийн тухай Африкийн дүрэм”-ийн 22 дугаар зүйлд тусгагдсан гэж үздэг. Гэвч НҮБ-ын дүрэм, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал болон бусад олон улсын хүний эрхийн гэрээ конвенцуудад хөгжих эрхийн зарчим, үзэл санаа нь агуулгын хувьд бүрэн туссан гэж судлаачид үздэг байна. Улмаар 1986 онд НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн 41/128 тоот тогтоолоор “Хөгжих эрхийн тухай тунхаг” батлагдан гарснаар олон улсын хүний эрхийн эрх зүйн тогтолцоонд өргөнөөр хэрэглэгдэх болсон гэж үздэг.

Хүний хөгжлийн гол үзэл санаа бол хувь чадвартай, бололцоотой байснаар эрхээ эдэлж, цаашид хөгжинө гэдэгт үндэслэдэг бол хөгжих эрх нь тэрхүү чадвар бололцоо нь зөвхөн хувь хүний биш, харин бүлгийн, нийтийн эрхээ эдлэх үндэс суурь болох ёстой гэсэн байдлаар хандаж тайлбарладаг.

“Хөгжих эрхийн тухай тунхаглал”-д “Хөгжил гэдэг нь нийт иргэд, хувь хүмүүсийн идэвхт, чөлөөт оролцоонд үндэслэн гарч буй үр ашгийг шударгаар хуваарилах, бүх нийтийн сайн сайхан байдлыг хангах зорилго бүхий улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын цогц үйл явц мөн”90 хэмээн тодорхойлсон байдаг. Үүний хамт Венийн тунхаглал болон үйл ажиллагааны хөтөлбөр (1993), Хүрээлэн буй орчин, хөгжлийн талаарх Риогийн тунхаглал (1992), Уугуул хүмүүсийн эрхийн тухай тунхаглал (2007) зэрэгт хөгжих эрхийн үзэл санаа нь илүү тодорхой зарчмууд болон

88 Хүний эрх ба Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, сургалтын гарын авлага89 Хүний эрхэд суурилсан хандлага гарын авлага. Монгол улсын хүний эрхийн үндэсний комисс, 2016 он90 UN Declaration on the Right to Development; www.unhchr.ch/html/menu3/b/74.htm

178

МОДУЛЬ 2


тусгагдсан байна91. Эдгээр баримт бичгүүдэд хөгжлийн төвд хүнийг тавихын хамт хөгжил нь өөрөө хүн эрх, эрх чөлөөгөө бүрэн дүүрэн эдлэх нөхцөл, үндэс болохыг онцлон тэмдэглэдэг. Ялангуяа хөгжилд хүрээгүйгээс, хөгжих нөхцөл бүрдээгүйгээс болж, хүн эсхүл нийгмийн бүлэг эрхээ эдэлж чадахгүй байгаа нь өнөөгийн хөгжлийн түвшинд зөвтгөх аргагүй зүйл хэмээн үздэг.

Хөгжих эрхийн тухай асуудлыг анх Өмнөдийн улс орнууд ихээхэн дэмжиж байсан. Энэ нь үнэн хэрэгтээ дэлхийн Өмнөд ба Умардын улс орнуудын хоорондын харилцан тэнцвэртэй худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох эрэл хайгуулын үр дүн гэж тайлбарлах нь бий. Нөгөө талаас хөгжлийн туслалцаа нь хөгжингүй орнуудын үүрэг хариуцлага болон үлдэх бус харин хөгжлийн хувьд тухайн улс орны төр засаг гол үүрэг хариуцлагыг хүлээж, харин бусад орнууд энэхүү хүчин чармайлтад хувь нэмрээ оруулах ёстой гэдэгт “Хөгжих эрхийн тухай тунхаглал” үндэслэдэг. Тиймээс уг тунхаглалд заасанчлан улс орнууд хөгжилд хүрэхийн тулд, түүний үр шимийг илүү ахиу хүртэхийн тулд, эсхүл хөгжилд тээг болж буй бэрхшээл, саад тотгор бүхнийг даван туулахын тулд харилцан бие биедээ тусалж, хамтран ажиллах ёстой гэсэн үзэл санааг агуулдаг.

Аливаа засаглал цөөн хэсэг хүмүүсийн төлөө бус, нийтийн төлөө, түүний дотор эмзэг, амьдрал дорой бүлгийнхэн, үндэстний цөөнх зэрэг эрсдэл учраад буй хүмүүсийн төлөө үйл ажиллагаагаа чиглүүлдэг байх нь энэхүү хандлагын нэгэн үнэт чанар юм. Тиймээс хүний эрхийг хуулиар баталгаажуулж, хүний эрх, эрх чөлөө, нэр төрд халдах аливаа үйлдэл, халдлагаас хамгаалах нь төрийн гол чиг үүрэг болохыг улс орнууд хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд энэ үүргийн биелэлт нь олон улсын харилцааны нэгэн чухал үзүүлэлт болжээ. Хөгжих эрхийн тухай үзэл санаа нь зөвхөн өнөө үе төдийгүй хойч үеийнхэнд ч эрхээ эдлэх, хөгжих бололцоо олгодог байх ёстой гэдэгт үндэслэдэг. Тиймээс ч Хүрээлэн буй орчин, хөгжлийн талаарх Риогийн тунхаглалын (1992) гурав дахь зарчимд “Хөгжих эрх нь өнөөгийн болон хойч үеийнхний хөгжлийн болон байгаль орчны хэрэгцээ нь харилцан тэнцвэртэйгээр хангагдахуйцаар хэрэгжих ёстой” хэмээн заасан байна. Ерөөс хүний эрх, хөгжил хоёр нь харилцан бие биеэ нөхцөлдүүлж байдаг ажээ.

Хүний хөгжлийн илтгэлийг санаачлагч Махбуб Ул Хаакийн хэлсэнчлэн “Хөгжил гэдэг хамгийн энгийнээр хэлбэл, сонголт хийх бололцоог нэмэгдүүлэх явдал юм”. Зарчмын хувьд тэдгээр сонголтууд төгс буюу төгс бус, эсхүл бүр цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөж ч болно. Харин хувь хүний чадавхыг нэмэгдүүлэх нь сонголт хийх бололцоог нэмэгдүүлэх гэсэн үг бөгөөд энэ нь эрүүл амьдрахаас эхлээд ажил мэргэжил, мэдлэг боловсрол, оролцоо, үзэл бодол зэрэг өргөн хүрээг хамардаг гэж үзжээ. Эдгээр чадваргүйгээр хүн өөрт заяасан боломжуудыг эдлэх боломжгүй болох бөгөөд амьдралын туршид буй болох олон боломжууд тухайн хүнд хаалттай хэвээр үлдэнэ.

Хөгжлийн бодлого, хөтөлбөр хүний эрхэд суурилсан байх хэрэгцээ Хүн бол хөгжлийн цөм субъект бөгөөд идэвхтэй оролцогч, эзэн, удирдагч, үр шимийг нь хүртэгч байх ёстой. Үүний тулд хүний эрхэд суурилсан хандлага, арга зүйг хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрт суулгаснаар эрх мэдлийн шударга бус хуваарилалтад анхаарал хандуулах, хууль дээдлэх зарчмыг хөгжлийн цөмд авчрах замаар хөгжлийн амжилтыг илүү тогтвортой болгох боломжийг бүрдүүлж болно. Өөрөөр хэлбэл хөгжлийн гол асуудлууд болох тэгш бус байдал, ялгаварлан гадуурхах, эрх мэдлийн шударга бус хуваарилалт зэрэгт дүн шинжилгээ хийж, анхаарал хандуулах замаар хөгжлийг илүү сайн, тогтвортой үр дүнд чиглүүлдгээрээ хүний эрхэд суурилсан хандлага давуу талтай. Мөн энэхүү хандлага, арга зүй нь хоёр талт болон олон талт хөгжлийн байгууллагууд, төр, иргэний нийгмийн байгууллага болон ТББ-ыг хөгжлийн үйл явцад оролцож, хувь нэмрээ оруулах боломжийг олгодог. 91 Icelandic Human Rights Centre, Human Rights and Development www.humanrights.is/the-human-rights-project/humanrightscasesandmaterials/

179


МОД

УЛЬ

2

Хүний эрхэд суурилсан хандлага, арга зүй нь хүнийг эрх-агуулагч болохыг, үүрэг хүлээгчдийн үүрэг хариуцлагыг тогтоох нь зүйтэй болохыг чухалчлан үздэг. Хүний эрхэд дэвшилттэйгээр хүрэхийг зорихын зэрэгцээ аливаа бодлого, хөтөлбөрийн гадна үлдсэн, эрх мэдэл багатай, ялгаварлагдсан бүлгийг онцгойлон анхаардаг бөгөөд хөгжлийн үйл явц, үр дүнд адил ач холбогдол өгдөг онцлогтой юм. Хөгжлөөс үүдэн гарсан шударга бус байдлыг тодорхойлж, ялгаварлан гадуурхсан болон эрх мэдлийн тэнцвэргүй хуваарилалтыг залруулахыг эрмэлздэг. Хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлагыг хангахаас илүүтэйгээр хүний эрхийг хангахад хүний эрхэд суурилсан хандлага арга зүй чиглэж байна. Хэрэгцээ нь хүнийг сэтгэл дундуур байдалд хүргэхийг хүсдэггүй бол эрх нь хүчирхийллийг хүлээн зөвшөөрдөггүй ба тэрхүү эрхийн зөрчлийг хууль ёсоор сэргээхийг шаарддагаараа онцлогтой. Хүний эрхэд суурилсан хандлагыг удирдлага болгох нь эрх оршин байдаг гэдгийг зөвшөөрснөөрөө хэрэгцээнд суурилсан хандлагаас ялгардаг. Энэ нь төр болон үүрэг хүлээгчдийн хүний эрхийг хүндэтгэх, хамгаалах, хангах чадавхыг баталгаажуулдаг байна.

Хүүхдийн хөгжих эрхХүүхдийн бие махбод, оюун санаа, ой ухаан, сэтгэц, зан байдал, харилцаанд гарч байгаа ахиц өөрчлөлтийг хүүхдийн хөгжил гэж үзэх бөгөөд хүүхэд дараах эрх эдэлнэ.

• хүүхэд бага, суурь, бүрэн дунд боловсролыг үнэ төлбөргүй эзэмших;• хүүхэд төрөлх хэл, бичиг үсэг, ёс заншил, түүх соёлын уламжлалыг өвлөн эзэмших;• хүүхэд оюун ухаан, авьяас билэг, бие бялдар, ур чадвараа хөгжүүлэхэд төрөөс дэмжлэг

авах;• хүүхэд шашин шүтэх, эс шүтэх;• хүүхэд чөлөөтэй бодож сэтгэх, өөрөө эсхүл бусдаар дамжуулан үзэл бодлоо чөлөөтэй

илэрхийлэх, мэдээлэл хайх, хүлээн авах;• хүүхэд гэр бүл, нийгмийн орчинд өөрийгөө хөгжүүлэх.92

Түүнчлэн хүүхэд хөгжих эрхээ амралт, чөлөөт цагаараа тоглож наадах, хүүхдийн зуслан, сувилалд амарч сувилуулах, өөрийн хүсэл сонирхлын дагуу уралдаан тэмцээн, хөгжлийн хөтөлбөр, дугуйлан секц, бүлэг, клубд хамрагдах, хөгжлийн төв, ордонд суралцах зэрэг хэлбэрээр эдэлнэ.

“ӨНГИЙН ЭРХ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Үзэг • Өнгийн цаас - оролцогч бүрд 5• Маркер • Тараах материал (Хавсралт 6)

Бэлтгэх зүйлс• Ширээ - 5 ширээг тусдаа байрлалд засах• Сандал - ширээ бүрд тэнцүү тоотой

байрлуулна• Тараах материалыг хэвлэх

92 Хүүхдийн эрхийн тухай хууль

180

МОДУЛЬ 2




Алхам 2. Оролцогчдыг 1-5 тоолуулан, 5 багт хуваарилна. /5 мин/

Алхам 3. Багуудад хүний эрхийн 5 ангилал бүхий 4 цаас, багийн гишүүн бүрд 5 ширхэг өнгийн цаас тарааж өгнө. /2 мин/

Алхам 4. Багууд тарааж өгсөн хүний эрхийн ангилалтай танилцаж, өнгийн цаасан дээрээ бичиж тэмдэглэл хөтөлнө. Дараа нь баг бүрээс нэг нэг солигдож, өөр багт хуваарилагдана. /5 мин/

Алхам 5. Шинэ багийн гишүүд өмнөх багаараа судалсан хүний эрхүүдээ багийнхандаа тайлбарлаж, багийн хүмүүс нь өнгийн цаасан дээрээ тэмдэглэл хөтөлнө. /5 мин/

Алхам 6. Дасгалын төгсгөлд хүн бүр хүний эрхийн үндсэн 5 ангиллын талаар мэдлэгтэй болсон байх бөгөөд хүн бүр 5 өнгийн цаастай 5 ширхэг хүний эрхтэй болсон байна.

Алхам 7. Багууд сурч мэдсэн эрхүүдээсээ 1 эрхийг сонгон авч, тухайн сонгосон эрхийнхээ хүрээнд 5 минутын хугацаатай жүжигчилсэн тоглолт хийхэд бэлдэнэ. /10 мин/

Алхам 8. Багууд жүжигчилсэн тоглолтоо үзүүлнэ. /25 мин/

Алхам 9. Бүх баг тоглолтоо танилцуулснаар дасгал өндөрлөнө.

НӨЛӨӨЛЛИЙН СТРАТЕГИ БОЛОВСРУУЛАХ НЬ






Нөлөөллийн ажил гэдэг нь нийгэмд тулгамдаж буй асуудлыг тухайн асуудал нь үнэн болохын хувьд судлах баримт нотолгоогоор баталгаажуулах, баримт нотолгоонд суурилсан асуудлаа шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс болон албан байгууллагуудад хүргэж, тэдний түвшинд дуу хоолойгоо илэрхийлснээр тухайн асуудлыг шийдүүлэх, нийгэмд эерэг өөрчлөлтийг авч ирэх үйл явц гэж ойлгож болно.

181


МОД

УЛЬ

2

Нөлөөллийн стратеги боловсруулах үйл явц нь дараах үе шаттай. 1. Асуудлаа сонгох

Бид бүхний эргэн тойронд олон олон асуудал байдаг. Эдгээр асуудлууд дундаас та хамгийн ихээр шийдэхийг хүсдэг асуудлаа сонгож авах нь нөлөөллийн ажлын хамгийн эхний алхам болдог. Асуудлаа сонгохдоо дараах зүйлсийг судлах хэрэгтэй. • Шалтгаан нь юу вэ?• Үр дагавар нь юу байна вэ?• Энэ асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд өмнө нь ямар ямар алхам хийгдэж байсан бэ?

гэх мэт.

2. Нөлөөллийн асуудлын оролцогч талуудыг шинжлэх Нөлөөллийн асуудлын оролцогч талуудад тухайн асуудал тулгамдаж буй хүмүүс,

асуудлыг сонирхож буй, асуудалд нөлөөлөх эрх мэдэл бүхий хүмүүс багтана. Оролцогч талуудыг шинжилснээр уг асуудалд хэрхэн, ямар байр сууринаас оролцож болох талаар дүр зургийг харж болно.

3. Судалгааны төлөвлөгөө боловсруулах Сонгож авсан асуудлаа баримтжуулах, нөлөөллийн ажлын оролцогч талуудыг

идэвхжүүлэхийн тулд судалгаа хийх нь зайлшгүй чухал байдаг. Судалгаа нь тухайн асуудлын бодит байдлыг илрүүлэх чухал ач холбогдолтой юм. Ингэхдээ судалгааны дараах аргуудаас сонгон асуудалдаа тохируулах, хамгийн оновчтой гэж үзсэн аргаа хэрэглэж болно.

Судалгааны аргууд: Нийгмийн судалгааны аргуудыг үндсэн дата мэдээлэл дээр тулгуурлан Тоон болон Чанарын судалгаа гэж 2 ангилдаг.

Нөлөөллийн ажил хийхдээ тухайн асуудлынхаа онцлогоос хамааран бүхий л төрлийн судалгааны аргуудыг ашиглаж болно. Нийгмийн судалгаанд өргөн ашиглагддаг судалгааны аргууд нь:

• Асуулгын судалгаа • Ганцаарчилсан ярилцлага• Фокус бүлгийн ярилцлага• Контент анализ • Баримт бичгийн судалгаа • Ажиглалтын арга зэрэг юм.

Бид судалгааны мэдээллийг цуглуулахдаа хэрэглэсэн аргаасаа шалтгаалан өөр өөр аргачлал боловсруулдаг. Жишээлбэл, асуулгын аргаар тоон мэдээлэл цуглуулсан тохиолдолд тоон судалгааны мэдээлэл боловсруулдаг тусгай программууд дээр ажиллах бөгөөд манайд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг программ нь SPSS программ юм.

Харин чанарын судалгааны мэдээллийг боловсруулахдаа NVIVO программыг түлхүү ашиглах хандлагатай байна.

Судалгаа хийх явцад судлаачийн баримтлах ёстой хэд хэдэн дүрмүүд байдаг. Тухайлбал, хувь хүний мэдээлэл, нууцыг хадгалах, тухайн мэдээллийг зөвхөн судалгааны зорилгоор ашиглах зэрэг нь судлаачийн ёс зүйн үүрэг юм. Судалгаагаа хийж дууссаны дараа бид шийдэх гэж байгаа асуудлынхаа талаар хангалттай мэдээлэлтэй, тухайн асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар судалгааны үндэслэлтэй, баримттай болсон байх болно.

182

МОДУЛЬ 2


Судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэсний дараа нөлөөллийн төлөвлөгөө боловсруулахад илүү дөхөм болсон байдаг.

Нөлөөлөгчийн үүрэг бол аливаа зүйлсийг өөрчлөх эрх мэдэл бүхий хүмүүс эсвэл байгууллагад нөлөөлж өөрчлөлт гаргах эрх мэдэлтэй байх юм. Нөлөөллийн төлөвлөгөөний эхний үе шат бол хэнд нөлөөлөл үзүүлэх гэж байгаагаа шийдэх юм. Ингэхийн тулд бид нөлөөллийн ажлын утга агуулга буюу хүнд хүргэж буй мессежээ боловсруулах шаардлагатай. Нөлөөллийн ажлын мессеж боловсруулахдаа дараах 3 алхмыг дагаж мөрдөх хэрэгтэй.

• Зүрх сэтгэл рүү нь ханд. Тэдэнд яагаад хамаатай гэж? Хэрэгцээ шаардлага юуг өөрчлөх шаардлагатай байгааг хамтран ярилцах

• Тархи руу нь ханд. Урам зориг өгөхүйц жишээ дурдаж, боломжтой зүйлүүдийн талаарх хүчтэй санааг илэрхийлэх

• Гар руу нь ханд. Тэд юу хийж чадах вэ? - Та зорилтот бүлгээсээ юу асууж, гуйж байна вэ?

Сайн мессеж нь дараах шинж чанартай байна. • Энгийн • Шийдэлд төвлөрсөн • Хүсэлт нь бодит байдалд нийцсэн, үндэслэлтэй байх• Нотолгоонд суурилсан, тэдгээр нь бодит амьдралын түүх баримт, статистикийг агуулсан

байх• Хэл агуулгын хувьд ойлгомжтой, тохиромжтой • Хувь хүн рүү чиглэсэн буюу танд яагаад хамаатайг харуулахуйц

Ингээд нөлөөллийн ажлын мессежээ боловсруулсны дараагаар нөлөөллийн ажлын аргачлалаа тодорхойлох нь зөв.

Нөлөөллийн ажлын аргачлал нь дараах хэлбэртэй байна.o Шийдвэр гаргагчийг итгүүлэн үнэмшүүлэхo Нөлөөллийн ажлын явц, гүйцэтгэлийг тайлагнах o Хөндөж байгаа асуудлын талаарх утга санаа / мессеж тасралтгүй байхo Хэвлэл мэдээллийн төрөл бүрийн хэрэгсэлтэй хамтран ажиллах o Тухайн асуудлаар мэргэшсэн хүмүүсийн холбоог бий болгох o Олон нийтийн оролцоог дэмжсэн компанит ажил зохион байгуулах o Иргэдийг мэдээлэл мэдлэгээр ханган чадваржуулах

Нөлөөллийн ажлын гүйцэтгэл нь дараах арга замаар хийгдэж болно. - Лобби - Төрийн бодлого болон шийдвэр гаргагчдад нөлөөлөх Лобби нь шийдвэр гаргагчидтай харилцаа холбоо тогтоож, хамтран ажиллах замаар

төрийн бодлого, шийдвэр гаргагчдад нөлөөлөх үйл явц юм.

Төрийн бодлого хэрэгжихдээ дараах алхмуудыг дамждаг. • Шийдвэрлэх асуудлаа сонгох • Бодлого төлөвлөлт • Шийдвэр гаргах • Бодлого хэрэгжүүлэх • Хяналт шинжилгээ, үнэлгээ

- Бодлогод нөлөөлөх • Бодлогод хэрхэн нөлөөлөх тухайгаа тодорхойлох

183


МОД

УЛЬ

2

• Шийдвэр гаргагч болон тэдэнд нөлөөлөгч хүмүүстэй уулзалт зохион байгуулах • Нөлөөллийн ажлын үйл ажиллагаа нь бодлогын өөрчлөлтөд чиглэсэн байж болно.

- Кампанит ажил зохион байгуулах - Кампанит ажил гэдэг нь өөрийн зорилгодоо хүрэхийн тулд нөлөөлөхийг хүсэж буй хэсэг бүлэг хүнээр тогтохгүй олон тооны хүмүүст чиглэж ажиллахыг хэлнэ.

- Олон нийтийн үзэсгэлэн, уулзалт хэлэлцүүлэг зэргийг зохион байгуулах - Алдартай хүмүүсээр сурталчилгаа хийлгэх

Өргөдөл гомдол шаардлага хүргүүлэх зэрэг олон төрлийн нөлөөллийн ажлын арга хэлбэрүүд байж болно.93

НӨЛӨӨЛЛИЙН ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Тараах материал • Үзэг • Маркер

Бэлтгэх зүйлс• Тараах материалыг хэвлэх (Хавсралт 7)• Ширээ - 5 ширээг тойрог хэлбэрээр байрлуулна• Сандал - ширээ бүрд тэнцүү тоотой байхаар тавина


Алхам 1. Чиглүүлэгч дасгалын зааварчилгааг өгнө.

Алхам 2. Сурагчдыг дараах байдлаар 5 багт хуваана. Багуудад 2 материалаас тус бүр 2 хувийг тарааж өгнө. /5 мин/• 1-р баг: Асуудал тодорхойлох • 2-р баг: Нөөц бололцоогоо тодорхойлох • 3-р баг: Зорилтот бүлгээ тодорхойлох • 4-р баг: Мессежээ тодорхойлох• 5-р баг: Хэрэгжүүлэх стратеги тодорхойлох

Алхам 3. Хоорондоо холбоотой ажиллах багууд харилцан мэдээлэл солилцож болохоор зохион байгуулна. Багууд хариуцсан ажлаа гүйцэтгэнэ. /20 мин/

Алхам 4. Баг тус бүр нөлөөллийн ажлын төлөвлөгөөгөө нэгтгэж, өөрсдийн хийсэн ажлаа танилцуулна. /20 мин/

Алхам 5. Багийн танилцуулгын дараа бүгд нэг тойрог болон сууж, ярилцлага өгөх үед ямар байсан тухай хэлэлцэнэ. /15 мин/

93 “Залуучуудын оролцоо ба нөлөөлөл” гарын авлага, Иргэний Боловсролын Төв ТББ, 2020

184

МОДУЛЬ 2


ХАВСРАЛТХавсралт 1

Төрийн түвшин Гүйцэтгэх засаглал Шүүх Хууль тогтоохБаг/Хороо Баг, Хорооны Засаг даргаСум/Дүүрэг Сум, Дүүргийн Засаг дарга

Бусад

Хавсралт 2

Жишээ: Улаанбаатар хотод нийтийн тээврээр зорчих нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувьд асуудал болоод байв. Бүх хууль тогтоомжид хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нийтийн тээврээр зорчих эрхийг хангах зүйл, заалт бүгд байдаг. Бүр үнэгүй зорчих эрхтэй гэнэ. Нийслэлд үйлчилж буй автобусаар хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зорчих боломжгүй учраас нэг ч иргэн үйлчлүүлдэггүй. Гэтэл хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг тээвэрлэсэн гэж нийтийн тээврийн компаниудад 2011 онд 3.875, 2012 онд 3.863, 2013 онд 5.5 тэрбум төгрөгийн нөхөн олговрыг олгосон байв. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, тэдэнд хандаж олон удаа шаардлага, хүсэлт тавьсан боловч үр дүнд хүрсэн нь үгүй. Тиймээс зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд төдийгүй хүмүүс тэр дундаа залуучууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд хамтран ажиллажээ. Эвслийн гишүүд хамтран ажиллахаар нөлөөллийн төлөвлөгөө боловсрууллаа. Нийтийг хамарсан марш хийж, олон нийтийн болон шийдвэр гаргагчдын анхаарлыг татан шаардлага хүргүүлэхээр болжээ. Эхлээд оролцогч залуучуудад зориулан ойлголтоо нэгтгэх сургалт зохион байгуулж хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай ойлголт, мэдээлэл, зорилго, зорилтоо танилцуулав. Цахилгаан тээвэр компани дээр зураг авч, бичлэг хийн TV шторк хийв. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн байгууллагуудад мэдээлэл хүргүүлж, хамтран ажиллахыг уриалав. Явах маршрутаа тогтон цагдаагийн газарт мэдэгдэл хүргүүлэв. НИТХ-ын цахим хуудаснаас төлөөлөгчдийн хаягийг авч захидал хүргүүлсэн боловч бүх хаягууд ажиллахгүй буцаж ирсэн байна. Нөлөөллийн ажлын сурталчилгаа, тараах материал хэвлүүлж, хэвлэлийн мэдээ бэлтгэн, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр түгээсэн. 2014 оны 8 сарын 22-ны өдөр 11 цагт маршид оролцох хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, иргэний нийгмийн залуус, бусад дэмжигч залуус Төмөр замын цэцэрлэгт хүрээлэнд цугларсан байв. Тэд бүгд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийг илэрхийлдэг өнгийн тууз ороон, ижил футболкоор ижилссэн байлаа. Тэднийг телевиз, радиогийн сэтгүүлчид болон БГД-ийн цагдаагийн ажилтнууд угтсан юм. Энэ зуурт маршийн тухай мэдээлэл авсан хүмүүс болон ойр орчимд явж байсан хүмүүс ирж нэгдсээр л байв. Телевиз, сонин, радиогийн сэтгүүлчид сурвалжилга авч байлаа. Үдээс хойш нь Нийслэлийн засаг даргын тамгын газраас ирэх 7 хоногт албан ёсоор хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нийтийн тээврийн асуудлаар хамтарсан ажлын уулзалт хийх тухай мэдэгдсэн юм. Тухайн өдрийн орой нь хэд хэдэн телевиз, мэдээллийн сайтуудаар тэдний үйл ажиллагааны тухай мэдээ гарлаа.

185


МОД

УЛЬ

2

3 өдрийн дараа НЗДТГ-ын шуурхай хуралдааны дараа Орлогч дарга Ц. Буяндалай, Нийслэлийн Тээврийн газрын санхүүгийн хэлтсийн дарга Б.Билигт, Түгээмэл Хөгжил төвийнхөнтэй уулзав. Маргааш нь тэд Нийтийн Тээврийн газар очиж тендерийн материалыг үзэж танилцан “хөгжлийн бэрхшээлтэй, тэргэнцэртэй хүн зорчих нэмэлт тоноглолтой” гэсэн нэмэлт заалтыг оруулахаар болов. Тендерийн комисст хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл оруулах хүсэлтийг гаргаж, нааштай хариу авав. Энэ үйл ажиллагаанд нийт 56 тэргэнцэртэй иргэд, 10 гаруй иргэний нийгмийн байгууллага, 200 гаруй дэмжигч залуус оролцсон юм.

Хавсралт 3

Асуудлыг шийдвэрлэх арга замаа сонгох шалгуур үзүүлэлт:1. Үндсэн хууль болон бусад хууль дүрмийг зөрчихгүй байх2. Хэрэгжих боломж өндөр3. Цаг хугацааны хувьд тохиромжтой4. Хөрөнгө мөнгө, хүч нөөц бага шаардах5. Бусад хувилбараас аль болох сул тал, эрсдэл бага6. Бусад хувилбараас илүү олон давуу талтай7. Дэмжигч тал олон байх8. Эсэргүүцэх хүмүүс бага байх

Хавсралт 4

“Клуб” байгуулах Клуб гэдэг нэр томьёо анх эртний Грекийн “Солоны хууль” сурвалжид дурдагддаг. Улмаар 17-р зууны үед клуб Английн Coffeehouse гэдэг ойлголтоор төсөөлөгдөж байсан юм. Сонгодог утгаараа 18, 19-р зууны үеэс хөгжжээ. Клуб нь ерөнхийдөө ямар нэгэн сонирхолд суурилсан хүмүүсийн зохион байгуулалттай байгуулсан сонирхлын бүлэг юм. Бид клубын олон төрлийг мэддэг. Жишээ нь: Диско клуб, сургуулийн клуб, спортын клуб, урлагийн клуб гэх мэтчилэн. Клубын ерөнхий 2 ангилал бий.

A. Нийгэмд үйлчилдэг B. Гишүүдэд үйлчилдэг гэж ангилдаг.

Нийгэмд үйлчилдэг клуб: Нийгмийн сайн сайхны төлөө үйлчилдэг клубууд, бүс нутгийн байгаль хамгаалах клубууд гэх мэтчилэн санхүүжилтээ дэмжигчдээс цуглуулдаг клубууд багтдаг.

Гишүүдэд үйлчилдэг клуб: Спорт клубууд, диско клубууд, цуглуулагчдын клуб, сургуулиудын төрөл бүрийн клубууд, урлагийн клубууд, чөлөөт цагаа өнгөрөөх клубууд, номын клубууд гэх мэтчилэн санхүүжилтээ гишүүдээсээ цуглуулдаг клубууд багтдаг.

Клуб байгуулах: Клубыг сонирхол нэгдсэн 2 буюу түүнээс дээш хүн байгуулдаг. Клуб нь тухайлсан зорилготой, үйл ажиллагааны хүрээтэй, тодорхой бүтэц бүрэлдэхүүнтэй, гишүүнчлэлээ нэмэх эрмэлзэлтэй байх ёстой.

Жишээ нь: нэг сургуулийн 2 найз сонирхлоороо нэгдэн сургууль дээрээ клуб байгуулж, сургуулийнхаа нийгмийн хичээлдээ сонирхолтой сурагчдыг нэгтгэн нийгмийн багштайгаа 7 хоногт нэг удаа цуглаж мэдлэгээ хуваалцах клуб байгуулж болно. Клубын хөгжих зарчим нь

186

МОДУЛЬ 2


“Миний мэддэгийг та бүхэн мэдэхгүй, та бүхний мэддэг зүйлийг би мэдэхгүй” гэсэн энгийн л өгүүлбэрт оршино. Жишээлбэл, надад лийр танд алим байвал хуваагаад солилцоход би ч алим, лийртэй, та ч алим, лийртэй болох юм.

Клубын цугларалт нь санал бодлоо хэлэлцэх, дасгал сургуулилт хийх, асуудлыг хамран шийдэх маш үр дүнтэй арга юм. Гол нь ямар ч клуб өөрөө удирдах системийг мөрдлөг болгох нь чухал. Тухайлбал, сурагчдын клубыг сурагч удирдах, оюутны клубыг оюутан удирдах гэх мэтчилэн эрх чөлөөт байх хэрэгтэй. Мөн клубд удирдах зөвлөлийн гишүүд, зөвлөх байж болох бөгөөд үүнийг клубын зохион байгуулалт хэсэгт тодорхой өгүүлэх болно. Бусад байгууллагаас ялгагдах онцлог бол ямар ч төрлийн бүтэц, зохион байгуулалтын хэлбэрийг сонгож болдог. Түүнчлэн ямар нэг зохион байгуулагчгүй байсан ч болно. Гагцхүү үйл ажиллагаа нь тодорхой байх хэрэгтэй байдаг.

Төрийн бус байгууллага байгуулах, оролцох эрхТөрийн бус байгууллагын тухай хуульд ТББ байгуулах талаар дараах байдлаар хуульчилсан байх бөгөөд иргэд өөрсдийн хүсэл сонирхолд нийцүүлэн байгуулах боломжтой юм.

1. Монгол улсын иргэн, төрийн байгууллагаас бусад хуулийн этгээд төрийн байгууллагаас зөвшөөрөл авахгүйгээр өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс дангаараа буюу хамтран төрийн бус байгууллага байгуулах эрхтэй.

2. Төрийн бус байгууллага байгуулах иргэдийн эрхийг хууль бусаар хязгаарлахыг хориглоно.

3. Төрийн бус байгууллагад албадан оруулахыг хориглоно.4. Төрийн бус байгууллагад эвлэлдэн нэгдсэний төлөө хүнийг ялгаварлан гадуурхах, эрх,

эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно.5. Төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагаа нь олон түмэнд ил тод байх ба түүний гишүүд

болон иргэд хэн ч тухайн байгууллагын тайлантай танилцаж болно.6. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хууль ёсоор байнга оршин суугаа гадаадын иргэд,

харьяалалгүй хүмүүс Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол энэ хуульд заасан журмын дагуу төрийн бус байгууллага байгуулах буюу төрийн бус байгууллагад эвлэлдэн нэгдэж болно.

Хавсралт 5

Нотлогч тал, Няцаагч тал, Шүүгч гэсэн бичгүүдийг А5 хэмжээтэй цаасан дээр хэвлэн бэлтгэх (ширээн дээр тавих)

Хавсралт 6

Нөлөөллийн ажлын төлөвлөгөө боловсруулах багийн даалгавар

1

Асуудлаа тодорхойлох Бидэнд тулгарч буй асуудал юу вэ?, Ямар хэрэгцээ шаардлага байна вэ?

Ямар үр дүнд хүрэх вэ? /зорилго/

Дээрх үр дүнд хүрэхийн тулд юу хийх вэ? /зорилт/

2Нөөц бололцоогоо тодорхойлох

Бидэнд байгаа нөөц боломж юу вэ? Бидэнд хэрэгтэй зүйлс юу вэ?

187


МОД

УЛЬ

2

3

Зорилтот бүлгээ тодорхойлох Хэнд нөлөөлөхийг хүсэж байна вэ? Биднийг дэмжигчид хэн бэ? Биднийг эсэргүүцэгчид хэн бэ?

4

Мессежээ тодорхойлох Энгийн үү? Тийм | ҮгүйАсуудлын шийдлийг санал болгосон уу? Тийм | ҮгүйХийж болохоор бодитой юу? Тийм | ҮгүйБодит баримт дээр тулгуурласан уу? Тийм | ҮгүйҮзэгчдэд тохирохуйц уу? Тийм | ҮгүйХувь хүнд ойр тусахуйц уу? Тийм | Үгүй

5 Хэрэгжүүлэх стратеги буюу арга зам тодорхойлох

6 Үргэлжлэх хугацаа:

Зорилтот бүлгээ тодорхойлох1 Бидний хийх гэж байгаа гол ажил бол

2 Биднийг дэмжих нөлөө бүхий хүмүүс, байгууллага бол

3 Эдгээр хүмүүсээр өөрсдийн ажлыг дэмжүүлэхийн тулд бид

4 Биднийг эсэргүүцэх нөлөө бүхийхүмүүс, байгууллага бол

5 Бид тэдгээр эсэргүүцэх хүмүүсийн дэмжлэгийг авч магадгүй арга зам бол

6 Биднийг дэмжих нөлөө бүхий төрийн байгууллага бол

7 Эдгээр хүмүүсээр өөрсдийн ажлыг дэмжүүлэхийн тулд бид

8 Биднийг эсэргүүцэх нөлөө бүхий төрийн байгууллага бол

9 Бид тэдгээр эсэргүүцэх хүмүүсийн дэмжлэгийг авч магадгүй арга зам бол

188

МОДУЛЬ 2


ЭХ СУРВАЛЖ Монгол хэлээр;

1. Амарсанаа.Ж. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, “Эргэцүүлэл” №7, УБ., 2007 он 2. Батболд.Ж, Монголын онлайн нийгмийн хөдөлгөөний судалгаа. УБ., 2020 он3. Баярмаа.Б, Улс төрийн манипуляци: Мөн чанар ба технологи, УБ., 2003 он4. Боловсролын Төв ТББ, “Залуучуудын оролцоо ба нөлөөлөл” гарын авлага, УБ., 2020

он 5. Болормаа.А, Орон нутгийн шийдвэр гаргах түвшинд иргэдийн оролцоог хангах нь 6. Дарон Ажэмолу, Улс үндэстний уналт доройтлын шалтгаан, УБ, 2014 он7. Залуучуудын оролцооны тухай хууль8. Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль. УБ., 2017 он9. ЗГХЭГ, НҮБХХ, Орон нутгийн засаглалд иргэдийн оролцоог хангах нь, УБ, 2011 он10. Иргэний Боловсролын Төв НҮТББ. Залуучуудын оролцоо. 2019 он 11. Монгол Улс: Институцийн өөрчлөлт хийх замаар эрдэс баялгийн менежментийг

сайжруулах MERIT төслийн хүрээнд бэлтгэсэн “Хэлэлцүүлгийн аргууд” гарын авлага12. Монгол Улсын Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хууль13. Монгол Улсын Олон улсын гэрээ14. Монгол Улсын Үндсэн хууль, Төрийн Бус Байгууллагын тухай хууль15. Монгол Улсын Хүний хөгжлийн илтгэл. 2016 он 16. Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, цуврал №7, Улаанбаатар хот, 201817. Мөнхбат.О. Сүлжээний онол хийгээд Дижитал социологи, УБ., 2019 он18. Мөнхцэцэг.Ц, Цахим популизм буюу сонгуулийн компани дахь сошиал сүлжээний үр

нөлөө. 2018 он 19. Мөнхчимэг.Д, Ц.Чимэддондог. Цахим сайтууд дахь үзэн ядах үг хэллэг. УБ. 2018 он20. Мягмарцоож.Н, Төрийн бодлогын үйл явц дахь иргэдийн оролцоо, УБ, 2011 он21. Нийгмийн дэвшил эмэгтэйчүүд хөдөлгөөн, Улаанбаатар., 2011 он22. НҮБХХ, Удирдлагын академи, “Иргэдийн оролцоог дэмжих, мэдлэг, чадвар”, УБ.,

2018 он23. НҮБХХ, MDS, “Хууль боловсруулах ажиллагаанд оролцоог хангах, иргэд, байгууллага,

олон нийтийн санал авах практикийн судалгаа”, УБ, 2016 он24. Нээлттэй нийгэм форум, ”Нээлттэй сонсгол: Бодлого боловсруулах үйл явцад

оролцох иргэдийн гарын авлага”, УБ, 2011 он25. Олон улсын залуучуудын өдөрт зориулж Монгол Улс дахь НҮБ-аас хийсэн мэдэгдэл.

УБ., 2020 он26. Сонгогчдын Боловсролын төв, Р.Бурмаа, “Хууль тогтоох үйл явцын ил тод байдал,

мэдээллийн хангамж”, УБ27. Сонгогчийн боловсролын төв, КАС, “Иргэний танхим-Иргэдийн оролцоо” гарын

авлага, УБ, 16 дахь тал28. УТБА, КАС, “Иргэн таны оролцоо-Ардчиллын баталгаа”, УБ., 2016 он29. УТБА, WMD, “Иргэдийн оролцооны эрх зүйн орчин ба үнэлгээ” УБ, 2013 он30. Хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх

журмын тухай хууль31. Хүний эрх ба Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, сургалтын гарын авлага 32. Хүний эрхэд суурилсан хандлага гарын авлага. Монгол Улсын Хүний Эрхийн

Үндэсний Комисс, 2016 он33. Хүүхдийн эрхийн тухай хууль34. ХЭҮК. Хүний эрхэд суурилсан хандлага, УБ., 2016 он

189


МОД

УЛЬ

2

35. ЦЕГ, Зам тээврийн осол, гэмт хэргийн нөхцөл байдал, УБ., 2019 он Монгол Улсын үндсэн хууль

36. Чанцалдулам.Ж, Оюунтуяа.С, “Орон нутгийн хөгжилд иргэдийн оролцоо” гарын авлага

37. Швейцарын хөгжлийн агентлаг, Иргэний боловсролын төв, “Залуучуудын оролцоо”, УБ, 2019 он

Гадаад хэлээр;1. Duffy, Andrew, (9 April 2011). “More women, fewer chances2. Icelandic Human Rights Centre, human Rights and development www.humanrights.is/

the-human-rights-project/humanrightscasesandmaterials/ 3. Ideas for global citizenship, What is a global citizenship?, retrieved from: http://www.ideas-

forum.org.uk/about-us/global-citizenship4. Kanthak, Kristin; Krause, George A. (2012). The Diversity Paradox: Political Parties,

University Press https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/manipulation 5. Legislatures, and the Organizational Foundations of Representation in America. Oxford

UN Declaration on the Right to Development; www.unhchr.ch/html/menu3/b/74.htm

Интернет эх сурвалж;1. Засгийн Газрын тохируулагч агентлаг үндэсний хөгжлийн газар. 2018 он, Тогтвортой

хөгжлийн зорилго 2030, retrieved from: http://nda.gov.mn/1467.html 2. Монгол дахь НҮБ-ын Хүн амын сан, 2016.08, Гүйцэтгэх захирал Др. Бабатунде

Осотимехиний хийсэн мэдэгдлээс, retrieved from: https://mongolia.unfpa.org/mn/news/3. Монголын үндэсний комисс, Дэлхийн иргэний боловсрол retrieved from: https://unes-

co.mn/mn/bolovsrol/hutulbur/delhiin-irgenii-bolovsrol/ 4. НҮБ-ын Хүүхдийн Сан. retrieved from: https://www.unicef.org/ 5. https://www.britannica.com/topic/political-party/Parties-and-political-power6. Нэгдсэн Үндэсний Боловсрол, Шинжлэх Ухаан, Соёлын Байгууллага, ЮНЭСКО-ийн 7. Тогтвортой Хөгжлийн Зорилго Монголд, Тогтвортой хөгжлийн зорилго гэж юу вэ?,

retrieved from: http://sdg.gov.mn/Home/About8. Үндэсний Статистикийн Хороо. Тогтвортой хөгжлийн зорилго, retrieved from: http://

sdg.1212.mn/9. Цогц Хөгжлийн Үндэсний Төв, www.debate.mn, “Мэтгэлцээн” төсөл10. Эрх зүйн цахим хөтөч, 2020.03.12, Жагсаал цуглаан хийх журам, retrieved from: http://

e-khutuch.mn/guide/show/51/465 11. Ub.life: Б.Ууганцэцэг: Мэдээллийг шүүлтүүргүй хүлээн авч байгаа нь сэтгэлзүйн

тогтвортой байдлаа бид өөрсдөө эвдэж байгаагийн том жишээ ярилцлага, 2020 он.

190

МОДУЛЬ 3


МЭДЭЭЛЭЛ, СУДАЛГАА

МОДУЛЬ 3

Модуль 3-н хүрээнд мэдээлэл цуглуулах, цуглуулсан мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, үзэл бодлоо боловсруулах болон ардчиллын үнэт зүйлсээр нэгдэн өөрсдийн оролцоог бодитой болгох тухай лекцийн агуулга, идэвхжүүлэх дасгал ажлаар танилцуулна.

Эх сурвалжтай холбоотой асуудлаар Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг ТББ-д хандана уу.

191


МОД

УЛЬ

3

Модулийн агуулга, арга зүйгээр дамжуулан өсвөр үеийнхэн, залуусыг ардчиллын үнэт зүйлсэд суралцан аливаад мэдээлэлтэй байж, өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлэх, үзэл бодол нь тухайн мэдээллийнхээ ардчилсан шалгуурт үндэслэсэн байхад мэдлэг чадвараа нэмэгдүүлэх, ардчиллын үнэт зүйлсээр нэгдэн өөрсдийн оролцоог хэрхэн бодитой болгоход суралцана.

Мэдээллийн агуулга болон эх сурвалжид дүн шинжилгээ хийж сурч өөрийн үзэл бодлыг цэгцтэй зөв илэрхийлэхэд суралцахад оршино.

Дэд сэдэв 1Мэдээлэл гэж юу вэ? Мэдээлэлд хэрхэн хандах вэ?Мэдээллийн эх сурвалж гэж юу вэ? Мэдээллийн эх сурвалжийг хэрхэн ашиглах вэ?

Дэд сэдэв 2Мэдээллийг үнэлэх, нягтлах, Fact Checking хэрхэн хийх вэ?

Дэд сэдэв 3Хяналт үнэлгээ

Дэд сэдэв 4Кейс судалгаа

Дэд сэдэв 5Судалгааны үр дүнг хэрхэн танилцуулах вэ?

МОДУЛЬ 3


192

МОДУЛЬ 3


МЭДЭЭЛЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ? МЭДЭЭЛЭЛД ХЭРХЭН ХАНДАХ ВЭ? МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖ ГЭЖ ЮУ ВЭ? МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖИЙГ ХЭРХЭН АШИГЛАХ ВЭ?

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Мэдээ, мэдээлэл гэж юу вэ? Сэдэв 2. Мэдээллийн боловсрол-1

ЗОРИЛГО

Мэдээлэлтэй байх эрх, хэрэгцээ ба өнөөгийн асуудлаар мэдээлэл цуглуулах, цуглуулсан мэдээллийн агуулга ба эх сурвалжид дүн шинжилгээ хийх талаар суралцаж, олж авсан мэдээлэл нь ардчиллын суурь зарчмуудтай нийцэх эсэхэд судалгаа хийх чадвартай болно.

193


МОД

УЛЬ

3

“ҮНЭН ҮҮ? ХУДАЛ УУ?” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ


Дасгал 30 мин Сонголтоор

Шаардлагатай нөөц• B4 хэмжээтэй 5 өнгийн цаас (Оролцогчдын тоогоор)• Дэлгэц• Проектор• Нөүтбүүк


Алхам 1: Оролцогчдод урьдчилж бэлдсэн өнгийн цаасыг тарааж өгөх ба өөрийн талаар хоёр үнэн, нэг худал зүйл тарааж өгсөн цаасан дээр бичихийг хүснэ. Чиглүүлэгч багш урьдчилан өөрийн тухай хоёр үнэн, нэг худал зүйлээ бичсэн байх ба жишээ болгож өөрийнхөө бичсэнийг танилцуулна. (3 мин)Жишээ нь: Намайг ...... гэдэг. ...............т сурдаг/ ажилладаг. Миний өндөр 180 гэнэ.Оролцогчдоос аль мэдээлэл нь худлаа вэ? гэж асууна. Оролцогчдын саналыг сонссоны дараа багш гурав дахь мэдээлэл худлаа ба миний өндөр 163 гэж хэлэх юм. Энэ мэтээр оролцогчид цаасан дээр өөрийн тухай хоёр үнэн, нэг худал мэдээллийг бичиж бусдадаа таалгаж, аль нь худал мэдээлэл болохыг тайлбарлаж хэлэх юм. Түүнчлэн заавал 2 үнэн, 1 худал мэдээлэл дараалах ёсгүй гэдгийг тайлбарлаарай.

Алхам 2: Оролцогч бүрд өнгийн цаасыг тарааж өгөн, өөрийн мэдээллийг цаасан дээр бичих 3 минутыг өгөөрэй. (5 мин)

Алхам 3: Оролцогч бүр гурван бичсэн зүйлсээ бүлэгт танилцуулна. Бүлгийн бусад гишүүд аль мэдээлэл нь худал болохыг таах гэж оролдож, анги нийтээр бие биетэйгээ танилцах юм. (20 мин)

Алхам 4: Дасгалын төгсгөлд оролцогчидтой дараах хоёр асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй. (2 мин)• Үнэн ба худлыг хэрхэн ялгах гэж оролдсон бэ? • Бидний өдөр тутам авч буй мэдээллийг энэ дасгалтай харьцуулж хэрхэн дүгнэж

болох вэ?

Багшийн нэмэлт хэсэг: Энэхүү идэвхжүүлэх дасгал нь хэн нэгний өгч байгаа мэдээлэл тэр болгон үнэн байдаггүй талаар бодитой харуулдаг учир энэхүү бататгалыг дасгалын дараа багш оролцогчдод тайлбарлаж хэлнэ.

194

МОДУЛЬ 3


“МЭДЭЭЛЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ?” ДАСГАЛ


Дасгал 10 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц, проектор, нөүтбүүк• Самбарын цаас (Flipchart-2 ширхэг)• Өнгийн маркер (2 ширхэг)

Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулга PPT


Алхам 1: “Мэдээлэл гэж юу вэ?” гэж багш самбарт эсвэл самбарын цаасны голд бичиж оюуны довтолгооны (brainstorm) аргаар оролцогчдын хэлсэн үг, санаа бүрийг тойруулан бичнэ. Оюуны довтолгоогоор гарч ирсэн санаанд зөв, буруу гэж байхгүй. (5 мин)

Алхам 2: Дараа нь оролцогч тус бүрийг оюуны довтолгооноос гарч ирсэн үгүүдийг ашиглан “Мэдээлэл гэж юу вэ?” асуултад хариулан бичихийг тайлбарлана. Оролцогчдыг бичиж дууссаны дараа сайн дураар нь 2-3 оролцогчийн тодорхойлолтыг бусдадаа хуваалцахыг багш зааварчилна. (5 мин)

МЭДЭЭ, МЭДЭЭЛЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ?



Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• Проектор• Нөүтбүүк

Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулга PPT • Лекцийн хэвлэсэн хувилбар


Мэдээ, мэдээлэл гэж юу вэ? Ямар ялгаатай вэ? Мэдээ нь тодорхой болон тодорхой бусаар илрэн гардаг. Тодруулбал мэдээ нь юу, хэзээ, хаана болсон, хэн оролцсон талаар мэдээлэх ёстой. Сайн мэдээ уг үйл явдал яаж, яагаад болсон талаар мэдээллийг өгдөг. Хүлээн авагч эдгээр асуултын хариуг хайхдаа бүх мэдээ төвийг сахиагүй байж болохыг санаж явах нь чухал. Жишээ нь, янз бүрийн сурвалжлагч өөрийн улс

195


МОД

УЛЬ

3

төрийн үзэл бодол, хүмүүжил, найз нөхдийн хүрээ зэрэг хүчин зүйлсээс шалтгаалан болсон явдал яг яагаад болсон талаар өөр өөр ойлголттой байж болно. Мөн тэд гол асуултад өөр өөр хариулт олж болох ба энэ нь мэдээг бэлтгэхдээ ямар хүнээс ярилцлага авсан, эсвэл судалгаагаа хэр сайн хийснээс шалтгаалсан байж болно.

Харин мэдээлэл болгон тодорхой утгатай байдаггүй учраас хүн бүхэн өөр өөрсдийн ойлгосноороо хүлээн авдаг. Хэд хэдэн тодорхойлолтоос харьцуулж харвал мэдээлэл гэдэг нь тодорхой зорилготойгоор ямар нэг хэрэгцээ шаардлагыг хангахуйц боловсруулагдсан мэдээг хэлдэг байна.

Мэдээ, мэдээлэл нь харилцан бие биеэ багтаасан өөр өөр шинж чанартай, чухамдаа тодорхойлолтгүй хэрэглэгддэг ухагдахуун юм. Тодорхой утгатай болсон мэдээллийг мэдээ гэнэ. Өөрөөр хэлбэл мэдээ бүр утгатай байна. Мэдээлэл нь арай хийсвэр утгатай атлаа тодорхой мэдээгээр дамжин илэрдэг. Иймээс нэг ижил мэдээг хүмүүс янз бүрээр хүлээн авахын зэрэгцээ мөн янз бүрээр тусган авдаг байна. Энэ утгаараа мэдээлэл нь мэдээний тусгал болж байна. Мэдээний шинж чанараас мэдээллийн ач холбогдол хамаарч, өөр өөр утга агуулгатай мэдээлэл үүсдэг.

Бид нар хэрхэн мэдээлэл сайтай болох вэ? Иргэд нь найдвартай мэдээлэл байх, түүнчлэн олон талаар үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж түгээх боломжтой тохиолдолд ардчилал оршин тогтнож чадна.

Мэдээлэл авах олон арга зам байдаг. Сонин, мэдээллийн вэбсайт уншиж, радиогоор мэдээ сонсох эсвэл телевиз үзэх нь цаг үеийн байдлын талаар мэдээлэл авах боломжтой. Найдвартай мэдээллийг олж авах, түгээх мөн үзэл бодлоо хуваалцах боломжийг иргэдэд олгодог учраас олон нийтийн хэвлэл мэдээлэл нь ардчиллын нэгэн тулгуур болдог. Өөр өөр мэдээллийн хэрэгсэл болсон зүйл, нөхцөл байдлыг өөр өөрөөр мэдээлж, эсвэл зарим нь бусдын мэдээлээгүй зүйлийг мэдээлж болно. Та мөн Фейсбүүк зэрэг олон нийтийн мэдээллийн сүлжээнд тавигдсан нийтлэл уншиж, хүмүүстэй ярилцаж мэдээлэл авч болно. Ингэснээр та болж буй үйл явдлын талаар бусад хүмүүс юу бодож байгаа талаар ойлголттой болно. Мэдээлэл цуглуулахдаа эх сурвалжийг байнга анхаарах хэрэгтэй ба таны олж авсан мэдээлэл бодит баримт уу, хувийн үзэл бодол уу, эсвэл аль алиных нь холимог уу зэргээр эргэцүүлж, бодох хэрэгтэй.

Бид нар яагаад мэдээлэлтэй байх ёстой вэ? Залуучууд мэдээлэлтэй байх нь ямар ач холбогдолтой вэ?

Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 19 дүгээр зүйлд: Хүн бүр өөрийн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэхүү эрхэд үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрх чөлөө, үзэл санаа, мэдээллийг улсын хилийн заагаар үл хязгаарлан аливаа арга замаар эрж сурвалжлах, хүлээж авах, түгээн дэлгэрүүлэх эрх чөлөө багтана” гэжээ.94

Мэдээллийн эрин үед амьдарч байгаагийн хувьд асар хурдацтай тархаж буй мэдээ мэдээлэл биднийг төөрөлдүүлж, хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчилж цаг хугацааг хэмнэх гэж бүтээгдэж байсан техник технологи өнөөдөр хүнийг орлох хэмжээнд хөгжөөд байна. Өмнө нь бид мэдээ мэдээллийг олж авахын тулд сонин, сэтгүүл зэрэг уламжлалт мэдээллийн хэрэгслээс зорин очиж авч байсан бол одоо гэрээсээ техник технологийн тусламжтайгаар хүссэн мэдээ

94 Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал

196

МОДУЛЬ 3


мэдээллээ үзэж харах боломжтой болсон. Бидний өдөр тутмын амьдралд мэдээллийн технологи улам бүр гүнзгий нэвтэрч салшгүй нэг хэсэг болсноор хүн бүр мэдээлэл хүлээн авагчаас мэдээлэл бий болгогч, мэдээлэл түгээгчид болж байна.

Гэвч энэ их мэдээ мэдээлэл дунд худал хуурмаг мэдээлэл үзэл бодолд нөлөөлж, техник технологи хүнийг хөдөлгөхөөс илүү суулгахыг илүүд үзэх болсон. Мэдээлэл технологийн эрин зуунтай хөл нийлүүлэн алхдаг хүн амын масс бол залуучууд юм. Өнөөгийн залуус ухаалаг утас, сошиал хэрэглээний хүссэн хүсээгүй хэрэглэгч болдог ба өнөөдөр ямар ч түвшинд үүнийг шаардаж байна.

Олон ургалч мэдээлэл дундаас иргэд үнэнийг олж авах, сонголтоо зөв хийх, шийдвэр гаргах эрхээ эдлэх боломжийг хараат бус чөлөөт хэвлэл ард иргэдэд олгодог.95

Мэдээлэлтэй байхын давуу тал иргэн бүр дээрх эрх чөлөөгөө эдлэх тухай ойлгохоос гадна залуучуудын хувьд мэдээлэл олж авах саад бэрхшээлгүй, ардчилсан орчинд ажиллаж амьдрах нь эрх үүргээ сурах, ойлгох мэдэх, ухамсарлах үндсэн суурь урьдач нөхцөл болдог. Мөн мэдээлэлтэй байснаар хүний эрх, эрх чөлөөг хангах хамгаалахад оролцох, улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад хариуцлагатай хандах, хүмүүс хоорондын харилцааны хэв маягуудыг ойлгох, ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрөх, бусдын үзэл бодолд хүлээцтэй хандах зэрэг давуу талуудтай юм.

Зураг 1. Интернэт хэрэглэгчдийн статистик мэдээлэл

Эх сурвалж: Харилцаа холбооны зохицуулах газар, Mongolian marketing consulting group-ын судалгааны тайлан, 2017

Дээрх статистик тоон мэдээллээс харахад мэдээлэл технологийн эрин зуун залуучуудын хэрэглээ болсныг тодорхой харуулж байна.

Хамгийн сүүлд 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр нийтэлсэн мэдээллийн мониторингийн үр дүнтэй танилцахад сонгуулийн сурталчилгааны албан ёсны хугацаанд буюу 2020 оны 6 дугаар сарын 2-22-ны хооронд фейсбүүкээр түгээсэн, сонгуультай холбоотой мэдээллийн 80 гаруй хувь нь төрөл бүрийн ил, далд ухуулга, сурталчилгаа болон өрөөсгөл, дэгсдүүлсэн, бүрэн бус, 95 Конрад-Аденауэр-Сан, МУИС, 2020 Монгол дахь ардчилал, иргэний нийгмийн өнөөгийн байдлын нийгэм-улс төрийн судалгаа

197


МОД

УЛЬ

3

гуйвуулсан мэдээлэл байв. Эдгээр 80 хувиас зөвхөн 20 орчим хувь нь нам, нэр дэвшигчийн нэр, лого бүхий хууль ёсны сурталчилгаа, үлдэж буй дийлэнх хэсэг нь хувь хүний үзэл бодол, мөн бусдын үзэл бодлыг баримт мэт харагдуулах, нэр дэвшигч, нам, эвслийн нэр хүнд, итгэл үнэмшлийг унагах, дөвийлгөх, буруутгах, эргэлзээ төрүүлэх зорилго бүхий мэдээлэл байсан байна. Энэхүү судалгааны үр дүнгээс харахад мэдээллийн олон төрлийн хэлбэр, тэдгээр нь ямар үүрэгтэй байдаг талаар мэдэх хэрэгцээ, шаардлага байгааг харуулж байна.96

Монгол Улс ардчилсан тогтолцоонд 1990-ээд оноос шилжиж, иргэдийнхээ итгэл, үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл олж авах эрхүүдийг Үндсэн хуулиараа баталгаажуулж, хэвлэлийн эрх чөлөөг 1998 онд баталсан Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулиар тунхаглаж, төрөөс хэвлэл мэдээлэлд нөлөөлөх, аливаа цагдан хяналт (цензур) тавихыг хориглосон билээ.

Мэдээллийн олон янзын хэлбэр байдаг бөгөөд тус бүр ялгаатай үүрэгтэй байдаг. Ямар хэлбэрийн мэдээлэл ямар үүрэгтэй байдаг талаар доор дурдвал:

• Сэтгүүл зүйн мэдээ Мэдээ бол дотоод гадаадад болж буй нийгмийн амьдрал, үйл явдлын чухал баримтыг

хүргэх мэдээлэх хэлбэр юм. Хэзээ, хаана юу болсонд хариулдаг хариулт.

• Зар сурталчилгаа Тодорхой санаа үйлчилгээ бүтээгдэхүүнийг сурталчлах зорилгоор хэвлэл мэдээллийн

хэрэгслийн цаг, зай талбайг төлбөртэйгөөр ашиглахыг сурталчилгаа гэж үзнэ. Сэтгүүл зүйгээс ялгаатай бие даасан салбарт ордог. Богино хугацаанд нэг л зүйлд анхаарал хандуулах хэрэгтэй болдог.

• Гэрэл зураг Хөдөлгөөнгүй дүрсээр мэдээлэл дамжуулах гэрэл зураг нь мөн бие даасан салбарт

хамаарна. Аппарат, камер, ухаалаг утас зэрэг хэрэгсэл ашигладгаараа онцлог. Зорилго нь: ОНМХ, цахим хэрэгсэлд хэвлэмэл байдлаар ашиглахын тулд бүтээдэг.

• Видео Дүрс, дуу чимээний тусламжтайгаар мэдээллийг дамжуулдаг хэрэгсэл. Уламжлалт

сэтгүүл зүйд видео камер ашиглан бүтээдэг мэргэжлийн хүн бүтээдэг байсан бол одоо цагт дурын иргэн гар утсаа ашиглан видео контент бүтээх боломжтой болсон.

• Хуурамч мэдээ Ердийн мэдээ шиг харагдах, уншигдах боломжтой хэдий ч агуулгын хувьд мушгин

гуйвуулсан, зориудаар баримтыг орхигдуулсан, худал зүйл агуулсан байдаг. Цахим хэрэгслээр олон төрлийн хуурамч хаяг, тролл бот байдаг ч уламжлалт мэдээллийн хэрэгслээр мөн адил нягтлан шалгаагүй олны анхаарал татах зорилготой мэдээллүүд гарсаар байна. Дээрх 2020 оны сонгуулийн жишээ хуурамч мэдээллийн төрөлд багтах боломжтой.

• Нэмэлт мэдээлэл: Калифорни-Сан Диегогийн их сургуулийн эрдэмтдийн хийсэн судалгаагаар хүн өдөр

бүр 34GB-тай дүйх хэмжээний мэдээ, мэдээлэл дунд хөвөрдөг. Энэ нь зөөврийн компьютерыг долоохон хоногийн дотор хэт ачаалуулах хэмжээ хэмээн тогтоожээ.

96 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр түгээсэн мэдээллийн мониторинг

198

МОДУЛЬ 3


Хүн өдөрт (сэрүүн байх 12 цагт) дунджаар 105,000 үг, секундэд 23 үгийг утас, интернэт, цахим шуудан, телевиз, радио, сонин, ном зэргээр дамжуулж хүлээн авдаг байна. Хэдийгээр хүн өдөрт 105,000 үг уншиж чадахгүй ч, энэ нь өдөр бүр хүний нүд, чихээр дамжин хүрч болох тоо юм. Харин зураг, бичлэг, тоглоом зэргийг нэмснээр хүн өдөрт дунджаар 34 GB мэдээлэл хүлээж авдаг байна.97




Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц, LCD, нөүтбүүк• Самбарын цаас• Өнгийн маркер


Алхам 1: Идэвхжүүлэх дасгалд тарааж өгсөн 5 өнгөөр оролцогчид 5 багт хуваагдаж сууна. Цэнхэр цаас авсан оролцогчид нэг баг, улаан цаас авсан оролцогчид нэг баг болох бөгөөд баг бүрд өнгийн маркер, самбарын цаас (flipchart) тарааж өгнө. (2 мин)

Алхам 2: Багийн гишүүн бүр хамгийн сүүлд ямар мэдээ, мэдээлэл хаанаас авсан, ямар агуулгатай байсан, мэдээллийн ямар төрөлд хамаарч байгаа тухай ярилцана. (3 мин)

Алхам 3: Багийн гишүүд самбарын цаасанд ямар төрлийн мэдээлэл байсан, хаанаас авсан, гол агуулга нь юу байсан талаар нэгтгэж, буулгах юм. (17 мин)

МЭДЭЭЛЛИЙН БОЛОВСРОЛ-1





97 IKON, 2018 - https://ikon.mn/opinion/1f7y

199


МОД

УЛЬ

3


Мэдээллийн боловсролМэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх нь мэдээллийн боловсролд суралцаж буй хэрэг бөгөөд НҮБ-аас дараах байдлаар мэдээллийн боловсролыг тодорхойлсон байна. “Унших+Ойлгох+Нухацтай бодох = Мэдээллийн боловсрол” гэж НҮБ-аас тодорхойлжээ. Мэдээллийн боловсролд суралцаж буй ард түмний туршлагаас харахад арван жилийн өмнө Лос Анжелес Таймс сонины Пулитцерийн шагналт сэтгүүлч Алан Миллер “Мэдээллийн боловсрол төсөл”-ийг санаачилж, Вашингтон ДС хотод ашгийн бус байгууллагыг үүсгэн байгуулжээ. Энэхүү төсөл нь цахим эрин үед амьдарч буй оюутан, сурагчдад мэдээллийг хуурамч, бодитой эсэхийг ялган таньж сургахад чиглэгджээ. Мөн бүх мэдээлэл адил тэгш биш гэдгийг зааж, мэдээллийн ухаалаг, идэвхтэй хэрэглэгч болох чадварыг эзэмшүүлдэг байна. Төслийн хамт олон нэн түрүүнд залуу үеийн сурагч, оюутан залуусыг мэдээллийн боловсролд сургах нь үр дүнтэй гэж үзжээ.98

Мэдээллийн боловсрол нь дараах ач холбогдолтой гэж Калифорни-Сан Диегогийн их сургуулийн судлаачид үзэж байна.

• Шүүмжлэлтэйгээр бодож сурна. Энэ нь аливаа мэдээллийг уншчихаад дүгнэж, өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх юм.

• Мэдээллийн ухаалаг хэрэглэгч болно. Энэ нь найдвартай эх сурвалжийн, үнэн зөв мэдээлэл мөн эсэхийг тодорхойлох чадвар юм.

• Үзэл бодлыг таньж сурна. Энэ нь зохиогчийн хэлэх гэсэн санааг ойлгож, танихыг хэлнэ.• Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хариуцлагажуулна. Иргэд дээрх чадваруудыг

эзэмшсэнээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд улам чанаржиж, тоо нь цөөрч, гаргаж буй мэдээндээ хариуцлагатай ханддаг болно.

• Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үүргийг тодорхойлно. Тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл аль чиглэлээр дагнан мэдээ бэлтгэж, иргэдэд хүргэж байгааг ойлгоно.

Мэдээлэлд хэрхэн хандах, мэдээлэлд хариуцлагатай хандах ньМэдээлэлд хариуцлагатай хандахад оролцогч талуудын хариуцлагын асуудал чухал. Үүнд:

• Мэдээллийг захиалагч тал • Мэдээлэл боловсруулалтын хариуцлага• Мэдээллийг түгээгч тал• Мэдээллийг хүлээж авч буй хүний хариуцлагууд бүгд хамаарна.

Аливаа улс оронд ардчилал, иргэний нийгэм бодитоор оршин буй эсэхийг танихын тулд олон нийтийн хэвлэл мэдээлэл нь хараат бусаар ажиллаж чаддаг уу, тэдгээрийн бие даасан байдлыг хэрхэн баталгаажуулдаг вэ гэсэн асуултад хариулах шаардлагатай болдог. Үүнийг тодорхойлогч хүчин зүйлсэд хараат бус хэвлэл мэдээллийн төлөвшилд улс төрийн нөлөөлөл хэр түвшинд байдаг, хэвлэл мэдээллийн бие даасан хөгжлийг бэхжүүлэхэд үр өгөөж бүхий хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын тогтолцоо бүрэлдсэн эсэхийг харгалзан үздэг.99 Ардчиллыг бэхжүүлэх, олон ургалч үзлийг дэлгэрүүлэхэд чөлөөт хэвлэл мэдээлэл амин чухал.

Мэдээллийг хурдан түгээх нь сэтгүүл зүйн хэвлэл мэдээллийн тэргүүлэх чиглэл биш. Нийгмийн мэдээллийн сүлжээнд байгаа энгийн иргэдээс ялгарах гол ялгаа нь сэтгүүл зүйн хэвлэл мэдээлэл хариуцлага хүлээдэг явдал” хэмээн мэргэжилтнүүд тэмдэглэж байна.

98 IKON, 2018 - https://ikon.mn/opinion/1f7y99 “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал” АНУ-ын Элчин Сайдын Яам. УБ. 2008 он. 82 дугаар тал

200

МОДУЛЬ 3


Нийгмийн мэдээллийн сүлжээнд юуг, хэрхэн хэлэх нь жирийн иргэний хувьд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө юм бол сэтгүүлчийн хувьд сошиал сүлжээнд ч мэргэжлийн ёс зүйн дүрмээ баримтлах учиртай хэмээн үзэх хандлага сүүлийн үед нэмэгдсээр байна.100

Тиймээс хэвлэл мэдээллийг хэн эзэмшиж буй нь ил тод байх нь иргэдийн хараат бус, эрх чөлөөт сонголтыг баталгаажуулах анхдагч алхам. Ардчиллыг бэхжүүлэх, олон ургалч үзлийг дэлгэрүүлэхэд чөлөөт хэвлэл мэдээлэл амин чухал. Иргэд хүлээн авч буй мэдээллээ хэнээс ирж буйг мэдэхгүйгээр тухайн мэдээлэл нь итгэл төрүүлэх найдвартай эсэхийг дүгнэх, үнэлэх боломжгүй юм.

Нэмэлт хууль, эрх зүйн орчин: Мөн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16.17 дугаар зүйлд мэдээлэл “хайх, хүлээн авах” эрхийг хамгаалдаг101 харин 2011 онд Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай (МИТБМАЭ) хууль102 батлагдсанаар мэдээлэл олж авах эрхээ эдлэх боломж, нөхцөл иргэдэд бүрдсэн.




Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• LCD• Нөүтбүүк• Самбарын цаас• Өнгийн маркер


Алхам 1: Өмнөх багийн ажлаар хийсэн нэгтгэлээс нэг мэдээллийг сонгон авч баг бүр дараах асуултад хариулах гэдгийг тайлбарлаарай. (3 мин) Үүнд: • Энэхүү мэдээллийг багаараа дүгнэвэл ямар дүгнэлт гаргах вэ? • Мэдээлэл авсан эх сурвалж найдвартай байж чадна гэж бодож байна уу? • Мэдээллийн үнэн, зөв тэнцвэртэй байдалд хэр сэтгэл ханамжтай байна вэ?

Алхам 2: Дээрх асуултын дагуу багууд ярилцана. Самбарын цаасанд буулгана. (10 мин)

Алхам 3: Багууд дасгал ажлаа танилцуулна (7 мин)

Алхам 4: Багш дараах асуултыг оролцогчдоос асууж хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (8 мин)• Өдөр тутамдаа ямар төрлийн мэдээллийг ихэвчлэн авч байна вэ? • Мэдээллийг үнэлэх шалгуурыг та бүхэн яагаад чухал гэж үзэж байна вэ? • Ямар төрлийн мэдээлэл авахаас татгалздаг вэ?

100 Конрад-Аденауэр-Сан, МУИС, 2020 Монгол дахь ардчилал, иргэний нийгмийн өнөөгийн байдлын нийгэм-улс төрийн судалгаа101 Монгол улсын үндсэн хууль, 1992102 Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль, 2011

201


МОД

УЛЬ

3

МЭДЭЭЛЛИЙГ ҮНЭЛЭХ, НЯГТЛАХ, FACT CHECKING ХЭРХЭН ХИЙХ ВЭ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Мэдээллийн боловсрол-2Сэдэв 2. Ардчилал, ардчиллыг судлах эх сурвалжСэдэв 3. Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх

202

МОДУЛЬ 3


“МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖИД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• LCD• Нөүтбүүк

Бэлтгэх зүйлс• 3 тоотой тайлбарыг хэвлэсэн хувилбар


Алхам 1: Чиглүүлэгч урьдчилан тоог тайлбартай хэвлэж бэлдсэн байх ба ангийн 3 хэсэгт тоог байрлуулна. (2 мин)

Алхам 2: Танхимыг гурван хэсэгт хувааж, 1, 2, 3, 4, 5 гэж тэмдэглээд хэсэг бүр нь мэдээллийн чанарын шалгуурын талаарх санаа бодлыг төлөөлж байгаа юм гэж тайлбарлана. Багш тоо бүр дэх тайлбарыг уншиж, шалгуурыг уншихад 5 тооноос өөрийн санал нийлж буй хэсэгтээ очиж зогсоно гэдгийг хэлээрэй. (3 мин)1. Би үүнийг ямар нэг хэмжээгээр чухал гэж үздэг.2. Би үүнийг маш чухал гэж үздэг.3. Би үүнийг зайлшгүй байх ёстой чухал гэж үздэг.4. Би үүнийг чухал гэж үзэхгүй байна. 5. Би үүнийг огт шаардлагагүй гэж үзэж байна.

Алхам 3: Чиглүүлэгч доорх шалгуурыг чанга танхимд унших ба оролцогчид уг шалгуур өөрт нь хэр чухал болохыг шийдэж, харгалзах тооны өмнө очиж зогсоно. Багш дараах шалгуурыг уншина. (8 мин) Үүнд:• Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Хэнд юу тохиолдсон бэ?• Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Яагаад ийм зүйл болсон бэ? • Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Үйл явдал хаана, хэзээ болсон бэ? • Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Үр дагавар ямар байх вэ? • Мэдээлэл бодит байдлыг аль болох үнэн, зөв хүргэсэн байх.Дээрх шалгуур бүрийг уншихад оролцогчид харгалзах тоон дээр очиж зогсох ба яагаад сонгосон талаар асууж сайн дураараа хариулах оролцогчдын саналыг сонсож ангид хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй.

Алхам 4: Бататгал: “Мэдээллийг үнэлэх” арга нь мэдээллийн чанарын талаар мэдлэгээ дээшлүүлэхэд тус болно. Энэ нь оролцогчдыг мэдээлэлтэй харьцах явцад чанарын ямар үзүүлэлт тэдэнд чухал болох талаар бодож үзэхэд хүргэдэг. (2 мин)

203


МОД

УЛЬ

3

МЭДЭЭЛЛИЙН БОЛОВСРОЛ-2



Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• Проектор• Нөүтбүүк• Самбарын цаас: 1-2 ширхэг• Өнгийн маркер


ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ (5 мин)

Чиглүүлэгч лекцийн агуулгын дагуу танилцуулна. Дараах асуултыг асууж, багш хариултыг гол, түлхүүр үгсээд самбарын цаасанд буулгаарай. Оролцогчдын хэлж буй санааг 3 хуваан бичиж жагсаагаарай. Одоо мэдээллийн эх сурвалжийн талаар илүү судлах болно гэдгийг тэдэнд тайлбарлаж хэлээрэй.

• Мэдээллийн эх сурвалж гэдгийг юу гэж ойлгодог вэ? • Мэдээллийг хаанаас, ямар эх сурвалжаас авдаг вэ? • Мэдээллийн эх сурвалжийг шалгаж, нягталж үзсэн үү?


Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийхэд тоо, баримт, өгөгдлийг сайтар нягтлахын сацуу дараах шалгуураар үнэлэх боломжтой. Үүнд:

1. Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Хэнд юу тохиолдсон бэ?2. Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Яагаад ийм зүйл болсон бэ? 3. Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Үйл явдал хаана, хэзээ болсон бэ? 4. Мэдээлэл дараах асуултад хариулсан байх: Үр дагавар ямар байх вэ? 5. Мэдээлэл бодит байдлыг аль болох үнэн, зөв хүргэсэн байх.

Жишээ нь: Монгол Улс 1992 оноос хойш төрийн эрх барих дээд байгууллага болох Улсын Их Хурлыг бүх нийтийн, шууд, чөлөөт, ардчилсан сонгуулиар байгуулж ирсэн.

Өнгөрсөн хугацаанд нийт найман удаа байнгын ажиллагаатай УИХ-ыг сонгож байгуулжээ. Энэ бол иргэд өөрсдийн төрөө өөрсдөө байгуулж байгаа ардчилсан арга юм.

Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулийн үеэр буюу 2020 оны 6 сарын 24 өдөр “МОНЦАМЭ” мэдээллийн агентлагийн веб хуудаст нийтлэгдсэн “Залуучууд санал хураалтад идэвхтэй оролцож байна” гарчигтай мэдээллийг авч үзье. Түгээсэн мэдээллийг харвал:

204

МОДУЛЬ 3


Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. УИХ-ын сонгуулийн 24-р= тойргийн 12-р хэсгийн хороонд 2797 сонгогч санал өгөх бүртгэлтэйгээс өнөөдөр өглөөний 08.30 цагт 285 иргэн саналаа өгч, санал өгөх иргэдийн ирц 12 хувьтай байв. Нийслэлийн ЕБС-ийн II сургуулийн байранд буй тус хэсгийн хороонд өглөөний 08.30-09.20 цагийн хооронд саналаа өгөхөөр ирсэн сонгогчдын 2 хүн тутмын нэг нь залуучууд байгааг тус хэсгийн хорооны дарга Д.Туяа хэллээ.

Энд 18-25 насны сонгогчдын ирц 20 хувьтай, 26-40 насныхан 67 хувьтай байв. 26-аас дээш насны сонгогчид идэвхтэй оролцож байна гэв. Тэрээр, “Энэ удаагийн сонгууль “COVID-19”-ийн халдварын цар тахлын нөхцөлд дэглэм үйлчилж буй онцлог болж байгаа хэдий ч залуучууд их идэвхтэй оролцож байна. Залуучуудын мэдлэг мэдээлэл, ойлголт сайн болж нэлээн судалсан нь харагдаж байна. Сонгогчдын боловсрол дээшилж байна” гэв.103

Дээрх жишээг харвал цаг үеийн мэдээллийг хүргэсэн (УИХ-ын сонгуулийн сонгогчдын явцын мэдээлэл), хаана, хэзээ болсон үйл явдал нь ойлгомжтой (24-р тойргийн 12-р хэсгийн хороонд өглөөний 08.30 цагт...), тоо, баримтыг тодорхой дурдаж өгсөн (18-25 насны сонгогчдын ирц 20 хувьтай, 26-40 насныхан 67 хувьтай байв. 26-аас дээш насны сонгогчид идэвхтэй оролцож байна…), бодит байдлыг тодорхой эх сурвалжаас оруулж өгсөн (Нийслэлийн ЕБС-ийн II сургуулийн байранд буй тус хэсгийн хороонд өглөөний 08.30-09.20 цагийн хооронд саналаа өгөхөөр ирсэн сонгогчдын 2 хүн тутмын нэг нь залуучууд байгааг тус хэсгийн хорооны дарга Д.Туяа хэллээ...), бодит байдлыг үнэн, зөв нотлох зургийн хамт оруулсан байна.

6. Мэдээллийг энгийн, ойлгомжтой хэлээр бичсэн байх. 7. Мэдээлэл надад болон миний амьдралд хамааралтай ямар нэг зүйлийг илэрхийлсэн

байх. 8. Мэдээлэл цаг үеийн үйл явдалд хамаатай байх. 9. Мэдээлэлд найдвартай эх сурвалжийг дурдсан байх. 10. Мэдээлэл нь буруу, өрөөсгөл хандлага агуулаагүй байх.

• Мэдээлэл нь юу болсон тухай бодит (объектив) дүр зургийг гаргасан байх.• Мэдээллээс хэд хэдэн байр суурь харагдах.

Дүн шинжилгээ хийхдээ энэ хэсгийг хэн бичсэн, мэдээллийг ямар зорилготой түгээж байна, бусад хүмүүс энэ тухай ямар бодолтой байж болох талаар бодож үзээрэй. Болсон явдлыг оролцогчдын аль аль талаас харуулсан уу? Оролцогч талуудыг сонссоны дараа үзэгчид өөрийнхөөрөө дүгнэлт хийх боломжтой юу? Эсвэл мэдээллийг дамжуулж буй түгээгч баримтыг тайлбарлах нэг л арга замыг санал болгож байна уу? Заримдаа ямар нэг зүйлийг мэдээлэхгүй орхих замаар мэдээллийг мушгин гуйвуулж болдог. Ямар үйл явдлыг сурвалжлахгүй байна вэ? Хэний дуу хоолойг орхигдуулаад байна вэ? Мэдээллийг өрөөсгөл байдлаар эсвэл гуйвуулж дамжуулах өөр нэг арга бол мэдээллийн хэрэгсэл тухайн сэдэвт зарцуулах цаг, нөхцөл байдлыг дордуулах, эсвэл илүү хэтрүүлэх явдал байдаг. Тухайн хэсгийн агуулгыг цаг үеэ олсон эсэх, тухайн нөхцөл байдалтайгаа хэр авцалдаатай байна вэ, эсвэл аль нэг сэдлийг анхаарлын төвөөс холдуулахын тулд өөр сэдвийн ач холбогдлыг дэвэргэж байна уу гэдгийг анхаарч бодох хэрэгтэй.

Мэдээллийн эх сурвалжМэдээллийн эх сурвалж нь мэдлэг, мэдээллийн эх үүсвэр юм. Баримт бичиг, хэлсэн үг, видео бичлэг, вэбсайт, гэрэл зураг, хүмүүс бүгд мэдээллийн эх сурвалж байж болно. Түүнчлэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл буюу сонин, радио телевизийн нэвтрүүлэг ч мөн мэдээллийн эх сурвалж

103 МОНЦАМЭ, 2020 - https://montsame.mn/mn/read/229401

205


МОД

УЛЬ

3

мөн. Мэдээллийн эх сурвалж өөрөө төвийг сахих нь ховор. Тиймээс мэдээлэл хаанаас ирж байгаа, түүнийг яагаад түгээж байгаа, мэдээллийн эх сурвалжид хэр итгэж болох талаар эргэцүүлж байх нь чухал юм. Ихэнх сэтгүүлч мэдээллийн үнэн зөвийг шалгахын тулд “хоёр эх сурвалж” зарчмаар ажилладаг: хоёр эх сурвалжаас тус тусад нь авсан мэдээлэл хоорондоо нийцэж байвал тухай мэдээлэл үнэн байх магадлалтай юм. Мэдээллийн хэрэгслийн агуулга төвийг сахисан эсэхийг үнэлж дүгнэхдээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь бизнес эрхлэгч, засгийн газар, хувийн компанийн эзэмшилд байна уу эсвэл аль нэг ашиг сонирхлоос хараат бус уу гэдгийг нягтлах нь тустай. Хувийн хэвшлийн мэдээллийн хэрэгслийн эзэд ихэвчлэн улс төрийн үзэл бодол гэх мэт өөрийн гэсэн зорилготой байдаг ба түүнийгээ мэдээллийн хэрэгслээрээ дамжуулан сурталчлах сонирхолтой байдаг. Бие даасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ч өөрийн гэсэн зорилго, сонирхолтой байж болох ба тэр нь засгийн газрын байр суурьтай үл нийлэх улс төрийн үзэл бодол байж болох юм. Түүнчлэн, мэдээллийн эх сурвалж ямар сонирхлоор ажиллаж байгааг нь анхаарч үзэх хэрэгтэй. Эх сурвалж мөнгө олох сонирхолтой юу, өөрийн сонирхлыг хэрэгжүүлэх хүсэлтэй юу эсвэл олон нийтэд мэдээлэл хүргэхийг хүсэж байгаа эсэхийг харгалзаж үзэх нь чухал.

Ардчилсан өнөө үед хүн бүр мэдээллийн эх сурвалж болж чаддаг болсон. Учир нь фэйсбүүк, твиттер, инстаграм зэрэг платформууд хүн төрөлхтөнд ийм боломж олгож байна. Хүмүүс бүгд мэдээлэл түгээж, бичиж байна. Хаа холын хилийн сумдаас ч, малчны хотоос, уурхайн цооног дээрээс, гэрээсээ, ажил дээрээсээ гээд хаанаас л бол хаанаас бичиж, тэр нь нийтийн хүртээл болж, сайшаагдаж, шүүмжлэгдэж байдаг нь энгийн үзэгдэл болсон. Тиймээс ардчилсан нийгмийн хүн бүрийг мэдээллийн эх сурвалж боллоо гээд байгаа юм. Энэ бүхэн сошиал мэдээлэл гэдэг ойлголтод хамрагдана. Гар утас барьдаг хүн болгон бичээд эхлэхээр мэдээллийн маш их бөөгнөрөл эх захгүй хөвөрч, үнэн худал нь мэдэгдэхгүй шуугиан дуулиан тасардаггүй гэсэн үг. Тиймээс одоо цагт мэдээлэл маш хурдан шуурхай тардаг болсон. Мэдээлэл олон эх сурвалжтай болж, хүртээмж нь ихэссэн байна.104

Мэдээллийн эх сурвалжийг нягтлан шалгах хоёр үндсэн арга бий. Эхнийх нь үнэ төлбөргүй цахим боломжууд, хоёр дахь нь уламжлалт арга техникүүд буюу утсаар ярих, биечлэн очиж үзэх, уулзах зэрэг юм. Гэхдээ өнөө цагт интернэт хэрэгслүүдийн тусламжтайгаар хүн бүр мэдээллийг нягталж шалгах боломж нэмэгдсээр байна. Эхний хэсэгт цахим цахим эх сурвалжийг нягтлах талаар танилцуулъя.

Эх сурвалжийг нягтлахТекст шалгахтай адил эхлээд домэйн нэр (Интернэт дээр байрлаж буй веб сайтуудыг олоход тусалдаг интернэт хаяг)-ийг нь шалгах хэрэгтэй. Хэрэв дотор нь “Blogger”, “Tumblr“ болон “WordPress” орсон байвал мэдээллийн сайт гэхээсээ хувийн блог байх магадлал өндөр байдаг. Жишээ нь: Хэрэв бас хаяг нь алдартай мэдээллийн сайтынхтай төстэй, бага зэрэг л өөрчилсөн бол энэ нь найдваргүй сайтын шинж тэмдэг юм.

Жишээ нь: http://bolomj.net/# сайт нь яг мэдээллийн сайттай адилхан мэт боловч баталгаат эх сурвалжгүй, админы үзэл бодол давамгайлсан мэдээллүүд ихээхэн оруулдаг байна.

104 Өдрийн сонин, 2020

206

МОДУЛЬ 3


Зураг 2. Найдваргүй эх сурвалжийн жишээ

Цахим хуудасны “Бидний тухай” гэсэн хэсэг дээр дараад үз. Тийм хэсэг байхгүй, эсвэл дотор нь тухайн байгууллага, зохиогчийн тухай мэдээлэл байхгүй буюу бараг юм байхгүй бол энэ сайт найдвартай биш байх магадлалтай. Жишээ нь дээрх сайт нь мөн л бидний тухай буюу ерөнхий мэдээлэл, танилцуулгатай хэсэг огт байхгүй байгааг анзаарах хэрэгтэй.

Үүнийг шалгахдаа тухайн мэдээллийн сайт хэр зэрэг найдвартай мэдээлэлтэй вэ гэдгийг мэдэх хэрэгтэй. Олон жил үйл ажиллагаа явуулсан нэр хүндтэй хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд мэдээллийн чанарт улам анхаарах болсон тул айх зүйлгүй. Гэвч нягтлан шалгах нь хэзээд илүүдэхгүй.

Сүүлийн жилүүдэд найдваргүй вэбсайт эсвэл нэр хүндтэй вэбсайтын дуураймал хувилбар зэргийг хийгээд бусдыг залилах, “хуурамч мэдээлэл” түгээх тохиолдол цөөнгүй гарч байна. Ийм тохиолдолд дараах сайтуудыг ашиглахыг зөвлөдөг.

• https://www.whois.com • http://whois.domaintools.com

Хэрвээ тухайн сайт нь албан ёсны сайт бол дээрх эзэмшигч, холбоо барих хаяг, байршил, утасны дугаар гэх мэт тодорхой мэдээлэл гарч ирнэ. Эзэмшигчийнх нь нэрийг нэг хайгаад үз. Үнэхээр жинхэнэ хүн байна уу? Хаяг нь жинхэнэ үү? Гудамж нь яг байдаг гудамж уу? зэргээр тухайн хүнтэй холбогдоход шаардлагатай холбогдох утас, и-мэйл хаяг, байршил, хаяг зэрэг холбоо барих мэдээлэл бүрэн байгаа эсэхийг бодож үзэх хэрэгтэй.

Нийгмийн сүлжээний хувьд тухайн аккаунтын зураг, видео, өмнөх статусын шинэчлэлтүүд эсвэл найз нөхөд, дагагчид зэргийг сайтар судлах хэрэгтэй.

Хэрэв та зургийг нягтлан шалгах хэрэгтэй бол TinEye эсвэл Google Images, imagesearch.online зэрэг хайлтын хэрэгслийг ашиглахыг зөвлөж байна.

Жишээ нь https://images.google.com/ хаягт нэвтрэхэд дараах цонх гарч ирнэ. Аппаратын дүрс бүхий товчлуур дээр дараад өөрийн шалгахыг хүсэж буй зургийг оруулахад хайлт хийж эхэлнэ.

207


МОД

УЛЬ

3

Ингэж зургаар хайлт хийх үед зураг өөр агуулгаар, өөр хүрээнд өмнө нь олонтаа тараагдсанаар илрэх нь элбэг байна. Эсвэл хуучны зураг байдаг.

Твиттерийн жиргээг хэрэглэгч бүрийнхээр харж, шүүлт хийх бол http://www.twime-

machine.com сайтыг ашиглах нь тохиромжтой. Албан ёсны найдвартай сайтад бас цагийн тэмдэг эсвэл ядаж огноо байх ёстой. Зураг тексттэйгээ таарч байна уу? Заримдаа хүний анхаарлыг татахын тулд өдөөн хатгасан зураг тавигддаг, гарчигтай мэдээлэл, холбоос рүү нэвтэрснээр цахимаар тарж буй вируст өртөх улмаар хакердуулах, хувийн мэдээллээ алдах зэрэг эрсдэлтэй.

Нэмэлт мэдээлэл: Иймд цахим орчинд хувийн мэдээллээ хамгаалах, хөндлөнгийн хяналтаас сэргийлэхэд тань тус болох GOOGLE-тэй холбоотой дараах анхан шатны, энгийн зөвлөгөөг “GUARDIAN” сэтгүүлд[1] нийтэлснийг хүргэж байна.

Бидний олонх нь өдөр тутамдаа Google-ийг ашигладаг. Гэтэл тэд бидний сонирхол, хөдөлгөөн, үйлдлийн талаар их хэмжээний мэдээлэл цуглуулж байдаг. Тэд таны талаар ямар мэдээлэл цуглуулсан талаар та “myaccount.google.com”-оос мэдэж болно. Та “Manage your Google activity” цэс рүү орж хайлтын болон үйл ажиллагааны түүх, дуут команд хадгалах, болон байршил тогтоох

үйлдлийг зогсоох боломжтой. Мөн “My activity” цэс нь таны сүүлийн үед хийсэн хайлтууд, зочилсон цахим хуудаснууд болон андройд аппликэйшны үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг хадгалж байдаг тул та арилгах товчийг дарж энэ бүгдийг цэвэрлэж болно.

Google таны талаар юу мэдэж байгааг нарийвчлан шалгахыг хүсвэл та “Control your content” цэсээс “Download your data” гэх дэд цэсийг сонгон бүрэн архивыг харж болно. Гэвч энэ нь “gmail” бүртгэл дэх бүх цахим шуудангууд, Youtube-д байршуулсан бичлэгүүд зэрэг тантай холбоотой маш их хэмжээний мэдээлэл хадгалж байх магадлалтай.105

Дээрх баримтыг нягталдаг сайтуудаар орж тухайн зураг/видео/нийтлэл шалгагдчихсан байна уу гэдгийг харж эсвэл эдгээр сайтуудаас тусламж хүсэж болох бас нэг боломж байгааг хэлж болно. Жишээ нь дараах төрлийн сайтууд байдгийг танилцуулж болно.

• https://www.dailydot.com/debug/fake-news-sites-list-facebook/ • http://www.snopes.com (Текст нягтлах)• http://www.truly.media (хамтын ажиллагааны нягтлах платформ)• http://www.politifact.com (мэдэгдлүүдийг хурдан шалгах)• http://www.hoax-slayer.net (Нийтлэлийн тоглоом тохууны анализыг илрүүлэх)• http://www.tineye.com (зураг хайх)• http://www.factcheck.mn (Монголын мэдээллийг нягталдаг вэбсайт)

105 Монгол Улсын Тагнуулын Ерөнхий Газар, 2020

Зураг 3. Google Images

208

МОДУЛЬ 3


Харин уламжлалт эх сурвалжийг нягтлах арга нь утсаар ярих, биечлэн очиж үзэх, уулзах зэрэг юм.

Мэдээллийг цахим бус эх сурвалжаар суралцахад анхдагч эсвэл хоёрдогч эх сурвалжууд багтана. Үүнд:

- Анхдагч эх сурвалж: Энэхүү эх сурвалж нь ямар нэгэн дамжлагагүй анхдагч нотлох баримт болдог ба сэдвийн гол үйл явдалтай шууд холбогдсон байдаг. Анхдагч эх сурвалжийг “анхдагч” гэдгийг нь нотолж, үнэн зөв мэдээлэл өгч байгаа эсэхийг нь тогтоож чадвал энэ нь хамгийн үнэ цэнтэй эх сурвалж болох боломжтой. Учир нь ямар нэгэн шат дамжлагагүй шууд баталгаа нь өөрсдөө болдог юм.

- Хоёрдогч эх сурвалж: Энэхүү эх сурвалжид хэвлэгдсэн нийтлэл, материал, байгууллагаас гаргасан албан ёсны судалгаа, тайлан төдийгүй “Манай нэг найзын хэлснээр...” гэж эш татсан дам мэдээллүүд бүгд багтана. Хоёрдогч эх сурвалж чухал үүрэгтэй.

Нэмж дурдахад, аман эх сурвалж, бичиг баримт, дижитал (веб) гэсэн гурван төрлийн эх сурвалжаас сонгох боломжтой.

(a) Аман эх сурвалжЭнэ ойлголтод олон эх сурвалж багтана: гол тоглогч /оролцогч/, нүдээр харсан гэрч, мэргэжилтнүүд, сонирхлын бүлэг, идэвхтэн болон эсэргүүцэгчид гэх мэт. Эх сурвалж болж буй хүмүүсийнхээ албан ёсны бичиг баримтыг сайтар шалгаж, байр суурь, зорилго зэргийг нь ойлгох хэрэгтэй. Хэзээ ч бичиг баримт эсвэл цахим эх сурвалжийг дангаар нь ашиглаж болохгүй.

(b) Бичиг баримт буюу хэвлэмэл эх сурвалж Үүнд ном, сонин, сэтгүүл, албан бичиг, банкны хуулга, гэрээ зэрэг бизнесийн баримтууд бүгд багтана. Мөн “саарал” материал буюу хэвлэгдээгүй ч эргэлтэд орсон бичиг баримтууд орно. Тухайлбал эрдмийн ажил, хувийн байгууллагын хийсэн судалгаа зэрэг орох бөгөөд эдгээр нь найдвартайд тооцогддог. Ихэвчлэн иймэрхүү хэвлэмэл эх сурвалжид хайж байгаа баримт нотолгоо агуулагдаж байдаг.

Цахим бус аливаа мэдээ, мэдээллийг нягтлан шалгах, баталгаажуулахын тулд дээрх мэдээллийн төрөл бүрийн эх сурвалжийг ашиглах боломжтой. Түүнчлэн үйл явдалд биеэр оролцсон хүмүүстэй утсаар ярих, цаг тохирч биечлэн очиж уулзах зэрэг ордог. Харин дижитал эх сурвалж дээрх эх сурвалжийн дараа ордог байна.

209


МОД

УЛЬ

3




Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• LCD• Нөүтбүүк• Самбарын цаас• Өнгийн маркер (15 ширхэг)• 3 өнгийн стикер наадаг цаас

(Оролцогчдын тоогоор)

Бэлтгэх зүйлс• Дасгал ажлын хуудас (Хавсралт

1) (Оролцогч бүрийн тоогоор)


Алхам 1: Оролцогч бүрд хавсралтад буй “Мэдээллийн эх сурвалжид дүн шинжилгээ хийе” дасгал ажлын хуудсыг тарааж өгнө. (2 мин)

Алхам 2: Чиглүүлэгч дасгал ажлыг тайлбарлана. Чиглүүлэгчийн танилцуулга хэсэгт гарсан мэдээллийн эх сурвалжийг хэрхэн нягталж, шинжлэх асуултын дагуу оролцогчид хувь хувьдаа өөрийн хамгийн сүүлд авсан мэдээллийн эх сурвалжийг ашиглан дасгал ажлыг хуудсыг бөглөх ба эх сурвалжийг нягтлах асуултын дагуу таны эх сурвалжид байвал тийм, дээрх мэдээлэл байхгүй бол үгүйг сонгоно. Тайлбар хэсэгт сонгосон үндэслэлээ товч, тодорхой бичихийг анхааруулж хэлнэ. (3 мин)

Алхам 3: Эхлээд оролцогч тус бүр дасгал ажлын хуудсыг бөглөж ажиллана. (10 мин)

Алхам 4: Үүний дараа бичсэн дасгал ажлын хуудсаа хажууд сууж буй оролцогчдодоо харилцан дараалж танилцуулах хэлбэрээр хосоороо ажиллана. (10 мин)

Алхам 5: Ангиараа ярилцаж, бататгана. (5 мин)Чиглүүлэгчийн нэмэлт мэдээлэл: Чиглүүлэгч дасгал ажил явагдаж байх явцад тус бүр дээр очиж үйл явцтай нь танилцаж, шаардлагатай зааварчилгааг өгөх хэрэгтэй. Түүнчлэн сайн дураар нь 2-3 хосын дасгал ажлыг хуудсыг бусдадаа танилцуулж, анги нийтийн хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй.

Алхам 6: Чиглүүлэгч 3 өнгийн стикер цаасыг оролцогч бүрд тарааж өгнө. (10 мин)• Эхний өнгийн цаасанд - Мэдээллийн эх сурвалжийг өөрийн үгээр тодорхойлбол? • Хоёр дахь өнгийн цаасанд - Мэдээллийн эх сурвалжид дүн шинжилгээ хийх

хамгийн чухал 3 зүйлийг нь бичнэ үү. • Гурав дахь өнгийн цаасанд - Мэдээллийн эх сурвалжийг нягтлахад хамгийн

түрүүнд аль вэбийг түрүүлж туршиж үзье гэж бодож байна вэ? гэдгийг бичээд хананд байрлуулсан 3 самбарын цаасанд наана гэдгийг тайлбарлаж, хэлээрэй.

Оролцогчдыг бичсэний дараа самбарын цаасан дээр өнгийн цаасыг өнгө, өнгөөр гурван багана болгож наагаарай. Чиглүүлэгч оролцогчдын хариултыг уншиж дээрх өнгө бүрийн

210

МОДУЛЬ 3


асуултуудын хариултыг нэгтгэж танилцуулаарай. Оролцогчдоос өөр тодруулах, ойлгомжгүй асуух зүйл байгаа эсэхийг лавлаж, хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй.

АРДЧИЛАЛ, АРДЧИЛЛЫГ СУДЛАХ ЭХ СУРВАЛЖ






Ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаагийн хувьд ардчиллын талаар ойлголт, мэдлэгтэй байх хэрэгтэй ба үүнд суралцахад туслах дараах эх сурвалжийг санал болгож байна. Үүнд:

- “АРДЧИЛЛЫН ЭРЭЛД” ном (2016 он) - Энэ номд нийгмийн салбар бүрээс ардчиллыг хайсан тухай өгүүлсэн. Тухайлбал, нийгмийн ардчиллын эрэлд, эдийн засгийн ардчиллын эрэлд, танин мэдэхүйн ардчиллын эрэлд, оюун санааны ардчиллын эрэлд, боловсролын ардчиллын эрэлд, хуулийн ардчиллын эрэлд, эрхийн ба хариуцлагын ардчиллын эрэлд, соёлын ардчиллын эрэлд, татварын ардчиллын эрэлд, улс төрийн ардчиллын эрэлд гэх мэтчилэн нийгмийн бүхий л салбарт ардчиллыг эрсэн талаар өгүүлэх болно.

- Ардчиллыг ойлгохуй ба судлахуй: Монголын жишээн дээр (2017 он) - ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор О.Хатанболд Монголын нийгмийн өөрчлөлтийн сонирхолтой атлаа ээдрээтэй асуудал болох ардчилал, ардчиллын төлөвшил, түүнд гарсан өөрчлөлтийг сонгон судалжээ. Зохиогч ардчиллын тухай монголчуудын ойлголтын агуулга тодорхой бодит кейс дээр хэрхэн хэрэгжиж буйг болон Монгол дахь ардчиллын мөн чанар, төлөвших үйл явцын онцлог, тэдгээрийн талаарх иргэдийн ойлголт төсөөлөл, үзэл баримтлалын талаар томоохон судалгаан дээр тулгуурлан энэхүү бүтээлээ туурвижээ.

- Иргэний боловсрол төв - “Ардчиллын үндэс” (2018 он) - Шударга ёс, Хувийн орон зай буюу нууц, Үүрэг хариуцлага, Эрх мэдэл гэсэн дөрвөн бүлэгтэй бага, дунд, ахлах ангийн сурах бичиг, багшийн гарын авлагаас бүрдэх цуврал товхимол

- “Монгол дахь ардчиллын хөгжил, бэхжилт, асуудал, сорилт 1990-2019” судалгааны ном (2019 он) - ХБНГУ-ын Конрад-Аденауэр-Сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газар, Улс төрийн харилцааны хүрээлэн хамтран хэрэгжүүлж буй төслийн хүрээнд хамтын бүтээл нь “Ардчиллын бэхжилт, төрийн эрх мэдлийн институтийн зарим асуудал”, “Ардчиллын институтийн хөгжлийн өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудал”, “Монгол дахь ардчиллын эдийн засаг, социал, нийгэм-сэтгэл зүйн олон талт өөрчлөлт, тулгамдсан асуудал” гэсэн үндсэн гурван бүлэг, бүлэг тус бүрийн агуулгын хүрээнд томьёолсон гурван дэд хэсгээс бүрджээ.

211


МОД

УЛЬ

3

- Японы баримтат зохиолч Кудо Миёокогийн “Монголыг сэрээсэн ардчиллын салхи” (2020 он) - Сэтгүүлч Ч.Куланда тэрээр 1991 онд “Улаанбаатар зочид буудал” номыг орчуулан хүргэж байжээ. Гэвч тухайн үедээ зохиолчийн зөвшөөрөлгүйгээр орчуулагдсанаас үүдэж асуудал үүсгэж байжээ. Тэр цаг үеэс хойш нэжгээд жилийн дараа орчуулагч алдаагаа засаж, зохиолчийн зөвшөөрлийг албан ёсоор авснаар хойч үедээ ардчиллын хөдөлгөөнийг таниулах боломжийг бий болгож чаджээ.

Сургалтын байгууллагуудаас дурдвал: - Монгол дахь Конрад-Аденауэр-Сангаас Нийгмийн ардчиллын үндэс сургалтыг зохион

байгуулдаг байна. - Хүүхдийг Ивээх Сан “Ардчиллын төлөөх шинэ үе” төслийг 2020 оноос эхлэн

Улаанбаатар хотын Баянгол, Чингэлтэй дүүрэг, Ховд аймагт хоёр жилийн хугацаатай хэрэгжүүлж байна. НҮБ-ын “Ардчиллыг дэмжих сан”-гийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлж байгаа энэ төсөл нь хүүхэд, залуучуудын оролцоо, сонгуулийн мэдээлэлтэй оролцоог хангах замаар тэдний дунд ардчиллын үнэт зүйлс, сонгуулийн үйл явцад залуусын мэдлэгтэй оролцоог дэмжих зорилготой юм.

- Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг нь мэтгэлцээн хөтөлбөрөөрөө дамжуулж ардчиллын талаарх ойлголт, мэдлэгийг өсвөр үе, залуучуудад олгосоор ирсэн ба нэмэлт гарын авлага, эх сурвалжууд бүгд төвлөрсөн байдаг байна.

- Иргэний Боловсрол төвөөс “Залуу манлайлагчид ардчилалд хувь нэмрээ оруулна” - LEAD Mongolia төсөл (2017 оноос) хэрэгжүүлж байна.

Номын сан: Улаанбаатар хотод буй 9 номын сангаас ардчиллын уншихыг хүсвэл “Монголын үндэсний номын сан”, “Нийслэлийн номын сан”, “Монгол - Япон” төвийн дэргэдэх номын санг зорин ардчилалтай холбоотой номуудаас судлах боломжтой.

Цахим эх сурвалжууд: Монгол дахь Конрад-Аденауэр-Сан нь ардчиллын талаарх гарын авлага, судалгааг тогтмол хийдэг ба бүгд цахим орчинд хадгалагдсан байдаг байна.

- Ардчиллын цагаан толгой - https://www.fes-mongolia.org/mn/sehdv%D2%AF%D2%AFd/niigmiin-ardchillyn-akademi/ardchillyn-cagaan-tolgoi/

Тайлбар: Уг сангаас эрхлэн гаргадаг цуврал видео нэвтрүүлгээр Монголын нийгэмд чухал ач холбогдолтой орчин үеийн ардчиллын нэр томьёоны талаарх судлаачдын ярилцлагыг хүргэдэг билээ.

- Нийгмийн ардчиллын товч тайлбар цуврал видео- https://www.fes-mongolia.org/mn/sehdv%D2%AF%D2%AFd/niigmiin-ardchillyn-akademi/niigmiin-ardchillyn-tukhai-tovch-tail-bar-video/

Тайлбар: Нийгмийн ардчилал гэж юу вэ? Хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ? Цуврал видеонууд үүнийг тайлбарлах болно.

- Нийгмийн ардчилал & Товч бөгөөд Тодорхой- https://www.fes-mongolia.org/mn/sehd-v%D2%AF%D2%AFd/niigmiin-ardchillyn-akademi/niigmiin-ardchilal-tovch-b%D3%A9g%D3%A9%D3%A9d-todorkhoi/

Тайлбар: Нийгмийн ардчиллыг энгийнээр, ойлгомжтой тайлбарласан цуврал ном бөгөөд залуучуудад, өдөр тутмын ойлгомжтой хэлбэрийн текст унших дуртай насанд хүрсэн хүмүүс, улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдаг гэх мэт бүхий л хүмүүст зориулагдсан. “Товч бөгөөд Тодорхой” энэхүү цуврал ном нь нийгмийн ардчиллын тухай суурь ойлголтыг ойлгомжтой, энгийнээр бичсэнээрээ онцлогтой: ойлгомжтой, энгийн, хурдан гэдгээрээ онцлогтой.

212

МОДУЛЬ 3


- Нийгмийн ардчиллын сурах бичиг- https://www.fes-mongolia.org/mn/sehd-v%D2%AF%D2%AFd/niigmiin-ardchillyn-akademi/niigmiin-ardchillyn-surakh-bichig/

Тайлбар: Нийгмийн ардчиллын академиас эрхлэн гаргадаг сурах бичгүүд аливаа сэдвийн хүрээнд бие даан судлах боломжийг олгодог. Эдгээр сурах бичгүүд ойлгомжтой, дүн шинжилгээнд суурилсан, онол, практикийг хослуулснаараа онцлогтой. Товч бөгөөд ойлгомжтойгоор нийгмийн ардчиллын бие даасан өргөн хүрээтэй сэдвүүдийг хөндөж, аливаа асуудлыг олон талаас нь судалж, танилцуулах болно. Түүнчлэн тухайн сэдвийг бие даан судлах, дүн шинжилгээ хийх чадвараа хурцлах, нийгмийн ардчиллын үндсэн ойлголтуудын талаар чиг баримжаатай болоход тохиромжтой.

- Иргэн таны оролцоо, ардчиллын баталгаа - https://www.kas.de/documents/252038/253252/7_dokument_dok_pdf_45359_18.pdf /6a4e1142-f b 4 c - 9 8 3 0 - 4 3 a 7 - a 7 f c d 7 2 a 8 9 0 8 ? v e r s i o n = 1 . 0 & t = 1 5 3 9 6 5 0 7 1 7 9 9 0 Тайлбар: Улс төрийн Боловсролын Академийн сургалтад зориулж бэлтгэсэн ном бөгөөд ардчиллын талаар илүү их мэдэхийг хүссэн бүх хүмүүст цахим орчинд уншиж, танилцах боломжтой байна.

- АСДҮ Олон улсын хүрээлэн - Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэнгээс гаргаж буй ном хэвлэл нь цахим орчинд уншиж, танилцах боломжтой байдаг.




Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• LCD• Нөүтбүүк• Самбарын цаас• Өнгийн маркер (9 ширхэг)


Алхам 1: Дээр дурдсан цахим эх сурвалжаас “Нийгмийн ардчиллын үндэс” 3 минут 53 секундийн бичлэгийн үзэж Бичлэгийг үзэх холбоос: https://www.youtube.com/watch?v=Kt_B8P_0Yuw&feature=emb_logo (10 мин)

Алхам 2: Багууд бичлэгт гарсан гол санаа, агуулгыг самбарын цаасанд постер байдлаар буулгана. Багш багуудад зөвлөн тусалж ажиллана (20 мин)

Алхам 3: Баг бүр илтгэгчээ сонгон багийн ажлаа танилцуулна. (15 мин)

Алхам 4: Багш дараах гурван асуултыг харуулж хичээлийг бататгах ба оролцогчдод бодох 3 минут өгөөрэй. (15 мин)• Өнөөдрийн хичээлээс сурсан гурван зүйл

213


МОД

УЛЬ

3

• Өнөөдрийн хичээл тараад хичээлийн ололтоосоо туршихыг хүссэн хоёр зүйл• Асуухыг хүссэн нэг асуулт

Ийнхүү хэлэлцүүлэг байдлаар сайн дураар нь хариултаа хуваалцах оролцогчдыг гаргаж хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй. Оролцогчдын асуусан асуултад багш тодорхой хариулаарай.

“ҮЗЭЛ БОДЛЫГ ОЙЛГОХ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• LCD• Нөүтбүүк• А4 цаас (жижгээр хайчилсан байх)• Интернэт


Алхам 1: Даалгаврыг тайлбарлаж, оролцогчдод 2-3 минут бодох цаг өгнө. Үүний дараа хариултыг тараасан жижиг цаасан дээр 4-5 минутад бичнэ. Хариултыг тухайн даалгавартай холбоотой төрсөн сэтгэгдэл, байр сууриа аль нэгээр тодорхойлно /ардчилал, эрх чөлөө, хүний эрх, аз жаргал гэсэн 4 үгийг цаасан самбарт бичсэн байна/. Бичсэн цаасаа эвхэж нугалан хайрцаг дотор хийнэ. Сэтгэгдэл бичсэн цааснуудыг сайтар холин сэгсрээд суралцагч бүрээр сугалуулж, бичсэн сэтгэгдлүүдтэй танилцахыг хүснэ. Өөрсдийнх нь саналаар ярихыг хүссэн 3-4 суралцагчаар сонгосон бичвэрийг уншуулж, тухайн сэтгэгдэл мэдрэмжийг мөн нэмэлт тайлбар, саналыг нь сонсоно. (5 мин)

Алхам 2: Ангид ярих боломж гараагүй бусад суралцагсдын ойлголт, хандлагыг харахын тулд тэд багшийн цаасан самбарт бичсэн зүйлээ гарчиг бүхий харгалзах байрлуулна. (10 мин)• Даалгавар /Өөрийн санаа бодолтой байх • Бусдаас өөр санаа бодолтой байх үе олонтоо гардаг. Аливаа тодорхой

асуудлаар ангийн хүүхдүүдээсээ, хамт олноосоо өөр бодолтой байх, түүнийгээ хамгаалах, үүнээсээ болж заримдаа санал зөрөх зэрэг тохиолдол ч гарна. Ийм нэг үйл явдлыг эргэн санаж, яг юу болсон, яагаад өөр бодолтой байсан, яаж дууссан, чиний бодол хүлээн зөвшөөрөгдсөн эсэх, дараа нь ямар сэтгэгдэл, сургамж өөрт үлдсэн талаар бодно. Багшийн самбарт бичсэн дөрвөн үгийн талаар байр суурийн аль нэг, тухайн үед илүү хүчтэй төрснөөр нь хариулж бичнэ.

• Ангид ярих боломж гараагүй бусад суралцагсдын ойлголт, хандлагыг харахын тулд тэд багшийн цаасан самбарт бичсэн зүйлээ гарчиг бүхий харгалзах байрлуулна

214

МОДУЛЬ 3


ҮГ ХЭЛЭХ, ҮЗЭЛ БОДЛОО ИЛЭРХИЙЛЭХ ЭРХ




Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулга PPT • Лекцийн хэвлэсэн хувилбар• Холбогдох хууль тогтоомжийн хэвлэсэн хувилбар

(“Үндсэн хууль” болон “Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль”, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал)

• Тараах материал (Хавсралт 3)

ҮНДСЭН МЭДЭЭЛЭЛ (НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ-25 мин)

Ардчилсан нийгэмд үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, мэдээлэл авах эрхийг иргэний үндсэн буюу язгуур эрх, эрх чөлөөний нэгд тооцдог. Democracy буюу ардчилал нь эртний грекийн “ард түмний засаг” гэсэн үгнээс гаралтай. Иргэдийн идэвхтэй оролцоо нь ардчиллын суурь үнэт зүйл, түүний мөн чанарын илэрхийлэл тул иргэд сайн дурын үндсэн дээр нийгмийн үйл хэрэгт оролцох нь ардчиллын чухал үзүүлэлт юм. Ардчилал өөртөө олон хүн, олон үзэл бодлыг агуулдаг. Гол шинжүүд нь:

- Бараг бүх хүн нийтийн сонгуульд саналаа өгөх эрхтэй байдаг- Сонгууль нээлттэй, чөлөөтэй тогтмол явагдах ёстой - Сонгогчид хэд хэдэн намаас сонголт хийх эрхтэй байх ёстой - Хүмүүс үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх эрхийг эдлэх ёстой- Хүн бүр үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээр хангагдах ёстой

Харин дөрөв дэх засаглал болох хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь иргэдийн дээрх эрх, эрх чөлөөг эдлэх, хангах тодруулбал тэдний үзэл бодол илэрхийлэх индэр байх, мэдээлэл авах солилцоход нь туслах онцгой үүрэг хүлээдэг юм.

Ингэхдээ иргэн төдийгүй хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаах ёсгүй бөгөөд тэрхүү мэдээллийнхээ үнэн зөвийг нотолж чадахгүй бол хуулийн дагуу хариуцлага хүлээдэг тогтолцоо өнөөдөр Монголд үйлчилж байна.

Өөрөөр хэлбэл нэг талаас хүн бүр үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, мэдээлэл авах эрхтэй бөгөөд нөгөө талаас бусдын энэ эрх чөлөөнд халдах, гутаан доромжлохгүй байх үүргийг хүлээдэг байна.

Цахим орчин гэдэгт нийгмийн сүлжээ хамаарах боловч хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө тэнд бүрэн утгаар бий гэж үзэх үндэслэлгүй юм. Тухайлбал, нийгмийн сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа иргэний эрх нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан илэрхийлж буй биш бөгөөд редакц байхгүйгээс гадна бие даасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэж үзэхгүй юм. Иймд

215


МОД

УЛЬ

3

цахим орчинд үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа иргэдэд онцгой үүрэг, хариуцлага сэтгүүлчдийн адил ногдохгүй байна. Мөн түүнчлэн цахим орчинд үзэл бодлоо илэрхийлэх асуудлыг хэрхэн оновчтой зохицуулах нь дэлхий нийтийн өмнө тулгамдсан асуудал болоод байна.

ДАДЛАГА АЖИЛ

Оролцогчдод хэвлэсэн хуулийг тарааж өгөх ба тэд хуультай уншиж, танилцана.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн арван зургаадугаар зүйлд зааснаар иргэний:106

16. итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно;

17. төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй. Хүний эрх, нэр төр, алдар хүнд, улсыг батлан хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журмыг хангах зорилгоор задруулж үл болох төр, байгууллага, хувь хүний нууцыг хуулиар тогтоон хамгаална.

“Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай” хуулийн гуравдугаар бүлэгт:107

МЭДЭЭЛЭЛ АВАХ, МЭДЭЭЛЛЭЭР ХАНГАХ ЖУРАМ

11 дүгээр зүйл. Мэдээлэл авах11.1. Иргэн, хуулийн этгээд нь хүний эрх, эрх чөлөө, үндэсний аюулгүй байдал,

байгууллагын хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилгоор хууль тогтоомжид нийтэд мэдээлэхийг хориглосноос бусад дараах мэдээллийг энэ хуулийн 3.1-д заасан байгууллагаас авах эрхтэй:

11.1.1. тухайн байгууллагын эзэмшилд байгаа бүх төрлийн мэдээ, баримт бичиг, гэрээтэй, холбоотой мэдээлэл;

11.1.2. тухайн байгууллагын эзэмшилд байгаа эд зүйлтэй холбоотой мэдээлэл;11.1.3. тухайн байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой бусад мэдээлэл.

11.2. Мэдээлэл авах тухай иргэн, хуулийн этгээдийн хүсэлтийг хүлээн авч байгаа энэ хуулийн 3.1-д заасан байгууллагын холбогдох албан тушаалтан иргэнд энэ хуульд зааснаас бусад шаардлага тавихыг хориглоно.

11.3. Мэдээлэл авах тухай иргэн, хуулийн этгээдийн хүсэлт дараах шаардлагыг хангасан байна:

11.3.1. хүсэлт гаргагч нь иргэн бол эцэг /эх/-ийн нэр, өөрийн нэр, оршин суугаа газрын буюу цахим шуудангийн хаяг, утасны дугаар, иргэний үнэмлэх, эсхүл түүнтэй адилтгах бичиг баримтын дугаарыг бичиж, гарын үсгээ зурсан байх;

11.3.2. хүсэлт гаргагч нь хуулийн этгээд бол нэр, хаяг буюу цахим шуудангийн хаяг, улсын бүртгэлийн дугаараа бичиж, хуулийн этгээдийг төлөөлөх эрх бүхий этгээд гарын үсгээ зурсан байх.

11.4. Иргэн энэ хуулийн 11.3.1-д заасны дагуу хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар гарын үсгээ зурж чадахгүй бол бусдаар төлөөлүүлэн зуруулж болох бөгөөд хүсэлтийг иргэд бичгээр хамтран гаргасан бол түүнд бүгд гарын үсэг зурах, эсхүл тэдгээрийн төлөөлөгч гарын үсэг зурж, төлөөлөх эрхээ нотлох баримт бичгийг хавсаргана.

13 дугаар зүйл.Хүсэлтийг хянан үзэх13.1. Мэдээлэл авах тухай иргэн, хуулийн этгээдийн хүсэлт /цаашид “хүсэлт” гэх/-ийг

106 Монгол Улсын Үндсэн хуулиас - https://www.legalinfo.mn/law/details/367107 “Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай” хууль - https://www.legalinfo.mn/law/details/374

216

МОДУЛЬ 3


хүлээн авсан албан тушаалтан дараах байдлаар хянан үзнэ:13.1.1. хүсэлт нь энэ хуулийн 11.3-т заасан шаардлагыг хангасан эсэх;13.1.2. иргэний үнэмлэхийн, эсхүл түүнтэй адилтгах бичиг баримтын дугаараар нь

тухайн иргэн, хуулийн этгээдтэй холбогдох мэдээлэл үнэн зөв эсэхийг шалгах;13.1.3. хүсэлтэд дурдсан мэдээлэл тухайн байгууллагын эзэмшилд байгаа эсэх,

байхгүй тохиолдолд тухайн хүсэлтийг холбогдох байгууллагад нь 2 хоногийн дотор шилжүүлж, энэ тухай иргэн, хуулийн этгээдэд мэдэгдэх;

ХҮНИЙ ЭРХИЙН ТҮГЭЭМЭЛ ТУНХАГЛАЛД ЗААХДАА:108

19 дүгээр зүйлХүн бүр өөрийн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэхүү

эрхэнд үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрх чөлөө, үзэл санаа, мэдээллийг улсын хилийн заагаар үл хязгаарлан аливаа арга замаар эрж сурвалжлах, хүлээж авах, түгээн дэлгэрүүлэх эрх чөлөө багтана.

20 дугаар зүйл1. Хүн бүр чөлөөтэй, тайван хуран цуглах, эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй.2. Хэнийг ч аливаа эвлэл холбоонд албадан оруулах ёсгүй.Монгол улсад иргэний нэр төрийг Эрүүгийн болон Иргэний хуулиар хамгаалсан.

Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 11.2-т “... нэр төр, алдар хүндийг нь гутаан доромжилсон ... улмаас хүний сэтгэцийн хэвийн байдал алдагдсан... эрүүл мэндэд хүнд хохирол учруулсан бол 6 сараас 3 жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах эсхүл хорих ял шийтгэнэ”109, Иргэний хуулийн 21.2-т “... нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийхээ үнэн зөвийг нотолж чадахгүй бол эрх нь зөрчигдсөн этгээдийн шаардлагаар уг мэдээг тараасан хэлбэр, хэрэгсэл, эсхүл өөр хэлбэр, хэрэгслээр няцаах үүрэг хүлээнэ”110 хэмээн заасан байдаг.

ИРГЭНИЙ БОЛОН УЛС ТӨРИЙН ЭРХИЙН ТУХАЙ ОЛОН УЛСЫН ПАКТАД ЗААХДАА:

Ерөнхий Ассамблейн 1966 оны 12 дугаар сарын 16-ны 2200А(XXI) тоот тогтоолоор баталж, 1976 оны 3 дугаар сарын 23-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон.111

19 дүгээр зүйл. 1. Хүн бүр үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрхтэй.2. Хүн бүр санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэ эрхэнд төрөл бүрийн мэдээлэл

болон үзэл санааг улсын хил хязгаарыг үл харгалзан амаар, бичгээр эсхүл хэвлэлийн буюу уран сайхны аргаар эсхүл өөрийн сонгосон бусад аргаар эрж хайх, хүлээн авах, түгээх эрх чөлөө багтана.

3. Энэ зүйлийн 2 дахь хэсэгт дурдсан эрхийг эдлэх нь онцгой үүрэг, хариуцлага оногдуулна. Тийм учраас түүнийг зарим талаар хязгаарлаж болох боловч тэр нь заавал хуулиар тогтоогдсон байх ёстой бөгөөд дараах шаардлагаас үүдэн гарсан байх ёстой:

a. бусдын эрх, нэр төрийг хүндэтгэх;b. үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журам, хүн амын эрүүл мэнд, ёс

суртахууныг хамгаалах.

108 Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал - https://www.legalinfo.mn/law/details/1271 109 Эрүүгийн хууль /Шинэчилсэн найруулга/ - https://www.legalinfo.mn/law/details/11634110 Иргэний хууль I хэсэг - https://www.legalinfo.mn/law/details/299111 Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт - https://www.legalinfo.mn/law/details/1257

217


МОД

УЛЬ

3

ҮНДСЭН МЭДЭЭЛЭЛ (ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ-15 мин)

Монгол Улс иргэний эдгээр эрх, эрх чөлөөг “Үндсэн хууль” болон “Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль”-аар баталгаажуулсан. Хууль, эрх зүйн орчныг нарийвчлалтай тодруулбал:

• Үндсэн хуулийн 16-р зүйлийн 16-д зааснаар иргэн нь “итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй”

• Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 19 дүгээр зүйлд, “Хүн бүр өөрийн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй: энэхүү эрхэд үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрх чөлөө, үзэл санаа, мэдээллийг улсын хилийн заагаар үл хязгаарлан аливаа арга замаар эрж сурвалжлах, хүлээж авах, түгээн дэлгэрүүлэх эрх чөлөө багтана.”

• Монгол Улсын иргэнд төр засгийн байгууллагаас мэдээлэл хүсэх, авах эрх нь нээлттэй байдаг. Тодруулбал, “Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай” хуулийн гуравдугаар бүлгийн 11, 14-р зүйлээр иргэн нь улсын болон орон нутгийн төсвөөс санхүүждэг бүх шатны байгууллагын хуулиар хориглоогүй мэдээллийг хүсэлт гарган авах, тухайн албан тушаалтан нь хүссэн мэдээллийн хариуг 7-14 хоногийн хугацаанд иргэнд өгөх ёстойг журамлажээ.

• Монгол Улсад иргэний нэр төрийг Эрүүгийн болон Иргэний хуулиар хамгаалсан. Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 11.2-т “... нэр төр, алдар хүндийг нь гутаан доромжилсон ... улмаас хүний сэтгэцийн хэвийн байдал алдагдсан... эрүүл мэндэд хүнд хохирол учруулсан бол 6 сараас 3 жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах эсхүл хорих ял шийтгэнэ”, Иргэний хуулийн 21.2-т “... нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийхээ үнэн зөвийг нотолж чадахгүй бол эрх нь зөрчигдсөн этгээдийн шаардлагаар уг мэдээг тараасан хэлбэр, хэрэгсэл, эсхүл өөр хэлбэр, хэрэгслээр няцаах үүрэг хүлээнэ” хэмээн заасан байдаг.

Харин Монгол Улсын олон улсын гэрээнд: Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактЕрөнхий Ассамблейн 1966 оны 12 дугаар сарын 16-ны 2200А(XXI) тоот тогтоолоор баталж, 1976 оны 3 дугаар сарын 23-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон.19 дүгээр зүйл

1. Хүн бүр үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрхтэй.2. Хүн бүр санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэ эрхэнд төрөл бүрийн мэдээлэл


Багшид өгөх зөвлөмж: Оролцогчид холбогдох хуультай уншиж, танилцсан учир лекцийн хугацаанд харилцан, ярилцаж нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй.

218

МОДУЛЬ 3





Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц• LCD• Нөүтбүүк• Интернэт


Алхам 1: Оролцогчдыг 4 багт хувааж, дараах хэвлэл мэдээллийг байгууллагуудаас онооно. (2 мин)1: “A” телевиз, 1 мэдээ2: “Б” Телевиз, 2 мэдээ3: “В” телевиз, 3 мэдээ4. “Г” телевиз, 4 мэдээ /өөр хэрэгслүүд байж болно/

Алхам 2: Асуудлаа тодорхойлж, тухайн асуудлаа илэрхийлэх жүжигчилсэн тоглолтыг бэлтгэнэ - (10 мин)

Алхам 3: Жүжигчилсэн тоглолтыг танилцуулах ба нэг багийн үзүүлбэр үзүүлэх хугацаа - 2,5 минут ба нийт (10 мин)

Алхам 4: Бусад багуудад асуулт асуух, хэлэлцэх боломж олгоно - (3 минут)

Багш: Баг бүрд нэг багш хуваарилагдан тэдний санаагаа хэлэлцэх үйл явцыг сонсоно. Тодорхой асуудал, нөхцөл байдлыг тодруулах, тайлбарлах, нэмэлт мэдээлэл өгч болно.

Алхам 5: Дээр хэлэлцсэн өөрсдийн жишээ, туршлагаар иргэн бүрд хуулиар олгогдсон эдгээр эрхийг мэдэх яагаад чухал болохыг, эдгээр боломжийг ашиглаагүйгээс ямар хохиролтой байж болохыг суралцагсад харилцан бие биедээ мэдрүүлснийг дахин хэлээд өөрсдийн энэхүү мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэхийг хүснэ. (5 мин)

Багш: Эдгээр нь олон улсын хэмжээнд мөрдөгддөг эрх зүйн зохицуулалт гэдгийг тодотгож өгнө. Түүнчлэн дотоодын дээрх эрх зүйн зохицуулалттай холбоотой үүсэж байсан 2-3 бодит кейс, жишээ танилцуулж дүгнэнэ. Эцэст нь, иргэд хуулийн хүрээнд боломж бололцоогоо бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байгааг сануулна.

219


МОД

УЛЬ

3

ХЯНАЛТ БА ҮНЭЛГЭЭ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Хууль эрх зүй / мөрийн хөтөлбөр / төлөвлөгөөг гүйцэтгэлтэй харьцуулах дасгал

Сэдэв 2. Мөрийн хөтөлбөр боловсруулах хууль эрх зүйСэдэв 3. Мөрийн хөтөлбөр, мөрийн хөтөлбөрийн гүйцэтгэлийн

харьцуулалтСэдэв 4. Мөрийн хөтөлбөрийн төлөвлөгөө ба гүйцэтгэлийн

харьцуулалтСэдэв 5. Сонгуулийн оролцоо

ЗОРИЛГО

Оролцогчид хууль боловсруулах шатанд хэрхэн оролцох талаарх мэдлэг, ойлголтоо гүнзгийрүүлэн улмаар мөрийн хөтөлбөр, төлөвлөгөө, гүйцэтгэлд хяналт, үнэлгээг хэрхэн хийх практик алхмуудад дадлагажих болно. Түүнчлэн олон улсад залуучууд ардчиллын үйл явцад хэрхэн оролцож буй тухай кейсүүдтэй танилцана.

220

МОДУЛЬ 3


ХУУЛЬ ЭРХ ЗҮЙ / МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР / ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ ГҮЙЦЭТГЭЛТЭЙ ХАРЬЦУУЛАХ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Проектор• Дэлгэц• Самбарын цаас: 1 ширхэг• Жижиг стикер цаас: оролцогчдын тоогоор• Маркер: 1 ширхэг • Сугалааны цаас хийх жижиг хайрцаг

Бэлтгэх зүйлс• Бинго хүснэгтийг PPT-д

оруулах (Хавсралт 2)


Алхам 1: Дасгал ажил, зааварчилгааг тайлбарлах: Асуулт хариулт байдлаар энэ дасгал явагдана. Хүн бүр оролцоно. Бүх оролцогчдод ялгаатай байдлаар асуултыг бэлтгэсэн байгаа. Хариулах боломжгүй бол нэг удаа өнжиж болно. Энэ нь сугалааны дугаар /асуулт өөрчлөгдөнө/ солих боломжийг олгоно гэсэн үг. Нэг оролцогч асуултыг хариултыг товч байдлаар 2-3 өгүүлбэрээр л хариулахыг хүснэ. (2 мин)

Алхам 2: Оролцогч бүрд дугаар бүхий жижиг хуйлж эвхсэн цаас хайрцагт хийн сугалуулах байдлаар тараан өгнө. Багш урьдчилан оролцогчдын тоогоор жижиг цаасыг дугаарлан бэлтгэсэн байна. Тухайлбал нэг цаасан дээр нэг л дугаар байна, нийт 25 оролцогч байвал 25 цаасан дээр 1-25 хүртэлх дугаарууд тус тусдаа давхардахгүй байдлаар бичигдсэн байна. (3 мин)

Алхам 3: Асуулт хариулт эхэлнэ. Багш дэлгэцээр бинго хүснэгтийг харуулна. PPT-ээр тухайн хүснэгт гадна талдаа дугаар харагдсан байдлаар байна. Эхний оролцогчийн дугаарыг багш санамсаргүй байдлаар хэлнэ. Дэлгэц дэх тэр дугаарт товшин дарахад асуулт нээгдэнэ. Оролцогчид өөрт таарсан асуултдаа хариулна. Хариулж дуусаад өөрийн дугаарыг орхин 1-25 доторх нэг тоог хэлж дараагийн оролцогчоо урина. Хэрвээ тухайн оролцогчийн дэлгэц дээрх даралтаар “Амжилт” гэсэн үг харагдвал уг оролцогч “БИНГО” хэмээн хашхирч азтан болсноо илэрхийлнэ. Бусад оролцогчдоос азтанд баяр хүргэхийг багш уриална. Дараагийн оролцогчийн тоог санамсаргүй байдлаар өмнөх асуултад хариулсан оролцогчийн дугаарыг орхин өөр тоо сонгон дуудна, Багш самбарт наасан самбарын цаасан дээр дугаар дуудагдсан тоог тэмдэглээд явна. Энэ мэтээр бүх оролцогчид хамрагдсаны дараа асуулт хариулт дуусна. (20 мин)

Алхам 4: Дасгалын дүгнэлт: Энэ дасгал ямар сэтгэгдэл төрүүлсэн, юу нь таалагдсан, ямар асуулт хариулахад бэрхшээлтэй байсан зэргээр оролцогчдын сэтгэгдэл, саналыг сонсоно. (5 мин)

221


МОД

УЛЬ

3

МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР БОЛОВСРУУЛАХ ХУУЛЬ ЭРХ ЗҮЙ


Лекц, дасгал 60 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц• Проектор• Дэлгэц• Самбарын цаас: 10 ширхэг• Жижиг өнгийн цаас• Маркер: 10 ширхэг /2 өнгийн байх/ • Соронз: 10 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT • Лекцийн агуулгыг оролцогчдын

тоогоор хэвлэх


А. Хууль эрх зүй: Хуулийг хэн, хэрхэн боловсруулдаг тухайТөр засгаас ямар хууль манай нийгэмд шаардлагатай вэ гэдэг хэрэгцээг тодорхойлно. Энэ нь улс орны өмнө тавигдаж байгаа зорилтоос урган гарна. Тухайлбал эдийн засгаа хөгжүүлэхэд бидэнд ийм татварын бодлого хэрэгтэй байна гэж засгийн газар шийдээд тэр үзэл санаагаа хуулийн төсөл болгон УИХ-д хэлэлцүүлдэг. Мөн ард иргэдийнхээ эрүүл мэндийн төлөө эрүүл мэндийг сайжруулахын тулд эмийн тухай хуулийг хэрэгжүүлье гэвэл ерөнхийлөгч санаачилж болно. Сонгогчдын захиа, даалгавар, нийгмийн хэрэгцээ шаардлагаас үүдэн УИХ-ын гишүүн архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хуулийг санаачилж болно. Бусад хүмүүс, байгууллагууд, хууль санаачлагчдад өөрсдийн саналаа уламжилдаг болно.

Иргэд хууль боловсруулахад хэрхэн оролцдог вэ? Бидэнд ямар хууль хэрэгтэй вэ? Хуулийн төслийг УИХ чуулганаар дараа үе шаттайгаар хэлэлцдэг. Тухайн шатны хэлэлцүүлэг бүрийн өмнө УИХ-ын холбогдох байнгын хороо, нам эвслийн бүлэг хэлэлцэж дүгнэлтийг гаргана. Мөн түүнчлэн хэлэлцүүлэг бүр дээр УИХ гишүүд төсөлтэй холбогдуулан хууль санаачлагчдаас мэдээллийг бүрэн авсан байна.

1-р шат: УИХ-ын хууль хэлэлцэх эхний шатанд тухайн хуулийн төслийг чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэх эсэх тухай санал хураалт явагддаг. Тус шатны гол зорилго нь ийм хууль бидэнд шаардлагатай юу үгүй юу гэдгийг хэлэлцэж шийдвэрлэдэг. Хэрэв гишүүд дэмжсэн бол уг төсөл 2 дахь шатны хэлэлцүүлэгт орох болно.

2-р шат: Энэ шатыг хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлэг гэж нэрлэдэг. Яагаад гэвэл одоо л хуулийн төслийн зүйл заалт бүрийн зөв бурууг тунгаан хэлэлцэж заримдаа бүр ширүүн маргаан болдог. Уг хэлэлцүүлгээр УИХ ын гишүүд ямар зүйл, заалт болохгүй, ямар нь болж байна, түүнийг яаж сайжруулах талаар өөр өөрсдийнхөө саналыг хэлнэ. УИХ-ын гишүүн нь чуулган дээр хэлэх саналаа байнгын хорооны хурал дээр гарган хэлэлцүүлж, санал хураалгасан байх ёстой. Байнгын хороо уг саналыг дэмжихгүй бол гишүүн уг саналаа УИХ-ын чуулганаар заавал хэлэлцүүлнэ гэж протоколд тэмдэглүүлээд УИХ ын чуулганаар дахин хэлэлцүүлж болно. УИХ ийнхүү төсөлд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар гишүүдийн

222

МОДУЛЬ 3


гаргасан саналуудыг нэг бүрчлэн хэлэлцэж санал хурааж шийдвэрлэдэг. Үүний үр дүнд нэмэх хасах зүйл болон зарим зүйлд нь тодорхой өөрчлөлт хийхээр даалгана. 2-р хэлэлцүүлэгт бэлтгэнэ гэдэг бол 1-р хэлэлцүүлэгт гарсан саналыг хуулийн төсөлд тусгана гэсэн үг.

3-р шат: 2-р хэлэлцүүлэг буюу энэ шат нь дээрх хэлэлцүүлгийн дүнд гарсан саналыг төсөлд хэрхэн тусгасан талаар гишүүд хэлэлцэнэ. Уг асуудлууд дээр дахин санал гарна. Ингээд 1-р хэлэлцүүлгийн саналыг бүрэн тусгасан байвал хуулийн төслийг батлах эсэх талаар санал хураана. Гишүүдийн олонх төслийг дэмжвэл хуулийн төсөл батлагдсанд тооцно.

Хууль боловсруулахад хэрхэн нөлөөлөх вэ? Хуулийн төсөл боловсруулах, хэлэлцэхэд иргэд хэрхэн оролцох вэ?

Хууль бол бидний амьдралын шаардлагаас урган гардаг. Тиймээс хууль боловсруулагч болон хууль тогтоогч нар амьдралын асуудалд нухацтай хандах, сайн мэддэг, судалсан байх шаардлагатай юм. Үүнд иргэдийн оролцоо, тэдний санал маш чухал юм. Ийм учраас үндсэн хуульд иргэд, бусад байгууллага хуулийн төслийн тухай саналаа хууль санаачлагчдад уламжилна гэсэн заалт бий. Хэрэв хууль санаачлагч нь иргэн, хуулийн этгээдээс уламжилсан саналыг “зөв”, “зүйтэй” гэж үзвэл тухайн асуудлаар хууль санаачилж болох талаар УИХ-ын шийдвэрийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх журмын тухай заасан байдаг.

Үүнээс харахад МУ-ын иргэн хэн бүхэн хууль санаачлах, хууль боловсруулах, хэлэлцэхэд оролцох эрхтэй гэдэг нь ойлгомжтой юм. Харин ямар журмаар оролцох вэ гэвэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр санал бодлоо илэрхийлэх, хууль санаачлагчаар болон өөрсдийн нэгдэж байгуулсан олон нийтийн байгууллага, төрийн байгууллага, тэдний орон нутаг дахь төлөөлөгч зэргээр дамжуулан уламжилж болно. Гэхдээ санал гаргах болсон үндэслэл маш тодорхой байх нь чухал.

Б. Иргэдийн оролцоог хангах нэг шугам бол СОНГУУЛЬУлс төрийн сонгууль нь саналаа өгөх боломжийг иргэдэд олгодог. Сонгуулиар иргэд улс төрийн намын төлөө эсвэл аль нэг намаас нэр дэвшигчийн төлөө, бие даан нэр дэвшсэн дэвшигчийн төлөө санал өгдөг. Ийнхүү санал өгөх нь улс төрийн нам болон нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрийг дэмжих эсэхээ илэрхийлж байна гэсэн үг. Хүмүүс ер нь өөрчлөлт хийхийн төлөө эсвэл одоо эрх барьж байгаа намын бодлогыг дэмжиж байгаа илэрхийлэн саналаа өгдөг. Ямар нэг улс төрийн нам, нэр дэвшигчийг сонгосноор төр засгийн болон нийгмийн үйл ажиллагааны чиглэлийг дэмжих эсхүл өөрчлөх замаар нийгмийн нөхцөлийг сайжруулна гэдэгт хүмүүс итгэдэг. Сонгууль нь:

• Бүх нийтийн • Чөлөөтэй • Шууд • Тэгш • Саналаа нууцаар гаргах гэсэн зарчмын дагуу явагдаж байж ардчилсан шинжийг

агуулдаг.

Санал авах өдөр 18 нас хүрсэн иргэн бүр үндэс, угсаа, хэл, арьс өнгө, хүйс, нийгмийн байдал, хөрөнгө, шашин, үзэл бодол ялгаварлалгүйгээр сонгох эрхтэй байх сонгуулийг бүх нийтийн зарчим гэнэ. Чөлөөтэй сонгох зарчим нь хүн бүр сонгуульд оролцох, эсэх, мөн хэний төлөө саналаа өгөхөө өөрөө бие даан шийдэхийг хэлнэ. Сонгуульд сонгогч нь бусад хүн, байгууллагаар төлөөлүүлэн саналаа өгөхгүй, өөрөө оролцож саналаа илэрхийлэхийг шууд зарчим гэнэ, сонгогч ямар нэгэн гаднын нөлөө, дарамт шахалтгүйгээр саналаа өгөх боломжийг

223


МОД

УЛЬ

3

саналаа нууцаар гаргах зарчим бүрдүүлж өгнө, сонгуулийн тэгш эрхийн зарчим нь нэг хүн нэг л санал өгөх гэсэн хэлбэрээр илэрдэг.

Сонгуулийн сурталчилгааУлс төрийн кампанит ажил ялангуяа сурталчилгаа нь их үнэ өртөгтэй байдаг. Хувь хүмүүс болон компани, аж ахуйн нэгж тодорхой нам, нэр дэвшигчийг дэмжиж сонгуулийн кампанит ажлыг санхүүжүүлдэг. Эдгээр хүмүүс сонгогдсон албан тушаалтан, улс төрийн намаас сонгуулийн дараа ямар нэг дэмжлэг ивээлийг хүсэж байдаг. Энэ явдлаас зайлсхийхийн тулд сонгуулийн кампанид хандивлах мөнгөнд хязгаар тогтоож хянах нь чухал ба үүнд иргэд ИНБ-уудын оролцоо чухал юм.

Сонгуулийн тухай хуулиар сонгуулийн сурталчилгааг дараах арга, хэлбэрээр явуулна гэж заасан байдаг.

o Сонгуулийн сурталчилгааны материал хэвлүүлэх, сонгогчдод тараахo Нийтийн эзэмшлийн гудамж, талбайд сонгуулийн сурталчилгааны зурагт самбар

байрлуулахo Хуульд өөрөө заагаагүй бол намын далбааг гудамж, талбайд байрлуулах, таних тэмдэг,

уриа ашиглахo Сонгогчидтой уулзалт, хурал, цуглаан хийхo Ухуулах байр ажиллуулахo Радио телевизийн сурталчилгааны нэвтрүүлэг ашиглахo Цахим орчин ашиглахo Өдөр тутмын болон бусад сонин сэтгүүлд сонгуулийн сурталчилгааны материал

нийтлүүлэх

Харин хориглох зүйл нь:o Мөнгө, эд зүйл тараах, бараа, эд зүйл хөнгөлөлттэй үнээр худалдах, аливаа үйлчилгээ

төлбөргүйгээр болон хөнгөлөлттэй үзүүлэх;o Нийтийг хамарсан биеийн тамирын уралдаан, тэмцээн, баяр наадам, урлагийн тоглолт,

хүлээн авалт, дайллага, цайллага, төлбөрт таавар, бооцоот, мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, ивээн тэтгэх;

o Сонгогчдыг гадаад, дотоодод аялал зохион байгуулан оролцуулах, амралт, сувилалд амраах, сувилуулах;

o Ирээдүйд өөрийн болон бусдын хөрөнгөөр мөнгө, эд бараа өгөхөөр гэрээ байгуулах, хэлцэл хийх;

o Хишиг, хувь, хувьцаа өгөх, ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах зэрэг амлалт авах;o Сонгуульд оролцохоос татгалзахыг болон сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчихийг

уриалсан агуулга бүхий сурталчилгаа явуулах;o Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орчин, мессеж ашиглан улс төрийн чансаа тогтоох

зорилго бүхий аливаа хэлбэрийн шалгаруулалт, санал асуулга зохион байгуулах.

Шударга сонгууль, орон нутгийн төсвийн ил тод байдал, төвөөс орон нутагт татаасаар өгч буй мөнгөн хөрөнгөнд олон нийтийн хяналт тавих, шүүхийн шинэчлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ-уудын бие даасан байдлыг бэхжүүлэх эрх зүйн орчныг бий болгох чухлаар тавигдсаар байна. Иргэд төрдөө итгэдэг буюу сэтгэл хангалуун амьдрахад улс орны засаглалын хэлбэр, сонгуулийн тогтолцоо, улс төрийн байгууламж шударга байх хамгийн чухал үнэт зүйлийг улс төрийнхөн хамгийн түгээмэл уриа болгон шударга ёсны мөн чанарыг алдуулж байгаа нь харамсалтай.

224

МОДУЛЬ 3


Монгол Улс 1990 онд нэг улс төрийн нам бүхий тогтолцооноос олон намын тогтолцоо бүхий ардчилсан улс төрийн тогтолцоонд харьцангуй тайван замаар шилжсэн билээ. Ардчиллын замд эргэлт буцалтгүй орсон нь дэлхийн жишигт нийцсэн удирдлагын хэлбэртэй болох түүхэн бололцоог олгосон юм.112

2019 оны Фрийдом Хаусаас иргэний болон улс төрийн эрхийн хэд хэдэн шалгуур үзүүлэлтээр үнэлж гаргадаг Дэлхийн эрх чөлөөний тайланд Монгол Улс нийт 100-аас 85 оноо авч “эрх чөлөөтэй” улсын ангилалд дахин багтжээ.

Улс төрийн Пи Ар (PR)-ын зорилго Улс төрийн нам хөдөлгөөнүүдийг лоббидох, улс төрчдийн имижийг бүрдүүлэх, өөрийн болон намын мөрийн хөтөлбөрийг сурталчлах зэргээр “Пи Ар”-ын агентлаг, хэлтсүүд, биет төлөөлөгчид ажиллах явдал юм. Эдгээр нь хуулийн хүрээнд нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээний дагуу явагдах ёстой бөгөөд үүнд төр нь нийгмийн үнэт зүйлсийг дээдлэх, нийгмийн сонирхлын эрх ашгийг хөндөхгүй байх үүднээс хандах шаардлагатай.

Улс төрийн PR-т ADIA (Attention-Interest- Desire-Action) гэх ойлголт нь сурталчилгааны аргаар ард түмний анхаарлыг татаж тэдний хүсэл сонирхолд тулгуурлан сонголт хийлгэхийг ийнхүү нэрлэдэг.

“Пи Ар”-ын технологи алдаршуулах, know how, улс төрийн “Пи Ар”-ын хэвлэл мэдээлэл, улс төрийн “Пи Ар”-ын мecceж, цуурхал, лобби, давтамжит үзэгдэл, хар PR гэж авч үздэг

1. Алдаршуулах технологи Бернис (1891-19995) “Алдаршлыг удирдахуй” бүтээлдээ “Пи Ар”-ын уг технологийн

үндсэн агуулгыг илэрхийлсэн бөгөөд энэ нь аливаа асуудлыг эерэг сайн талаас нь олон нийтийн хүртээл болгох хэмээн үзсэн.

2. Know-how технологи Нууцаар хөнөөх, хор учруулах хэмээн томьёолдог. Know how-ийн нэг үүрэг бол тухайн

улс төрчийн үнэн байдлыг олон нийтэд мэдүүлэхгүйгээр нуун өнгөрүүлэх явдал юм.3. Улс төрийн “Пи Ар”-ын хэвлэл мэдээлэл Тухайн улс төрчид холбоотой мэдээллийг цуглуулж эмх цэгцэд оруулах хамгийн шинэ

бодит мэдээллийг түгээх нь гол үүрэг. Бүхий л хугацааны туршид улс төрч имижийг бүрдүүлэх үүднээс улс төрчийн үзэл бодлыг олон нийтэд таниулах, ойлгуулахад чиглэсэн ажиллагаа явуулдаг.

4. Улс төрийн “Пи Ар”-ын мecceж Тодорхой үзэл санаа агуулсан, уриа дуудлагын шинж бүхий үг хэллэгийг нэрлэдэг ба

хамгийн гол нь ойлгомжтой тодорхой агуулгатай байх ёстой. Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхдөө “Эвтэй байхдаа хүчтэй”, МАХН-аас УИХ-ын сонгуульд “Төрөө хямралаас, түмнээ ядуурлаас” гэж байсан бол Ц.Элбэгдорж “Шударга байцгаая” гэсэн мecceж илгээснээр өөрийн хүссэн үр дүнд хүрч байв.

5. Цуурхал Цуурхал нь зардал, хүч бага шаардагддаг бөгөөд түгээмэл шинжтэй. Цуурхал хэр

амжилттай байх нь тухайн үеийн нийгэм сэтгэл зүйн түвшин, олон нийтийн сэтгэл хөдлөлөөс ихээхэн хамаарна. Энэ нь дараах 2 хэлбэрээр үүсдэг • Дамжуулсан мэдээлэл аажимдаа гинжин хэлхээнд орж цуурхал болох • Зориудаар зохион байгуулалттай тараах

6. Лобби Улс төрийн лобби нь зорилго чиглэлтэй, зохион байгуулалттай өөрийн сонирхлыг

112 Энхбаатар, Зулпхар, Амаржаргал нар, 2019 Монгол Улсын төрийн тогтолцоо дахь ерөнхийлөгчийн байр суурь: бүрэн эрхийн шинжилгээ, Удирдлагын академийн судалгааны тайлан, 32 дахь тал.

225


МОД

УЛЬ

3

хамгаалах, аливаа үйл явцад нөлөөллийн засаглалыг тогтоох зорилго бүхий олон талт биеэ даасан PR технологитой үзэгдэл юм.

7. Давтамжит үзэгдэл Орчин үеийн PR-т энэ технологиор улс төрийн үйл явцын зиндааг өсгөх, дүр төрхийг

бүрдүүлэх, тухайн асуудлыг нийгмийн анхааралд байлгах зэргээр түгээмэл хэрэглэх болсон. Монгол Улсын цагдаагийн утас 102. Үүнийг 10 сарын 2-нд Монголын 2 нэртэй улс төрч (Д.Төмөр-Очир, С.Зориг)-ийн амь насанд халдсан, алуурчид олдоогүй байгаатай холбон хэрэглэсэн байна. МУ-ын 2009 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгааны хуудсанд ерөнхийлөгчдийг нурууных нь байдлаар жагсаажээ. П.Очирбат өндөр, Н.Багабанди намхан, Н.Энхбаяр өндөр, Ц.Элбэгдорж намхан гээд энэ удаагийн давтамжаар Элбэгдорж сонгогдох ёстой гэсэн PR-ийг ашигласан.

8. Хар Пи Ар Сонгуулийн компанит ажлын хэсгийг хар PR эзэлдэг. Улс төрийн тавцанд ялагч байхын

тулд өрсөлдөгчийнхөө талаарх таагүй мэдээлэл цуглуулах, түүний нийтэд тараах, олон нийтийг түүний эсрэг өдөөн хатгах, турхирах зорилгыг хар PR агуулдаг.

Хар “Пи Ар”-ыг өрсөлдөгчийнхөө үйл ажиллагааг багасгах, сулруулах, зогсоох саармагжуулахад баримт бүхнийг няцаах, сөрөг сурталчилгаа хийх, хар ПР-ийг тараахаас нь өрсөж мэдээлэл хийх, эс үйлдэл буюу үл тоомсорлох байдлаар ашигладаг байна.

“МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР БОЛОВСРУУЛАХ ХУУЛЬ ЭРХ ЗҮЙ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Проектор• Дэлгэц• Жижиг өнгийн цаас• Маркер: 10 ширхэг /2 өнгийн байх/• Соронз: 10 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT• Лекцийн агуулгыг оролцогчдын



Алхам 1: Дасгал ажил, зааварчилгааг тайлбарлах- “Өөрчлөлтийг бий болгох нь” дасгал Ардчиллын үндсэн зарчмуудыг бататгах, олон төрлийн эрх мэдлийн гүйцэтгэх үүргийг ойлгох, шударга сонгуулийн нөхцөл байдлыг тодотгох зорилгоор энэ дасгалыг гүйцэтгэнэ. Дасгалыг 2 багаар гүйцэтгэх ба баг бүрийн даалгавар ялгаатай байна. 1-р баг “Ардчилсан өөрчлөлтөд оруулах чиний хувь нэмэр” сэдвээр багийн гишүүд өөр өөрсдийн үзэл бодлыг ярилцана. 2-р баг “Шударга сонгуулийн нөхцөл байдлыг сайжруулахын тулд чи хэрхэн оролцож болох вэ? талаар ярилцана. (2 мин)

226

МОДУЛЬ 3


Алхам 2: Ангийн нийт оролцогчдыг нэг, хоёроор тоолуулан нэгийн тоонууд 1-р баг, хоёрын тоонууд 2-р баг тус тус болно. Ангийн ширээг 2 багаар ажиллахаар байрлуулна. (2 мин)

Алхам 3: Баг тус бүр 10 минутад багтаан дээрх багшийн зааварласнаар сэдвээрээ ярилцаад самбарын цаасан дээр өөрсдийн ярилцсан зүйлсээ жагсаан бичнэ. 2 багт ялгаатай өнгийн маркер өгсөн байна. Цаг болсны дараа 2 баг цаасаа солилцоно. Хоёр баг өөрсдийн ажлын цаасаа солилцон бие биеийнхээ багийн ажил дээр бичсэнээс нь өөр өнгийн маркераар жагсаан бичсэн үзүүлэлт бүр дээр санаа нийлж буй зүйлсээ /+/ тэмдэг тавих, санаа нийлэхгүй зүйлсээ /-/ тэмдэг тавих, асуухыг хүссэн зүйлсдээ /?/ тэмдэг тавин ярилцана. Мөн нэмэх санааг доор нь нэмж бичнэ. Ангид бие биеийнхээ хийсэн ажил дээр хамтдаа ярилцана. (20 мин)

Алхам 4: Лекцийн агуулгыг танилцуулна (20 мин)

Алхам 5: Лекцийн агуулгыг эзэмших үйл ажиллагаа - 3 багаар хуваан лекцийн агуулгыг 3 хэсэг болгон тараан өгнө. 10 мин багаараа ярилцан судлаад самбарын цаасан дээр судалсан зүйлсээ бусдадаа тайлбарлах зурган үзүүлэнг бэлтгэнэ. Бусад багийн оролцогчдын асуултад хариулна. 1-р баг А. “Хуулийг хэрхэн боловсруулдаг вэ?”, 2-р баг Б. “Сонгууль”, 3-р баг В. “Ардчиллын зарчмууд” сэдвээр судлан танилцуулга бэлтгэнэ. (25 мин)

Алхам 6: Үр дүнтэй танилцаад оролцогчдын саналыг асууж хэлэлцүүлнэ. (6 мин)

МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР, МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨРИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН ХАРЬЦУУЛАЛТ



Шаардлагатай нөөц• Проектор• Дэлгэц

Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT • Лекцийн агуулгыг оролцогчдын тоогоор хэвлэх


Мөрийн хөтөлбөр: Мөрийн хөтөлбөр гэдэг бол улс төрийн намууд парламентад сонгогдвол хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа бодлого. Улс төрийн намууд сонгуульд оролцохдоо мөрийн хөтөлбөр боловсруулдаг. Жишээ нь зарим намууд боловсролыг эн тэргүүнд авч үзнэ гэж амладаг. Тэгвэл өөр намын мөрийн хөтөлбөрт эдийн засгийн шинэтгэлд илүү анхаарч хувийн хэвшлийг дэмжинэ гэдэг. Сонгогчид нам болон нэр дэвшигчийн төлөө саналаа өгөхийн өмнө намуудын мөрийн хөтөлбөрийг сайтар судлан мэдсэн байх нь чухал. Учир нь зарим нам сонгуульд ялахын тулд биелэгдэхгүй амлалтыг өгсөн байж болно. Иймд бид ямар хөтөлбөр Монгол орны эрх ашигт нийцэж ард түмний амьдралыг сайжруулах боломжтой вэ гэдгийг тунгаан бодож сурах хэрэгтэй.

227


МОД

УЛЬ

3

Мөрийн хөтөлбөрт анхаарах зүйлМөрийн хөтөлбөр боловсруулахад анхаарах хэдэн зүйл бий. Мөнгө, эд хөрөнгөтэй холбоотой эрх олгох, уул уурхай болон бусад салбарын орлогоос болон улсын төсвөөс иргэдэд хувь хишиг хүртээх, үнэ төлбөргүй, эсхүл хямдралтай үнээр иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх, ажлын байранд зуучлах зэрэг асуудлуудыг мөрийн хөтөлбөртөө тусгахыг хориглосон. Нам, эвсэл, бие даагчид нь мөрийн хөтөлбөртөө төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль болон хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хуульд нийцүүлсэн байна. Нийцэж байна уу үгүй юу гэдгийг төрийн аудитын байгууллагаар хянуулна.113

Хүснэгт 1. 2020 оны УИХ сонгууль, намуудын мөрийн хөтөлбөрийн харьцуулалт

Нам, эвсэл МАН/5 бүлэг, 34 дэд бүлэг, 742 заалт/

АН/5 бүлэг, 21 дэд бүлэг/

Үнэт зүйл Амьдралын чанар ба дундаж давхарга Өрхийг дэмжсэн өсөлтийн бодлого Зорилтууд Хүний хөгжлийн бодлого - 6 Хувь хүний хөгжил, эрх чөлөө - 4

Эдийн засгийн бодлого - 6 Хүртээмжтэй эдийн засаг - 3Засаглалын бодлого - 6 Эзэн монгол - 6Ногоон хөгжлийн бодлого - 5 Хуультай монгол - 4Нийслэл, бүс, орон нутгийн хөгжлийн бодлого - 11

Аюулгүй амгалан монгол - 4

Эх сурвалж: (“Шударга сонгуулийн төлөө” Иргэний нийгмийн хяналт сүлжээ, 2020)

Мөрийн хөтөлбөрт дүн шинжилгээ хийсэн байдал2020 оны сонгуульд нэр дэвшсэн намуудын мөрийн хөтөлбөрт боловсролын чиглэлээр тусгасан амлалтуудад хийсэн дүн шинжилгээг харвал:

Хүснэгт 2. Мөрийн хөтөлбөрт тусгасан боловсролын чиглэлээрх амлалтууд

МАН Засгийн газар АН ХҮН Та бидний эвсэл

ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛ, ТЭГШ ХАМРУУЛАН СУРГАХ ТАЛААР

Тусгай хэрэгцээ (хөгжлийн бэрхшээл)-тэй хүүхэд ердийн сургууль, цэцэрлэгт сурах, хөгжих орчин бүрдүүлнэ.

Суралцагчдад ээлтэй сургалтын орчныг бүрдүүлж, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, тусгай хэрэгцээт хүүхдийг ердийн сургууль, цэцэрлэгт сурах, хөгжих боломжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор дараах бүтээн байгуулалтыг хийнэ: -273 цэцэрлэг ашиглалтад оруулах; -200 шинэ сургууль ашиглалтад оруулах;-тусгай хэрэгцээт сургууль, цэцэрлэгийн барилгыг шинэчилж, өргөтгөх;

Тусгай хэрэгцээт (хөгжлийн бэрхшээлтэй) иргэдтэй ажиллах мэргэжилтэн, дохионы хэлний орчуулагч, тусгай сургуулийн багш, мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх төлөвлөгөөт арга хэмжээнүүдийг авч, нийгмийн баталгааг нь эрс дээшлүүлнэ.

Хөгжлийн бэрхшээлээс үл хамаарсан тэгш хамруулан сургалтыг ерөнхий боловсролд бүрэн нэвтрүүлэхийг дэмжинэ.

Хөдөөгийн малчин өрхийн 0-6 насны хүүхдэд сургуулийн өмнөх боловсрол олгох үйл ажиллагааг нүүдлийн аж байдалд нь тохируулан зохион байгуулна.

113 Сонгуулийн Ерөнхий Хороо, 2020

228

МОДУЛЬ 3


НАСАН ТУРШДАА СУРАЛЦАХУЙ- зайн сургалт

Бүх насны суралцагсад иргэдэд зориулсан цахим сургалтын хөтөлбөр боловсруулан түгээж, хүн бүр орон зай, цаг хугацаанаас үл хамааран өөрийн хүссэн чиглэлээр насан туршдаа суралцах боломжийг бүрдүүлнэ.

Цахим сургалтын платформыг хөгжүүлж, цахим сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулан, цахим агуулга, цахим хичээл боловсруулан бүх насны иргэдэд насан туршдаа суралцахуйг дэмжих боломжийг бүрдүүлнэ.

Нээлттэй эх бүхий зайны сургалтыг хөгжүүлнэ. Зайны цахим сургалтаар ерөнхий болон дээд боловсрол эзэмших боломжийг хуульчилж, хэрэгжүүлнэ.

Технологийн, тэр дундаа мэдээлэл харилцааны технологийн сургалтыг системтэйгээр нэмэгдүүлнэ.

ИРГЭНИЙ БОЛОВСРОЛ, ТАСРАЛТГҮЙ ХӨГЖИЛ

Хичээлээс гадуурх сургалтын үндэсний хөтөлбөр боловсруулж, сонирхол, авьяас чадварыг нээн хөгжүүлэх, сонгон, секц, дугуйлангийн үйл ажиллагааг өргөжүүлнэ

Хүүхэд бүрийг хөгжүүлж, бүтээлч сэтгэлгээтэй, өөртөө итгэлтэй, Монгол орныхоо байгаль, түүх, үндэсний хэл соёл, уламжлалаар бахархдаг хүмүүжил олгох “Зөв Монгол хүүхэд” хөтөлбөрийг сэргээн сайжруулж, үргэлжлүүлнэ.

Эрх чөлөө, ардчиллын үнэт зүйлийг хүлээн зөвшөөрч, иргэний эрх, үүргээ ухамсарлан биелүүлдэг, ёс зүйтэй, хариуцлагатай, үндэсний бахархал, эв нэгдлийг эрхэмлэдэг иргэдийг төлөвшүүлнэ.

Сурагч бүрийг нийгэмд тустай сайн дурын ажил хийдэг соёлыг нэвтрүүлж, энэ тухай харьяа боловсролын байгууллагаас албан ёсны тодорхойлолт гаргаж өгдөг зохицуулалт хийнэ.

Эх сурвалж: 2020 оны УИХ-ын сонгуульд өрсөлдсөн намуудын мөрийн хөтөлбөр

Б. Шударга сонгуулийн нөхцөл байдал гэж юу вэ?Улс орон бүхэнд засгийн газрыг ард түмний сонголтоор тогтмол хугацаанд тэгш эрхтэйгээр явуулдаг олон нийтийн санал асуулга явуулан шударга сонгуулиар сонгодог байна. Сонгууль нь хэд хэдэн шаардлагыг бүрэн гүйцэд хангаснаар ардчилсан сонгуульд тооцогддог байна.

Нэр дэвшигчдийн эрх• Хүн бүр өөрийн улс орны засгийн газарт нэр дэвших эрхтэй ба тэгш эрхтэйгээр өөрийн

нэрийг сонгуульд дэвшүүлж болно. • Хүн бүр улс төрийн намд элсэх буюу сонгуульд оролцох зорилгоор улс төрийн нам

байгуулах эрхтэй байдаг.

229


МОД

УЛЬ

3

• Хүн бүр дараах эрхтэй байдаг. Үүнд: o Улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх; o Мэдээллийг хайх, хүлээн авах ба бусадтай хуваалцах, бусдаас үл хамаарах сонголт

хийх эрхтэй; o Бусад улс төрийн намууд, засгийн газартай адил тэгш нөхцөл байдалд сонгуулийн

сурталчилгаа явуулах эрхтэй. • Сонгуульд нэр дэвшигч болон улс төрийн нам нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг тэгш

эрхтэй ашиглах эрхтэй. Ялангуяа, олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг өөрийн улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэхэд ашиглах эрхтэй байна.

• Сонгуульд нэр дэвшигчдийн амь нас, эд хөрөнгөний аюулгүй байдлыг тогтоолгох, хамгаалуулах эрхтэй.

• Сонгуулийг хориглох явдал нь ардчилсан нийгэмд онцгой байдалд үйлчлэх хууль тогтоомжийн хүрээнд байж болох ба арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн болон бусад үзэл бодол, хөрөнгө, төрсний статус болон бусад нөхцөл байдлыг ялгаварлан гадуурхахгүй байх зарчмыг зөрчөөгүй байх шаардлагатай байна.

• Сонгуульд нэр дэвшигчийн эрх нь нийгмийн хариуцлагатай салшгүй холбоотой. Тухайлбал, хүчирхийллийн аливаа хэлбэрт хувь хүн буюу улс төрийн нам оролцох эрхгүй байна.

• Сонгуульд өрсөлдөж буй нэр дэвшигч болон улс төрийн нам нь шударга сонгуулийн үр дүнг хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

Нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрНэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийн дэх зорилго их энгийн тодорхойлогдсон байх ёстой. Зорилт болон зорилгоо тавих байдлыг дараах зүйлд тулгуурлан дүн шинжилгээ хийж харьцуулан харья. Зорилго болон зорилтоо тодорхойлохын давуу тал бол:

• Хүрэх зүйлийн ерөнхий төлөвийг гаргаж өгдөг;• Цагийг өдөр тутмын хэмжээнд хэрхэн үр дүнтэй зарцуулах тухай үндэслэлийг бий

болгодог;• Үйл ажиллагааны гол төвийг гаргаж өгдөг;• Үйл ажиллагааг сайжруулах тодорхой боломжийг таньж мэдэх;• Үр дүнг дүгнэх тогтолцоог бий болгох зэрэг болно. • Зорилт ба зорилгыг гурван үндсэн төрөлд хувааж болно. Үүнд:

o Удаан хугацааны зорилт ба зорилгыг, ихэвчлэн нэг буюу түүнээс дээш жилийн хугацаагаар тавих нь түүний гол утга, нөхцөл байдлаас шалтгаалдаг ба ерөнхий чиг хандлагыг тодорхойлдог байна. Ихэнх удаан хугацааны зорилгыг дунд хугацааны болон богино хугацааны гэж хувааж болдог байна;

o Дунд хугацааны зорилт ба зорилго нь ихэвчлэн 6 сараас 1 жилийн хугацаатай байдаг;

o Богино хугацааны зорилт ба зорилго нь одоо цагаас эхлэн дараагийн 6 сарын дотор хэрэгжүүлэх ба нэн даруй ашиг олоход зориулсан байдаг.

Нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийн хугацаа бол 4 жилээр байх үүнд нийцүүлэн зорилгоо урт хугацааны байдлаар томьёолно гэсэн үг юм.

• Зорилгыг энгийнээр тодорхойлох ёстой. • Зорилтууд нь ТХБЧХ (SMART) байх ёстой:

230

МОДУЛЬ 3


Хүснэгт 3. SMART зарчим

Зорилтууд Утга

Тодорхой Ойлгомжтой, хоёрдмол утгагүй, тодорхой зорилтууд. Тодорхой гэдэг нь дагаж мөрдөх шаардлагатай үйлдэл буюу үйл ажиллагааг тусгай заалтаар тодорхойлсон байхыг хэлнэ.

Хэмжигдэх Зорилтууд нь үр дүнг тодорхойлох биет болон хэмжиж тооцоолж болохуйц хүрээтэй байх ёстой. Ингэснээр, хяналт болон үнэлгээг илүү хялбарчлах боломжтой. Зорилтуудыг үндэслэн гаргасан үйлдэл болон үйл ажиллагааг бүртгэх, хянах тогтолцоо, арга барил болон үйл явцыг харилцан зөвшилцөж тохирсон байх ёстой.

Биелэх Зорилтуудыг биелүүлэхэд хүчин чадал болон нөөцийг хангах ёстой байдаг. Тухайлбал, багууд, төсөв, ур чадвар, цаг хугацаа гэх мэт. Зорилтууд нь биелэх боломжтой байх ёстой. Зорилт нь үр дүн амжилтад хүрэх бүрэн боломжтой байх ёстой бөгөөд ингэснээр хялбар юм уу энгийн байна гэсэн үг биш. Зорилтууд нь өндөр шаардлага хангасан байх ба оролцогч талууд харилцан зөвшилцсөн байх ёстой байна. Түүнчлэн, зорилтод хэрхэн шат үеэр нь хүрэх тухай тодорхой үйл ажиллагааг бас сонгосон байх ёстой.

Чухал Хэтийн ба ирээдүйн төлөвтэй шууд холбоотой, стратегийн нэгэн чухал хэсэг.

Хугацаат Тодорхой цаг хугацааны турш хэмжигдэх буюу хугацаа заасан байх. Цаг хугацааны заалт гэж юу вэ?Ямар хугацааны дотор энэхүү зорилтод хүрсэн байх ёстой вэ? Хэдий хугацаанаас эхэлж үйл явц эсвэл гүйцэтгэлийг хянаж эхлэх үү зэрэг болно.

Жишээ болгон нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөр дэх зорилго, уриаг харьцуулан харья. Зорилтуудаа хураангуйлан товчилж уриа болгосныг харвал:

2009 - Монгол улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч Ц. Элбэгдоржийн мөрийн хөтөлбөр Уриа: Шударга байцгаая (Амь нэгтэй ерөнхийлөгч байна)

2009 - Монгол улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч Н. Энхбаярын мөрийн хөтөлбөр Уриа: Эвийн хүчийг бэхжүүлнэ, Эх орны хишгийг өгүүлнэ

Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч Lee Myung Bak: Түүний эдийн засгийн бодлогын гол цөм нь “747 төлөвлөгөө” юм. Энэ нь ерөнхийлөгчөөр ажиллах хугацаандаа 7 хувиар эдийн засгаа өсгөнө, өсөлтийг хадгалах, нэг хүнд ноогдох ДНБ-ийг 40000$ болгох, Солонгос орныг дэлхийд 7-д жагсах хүчирхэг эдийн засагтай орон болгох гэсэн товч томьёолол юм.

В. Мөрийн хөтөлбөрийн харьцуулалт Намуудын мөрийн хөтөлбөрийн харьцуулалтыг гол салбаруудаар харьцуулж харж болно. Тухайлбал, Манай улсын голлох хоёр намын сонгуулийн үр дүнг харахад хоёр намын систем тогтсон гэж үзэж болох ба чиглэл, үзэл баримтлалаараа ялгаа багатай байдаг. Бүгд нийгмийн халамжийг нэмнэ, цалин тэтгэврийг нэмнэ, төрийн хяналтыг сайжруулна, иргэдэд мөнгө тараана гэх мэтээр явдгийг бид мэдэх билээ. Улс орны хөгжилд ардчиллыг бататган бэхжүүлэхэд намуудын төлөвшил, чиглэл, үзэл баримтлалын ялгаа нь ихээхэн чухал.

231


МОД

УЛЬ

3

Төлөөллийн ардчилалд сонгуульд ялсан намын мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих тул нам чухал байх суурийг эзэлдэг ба хүнээс илүүтэй намын бодлогыг харгалзах, мөрийн хөтөлбөртэй сайтар танилцах хэрэгцээтэй байдаг. Мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт дээр ард иргэд өөрсдийн дүгнэлтийг хийн сонгуульдаа оролцоно.

УИХ-ын 2016 оны сонгуулийн дүнд олонх болсон МАН-ын 44 хуудас бүхий “Бид хамтдаа чадна” мөрийн хөтөлбөр, АН-ын 39 хуудас бүхий “Монгол хүн-2020” мөрийн хөтөлбөр хэр биелэгдсэн талаарх албан ёсны мэдээллийг Сонгуулийн ерөнхий хорооны төдийгүй МАН, АН-ын цахим хуудаст огт байхгүй. Ард иргэд ч мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтэд оноо өгөхөөс илүүтэй хувь хүнд нь оноо өгөх, хувь хүнийг нь буруутгах хандлага нэлээд байна.114

УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 38.1-т “Сонгуульд оролцох нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигч дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгжих сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртэй байна”, 38.2-т “Нам, эвслээс нэр дэвшигч тухайн нам, эвслийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөөс тусдаа мөрийн хөтөлбөртэй байхыг хориглоно” гэж заасан.

Төр засгийн эрх ба үүрэг хариуцлагаТөр засаг нь шударга сонгууль явуулах эрх зүйн болон бүтэц зохион байгуулалтын бүхий л арга хэмжээг авч, тогтмол хугацааны давталттайгаар олон улсын хуульд нийцүүлэн үүргийн дагуу явуулах ёстой. Төр засаг нь дараах үүргийг хүлээнэ. Үүнд:

• Санал өгөгчдийг бүртгэх үйл ажиллагааг хараат бус, үл ялгаварлан гадуурхсан байдлаар хийнэ;

• Санал өгөх шаардлагыг тодорхой заасан байна. Тухайлбал, нас, иргэншил, харьяалал зэргийг ялгаваргүйгээр тодорхойлсон байна;

• Улс төрийн нам үүсгэн байгуулах нөхцөл байдлыг хангаж, тэдний үйл ажиллагааны эрх чөлөөг бататгасан байна;

• Улс төрийн намуудын болон сонгуулийн сурталчилгааны санхүүжилтийг хянан шалгах; • Төр засаг болон улс төрийн намыг ангид байлгаж, сонгуульд шударга өрсөлдөх

нөхцөлийг хангах; • Иргэний судлалын үндэсний хөтөлбөрүүдийг боловсруулж, олон нийтийг сонгуулийн

үйл явц болон сонгуулийн асуудлаар тодорхой мэдлэгтэй болгох; • Хүн бүрийн хүний эрхийг харьяа нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хамгаалах; • Улс төрийн нам болон нэр дэвшигчид нь өөрийн улс төрийн байр сууриа танилцуулахад

шаардлагатай арга хэмжээг авах; • Хүмүүс санал өгөхдөө аливаа шахалт дарамтгүйгээр эрх чөлөөтэй байх, саналын

хуудас нууц байх зарчмыг хангах бүхий л арга хэмжээ авах, шаардлагатай нөхцөл байдлыг бүрдүүлэх;

• Саналын хуудсыг хянаж, залилан болон хуурамч санал орохгүй байх нөхцөлийг хангах; • Сонгуулийн үйл явцын аюулгүй болон бүрэн бүтэн байдлыг хангаж, саналыг зөвхөн

холбогдох томилогдсон мэргэжилтнүүд тоолох нөхцөлийг бүрдүүлэх;• Сонгуулийн явцыг бүхэлд нь ил тод байлгах; • Сонгуулийн хугацаанд сонгуулийн үйл явцтай холбоотой бүхий л асуудлыг бие даасан

хараат бус байгууллага буюу шүүх, сонгуулийн комисс зэргээр тэр даруй үр дүнтэй шийдвэрлүүлэх.

114 Б.Хишигжаргал, Нийтлэл 2020 - https://www.trends.mn/n/9483

232

МОДУЛЬ 3


“МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР, ТҮҮНИЙ ХАРЬЦУУЛАЛТ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 10 ширхэг• Жижиг өнгийн цаас• Маркер: 10 ширхэг /2 өнгийн байх/ • Соронз: 10 ширхэг


Алхам 1: Дасгал ажил, зааварчилгааг тайлбарлах (5 мин) Энэ сэдвийн хүрээнд Шударга сонгууль явагдах ардчилсан зарчмуудын талаар, нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрт дүн шинжилгээ хийх дадлага ажлуудыг хийж үзэх болно. Лекцийн агуулга нь 3 хэсэгтэй ба танилцуулга тус бүрийн дараа дадлага ажлуудыг багаар гүйцэтгэнэ. 1-р хэсгийн лекцийн агуулга нь мөрийн хөтөлбөр гэж юу болох, мөрийн хөтөлбөрт анхаарах зүйлсийг судлах бол 2-р хэсгийн лекцийн агуулгаар шударга сонгууль явагдах нөхцөлүүд, 3-р хэсэгт мөрийн хөтөлбөр бол хэрэгжих боломжтой эсэхэд дүн шинжилгээ хийх талаар судлах болно. Ангийн зохион байгуулалтыг 3 бүлгээр ажиллахаар бэлтгэсэн байна. Оролцогчдыг сайн дураараа 3 багт хуваагдахыг хүснэ.

Алхам 2: Лекцийн агуулга танилцуулга А хэсэг (20 мин)

Алхам 3: Намуудын мөрийн хөтөлбөрт нэг асуудлыг сонгон харьцуулалт, дүн шинжилгээ хийх дадлага (20 мин)Нийт оролцогчдыг 3 багаар хуваарилсан байх ба баг тус бүр хүний эрх, ардчиллын талаарх боловсрол олж авахтай холбоотой бэрхшээл, тулгамдсан асуудал байгаа талаар ярилцана. Жагсаалтаа гаргасны дараа намуудын мөрийн хөтөлбөрт хайлт хийн эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх талаар тусгасан заалт байгаа эсэхэд шинжлэн ярилцана. Багууд хоорондоо тойрч ярилцан мэдээллээ хуваалцана.

Алхам 4: Лекцийн агуулга танилцуулга Б хэсэг (20 мин)

Алхам 5: Мөрийн хөтөлбөрийн зорилго, уриалгад шинжилгээ хийх дадлага (15 мин)Зорилгоо тодорхойлох ТХБЧХ аргачлалыг тайлбарласны дараа оролцогч бүрд мэргэжлийн сонголтоо хийх талаар зорилгоо дэвшүүлэх даалгаврыг өгнө. Энэ дасгалд хосоор ажиллана. Хос бүр бие биедээ зорилгоо уншиж танилцуулах ба сонссон хос нь ТХБЧХ аргачлалаар тухайн зорилгыг нь үнэлэн зөвлөмж, шүүмжийг өгнө. Одоо багаар намуудын зорилго, уриалгыг хайлт хийн олж ТХБЧХ аргачлалаар үнэлж үзнэ.

233


МОД

УЛЬ

3

Алхам 6: Лекцийн агуулга танилцуулга В хэсэг (20 мин)

Алхам 7: Хичээлийн дүгнэлт хэлэлцүүлэг (20 мин)- Мөрийн хөтөлбөрт хэрхэн саналаа тусгах боломжийн талаар - Сургалтын талаарх сэтгэгдэл, санал - Цаашид юуг илүү судлан үзэх талаар саналаа солилцон ярилцана.

МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨРИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ БА ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН ХАРЬЦУУЛАЛТ


Лекц 60 мин Сонголтоор


Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT• Төлөвлөгөө, гүйцэтгэлийн харьцуулсан хүснэгтийг

хэвлэх• Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны

хэрэгжилтийн тайлан хэвлэх


А. Төлөвлөгөөг гүйцэтгэлтэй нь харьцуулах Мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт ба Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын талаар урт хугацааны бодлогын баримт бичгүүдэд Монгол Улсын алсын харааг тодорхойлсон байдлыг дараах хүснэгтээс харах боломжтой.. Хүснэгтээс харахад доорх дөрвөн баримт бичигт Монгол Улсын алсын харааг янз бүрээр тодорхойлжээ. Урт хугацаандаа алсын хараа өөрчлөгдөж болох боловч ийм богино хугацаанд баримт бичиг бүрд өөр өөрөөр тодорхойлогдсон нь бодлогын залгамж чанар, тогтвортой байдал хангалтгүй, үргэлж өөрчлөгдөж ирснийг харуулж байна.

234

МОДУЛЬ 3


Хүснэгт 4. Баримт бичгүүдэд тусгасан МУ-ын алсын хараа

Монгол Улсын хөгжлийн үзэл

баримтлал (1996)

Монгол Улсын 21-р зууны тогтвортой хөгжлийн

хөтөлбөр (1998)

Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого (2008)

Монгол Улсын тогтвортой

хөгжлийн үзэл баримтлал-2030

Монгол Улсын ойрын 15-25 жилийн хөгжлийн гол стратеги нь нийгмийн баримжаатай, байгаль орчиндоо зохицсон, оюуны болон технологийн шинэ суурьт тулгуурласан, экспортын чиглэл бүхий харьцангуй бие даасан эдийн засагтай, ардчилалд үндэслэсэн улс төрийн боловсронгуй тогтолцоотой, соёл, оюуны өндөр хөгжилтэй, үйлдвэржсэн орон болох явдал мөн.

Монгол Улсын алсын хараа нь ямар нийгэмд хүрэхийг зорьж байгааг илтгэнэ. Энэ нь хуулийг дээдэлсэн хүний хөгжлийн бүх боломжийг монголчуудад олгох, байгалийн нөөцийг ухаалаг ашигладаг, түүнийг зөвхөн өнөө үеийнхэнд бус ирээдүй хойч үеийнхэнд зориулан хамгаалдаг нийгэм байх ёстой. Энэ бүхэн нь бүх иргэдэд ажил эрхлэх, боловсрол эзэмших, эрүүл мэнд, нийгмийн үйлчилгээг бодитой хүртээх замаар монголчуудын амьдралын чанарыг дээшлүүлэх хурдацтай, үр ашигтай, тэнцвэртэй эдийн засгийг бий болгох, монголчуудад элбэг хангалуун, сэтгэл дүүрэн амьдрах, аюулгүй байдал, боломж, эрх чөлөөгөөр хангасан нийгмийг байгуулах явдал юм.

Монгол Улсын үндэсний хөгжлийн 2021 он хүртэлх алсын харааг дор дурдсан байдлаар тодорхойлж байна. “Монгол Улс нь өргөн уудам нутаг, байгалийн нөөц, баялаг, бахархам түүхтэй, итгэл найдвар дүүрэн, ирээдүйн цог жаргалтай орон” мөн. Бидний монголчууд түүх соёлоо эрхэмлэн хүндэлж, үндэсний бахархалтай, өндөр боловсролтой, өөрсдөдөө итгэлтэй байж, хүсэл тэмүүлэлдээ хүрч, эх орондоо тав тухтай, чинээлэг, сэтгэл хангалуун аж төрнө. Монгол Улсын хөгжил бол аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын баталгаа мөн. Хөгжлийн үндэс нь үндэсний эв нэгдэл юм.

Монгол Улс 2030 он гэхэд 1 хүнд ногдох орлогоороо дунд орлоготой орнуудын тэргүүлэх эгнээнд хүрсэн, тогтвортой өсөж байгаа эдийн засгийн олон салбартай, нийгмийн хүрээнд дундаж болон чинээлэг дундаж давхарга давамгайлсан, экологийн цэвэр байдлыг хадгалсан, тогтвортой ардчилсан засаглалтай улс болно.

Эх сурвалж: Монгол Улсын Их Хурлын 26 дугаар тогтоолын хавсралт, “Монгол Улсын Хөгжлийн үзэл баримтлал” (1996); Монгол Улсын 21-р зууны тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр” (1998); Мянганы хөгжлийн

зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого (2008); “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”.

Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн институт нь бүтэц, зохион байгуулалт, эрх үүргийн хувьд тогтворгүй, шинээр Засгийн газар байгуулагдах бүрд өөрчлөгдөж байжээ гэсэн дүгнэлтийг 2018 онд хийсэн Монгол Улсын хөгжлийн бодлогын тогтвортой байдал, залгамж чанар, уялдаанд хийсэн шинжилгээнээс харж болно. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр эрх баригч намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгасан популист амлалтыг биелүүлэхэд чиглэгдэж, нийт улс үндэсний гэхээсээ илүү тойрог, жалга довын эрх ашгийг нэн тэргүүнд тавьсан, улс үндэстний хөгжлийн эрх ашгийг хөндөөгүй зорилтуудаас бүрдэж иржээ. Энэ нь хөгжлийн бодлогыг бүрэн саармагжуулахад хүргэсэн гэж үзэж байна хэмээн уг шинжилгээнд дурдсан байдаг.

Харин одоо дээрх алсын хараатай харьцуулах баримт бичиг бол намуудын мөрийн хөтөлбөр юм:

Нам, эвслүүдийн мөрийн хөтөлбөр -2020 115

Ерөнхийлөгчийн мөрийн хөтөлбөр: Жинхэнэ мөрийн хөтөлбөр гэдэг нь чухамдаа бодитой хэрэгжүүлэх бодлогуудыг хэлж буй юм.

115 GOGO мэдээллийн сайт, 2020 - http://bit.ly/Songuuli2020

235


МОД

УЛЬ

3

Тэр салбарыг дэмжинэ, хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлнэ, залуучуудаа дэмжинэ, ядуурлыг алга болгоно зэрэг нь сонгууль болгоноор тунхагладаг улиг болсон үгс учир мөрийн хөтөлбөрт тооцохгүй. Үе үеийн ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг харьцуулаад харвал хуулсан юм шиг адилхан заалтууд харагдана. Тийм учраас нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрүүдээс бодит шийдэл санал болгосон бодлогын санаачилга, нийгмийн амьдралд дорвитой өөрчлөлт авчрах, хоорондоо давхцаагүй хэсгүүдийг товч шинжээд үзье.116

Хүснэгт 5. Мөрийн хөтөлбөрийн харьцуулалт

Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг, төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар нь Бодлого хөтөлбөрийн биелэлтийг бэлтгэн тайлагнадаг. Тухайлбал Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн тайлангаас бодлого хөтөлбөрийн биелэлтийн талаар дараах линкнээс харж болно.117

Нийгмийн сүлжээн дэх сонгуулийн сурталчилгааны мониторингСонгуульд оролцогч нам, эвсэл, нэр дэвшигчид цахим орчинд сонгуулийн сурталчилгаа явуулах нь сүүлийн сонгуулиудад эрс нэмэгдсэн ба үүнтэй холбоотой УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд тодорхой зохицуулалтууд туссаны дээр Сонгуулийн Ерөнхий Хороо, Харилцаа Холбооны Зохицуулах Хорооноос “Цахим орчин ашиглан сонгуулийн сурталчилгаа явуулах, түүнд хяналт тавих журам”-ыг баталсан байна. Шударга сонгуулийн төлөө иргэний нийгмийн хяналт сүлжээний хувьд 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар анх удаа нийгмийн сүлжээн дэх 116 Ш.Билгүүн, Нийтлэл 2017 - https://www.trends.mn/n/6746117 Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар, 2019 - http://www.pcsp.gov.mn/f/68

236

МОДУЛЬ 3


сонгуулийн сурталчилгаанд мониторинг хийсэн бөгөөд мониторинг нь хоёр үе шаттай явагдана. Үүнд,

• 1-р үе шатанд: Сурталчилгаа хуульд заасан хугацаанд албан ёсоор эхлэхээс өмнө буюу 4 дүгээр сарын 1-ээс 6 дугаар сарын 1-ний өдрийг хүртэлх хугацаанд нэр дэвшигч нийгмийн мэдээллийн сүлжээнд төлбөртэйгөөр мэдээлэл, сурталчилгаа түгээсэн тохиолдлыг баримтжуулж, гаргасан боломжит зардлыг тооцож гаргах, түүнийг мэдээлэх /Төлбөртэйгөөр түгээсэн агуулга бүрийг бүртгэж, хариу үйлдэл (лайк, сэтгэгдэл, түгээлт) бүрийг нэг дарж гэж үзэн фейсбүүкийн сурталчилгааны ханшаар үнийг тооцож гаргана/

• 2- үе шатанд: Сонгуулийн албан ёсны сурталчилгааны үеэр тодорхой сонгуулийн тойрог дээр нэр дэвшигчдийн нийгмийн сүлжээн дэх албан ёсны хаягаас түгээж буй мэдээлэл сурталчилгаа, түүнд үзүүлж буй сонсогчдын хариу үйлдэл (reaction) -д агуулгын шинжилгээ хийн үр дүнг олон нийтэд мэдээлнэ. /Хотын төвийн нэг тойрог дээр АН, МАН болон гуравдагч хүчнээс тус бүр нэг, нийт 3 нэр дэвшигчийг сонгон авч мониторинг хийнэ. Орон нутгийн тодорхой нэг тойрог дээр АН, МАН болон гуравдагч хүчнээс тус бүр нэг, нийт 3 нэр дэвшигчийг сонгох юм./

Нэгдүгээр зорилгын хүрээнд сонгуулийн сурталчилгаа албан ёсоор эхлэхээс өмнө буюу 4 дүгээр сарын 1-ээс 5 дугаар сарын 31-ний хооронд 2 сарын хугацаанд нийгмийн сүлжээнд (Фейсбүүкт) нэр дэвших магадлалтай гэж үзсэн зарим талууд төлбөртэйгөөр сонгуулийн сурталчилгаа түгээсэн тохиолдлыг баримтжуулж, зарцуулсан боломжит зардлыг тооцоолж гаргасан байна. Нэр дэвшигчид албан ёсоор тодроогүй байсан холбоотой түүврээ сонгохдоо УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших өндөр магадлалтай 10 хүн, 6 нам эвслийг сонгон авсан болно. Ажиглалтын дүнгээс харахад нэр дэвших магадлалтай гэж үзсэн 10 этгээдийн нийтэлсэн 3 пост тутмын нэг нь төлбөртэй мэдээлэл байжээ.

Төлбөртэй постууд нь 100 хувь эерэг болон төвийг сахисан хандлагатай, бөгөөд зураг, видео бүхий хэлбэртэй постууд давамгайлж байлаа. УИХ-ын гишүүн, засаг дарга зэрэг зарим талууд ажлын тайланг төлбөртэй байршуулж байсныг тэгш гарааны зарчмыг гажуудуулж байна гэж үзэн янз бүрийн оролцогч талууд шүүмжилж байна. Үүнд төсвийн хөрөнгийг зарцуулсан эсэхийг цаашид тодруулах шаардлагатай бөгөөд хэрэв зарцуулсан бол шударга сонгуулийн зарчимд нийцэхгүй үйлдэл болно.118

Мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн дүнЗасгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг уг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөнд тусгагдсан арга хэмжээ (заалт) бүрийн хэрэгжилт, үр дүнгээр тайлагнасан байдал

Нийт 4 бүлэг бодлогын хүрээний 7 тэргүүлэх зорилтод хамаарах 22 арга хэмжээг ТӨБЗГ-аас хяналтад авч, хэрэгжилтийн тайланг нэгтгэн гаргадаг. Эдгээр 22 арга хэмжээнээс 9 арга хэмжээг нь бусад байгууллагатай хамтран хэрэгжүүлж байгаа болно. Үнэлгээний дүнгийн товч танилцуулга: Тусгагдсан арга хэмжээ (заалт)-ний тоо -22; Үүнээс:

• Үр дүнтэй буюу 100% -13 арга хэмжээ;• Тодорхой үр дүнд хүрсэн буюу 70% -2 арга хэмжээ;• Эрчимжүүлэх шаардлагатай буюу 40% -3 арга хэмжээ;• Үр дүнгүй” буюу 0% -0; “Үнэлэх боломжгүй -4 арга хэмжээ• Тухайн жилийн зорилтот түвшний хэрэгжилтийн дундаж үнэлгээ (хувь) -86.7% (+2.6%)119

118 “Шударга сонгуулийн төлөө” Иргэний нийгмийн хяналт сүлжээ, 2020 - https://sanal.mn/story/7753/2020-06-17119 Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар, 2020

237


МОД

УЛЬ

3

“МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨРИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ БА ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН ХАРЬЦУУЛАЛТ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 5 ширхэг• Жижиг стикер цаас• А4 цаас: оролцогчдын тоогоор • Маркер: 10 ширхэг• Соронз: 10 ширхэг


Алхам 1: Үйл ажиллагааны талаарх зааварчилгаа (5 мин)

Энэ сэдвийн хүрээнд намуудын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт, тайланд дүн шинжилгээ хийж ажиллана. Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тусгасан баримт бичгээс анализ хийн тухайн засгийн газрын төлөвлөгөөний биелэлтийн тайланг оролцогчдоор судлуулах замаар дүгнэлт гаргуулан ажиллана. Өнөөдөр судлаачдын 4 баг, үндсэн 4 багаар ажиллах байдлаар багш оролцогчдыг эхлээд үндсэн 4 багт хуваана. 4 янзын урттай цаасыг 4 тэнцүү тоогоор бэлтгэнэ. Жишээ нь нийт 25 оролцогчтой бол нэг янзын урттай цаасыг 6-7 г бэлтгэнэ гэсэн үг. Оролцогчид цаасыг сугалах замаар ижил урттай цаас авсан оролцогчид үндсэн нэг баг болно. Алхам 3 дээр судлаачдын багаар ажиллах болно.

Алхам 2: Дасгал дадлага (30 мин)

“Хүн бүр багш” аргыг хэрэглэнэ. Оролцогчид сургалтын үйл явцад идэвхтэй оролцох, бие биетэйгээ судалж мэдэж авсан мэдээллээ хуваалцах, бусдадаа шүүмж, зөвлөгөө өгөх зорилготой ашиглах дасгал. Дүн шинжилгээ хийх чадвараа бататган цуглуулсан мэдээллээ цэгцэлж нэгтгэнэ.

Хэрэгжүүлэх дараалал: - Лекцийн мэдээллийг 4 хуваасан байдлаар 4 багт ижил байдлаар бүх мэдээллийг өгнө- Багт дотроо 4 хэсэг болон ирсэн мэдээллийг 4 хуваан хэсэг бүрд тараана. - Хэсэг бүрийн оролцогчид нөгөө багуудын ижил материал авсан хэсгийн оролцогчидтой

нэгдсэн судлаачдын багийг үүсгэнэ. - Судлаачдын багаар нэгдэн материалыг сайтар судлан, бусдадаа тайлбарлах үзүүлэнг

самбарын цаасан дээр маркер, өнгийн болон стикер цаас зэргийг ашиглан бэлтгэнэ. - Үзүүлэнгээ бэлтгэн дуусаад илтгэгчээ баг дотроосоо тодруулна. - Үндсэн багтаа ирж суун 1-р хэсгээс эхлэн судлаачаар явж ажилласан мэдээллээ баг

дотроо хуваалцана, 1, 2, 3, 4-р хэсэг тус бүр багтаа тайлбарлаж дуусгана. - Одоо ангид судлаачдын багийн илтгэгчид 1, 2, 3, 4 гэсэн дарааллаар тайлбарлана. - Эцэст нь оролцогч бүр мэдээллээ цэгцэлж нэгтгэнэ. - Эсээ бичих талаар багш даалгаварт өгнө.

238

МОДУЛЬ 3


Алхам 3: Хичээлийн дүгнэлт ярилцлага (10 мин)

- Та бүхэн хэдэн хүнд мэдээллээ дамжуулсан бэ? - Та бүхэн хэдэн удаа мэдээлэл авсан бэ? - Та бүхний олж авсан мэдээллийн гол утга санаа юу вэ? - Энэ агуулга, дасгалаас сурсан зүйлс юу вэ?

“АРДЧИЛЛЫН ҮЙЛ ЯВЦ ДАХЬ ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦОО-ҮНДЭСНИЙ КЕЙС” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Өнгийн маркер: оролцогчдын тоогоор• А4 цаас: оролцогчдын тоогоор• Соронз: 2 ширхэг• Самбар


Алхам 1: Оролцогчдод дараах бичлэгүүдийг үзүүлнэ. (25 мин)• Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн нөлөөллийн аян: https://www.

youtube.com/watch?v=8TdQW9uiupk&fbclid=IwAR0JGnOTgRpDctoaUc1CT3t-wriO0TCxrf2FXbvZK9_NlQQCybtAYRL3x5QE

• “Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд залуусын оролцоо” нөлөөллийн аян: https://www.youtube.com/watch?v=LEsIhTk91Bo&list=PLpoipZhnE548N7GFbyZ-savP3aYZLHtP4V&index=12

• Залуусын улс төрийн оролцоог нэмэгдүүлэх “Өглөө” кампанит ажил: https://www.facebook.com/watch/?v=2009044582560858

Алхам 2: Жишээ тус бүрд хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Ингэхдээ гурван буланд нөлөөллийн үйл ажиллагааны нэрийг байршуулсан байх бөгөөд 3 оролцогч сайн дураар тус бүрийн хэлэлцүүлгийг чиглүүлнэ. Ингэхдээ дараах асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (45 мин)• Бичлэгийг үзээд ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?• Ямар асуудлыг шийдвэрлэхээр залуус нэгдсэн бэ? Өөрөөр хэлбэл, зорилго нь

юу вэ?• Зорилгодоо хүрэх ямар алхмуудыг хийсэн байна вэ?• Оролцогч талууд нь хэн байсан бэ?• Үүнтэй адил манай улсад ардчиллын үйл явцад хэрхэн оролцож байсан/

оролцдог вэ?

Алхам 3: Дасгалыг дүгнэнэ. (10 мин)

239


МОД

УЛЬ

3

СОНГУУЛИЙН ОРОЛЦОО






“Ардчиллыг тогтооход хялбар биш, магадгүй бид хэзээ ч бүрэн төгс амжилтад хүрэхгүй байж мэднэ. Энэ нь бидний олон жилийн хичээл зүтгэлээр алхам алхмаар ахиц бий болгох зорилт юм. Бидний хойч үе болох залуучууд энэ зорилтод хүрэхийн төлөө зүтгэх хэрэгтэй. Энэ нь олон талаар биелэгдэхгүй зорилт бөгөөд магадгүй тэр нь ч бидний хувьд дээр байж магад. Учир нь ирээдүйд улс орноо хөгжүүлнэ гэвэл биднээс улам их хичээл зүтгэл шаардаж байна”

хэмээн Ардчилсан орнуудын сайд нарын 7 дугаар бага хурлын үеэр хүний эрхийн төлөө тэмцэгч, Нобелийн энх тайвны шагналт улс төрч Ан Сан Су Чи хэлжээ.120 Өөрөөр хэлбэл, ардчиллын зарчим, үнэт зүйлсийг бэхжүүлэх үйлсэд залуучууд өндөр хувь нэмэртэйг онцлон дурджээ.

Залуучуудын сонгуулийн оролцооАрдчилал, сонгуулийн туслалцааны олон улсын хүрээлэн (IDEA) нь сайн засаглалыг бэхжүүлэх, ардчиллын боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх, сонгуулийн туслалцааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд тус хүрээлэнд манай улс 2011 онд гишүүнээр элсжээ. IDEA нь улс орнуудын ерөнхийлөгчийн болон парламентын сонгуулийн ирцийн статистик бүхий өгөгдлийн баазыг олон нийтэд нээлттэй байршуулдаг. Тус статистикаас эш татвал ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ирцээр Төв Африкийн Руанда улс (98.2%), Төв Азийн Туркменистан улс (97.3%) тэргүүлж буй бол Өмнөд Америкийн Хаити улс (18.1%), Төв Азийн Афганистан улс (19%) сүүлд жагсаж байна. Манай улсын сонгуулийн насны иргэдийн 60.7% нь ерөнхийлөгчийн сонгуульд саналаа өгч 114 орноос 67 дугаарт жагссан буюу дундаж үзүүлэлттэй байна.

120 Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөр, 2016

240

МОДУЛЬ 3


Зураг 4. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ирцийн харьцуулалт

1000 20 40 60 80

98.2

97.3

94.8

92.7

92.3

60.7

39.8

35.5

34.8

19.0

18.1

2. Туркменистан 2017

1. Руанда 2017

114. Хайти 2016

113. Афганистан 2019

112. Нигер 2019

111. Кабо-Верде 2016

110. Киргизстан 2021

67. Монгол 2017

5. Того 2020

4. Экваторын Гвиней 2016

3. Сингапур 2011

Эх сурвалж: (International Institute for Democracy and Electoral Assistance, 2021)

Парламентын сонгуулийн ирцээр Зүүн өмнөд Азийн Вьетнам улс (99.3%), Лаос улс (97.9%) тэргүүлж буй бол Өмнөд Америкийн Хаити улс (17.8%), Баруун Африкийн Бенин улс (23%) сүүлд жагсаж байна. Манай улсын сонгуулийн насны иргэдийн 73.6% нь парламентын сонгуульд саналаа өгч 200 орноос 67 дугаарт жагсжээ.

Зураг 5. Парламентын сонгуулийн ирцийн харьцуулалт

1. Вьетнам 2016

200. Хайти 2015

199. Бенин 2019

198. Египет 2020

197. Йордан 2020

196. Румын 2020

67. Монгол 2020

5. Этиоп 2015

4. Науру 2016

3. Сингапур 2020

2. Лаос 2016

99.3

97.9

95.8

95.1

93.2

73.6

31.8

29.9

29.1

23.0

17.8

1000 20 40 60 80

Эх сурвалж: (International Institute for Democracy and Electoral Assistance, 2021)

Монгол Улсад 1992 оноос эхлэн дөрвөн жил тутам нэг удаа буюу нийт 8 удаагийн улсын их хурал (УИХ)-ын сонгууль, 8 удаагийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал (ИТХ)-ын сонгууль, 1993 оноос эхлэн дөрвөн жил тутам нэг удаа буюу нийт 7 удаагийн ерөнхийлөгчийн сонгуулийг зохион байгуулжээ. УИХ-ын сонгуулийн ирц дунджаар 80.47%, ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ирц дунджаар 76.68%, ИТХ-ынх 62.87% байна. Үүнээс дүгнэхэд УИХ-ын сонгуульд сонгогчдын идэвх харьцангуй өндөр, ИТХ-ын сонгуульд харьцангуй сул байна. Түүнчлэн сонгууль бүрд сонгогчдын идэвх буурсан хандлагатай (ялангуяа ерөнхийлөгч сонгуулийн ирц эрс буурсан) байгааг дараах графикаас харах боломжтой.

241


МОД

УЛЬ

3

Зураг 6. УИХ, ИТХ, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ирцийн харьцуулалт

100 95.6

1992/1993 1996/1997 2000/2001 2004/2005 2008/2009 2012/2013 2016/2017 2020

92.7 92.1

80

60

40

20

0

72.182.9

65.9

81.8

67.2 67.3

52.9

74.4

60.4

73.7

56

УИХ ИТХ Ерөнхийлөгч Linear (УИХ) Linear (ИТХ) Linear (Ерөнхийлөгч)

60.7

85.1 82.475.0 76.5 73.6

65.6 66.8

Эх сурвалж: (Үндэсний Статистикийн Хороо, 2017), (International Institute for Democracy and Electoral Assistance, 2021)

2016 оны УИХ-ын сонгуульд 60-аас дээш насны сонгогчид хамгийн идэвхтэй буюу 97% нь саналаа өгсөн ба 18-25 насны залуучуудын ердөө 50.8% нь саналаа өгчээ.

Зураг 7. 2016 оны УИХ-ын сонгууль дахь сонгогчдын оролцоо

600.0

410.

7

208.

8

291.

2

190.

0

653.

2

504.

3

166.

2

139.

3

247.

8

223.

7

163.

1

158.

2

500.0

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

400.0

300.0

200.050.8

65.277.2

83.890.3

97.0

100.0

0.018-25 25-30 30-45 45-50 50-60 60-дээш

Сонгуулийн насны Сонгууль өгсөн Сонгогчдын оролцоо

Эх сурвалж: (Үндэсний Статистикийн Хороо, 2019)

2020 оны УИХ-ын сонгуульд 41-55 насны сонгогчид хамгийн идэвхтэй буюу 83% нь саналаа өгсөн бол 18-25 насны сонгогчдын идэвх хамгийн сул буюу 62% нь саналаа өгчээ. 2020 оны ИТХ-ын сонгуулийн хувьд мөн адил залуучуудын сонгуулийн идэвх хамгийн сул (37%) бол 56 ба түүнээс дээш насны сонгогчдын ирц хамгийн өндөр (69%) байна. ИТХ-ын сонгуульд иргэдийн оролцоо харьцангуй сул байдаг ба ялангуяа 18-25 насны залуучуудын идэвх эрс буурдаг нь харагдаж байна.

242

МОДУЛЬ 3


Зураг 8. 2020 оны ИТХ ба УИХ-ын сонгуулийн ирц /насны бүлгээр/

56 ба түүнээс дээш69

78

8367

5069

6237

41-55

26-40

18-25

90800 10 20 30 40 50 60 70

УИХ УИХ

Эх сурвалж: (Улсын Бүртгэлийн Ерөнхий Газар, 2020), (IKON news, 2020)




Шаардлагатай нөөц• 3 өнгийн стикер /оролцогчдын тоогоор/


Алхам 1: Дараах асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлж, хичээлийг дүгнэн бататгана.• Өнөөдөр мэдэж авсан 3 чухал зүйлээ тодорхойлно уу. • Залуучуудын оролцоог өөрийн 2 зургаар илэрхийлнэ үү. • Сонгуулийн оролцоог өөрийн 1 үйлдлээр үзүүлнэ үү.

Багшид өгөх зөвлөмж: Багш дээрх асуултыг ашиглаж эхний хэсгээ бататгахаас гадна ямар нэгэн ойлгомжгүй асуулт байгаа эсэхийг оролцогчдоос лавлаж асуугаарай. Асуултад нь тохирох тодорхой хариултыг өгөөрэй.

243


МОД

УЛЬ

3

КЕЙС СУДАЛГАА

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Залуучууд хэрхэн ардчиллын үйл явцад оролцож байна вэ? Сэдэв 2. Судалгаа гэж юу вэ? Сэдэв 3. Кейс шинжлэх аргууд

ЗОРИЛГО

Олон улсад залуучууд ардчиллын үйл явцад хэрхэн оролцож буй тухай кейсүүдтэй үргэлжлүүлэн танилцана. Судалгааны арга зүйтэй танилцаж, кейсийн шинжилгээ хийх аргачлалыг танилцуулж, дадлага ажил хийнэ. Судалгааны үр дүнгийн танилцуулга хийх аргачлалд суралцана.

244

МОДУЛЬ 3


ЗАЛУУЧУУД ХЭРХЭН АРДЧИЛЛЫН ҮЙЛ ЯВЦАД ОРОЛЦОЖ БАЙНА ВЭ?






Олон улсад ардчиллын үйл явцад залуучууд оролцсон сайн туршлагуудтай танилцъя.

Монтгомерийн автобусны эсэргүүцэх хөдөлгөөн /Montgomery Bus Boycott/1955 оны 12 дугаар сарын 1-нд АНУ-ын Орегон мужийн нэгэн буудал дээр Роза Паркс ажлаа тараад гэр лүүгээ явахаар зогсож байв. Нийтийн тээвэрт суухдаа өнгөт арьстнуудад зориулсан суудал дээр суусан бөгөөд нэг мэдэхэд цагаан арьстнуудын суудал дүүрсэн байжээ. Автобусны жолооч Роза Паркс болон бусад Африк-Америкчуудыг суудлаа тавьж өгөхийг шаардахад, тэр бээр огтхон ч босоогүй байна. Тухайн үед АНУ-д “нийтийн автобусны урдуурх суудлуудад зөвхөн цагаан арьстнууд, арын суудлуудад өнгөт арьстнууд суудаг ба бүх суудал дүүрэхэд өнгөт арьстнууд цагаан зорчигчдод суудлаа тавьж өгөх ёстой” байжээ. Ийн Роза Парксыг баривчилж, шүүх хурлаар түүнийг Жим Кроу хуулийг зөрчсөнд тооцож, $10-ын торгууль оногдуулан, шүүх хурлын зардал болох $4-ыг нэхэмжилжээ. Тус хуульд өнгөт ба цагаан арьстнууд нэг сургуульд хамт сурч болохгүй, ялгаатай ус ууна гэх мэтээр арьс өнгөөр ялгаварлах заалтуудыг агуулж байжээ.

Роза Паркс баривчлагдсанд дургүйцсэн 26 настай Мартин Лютер Кинг өнгөт арьстан иргэдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэн босож 1955 оны 12 дугаар сараас Монтгомерийн автобусны эсэргүүцэх хөдөлгөөнийг удирдан, зохион байгуулсан юм. Тэрээр Монтгомери хотын өнгөт арьстнуудыг цуглуулан үг хэлж, тэднээс автобусанд суухаас татгалзан арьс өнгөнөөс үл хамааран тэгш эрх эдлэхийн төлөө нэгдэхийг хүсэж байжээ. Өнгөт арьстнууд нэгдэж, зарим нь такси хөлсөлж, нэгнийхээ машинд дайгдаж, зарим нь явган алхахаар шийдэж байв. Өнгөт арьстнуудын энэхүү хөдөлгөөн 381 өдрийн турш үргэлжилсэн бөгөөд үүний үр дүнд автобусны компаниудын орлого 65%-аар буурсан юм. 1956 оны 6 дугаар сард Монтгомерийн холбооны шүүх хурлаар автобусан дахь арьс өнгөний ялгаварлалыг халж, улмаар өнгөт арьстнууд өөрийн хүссэн суудалдаа суун зорчих боломжтой болсон юм.121

121 Terry, B. (2006). Rosa Parks. Grass Roots Press. https://pdf.wecabrio.com/rosa-parks-grass-roots-press.pdf

245


МОД

УЛЬ

3

Урлагаар дамжуулан ардчиллын үйл явцад оролцох нь: Реппер El General-ын “Rais Lebled” (Head of State) дуу

Залуучууд урлагаар (ялангуяа реп дуугаар) дамжуулан өөрсдөд тулгамдаж буй ажилгүйдэл, ядуурал гэх мэт асуудлууд, улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн талаар байр сууриа илэрхийлдэг болжээ. Бүгд Найрамдах Тунис улсын реппэр El General-ын “Rais Lebled” (Head of State) дууг олон улсад “Жасмины/Тунисын хувьсгалын сүлд дуу” гэж нэрлэдэг. Уг дууны үг нь Тунис улсын ерөнхийлөгч асан Зин Эль Абидин Бен Алигийн авлига, Тунис улсын залуучуудын нөхцөл байдал, ялангуяа ядууралд дургүйцлээ илэрхийлжээ.122

Дууны хэсгээс эш татъя.... Өлсгөлөнгийн улмаас хүмүүс үхсээр байнаАмьд үлдэхийн тулд ажиллахыг хүсэж байгаа ч тэдний дуу хоолойг сонссонгүйГудамжинд гараад үзээрэй, хүмүүс яг л амьтан шиг болжээ... Ноён Ерөнхийлөгч танай ард иргэд үхсэнОлон хүмүүс хогоос хоол олж иддэгУлс оронд юу болж байгааг та харж байгаа!

Хаа сайгүй зовлон, унтах газаргүй хүмүүсБи зовж шаналж, хөл дор гишгэгдсэн хүмүүсийн өмнөөс ярьж байна...Хүмүүсийн зүрх сэтгэлд олон үг байдаг ч хэлж зүрхэлдэггүй гэдгийг би мэднэХэрэв ийм шударга бус явдал байгаагүй бол би эдгээр зүйлийг хэлэх гэж энд ирэхгүй байсан.

HeForShe - Хүйсийн тэгш байдлын төлөөх НҮБ-ын дэлхий даяарх хамтын хөдөлгөөн2014 оны 9 дүгээр сарын 20-нд НҮБ-ын төв байранд нэгэн тусгай арга хэмжээгээр HeForShe хөдөлгөөн эхэлсэн юм. Тус хөдөлгөөн нь хүйсийн тэгш байдлыг хангахын төлөө чангаар дуугарах бат бөх нэгдмэл хүчийг бий болгоход эмэгтэйчүүдийг дэмжих эрэгтэйчүүд болон бүх хүйсийн хүмүүст зориулсан урилга юм. Тус арга хэмжээг НҮБ-ын Эмэгтэйчүүдийн сайн санааны элч, Их Британийн нэрт жүжигчин, залуучуудын төлөөлөл Эмма Ватсон /тухайн үед 24 настай байв/ зохион байгуулсан билээ. Тус хөдөлгөөний хүрээнд нийт 3.3 сая хүмүүс хүйсийн тэгш байдлын төлөө амлалт өгч, 1.3 тэрбум цахим хэлэлцүүлэг, 1100 гаруй арга хэмжээг зохион байгуулжээ.123 HeForShe хөдөлгөөний хүрээнд зарим улс орны залуучуудын хийсэн үйл ажиллагаатай танилцъя.

#MyDressMyChoice цахим аян /Кени улс/2014 оны 9 дүгээр сарын 19-нд идэр настай нэгэн Кени эмэгтэй Найроби хотын зогсоол дээр автобус хүлээж байв. Автобус зогсоход хэсэг бүлэг эрчүүд түүнийг хүрээлж, өмссөн банзлыг нь тайчиж танхайрчээ. Тэрээр тусламж гуйн хашхирч байсан ч ганц, хоёр хүн л түүнд туслан, 122 The World Bank Group, International Bank for Reconstruction and Development. (2014). Youth participation, Voice, and active citizenship. https://

www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/MNA/tunisia/breaking_the_barriers_to_youth_inclusion_eng.pdf123 UN Women, 2020. Commit to gender equality. https://www.heforshe.org/en

Зураг 10. Тунисчуудын жагсаал

Зураг 11. HeForShe

Эх сурвалж: Wikimedia

246

МОДУЛЬ 3


хувцсаа нөмөргөв. Эмэгтэйчүүдийн эсрэг бэлгийн хүчирхийллээс энэ тохиолдлоос үүдэн Кенийн активист #MyDressMyChoice цахим аяныг хамтран зохион байгуулсан нь тус хотын түүхэнд бичигдэх томоохон эсэргүүцлийн хөдөлгөөн болжээ. Эрик хэдий эрэгтэй ч банзал өмсөн зургаа олон нийтийн сүлжээнд байршуулж, бусад эрчүүдийг аянд нэгдэн, банзал өмссөн зургаа байршуулахыг уриалав. Улмаар Найроби хотын төв талбайд мянга гаруй хүн сайн дураар нэгдэж жагссан нь Кенийн удирдагчдыг хариу арга хэмжээ авахад нөлөөлжээ. Кенийн дэд ерөнхийлөгч Уильям Руто халдлагыг “зэрлэг” гэж буруушааж, эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгахыг тушаажээ. Үүний үр дүнд яллагдагчийг баривчилжээ.124 Тус хөдөлгөөн нь “эмэгтэйчүүдийг хувцаслалт нь тодорхойлдог” гэх хэвшмэл үзлийг халахад өндөр хувь нэмэр үзүүлсэн юм.125

Өөрчлөлтийн дугуй /Энэтхэг улс/2015 оны 4 дүгээр сард Энэтхэг улсын Пуне хотод 700 гаруй оролцогчтой дугуйн парад зохион байгуулжээ. Тус хөдөлгөөний мессеж нь “Манай нийгэм урагшилж, дэвшихийн тулд яг л унадаг дугуй шиг хүйсийн тэнцвэр хэрэгтэй” байв. Дугуйн парадыг зохион байгуулахаас өмнө 7 хоногийн турш хүмүүст танилцуулж, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад бэлэн гэдгээ харуулж аянд нэгдэхийг уриалж, бүртгэжээ. Залуучуудаас эхлээд дунд, ахимаг насныхан энэхүү аянд оролцжээ.

НҮБ-ын Эмэгтэйчүүдийн сайн санааны элч, Их Британийн нэрт жүжигчин, залуучуудын төлөөлөл Эмма Ватсон Түүний хүйсийн тэгш бус байдал болоод үүнтэй хэрхэн тэмцэх тухай, тэгш эрхийн асуудал эмэгтэйчүүд төдийгүй эрчүүдэд ч хамаардаг тухай НҮБ-д тавьсан илтгэлээс эш татъя.

Өнөөдрийн бидний зохион байгуулж буй “Heforshe” нэртэй кампанит ажил НҮБ-аас зохион байгуулж буй энэ төрлийн анхны ажил. Бид хүйсийн тэгш бус байдлыг зогсоохыг хүсдэг, үүнийгээ ч хийж, хүн бүрийг оролцуулж, эрэгтэйчүүд, залуучуудын дундах хүйсийн эрх тэгш байдлыг дэмждэг дэмжигчдийн тоог нэмэгдүүлэхийг хичээх болно. Бид зүгээр л яриад байхын оронд, үүнийг бодит болгохыг хүсэж байна, хичээж байна.

Зургаан сарын өмнөөс би НҮБ-ын эмэгтэйчүүдийн сайн санааны элчээр ажиллаж эхэлсэн. Феминизм, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах тухай энэ үзэл нийтийн дунд эрчүүдийг үзэн ядах үзэл мэтээр ойлгогдох болсон. Энэ төөрөгдөл арилах ёстой гэдгийг л би баттай мэдэж байна. Феминизм гэдэг бол эрэгтэй, эмэгтэй хүн адил, тэгш эрхтэй байх ёстой гэсэн итгэл үнэмшил. Улс төр, эдийн засаг, нийгэмд ч хүйсийн оролцоо эрх тэгш байх тухай онол болохоос эрчүүдийг үзэн ядах үзэл биш.

Урт хугацааны өмнөөс би жендэрийн тухай нухацтай бодох болсон. 8 настай байхад бид аав ээж болон тоглодог байлаа. Харин энэ тоглоомыг хөвгүүд биш бид удирдаж, чиглүүлэх дуртай байсан.14 настайдаа би хэвлэл мэдээллийн зарим элементүүд хүйсээр ялгаварлаж буйг

124 Indhira & Bookang, 2015. #MyDressMyChoice: Tackling gender discrimination and violence in Kenya one tweet at a time.125 UN Women, 2015. My Dress, My Choice: https://www.heforshe.org/en/my-dress-my-choice

Зураг 12. MyDressMy-Choice аян

Зураг 13. “Өөрчлөлтийн дугуй” аян

247


МОД

УЛЬ

3

анзаарсан. 15 настай байхад минь, миний найз охин спортын багаасаа гарсан. Учир нь тэд багтаа эмэгтэй хүүхэд багтааж, сул дорой баг болохыг хүсээгүй.18 нас хүрэх үед, миний эрэгтэй найзууд сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэхээ больж, эмзэг байхаа больсон.

Би Их Британийх. Би эмэгтэйчүүд эрчүүдтэй ижил үнэлэгдэж, ижил түвшний цалин авахыг зөв гэж боддог. Эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргах чадалтай, амьдралаа өөрчлөх томоохон шийдвэрүүдийг өөрөө хийх нь зөв гэж би итгэдэг. Эмэгтэйчүүд нийгэмд оролцож, эрэгтэйчүүдтэй ижил хүндлэл хүлээх ёстой гэж би боддог. Харамсалтай нь, дэлхийн ямар ч улс хүйсийн тэгш эрх болон улсынхаа бүх эмэгтэйчүүдийг дээрх эрхээр хангаж чаддаггүй.

Эрэгтэй ч бай эмэгтэй ч бай аль аль нь эмзэг мэдрэмтгий байх эрхтэй. Аль аль нь хүчирхэг байх эрхтэй. Хүмүүсийг хоёр эсрэг үзэлд хувааж, талцуулахын оронд бүх хүний эрхийг эрх тэгш хүлээн зөвшөөрөх цаг нь ирсэн. Бид бүгд эрх чөлөөтэй байх эрхтэй. HeForShe бол эрх чөлөөний тухай нэгдэл юм. Өөрийнхөө эрхийн төлөө урагш нэг алхаж, өөрөөсөө “хэрвээ би биш бол хэн гэж, одоо биш бол хэзээ гэж” асуугаарай.”126

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тэмцэгч Грета Тунберг /Швед улс/2018 оны наймдугаар сард Стокхольм дахь парламентын ордны гадаа дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхийг эрх баригчдаас шаардан, гартаа самбар барин ганцаараа зогсох өсвөр насны охин дэлхийн нийтийн анхаарлыг татаж эхэлсэн билээ. Түүнийг Грета Тунберг гэдэг бөгөөд тухайн үед 15 настай байсан ахлах ангийн сурагч охин дэлхийн уур амьсгалын тухай Парисын гэрээнд заасан шаардлагуудыг биелүүлэхээс нааш баасан гараг бүр хичээлдээ

суухгүй гэдгээ мэдэгдэн “хичээл хаялт” зарласан юм.127 Улмаар энэхүү хичээл хаялтаа үргэлжлүүлэн “Ирээдүйн төлөөх Баасан гараг” хэмээх аяныг эхлүүлсэн бөгөөд үүнд 24 улсын 17000 гаруй сурагчид нэгджээ. Түүнчлэн тус аянд 140 гаруй улсын 4 сая гаруй уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тэмцэгч нар нэгджээ.128 Ийн олон хүнийг нэгтгэхэд 2019 оны НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн дээд чуулган, 2019 оны TEDx чуулган, 2019, 2020 оны Давос дахь Дэлхийн Эдийн Засгийн Форумд тавьсан түүний илтгэл нь тодорхой хэмжээнд нөлөөлсөн билээ. Грета Тунбергийн НҮБ-ын индрээс хэлсэн үгсээс эш татъя.

Би энд байх ёсгүй. Уг нь би далайн нөгөө талд сургуульдаа суралцаж байх ёстой. Гэтэл та нар миний мөрөөдөл, хүүхэд насыг хоосон үгээрээ хулгайлж байна. Та нар яаж чадаж байна аа! Харин ч би азтай. Хүмүүс үхэж байна. Хүмүүс зовж байна, Экосистем бүхлээрээ сүйрч байна. Дэлхий нийт мөхлийн ирмэг дээр байхад та нар зөвхөн хөрөнгө мөнгө, эдийн засгийн өсөлтийн талаар л ярьж байна. Яаж ингэж зүрхэлж байна аа?

126 О.Намуун, 2019. Эмма Уотсон: Хүйсийн эрх тэгш байдал зөвхөн эмэгтэйчүүдэд бус эрэгтэйчүүдэд ч хамаатай: https://www.trends.mn/n/8874 127 Buro, 2019. “Z” үеийнхний шинэ инфлюэнсер Грета Тунберг. https://www.buro247.mn/lifestyle/news/z-eiynkhniy-shine-inflyuenser-greta-tunberg.

html128 Forbes India, 2019. Timeline: Greta Thunberg’s journey to becoming Time’s Person of the Year: https://www.forbesindia.com/article/special/timeline-

greta-thunbergs-journey-to-becoming-times-person-of-the-year/56593/1

Зураг 14. Грета Тунберг

Эх сурвалж: The New York Times

248

МОДУЛЬ 3


Мөн тэрээр TEDx илтгэлдээ ийн хэлжээ.Би анх 8 настай байхдаа дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлт гэх зүйлсийн талаар сонссон. Үүнийг хүн төрөлхтөн өөрсдөө үүсгэж байгаа гэдэг нь тодорхой байв. Надад эрчим хүчээ хэмнэхийн тулд гэрлээ унтраах хэрэгтэй, нөөцөө хэмнэхийн тулд цаасыг дахин ашиглах хэрэгтэй гэж хэлсэн. Надад амьтны төрөл зүйл дундаас хүн төрөлхтөн дэлхийн уур амьсгалыг өөрчлөх боломжтой байгаа нь их сонин санагдаж байсныг би санаж байна. Мэдээллийн гарчгууд, радио, сониноос бид бүгд л энэ тухай уншиж эсвэл сонсож байгаа. Хэрэв түлш шатаах нь үнэхээр бидний оршихуйд заналхийлж байгаа юм бол бид ингээд л амьдраад байх уу? Яагаад ямар ч хориг байхгүй байгаа юм бэ? Үүнийг яагаад хууль бус гэж зарлахгүй байгаа юм бэ? Миний хувьд энэ бол буруу. ... Бид оршино эсвэл эс оршино. Бид өөрчлөх хэрэгтэй. Швед шиг хөгжингүй улс орнууд утааны ялгаралтыг жилдээ хамгийн багадаа 15 хувиар багасгаж эхлэх хэрэгтэй. Ингэж чадвал бид дэлхийн дулаарлыг дахин 2 градусаар нэмэхгүй.129

“ЗАЛУУЧУУДЫН ОРОЛЦОО” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 5 ширхэг• Өнгийн маркер: 10 ширхэг• Скоч: 1 ширхэг


Алхам 1: Өмнөх дасгал ажилд хуваарилсан багаар энэхүү дасгал ажлыг гүйцэтгэнэ. Лекцийн мэдээлэлд үндэслэн бид ардчиллын үйл явцад хэрхэн оролцож болох талаар багууд ярилцаж самбарын цаасанд санаагаа буулгана. (10 мин)

Багшид өгөх зөвлөмж: Багш дасгал ажлын явцад багууд дээр очиж багийн ажилтай танилцаж, нэмэлт дэмжлэг хэрэгтэй багт зөвлөн тусалж, хамтран оролцоно.

Алхам 2: Оролцогчид багийн ажлыг дууссаны дараа хананд байрлуулж, багийн сайн дурын илтгэгч танилцуулна. Бусад багаас танилцуулгатай холбоотой асуулт байгаа эсэхийг лавлаж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (5 мин)

Алхам 3: Дараах асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлж, хичээлийг бататгана. (5 мин)• Энэхүү хэсгээс таны олж авсан хамгийн шинэлэг ямар мэдээлэл байсан бэ? • Бусдад хуваалцахыг хүссэн зүйл нь аль хэсэг байсан бэ? • Цаашлаад нийгэмд нөлөөлөх ямар энгийн алхмыг хийе гэж бодож байна вэ?

129 TEDx, 2019. 16-хан настай, уур амьсгал, дэлхийн дулаарлын эсрэг тэмцэгч Greta thunberg: https://www.youtube.com/watch?v=jmehnErKVR4

249


МОД

УЛЬ

3

“ХЭВТЭЭ МАНЛАЙЛАЛ” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Өнгийн маркер: оролцогчдын

тоогоор• Шаар: оролцогчдын тоогоор

Бэлтгэх зүйлс• Гар утасны “Stopwatch” үйлдлийг

ашиглахад бэлдэх


Алхам 1: Оролцогчдод шаар тарааж өгч, үүн дээр нэрээ бичихийг хүснэ. (1 мин)

Алхам 2: Оролцогчид тойргоор зогсож, шаарнуудаа тойргийн дунд байрлуулна.(1 мин)

Алхам 3: Эхлээд нэг оролцогчоос тойрог доторх шаарнуудыг нэрийн дагуу зөв хүнд нь өгөхийг хүснэ. Өөрийн нэрийг бичсэн шаар мөн эсэхээс үл хамааран шаарыг хүлээн авахыг оролцогчдод сануулна. Эхний оролцогч даалгаврыг биелүүлэх хугацааг багш гар утасны “Stopwatch” үйлдлийг ашиглан хэмжинэ. Даалгавраа биелүүлсний дараа оролцогчид буруу шаар авсан бол мэдэгдэж, өөрийн нэрээ хэлнэ. (3 мин)

Алхам 4: Үүний дараа бүх суралцагчдаас тус даалгаврыг биелүүлэхийг хүснэ. Бүх оролцогч хэдэн минут/секундийн дотор даалгавраа гүйцэтгэж дуусахыг мөн хэмжинэ. (2 мин)

Алхам 5: Чиглүүлэгч багш оролцогчдоос аль хувилбар (нэг оролцогч эсвэл бүх оролцогч нэг зэрэг)-аар даалгаврыг биелүүлэхэд хялбар байсан тухай асууна. Босоо манлайлал ба хэвтээ манлайллын сул, давуу талыг хэлж, багийн дасгал ажлуудад бүх гишүүн оролцоотой байхыг хүснэ. (3 мин)

СУДАЛГАА ГЭЖ ЮУ ВЭ?





250

МОДУЛЬ 3


ҮНДСЭН МЭДЭЭЛЭЛ (15 мин)

Судалгаа гэсэн үг нь англиар хоёр үетэй үгнээс бүтдэг. Үүнд:• Re - дахин, давтах гэсэн утгатай• Search - эрэл, хайлт гэсэн утгатай

Шийдэл шаардсан тодорхой асуудлын мөн чанарыг тогтоох дэс дараалалтай, зохион байгуулалттай хүчин чармайлтыг судалгаа гэнэ. Судалгаа нь асуултад хариулт олох үйл явц юм

Аливаа судалгаа хийх сэдэл учрыг таньж мэдэх гэсэн асуултууд, тэдгээрийн нэгдэл асуудлаас эхэлдэг. Юу?, Хэн?, Ямар?, Яагаад?, Яаж? гэсэн асуултууд судалгаа хийх эхлэлийг тавьдаг. Судалгаа хийх сонгодог алхмууд:

Зураг 15. Судалгаа хийх алхмууд

Судлаач аливаа үзэгдлийг судлахдаа юунд гол анхаарлаа хандуулахаа тогтоох

1. Судалгааны асуулт ба асуудал тодорхойлох

Тухайн судалгааны чиглэлээр судалгаа хийсэн болон хийж байгаа судлаачдын ажлыг оны дарааллаар болон категориор тодорхойлон гаргаж баримтжуулах

2. Судлагдсан байдлын судалгаа хийх

Судалгааг хэрхэн гүйцэтгэх, судалгаагаар цуглуулсан мэдээллээ хэрхэн шинжлэн, боловсруулж, хэлэлцүүлэх зэрэг үйл явцыг урьдчилан төлөвлөх

3. Судалгааны дизайн боловсруулах

Баримт бичиг, асуулга, ярилцлага,туршилт, ажиглалтын аргуудаас сонгон өгөгдөл цуглуулах

4. Өгөгдөл цуглуулах

Судалгааны өгөгдөлд тоон болон чанарын судалгааны аргыг ашиглан боловсруулж, үр дүнгээ тайлагнан бичих

5. Өгөгдлийг шинжлэх, үр дүнг тайлбарлах

Судалгааны асуудлыг тодорхойлохАливаа судалгааны эхний алхам бол судлаач аливаа үзэгдлийг судлахдаа чухам юун дээр гол анхаарлаа хандуулахаа тогтоох явдал юм. В.Гейзенберг “Асуудлын зөв оновчтой томьёолол заримдаа түүний шийдлийн хагасаас илүү хувийг эзэлнэ” гэж хэлсэн байдаг

“Судалгааны асуудал тодорхойлох” гэдэг нь үзэгдэл, асуудал, асуултыг томьёолох үйлдэл юм.

Үзэгдлийг тодорхойлох • Судлаач судлахаар сонгосон үзэгдлийн үүссэн шалтгаан, үр дагаврыг бичнэ.

Шийдвэрлээгүй тохиолдолд үүсэж болзошгүй эрсдэлийг мөн тодорхойлон бичиж болно• Үзэгдлийн нөхцөл байдлыг тодруулахдаа холбогдох эрх зүйн баримт (хууль, журам,

тогтоол, захирамж, шийдвэр), статистикийн тоо баримт, бодлогын баримт бичиг,

251


МОД

УЛЬ

3

хөтөлбөр, албан ёсны баталгаат болон судлаачийн өөрийн цуглуулсан тоо баримтыг хэрэглэнэ. Судлагдсан байдлын тоймоос өмнөх зүйлүүдийг баримтжуулан бичиж болно.

Үзэгдлийг тодорхойлохдоо “энэ үзэгдэл ямар байдалтай байна вэ?, Юу нөлөөлж байна вэ?, Цаашид ямар байдал хүлээж байна вэ? гэсэн шалтгаан, үр дагаврын холбоонд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй.130

“АСУУДЛЫН МОД” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 4 ширхэг• Өнгийн маркер: 8 ширхэг• Скоч: 1 ширхэг• Техник хэрэгсэл (проектор, дэлгэц)

Бэлтгэх зүйлс• Багт хуваах картуудыг бэлтгэх• Жишиг асуудлын модыг харуулахын

тулд PPT-д оруулах


Алхам 1: Оролцогчдыг 4 багт хуваана. Нийт багийн тоогоор урьдчилан бэлдсэн картуудаас сугалуулна. Ижил төрөл зүйл бүхий үгтэй картыг сугалсан суралцагчид нэг баг болно. Жишээ нь, амьтад, нэг киноны дүрүүд, дуучид гэх мэт. (2 мин)

Алхам 2: Багийн гишүүн тус бүр 1-2 асуудлыг тодорхойлж, ганцаарчлан ажиллана. Багш дараах асуултуудыг асууж чиглүүлнэ. (5 мин)• Орон нутгийн шийдвэр гаргах түвшинд залуучуудын дуу хоолой хүрч чадахгүй

байгаад та дургүйцэж байна уу?• Орон нутагтаа өөрчлөлт хийх боломж байгааг та анзаарч байсан уу?• Юу хүний эрхийг зөрчиж байна вэ?• Сурч, хөдөлмөрлөх, ажиллахад тань ямар нэгэн асуудал тулгарч байна уу?

Алхам 3: Гишүүн тус бүр багийнхандаа тодорхойлсон асуудлаа танилцуулна. Багаараа хэлэлцэж тухайн багт хамгийн их давтагдсан асуудал эсвэл судлах, нөлөөллийн ажил хийх зайлшгүй шаардлагатай гэсэн нэг асуудлыг сонгоно. (5 мин)

Алхам 4: Багууд сонгож авсан нэг асуудлын учир шалтгаан, үр дагаврыг “Асуудлын мод” аргачлалаар тодорхойлно. Багш загвар асуудлын модыг танилцуулж, чиглүүлэг өгнө. Багууд самбарын цаасан дээр “Асуудлын мод”-ыг байгуулна. (10 мин)

130 Ц.Батсүх, (2019) “Шинжлэх ухааны судалгаа хийх алхмууд, асуудал тодорхойлох”. Судалгааны арга зүй хичээлийн материал.

252

МОДУЛЬ 3


Асуудлын мод

Шалтгаан

Үр жимс

Их бие

Үндэс

Үр нөлөө

Асуудал

Алхам 5: Багууд “Асуудлын мод”-оо танилцуулна. (8 мин)

Алхам 6: Багууд “Асуудлын мод”-оо хананд байршуулж 4 өртөөг байгуулна. Багийн нэг гишүүн бусад багийн гишүүдээс кейс цуглуулахаар өөрийн өртөөнд үлдэнэ. Бусад гишүүд өртөө бүрээр ээлжлэн зочилж, тухайн багийн сонгосон асуудалтай холбогдох өөрийн мэддэг кейсээсээ хуваалцана. Бусад багийн гишүүд кейс хуваалцан ярих үед сайтар тэмдэглэж авахыг кейс цуглуулагч гишүүнд сануулна. (12 мин)

Алхам 7: Багууд бусад багийн гишүүдээс цуглуулсан кейсүүдээс танилцуулна. (8 мин)

КЕЙС ШИНЖЛЭХ АРГУУД






Кейсийг шинжих олон аргууд байдгаас заримыг дэлгэрүүлэн авч үзье.1. Харьцуулах: Нэг асуудлыг олон өнцгөөс авч үзэх буюу харьцуулан бичих 2. Он тооллын дарааллыг баримтлах: Болсон үйл явдлыг он тооллын дарааллаар өгүүлж,

уншигчийн ой тойнд тодорхой зураглал бий болгох. 3. Асуудлаар баримжаалах: Кейсийн бүтэц доторх хэсэг бүрээр тодорхой асуудал хөндөж,

шинэ санаа дэвшүүлэх

253


МОД

УЛЬ

3

4. Дүгнэлтийг дэлгэрүүлэн тайлбарлах: Дүгнэлтээ эхэлж бичээд дараа нь түүний учир шалтгаан, үр дагаврыг дэлгэрүүлэн тайлбарлах

5. Эрэмбэгүй бичээд нэгтгэх: Эхлээд олон жижиг судалгаа, бүрдэл хэсгүүдийг тус тусад нь бичээд төгсгөлд нь нэгтгэж, дүгнэх131

Кейсийн дүн шинжилгээ хийхэд дараах зүйлсийг анхаарах нь чухал.

• Тоо баримт, эх сурвалж найдвартай эсэхБусад эх сурвалжид дурдсан тоо баримтуудтай нийцтэй байна уу? Тухайн чиглэлээр мэргэшсэн хүн эсвэл байгууллагаас гаргасан тоо баримт уу? Эсвэл дурын хэрэглэгч, нийтлэгч мэдээлэл нэмэх боломжтой блог, подкаст, википедиа юу? Мөн шаардлагатай мэдээлэл орхигдсон эсэх? зэргийг шинжих нь чухал. Жишээлбэл, “Кибер гэмт хэрэг газар авсаар байна. Өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад кибер гэмт хэргийн тоо 75 хувиар өсжээ” гэх мэдээллийг хүлээн авахад 75 хувийн өсөлт үлэмж сонсогдож болно. Гэвч чухал үзүүлэлт буюу өсөлтийг илэрхийлэх бодит тоог орхижээ. Тус үзүүлэлт 80-аас 140 болж өссөн бол ноцтой юм. Харин 5-аас 9 болж өсвөл тийм ч ноцтой сэтгэгдэл төрүүлэхгүй.132

• Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын заалтуудтай зөрчилдөж буй эсэхХүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын зарим заалтуудыг тайлбарлаж, хичээлийн бус цагаар бүрэн уншиж танилцах даалгавар өгнө.

- Хүн бүр төрөхөөсөө эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхийнхээ хувьд адил тэгш байна. - Хүн бүр энэ Тунхаглалд заасан бүхий л эрх, эрх чөлөөг арьс үндэс, арьсны өнгө, хүйс,

хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн болон бусад үзэл бодол, үндэсний буюу нийгмийн гарал, эд хөрөнгө, язгуур угсаа болон бусад байдлын ялгааг эс харгалзан ямар ч гадуурхалгүйгээр эдлэх ёстой.

- Хүн бүр амьд явах, эрх чөлөөтэй байх, халдашгүй дархан байх эрхтэй.- Хэнийг ч боолчлох буюу бусдын эрхшээлд байлгах ёсгүй. Аливаа төрлийн боолчлол

болон боолын худалдааг хориглоно.- Хэнд ч эрүү шүүлт тулган эсхүл хэнтэй ч хэрцгийгээр, хүний ёсноос гадуур буюу нэр

төрийг нь доромжлон харьцах, шийтгэх ёсгүй.- Хэний ч хувийн болон гэр бүлийн амьдралд хөндлөнгөөс дур мэдэн оролцох, орон

байрны халдашгүй байдал, захидал харилцааных нь нууц болон нэр төр, алдар хүндэд нь халдах ёсгүй. Тийм оролцоо халдлагын эсрэг хэн ч бай хуулиар хамгаалуулах эрхтэй.

- Насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс арьс үндэс, шашин шүтлэгтэй холбогдсон аливаа хязгаарлалтгүйгээр гэрлэх, өрх тусгаарлах эрхтэй. Тэд гэрлэхдээ, гэрлэсний дараа болон гэрлэлтээ цуцлуулах үед тэгш эрх эдэлнэ.

- Хүн бүр чөлөөтэй бодож сэтгэх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрхтэй. Энэхүү эрхэд шашин буюу шүтлэгээ өөрчлөх эрх чөлөө, бие даан буюу бусадтай хамтран нийтийн өмнө болон хувийн журмаар хичээл заах, хурал мөргөл хийх, шашны хийгээд зан үйлийн ёслол үйлдэх зэргээр шашин буюу шүтлэгээ номлох эрх чөлөө багтана.

- Хүн бүр өөрийн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэхүү эрхэд үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрх чөлөө, үзэл санаа, мэдээллийг улсын хилийн заагаар үл хязгаарлан аливаа арга замаар эрж сурвалжлах, хүлээж авах, түгээн дэлгэрүүлэх эрх чөлөө багтана.

- Хүн бүр хөдөлмөрлөх, ажлаа чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн шударга, аятай нөхцөлөөр хангуулах, ажилгүйдлээс хамгаалуулах эрхтэй.

131 Үндэсний Хөгжлийн Хүрээлэн, Мэрси Кор, USAID, 2014132 Чөлөөт Бичээчид Академи, 2020

254

МОДУЛЬ 3


- Хүн бүр сурч боловсрох эрхтэй. Наад зах нь анхан шатны болон ерөнхий боловсрол үнэ төлбөргүй байвал зохино. Анхан шатны боловсролыг заавал эзэмшүүлэх ёстой. Техникийн болон тусгай мэргэжлийн боловсрол нийтэд хүртээлтэй байх ёстой. Авьяас чадвартай нь уялдан хүн бүрд дээд боловсрол эзэмших боломж адилхан хүртээлтэй олгох ёстой.133

• Ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлстэй зөрчилдөж буй эсэх

Ардчиллын суурь зарчим:• Нээлттэй байх: Төрийн бүхий л үйл ажиллагаа ил тод байхыг хэлнэ. Төрийн үйл

ажиллагаа нээлттэй байснаар иргэдийн зүгээс улс төрчид, төрийн албан хаагчдад хяналт тавих, тэдний үйл ажиллагааг сайжруулах, авлига, хээл хахуульд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх орчныг бүрдүүлдэг.

• Шударга байх: Ардчилсан нийгэм бүх хүнд адил тэгш боломж олгохыг хэлнэ.• Хууль дээдлэх зарчим: Хүн бүр хуулийн хүрээнд ажиллаж, амьдрах ёстой. Энэ нь

нийгэмд шударга ёс тогтоох зарчим ба төр ба иргэн хоорондын харилцаанд үйлчлэх шаардлагатай. Төрийн гаргасан шийдвэр иргэдийн хүсэл зориг, эрх ашигт нийцээгүй бол түүнийг өөрчлөх эрхээр хангагдаж, шийдвэрийг үл дэмжиж буйгаа хуулийн дагуу илэрхийлж болно.

• Цөөнхийг хүндэтгэх зарчим: Цөөнхийн эрх олонхыг хүсэл зоригоос үл хамаарах бөгөөд олонх хүч түрснээр цөөнх үгүйсгэгдэх ёсгүй. Олонх нь цөөнхийн эрхийг хуулиар болон хуулийн байгууллагаар дамжуулан хамгаалдаг байх ёстой.

• Зөвшилцлийн зарчим: Улс төрийн намууд, нийгмийн бүлгүүд хоорондын үзэл бодол, байр суурийн ялгааг нэгтгэх арга зам нь зөвшилцөх юм.

Ардчиллын үнэт зүйлс:1. Хүний эрх, эрх чөлөө: Ардчилал нь хүний эрхийг тунхаглан баталгаажуулж, хүндэтгэн

үзэхийг чухалчилдаг.2. Иргэдийн улс төрийн оролцоо: Иргэд сайн дурын үндсэн дээр бүх түвшний шийдвэр

гаргах үйл явцад нөлөөлөх зорилгоор явуулж буй үйл ажиллагааг улс төрийн оролцоо гэнэ.

3. Тэгш эрх: Тус зарчим нь арьс өнгө, шашин шүтлэг, үндэс угсаа, хүйс, үзэл бодлоор үл ялгаварлан бүх хүн тэгш, ижил боломжтой байхыг хэлнэ.

4. Улс төрийн хүлээцтэй байдал: Энэ нь олонх улс орныг удирдаж байхад цөөнхийн эрхийг хамгаалахыг хэлнэ. Олонх нь цөөнхийн саналыг сонсож, цөөнх нь олонхын саналыг дэмжиж, ийн харилцан хүлээцтэй хандаж сурах нь чухал юм.

5. Чөлөөт, шударга сонгууль: Иргэд хүсэл зорилгоо илэрхийлэх нэг арга зам бол төр засагт өөрсдийгөө төлөөлөх албан тушаалтныг сонгох явдал юм. Сонгууль хэр чөлөөтэй, ил тод, шударга явагдана төдий чинээ ардчилал төлөвшиж буйн илрэл болдог.

6. Нийтэд тайлагнах, ил тод байх ёс: Сонгогдсон болон томилогдсон албан тушаалтнууд ард түмэнд ажлаа тайлагнах үүрэгтэй. Тэд хувийн бус харин ард олны хүсэл зорилгод нийцүүлэн шийдвэр гаргаж, ажил үүргээ гүйцэтгэх ёстой. Ардчиллын нөхцөлд ямар шийдвэрийг хэн яагаад гаргасан талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллага, ард түмэн мэдээлэл авах боломжтой байдаг.

7. Олон намын тогтолцоо: Хоёроос илүү улс төрийн нам сонгуульд оролцсоноор сонгогчдод мөрийн хөтөлбөрүүдээс сонгох боломжийг олгодог. Мөн төр засаг аливаа асуудлаар олон талын байр харгалзах боломжтой болдог.

8. Эдийн засгийн эрх чөлөө: Иргэд хувийн өмчтэй байх, бизнес эрхлэх, дуртай ажил, мэргэжлээ сонгох, мэргэжлийн холбоодод эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй байна гэсэн үг.

133 Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, 1946

255


МОД

УЛЬ

3

9. Эрх мэдлээ хэтрүүлэх хяналт тавих: Сонгуульт албан тушаалтнууд эрх мэдлээ урвуулах, хэтрүүлэн ашиглахаас сэргийлж ард иргэд хяналт тавих боломжтой байхыг хэлнэ.

10. Хуульд захирагдах ёс: Хэн ч хуулиас дээгүүр байх эрхгүй буюу хүн бүр хуулийг сахиж, хэрвээ зөрчвөл хариуцлага хүлээнэ. Хууль бүх нийтэд адил тэгшээр, шударга, тууштай үйлчлэх ёстой.134

Төрийн үйл ажиллагаа нээлттэй байна уу? Бүх хүнд адил тэгш боломжийг олгож байна уу? Хуулийн хүрээнд ажиллаж, амьдарч байна уу? /Үүнд, Монгол Улсад хүчин төгөлдөр бүх хуулийг хамарна./ Цөөнхийн эрхийг хамгаалж байна уу? Аливаа сонгуульт албан тушаалыг нээлттэй, шударга явуулж байна уу? Иргэд өмчлөх, ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох эрхээ эдэлж байна уу? гэх мэт асуултын хүрээнд шинжих боломжтой.

Эдгээр үнэт зүйлс, зарчмыг бэхжүүлэх замаар ардчилал хөгжих бөгөөд үүнийг “ардчиллын үйл явц” хэмээн тодорхойлох боломжтой. Ардчиллын үйл явц дахь оролцоо нь ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлсийг бэхжүүлэхэд оролцохыг хэлнэ. Жишээлбэл,

• Сонгуульд саналаа өгөх• Өргөдөл гаргах /Petitions/• Жагсаал, цуглаан хийх, оролцох• Ардчилалтай холбоотой үйл ажиллагаанд ухуулаг хуудас тараах• Улс төрчид, төрийн албан хаагчдад захидал/и-мэйл бичих• Тэмдэг зүүх• Нийгмийн болон улс төрийн асуудалтай холбогдох зөвлөгөөнд оролцох• Цахим ба цахим бус аян санаачлах, оролцох• Ардчиллын үнэт зүйлсийг бэхжүүлэх зорилготой ИНБ-ын үйл ажиллагаанд оролцох• Эвлэл, бүлгэм байгуулах, үүнд нэгдэх• Жүжиг, дуу, киногоор дамжуулан үзэл бодлоо илэрхийлэх, асуудлыг хөндөх

“КЕЙС ШИНЖЛЭХ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 4 ширхэг• Өнгийн маркер: 8 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс• Тараах материал бэлдэх /кейс тус бүрийг

багийн гишүүний тоогоор (Хавсралт 4)


Алхам 1: Өмнөх дасгал ажилд хуваарилсан багаар тус дасгалыг хийнэ. Баг бүрд урьдчилан бэлдсэн кейсийг тараана. Кейсийг дараах агуулгын хүрээнд шинжилж, үр дүнг самбарын цаасанд бичих тухай зааварчилна. (3 мин) Ийнхүү багууд дасгалыг ажиллана. (10 мин)• Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын заалтуудтай зөрчилдөж буй эсэх• Ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлстэй зөрчилдөж буй эсэх

134 Д.Буян, Нийгмийн тухай мэдлэг - I дэвтэр, 2019

256

МОДУЛЬ 3


Тараах материал:

Кейс 1. ..... аймгийн ... дугаар цэцэрлэгийн эрхлэгч “А” нь бүлгийн багш “О” тэтгэвэрт гарч, сул орон тоо үүсэхэд, цэцэрлэгийн багш ажилд авах тухай нийтэд зарлан мэдээлэлгүй, аймгийн Боловсрол, соёлын газарт ажлын байрны захиалга өгөлгүйгээр, “орон нутагт цэцэрлэгийн багшийн мэргэжилтэй хүн ховор байдаг” гэх шалтгаанаар, нөхрийн төрсөн дүү болох, цэцэрлэгийн багшийн сургууль төгссөн “Ч”-г багшаар томилсон байна.135

135

Кейс 2.Намайг М гэдэг. Миний бэлгийн баримжаа гей. Манай анги 30 хөвгүүн, 10 охинтой надаас өөр хэдэн ЛГБТ байж магадгүй хүүхдүүд байсан. Ангийнхан бие биеэ их дээрэлхдэг байсан. Зарим хүүхдүүд “Танайх баян юм байна” гээд надтай гайгүй харьцдаг байлаа. Хамт тоглохгүй бол “чи эрэгтэй биш, аймхай” гэх мэтээр хэлдэг байсан. Гэтэл бүх байрны хүүхэд намайг “бэлэг эрхтэн” гэж доромжилдог, дооглодог байсан. 10 жилийн багш нар их онгироо, дээрэлхүү, түрэмгий. Стильний хувцастай эрэгтэй хүүхдийг манай багш хичээлийг нь тоогоогүй, арзганасны төлөө “гомо юм шиг” гэж хэлдэг байсан. Өөрөө 54 оны эмэгтэй, хөгшин хүн. Намайг охин шиг алхдаг гэж доромжилдог. Би их ичдэг, тэрийгээ засах гэж их оролдоод, сүүлдээ өөрийгөө алдсан юм шиг санагддаг. Сурахаас илүү алхалтаа их боддог байсан. Манай ангийн миний ард суудаг нэг охин дарамталж, балаараа булчин хэсэгт зоож байсан. Манай сургуульд орчуулгын онол зааж байсан багш “Би лесби гэж ерөөсөө ойлгодоггүй” гэж хэлдэг. Анги даасан багш бид нарт бэлгийн чиг хандлага бол гаж зүйл гэж ярьж байснаа Есүст итгэдэг хүмүүсийг доромжилдог байсан. Багш нар өөрсдөө сайн ойлголттой байж хичээлээ орох ёстой гэж боддог. Ер нь хичээлийг хэлэлцүүлэг маягаар орвол зүгээр байдаг.136

136

Кейс 3.Би 20 настай, 9 сартай жирэмсэн. Дээд сургуульд нягтлан бодох чиглэлээр суралцдаг хоёрдугаар курсийн оюутан. Аав намайг өнгөрсөн гурван жилийн турш ээжтэй минь хамт удаа дараалан хүчиндэж байсан. Би аавын харц дор амьдрах болсон цагаас эхлээд ганцаардаж, сургуульдаа явсан болоод хоног хугацааг өнгөрөөдөг болсон. Багш, ангийн хүүхдүүдэд энэ байдлаа харуулахгүй байхыг их хичээдэг. Охидын үзлэг болно гээд л сургуулиар яриа гардаг байсан ч ашгүй нэг ч удаа болоогүй. Оюутан болоод, нэг залуутай үерхэж эхлэхэд аав утас хураагаад авчихсан. Бид хоёр сургууль дээр уулздаг. Удалгүй би жирэмсэн гэдгээ таван сартайд нь мэдсэн, аав, ээж гарга гэж хэлсэн. Миний хувьд бусад хүүхдүүдээс илүү айдастай амьдардаг байсан болохоор сургуулийн үйл ажиллагаанд оролцдоггүй. Хүүхдүүд ч нэг их дотно биш, даруухан охин гээд л хэвийн харьцдаг байсан. Найз маань нэгдүгээр курстээ жирэмсэн болоод сургуулиасаа чөлөө аваад, дахин нэг хэсэг сурч байгаад хаясан. Учир нь сургууль дээрээ байхдаа хүүхдэдээ санаа зовж, шинэ хамт олны дунд амархан дасаж чадахгүй, тэгээд хичээлээ гүйцэхгүй байх зэрэг олон зүйл нөлөөлсөн гэж байсан. Сургуулийн орчинд залуу ээж нарт зориулан багштайгаа илүү ойр ажиллах боломжийг нь бүрдүүлж өгвөл сайхан. Даалгавраа аваад, тодорхой нэг өдөр ирж шалгуулдаг бол жирэмсэн эсвэл хүүхэдтэй ихэнх охид сургуулиа хаяхгүй, ирээдүйгээ бодоод сурах байх. Хүүхэдтэй эмэгтэйг ихэнх газрууд ажилд авах дургүй. Ажил хийх явцад хүүхэд харах хүнгүй, цалин бага гээд бэрхшээлтэй байдаг.137

137

135 Авлигатай тэмцэх газар, 2018136 Ц.Отгонбаатар (2011). Бэлгийн цөөнхийн хүүхэд, залуусын сурч боловсрох эрх хэрхэн хангагдаж байна вэ? Кейс цуглуулга & Дүн шинжилгээ.137 БНБТ! Иргэний нийгмийн үндэсний эвсэл, 2011

257


МОД

УЛЬ

3

Кейс 4.Нэгэн спортын тамирчид гадаад улсад зохиогдох олон улсын том тэмцээнд оролцох эрхтэй болжээ. Тус тэмцээнд 4 эмэгтэй, 4 эрэгтэй тамирчныг оруулах боломжтой байв. Тус спортын удирдах шатны байгууллага болон багш дасгалжуулагч нар хуралдаад бүх тамирчныг явуулах боломжтой боловч гадаад улсад тэмцээнд оролцох унаа, байр, хоолны гэх мэт их зардал гарах тул бүгдийнх нь зардлыг даах боломжгүй юм гэж шийд гаргажээ. 4 тамирчны зардлыг даах боломжтой ба бусад нь өөрсдөө зардлаа дааж тэмцээнд оролцохоор байв. Тэд шийдэхдээ тухайн спортод амжилт гаргасан чансаагаар нь явуулахаар тогтоод эрэгтэй эхний 3, эмэгтэй чансааны эхний нэг тамирчны зардлыг даан явуулахаар болов. Яагаад эрэгтэй 3 тамирчныг явуулсан шалтгаанаа энэ спортод эрэгтэйчүүд арай түрүү хичээллэж эхэлсэн болохоор эрэгтэйчүүд илүү амжилт гаргана, харин эмэгтэйчүүдийн хувьд сүүлд энэ спорт хөгжиж эхэлсэн болохоор эмэгтэйчүүд арай амжилт гаргах нь бага тул 3 эрэгтэй 1 эмэгтэй тамирчны зардлыг даан явуулна хэмээн шийджээ.138

138

Алхам 2: Багууд хийсэн кейсийн шинжилгээгээ танилцуулна. Илтгэх гишүүнийг санамсаргүй байдлаар сонгоно. Жишээлбэл, “А” үсгээр эхэлсэн нэртэй оролцогчийн зүүн талаас хоёрт сууж буй оролцогч, нэрд нь нэг эсвэл хоёр “а” үсэг орсон оролцогч гэх мэт. (8 мин)

Алхам 3: Оролцогчид бусад багийн танилцуулгад санал, шүүмжээ хэлж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (12 мин)

Алхам 4: Багш дасгал ажлыг дүгнэж, кейс бүрд дараах тайлбарыг хэлж, нэмэлт мэдээлэл өгнө. (8 мин)

Кейс 1. “А” нь Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн 11 дугаар зүйлийн 11.1 дэх хэсэгт “Албан тушаалтан албан үүргээ гүйцэтгэхдээ өөрийн болон өөртэй нь хамаарал бүхий этгээдийн хувийн ашиг сонирхлыг хөндсөн захиргааны акт гаргахыг хориглоно” гэж заасныг зөрчсөн “Хамаарал бүхий этгээд”- нийтийн албан тушаалтны эцэг, эх, төрсөн ах, эгч, дүү, гэр бүлийн гишүүн, хамтран амьдрагч, эхнэр /нөхөр/-ийн эцэг, эх, төрсөн ах, эгч, дүү, бусад нэгдмэл сонирхолтой этгээд орно. Мөн ажлын байрыг нийтэд зарлан мэдээлээгүй, бусад сонирхогч иргэдэд боломж олголгүйгээр “Ч”-г ажилд авсан нь Авлигын эсрэг хуулийн 7 дугаар зүйлийн 7.1.3-т “албан үүргээ гүйцэтгэхдээ хууль бусаар аливаа хувь хүн, хуулийн этгээдэд давуу байдал олгох, олгохоор амлах, бусдын эрхийг хязгаарлах” гэж заасныг зөрчсөн үйлдэл болно.139

139

Кейс 2.Олон нийтийн дунд ЛГБТ хүмүүс өөрсдийн бэлгийн ба жендэрийн баримжаа, илэрхийллээ “амжилттай нууж” чадвал тэдний сурч боловсрох эрх зөрчигдөх нь ховор байдаг нь кейсээс харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, гей, лесбиян, бисексуал болон трансжендэр хүүхэд, залуус ерөнхий боловсролын сургууль, их дээд сургуульд сурч боловсрох үедээ хоёр өөр дүрд “тоглож” чадах юм бол тэдний хувьд эрх нь зөрчигдөхгүй, аюулгүй байдалд өөрсдийгөө хөгжүүлэх боломж бололцоотой гэсэн үг. Ихэнх ЛГБТ хүүхэд, залуус, өсвөр насныхан ердөө л өөрийн байгаа байдлаасаа болж хэл амаар доромжлуулах, бие махбодын хүчирхийлэлд өртөх, эрүүл аюулгүй сургалтын орчноор хангагдахгүй байх, улмаар сургууль завсардах,

138 Монгол улсын Хүний Эрхий Үндэсний Комисс, 2016139 Авлигатай тэмцэх газар, 2018. Ашиг сонирхлын зөрчил: https://www.iaac.mn/files/6e396b8e-a4cd-41d6-8a42-535892425542/Ashig%20

sonirhliin%20zurchil.pdf

258

МОДУЛЬ 3


сэтгэл санааны гүн хямралд орж, тэдний сурч боловсрох эрх ноцтойгоор зөрчигддөг. Ангийн сурагчид, сургуулийн бусад сурагчид, гэр орныхон болон хөршүүд нь тэднийг шууд ба шууд бусаар ялгаварлан гадуурхаж байгаа нь тэдний сурч боловсрох эрхийг зөрчөөд зогсохгүй бусад эрхүүдийг нь хязгаарлаж, зөрчдөг. Ерөнхий боловсролын дунд сургуульд ЛГБТ сурагчдыг “охин шиг амьтан,” “манин,” “хүйсээ андуурсан,” “эр эм нь мэдэгдэхгүй,” “эрийн оронцог,” “гаж,” “муу гомо,” “муу лесби” гэх мэт янз бүрийн гутаан доромжилсон үгээр дайрч давшлан, дээрэлхэж буй нь цөөнхийг ялгаварласан үзлийг илэрхийлж байна. Сургалтын орчин дахь эцгийн эрхт ёсны үзэл буюу эрэгтэй сурагч ийм байх ёстой, эсвэл эмэгтэй сурагч ингэх ёстой гэсэн бичигдээгүй дүрэм үйлчилдэг нь сурч боловсрох эрхийн хүрээнд бэлгийн цөөнхийн сурагчдын эсрэг гарах ялгаварлан гадуурхалтын бас нэгэн шалтгаан болж байна.140

140

Кейс 3.Охид өсвөр насандаа жирэмсэн болсон тохиолдолд жирэмсэн, хүүхэд төрүүлсэн гэдгээрээ ялгаварлан гадуурхагддаг, нийгмийн суурь үйлчилгээ хангалтгүйн улмаас охидын ялгаварлан гадуурхалтаас ангид орших, сурч боловсрох, ажил хөдөлмөр эрхлэх, эрүүл мэндийн үйлчилгээг хүртэх зэрэг эрхүүд зөрчигдөж байна.

Сурч боловсрох эрхээ эдлэхэд нь өсвөр насандаа жирэмсэлсэн охид, залуу эмэгтэйчүүдэд дараах асуудлууд тулгарч байна:

• Багш, анги хамт олон болон сургуулийн хүүхдүүдийн зүгээс өсвөр насандаа жирэмсэлсэн охидтой хөндий харьцах, тэднийг муулах, шоолох, доромжлон гутаах, бусдад муугийн жишээ болгон ярих, хувийн мэдээллийг нь тараах байдлаар сэтгэл зүйн дарамт, ялгаварлан гадуурхалт үзүүлдэг нь эдгээр охидыг сургуулиа орхиход хүргэдэг байна.

• Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөр хүүхэдтэй хүн гэрээр суралцах, боломжтой үедээ даалгавраа хийн шалгуулдаг байх, хэрэв сурлагын хувьд хоцрогдвол дэмжлэг үзүүлэх боломжгүй, уян хатан бус байгаа нь охид сургуулиа орхиход хүрэх шалтгаан болж байна.141

141

Кейс 4.Энэ бол жендэрийн ялгаварлан гадуурхалтын жишээ юм. Энэ шийдвэр гарсны дараа эмэгтэй тамирчин яагаад тамирчны тэмцээний амжилтыг нь урьдчилж үнэлээд, арай бага хугацаанд хичээллэсэн гээд муу амжилт үзүүлэхгүй байж болно, удаан хугацаагаар хичээллээ гээд сайн амжилт үзүүлэхгүй байж болох ба цэвэр хувь хүний авьяас, хөдөлмөрөөс хамаарах тул хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа тухайгаа шийдвэр гаргасан этгээдүүдэд хандах хэрэгтэй. Ялгаварлан гадуурхалт нь дараах хүрээнд тэгш эрх, тэгш боломжийг хязгаарласан, үгүйсгэсэн үйлдэл, эс үйлдлээр илэрдэг.

Улс төрийн хүрээнд: • Улс төрийн нам, үйлдвэрчний ба олон нийтийн бусад байгууллагад гишүүнээр

нэгдэх, тэдгээрийн үйл ажиллагаанд оролцох • Бүх шатны сонгуульд нэр дэвших, сонгох сонгогдох

Эдийн засгийн хүрээнд:• Аж ахуй нэгж байгуулах, эрхлэх, түүний үр шимийг хүртэх • Аливаа өмчийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах Хөдөлмөрийн харилцаанд:

140 Ц.Отгонбаатар, 2011. Бэлгийн цөөнхийн хүүхэд, залуусын сурч боловсрох эрх хэрхэн хангагдаж байна вэ? Кейс цуглуулга & Дүн шинжилгээ. http://bit.ly/Cases21

141 БНБТ! Иргэний нийгмийн үндэсний эвсэл, 2011. http://bit.ly/BNBTIN

259


МОД

УЛЬ

3

• Ажилд орох, албан тушаалд дэвших • Жирэмсэн, хүүхэд асарсны улмаас ажлаас халах • Хүүхэд төрүүлэх, асрах нөхцөл бололцоо олгох • Ижил ажилд, адил цалин хөлс тогтоох • Хүйсээс хамаарч эрт тэтгэвэрт гаргах • Ажлын байранд бэлгийн дарамтад оруулах

Боловсролын хүрээнд: • Боловсрол эзэмших, мэргэжил олгох, мэргэжлээ дээшлүүлэх, сургалтын зээл,

тусламж, тэтгэлэг авах Эрүүл мэндийн хүрээнд:

• Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн биологийн ялгаатай байдалд нийцсэн эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах

Гэр бүлийн хүрээнд: • Гэр бүлийн хүчирхийлэл, бэлгийн дарамтад оруулах142

142

Нэмж судлах эх сурвалж:Үндэсний Статистикийн Хороо (2017) Тоон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх гарын авлага http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/87/files/USHoroo%20gariin%20avlaga0214%20Last%20CTP%20%20%20last.pdf

Нарантуяа, Д, Судалгааны арга зүй https://bit.ly/3jg0oZk

142 Монгол Улсын Хүний Эрхий Үндэсний Комисс, 2016

260

МОДУЛЬ 3


СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮНГ ХЭРХЭН ТАНИЛЦУУЛАХ ВЭ?

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Санаагаа танилцуулах, багаар хэлэлцэх

261


МОД

УЛЬ

3

САНААГАА ТАНИЛЦУУЛАХ, БАГААР ХЭЛЭЛЦЭХ





ҮНДСЭН МЭДЭЭЛЭЛ (60 мин)

Танилцуулга (Pitch)Танилцуулга (Pitch) гэдэг нь өөрийн санааг танилцуулж, бусдаар санаагаа дэмжүүлэхэд “найрах” илтгэл юм. Гарааны бизнес эхлүүлж байгаа хүмүүс өөрийн бизнес санаа болон бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ танилцуулах, нийгмийн эсвэл байгууллагын ямар нэгэн асуудлыг шийдвэрлэх саналаа танилцуулах, өөрчлөлт хийх санаачилгыг дэвшүүлэх зэргээр санаагаа бусдад ойлгуулах, нөлөөлөх шаардлага бидэнд тулгардаг. Санаагаа бусдад ойлгомжтой танилцуулж, тэдний анхаарлыг татах илтгэл бэлдэх дараах зөвлөмжийг анхаараарай.

• Илтгэлийн агуулга бүрэн, товч тодорхой байх

Аливаа санааг танилцуулахад дараах агуулгыг хамруулсан байх хэрэгтэй.

Зураг 16. Pitch буюу “танилцуулга” илтгэлийн агуулга, анхаарах зүйлсАгуулга Анхаарах зүйлс

Өөрийн/багийн/байгууллагын танилцуулга

Нэр, эрхэлдэг үйл ажиллагааны тухай товч танилцуулах

Асуудал Шийдэх гэж асуудлыг найдвартай эх сурвалжаас авсан мэдээлэл, статистик тоо баримт, кейсээр батлан харуулахМөн одоогийн байдлаар хүмүүс энэ асуудлыг яаж шийдэж байгаа болон тухайн шийдлийн сул талыг дурдаж болно.

Шийдэл Асуудлыг хэрхэн шийдэх гэж буй, энэхүү санаа нь юугаараа бусдаас онцгой, чухал, зорилтот бүлэгт ямар өгөөжийг бий болгохыг тайлбарлах

Зорилтот бүлэг Тухайн санаанаас үр өгөөж хүртэх тал, тоо хэмжээ, тэдний хэрэгцээний талаар дурдах

Багийн танилцуулга Багийн гишүүд, тэдний туршлагуудаас хуваалцах нь та болоод танай багт ямар чадвартай хүмүүс нэгдэж, тавьсан зорилгодоо хүрч чадах эсэхийг харуулна. Өөрөөр хэлбэл, сонсогчдыг итгэн үнэмшүүлэхэд тустай.

Санхүүжилт, хамтын ажиллагааны хэрэгцээ

Тус санал, санаачилгыг хэрэгжүүлэхэд ямар дэмжлэг хэрэгтэй байгааг танилцуулах

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө Тавьсан зорилгодоо хүрэх арга замуудаа танилцуулах нь тэдэнд итгэл үнэмшил төрүүлэх, дэвшүүлсэн санааг дэмжих эсэхэд нөлөөлнө.

Дүгнэлт, асуулт хариулт Илтгэлийн төгсгөлд танилцуулсан бүх зүйлсээ нэгтгэн дүгнэлт хийж, санаагаа дахин нэг тодотгож өгөх хэрэгтэй. Мөн сонсогчдоос асуух зүйл байгаа эсэхийг тодруулаарай.

Эх сурвалж: Audience Advantage, 2019

262

МОДУЛЬ 3


• Сонирхол татахуйц байх: Илтгэл эхлэл хэсэгт хүний сонирхлыг татах hook буюу дэгээ хэсгийг агуулах хэрэгтэй. Байнга зөвхөн өөрийнхөө тухай яривал хэн ч таны яриаг үргэлжлүүлэн сонсохыг хүсэхгүй. Тиймээс сонсогчдод цааш сонсох хүслийг төрүүлэхийн тулд тэдэнд хамаатай, сонирхолтой мэдээллийг өгөөрэй. Story буюу түүх ярих нь мартагдашгүй/эргэн санахад амар бөгөөд хүмүүсийн анхаарлыг татдаг учир маш сайн дэгээ болж өгдөг. Мөн асуулт асуух нь сонсогчдын анхаарлыг төвлөрүүлж, идэвхийг нэмэгдүүлдэг.

Мөн сонсогчидтой eye contact үүсгэх буюу тэдэн рүү харцаа чиглүүлэн холбоо тогтоох, биеийн хэлэмж /body language/ ашиглах, дууны өнгө нэгэн хэвийн бус ярьж буй агуулгад тохируулан ярих нь сонсогчдыг идэвхтэй сонсоход нөлөөлнө.

• Үзүүлэн буюу PPT уншиж, ойлгоход хялбар байх: “Нэг зураг мянган үгнээс илүү” гэдэг. Аль болох урт үргэлжилсэн өгүүлбэрээс зайлсхийж, илүү тодотгон харуулсан цөөн үгс эсвэл зурган дүрслэл, графикийг ашиглаарай. Энэ нь тухайн хүн яриа болон үзүүлэнд зэрэг анхаарлаа хандуулах боломжийг олгоно.

Зургийн чанар илт муу байх болон зохиогчийн эрхгүй зургийг үзүүлэн буюу PPT-д оруулах нь тухайн илтгэлийн чанар, үнэ цэнийг багасгадаг. Тиймээс хүссэн зургаа сайн чанартайгаар, үнэ төлбөргүй татан авч ашиглах боломжтой дараах веб хаягуудыг ашиглаарай.143

• https://pixabay.com • https://freerangestock.com/index.php• https://www.pexels.com• https://www.lifeofpix.com• https://commons.wikimedia.org

Нэг хуудсанд нэг агуулгыг оруулах нь чухал. Жишээ нь, гурван асуудлыг танилцуулах гэж буй бол нэг хуудсанд нэг асуудлыг оруулах, хэд хэдэн шийдэл санал болгож буй бол хуудас тус бүрд оруулаарай.

Apple корпорацын маркетинг хариуцсан мэргэжилтэн Guy Kawasaki-ийн үзүүлэн бэлдэх “10-20-30 дүрэм”-д:

• 10-аас илүүгүй слайд буюу хуудастай байх• 20 минутаас урт үргэлжлэхгүй байх• 30-аас багагүй фонтын хэмжээтэй байх /үндсэн агуулга/ хэмээн заасан байдаг.144

Энэ дүрмийг баримталснаар нэг хуудсанд хэт их мэдээлэл оруулах, илтгэлийг хэрэгцээгүй мэдээллээр дүүргэх, нуршуу болгох, үзэгчдэд ойлгомжгүй байхаас сэргийлнэ.

Үзүүлэнд хэт олон өнгө ашиглах, олон төрлийн фонт ашиглах зэргээр тогтвортой бус байх нь сонсогчдын анхаарлыг сарниулах магадлалтай. Хоорондоо зохицох 2-3 өнгө ашиглах нь тохиромжтой. Түүнчлэн уншихад ойлгомжтой фонт /жишээ нь, Roboto, Helvet, Monstrerrat, Amiko гэх мэт/-ыг ашиглаарай. Мөн үг, үсгийн алдаа нь илтгэлийн чанарт нөлөөлдөг тул илтгэлээ тавихаас өмнө зөв бичих дүрмийн алдааг хянах нь чухал.

• Мэдээлэл, зургийн эх сурвалжийг оруулах: Дурдаж буй мэдээлэл, статистик нь аль байгууллага/хувь хүний, хэдэн оны мэдээлэл болохыг үзүүлэнгийн зүүн доод буланд оруулаарай. Мөн эх сурвалжийн жагсаалтыг илтгэлийн төгсөлд оруулах хэрэгтэй. Ингэснээр таны өгч буй мэдээллийн найдвартай байдал нэмэгдэхэд нөлөөтэйгөөс гадна сонсогчдод цааш судлах боломжийг олгох юм.143 Ж.Номин, Нийтлэл. 2018144 Guy.K. (2005) The 10/20/30 Rule of PowerPoint Retrieved from https://guykawasaki.com/the_102030_rule/

263


МОД

УЛЬ

3

• Танилцуулахад хэзээд бэлэн байх: Цахилгаан шатанд таарсан хүнд, өдрийн цайны цагаар хамт ажиллагсдадаа эсвэл хурлын танхимд олон хүний өмнө санаагаа танилцуулах боломжтой. Иймд хаана ч, хэзээ ч, хэнд ч санаагаа танилцуулахад бэлэн байх нь чухал. Санаагаа танилцуулах хугацаа бага байх тусам чухал бус мэдээллийг нуршилгүйгээр гол санаагаа шууд, товч хэлэх шаардлагатай тулгарна. Энэ тохиолдолд Харвардын Бизнесийн сургуулиас санаачилсан “Цахилгаан шатны танилцуулга” аргыг хэрэглэх боломжтой. Энэ нь цахилгаан шатаар явахтай адил богино хугацаанд санаагаа хэрхэн үр дүнтэй танилцуулах арга юм.

Цахилгаан шатны танилцуулга1. Өдөр тутмын харилцан ярианаас ялгарах онцлог нь тодорхой зорилготой байх юм.

Хөрөнгө оруулагчийг татах уу? Ажилд орох уу? Цаашдын харилцаа холбоог тогтоох уу?

2. Өөрийгөө хэн болохыг танилцуулах нь чухал. “Намайг .... гэдэг. Би ... настай.” гэх энгийн танилцуулгаас илүү хийж байгаа зүйлээ, яагаад үүнийг хийх болсноо өөртөө итгэлтэйгээр дурдвал сонсогчид сэтгэгдэл үлдээж чадна.

3. Илтгэл нь хүний сонирхлыг татах hook буюу дэгээ хэсгийг агуулах хэрэгтэй. Байнга зөвхөн өөрийнхөө тухай яривал хэн ч таны яриаг үргэлжлүүлэн сонсохыг хүсэхгүй. Тиймээс сонсогчдод цааш сонсох хүслийг төрүүлэхийн тулд тэдэнд хамаатай, сонирхолтой мэдээллийг өгөөрэй. Story буюу түүх ярих нь мартагдашгүй бөгөөд хүмүүс сонсох дуртай байдаг учир маш сайн дэгээ болж өгдөг.

4. Ярианы төгсгөлд гол санаагаа хэлэх хүртэл сонсогчийн анхаарал буурсан байх магадлалтай. Иймээс гол санааг ярианы эхэнд танилцуулж, сонсогчийн анхаарлыг татаарай. Өөрийгөө хэн болохыг танилцуулсан даруйдаа өөрийн чадвар эсвэл төслийн санаа, бараа, үйлчилгээгээ яагаад бусдаас онцгой, чухал болох, ямар асуудлыг хэрхэн шийдэх гэж буйгаа тайлбарлаарай.

5. Сонсох цагийг гаргаарай. Дан ганцаараа ярьснаас илүү сонсогчоос асуулт асууж харилцан яриа өрнүүлбэл тэдний анхаарлыг ярианд төвлөрүүлэхэд тусална. Асуулт: Та залуучуудын улс төрийн оролцоонд санаа зовнидог уу? Сонсогчийн хариулт:….................................................................. Танилцуулга: Бид удахгүй залуучуудад зориулан ардчиллын үйл явцад хэрхэн идэвхтэй оролцох тухай мэдлэг, мэдээллийг олгох хөтөлбөрийг зохион байгуулах гэж байгаа билээ. Тус хөтөлбөртөө таныг ментор болохыг хүсэж байна.

6. Боломжит хугацаанд тохируулан цагийг урьдчилан төлөвлөөрэй.145 Жишээлбэл, 60 секундийн танилцуулгын загвар бүтэц:

Өөрийгөө/байгууллагаа танилцуулах 5 секундХийдэг/хийх гэж байгаа зүйлийг танилцуулах 5 секундСонсогчийн сонирхлыг татах 10 секундГол санаагаа танилцуулах 10 секундӨөрийн болон багийн амжилтыг дурдах 5 секундЗорилго/санал танилцуулах 10 секундДараагийн уулзалтыг санал болгох/Нэрийн хуудсаа солилцох 15 секунд

- Намайг ... гэдэг. Тантай танилцаж буйдаа баяртай байна. - Би бренджүүлэлт, лого дизайны “Х” компанийн үүсгэн байгуулагч, график дизайны

гарааны бизнес эрхлэгч.- Хүмүүс компанийн логог харчхаад дунджаар 2 секундийн дотор таалагдах эсэхээ

шийддэг гэдгийг та мэдэх үү? (Хариулт)

145 Sarah, 2016, Elevator pitch builder - https://www.punchedclocks.com/elevator-pitch-builder-with-examples/

264

МОДУЛЬ 3


- 7 жил энэхүү салбарт ажилласан хүний хувьд миний бүтээсэн лого урт хугацаанд оршино гэдгийг амлаж байна.

- Би ... зэрэг байгууллагуудтай хамтарч 300 гаруй лого бүтээснээс зөвхөн 1 лого л солигдсон юм.

- Танай компанид тохирсон гайхамшигт логог хийхдээ таатай байх болно.- Та ... сарын ... -ны өдөр ... цагаас 20 минутын турш надтай уулзаж, цаашдын хамтын

ажиллагааг ярилцах боломжтой болов уу?

Багийн хэлэлцүүлэг өрнүүлэх аргачлалАсуудал шийдвэрлэх болон ямар нэг санаа гаргах бүх төрлийн сэдвээр чөлөөт хэлэлцүүлэг өрнүүлэх аргуудтай танилцах болно. Шинэ санал, санаачилгыг хэрхэн олноор нь цуглуулж, ангилан ялгаж, хамт олноороо нэгэн зөвшилцөлд хүргэхэд чиглэсэн дараах аргууд бий. Үүнд:

1. Оюуны довтолгооОюуны довтолгоо нь бүлгийн хүрээнд олон тооны санаа бодлыг бий болгох хамгийн тохиромжтой хэрэгсэл юм. Үр дүнтэй оюуны довтолгооны үеэр:

- Санаанууд чөлөөтэй урсаж байх буюу хүн бүрд санаагаа илэрхийлэх боломж олгох гэсэн үг

- Санаа бүрийг тодорхой бичих- Санаануудыг шүүмжилж, үнэлж болохгүй- Бүлгийн бие даасан байдал чухал, үүнд багийн ахлагчийн нөлөө хэрэгтэй

Эдгээр нь ихэвчлэн хамгийн тохиромжтой шийдлийг гаргахад өдөөж чаддаг. Нэмж дурдахад багийн ахлагч багаа олон санаа гаргахыг уриалах хэрэгтэй. Ингэхдээ хэлэлцүүлгийн үеэр самбарын цаас ашиглах нь бүтээлч, гэхдээ бүтэцлэгдсэн, ажиллах орчныг бүрдүүлж, гишүүдийг бүлгийн ажилдаа анхаарлаа төвлөрүүлэхэд тусалдаг. Самбарын цаасыг үр дүнтэй ашиглах дараах зөвлөмжийг дагахыг санал болгож байна. Үүнд:

- Самбарын цаасыг бүлгийн урд талд байрлуулах- Цаасны нөөц байгаа эсэхийг шалгах- Хүн болгон харах боломжтой болгохын тулд самбарын хажуу талд ярьж буй хүн зогсох- Нэг талдаа зогсож байхдаа самбарын цаас дээр бичих Хэрэв та баруун гараараа

барьсан бол самбарын цаасны зүүн талд (самбарын цаас руу харсан) илүү хялбар байх болно

- Бүлгийг тухайн асуудал эсвэл асуултад төвлөрүүлэхийн тулд тохирох газруудад гарчгийн жагсаалт дээр бичих

- Оролцогчид уншихад хялбар байхын тулд тод, том фонт ашиглах- Бичихдээ янз бүрийн өнгө, сум ашиглах

2. Олон удаагийн санал хураалт“Оюуны довтолгоо” аргаар хэлэлцэхэд гарч ирсэн санаануудаас сонгоход тусална. Үйл явцын тойм:

- Оюуны довтолгоо дууссаны дараа бүлэг ижил төстэй санаа/сонголтуудыг ангилна.- Дараа нь хувилбар тус бүр дээр санал явуулна. Ингэхдээ - Оролцогчид хэдэн ч хувилбарын төлөө санал өгөх боломжтой. Хүн бүр нэгээс зургаан

хүртэлх оноогоор санаа тус бүрийг үнэлж болох бөгөөд их тоо нь хамгийн чухал гэх утгыг илэрхийлнэ. Эцэст нь оролцогч бүрийн оноог нэгтгэж хамгийн их саналтай санааг тодорхойлно. Эсвэл оролцогч тус бүрд гурван од өгч, бүлгийн шийдвэр гаргахад од наах аргаар олонхыг тодруулж болно. Нэг хүн хэд хэдэн санаанд саналаа өгч болно.

- Бүлгийн хагасаас дээш санал авсан нь санааг цаашид хэлэлцэнэ.- Дараа нь зөвхөн жагсаалтад үлдсэн сонголтуудын хувьд дахин санал өгнө. Энэ мэтээр

жагсаалтын хэмжээг хоёр дахин багасгах хүртэл давтан санал хураана.

265


МОД

УЛЬ

3

- Үүний дараагаар бүлэг үлдсэн хувилбаруудын давуу болон сул талыг ярилцана- Эцэст нь бүлэг хэлэлцэж хамгийн оновчтой хувилбарыг сонгоно.

3. Design Sprint-“шинэ санаа олох” үе шатад хэрэглэдэг аргаАливаа асуудлын оновчтой шийдлийг бүлгийн гишүүд өөрсдөө хэрхэн таван хоногийн дотор гаргаж, загвар шийдлээ турших тухай Design Sprint аргыг Google-ийн дизайнер Жэйк Кнапп боловсруулжээ. Энэ аргаар тэр бээр дэлхийн томоохон стартап болон Google, Uber, Slack, Lego зэрэг компанийг дадлагажуулж иржээ. Үүнийг зөвхөн томоохон компаниуд бус жижиг бүлэг, хувь хүн ч ашиглах боломжтой. Design Sprint арга нь асуудалтайгаа танилцах, шинэ санаа олох, гол санаагаа олох, гол санаанд тохирсон шийдлээ загварчлах, загвар бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хэрэглэгчдэд танилцуулах гэсэн 5 бүрдэл хэсэгтэй. Зарим бүрдэл хэсгүүдтэй дэлгэрэнгүй танилцъя.

• Шинэ санаа олохЭхлээд хүн бүр 10-20 минут хэн нэгэнтэй юм ярихгүйгээр зөвхөн өөрөө эргэцүүлэх юм. Цаг дууссаны дараа толгойд орж ирсэн бүх санаагаа цаасан дээр хүссэнээрээ сараачих хэрэгтэй. Ингэхдээ А4-ийн цаасыг 8 хувааж нэг нүдэнд нэг минут зарцуулахаар цагаа тооцож нүд тус бүрд зорилгодоо хүрэхэд чиглэсэн нэг санааг бичнэ.Гол нь 8 минутын дараа цаасан дээр 8 өөр төрлийн санаа бичигдсэн байх ёстой. Цаг дууссаны дараа хүн бүр хамгийн шилдэг гэж бодсон нэг санаандаа “инээдтэй” нэр өгнө. Гэхдээ өөрийнхөө нэрийг өгч болохгүй. Учир нь тухайн санааг хэн гаргасан нь хэлэлцүүлэг дуусах хүртэл нууц байх ёстой.

• Гол санааг олохТус аргаар дараах таван шат дарааллаар санаа сонгох үйл явц явагдана.

a) Ханан дээр санаагаа наана. Ингэхдээ уран зургийн галерейд байгаа мэтээр нүдэнд тусах байдлаар байрлуулна.

b) Санал өгөх жижиг стикерүүдийг өгөөд зөвхөн самбар дээр байгаа санаанд наалт наах хэлбэрээр санал өгнө.

c) Хамгийн өндөр санал авсан санааны талаар хүн бүр яагаад тус санааг шилдэг гэж бодсон тухай тайлбарлах хэрэгтэй. Шалгарсан санаа хэнийх гэдэг нь энэ хүртэл тодорхойгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, хэний санаа гэдгийг мэдэхгүй байх үедээ хүмүүс хүнд нь биш гаргасан санаанд л төвлөрч ярилцдаг.

d) Дараагийн удаа шилдэг санааг гаргасан хүн дутуу орхисон зүйлсээ нэмж тайлбарлах хэрэгтэй.146

4. Урвуу довтолгоо буюу эсрэгээр нь авч үзэх Хэрэв бүлэг гацсан бол та ‘Урвуу довтолгоо”-г ашиглаж болно. Үндсэндээ түүнийг хөнгөвчлөх арга нь шийдэх гэж байгаа асуудлыг өөр өнцгөөс хардаг. Жишээлбэл, бүлэг ‘харилцаа холбоог хэрхэн сайжруулах’ талаар ярилцаж болно. Үүний эсрэгээр “харилцааг хэрхэн дордуулах’ тухай ярилцаж болох юм. Дараа нь сөрөг жагсаалтыг гаргасны дараа санаа тус бүрийг эерэг болгож хувиргана. Үүний үр дүнд урвуу довтолгоо нь асуудлыг сайжруулах талаар зарим нэг санааг гаргаж чаддаг. Мөн эрсдэлийг харах боломжийг олгоно.

5. Хос эсвэл гуравласан байдлаар ажиллахЭнэ бол хэлэлцүүлгийн эхэн үе шат дахь бүлгийн ажлын хамгийн тохиромжтой арга юм. Жижиг бүлгүүдээр ажиллах нь оролцоог хөхиүлэн дэмжиж, бүх хүний санааг харгалзахад тусалдаг.147

146 Өлзийхутаг (ikon.mn, 2020) Таван өдрийн дотор бүтэх шинэ бүтээгдэхүүн.147 KSL Training, Group Facilitation Techniques and Methods

266

МОДУЛЬ 3


“PITCH БУЮУ ТАНИЛЦУУЛГА ХИЙХ” ДАСГАЛ


Дасгал 170 минут Сонголтоор

Шаардлагатай нөөц- Проектор- Дэлгэц- Самбарын цаас: 20 ш- Жижиг стикер цаас: 8 ш - А4 өнгийн цаас: 1 боодол - Маркер: 20 ш - Соронз: 10 ш

Бэлтгэх зүйлс• Үр дүнг танилцуулах аргачлалын PPT• Модуль 3-ийн Гарын авлага • PPT-г хэвлэн өгөх


Алхам 1: Дасгал ажлыг танилцуулж, зааварчилга өгнө. (5 мин)“Асуудлын мод” дасгал ажлын хүрээнд ажилласан багаар энэхүү дасгалыг ажиллана. Эхлээд “Асуудлын мод” дасгал ажлын хүрээнд боловсруулсан асуудлыг гүнзгийрүүлэн судлах буюу асуудлыг дэмжих мэдээлэл, статистик тоо баримтыг цахим эх сурвалжаас цуглуулна. Ингэхдээ “Мэдээллийг үнэлэх нь” дэд сэдвээр үзсэн хичээлийн агуулгыг ашиглана. Үүний дараа “Асуудлын мод” дасгал ажлын хүрээнд цуглуулсан кейсийг хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын заалтуудтай зөрчилдөж буй эсэх, ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлстэй зөрчилдөж буй эсэх талаар кейс шинжилгээ хийнэ. Гуравдугаарт, тус дэд сэдвийн лекцээр танилцуулсан мэдээллийг ашиглан шийдлийг тодорхойлох бүлгийн хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Дөрөвдүгээрт, Pitch буюу “танилцуулга” илтгэлийн агуулга, анхаарах зүйлсийн дагуу ппт бэлдэж, илтгэхэд бэлдэнэ. Эцэст нь баг бүр санаагаа танилцуулж, харилцан бие биедээ санал, шүүмж өгнө.

Алхам 2: “Асуудлын мод” дасгал ажлын хүрээнд боловсруулсан асуудлыг гүнзгийрүүлэн судлах буюу асуудлыг дэмжих мэдээлэл, статистик тоо баримтыг цахим эх сурвалжаас цуглуулна. (15 мин)

Алхам 3: Асуудлын мод” дасгал ажлын хүрээнд цуглуулсан кейсийг хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын заалтуудтай зөрчилдөж буй эсэх, ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлстэй зөрчилдөж буй эсэх талаар кейс шинжилгээ хийнэ. (15 мин)

Алхам 4: Асуудлын шийдлийг тодорхойлох бүлгийн хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Ингэхдээ багууд лекцээр танилцуулсан аргуудаас дор хаяж нэг аргыг ашиглана. (30 мин)

Алхам 5: Танилцуулга (Pitch) илтгэлийн агуулга, анхаарах зүйлсийн дагуу PPT бэлдэж, илтгэхэд бэлдэнэ. Баг тус бүр 15 минутын илтгэл бэлдэнэ. Багийн бүх гишүүд илтгэхийг багш анхааруулж хэлнэ. (30 минут)

Алхам 6: Багууд илтгэлээ танилцуулна. (60 минут)

Алхам 7: Үйл ажиллагааны дүгнэлтБаг тус бүрийн танилцуулгын дараа сэндвич аргаар багууд харилцан санал,

267


МОД

УЛЬ

3

шүүмж өгнө. Энэхүү аргаар эхлээд тус танилцуулгаас сайн болсон зүйлийг хэлж, дараа нь сайжруулах санаа, зөвлөх зөвлөгөөг хэлэх ба сүүлд нь эрч хүч, урмын үг, амжилтыг хүсэх байдлаар санал, шүүмж өгнө. (15 минут)




Шаардлагатай нөөц• Шархны лент: 1 ширхэг• Хайч: 1 ширхэг


Алхам 1: Эрэг ба далайг заагласан шугамыг шархны лент ашиглан байршуулна. (3 мин)

Алхам 2: Оролцогчид шугамын ард эгнэн зогсоно. (2 мин)

Алхам 3: Тоглоомыг дүрмийг танилцуулж, тоглоно. (15 мин)

Багш “матар усанд” гэх үед оролцогчид шугамын ард буюу эрэгт, “матар эрэг дээр” гэхэд шугамын урд буюу усанд зогсоно” Эсрэг байрлалд зогссон бол матарт идүүлэхийг сануулна. Тоглоомд хожигдсон/алдсан оролцогчдоос өнөөдрийн хичээлээр сурсан нэг чухал зүйлээ бусадтай хуваалцахыг хүснэ.

268

МОДУЛЬ 3



МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖИД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙЕ ДАСГАЛ АЖЛЫН ХУУДАС

Та хамгийн сүүлд авсан мэдээллийн эх сурвалжаа ашиглахыг анхаарна уу. Таны мэдээлэл авдаг эх сурвалж: __________________________________________

Эх сурвалж нягтлах асуулт Тийм Үгүй Тайлбар бичнэ үү.

Мэдээлэл бодитой юу? Албан ёсны эх сурвалж, баримт нотолгоотой юу? Мэдээлэлд дурдагдсан эх сурвалж, нэр баримт зураг, дүрсээр хайлт хийж магадлах

Мэдээний хэл найруулга, бичлэг ямар байна вэ? Сайн мэдээлэл үндэслэлтэй баримтаар эхэлдэг, цэгцтэй, дэгсдүүлсэн байдал, сэтгэл хөдлөл их байвал анхаарах

Энэ мэдээ мөн үү? эсвэл хэн нэгний үзэл бодол уу?, мэдээ ихэвчлэн болж буй үйл явдлыг тайлбарлаж, хувийн үзэл бодлыг илэрхийлэхээс зайлсхийдэг. Үзэл бодол нь шүүсэн дүгнэсэн өнгө аястай, бичиж буй хүн өөрийн өнцгөөс хэлсэн байдаг.

Мэдээг баримтаар баталгаажуулсан байна уу? Бичсэн хүн нь мэдээллээ статистик судалгаа, жишээ баримтаар баталгаажуулсныг хянах

Нэг талыг барьсан биш биз? Баримтууд тухайн үйл явцыг цогцоор нь ойлгоход тусалж чадаж байна уу? Гол баримтуудыг орхиж, асуудлыг хязгаарлагдмал байдлаар харсан байна уу? Гол үйл явдлаас холдуулж хальсан байна уу? гэдгийг харах

Хэн нэгний эрх ашигт үйлчилсэн байна уу? Гарчгаас эхлээд хэн нэг хүний үзэл бодлыг дэмжсэн байна уу? гэдгийг анхаарах

Уншигчдыг хөгжөөх зорилготой байна уу? Мэдлэг мэдээлэл өгсөн байна уу? Зарим мэдээ хүмүүсийг хагаралдуулах, хүмүүсийн сонирхол хандлагыг тандах, бусдын нэр сүрийг гутаах зорилготой байдгийг санах

Мэдээллийн үр дүн юу? гэдгийг харах Мэдээллийн бичиг үсэгт тайлагдсан байдал Мэдээлэл үнэн, худал эсэхийг тунгааж, шүүмжлэлт сэтгэлгээр уншиж байна уу?

Юуг уншиж, юуг уншихгүй вэ?, Юунд итгэх эсвэл итгэхгүй вэ? гэдгээ ухамсартайгаар шүүн тунгааж байна уу?

Сөрөг нөлөөллөөс хэрхэн сэргийлж болохыг мэддэг байх.

269


МОД

УЛЬ

3

“МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖИД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙЕ” ДАСГАЛ АЖЛЫН ХУУДАС


Видео профайл дасгал ажлын хуудас

Дэлхий даяар сая сая кино, телевизийн шоу, интернэт видео байдаг бөгөөд хүн бүрд өөрийн гэсэн хувийн сонирхол байдаг. Та юуг хамгийн сайн санаж байна вэ, яагаад?

Юу намайг инээлгэсэн бэ, яагаад?Кино Телевизийн шоу Интернэт видео

Юу намайг уйлуулсан бэ, яагаад?Кино Телевизийн шоу Интернэт видео

Юу намайг шоконд оруулсан бэ, яагаад?Кино Телевизийн шоу Интернэт видео

Юу миний амьдралыг өөрчилсөн бэ, яагаад?Кино Телевизийн шоу Интернэт видео

270

МОДУЛЬ 3


Хавсралт 2

Монгол Улсын үндсэн хуулийн арван зургаадугаар зүйл.148

16.итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно;

17.төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй. Хүний эрх, нэр төр, алдар хүнд, улсыг батлан хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журмыг хангах зорилгоор задруулж үл болох төр, байгууллага, хувь хүний нууцыг хуулиар тогтоон хамгаална;

“Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай” хуулийн гуравдугаар бүлэг.149

МЭДЭЭЛЭЛ АВАХ, МЭДЭЭЛЛЭЭР ХАНГАХ ЖУРАМ

11 дүгээр зүйл. Мэдээлэл авах11.1. Иргэн, хуулийн этгээд нь хүний эрх, эрх чөлөө, үндэсний аюулгүй байдал,

байгууллагын хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилгоор хууль тогтоомжид нийтэд мэдээлэхийг хориглосноос бусад дараах мэдээллийг энэ хуулийн 3.1-д заасан байгууллагаас авах эрхтэй:

11.1.1. тухайн байгууллагын эзэмшилд байгаа бүх төрлийн мэдээ, баримт бичиг, гэрээ, контракттай холбоотой мэдээлэл;

11.1.2. тухайн байгууллагын эзэмшилд байгаа эд зүйлтэй холбоотой мэдээлэл;11.1.3. тухайн байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой бусад мэдээлэл.

11.2.Мэдээлэл авах тухай иргэн, хуулийн этгээдийн хүсэлтийг хүлээн авч байгаа энэ хуулийн 3.1-д заасан байгууллагын холбогдох албан тушаалтан иргэнд энэ хуульд зааснаас бусад шаардлага тавихыг хориглоно.

11.3. Мэдээлэл авах тухай иргэн, хуулийн этгээдийн хүсэлт дараах шаардлагыг хангасан байна:

11.3.1. хүсэлт гаргагч нь иргэн бол эцэг /эх/-ийн нэр, өөрийн нэр, оршин суугаа газрын буюу цахим шуудангийн хаяг, утасны дугаар, иргэний үнэмлэх, эсхүл түүнтэй адилтгах бичиг баримтын дугаарыг бичиж, гарын үсгээ зурсан байх;

11.3.2. хүсэлт гаргагч нь хуулийн этгээд бол нэр, хаяг буюу цахим шуудангийн хаяг, улсын бүртгэлийн дугаараа бичиж, хуулийн этгээдийг төлөөлөх эрх бүхий этгээд гарын үсгээ зурсан байх.

11.4. Иргэн энэ хуулийн 11.3.1-д заасны дагуу хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар гарын үсгээ зурж чадахгүй бол бусдаар төлөөлүүлэн зуруулж болох бөгөөд хүсэлтийг иргэд бичгээр хамтран гаргасан бол түүнд бүгд гарын үсэг зурах, эсхүл тэдгээрийн төлөөлөгч гарын үсэг зурж, төлөөлөх эрхээ нотлох баримт бичгийг хавсаргана.

13 дугаар зүйл.Хүсэлтийг хянан үзэх13.1. Мэдээлэл авах тухай иргэн, хуулийн этгээдийн хүсэлт /цаашид “хүсэлт” гэх/-ийг

хүлээн авсан албан тушаалтан дараах байдлаар хянан үзнэ:13.1.1. хүсэлт нь энэ хуулийн 11.3-т заасан шаардлагыг хангасан эсэх;13.1.2. иргэний үнэмлэхийн, эсхүл түүнтэй адилтгах бичиг баримтын дугаараар нь

тухайн иргэн, хуулийн этгээдтэй холбогдох мэдээлэл үнэн зөв эсэхийг шалгах;13.1.3. хүсэлтэд дурдсан мэдээлэл тухайн байгууллагын эзэмшилд байгаа эсэх,

148 Монгол Улсын Үндсэн хууль - https://www.legalinfo.mn/law/details/367149 Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль - https://www.legalinfo.mn/law/details/374

271


МОД

УЛЬ

3

байхгүй тохиолдолд тухайн хүсэлтийг холбогдох байгууллагад нь 2 хоногийн дотор шилжүүлж, энэ тухай иргэн, хуулийн этгээдэд мэдэгдэх;

ХҮНИЙ ЭРХИЙН ТҮГЭЭМЭЛ ТУНХАГЛАЛ150

19 дүгээр зүйлХүн бүр өөрийн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэхүү эрхэнд

үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрх чөлөө, үзэл санаа, мэдээллийг улсын хилийн заагаар үл хязгаарлан аливаа арга замаар эрж сурвалжлах, хүлээж авах, түгээн дэлгэрүүлэх эрх чөлөө багтана.

20 дугаар зүйл1. Хүн бүр чөлөөтэй, тайван хуран цуглах, эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй.2. Хэнийг ч аливаа эвлэл холбоонд албадан оруулах ёсгүй.Монгол улсад иргэний нэр төрийг Эрүүгийн болон Иргэний хуулиар хамгаалсан.

Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 11.2-т “... нэр төр, алдар хүндийг нь гутаан доромжилсон ... улмаас хүний сэтгэцийн хэвийн байдал алдагдсан... эрүүл мэндэд хүнд хохирол учруулсан бол 6 сараас 3 жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах эсхүл хорих ял шийтгэнэ”151, Иргэний хуулийн 21.2-т “... нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийхээ үнэн зөвийг нотолж чадахгүй бол эрх нь зөрчигдсөн этгээдийн шаардлагаар уг мэдээг тараасан хэлбэр, хэрэгсэл, эсхүл өөр хэлбэр, хэрэгслээр няцаах үүрэг хүлээнэ”152 хэмээн заасан байдаг.

ИРГЭНИЙ БОЛОН УЛС ТӨРИЙН ЭРХИЙН ТУХАЙ ОЛОН УЛСЫН ПАКТ

Ерөнхий Ассамблейн 1966 оны 12 дугаар сарын 16-ны 2200А(XXI) тоот тогтоолоор баталж, 1976 оны 3 дугаар сарын 23-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон.153

19 дүгээр зүйл. 1. Хүн бүр үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрхтэй.2. Хүн бүр санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэ эрхэнд төрөл бүрийн мэдээлэл


3. Энэ зүйлийн 2 дахь хэсэгт дурдсан эрхийг эдлэх нь онцгой үүрэг, хариуцлага оногдуулна. Тийм учраас түүнийг зарим талаар хязгаарлаж болох боловч тэр нь заавал хуулиар тогтоогдсон байх ёстой бөгөөд дараах шаардлагаас үүдэн гарсан байх ёстой:

a. бусдын эрх, нэр төрийг хүндэтгэх;b. үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журам, хүн амын эрүүл мэнд, ёс

суртахууныг хамгаалах.

1 2 3 4 56 7 8 9 1011 12 13 14 1516 17 18 19 2021 22 23 24 2526 27 28 29 30

150 Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал - https://www.legalinfo.mn/law/details/1271151 Эрүүгийн хууль /Шинэчилсэн найруулга/ - https://www.legalinfo.mn/law/details/11634152 Иргэний хууль I хэсэг - https://www.legalinfo.mn/law/details/299153 Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт -https://www.legalinfo.mn/law/details/1257

272

МОДУЛЬ 3


Хавсралт 3

Асуултын сан - оролцогчдын тоогоор бэлтгэх ба нөөц асуултуудыг бэлтгэх1. Чи сонгуульд хэдэн удаа саналаа өгсөн бэ? /УИХ, ИТХ-ыг оролцуулна/, сонголтоо

хийхийн өмнөх чиний бэлтгэл юу байдаг вэ?2. Мэдээлэл гэж юу вэ? 3. Мэдээллийг нягтлах аргуудаас дурдана уу 4. Чамайг баяр хөөртэй болгодог зүйлс юу байдаг вэ? 5. Амжилт 6. Өнөөдөр өглөө чамайг инээмсэглүүлсэн зүйл юу байсан бэ? 7. Мэдээллийн эх сурвалж гэж юу вэ? 8. Амжилт 9. Бид яагаад мэдээлэлтэй байх ёстой вэ? 10. Мэдээ, мэдээлэл хоёр юугаараа ялгаатай вэ 11. “Ардчиллын төлөөх залуус” төслийн гол зорилго юу вэ 12. Амжилт 13. Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг уншдаг уу? Хамгийн сүүлд ямар мөрийн хөтөлбөр

уншсанаа хуваалцана уу? 14. Хууль батлахад иргэдийн оролцоог зохицуулах талаар эрх зүйн баримт бичиг юу байдаг

бол, хаана ямар баримт бичигт энэ талаар заасан байдаг бол? 15. Амжилт 16. Чамайг гайхшируулдаг зүйлс юу вэ? 17. Амжилт 18. Чи хэн нэгнээс асуухыг хүссэн зүйлээ одоо асууна уу? 19. Ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлсээс нэрлээрэй 20. Амжилт 21. Ангийнхандаа өнөөдрийн сургалтад нь амжилт, урам өгөх нэг үйлдэл хийнэ үү? 22. Өнөөдрийн сэтгэл зүйн байдлаа өнөөдрийн цаг агаартай холбон тайлбарлана уу? 23. Өдөр 1 ийн хичээлээс хамгийн их бодогдсон нэг үгийг хэлнэ үү? 24. Амжилт 25. Чиний хэлэх дуртай үг юу вэ?

Хавсралт 4

Кейс 1...... аймгийн ... дугаар цэцэрлэгийн эрхлэгч “А” нь бүлгийн багш “О” тэтгэвэрт гарч, сул орон тоо үүсэхэд, цэцэрлэгийн багш ажилд авах тухай нийтэд зарлан мэдээлэлгүй, аймгийн Боловсрол, соёлын газарт ажлын байрны захиалга өгөхгүйгээр, “орон нутагт цэцэрлэгийн багшийн мэргэжилтэй хүн ховор байдаг” гэх шалтгаанаар, нөхрийн төрсөн дүү болох, цэцэрлэгийн багшийн сургууль төгссөн “Ч”-г багшаар томилсон байна.1

Кейс 2.Намайг М гэдэг. Миний бэлгийн баримжаа гей. Манай анги 30 хөвгүүн, 10 охинтой надаас өөр хэдэн ЛГБТ байж магадгүй хүүхдүүд байсан. Ангийнхан бие биеэ их дээрэлхдэг байсан. Зарим хүүхдүүд “Танайх баян юм байна” гээд надтай гайгүй харьцдаг байлаа. Хамт тоглохгүй бол “чи эрэгтэй биш, аймхай” гэх мэтээр хэлдэг байсан. Гэтэл бүх байрны хүүхэд намайг “бэлэг эрхтэн”

273


МОД

УЛЬ

3

гэж доромжилдог, дооглодог байсан. 10 жилийн багш нар их онгироо, дээрэлхүү, түрэмгий. Загварлаг хувцастай эрэгтэй хүүхдийг манай багш хичээлийг нь тоогоогүй, үймүүлсний төлөө “гомо юм шиг” гэж хэлдэг байсан. Өөрөө 54 оны эмэгтэй, хөгшин хүн. Намайг охин шиг алхдаг гэж доромжилдог. Би их ичдэг, тэрийгээ засах гэж их оролдоод, сүүлдээ өөрийгөө алдсан юм шиг санагддаг. Сурахаас илүү алхалтаа их боддог байсан. Манай ангийн миний ард суудаг нэг охин дарамталж, балаараа булчин хэсэгт зоож байсан. Манай сургуульд орчуулгын онол зааж байсан багш “Би лесби хүмүүсийг ойлгодоггүй” гэж хэлдэг. Анги даасан багш бид нарт бэлгийн чиг хандлага бол гаж зүйл гэж ярьж байснаа Есүст итгэдэг хүмүүсийг доромжилдог байсан. Багш нар өөрсдөө сайн ойлголттой байж хичээлээ орох ёстой гэж боддог. Ер нь хичээлийг хэлэлцүүлэг маягаар орвол зүгээр байдаг.2

Кейс 3.Би 20 настай, 9 сартай жирэмсэн. Дээд сургуульд нягтлан бодох чиглэлээр суралцдаг хоёрдугаар курсийн оюутан. Аав намайг өнгөрсөн гурван жилийн турш ээжтэй минь хамт удаа дараалан хүчиндэж байсан. Би аавын харц дор амьдрах болсон цагаас эхлээд ганцаардаж, сургуульдаа явсан болоод хоног хугацааг өнгөрөөдөг болсон. Багш, ангийн хүүхдүүдэд энэ байдлаа харуулахгүй байхыг их хичээдэг. Охидын үзлэг болно гээд л сургуулиар яриа гардаг байсан ч ашгүй нэг ч удаа болоогүй. Оюутан болоод, нэг залуутай үерхэж эхлэхэд аав утас хураагаад авчихсан. Бид хоёр сургууль дээр уулздаг. Удалгүй би жирэмсэн гэдгээ таван сартайд нь мэдсэн, аав, ээж гарга гэж хэлсэн. Миний хувьд бусад хүүхдүүдээс илүү айдастай амьдардаг байсан болохоор сургуулийн үйл ажиллагаанд оролцдоггүй. Хүүхдүүд ч нэг их дотно биш, даруухан охин гээд л хэвийн харьцдаг байсан. Найз маань нэгдүгээр курстээ жирэмсэн болоод сургуулиасаа чөлөө аваад, дахин нэг хэсэг сурч байгаад хаясан. Учир нь сургууль дээрээ байхдаа хүүхдэдээ санаа зовж, шинэ хамт олны дунд амархан дасаж чадахгүй, тэгээд хичээлээ гүйцэхгүй байх зэрэг олон зүйл нөлөөлсөн гэж байсан. Сургуулийн орчинд залуу ээж нарт зориулан багштайгаа илүү ойр ажиллах боломжийг нь бүрдүүлж өгвөл сайхан. Даалгавраа аваад, тодорхой нэг өдөр ирж шалгуулдаг бол жирэмсэн эсвэл хүүхэдтэй ихэнх охид сургуулиа хаяхгүй, ирээдүйгээ бодоод сурах байх. Хүүхэдтэй эмэгтэйг ихэнх газрууд ажилд авах дургүй. Ажил хийх явцад хүүхэд харах хүнгүй, цалин бага гээд бэрхшээлтэй байдаг.3

Кейс 4.Нэгэн спортын тамирчид гадаад улсад зохиогдох олон улсын том тэмцээнд оролцох эрхтэй болжээ. Тус тэмцээнд 4 эмэгтэй, 4 эрэгтэй тамирчныг оруулах боломжтой байв. Тус спортын удирдах шатны байгууллага болон багш дасгалжуулагч нар хуралдаад бүх тамирчныг явуулах боломжтой боловч гадаад улсад тэмцээнд оролцох унаа, байр, хоолны гэх мэт их зардал гарах тул бүгдийнх нь зардлыг даах боломжгүй юм гэж шийд гаргажээ. 4 тамирчны зардлыг даах боломжтой ба бусад нь өөрсдөө зардлаа дааж тэмцээнд оролцохоор байв. Тэд шийдэхдээ тухайн спортод амжилт гаргасан чансаагаар нь явуулахаар тогтоод эрэгтэй эхний 3, эмэгтэй чансааны эхний нэг тамирчны зардлыг даан явуулахаар болов. Яагаад эрэгтэй 3 тамирчныг явуулсан шалтгаанаа энэ спортод эрэгтэйчүүд арай түрүү хичээллэж эхэлсэн болохоор эрэгтэйчүүд илүү амжилт гаргана, харин эмэгтэйчүүдийн хувьд сүүлд энэ спорт хөгжиж эхэлсэн болохоор эмэгтэйчүүд арай амжилт гаргах нь бага тул 3 эрэгтэй 1 эмэгтэй тамирчны зардлыг даан явуулна хэмээн шийджээ.4

274

МОДУЛЬ 3


Шаардлагатай нөөц

• 3 өнгийн стикер наадаг цаас (тус бүр 2-3 багц)• B4 хэмжээтэй 5 өнгийн цаас (Оролцогчдын тоо*2)• Бичгийн цаас: 1 боодол• Соронз 20 ширхэг• Дэлгэц, проектор, нөүтбүүк, уртасгагч• Интернэт• Өнгийн маркер: оролцогчдын тоогоор• Самбар• Самбарын цаас: 65 ширхэг• Скоч 2 ширхэг• Сугалааны цаас хийх жижиг хайрцаг• Хайч: 1 ширхэг• Шаар: оролцогчдын тоогоор• Шархны лент: 1 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс

1 дэх өдөр• Танилцуулах PPT• Лекцийн хэвлэсэн хувилбар • Тараах материалуудыг хувилж бэлтгэх• Холбогдох хууль тогтоомжийн хэвлэсэн хувилбар (“Үндсэн хууль” болон “Мэдээллийн

ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль”, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал)

2 дахь өдөр• Танилцуулах PPT• Лекцийн хэвлэсэн хувилбар • Бинго хүснэгтийг PPT-д оруулах• Асуултын сан - оролцогчдын тоогоор бэлтгэх ба нөөц асуултуудыг бэлтгэх• Намуудын мөрийн хөтөлбөр хэвлэх• Мөрийн хөтөлбөрт дүн шинжилгээ хийсэн хүснэгтийг хэвлэх• Төлөвлөгөө, гүйцэтгэлийн харьцуулсан хүснэгтийг хэвлэх• Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хэрэгжилтийн тайлан хэвлэх• Дараах түлхүүр үгсийг урьдчилж А4 цаас дээр бүтнээр, томоор хэвлэсэн байх ба ангийн

5 буланд /хэсэгт/ тогтоож байрлуулах• “Иргэний бодит оролцоо” харандааны адал явдал бичлэгийг дэлгэцээр харуулахад

бэлдэх /линкийг хадгалах эсвэл бичлэгийг татах/

3 дахь өдөр• Танилцуулах PPT• Лекцийн хэвлэсэн хувилбар • Гар утасны “Stopwatch” үйлдлийг ашиглахад бэлдэх• Багт хуваах картуудыг бэлтгэх• Жишиг асуудлын модыг харуулахын тулд PPT-д оруулах• Тараах материалуудыг хувилж бэлтгэх

275


МОД

УЛЬ

3

ЭХ СУРВАЛЖ

Гадаад хэлээр;Audience advantage. (2019) How to Structure a Business Pitch. Retrieved from https://www.audience-

advantage.com/how-to-structure-a-business-pitch/ Buro. (2019). “Z” үеийнхний шинэ инфлюэнсер Грета Тунберг. Retrieved from https://www.buro247.mn/

lifestyle/news/z-eiynkhniy-shine-inflyuenser-greta-tunberg.htmlCrossroads Area Home School Association. (n.d.). U.S. Constitution. Retrieved from http://cahsa.info/

civicsus.htmlForbes India. (2019). Timeline: Greta Thunberg’s journey to becoming Time’s Person of the Year: Retrieved

from https://www.forbesindia.com/article/special/timeline-greta-thunbergs-journey-to-becoming-times-person-of-the-year/56593/1

Монгол хэлээр;GOGO мэдээллийн сайт. (2020) 2020 оны нам эвслийн мөрийн хөтөлбөр Retrieved from http://bit.ly/

Songuuli2020Guy.K. (2005) The 10/20/30 Rule of PowerPoint Retrieved from https://guykawasaki.com/the_102030_

rule/ Hans,B. (2013) Defining democracy. Retrieved from https://mastermindmaps.wordpress.com/2013/02/18/

defining-democracy/ IKON news. (2020). Сонгууль 2020: Retrieved from https://ikon.mn/elections/2020/irts/t Indhira, S., & Bookang, S. (2015). #MyDressMyChoice: Tackling gender discrimination and violence

in Kenya one tweet at a time. Retrieved from https://blogs.worldbank.org/developmenttalk/mydressmychoice-tackling-gender-discrimination-and-violence-kenya-one-tweet-time

International Federation of Library Associations and Institutions. (2017) Хуурамч мэдээллийг хэрхэн таних вэ? Зурагт хуудас Retrieved from https://blogs.ifla.org/lpa/files/2017/01/How-to-Spot-Fake-News.pdf

International Institute for Democracy and Electoral Assistance. (2021). Retrieved from Voter turnout database. https://www.idea.int/data-tools/vt-advanced-search?region=&question=

KSL Training. (n.d.) Group Facilitation Techniques and Methods. Retrieved from https://www.ksl-training.co.uk/free-resources/facilitation-techniques/group-facilitation-techniques-and-methods/

News literacy project - https://newslit.org/ Sarah,L. (2016) Elevator pitch builder Retrieved from https://www.punchedclocks.com/elevator-pitch-

builder-with-examples/ TEDx. (2019). 16-хан настай, уур амьсгал, дэлхийн дулаарлын эсрэг тэмцэгч Greta thunberg: Retrieved

from https://www.youtube.com/watch?v=jmehnErKVR4 Terry, B. (2006). Rosa Parks. Grass Roots Press. Retrieved from https://pdf.wecabrio.com/rosa-parks-

grass-roots-press.pdf The World Bank Group, International Bank for Reconstruction and Development. (2014). Youth participation,

Voice, and active citizenship. Retrieved from https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/MNA/tunisia/breaking_the_barriers_to_youth_inclusion_eng.pdf

UN Women. (2015). My Dress, My Choice: Retrieved from https://www.heforshe.org/en/my-dress-my-choice

UN Women. (2020). Commit to gender equality. Retrieved from https://www.heforshe.org/en UNESCO (2017) Media and Information Literacy, a critical approach to literacy in the digital world Авлигатай тэмцэх газар. (2018). Ашиг сонирхлын зөрчил: Retrieved from https://www.iaac.mn/

files/6e396b8e-a4cd-41d6-8a42-535892425542/Ashig%20sonirhliin%20zurchil.pdf Батсүх,Ц. (2019) “Шинжлэх ухааны судалгаа хийх алхмууд, асуудал тодорхойлох”. Судалгааны арга

зүй хичээлийн материал. Билгүүн,Ш. (2017) Жинхэнэ мөрийн хөтөлбөрүүд энд байна. Retrieved from https://www.trends.

mn/n/6746

276

МОДУЛЬ 3


БНБТ! Иргэний нийгмийн үндэсний эвсэл. (2011). Өсвөр насандаа жирэмсэлсэн буюу хүүхэд төрүүлсэн охид, залуу эмэгтэйчүүдийн сурч боловсрох эрх хэрхэн хангагдаж байна вэ? Retrieved from http://bit.ly/BNBTIN

Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг. (2014) Мэтгэлцээнд суралцах нь гарын авлага. Улаанбаатар

Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг. (2017) Мэтгэлцээнээр ертөнцийг таних нь гарын авлага. Улаанбаатар

Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг, Хэвлэлийн Хүрээлэн (2020) - Хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн суурь боловсрол олгох арга зүйн модуль

Буян, Д. (2019). Нийгмийн тухай мэдлэг I дэвтэр. Дойче Веллэ Академи (2018) Хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн суурь боловсрол- Практик гарын авлага Конрад-Аденауэр-Сан, МУИС. (2020) Монгол дахь ардчилал, иргэний нийгмийн өнөөгийн байдлын

нийгэм-улс төрийн судалгаа. Retrived from http://bit.ly/KonAD Монгол Улсын Үндсэн хууль, 16-р зүйлМонгол Улсын Хүний Эрхий Үндэсний Комисс. (2016). Жендэр ба хүний эрх. Retrieved from https://

www.asmhub.mn/uploads/files/ba-khniy-erkh.pdf Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль, 11 ба 14 зүйлНамуун, О. (2019). Эмма Уотсон: Хүйсийн эрх тэгш байдал зөвхөн эмэгтэйчүүдэд бус эрэгтэйчүүдэд

ч хамаатай: Retrieved from https://www.trends.mn/n/8874 Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөр. (2016). Монгол улсын хүний хөгжлийн илтгэл

2016: Retrieved from http://www.undp.org/content/dam/mongolia/Publications/NHDReports/nhdr2016/UNDP_Mongolia%20NHDR_082516_FinalMongolianVersion.pdf

Отгонбаатар, Ц. (2011). Бэлгийн цөөнхийн хүүхэд, залуусын сурч боловсрох эрх хэрхэн хангагдаж байна вэ? Кейс цуглуулга & Дүн шинжилгээ. Retrieved from http://bit.ly/Cases21

Өлзийхутаг, Г. (2020) Таван өдрийн дотор бүтэх шинэ бүтээгдэхүүн. Retrieved from https://ikon.mn/opinion/1rmv

Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар. (2019) Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн тайлан 2019 оны жилийн эцэс. Retrieved from http://www.pcsp.gov.mn/uploads/ea2ae2a04da37784d2c8161f22b8840e.pdf

Улсын Бүртгэлийн Ерөнхий Газар. (2020). Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн 2020 оны ээлжит сонгуулийн ирцийн мэдээ: Retrieved from https://www.gec.gov.mn/blog/3061

Үндэсний Статистикийн Хороо. (2017). Сонгогчдын оролцоо: Retrieved from https://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0200_003V1

Үндэсний Статистикийн Хороо. (2019). УИХ-ын сонгуулийн санал хураалтын дүнд хийсэн шинжилгээ. Retrieved from https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Election2016.pdf&ln=Mn

Үндэсний Статистикийн Хороо. (2020). Монгол улсын хүн ам. Retrieved from https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=population_mn_2019.pdf&ln=Mn

Үндэсний Хөгжлийн Хүрээлэн, Мэрси Кор, USAID. (2014). “Кейсийн судалгаа” гарын авлага. Улаанбаатар, Монгол.

Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал. (1946). Retrieved from https://www.legalinfo.mn/law/details/1271 Хэвлэлийн Хүрээлэн (2015) Хэвлэл мэдээлэл хэрэглэгчдийн судалгааны үр дүн Retrieved from

https://www.mom-rsf.org/uploads/tx_lfrogmom/documents/5-243_import.pdf Чөлөөт Бичээчид Академи. (2020). Нухацтай сэтгэлгээний үндэс. Энхбаатар,Ч, Зулпхар,С, Амаржаргал,П. (2019) Монгол Улсын төрийн тогтолцоон дахь

ерөнхийлөгчийн байр суурь: бүрэн эрхийн шинжилгээ, Удирдлагын академийн судалгааны тайлан

ЮНЕСКО (2011) Мэдээллийн хэрэгслийн болон мэдээллийн суурь боловсрол Retrieved from http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/resources/publications-and-communication-materials/publications/full-list/media-and-information-literacy-curriculum-for-teachers/

277

ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЭЛ БА ОРОЛЦОО

МОД

УЛЬ

4


МОДУЛЬ 4

Олон нийтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд иргэний оролцоог чухалчилдаг болсон ба бодитоор хэрэгжүүлэхэд тэднийг

хэвлэл мэдээллийн идэвхтэн болгох замаар залуусын мэдлэг, ур чадварыг нэмэгдүүлж, нийгэм соёлын болон улс

төрийн өөрчлөлтөд идэвхтэй оролцох боломжийг олгох хэлбэрүүдийг энэ модулийн агуулга, арга

Эх сурвалжтай холбоотой асуудлаар Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг ТББ-д хандана уу.

278

МОДУЛЬ 4


Орчин үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нийгэмд үзүүлэх нөлөө асар их болсон. Залуучууд хэвлэл мэдээллийн оролцоо, идэвхтэй байхад суралцах, мэдээ, мэдээллийн агуулгыг бэлтгэх, бэлтгэсэн мэдээ, агуулгаараа дамжуулан олон нийтийн санаа бодлыг төлөвшүүлэх, үзэгчдийг хэрхэн татах, залуу контент бүтээгч байх талаар энэ модулиар суралцах болно.

• Баримт мэдээллийн бодитой байдлыг нягтлах, хэвлэлийн мэдээ, үзэгчдийг татсан нийгмийн сүлжээний пост бэлтгэхэд сурах

• Мэдээлэл цуглуулах, судалгаа хийх, зочинтой харилцах, ярилцлагын арга техникүүдийг эзэмших

• Нийгмийн сүлжээ ашиглан олон нийтийн санаа бодлыг төлөвшүүлэхэд үе тэнгийнхэнтэйгээ хамтран нийгмийн идэвхтэй иргэд болоход суралцах

Дэд сэдэв 1Суурь мэдээллийг бэлтгэх - баримтыг шалгах

Дэд сэдэв 2Мэдээлэл, хэвлэлийн мэдээ

Дэд сэдэв 3Ярилцлага хийх арга техникүүд /зөв асуулт тавих

Дэд сэдэв 4Зочин илтгэгчийг сонгох, Үзэгчдийг татах ба бусад анхаарах зүйлс

Дэд сэдэв 5Контент боловсруулах дадлага ажил

МОДУЛЬ 4


279


МОД

УЛЬ

4

СУУРЬ МЭДЭЭЛЛИЙГ БЭЛТГЭХ - БАРИМТЫГ ШАЛГАХ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Нийгмийн мэдээллийн сүлжээ ба хуурамч мэдээлэлСэдэв 2. Хуурамч мэдээ

ЗОРИЛГО

Модуль 4-ийн эхний өдрийн үндсэн агуулга бүхий суурь мэдээллийг бэлтгэх, баримт мэдээллийг шалгахад суралцах, хэвлэмэл сонин хэвлэл, залуучуудын радио, подкастаар дамжуулан олон нийтийн санал бодлыг төлөвшүүлэхэд, мэдээлэл, хэвлэлийн мэдээний онцлог, ярилцлага хэрхэн хийх арга барилд суралцахад оршино.

ХҮЛЭЭГДЭЖ БУЙ ҮР ДҮН

- Баримт мэдээллийн бодитой байдлыг нягтлан үзэх арга техникүүдийг эзэмшин, хэвлэлийн мэдээ, үзэгчдийг татсан нийгмийн сүлжээний пост бэлтгэхдээ жендэрийн болоод цөөнхийг талаар мэдрэмжтэй, ардчиллын үнэт зүйлсийн суурь зарчмуудыг ойлгосон байна.

- Хэвлэл мэдээллийн идэвхтэй байж, сонирхсон сэдвээрээ мэдээлэл цуглуулах, судалгаа хийх, зочинтой харилцах, ярилцлагын арга техникүүдийг эзэмшинэ.

- Бүтээлч ур чадвараа хөгжүүлсэн Залуу контент бүтээгч байж нийгмийн сүлжээ ашиглан олон нийтийн санаа бодлыг төлөвшүүлэхэд үе тэнгийнхэнтэйгээ хамтран нийгмийн идэвхтэй иргэд болоход суралцана.

280

МОДУЛЬ 4


СУУРЬ МЭДЭЭЛЛИЙГ БЭЛТГЭХ, БАРИМТЫГ ШАЛГАХ



Идэвхжүүлэх дасгал 30 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц, LCD, нөүтбүүк• Том цаас (Flipchart - 5 ширхэг)• Өнгийн стикер цааснууд (Оролцогч

бүрд 5 ширхэг)• Интернэт

Бэлтгэх зүйлс• Зургийг хэвлэх, том цаасанд



Алхам 1: Багш оролцогч бүрд өнгийн стикер цаасыг тарааж өгнө. Дэлгэцэд зургийн нэг нэгээр нь харуулах бөгөөд урьдчилан 5 дэлгэц цаасанд хэвлэсэн зургийн байрлуулсан байна. Дэлгэцэд зургийн оролцогчид хараад ямар утга санааг илэрхийлж байгааг нэг стикер цаасан дээр бичиж дэлгэц, самбарын цаасан дээр очиж наана. Энэ мэтчилэн 5 зургийг байрлуулсан самбарын цаасан дээр хүн бүр өөрийн ойлгож байгаагаар бичиж наах ба оролцогчид тэдгээр бичсэн тайлбартай уншиж танилцана. (5 мин)

Алхам 2: Багш нэг нэгээр зургийн ээлжлэн дэлгэцэд харуулах бөгөөд оролцогч бүр стикер цаасан дээр санаагаа бичиж холбогдох самбарын цаасан дээр очиж өнгийн цаасаа наана. Оролцогч бүр самбарын цаасан дээр наасан оролцогчдын бичсэн санааг очиж, уншиж танилцана. (20 мин)

281


МОД

УЛЬ

4

Алхам 3: Дараа нь оролцогчидтой дараах хоёр асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй. (5 мин)• Бүх зургийг харахад өнөөдрийн хичээлээр ямар сэдэв үзнэ гэж бодож байна

вэ? • Зургуудын утга санааны давтамж нь юуг илэрхийлж байна вэ?

Багшийн нэмэлт хэсэг: Багш багаар ярилцах хэсэгт очиж ажиглаж, шаардлагатай үед зөвлөн тусална. Сүүлийн жижиг хэлэлцүүлэг хэсэгт багш оролцогчдын санааг бататгаж өнөөдөр бид мэдээлэл гэж юу болох? Хэрхэн мэдээллийг бэлтгэх талаар үзэх болно гэдгийг тайлбарлаж хэлээрэй. Түүнчлэн шаардлагатай бол өгөгдсөн зургийг өөр нэг хувилбараар солих боломжтой.

НИЙГМИЙН МЭДЭЭЛЛИЙН СҮЛЖЭЭ БА ХУУРАМЧ МЭДЭЭЛЭЛ


Лекц-Хэлэлцүүлэг 70 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц• Техник хэрэгсэл (проектор, дэлгэц)

Бэлтгэх зүйлс• Лекцийн агуулгаар PPT


Алхам 1. Хэлэлцүүлэг (10 мин) Багш дараах асуултыг оролцогчдоос асууж, хүн бүрийн үзэл бодол, хариултыг

сонсож хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй.1. Өнөөдөр ямар МЭДЭЭЛЭЛ ХАМГИЙН СҮҮЛД авсан бэ? 2. Тухайн МЭДЭЭЛЭЛ НЬ ЭЕРЭГ байсан уу? Эсвэл СӨРӨГ байсан уу?

Алхам 2. Лекцийн агуулга танилцуулна. /60 мин/

ЛЕКЦИЙН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ АГУУЛГА, ТАЙЛБАР (НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ (60 мин)

Дижитал технологийн үсрэнгүй хөгжил нь хүн бүрийг мэдээлэл бүтээгч, түгээгч болгосон төдийгүй хүн бүр нийгмийн сүлжээгээр дамжуулан нэгээс-олонд /Point-to-Multipoint/ хүрэх харилцааг ашиглах нөхцөл бий болоод байна.

Техник, технологийн дэвшил гарч ирснээр уламжлалт мэдээллийн хэрэгсэл гэхээс илүүтэй цахим орчинд ажиллах, суралцах, мэдээлэл олж авах боломжийг улам бүр нэмэгдүүлсээр байна. Нийгмийн сүлжээтэй холбогдох, ашиглах нь Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 19-р зүйлээр баталгаажсан.154 Тиймээс бид нийгмийн сүлжээнд хэрхэн мэдээлэл түгээх, оруулах, бусдад хуваалцахад суралцах хэрэгтэй.

154 Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, 1946

282

МОДУЛЬ 4


Нийгмийн мэдээллийн хэрэгсэл буюу сүлжээ гэж юу вэ? Нийгмийн мэдээллийн хэрэгсэл гэж хэрэглэгчид контент үүсгэж бусад хэрэглэгчдийн сүлжээ, эсвэл виртуал нийгэмлэгт хуваалцах боломжийг олгодог олон тооны вэбсайт, аппликейшинг хэлнэ. Хэрэглэгчид хувийн профайл үүсгэсний дараагаар өөр хоорондоо харилцах янз бүрийн арга замаар холбоо тогтоох боломжтой. Үүнд, Facebook, Twitter, Instagram, YouTube, Flickr, LinkedIn, Pinterest зэрэг орох боломжтой.

Дэлхийн хамгийн их мэдээлэл авч буй 100 веб, платформыг жагсаалтын эхний 3-т GOOGLE, YOUTUBE, FACEBOOK орсон байна.155

Сүүлийн жилүүдэд Монгол дахь нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчдийн тоо өсөхөөс гадна идэвхтэй хэрэглээ ч мөн өсөж байна. Ялангуяа бүхий л насны хэрэглэгчдийн төлбөртэй сурталчилгаанд үзүүлж буй идэвхтэй хариу үйлдэл эрс нэмэгджээ.

Жил ирэх тусам нийгмийн сүлжээний хэрэглээ нь маркетеруудын хувьд анзаарахгүй өнгөрч болохгүй суваг болсоор л байна. Тэр дундаа Facebook хэрэглээ сүүлийн 5 жилийн хугацаанд маш эрчимтэй нэмэгдэж, Монгол дахь хамгийн олон хэрэглэгчтэй нийгмийн сүлжээний платформ болжээ. Монгол улсаас сошиалд идэвхтэй хэрэглэгчид 2.200.000 ба 95,4% нь гар утаснаас ханддаг идэвхтэй хэрэглэгч байна. Үүнээс 205.600 орчим төлбөртэй зар сурталчилгаа явуулдаг идэвхтэй FB page хуудас байна. Энэ үзүүлэлтээс харахад хэрэглэгчид, болон бизнесийнхний хувьд Facebook-ийн хэрэглээ маш өндөр байгааг харах боломжтой юм.

Сүүлийн 5 жилийн Facebook хэрэглэгчдийн хүйсийн харьцаа эр 48%, эм 52% харьцаа нь тэнцвэртэй байна. Сошиал идэвхтэй хэрэглэгчид 18-34 насны залуучууд. Facebook хүмүүс хэрэглэхдээ сонирхолтой мэдээлэл авах, танилын холбоогоо нэмэгдүүлэх, богино хугацаанд хэрэгцээт зүйлсийг харах, унших, үзэх байдлаар ашигладаг.156

Нийгмийн мэдээллийн сүлжээний алгоритм бидний юу бодохыг хэрхэн шийддэг вэ? Нийгмийн мэдээллийн сүлжээний хөгжил нь мэдээллийн урсгалыг эрс хурдасгаж, хэрэглэгчид өөрийн хүссэн мэдээллээ хуваалцах, хариу авах боломжтой болсныг энэ зууны ололт гэж үзэж байна. Гэвч мэдээллийн урсгал түргэссэн ч тухайн нийгэмд ямар сэдэв, ямар асуудлыг чухалд тооцох вэ гэдгийг зарим талаар хэрэглэгчдээс шалтгаалахгүй зүйл болжээ.

Сошиал орчин дахь найз нарынхаа нийтэлсэн бүх мэдээллийг байнга унших цаг, боломж бидэнд байхгүй. Тиймээс компьютерын программ буюу алгоритмын тусламжтайгаар бидний Фейсбүүкийн хуудаснаа ямар мэдээлэл гарч ирж, ямар нь харагдахгүй байхыг бидний өмнөөс шийддэг. Энэхүү алгоритмыг инженер, дата аналист, нийгмийн судлаачид хамтран зохиож, лайк дарах, хариу үйлдэл хийх, бусдад дамжуулах магадлал бүхий нийтлэлүүдийг тухайн хүнд илүү түлхүү харуулдаг.

155 Nick, 2019156 Nathouse, 2021

Зураг 21. Дэлхийн шилдэг вебсайтууд

Эх сурвалж:Nick (2019) www.visualcapitalist.com/

283


МОД

УЛЬ

4

Үүний үр дүнд бид тодорхой мэдээллийн бөмбөлөгт хашигдаж, илүү өргөн цар хүрээ бүхий мэдээлэл, өөр байр суурь бүхий эх сурвалжийг хүлээн авах боломжгүй болсоор байдаг. Үүнээс гадна фейсбүүк тэргүүтэй нийгмийн сүлжээний мэргэжилтнүүд хэрэглэгчдийнхээ идэвх оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор алгоритмыг байнга өөрчилж байдаг.

Өөрийн үүсгэсэн цахим хаяг, хуудсаар дамжуулан өдөр бүр түгээж буй мэдээлэлд итгэж, тэрхүү мэдээлэлд эсрэг байр суурьтай байх, эсвэл өөр эх сурвалж байж болох талаар бид тэр бүр бодож үздэггүй байна. Үүнийг мэдээллийн бөмбөлөг гэж нэрлэдэг. Зарим үед “шүүлтүүрэн бөмбөлөг” (bubble filter), эсвэл цуурайн танхим (echo-chamber) гэж ч нэрлэдэг. Мэдээллийн бөмбөлөгт орсон хүмүүс өөрсдийгөө мэдээлэлтэй байгаа хэмээн итгэдэг боловч зөвхөн өөрийн байр суурь, үзэл бодол, сонирхлын хувьд нийцтэй хүрээллээс тодорхой төрлийн мэдээллийг хүлээн авдаг байна.

Нийгмийн сүлжээнд бид ямар мэдээлэл хүртэхийг алгоритм хэрхэн шийддэг вэ? Фэйсбүүк болон нийгмийн бусад сүлжээнд ажиллаж буй хүмүүс нэг зүйлийг мэддэг: бидэнд сошиал орчин дахь найз нарын нийтэлсэн бүх мэдээллийг байнга унших зав, боломж байхгүй. Тийм ч учраас тэд компьютерын программ буюу алгоритмын тусламжтайгаар, бидний нүүр номын хуудаснаа ямар мэдээлэл гарч ирж, ямар нь харагдахгүй байхыг бидний өмнөөс шийддэг. Энэхүү алгоритмыг инженер, дата аналист, нийгмийн судлаачид хамтран зохиож, лайк дарах, хариу үйлдэл хийх, бусдад дамжуулах магадлал бүхий нийтлэлүүдийг тухайн хүнд илүү харуулдаг. Үүний үр дүнд бид тодорхой мэдээллийн бөмбөгөнд хашигдаж, илүү өргөн цар хүрээ бүхий мэдээлэл, өөр байр суурь бүхий эх сурвалжийг хүлээн авах боломжгүй болдог. Фэйсбуук хэрэглэгчдийнхээ идэвх оролцоог ихэсгэх зорилгоор алгоритмаа байнга өөрчилж байдаг. Учир нь хэрэглэгч нийгмийн сүлжээнд хэдий чинээ удаан хугацааг зарцуулна, төдий чинээ олон зар, сурталчилгааг үзнэ, тэр хэмжээгээрээ Фэйсбуукийн орлого нэмэгдэнэ. Мэдээллийн бөмбөлгөөс ангижирч, олон янзын нийтлэл харахыг хүсвэл, өөрийн хуудасны тохиргоог өөрчилж, “Top Stories” хэмээх сонголтыг “Most Recent” болгож болох юм. Аль нь хуурамч мэдээ вэ? Хуурамч мэдээ нь ердийн л нэг мэдээ шиг харагддаг боловч агуулгын хувьд мушгин гуйвуулсан, зориудаар баримтыг орхигдуулсан, худал мэдээлэл агуулсан байдаг. “Жинхэнэ” мэдээ баримтыг аль болох нямбай, бүрэн дүүрэн мэдээлэхийг зорьдог бол хуурамч мэдээнд буруу мэдээллийг баримттай хольж, худал зүйлийг мэдээ болгож цацдаг. Ихэнх хуурамч мэдээг дараах гурван ангиллын аль нэгэнд багтаах боломжтой байдаг: бодит байдлын мушгин гуйвуулалт, өргөн хүрээний хууран мэхлэлт, шог наргиан. Бодит байдлын мушгин гуйвуулалтыг уламжлалт мэдээллийн хэрэгсэл болон нийгмийн сүлжээний аль алинд нь түгээдэг. Жишээлбэл нягтлаагүй мэдээ, дуулиан, анхаарал татах зорилго бүхий хүчтэй гарчиг зэргийг ашиглаж борлуулалтаа өсгөх аргыг шар хэвлэлд түгээмэл ашигладаг. Өргөн хүрээний хууран мэхлэлт нь санаатайгаар зохиосон зүйл байх бөгөөд нийгмийн сүлжээнд түгээмэл ашиглаж, эдгээрийг нь уламжлалт мэдээллийн хэрэгслээр шүүрэн авч нийтлэх нь элбэг байдаг. Шог наргиан нь хошигнох, элэглэх зорилго агуулдгаараа бодит байдлын мушгин гуйвуулалтаас ялгаатай. Ийм материал хошин шогийн сэтгүүлд нийтлэгдэх тохиолдолд хошигнох, элэглэх зорилгоор “давсалсан” буюу хэтрүүлсэн мэдээлэл гэдгийг уншигч ихэнхдээ ойлгоно. Гэвч эдгээр төрлийн мэдээллийг өөр сувгаар цацахдаа анхдагч агуулгаас салгаж түгээвэл зарим хүн санааг нь үл ойлгож, шууд хүлээж авах нь бий.

284

МОДУЛЬ 4


“НИЙГМИЙН СҮЛЖЭЭН ДЭХ МИНИЙ ТӨРХ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц, LCD, нөүтбүүк• Интернэт

Бэлтгэх зүйлс• Нийгмийн сүлжээ дэх дүр төрх дасгалын

хуудас (Оролцогчдын тоогоор)


Алхам 1: Багш оролцогчдыг хосоор нь хуваана. Дараах тайлбарыг өгч, оролцогч бүрд бөглөх хүснэгтийг тарааж өгнө. (5 мин)

Бусдад түгээсэн буюу share хийсэн агуулгаас тухайн хүний сонирхлын талаар үргэлж ямар нэг мэдээлэл олж авах боломжтой байдаг. Уг хүн бусдад ямар төрлийн мэдээллийг шэйрэлж байгааг Фэйсбүүк дэх хүн бүр харах боломжтой (хэрэв тохиргоогоо “олон нийтийнх буюу public” хэмээн сонгосон байвал).

НИЙГМИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ МИНИЙ ТӨРХ ДАСГАЛ АЖЛЫН ХУУДАС

Хосоороо болсон хамтрагчийнхаа фб таймлайн дээрх мэдээллийг ашиглан доорх хүснэгтийг 10 минутын хугацаанд бөглөнө үү.

ФБ нэр Мессеж буюу үндсэн санаа

Ямар зорилготойгоор шэйрэлсэн байж

болох вэ?

Сонирхолтой эсэх1 - 10

Хувийн шинжтэймэдээлэл эсэх

1 - 10

Эдгээр жишээнээс ямар санаа, мэдээллийг олж авсан бэ? Эдгээрийг тухайн хүн яагаад, ямар зорилгоор бусдад дамжуулсан хэмээн бодож байна вэ? Энэ нь чиний хувьд хэр утга учир, ач холбогдолтой вэ? Жишээнүүд хөндлөнгийн хүнд хэр сонирхолтой, мөн хувийн орон зайн түвшинд үнэлж оноо өгөөрэй. Өөрт чинь хэдий чинээ сонирхолтой мэдээлэл байна, төдий

285


МОД

УЛЬ

4

чинээ өндөр оноо өгнө. Мөн хэдий чиний хувийн шинжтэй мэдээлэл байна, төдий чинээ оноо нь өндөр байна гэдгийг багш тайлбарлана.

Алхам 2: Хосоороо болсон оролцогчид бие биеийнхээ фейсбүүк хаяг руу орох ба тарааж өгсөн нийгмийн сүлжээний миний төрх дасгал ажлын даалгаврыг гүйцэтгэнэ. (10 мин)

Багшийн нэмэлт мэдээлэл: Багш тусламж хэрэгтэй оролцогчид зөвлөж тусална.

Алхам 3: Оролцогчдоос сайн дураар нь бөглөсөн хүснэгтээ танилцуулах юм. Багш чиглүүлж, удирдана. (15 мин)

ХУУРАМЧ МЭДЭЭ





ЛЕКЦИЙН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ АГУУЛГА, ТАЙЛБАР (ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ-60 мин)

Нийгмийн сүлжээ хуурамч мэдээний давалгаанд хэрхэн нөлөөлсөн бэ? Хуурамч мэдээлэл шинэ зүйл огт биш боловч интернэтийн эринд жинхэнэ утгаараа цэцэглэж байна. Хэрэв та ихэнх мэдээллээ нийгмийн сүлжээнээс авдаг бол нэлээд хэмжээний зохиомол, хуурамч, мушгин гуйвуулсан, таамагласан агуулгад өртдөг гэсэн үг. Нийгмийн сүлжээ нь хуурамч мэдээллийг уламжлалт хэрэгслээс илүү хурдтайгаар түгээх чадалтай. Учир нь ийм мэдээлэл бусад “чухал” мэдээг бодвол илүү дуулиантай, хурц санагддаг, мөн сэтгэл хөдлөл, айдаст дөрөөлдөг. Нийгмийн сүлжээ нь мэдээллийг бусдад түгээх боломжийг олгодог. Тийнхүү түгээсэн мэдээлэл нь үнэн ч бай, худал ч бай, энэ тухай түгээсэн хүн нь мэдэж ч болно, мэдэхгүй байж ч болно. Энэ л хуурамч мэдээллийн гол асуудал юм. Хэрэглэгчид мэдээлэл түгээхтэй холбоотой хариуцлагыг хүлээдэг. Тиймээс тэд буруу мэдээллийн урсгалыг хялбархан нээх, эсвэл хаах боломжтой. Хуурамч мэдээллийг бусдад түгээхгүй байснаараа олон сая хэрэглэгч, олон нийтийн санаа бодолд үзүүлж буй хуурамч мэдээллийн нөлөөг хянах боломжтой.

Хуурамч мэдээ хүмүүст хэрхэн нөлөөлдөг вэ? Хуурамч мэдээ бүр ертөнцийг үзэх бидний үзэлд нөлөөлж байдаг учир ийм мэдээний үр нөлөөг нэлээд бодитой гэж хэлж болно. Олон нийтийн санаа бодолд нөлөөлөх зорилгоор бэлтгэсэн хуурамч мэдээлэл ихэнхдээ маш хүчтэй бөгөөд үр дүнтэй байдаг. Ийм мэдээ хүмүүсийн сэтгэл хөдлөлөөр тоглох зорилгыг агуулдаг. Өөрөөр хэлбэл хэсэг бүлэг хүн, байгууллагын эсрэг, эсвэл бүр өөр бусад улс орны эсрэг өдөөн турхирах, уур хүргэх, айдас төрүүлэх нь хуурамч мэдээ үйлдвэрлэгчдийн үндсэн зорилго юм. Маш олон тохиолдолд хуурамч мэдээ тухайн цагт оршин буй, эсвэл урт хугацаанд бугшсан айдас, болгоомжлолыг дэврээх зорилготой байдаг. Зарим үед хуурамч мэдээг илрүүлж, тайлбарласан ч, бусдын итгэл үнэмшил, хандлагад нөлөөлсөөр байдаг тул ийм төрлийн мэдээний хор уршиг асар их юм.

286

МОДУЛЬ 4


Нийгмийн мэдээллийн сүлжээний хэрэглэгчдийг хувь хүн, компани, бүлэг хүмүүс бүрдүүлдэг бөгөөд тэд агуулгыг бий болгож, хуваалцдаг. Түгээж буй утга санаа нь ихэнхдээ бичвэр, зураг дүрс, мөн хуваалцсан холбоос, видео, дуу авиа зэргээр илэрхийлэгддэг. Сүүлийн 10 гаруй жилийн дотор интернэт, ухаалаг утас, технологийн хөгжлийн нөлөөгөөр нийгмийн мэдээллийн сүлжээний хэрэглээ дэлхий даяар тэр бумаар хэмжигдэх хэмжээнд хүрсэн юм. Ингээд нягтлан шалгах явцдаа илүү үр дүнтэй байхын тулд дараах зөвлөмжийг анхаарахыг сануулна.

1. Зургаар нягтлан шалгахад өгөх зөвлөмж: Зургийн мэдээллийг цуглуулж, зургаар аливаа мэдээллийг шалгахдаа дараах зүйлсийг өөрөөсөө асуугаарай.- Зургийг хаана анх хэрэглэсэн бэ? (Таны төсөөлж байснаас өмнөх хугацаа гарч ирэв

үү?)- Ямар агуулгаар анх ашиглагдаж байсан зураг вэ? (Зарим үед Сирийн болон

Афганистаны дайны хуучин зургуудыг өөр гарчиг, тайлбартайгаар дахин гарах нь бий.)

- Зурагт хүмүүс юу өмсөж байна вэ? Хүмүүсийн өмсөж буй хувцаслалт тухайн зураг авсан гэх улсын нийтлэг хэв загварт нийцэж байна уу? Жишээ нь Монголд авсан гэх зурагт хүмүүсийн хувцас Монгол хүний нийтлэг төрхтэй нийцэж байна уу? гэдгийг анзаарах.

- Цаг агаарын байдал ямархуу харагдаж байна вэ? Тухайн улирлын цаг агаарын байдалтай, зураг дахь цаг агаарын байдал нийцэж байгаа эсэхийг анзаарах гэж оролдоорой.

- Замын тэмдэг тэмдэглэгээ, дэлгүүрийн хаяг, зурагт хуудас зэргийг анхаар! Ийм тэмдэг тэмдэглэгээнд дүрслэгдсэн хэл тухайн зургийг авсан гэх газрын нийтлэг хэл, орчинтой нийцэх эсэх.

- Гэрлийн тусгал, хугарлыг анзаар. Ижил байршилд байх объектууд ижил гэрлийн тусгалтай байгаа эсэх эсвэл аль нэг зүйлд илүү гэрэлтэй харагдаж байгаа эсэхийг хар. Ихэнхдээ ийм гэрлийн хугарал, тусгалын алдаа нь засвар хийсэн зураг дээр л гардаг.

- Хүний эсвэл эд юмсын харьцаа болон дүрслэлд ямар нэг гажиг гарсан эсэх. Ийм алдаа мөн л засвар хийсэн зурагт гардаг.

- Гэрэл, өнгө болон түүнд тусах байгалийн сүүдэр янз бүр болж харагдах, давтагдаж байгаа эсэх. Ихэвчлэн зургийн программуудад аливаа дүрслэлийг устгасан эсвэл нэмсэн тохиолдолд гэрэл, өнгө, сүүдрийн алдаа гарсан байдаг.

2. Видеог ч бас зарим нэг цахим хайлтын системийн тусламжтай нягтлан шалгаж болдог. Учир нь зарим хүн Youtube-ээс видео татаж аваад, засаж танан Facebook-т өөр мэдээлэл, тайлбартайгаар оруулдаг.

Энэ тохиолдолд видео бичлэгийн эх сурвалжийг нягтлах хэд хэдэн арга хэрэгслүүд бий. Тухайлбал “Amnesty International”-с гаргаж хөгжүүлсэн Youtube Data Viewer хэмээх хэрэгсэл юм. Хэдийгээр бага зэрэг хязгаарлагдмал үйлдэлтэй боловч ашиглахад тун хялбар.

https://citizenevidence.amnestyusa.org/ хаягт хандсанаар, дараах цонх гарч ирнэ. Хайлтын нүдэнд тухайн YouTube-д цацагдсан видеоны холбоосыг хуулж оруулан, GO товчлуурыг дарснаар хайлтыг хийх болно.

Жишээ:1. “Бүргэд нялх хүүхэд шүүрчээ” гэх бичлэг. Холбоос: https://www.youtube.com/

watch?v=CE0Q904gtMI2. Ромын Пап лам Франсис, ширээн дээрх бүтээлгээр илбэ үзүүлсэн нь хэмээх бичлэг.

Холбоос: https://www.youtube.com/watch?v=yR1MbwVW-ps

287


МОД

УЛЬ

4

Нийгмийн мэдээллийн хэрэгслээр гарч байгаа олон агуулгыг бэлтгэгдсэн/мэргэжсэн сэтгүүлчид бүтээдэггүй тул эдгээр агуулгууд нь аливаа баримтуудыг хольж хутгасан, хагас үнэн, цуу яриа эсвэл худал мэдээллийг агуулсан байдаг.

Ихэнх тохиолдолд эдгээр агуулгыг үйлдвэрлэгчид, бүтээгчид эсвэл ийм агуулгуудыг цааш нь тарааж, хуваалцаж байгаа хүмүүс үүнийг тэр бүр мэддэггүй, тэд «цэвэр ухамсраараа» эсвэл сэтгэлийн хөдлөлөөрөө цааш тараагаад сууж байдаг гэдгийг дүгнэн хэлнэ.

Нийгмийн сүлжээнээс мэдээлэл авах хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байгаа энэ цаг үед FACTCHECK сайтын редакц нь мэргэжлийн түвшинд баримтыг нягтлан шалгаж, энэ нь иргэдэд мэдээллийн үнэн зөвийг ялган хүлээн авах, аливаа мэдээлэлд шүүмжлэлтэй хандахад тус болж байна. Хамгийн эхэнд https://factcheck.mn/ сайтад нэвтрэх шаардлагатай бөгөөд иргэд өөрийн мэдээллээ шалгуулах бүрэн боломжтой. Тэгвэл энэхүү сайт нь ямар мэдээллийг нягталж, шалгадаг вэ?

Түгээгчийг нягталдагЮуны өмнө эхлээд тухайн мэдээлэл түгээгчийн хаягийг нягталдаг. Уг сайт эсвэл хувь хаяг (аккаунт) хэр удаан үйл ажиллагаа явуулж байна вэ, URL буюу холбоос нь бодит уу, тухайн хаяг ямар түүх, хэдэн дагагчтай зэргийг нягтлахаас гадна өнөөг хүртэл нийтлэгдсэн нийтлэлүүдийг нь шалгадаг. Мөн вэбсайт дээр өөр юу юу нийтлэгдсэн, эрхлэн гаргагч/хариуцагчдын нэр, хаяг байгаа эсэхийг хардаг. Энэ бүх мэдээллүүд илгээгчийн хэр найдвартай, итгэж болох талаар мэдээллүүдийг агуулж байдаг.

Агуулгыг нягталдагТухайн мэдээллийн огноог нягталдаг. Олон нийтэд түгээгдэж буй огноо болон тухайн мэдээллийн нийтлэгдсэн цаг хугацааг шалгадаг. Мөн мэдээллийн гарчиг, агуулга хоорондоо таарч байгаа эсэхийг шалгадаг. Ингэхдээ уг гарчгийг хэтрүүлсэн эсвэл дэвшүүлсэн асуудал, таамаглал нь тухайн агуулгад тусгагдсан баримтуудтай тохироогүй, хэтрүүлэгтэй байгаа эсэхийг нягталдаг.

Өгөгдлийг нягталдагТоо, баримт, өгөгдлүүдийг шалгадаг. Уг материал ямар эх сурвалж дээр суурилсан байна вэ? Тэд зөв эш татсан уу? Баримт нь цаадах агуулгатайгаа зөрчилдөж байна уу? зэрэг асуултыг өөрсдөдөө тавьдаг. Шаардлагатай тохиолдолд бусад эх сурвалжаас асуух, эсвэл шинжээч, эрх бүхий байгууллагатай холбоо барьж байгаа өгөгдлүүдийг давхар шалгадаг.

Зураг, видеог нягталдагЗураг, видеог нягталж шалгадаг. Фото зураг нь агуулгадаа нийцэж байна уу? Зургийг үнэхээр тухайн газарт авсан байна уу? зэргийг нягталдаг. Сурталчилгааны самбар, замын хөдөлгөөний тэмдэг, автомашины улсын дугаар зэргийг сэжүүр болгон ашигладаг. Бид зураг, видеог нягталж, шалгахын тулд нийтлэг техник, хэрэгслүүдийг ашигладаг. Эргэлзээтэй видеонууд дээр дээрхтэй ижил төстэй үйл ажиллагаа явуулдаг. Бид өөрсдийн эх сурвалж, ажлын арга барилаа баримтжуулдаг.157

157 БХАН, Хэвлэлийн хүрээлэн. (2020). Хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн суурь боловсрол олгох арга зүй. Улаанбаатар.

Зураг 22. Youtube dataViewer

288

МОДУЛЬ 4


Хувь хүн бүр нийгмийн сүлжээнээс авсан хуурамч гэж бодсон мэдээллээ илгээн шалгуулах боломжтой.

Жишээлбэл, хамгийн сүүлд нягталсан мэдээллийг харвал: Үзвэр үйлчилгээ, амралтын газар, баар ресторанууд нээгдлээ - ХУДАЛ

“Miniih-Минийх” нэртэй фэйсбүүк хуудсаар өнөөдөр “Үзвэр үйлчилгээ, амралтын газар, баар ресторанууд нээгдлээ” гэсэн гарчигтай kaka.mn гэсэн веб хуудасны мэдээг хуваалцжээ. Энэхүү мэдээллийг нягталлаа.

Miniih-Минийх нэртэй фэйсбүүк хуудсаар нийтэлсэн уг мэдээлэлд 66 хүн хариу үйлдэл үзүүлж, 60 хүн сэтгэгдэл бичиж, 16 хүн хуваалцжээ. Хуваалцсан хүмүүсийн нийтлэлийг харвал мэдээлэлд итгэсэн нь дийлэнх байв.

Тухайн мэдээллийн линкээр дарж орвол “Цахилгаан бараа, тавилга, гар утасны төвлөрсөн худалдаа, түргэн үйлчилгээний цэг, цанын баазын үйлчилгээг нээлээ” гэсэн гарчигтай мэдээ байх бөгөөд Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын нэгдүгээр сарын 16-ны өдөр гаргасан шийдвэрийг нийтэлсэн байв.

Уг мэдээлэлд үзвэр үйлчилгээ, амралтын газар, баар ресторанууд нээх талаар дурдаагүй бөгөөд гарчиг болон мэдээ агуулгын хувьд зөрөлдөж, төөрөгдүүлж байна.

Нийслэлийн Засаг дарга Д.Сумъяабазар бямба гарагт өгсөн мэдээлэлдээ цахилгаан бараа, тавилга, гар утасны төвлөрсөн худалдаа, түргэн үйлчилгээний цэг, цанын баазын үйлчилгээг нээх боловч дараах салбарын ААН-үүд хаалттай хэвээр байна гэдгийг мэдээлсэн.158 Үүнд,

1. Бүх төрлийн хувцас, гэр ахуйн бараа, бөс бараа, гоо сайхны бараа, тоглоом/

2. Олон нийтийг хамарсан хурал, жагсаал, цуглаан, аялал зугаалга, тэмцээн уралдаан, хурим найр, цайллага, хүлээн авалт

3. Бүх төрлийн баар

158 https://factcheck.mn/post/3666

Зураг 24. Худалд мэдээллийн жишээ 1

Зураг 25. Худал мэдээлэлд үзүүлж буй хариу үйлдэл

Зураг 23. Factcheck сайт

289


МОД

УЛЬ

4

4. Өргөтгөсөн болон үзэсгэлэн худалдаа5. Цахим болон бүх төрлийн тоглоомын үйлчилгээ6. Спортын арга хэмжээ /заал, фитнес, бүжиг, иогийн клуб/7. Саун, бассейн8. Шашны зан үйл /гандан, сүм хийд, мөргөлийн газрууд/9. Урлаг соёл, үзвэр үйлчилгээ10. Үсчин, гоо сайхан, хумс засал11. Бариа засал, массажны газар, алжаал тайлах төв12. Амралт, жуулчны бааз, зочид буудал, дэн буудал13. Нийтийн халуун ус14. 5-аас дээш хүнтэй танхимын болон үйлдвэрлэлийн сургалт багтаж байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл дээрх мэдээлэл худал гарчгаар иргэдийг төөрөгдүүлсэн байна.




Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц, LCD, нөүтбүүк• Самбарын цаас• Өнгийн маркер (15 ширхэг)• Интернэт • Стикер цаас

Бэлтгэх зүйлс• Сэдвийг хувилж бэлтгэх


Алхам 1: Багш дараах 5н цаг үеийн сэдвийг баг бүрд тарааж өгнө. (1 мин)- Эрүүл мэнд - Боловсрол - Спорт - Улс төр - Эдийн засаг

Алхам 2: Тухайн оногдсон сэдвийн дагуу сүүлийн үеийн мэдээг интернэтээс хайж нэг мэдээг сонгоно. Эх сурвалжаар montsame.mn ашиглана. (3 мин)

Алхам 3: Сонгож авсан мэдээндээ багийн гишүүд хоорондоо ярилцаад дээрх мэдээнд тавигдах шалгуурууд хангагдсан эсэхийг нягтална. Хэрэв дээрх шалгуурууд дутуу байгаа тохиолдолд нэмж, сайжруулах ямар хувилбар байж болох талаар хоорондоо ярилцаж, багийн ажлаа дэлгэц, самбарын цаасанд буулгах юм. (10 мин)

Алхам 4: Багш баг бүрээс хамгийн урт үстэй оролцогчийг багийн ажлаа танилцуулна гэдгийг чиглүүлэх юм. Тэгээд баг тус бүрээс тухайн тодорхойлолтод нийцсэн оролцогч бусдадаа багийн ажлаа танилцуулна. (10 мин)

290

МОДУЛЬ 4


Алхам 5: Оролцогчид өнөөдрийн хичээлээс олж авсан зүйлээ өнгийн стикер дээр бичиж дэлгэц цаасанд наана. Багш оролцогчдын сэтгэгдлийг уншиж, хичээлийг бататгаж дуусгаарай. Тэдэнд ямар нэгэн асуух асуулт байгаа эсэхийг лавлаарай. (2 мин)

Багшаас өгөх бататгал: Бид мэдээллийг өдөр тутамдаа авахдаа нийгмийн сүлжээг тогтмол ашиглаж байгаа. Тиймээс энэхүү байнга ашиглаж буй нийгмийн сүлжээндээ зөв, эерэг дүр төрхийг бүтээх нь хамгийн чухал. Хэрэв та өөрийгөө мэдээллийн бөмбөлөгт орсон гэж үзэж байгаа бол мэдээллийн бөмбөлгөөс ангижирч, олон янзын пост харахыг хүсвэл өөрийн хуудасны тохиргоог өөрчилж, “Top Stories” гэсэн сонголтыг “Most Recent” болгож болох юм.

291


МОД

УЛЬ

4

МЭДЭЭЛЭЛ, ХЭВЛЭЛИЙН МЭДЭЭ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Мэдээлэл эрж хайх, цуглуулах, цуглуулсан мэдээлэлтэйгээ ажиллах

Сэдэв 2. Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх

292

МОДУЛЬ 4


МЭДЭЭЛЭЛ ЭРЖ ХАЙХ, ЦУГЛУУЛАХ, ЦУГЛУУЛСАН МЭДЭЭЛЭЛТЭЙГЭЭ АЖИЛЛАХ


Лекц-Дасгал 60 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц- Дэлгэц, LCD, нөүтбүүк- Самбарын цаас - 5 ш - Маркер - 5 ш- Бичгийн хадаас эсвэл соронз - 6 ш

Бэлтгэх зүйлс• Хичээлийн агуулгаар PPT• Лекцийн агуулга-тараах материал


Алхам 1: Үйл ажиллагааны зааварчилгаа өгөх (2 мин) Аливаа мэдээллийн сангаас хэрэгцээт мэдээллээ оновчтойгоор олж авахад

бүтээлчээр хайлт хийж сурах нь шинэ мянганы иргэдийн хувьд заавал эзэмших ур чадварын нэг бөгөөд энэ чадвар нь гарцаагүй хэрэгцээ, шаардлагатай болоод байгаа юм. Тиймээс мэдээлэл хайх аргуудыг ашиглан богино хугацаанд, хүссэн мэдээллээ олж авах боломжийг энэ сэдвийн хүрээнд ярилцах болно. Та бүхний энэ талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээн ярилцсаны дараа лекцийн агуулгыг хүргэнэ. Дараа нь оновчтой хайлт хийх аргууд дээр туршилтыг хийн ажиллах болно.

Алхам 2: Миний мэддэг зүйл дасгал (10 мин) - Та бүхэн хэрэгтэй мэдээллээ хэрхэн хайдаг вэ? - оролцогчдоос хариултыг багш

самбарт хадсан самбарын цаасан дээр жагсаан бичнэ. - Дасгал нь 2 хэсгээс бүрдэх бөгөөд Google-н хайлтын системийг ямар түвшинд

ашиглаж буйг тодруулах зорилготой. Нэгдүгээрт, сурагчдаас Google ашиглан хайлт хийж байсан эсэхийг тодруулж асууна. Хоёрдугаарт, 2-3 сурагчийг Google хайлтыг хэрхэн ашигладгаа ангийн бусад суралцагчдадаа тайлбарлахыг хүснэ. Суралцагчдын жишээтэй танилцсаны дараагаар Google-с хайлт хийх илүү олон боломж байдгийг танилцуулах болно

Алхам 3: Лекцийн агуулга (30 мин)

ЛЕКЦИЙН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ АГУУЛГА, ТАЙЛБАР

Интернэт үүссэн цагаас эхлэн хүмүүсийн мэдээлэл авах, түгээх болон мэдээлэлд оролцох үйл ажиллагаанд томоохон хувьсал авчирсан. Өдрөөс өдөрт интернэтэд холбогдох хэрэглэгчдийн тоо нэмэгдээд зогсохгүй, мэдээлэл түгээх суваг, түүнд орж буй мэдээллүүд тасралтгүй өссөөр байдгийг олон янзын статистикаас харж болно.

Жишээлбэл, 2019 оны 10 дугаар сарын байдлаар дэлхийн хүн амын 58 хувь буюу 4.48 тэрбум хүн интернэтэд холбогдоод байна. Харин хэрэглэгчдийн дийлэнх нь Google хайлтын системийг хэрэглэдэг бөгөөд дэлхий даяар нэг өдөрт 3.5 тэрбум хайлт (жилд 1.2 триллион)

293


МОД

УЛЬ

4

хийгддэг. Энэ их өсөлттэй, өргөжин тэлж буй мэдээллийн сангаас хайлт хийж сурах нь шинэ мянганы иргэдийн хувьд заавал эзэмших ур чадварын нэг, гарцаагүй шаардлага юм. Тиймээс дараах аргуудыг ашиглан мэдээллийг хайх нь богино хугацаанд, хүссэн мэдээллээ олж авах боломжийг бүрдүүлж өгч байгаа юм.

Google нь хэрэглэгчдэдээ 1) бичгээр буюу текстээр, 2) зургаар, 3) дуу хоолойгоор аливаа мэдээллийг хайх боломжийг олгосон байдаг.

1. Хашилт хэрэглэх мэдээллээ олж авах Хайж буй түлхүүр үгийг (түлхүүр үг гэдэгт хайж байгаа үгийг ойлгоно) хашилтад хийж

хайх нь хайлтыг илүү оновчтой болгож өгдөг. Google-н хайлт хийх цонхонд “түлхүүр үг1 түлхүүр үг2” хэмээн хашилтад бичиж хайна. Жишээ нь Залуучуудын сайн дурын оролцоо эсвэл “Залуучуудын сайн дурын оролцоо” гэсэн хоёр хайлтын ялгаа нь зөвхөн хашилт. Гэвч хайлтын үр дүн нь тэс ондоо тооны илэрц харуулах болно.

2. Хасах тэмдэг ашиглах Шаардлагагүй олон илэрц гарч буй тохиолдолд хайлтын хүрээг хумих зорилгоор энэ

аргыг ашигладаг. -Түлхүүр үг гэсэн загвараар буюу хайж буй үгийн өмнө хасах тэмдэг бичнэ. Жишээ нь Нийтийн өмч гэх үгээр хайлт хийхэд Нийтийн өмчийн хуваарилалт гэсэн илэрц давхар гарч ирдэг. Энэ үед -хуваарилалт хэмээн (-) тэмдэг оруулан хайвал, хайсан илэрцүүдээс хуваарилалт гэсэн үг хасагдаж гарч ирэх болно.

3. Файлын төрлийг зааж өгөх Тодорхой файлын төрлөөр хайж олох тохиолдолд энэ аргыг хэрэглэнэ. Тухайлбал

бичвэр буюу Microsoft Word файл хайх бол filetype:doc гэж бичих бөгөөд PDF өргөтгөлтэй файл хайх бол filetype:pdf гэж бичин хайна. Энэ мэтээр xls, ppt, rtf, ps, dwf, kml, kmz, mp4, mov, vob, mpeg, ts, swf зэрэг файлуудыг хайж болно.

4. Тодорхой хэсэгт орсон үгээр хайх Intitle:Түлхүүр үг буюу intitle:дуучин Реппер Gee гэж хайвал гарчиг дотор дуучин Реппер

Gee гэж үг орсон бүх хуудаснууд гарч ирнэ. Үүний адилаар inbody:дуучин Реппер Gee болон intext:дуучин Реппер Gee, inurl:дуучин Реппер Gee гэх мэтээр бусад тодорхой хэсгүүдэд орсон үгсээр хайж болно.

5. Тодорхой сайтаас хайх Зөвхөн тодорхой нэг веб сайтад гарсан мэдээллийг хайх тохиолдолд энэ аргыг

хэрэглэнэ. Тухайлбал, www.icon.mn веб сайтад нийтлэгдсэн “ерөнхий боловсрол”-той холбоотой мэдээллийг хайхын тулд site:icon.mn ерөнхий боловсрол гэсэн хэлбэрээр хайлтыг хийнэ.

6. Харьцуулсан мэдээлэл олох Хоёроос дээш тооны зүйлсийг харьцуулсан мэдээллийг хялбар, хурдан хугацаанд олж

авахын тулд энэ аргыг хэрэглэдэг. Жишээ нь Samsung OR iPhone гэсэн түлхүүр үгээр хайлт хийхэд энэ хоёр брэндийн харьцуулалт, давуу болон сул талын тухай мэдээллүүд гарч ирдэг. Гэвч энэ төрлийн хайлт нь Монгол хэл дээр төдийлөн оновчтой илэрдэггүй. Харин эдгээр үг хамтдаа орсон бичвэрүүд түрүүлж илрэх гэсэн тохиолдлоор ашиглаж болно.

Дээрх аргуудаас гадна Google Advanced Search-г ашиглаж болох бөгөөд дээрхтэй ижил үр дүнтэй. Мөн хайлтыг цаг хугацаа, хэлээр хязгаарлах зэрэг боломжууд бий.

www.google.com/advanced_search гэсэн холбоосоор дамжин орж бичгийн буюу текст мэдээллийг хугацаа, байршил, түлхүүр үгийн сонголт зэрэг дээрх шалгууруудаар шүүн хайж болно. Түүнчлэн www.google.com/advanced_image_search холбоосоор дамжуулан зургийн өнгө, хэмжээ, хэлбэр зэргийг тодорхой заасан хайлтыг хийх боломжтой.

294

МОДУЛЬ 4


Google-н хэрэглэгчдэдээ олгож буй өөр бусад боломжуудаас дурдвал мэдээ хайх Google News, эрдэм шинжилгээ, судалгааны бүтээл хайх Google Scholar, ном хайх Google Books, видео хайх Goo-gle Videos, хуучны сонинууд хайх Google Newspaper, үйлчилгээнд зориулсан Google flights зэрэг төрөлжсөн хайлтууд юм. Гэхдээ эдгээр нь англи хэл дээр илүүтэй ашиглах боломжтой байна.

Нэмэлтээр судлах материал, эх сурвалжGoogle дээр оновчтой хайлт хийх тухай дэлгэрэнгүй мэдээллийг Google-н өөрийн албан ёсны тусламжийн хэсгээс дараах холбоосоор орон англи хэл дээр үзэх боломжтой. https://support.google.com/websearch/?hl=en#topic=

Олон нийтийн оролцоо /“Хаштаг” (#Hashtag) хэрэглэж сурах талаар: Олон нийтийн оролцоо гэдэг нь олон нийт идэвхтэй арга хэмжээ хэрэгжүүлж, төрийн шийдвэрт нөлөөлөхийг хэлнэ. Ийм арга хэмжээнд жагсаал хийх, эсэргүүцлийн цуглаан зохион байгуулах, сонин хэвлэлийн эзэд, төрийн байгууллага албан тушаалтанд хандан захидал илгээлт явуулах, ухуулах хуудас, товхимол хэвлүүлэх, нийгмийн сүлжээг ашиглан мэдээлэл тvгээх зэрэг хамрагдана.

Шинэ үеийн мэдээллийн платформ бол бусадтай бодол санаагаа хуваалцах гайхамшигтай боломж билээ. Тиймээс ч олон хүний харилцах дуртай арга хэрэгсэл болоод байна. Жишээлбэл, Малала Юсуфзай эмэгтэйчүүд болон залуучуудын эрхийн төлөөх тэмцэлдээ Твиттер сүлжээг өргөнөөр ашигласан. Харин Монголд Ч.Ганжавхлан хүүхэд хамгаалах хөгжлийн төв “Ид шидийн орон” барихдаа фейсбүүк сүлжээг ашигласан байна. Тодорхой асуудалд бусдын анхаарлыг шуурхай хандуулахад нийгмийн сүлжээг ашигладаг болох нь харагдаж байна.

Нийгэмд ихээр яригдаж буй асуудлын талаар мэдээллийн платформ ашиглан санаа бодлоо илэрхийлэх боломж олгодог зүйл бол чагт тэмдэг буюу Хаштаг (Hashtag) юм. Хаштаг (Hashtag) нь бидэнд нийтлэлээ ижил сэдвийн хүрээнд бусад нийтлэлтэй холбох замаар бидний үзэл бодол, санал санаачилга, үйл ажиллагаанд бусдын анхаарлыг хандуулах боломжийг олгодог. Жишээлбэл, довтлогч 3 удаа гоол хийсэн хөл бөмбөгийн сүүлийн тэмцээний дүрс бичлэгийг бусадтай хуваалцахыг хүсвэл бичлэгийн тайлбар хэсэгт “#football” болон “#hattrick” гэсэн хаштагийг оруулснаар хөл бөмбөг сонирхогчдод бичлэгийг амархан олж үзэх, боломжийг олгоно. Дэлхий дахинаа хаштагийг /hashtag/ сурталчилгааны үйл ажиллагаанд ашигладаг жишээ цөөнгүй бий. Нэгдмэл зорилготой олон нийт бие биеэ дэмжих хамтдаа оролцох нь хаштаг (Hashtag)-ын зорилго юм. Хонг Конгийн их сургуулийн оюутнууд 2014 оны ардчиллын эсэргүүцлийн жагсаалын үед “#umbrellarevolution” хаштагийг (Hashtag) тойрон жагссан, Чилийн их сургуулийн оюутнууд боловсролын шинэчлэлийн төлөөх хөдөлгөөндөө “#MovimientoEstudiantil” хаштаг (Hashtag)-ыг ашигласан. Монголын улсад хаштаг (Hashtag)-ыг хамгийн түгээмэл байдлаар ашигласан тохиолдол бол 2019 онд #Pray4Dulguun агуулгыг байршуулах замаар нийгмийн сүлжээнд уг асуудлыг түгээж хандив цуглуулж байсан юм. Аливаа асуудлыг сурталчлан таниулахад хаштагийг /hashtag/ ашиглах нь өөрийнхөө санааг

Зураг 26. Google хайлт

295


МОД

УЛЬ

4

бусдад хүргэх гайхалтай арга бөгөөд алдартай одод, олны танил нөлөө бүхий хүмүүс хүчтэй дэмжсэнээр маш богино хугацаанд дэлхий дахины дэмжлэгийг авах боломжтой юм.

Алхам 4: Оновчтой нөлөөлөл хийх арга (15 мин) - Энэ дасгалд анги нийтээр ажиллана. - Нийгэмд хэрэгжүүлэхийг хүссэн асуудлын талаарх компанит ажлаа тодорхойлж

бичнэ. Жишээлбэл, анхаарал хандуулахыг хүссэн асуудлын талаарх мэдээлэл оруулна гэх мэт байж болно.

- Хүн бүр 1-2 минут бодсоны дараа багш 2 сурагчийг самбарын санамсаргүй байдлаар дуудан урьж тэр 2 сурагч бусад оролцогчдын хэлсэн санааг самбарт бэлтгэсэн том цаасан дээр жагсаан бичнэ.

- Дараах асуултын хүрээнд ярилцана. Үүнд: - Ямар асуудалд анхаарал хандуулахыг хүсэж байна вэ?- Энэхүү асуудал нийгмийн ямар хэсэгт нөлөөлөх вэ?- Тухайн асуудалд яаж хандахыг хүсэж байна вэ?- Тухайн асуудлын талаар мэдлэг ойлголтыг дээшлүүлэхийн тулд хэвлэл

мэдээллийн ямар хэрэгслийг ашиглах вэ? Ямар аргаар?Тухайлбал та нарын цаг тутам мэдээлэл хүлээн авдаг, харилцдаг ямар түгээмэл платформ байна вэ? Үүнийг бид хэрхэн ашиглаж болох вэ

- Таныг дэмжих сүлжээнд хэн байх вэ?- Та компанит ажилдаа ямар хаштаг /hashtag/ үүсгэх вэ?- Хаштаг үүсгэх тал дээр оролцогчдын түрүүлж гаргасан 2-3 санааг цуглуулан

удирдагч 2 сурагч санал авах байдлаар хаштагийг сонгоно. - Нийгмийн сүлжээнд мэдээлэл үүсгэх, цуглуулсан мэдээлэлтэйгээ ажиллаж

цаашид нөлөөлөл үзүүлэх кампанит ажлын талаар суралцагчдаар бие даан хийх даалгавар өгнө.

Алхам 5: Дүгнэлт (3 мин) Энэ сургалтаас хамгийн чухал зүйл юу байв? Нэг үгээр хэлнэ үү?

МЭДЭЭЛЭЛД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ


Лекц-Дасгал 60 мин Заавал

Шаардлагатай нөөц• Техник хэрэгсэл • Самбарын цаас - 5 ш • А4 ийн өнгийн цаас - 20 ш• Стикер цаас - 3-4 өнгө, ахиу

хэмжээгээр /боодлоор/ • Маркер - 20 ш• Бичгийн хадаас эсвэл соронз - 6 ш

Бэлтгэх зүйлс• Хичээлийн үзүүлэн- РРР • Лекцийн агуулгыг тодорхой

хэсгүүдэд хуваан хайчлах зайг бэлтгэсэн байна

296

МОДУЛЬ 4



Алхам 1: Үйл ажиллагааны талаарх багшийн мэдээлэл (5 мин) Энэ сэдвийн хүрээнд мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх агуулгын талаар судална.

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь интернэт, олон нийтийн хэрэгсэл, хэвлэл, радио болон телевиз зэргийг оролцуулан бие даасан мэдээллээр хангах эсхүл үл хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг ба олон ургалч үзлийг дэмжих эсхүл үл дэмжих хандлагатай байдаг байна. Орчин үед олон нийтийн хамааралтай асуудлыг шийдвэрлэхэд оролцох гэсэн залуус их болсон ба ОНМХ-ийн эрх мэдлийг гартаа эзэмшсэнээр тэд нийгмийн, соёлын болон улс төрийн өөрчлөлтөд идэвхтэй оролцох боломжтой болсон байна. Тухайлбал, Залуус Хүний эрхийг хамгаалах талаар дэмжихийн тулд хэвлэл, мэдээллийн идэвхтэй байдал тун чухал. Учир нь:• Өөрийн сонирхлын хүрээний тухай бодох: Чиний хувьд их сонирхол татаж буй

хүний эрхтэй холбоотой мэдээлэл, сэдвийг сонгож олох;• Төлөвлөгөө гаргах: ОНМХ-ийн сүлжээнд чиний ямар үйл ажиллагаа бусдын

анхаарлыг татах уу?• Өөрийн нэр хүндийг хэрхэн тогтоож, хадгалах тухай үнэлгээ хийх;• Өөрийн анхны постыг нийтлэх: өөрийн үзэгчдэдээ юуны тухай болохыг хэлж

өгөх;• Сүлжээ эхлүүлэх: болсон явдлыг дурд, үйл ажиллагааг дэмж (хурал цуглаан

г.м.), аливаа өөрчлөлтийн тухай мэдээлж бай (жишээ нь, хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан тухай) гэх мэт болно.

Иргэд, идэвхтэн болон сонгогдсон албан тушаалтнуудын хооронд шууд харилцах сүлжээний арга хэрэгслийг олж байгуулах нь улс төрийн хүчнүүдийн хариуцлагыг олон нийтэд таниулах ихээхэн чухал хэрэгсэл болсон байна. Улс төрчдийн үйл хөдлөл бүрийг ОНМХ-ийн хэрэглэгчид тогтмол шинжлэн дүгнэж, ардчилсан дүрэм зарчмыг илүү хүндлэх, шийдвэр гаргахдаа ил тод байхыг шаарддаг болсон байна. Ийм учраас залуус хэвлэл мэдээллийн идэвхтэй байхын тулд мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх чадвараа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй юм. Энэ талаар өнөөдрийн энэхүү хичээлээр судлах болно.

Алхам 2: Дасгал (20 мин) Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх алхмуудын талаар энэ хичээлээр судлах ба 2-3

хүнтэй багаар, хосоор ажиллах аргаар ажиллана. Багш лекцээр өгөх агуулгыг асуулт болгон дугаар бүрээр хайчлан бэлтгэсэн байна. Сургалтад оролцогчдыг нийтдээ 10 хэсэг болгосон байна багууд багшийн бэлтгэсэн хайчилсан асуултуудыг авч хариулахад бэлтгэнэ. Хариултаа өнгийн цааснууд дээр тэмдэглэн бэлтгэнэ. Баг бүрд А4 ийн өнгийн цаас 2ш, өнгийн маркерууд, цаас тогтоогчийн хамтаар өгсөн байна: Асуултын дугаар бүхий дугаараар оролцогчид бэлтгэсэн мэдээллээ ангийн нэг хананд дугаарын дагуу байрлуулна. Нийт оролцогчид дугаарын дагуу бүх асуулт, хариултуудтай явж танилцана. Ингэж явж танилцахдаа магадгүй мэддэг зүйл чинь бичигдээгүй байвал наалддаг стикер цаас авч нэмж бичин холбогдох дугаарын цаасан дээр наана. 1. Мэдээллийн бодитой байдал гэж юу вэ? 2. Мэдээллийн бодитой байдлын нотолгоог хэрхэн магадлах вэ? 3. Мэдээллийн хэл найруулга, бичлэгийн талаар 4. Мэдээ гэж яг юу вэ? 5. Мэдээг баталгаажуулах зүйлс юу юу байх вэ? 6. Хуурамч мэдээллийг хэрхэн таних вэ?

297


МОД

УЛЬ

4

7. Мэдээлэл нэг тийш хазайсан эсэхийг хэрхэн мэдэх вэ? 8. Мэдээллийн найдвартай байдлыг хэрхэн хэмжих вэ? 9. Хэрэгтэй мэдээллээ хаанаас олж болох вэ? 10. Сөрөг нөлөөллөөс хэрхэн сэргийлэх вэ?

Алхам 3: Лекцийн агуулга (30 мин)

ЛЕКЦИЙН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ АГУУЛГА, ТАЙЛБАР

Мэдээллийн эх сурвалж их болсон өнөө үед бүх мэдээлэлд итгэх боломжгүй юм. Тиймээс мэдээллийн үнэн бодитыг нягтлах, дүн шинжилгээ хийх чадварт суралцах шаардлага тулгарч байна. Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийхийн тулд:

1. Мэдээлэл бодитой юу? - албан ёсны эх сурвалж, баримтаас авсан эсэхийг нягтална. 2. Нотолгоотой юу? - мэдээлэлд дурдагдсан эх сурвалж, нэр баримт зураг, дүрсээр хайлт

хийж магадлана.3. Мэдээний хэл найруулга, бичлэг ямар байна вэ? - Сайн мэдээлэл үндэслэлтэй

баримтаар эхэлдэг, цэгцтэй, дэгсдүүлсэн байдал, сэтгэл хөдлөл их байвал анхааран үзнэ. Дахин хайлт хийж баримтуудыг шалгаж болно.

4. Энэ мэдээ мөн үү? эсвэл хэн нэгний үзэл бодол уу? - Мэдээ ихэвчлэн болж буй үйл явдлыг тайлбарлаж, хувийн үзэл бодлыг илэрхийлэхээс зайлсхийдэг. Үзэл бодол нь шүүсэн дүгнэсэн өнгө аястай, бичиж буй хүн өөрийн өнцгөөс хэлсэн байдаг.

5. Мэдээг баримтаар баталгаажуулсан байна уу? - Бичсэн хүн нь мэдээллээ статистик судалгаа, жишээ баримтаар баталгаажуулсныг хянан үзнэ.

6. Нэг талыг барьсан эсэхэд хяналт тавих? - Баримтууд тухайн үйл явцыг цогцоор нь ойлгоход тусалж чадаж байна уу?, Гол баримтуудыг орхиж, асуудлыг хязгаарлагдмал байдлаар харсан байна уу? Гол үйл явдлаас холдуулж хальсан байна уу? гэдгийг харна.

7. Хэн нэгний эрх ашигт үйлчилсэн байна уу? - Гарчгаас эхлээд хэн нэг хүний үзэл бодлыг дэмжсэн байна уу? гэдгийг анхаарна.

8. Уншигчдыг хөгжөөх зорилготой байна уу?, Мэдлэг мэдээлэл өгсөн байна уу? зарим мэдээ хүмүүсийг хагаралдуулах, хүмүүсийн сонирхол хандлагыг тандах, бусдын нэр сүрийг гутаах зорилготой байдгийг санаарай.

9. Мэдээллийн үр дүн юу байна ? гэдгийг харах - Мэдээллийн бичиг үсэгт тайлагдсан байдал, Мэдээлэл үнэн, худал эсэхийг тунгааж, шүүмжлэлт сэтгэлгээгээр тунгаан бодох

10. Юуг уншиж, юуг уншихгүй вэ? юунд итгэх эсвэл итгэхгүй вэ? гэдгээ ухамсартайгаар шүүн тунгааж бодох хэрэгтэй юм.

11. Сөрөг нөлөөллөөс хэрхэн сэргийлж болохыг мэддэг байх нь зүйтэй юм.

Алхам 4: Дүгнэлт (5 мин) Энэ хичээлээс тусгаж авсан гол зүйл юу байсан бэ? Ярилцах

298

МОДУЛЬ 4


ЯРИЛЦЛАГА ХИЙХ АРГА ТЕХНИКҮҮД/ЗӨВ АСУУЛТ ТАВИХ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Ярилцлага хийх аргууд

299


МОД

УЛЬ

4

“ДҮРД ТОГЛОХ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц, LCD, нөүтбүүк


Алхам 1: Багш дасгал ажлыг тайлбарлана. Оролцогч бүр нэг дүрд тоглох ба доорх дүрээс дурын нэгийг сайн дураараа сонгоно. Үүнд ярилцлага авагч, ярилцлага өгөгч, ажиглагч, тарааж өгсөн А4 цаасанд явцын мэдээллийг оруулж, тэмдэглэл хөтлөх гэсэн 4 дүрд орно. Өгөгдсөн асуултуудын хүрээнд ярилцлага өгөгч болон ярилцлага авагч 2 ярилцах бөгөөд өгөгдсөн асуултуудад ярилцлага авагч дүрээс нэмж баяжуулах боломжтой. Ажиглагч өөрийн дүгнэлтийг хийх бол тэмдэглэл хөтлөх дүр ярилцлагын үйл явцыг тэмдэглэнэ. (2 минут)

Хаалттай асуултын жишээ: Хаалттай төрлүүдийн асуултууд - иймэрхүү хариултад «тийм» эсвэл «үгүй» гэж хариулах боломжтой.• Та гүйх дуртай юу?• Та хэрхэн сэлж сурахыг хүсэж байна уу?• Хөгжмийн зэмсэг тоглож байна уу?.... • Ном уншдаг уу? • Подкаст сонсдог уу?

Алхам 2: Багууд зааврын дагуу дасгал ажиллана. (10 минут)

Алхам 3: Багууд дасгал ажлаа танилцуулна. (3 минут)

Багшийн нэмэлт тайлбар: Хэн дэлгэрүүлж нэмэлт хариулт өгч байна, хэн тийм/үгүй гээд дуусгаж байна ажиглаарай. Өнөөдрийн сэдэв ярилцлагын талаар орох юм гэдгийг оролцогчдод тайлбарлаж хэлээрэй.

ЯРИЛЦЛАГА ХИЙХ АРГУУД




Бэлтгэх зүйлс• Лекцийн агуулгаар PPT• Лекцийн хэвлэсэн хувилбар

300

МОДУЛЬ 4


ЛЕКЦИЙН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ АГУУЛГА, ТАЙЛБАР (60 мин)

XYIII зууны 30-аад оны үед Английн хоёр сэтгүүлч Лодон хотын амьдралын талаар оршин суугчдын санал сэтгэгдлийг сонсож, асуулт тавьж хариулт авсныг эвлүүлж сонинд нийтэлснийг анх interview буюу ярилцлага гэж нэрлэсэн түүхтэй. Монголын сэтгүүл зүйн хувьд ярилцлага сонины бичлэгийн эртний уламжлалт зүйлийн нэг бөгөөд манай анхны сонинтой хамт үүссэн гэж хэлж болно. “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонины 1914 оны 8 сарын 21-ний 20 дугаарт нийтлэгдсэн “Их ноён Хуучин, Мэргэн багш Ёст, Орос магад, Хятад Ёслол нар чуулж, ажиггүйн оронд зөвлөн, тэмцсэн дөрвөн замын уулзвар нь” гэсэн гарчигтай материал харилцан ярианы хэлбэрээр бичигдэж, олны анхаарлыг татаж байжээ. Монголын тогтмол хэвлэлд 1930, 1940-өөд оноос ярилцлага элбэгшиж, бодитой үйл явдал, ажил хэргийн талаар тодорхой бие хүмүүсийн хооронд болсон ярианы тэмдэглэл болж, мэдээлэх шинж нь давамгайлж ирсэн байна.

Ярилцлага/ярилцлага хийх аргууд Ярилцлага хийх үед юуг мэдэх нь чухал вэ? Ярилцах гэж буй хүнээ мөн асуух гэж буй сэдвээ судал. Ингэснээр ярилцлагын гол сэдэвтээ төвлөрч холбогдол бүхий асуулт асуух боломжийг бүрдүүлнэ. Ярилцлага өгч буй хүнд юу мэдэхийг хүсэж буйгаа ойлгуулахын тулд богино, тодорхой асуултуудыг бодож, бэлдэж очих хэрэгтэй.

Ярилцлага өгөгчийн тав тухыг хангаж, мөн ярианд нь нухацтай хандах нь чухал. Мэдээжийн мэт асуултуудыг ч урьдчилан бэлдэх хэрэг болдог. Ярилцлага авч байхдаа яриаг ямагт анхааралтай сонсож, яриа өгч буй хүн асуултад тодорхой хариулаагүй бол лавлан асууна. Хэрэв ярилцагч тань санаандгүй юм хэлээд, та тэр талаар дэлгэрүүлэн мэдэхийг хүсэж байвал нэмэлт асуулт асууна. Хариулт ойлгомжгүй эсвэл тодорхойгүй 38 бол тодруулах хэрэгтэй. Зөвхөн “тийм” эсвэл “үгүй” гэсэн үгээр хариулах боломжгүй асуулт асуух нь чухал. Ийм асуултыг нээлттэй асуулт асуулт гэдэг. “Тийм” эсвэл “үгүй” гэсэн хариултаас зайлсхийхийн тулд “яаж” эсвэл “яагаад” гэсэн асуултыг асуух нь зөв болно.

Ярилцлага гэдэг үг нь яриаг хөтлөх, үйл явдлыг харилцан ярианы хэлбэрт буулгах, амьд яриа гэх мэт утгуудыг илэрхийлсэн үг аж. Ярилцлага гэдэг бол ярилцлага авагч, ярилцагч хоёр ямар нэг асуудлын талаар ОНМХ-ийн нийтлэл, нэвтрүүлэг бүтээхэд зориулж хийсэн тодорхой зорилго бүхий харилцан ярианаас бүтсэн мэдээллийн бичлэгийн зүйл мөн.

Ярилцлагын онцлог шинжүүд нь харьцангуй шуурхай, эх сурвалж нь баталгаатай, итгүүлэн үнэмшүүлэх чадвар өндөр, мэдээллийн багтаамж сайтай, энгийн ярианы хэл найруулгаар бичигддэг, хүртээмжтэй, асуудлыг зохиогч-ярилцагч хоёр хамтран тайлбарладаг, олон төрөл зүйлийн шинж тэмдгийг агуулсан, тусгах сэдвийн хувьд цаг хугацаа, орон зайн өргөн боломжтой, танин мэдэхүйн ач холбогдолтой, сонирхолтой зэрэг шинжүүдээр давуу талтай.

Ярилцлагыг агуулгаар нь мэдээлсэн, асуудал дэвшүүлсэн, хөрөглөсөн, зураглаатай, чөлөөт ярилцлага хэлбэрийн талаас нь уулзаж хийсэн ярилцлага, зохиож бичсэн ярилцлага гэж ангилж болно. Уулзаж хийсэн ярилцлагад ганцаараа ярих ярилцлага, харилцан ярилцлага, хэсэг хүнтэй хийсэн ярилцлага, анкет ярилцлага багтдаг бол зохиож хийсэн ярилцлага нь эвлүүлсэн, харьцуулсан, сөөлжүүлсэн, өөртэйгөө хийсэн, эчнээ ярилцлага зэрэг хэлбэртэй байна.

301


МОД

УЛЬ

4

Хөрөглөсөн ярилцлага: Энэ бол манай сэтгүүл зүйд өнгөрсөн зууны ерээд оны үеэс орж ирсэн шинэ хэлбэр бөгөөд заримдаа хөрөг ярилцлага гэж нэрлэдэг. Ярилцагчийн сэтгэлийн ертөнцийг харилцан ярианы аргаар нээн харуулахад гол зорилго нь оршино. Хүний дотоод сэтгэл, зан чанар үг яриагаар илрэн гардаг. Иймд хөрөглөсөн ярилцлага хийх хүн юуны өмнө сэтгэл зүйч байх шаардлагатай. Ярилцагч чухам хэн болохыг харуулж байж л энэ хэлбэрийн зорилго биелэгдэх учиртай.

Асуудал дэвшүүлсэн ярилцлага: Энэ хэлбэр нь нийгмийн амьдралд тулгарсан ээдрээ төвөгтэй асуудалд мэргэжлийн болон эрх мэдэл бүхий хүмүүсийн үгээр хариу өгөхөд чиглэсэн, их төлөв нэг л асуудлыг даацтай хэлэлцдэг. Тэр нь үнэхээр шийдвэр хүлээж, хариу нэхсэн асуудал байдаг онцлогтой. Заримдаа өгүүлэл-ярилцлага гэж нэрлэдэг бөгөөд аливаа үйл явдал, асуудал, үзэл бодол, баримтын талаарх ярилцлага нийтлэл юм. Тухайн ярилцлага авч байгаа сэтгүүлчийн ерөнхий мэдлэг, амьдралын туршлага, урьдчилсан судалгаа, бэлтгэл их үүрэгтэй. Ярилцах хүнээ судалж тогтоох, урьдчилан уулзаж сэдэв, чиглэлээ тохиролцож бэлтгүүлэх зэргээр нэлээд ул суурьтай хандах хэрэгтэй.

Тавигдах шаардлага: - Ярилцлагад бэлтгэх явцад өөрийнхөө эх сурвалжийн талаар аль болохоор их юм

мэдэж авсан байх. - Шаардлагатай мэдээлэл авч болох байх гэсэн асуултуудыг зайлшгүй бэлтгэх

шаардлагатай. - Ярилцлагыг утсаар болон бусад техник хэрэгслийн тусламжтайгаар нүүр туулж уулзах

замаар авсан нь хамаагүй дээр байдаг. - Ямар ч ярилцлагын хувьд эх сурвалжтай урьдчилж тохиролцсон байх ёстой. - Ярилцагчийн овог нэр, мэргэжил, албан тушаал, эрдмийн зэрэг, цол зэргийг сайн мэдэж

байх. - Тийм, үгүй гэсэн товч хариулт өгч болохооргүй нээлттэй асуултуудыг тавих. - Яриагаа нэлээд дэлгэрэнгүй хариулт авах зорилгоор явуулах нь чухал. - Хэрэв ярилцагч асуултаас зайлсхийгээд байвал асуултыг ялимгүй өөрчилж тавих,

эсвэл 3-4 асуултын дараа дахин тавих хэрэгтэй. - Эх сурвалж дутуу хариулт өгсөн тохиолдолд та түүний үргэлжлэлийг хүлээж байна

гэдгийг ямар нэг байдлаар мэдрүүлэхийг хичээ. Ингэхийн тулд тодорхой хугацаанд асуулт тавихгүй дуугүй байх нь чухал. Ингэснээр эх сурвалжийг зөв тусгаж авч чадна.

- Нэлээд ээдрээтэй, ноцтой асуултуудыг ярилцлагын төгсгөл хэсэгт тавих. - Хүний дотоод хэрэгт хэт их орохоос болгоомжилж, хүнлэг хандах. - Хариултыг бичиж дууссаны дараа ч яриагаа үргэлжлүүлж байхыг хичээ. Үндсэн сэдвээс

эвтэйхэн гарах замаар яриагаа өндөрлөх нь зөв. - Ярилцагч талархал илэрхийлэхийн ялдамд зарим нэг зүйлийг тодруулах шаардлага

гарвал утсаар ярьж болох эсэхийг тодруулж, зөвшөөрөл хүсэхийг бүү март.

Ярилцлага нийтлэгдсэний дараа эх сурвалжид материалыг хайчилбар, эсвэл сонины дугаарыг явуулах хэрэгтэй.

302

МОДУЛЬ 4





Шаардлагатай нөөц• Дэлгэц, LCD, нөүтбүүк• Самбарын цаас • Өнгийн маркер (20 ширхэг)• Интернэт• Стикер цаас

Бэлтгэх зүйлс• Ярилцлагын төлөвлөгөө дасгал

ажлын хуудас (Оролцогчдын тоогоор)


Алхам 1: Оролцогчид yolo.mn сайтыг эх сурвалжаа болгож ярилцлага хэсэгт даран орж дурын ярилцлагыг сонгож дээрх ямар төрлийн ярилцлага, бүтэц, агуулга хэр байна, дээрх шаардлагууд хангагдсан эсэхэд тайлбар өгнө. (10 мин)

Алхам 2: Хэрэв ямар нэгэн дутагдал байвал яаж сайжруулах байсан талаар нэмэлт тайлбарыг өгөөрэй. Баг бүрд том дэлгэц цаас, маркер өгнө. Багийн гишүүн бүр хамгийн сүүлд ямар мэдээ, мэдээлэл хаанаас авсан, ямар агуулгатай байсан, мэдээллийн ямар төрөлд хамаарч байгаа тухай ярилцана. Багийн ажлыг танилцуулна. (15 мин)

Алхам 3: Ярилцлагын төлөвлөгөө дасгал ажлын хуудсыг оролцогч бүрд тарааж өгч, оролцогчид бөглөнө. (10 мин)

Алхам 4: Оролцогч өөрийн боловсруулсан төлөвлөгөөг хосдоо танилцуулж, сайжруулж болох зүйлсийн талаар харилцан ярилцана. (5 мин)

Алхам 5: Оролцогчдыг өнөөдрийн хичээлээс олж авсан зүйлээ өнгийн стикер дээр бичиж самбарын цаасанд наахыг хэлээрэй. (5 мин)

Багш оролцогчдын сэтгэгдлийг уншиж, хичээлийг бататгаж дуусгаарай. Тэдэнд ямар нэгэн асуух асуулт байгаа эсэхийг лавлаарай.

Багшаас өгөх бататгал: Бид зөв асуулт тавьж, зөв хариулт олж авах ба ярилцлагын арга техникүүд бидэнд зайлшгүй хэрэгтэй гэдгийг сануулж хэлээрэй. Хэн нэгэнд ямар нэг асуулт байвал түүнд тодорхой хариулаарай.

303


МОД

УЛЬ

4

ЯРИЛЦЛАГЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨдасгал ажлын хуудас

Ярилцлага өгөгч _____________________ Ярилцлага авагч _____________________

Ярилцлагын төгсгөлд сонсогч юу мэдэх ёстой вэ? Ярилцлагын зорилго:

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ярилцлагын төлөвлөгөө:__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

АНХААРАХ ЗҮЙЛ:1. Боломжит сонсогч энэ сэдвийн талаар юу мэддэг вэ? Сонсогчид энэ талаар юу мэдэх

ёстой вэ? Ямар асуулт асуувал энэ сэдэв сонирхолтой байх вэ? Энэ сэдвийг яаж тодорхой болгох вэ?

2. Ярилцлагын логикийг боловсронгуй болгох, үндсэн асуултыг эхэлж асуух.3. Ярилцлага өгөгчийн хэлснийг сонсож, хариултыг нь асуултдаа оруулна. Асуулт болон

асуултын дарааллыг ярианд зохицуулан өөрчил. Ингэвэл таны ярилцлага өдөр тутмын ярианд бусдад хариулдгийг адилаар логиктой байх болно. Энэ нь сонсогчдод ярилцлагыг дагахад тус болно.

4. Сонсогчдодоо дунд нь гүүр барьж өгөхгүйгээр нэг санаанаас нөгөө рүү үсчих хэрэггүй.5. Хэрэв ярилцлага өгөгч нь асуултад хариулаагүй бол өөр үгээр дахин асуу. Тэгээд ч

дахиад хариулаагүй бол яагаад асуултад хариулахыг хүсэхгүй байгаа талаар асууж болно.

304

МОДУЛЬ 4


ЗОЧИН ИЛТГЭГЧИЙГ СОНГОХ, ҮЗЭГЧДИЙГ ТАТАХ БА БУСАД АНХААРАХ ЗҮЙЛС

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Зочин илтгэгч гэж хэн бэСэдэв 2. Зочин илтгэгчийг сонгох алхам Сэдэв 3. Зорилтот зах зээл ба үзэгчСэдэв 4. Мэдээллийн сувгууд, контент төлөвлөгөө, үнэлгээ Сэдэв 5. Кибер халдлага Сэдэв 6. “Хүчтэй нууц үг”Сэдэв 7. “Жендер ба хүйс”Сэдэв 8. Жендерийн ялгаатай үнэлэмж ба жендерийн тэгш байдал

ЗОРИЛГО

Зочин илтгэгчийг сонгох алхмууд, тэдэнтэй харилцах болон мэдээллийг хэрхэн үр дүнтэй хүргэж, үнэнч хэрэглэгчидтэй болох аргачлалыг танилцуулна. Мөн оролцогчид хувийн ямар мэдээллээ нууцлах, интернэт, нийгмийн мэдээллийн сүлжээнд нууцлалын тохиргоог хийх, хүчтэй нууц үг болон жендэрийн мэдрэмжтэй хэвлэл мэдээллийн талаар ойлголттой болно.

ХҮЛЭЭГДЭЖ БУЙ ҮР ДҮН

• Зочин илтгэгчийг сонгох алхмууд, тэдэнтэй харилцах аргачлалд суралцана.

• Цахим аюулгүй байдлаа хангахад суралцана.• Нийгмийн сүлжээнд контент бүтээхдээ жендэрийн мэдрэмжтэй

байхад суралцана.

305


МОД

УЛЬ

4



Идэвхжүүлэх дасгал 30 мин Сонголтоор

Шаардлагатай нөөц• Наадаг цаас буюу стикер: оролцогч бүрд 2 ширхэг• Самбарын цаас: 1 ширхэг


Алхам 1: Өмнөх өдөр ямар агуулга үзсэн талаар асууж, харилцан ярилцах замаар нээлттэй хэлэлцүүлэг ангид өрнүүлнэ. (5 мин)

Алхам 2: Оролцогч бүрд 2 наадаг цаас тарааж өгнө. Оролцогч бүр өнөөдөр ямар хичээл орох, ямар өдөр байх бол гэдэг талаар хүлээлт болон айдсаа нэг, нэг цаасанд бичиж самбарын цаасны нэг хэсэгт хүлээлтээ, нөгөө хэсэгт айдсаа бичиж наана гэдгийг тайлбарлана. (5 мин)

Алхам 3: Оролцогчдоос сайн дураар нь эхний хүнийг сонгож хүлээлт, айдсыг нь танилцуулаарай. Тухайн хүн дараагийн хүнээ дуудах замаар хүн бүр өөрийн хүлээлт болон айдсаа бусдадаа танилцуулах юм. (5 мин)

Алхам 4: Багш оролцогчдын саналыг сонссоны дараа дасгалыг бататгаж, өнөөдөр та бүгдийн хүлээлтэд нийцнэ гэж найдаж байгаа талаар болон өнөөдөр ямар сэдэв, агуулга орохыг тайлбарлаж хэлнэ. (5 мин)

ЗОЧИН ИЛТГЭГЧ ГЭЖ ХЭН БЭ






Зочин илтгэгч гэдэг нь тодорхой сэдвийн хүрээнд өөрийн туршлага, мэдлэгээсээ хуваалцахаар илтгэл, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх зочныг хэлнэ. Зочин илтгэгчээ хэрхэн сонгосноос шалтгаалж арга хэмжээ амжилттай өрнөх, эсвэл бүтэлгүйтэх боломжтой. Тиймээс арга хэмжээг амжилттай

306

МОДУЛЬ 4


зохион байгуулах чухал нэгэн үзүүлэлт нь зочин илтгэгчээ зөв сонгох билээ. АНУ-ын нэрт эрдэмтэн, улс төрч Бенжамин Франклин “Бэлтгэлээ сайн хангахгүй байгаа нь бүтэлгүйтэх бэлтгэлээ хийж буй гэсэн үг” хэмээн өгүүлж байжээ. Тиймээс зочин илтгэгчээ зөв сонгоход туслах дараах алхмууд бий.

Алхам 1. Арга хэмжээний зорилгыг тодорхойлох Зочин илтгэгчээ зөв сонгох эхний алхам бол арга хэмжээний зорилгыг тодорхойлох

юм. Зочин илтгэгчийг зорилгод уялдуулалгүй илтгэгчийн шинж чанар (нэр хүнд, үндэс угсаа, хүйс, танил тал гэх мэт)-т тулгуурлан сонговол уялдаа холбоогүй олон сэдэв, асуудлыг хамарч, эцэст нь дорвитой үр дүнд хүрэхгүй байх боломжтой. Тиймээс эхлээд зорилгоо тодорхойлох нь боломжит илтгэгчийн тоог бууруулж, улмаар илтгэгчийг сонгоход дөхөм болно.

Алхам 2. Зохион байгуулах огноо, төсвийг тодорхойлох Арга хэмжээ зохион байгуулах өдрөөс дор хаяж 14 хоногийн өмнө зочин илтгэгчээ

сонгож, тэдэнд бэлдэх хангалттай цаг өгөх нь чухал. Цагийг тулгаж хайх нь боломжтой зочин илтгэгч олдохгүй байх, зочин илтгэгч хангалттай сайн бэлдэж амжихгүй байх зэрэг эрсдэлтэй.

Зочин илтгэгчийг урихаас урьтал арга хэмжээний хөтөлбөрийг урьдчилан боловсруулж, тэдэнд хэдий хугацаанд, арга хэмжээний аль хэсэгт (эхлэл, өрнөл, төгсгөл) илтгэл, хэлэлцүүлгээ өрнүүлэх зэрэг мэдээллийг өгөх хэрэгтэй. Тухайн илтгэгчийн онцлогт тохируулан арга хэмжээний аль хэсэгт илтгэл, хэлэлцүүлгээ өрнүүлэхийг харилцан тохиролцох боломжтой. Тухайлбал, эхлэл хэсэгт сэдвийн талаар ерөнхий мэдээлэл өгөх илтгэгч, төгсгөл хэсэгт дэд сэдвийн тухай дэлгэрүүлэн ярих илтгэгчийг хуваарилах нь оновчтой. Шогч илтгэгчийн араас сэдвийн тухай нарийвчилсан мэдээлэл бүхий лекц байх нь төдийлөн тохиромжгүй. Арга хэмжээний төсвийг урьдчилан тооцоолж, зочин илтгэгчид санал болгох урамшууллыг тодорхойлох нь чухал. Зөвхөн тайзан дээр илтгэл тавих хугацаа бус судалгаа хийж, үзүүлэнгээ бэлдэж, илтгэхэд бэлдсэн хугацааг урамшуулалдаа харгалзан үзэх хэрэгтэй.159

Алхам 3. Оролцогчдын хэрэгцээ, хүлээлтийг тодорхойлох Зочин илтгэгчийг сонгох шийдвэрт нөлөөлөх гурван оролцогч тал бий. Нэгдүгээрт,

арга хэмжээг хариуцан, удирдах зохион байгуулагч тал. Хоёрдугаарт, арга хэмжээний төсвийг хариуцах санхүүжүүлэгч тал. Гуравдугаарт, арга хэмжээний үр шимийг хүртэх оролцогчид. Тус шийдвэр гаргалтад ихэвчлэн оролцогчдыг харгалзан үздэггүй нь алдаа болдог.

Оролцогчдын хэрэгцээ, хүлээлтийг тодорхойлоход ашигладаг мэдээлэл цуглуулах түгээмэл аргын нэг нь асуулга юм. Тус арга нь бичгийн хэлбэрээр урьдчилан бэлтгэсэн тодорхой агуулга, бүтэц зохион байгуулалттай асуултуудаар юмс үзэгдлийн шинж чанарыг тодорхойлдог. Асуулгын арга нь дараах үе шаттай.

1. Төлөвлөх, бэлтгэх2. Шалгах

159 Garrison, 2015

Зочин илтгэгчийг

сонгох

Санхүүжүүлэгч

ОролцогчЗохион байгуулагч

Зураг 27. Зочин илтгэгчийг сонгох шийдвэрт оролцогч талууд

307


МОД

УЛЬ

4

3. Судалгаа авах4. Хариултыг боловсруулах

Асуулгын судалгааны асуултыг хаалттай ба нээлттэй гэж ангилдаг. Хаалттай асуулт нь урьдчилан бэлтгэсэн хариултуудтай байдаг бол нээлттэй асуулт нь респондент өөрийн үгээр хариулах боломжтой байдаг. Хаалттай асуултын хариулт нь олон сонголттой, нэг сонголттой, ликертийн хуваарьт, эрэмбэлэх зэрэг олон төрөлтэй.160 Хаалттай асуултын хариултыг Microsoft Excel программыг ашиглан боловсруулж, дугуй график (pie chart), баганан графикаар (column chart) түлхүү илэрхийлдэг. Google Form, Surveymonkey, Jotform зэрэг судалгааны цахим платформыг ашиглан судалгааны үр дүнг боловсруулж, графикт буулгах боломжтой.

Нийт оролцогчдын тоо 30-аас бага бол бүх оролцогчдоос судалгаа авах нь оновчтой. Харин оролцогчдын тоо 30-аас их бол https://www.surveymonkey.com/mp/sample-size-calculator/, https://www.surveysystem.com/sscalc.htm веб сайтын тооцоолуураар түүвэр буюу нийт оролцогчдыг төлөөлж чадах оролцогчдын тоог тодорхойлох боломжтой. Итгэх түвшин (Confidence Level)-ийг 95%, алдааны түвшин (Margin of error)-ийг 5% байхад түүврийг тооцоолох нь түгээмэл. Мөн https://www.research-advisors.com/tools/SampleSize.htm веб сайтаас урьдчилан тооцсон түүврийн хүснэгтийг татах боломжтой.

“ОРОЛЦОГЧДЫН ХҮЛЭЭЛТИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Хөзөр: 1 ширхэг• Самбарын цаас: 5 ширхэг• Өнгийн маркер: 15 ширхэг• Интернэт

Бэлтгэх зүйлс• Тараах материалыг хувилж бэлдэх


Алхам 1: Суралцагчдыг 5 багт хуваана. Нийт багийн тоогоор урьдчилан бэлдсэн хөзрөөс суралцагчдыг сугалахыг хүснэ. Жишээлбэл, оролцогчдыг “гил, бунд, цэцэг, дөрвөлжин” эсвэл “хатан, ноён, тамга” зэрэг ижил өнгө/дүрс сугалсан оролцогчдыг нэг багт хуваарилах юм. Багуудад хувилж бэлтгэсэн материалыг тарааж, зааварчилгаа өгнө. (2 мин)

160 Anderson, 2011

308

МОДУЛЬ 4



1-р багт: Арга хэмжээний нэр: FutureАрга хэмжээний зорилго: ЕБС-аа удахгүй төгсөх гэж буй сурагчдад мэргэжлээ зөв сонгоход нь туслах

2-р багт: Арга хэмжээний нэр: Who am I?Арга хэмжээний зорилго: Амжилттай яваа эрхмүүдийн туршлага, амжилтын нууц, хэрхэн өөрийгөө олж, бүтээсэн тухай түүхээс сонсож, амжилтад хүрэх замаа товчлох боломжийг олгох.

3-р багт: Арга хэмжээний нэр: Youth opportunities international summitАрга хэмжээний зорилго: Залуучуудад олон улсын тэтгэлэгт хөтөлбөрүүдийг хайх, хэрхэн хамрагдах, бэлдэхэд анхаарах зүйлс зэрэг нэгдсэн мэдээллийг нэг дор хүргэх

4-р багт: Арга хэмжээний нэр: Оролцъё, сайжруулъяАрга хэмжээний зорилго: Залуучуудын хөгжлийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд залуучууд хэрхэн оролцох боломжтой тухай хэлэлцэх

5-р багт: Арга хэмжээний нэр: PechaKucha NightАрга хэмжээний зорилго: Салбар, салбарын зочдыг өөрийн түүх, үзэл бодол, уран бүтээлээ товчхон бөгөөд бүтээлчээр илэрхийлэхийг харангаа танилын хүрээгээ тэлэх

Алхам 2: Баг тус бүр оролцогчдын талаар ямар мэдээлэл авах хэрэгтэй тухай харилцан ярилцана. Үүний дараа багууд судалгааны асуулга боловсруулж, самбарын цаасан дээр бичнэ. (8 мин)

Алхам 3: Багууд судалгааны асуулгаа танилцуулна. (10 мин)

Алхам 4: Багууд судалгааны асуулгад оролцогчдын хүлээлт, хэрэгцээг тодорхойлохуйц чухал асуултууд оруулсныг багш тодотгон хэлээд багууд хоорондоо сайжруулах санал, зөвлөмжөө солилцоно. Мөн багш оролцогчдын хүлээлтийг тодорхойлоход харгалзан үзэх зүйлс, түүний ач холбогдлын тухай дараах мэдээллийг өгч, дүгнэнэ. (5 мин)

Багш: Бүртгэлийн маягтад “Арга хэмжээнээс ямар төрлийн мэдээллийг авах хүсэлтэй байна вэ?”, “Энэ сэдвээр та хэр их мэдэх вэ?”, “Мэдээллийг хэрхэн хүлээн авбал/аль хэлбэрээр авбал тохиромжтой вэ?”, “Тус арга хэмжээнд хамрагдсанаар танд хэрхэн нөлөөлж/ямар өөрчлөлтийг авчран гэж хүлээж байна вэ?”, “Аль салбар (боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засаг, бизнес гэх мэт)-аас оролцож байгаа вэ?” гэх мэтээр асууж, хүлээлтийг тодорхойлох боломжтой. Оролцогчдын хүлээлт ба сэтгэл ханамж нийцтэй байх нь арга хэмжээний үр дүнг тодорхойлох нэгэн үзүүлэлт юм. Тиймээс оролцогчдын хүлээлтийг харгалзан зочин илтгэгчээ сонгох нь чухал билээ. Ихэнх оролцогчид арга хэмжээнээс өөрийгөө хөгжүүлэх хүсэл эрмэлзэл, сэдлийг авах хүсэлтэй бол сэдэлжүүлэгч илтгэгч (motivational speaker), тодорхой нэг салбарын талаарх мэдлэгээ гүнзгийрүүлэх хүсэлтэй бол салбарын мэргэшсэн

309


МОД

УЛЬ

4

илтгэгч (Industry speaker)-ийг урих нь тохиромжтой юм. Түүнчлэн оролцогчдоос хаанаас (хот, аймгийн төв, сумын төв гэх мэт) оролцох, хөгжлийн бэрхшээлтэй эсэх, хоолны дэглэмтэй эсэх (цагаан хоолтон эсэх, харшилтай эсэх) зэрэг мэдээллийг авч, холбогдох шийдвэрийг гаргахад харгалзан үзэх нь чухал юм.

ЗОЧИН ИЛТГЭГЧИЙГ СОНГОХ АЛХАМ






Алхам 4. Зочин илтгэгчийн онцлогийг тодорхойлох Зочин илтгэгч тухайн салбарт мэргэшсэн байх нь анхаарах хүчин зүйлсийн нэг

юм. Мэргэшсэн эсэхийг тодорхойлоход тухайн сэдвийн хүрээн дэх боловсролын зэрэг, туршлага, ололт амжилт, нэр хүнд, албан тушаал зэргийг ихээхэн анхаардаг байна.

Боловсролыг үнэлэхдээ академик боловсролын зэрэг (бага, бүрэн дунд, техник мэргэжлийн, бакалавр, магистр, доктор) ба зэрэг олгосон байгууллагыг харгалздаг. Гэвч бакалаврын диплом, докторын зэрэг нь тухайн хүний мэргэшсэн эсэхийн эргэлзээгүй баталгаа болохгүй. Мэргэшсэн эсэхийг тодорхойлоход туршлага, ололт, амжилт чухал үзүүлэлт билээ. Харин тэдгээр нь сэдэвтэй хэр холбоотой вэ гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Физикийн ухааны Нобелийн шагналтан хүүхдийн тоглоомын аюулгүй байдал, төрийн өмчит их, дээд сургуулийн боловсролын систем, археологийн олдворын тухай мэргэшсэн байх албагүй. Мэргэшсэн эсэхийг шинжихэд тухайн хүний алдар нэр ихээхэн нөлөөлдөг. Гэвч тус алдар нэрийг хэн олгож байна вэ гэдгийг нягтлах хэрэгтэй. Санхүүгийн ямар ч мэдлэггүй хүмүүс дунд Оргил биткойны тухай ганц өгүүлэл нийтэлбэл тухайн орчиндоо л нэр хүндтэй болно. Гэвч биткойны тухай нэг өгүүлэл бичсэн гээд хаана, хэрхэн хөрөнгө оруулах тухай Оргилоос асуух нь тохиромжгүй. Албан тушаал нь мэргэшсэн байдлыг тодорхойлогч хүчин зүйлсийн нэгд багтана. Шинжлэх ухааны академийн захирал, ЮНЕСКО-ийн Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга, Харвардын их сургуулийн тэнхимийн эрхлэгч гэх баримтууд нь мэдээллийн эх сурвалжийн найдвартай байдалд ихээхэн нөлөөлдөг байна.161

Зочин илтгэгчийн онцлогийг тодорхойлохдоо оролцогчдын хүлээлтийг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Оролцогчдын ихэнх нь тухайн салбарын талаарх мэдлэгээ гүнзгийрүүлэх эсвэл аливааг эхлүүлэх урам зориг авах эсвэл зүгээр л хөгжилдөх

161 Чөлөөт Бичээчид Академи, 2020, хуудас 63-64

310

МОДУЛЬ 4


хүсэлтэй эсэхээс шалтгаалан илтгэгч/илтгэлийн шинж чанар, онцлогийг тодорхойлох боломжтой. Илтгэгчийн онцлогийг дараах байдлаар ангилдаг.

Зураг 28. Илтгэгчдийн төрөл

Хошигнолоор дамжуулан мессеж хүргэдэг. Мэргэжлийн шогч илтгэгч нь хошигнол ба мессежийг таны хэрэгцээнд нийцүүлэн чадварлаг хослуулдаг.

Шогч илтгэгч

Хувийн туршлага, болсон явдал, түүхээр дамжуулан оролцогчдод урам зориг, сэдэл өгдөг. Ихэнх сэдэлжүүлэгч илтгэгч нь хошигнол ашигладаг ч шогч илтгэгчтэй адил байдаггүй.

Сэдэлжүүлэгч илтгэгч

Арга хэмжээнд хүмүүсийг татан оролцуулахад тусална. Зарим алдартнууд маш муу илтгэгч байдаг бол зарим нь боломжийн эсвэл маш сайн илтгэгч байдаг. Өөрөөр хэлбэл, илтгэгчийн нэр хүнд илтгэлийн чанарыг баттай илэрхийлэхгүй. Нэр хүндтэй илтгэгчийг урих нь ихэвчлэн өндөр өртөгтэй байдаг.

Нэр хүндтэй илтгэгч

Тухайн салбарын талаарх гүнзгий мэдлэгтэй, салбарын онцлог, асуудлыг сайн мэддэг ч сэдэлжүүлэх, хошигнох тал дээр ихэвчлэн хангалтгүй байдаг. Арга хэмжээ нь оролцогчдод тухайн салбарын тухай мэдээлэл өгөх, асуудал, шийдлийг хэлэлцэх бол энэ төрлийн илтгэгчийг сонгох нь тохиромжтой.

Салбартаа мэргэшсэн илтгэгч

Эх сурвалж: (Garrison, 2015)

Зарим илтгэгч зөвхөн шогч, сэдэлжүүлэгч, нэр хүндтэй, салбартаа мэргэшсэн байдаг бол зарим нь хэд хэдэн онцлогийг өөртөө агуулсан байдаг. Салбартаа мэргэшсэн, олонд нэр хүндтэй байхын сацуу оролцогчдод өөрт тохиосон сургамжит үйл явдал, түүх болон хошигнолоор дамжуулан урам зориг өгөх, мэдээлэл өгөх ч боломжтой. Магадгүй энэ төрлийн илтгэгч нь ихэнх зохион байгуулагчдын хайдаг хамгийн төгс илтгэгч билээ.

Алхам 5. Зочин илтгэгчээ хайх Хувийн туршлагад үндэслэн боломжит зочин илтгэгчдийг тодорхойлох боломжтой.

Өмнө нь оролцож байсан арга хэмжээ, хурал, зөвлөгөөнөө эргэн санаарай. Танд мартагдашгүй сэтгэгдэл үлдээсэн илтгэгч байсан уу?

Танилын хүрээ буюу гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхөд, хамт олноосоо илтгэгч санал болгохыг хүсээрэй. Тэднээс ойрын хугацаанд олон нийтийн арга хэмжээ, хурал зөвлөгөөнд оролцсон эсэхийг лавлаж, хэрвээ тийм бол зочин илтгэгч ямар сэдвээр илтгэж, илтгэл, хэлэлцүүлэг хэр өрнөж, оролцогчдод ямар сэтгэгдэл үлдээснийг асуугаарай. Ингэснээр зочин илтгэгчийн онцлог, ур чадвар, мэргэшсэн байдлыг мэдэх боломж бүрдэнэ.

Өмнө нь зохион байгуулагдсан эсвэл удахгүй зохион байгуулагдах гэж буй ижил төстэй арга хэмжээнд уригдсан илтгэгчдийг хайгаарай. Тухайн илтгэгчийн илтгэл, хэлэлцүүлгээ өрнүүлж буй бичлэг нийгмийн сүлжээнд байвал үзэж судлаарай. Ингэснээр арга хэмжээнд тань тохиромжтой эсэхийг мэдэх боломжтой. Мөн TED Talks нь олон салбарын чадварлаг, мэргэшсэн илтгэгчдийг урьж оролцуулдаг тул үүнийг эх сурвалжаа болгох боломжтой.162

162 John, 2019

311


МОД

УЛЬ

4

Алхам 6. Зочин илтгэгчээ сонгох Дээрх алхмуудыг хийснээр боломжит зочин илтгэгчдийн жагсаалттай болно.

Эдгээр илтгэгчээс хэрхэн арга хэмжээндээ тохирсон илтгэгчийг сонгох вэ? Дараах зүйлсийг нягтлан шалгаснаар сонгоход хялбар болно. • Илтгэгчийн веб сайт, блог, facebook хаяг/хуудас, youtube суваг руу нь зочлоорой.

Мэргэшсэн чиглэл, сонирхож судалдаг сэдвээс гадна оролцож байсан подкаст, арга хэмжээ, илтгэлийн сэдэв зэргийг мэдэх боломжтой. Илтгэл, хэлэлцүүлгээ өрнүүлж буй бичлэг нийгмийн сүлжээнд байвал үзэж танилцаарай.

• Илтгэгч удахгүй зохион байгуулагдах гэж буй бусад арга хэмжээнд илтгэгчээр оролцох эсэхийг судлаарай. Тус арга хэмжээнд оролцож, илтгэгчийн онцлог, илтгэх ур чадвар, мэргэшсэн байдалтай бодитоор танилцаж, таны арга хэмжээнд тохиромжтой эсэхийг тодорхойлох боломжтой.

• Илтгэгчтэй биечлэн уулзах боломжгүй бол Google Hangouts, Skype, Zoom зэрэг платформоор ярилцахыг хүсэж, цаг товлоорой. Илтгэгчийн нийгмийн сүлжээний хаягаас олж, мэдсэн зүйлсээ тодруулж асуух, түүний талаар илүү сайн мэдэх боломжийг олгоно.163

Арга хэмжээний төсөв, оролцогчдын хүлээлтийг харгалзан үзэхээ мартуузай.

Зочин илтгэгчтэй харилцахТус хэсэгт зочин илтгэгчийг дээрх алхмын дагуу сонгосны дараа хэрхэн харилцах тухай авч үзье. Арга хэмжээний өмнөГэрээ байгуулахЗочин илтгэгч болон зохион байгуулагч талын эрх, үүргийг нарийвчлан тусгасан гэрээ байгуулбал эрсдэлийг бууруулна. Үүнд:

• Унаа, байр, хоол;• Аудио/визуал шаардлага;• Урамшуулал, урамшуулал олгох нөхцөл• Илтгэгч арга хэмжээнд өөрийн бүтээгдэхүүнээ борлуулах бол үүнийг хэрхэн зохицуулах

тухай• Оюуны өмчийн зохицуулалт• Цуцлах нөхцөл гэх мэт гэрээний хоёр талын эрх үүргийг агуулна.164

Илтгэгчид мэдээлэл өгөхЗочин илтгэгчид зохион байгуулагч тал, арга хэмжээний тухай мэдээллийг өгөх нь тэднийг илтгэлээ оновчтой, сайн бэлдэхэд тусална. Илтгэгчдэд дараах зүйлсийг агуулсан гарын авлага илгээх нь тохиромжтой. Үүнд:

• Байгууллага, багийн танилцуулга• Арга хэмжээ зохион байгуулагдах огноо, байршил• Арга хэмжээний зорилго, хөтөлбөр• Илтгэл тавих хугацаа• Илтгэгчээс хүлээгдэж буй зүйлс• Оролцогчдын тоо, тэдний хүлээлт165

163 John, 2019164 Garrison, 2015165 Garrison, 2015

312

МОДУЛЬ 4


Илтгэгчийн хэрэгцээ, шаардлагыг мэдэхЗочин илтгэгчид арга хэмжээний тухай мэдээлэл өгөхөөс гадна тэдний хэрэгцээ, шаардлагыг мэдэх нь чухал. Тухайлбал,

• Оролцогчидтой танилцах хэсэгт (“meet and greet” session) оролцох боломжтой эсэх• Хоолны дэглэмтэй эсэх (цагаан хоолтон эсэх, харшилтай эсэх гэх мэт)• Арга хэмжээ эхлэхээс өмнө бэлдэх тусгай өрөө, хэсэг хэрэгтэй эсэх• Индэрийн ард зогсох эсвэл тайзан дээр чөлөөтэй алхангаа илтгэх эсэх166

Арга хэмжээний үеэрОролцогчдод зочин илтгэгч, түүний илтгэлийн тухай танилцуулах нь чухал. Танилцуулга нь зочин илтгэгчийн мэргэшсэн салбар, гавьяа шагнал, илтгэлийн сэдэв, агуулгыг агуулах нь тохиромжтой бөгөөд ингэснээр оролцогчдод эерэг/бодит хүлээлтийг үүсгэнэ.

Арга хэмжээний дарааАрга хэмжээний дараа оролцогчдоос сэтгэл ханамжийн судалгаа авах нь дараагийн арга хэмжээг зохион байгуулахад тустай. Сэтгэл ханамжийн судалгаанд илтгэгч тус бүрийг үнэлэх, сэтгэгдлээ бичих хэсэг оруулаарай. Арга хэмжээний үр дүн, оролцогчдын үнэлгээ, сэтгэгдлийг зочин илтгэгчтэй хуваалцаж, мөн арга хэмжээ амжилттай зохион байгуулахад өндөр хувь нэмэр оруулсанд талархаарай.

“ЦАХИЛГААН ШАТНЫ ТАНИЛЦУУЛГА” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• А4 цаас: 10 ширхэг• Самбарын цаас: 1 ширхэг• Өнгийн маркер: 10 ширхэг• Бичгийн хадаас эсвэл соронз: 10 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс• Тараах мэдээллийг хувилж

бэлдэх


Алхам 1: Энэхүү дасгалыг өмнөх дасгал ажлаар хуваарилсан багаар ажиллана. Өмнөх багийн ажлаар боловсруулсан оролцогчдын хүлээлтийг тодорхойлох судалгааны асуулгыг туршиж бусад багийн 1 хүнээр бөглүүлнэ. Үүний дараа судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүгнэнэ. (5 мин)

Алхам 2: Судалгааны үр дүнд үндэслэн зочин илтгэгчийн онцлогийг багаар хэлэлцэн тодорхойлно. (4 мин)

Алхам 3: Багш “Цахилгаан шатны танилцуулга” багийн ажлын тайлбарыг багуудад тарааж, зааварчилгаа өгнө. Багууд илтгэгчид арга хэмжээний тухай танилцуулж, ажлын санал тавих 60 секундийн яриаг бэлдэнэ. (6 мин)

166 Successful Speakers, 2017

313


МОД

УЛЬ

4


“Цахилгаан шатны танилцуулга” багийн ажлын тайлбар:Та цахилгаан шатанд ортол боломжит зочин илтгэгчдийн жагсаалтад нэр нь орсон мэргэжилтэн зогсож байна гээд төсөөлөөрэй. Тухайн хүн 20 дугаар давхарт буухаар товчлуур дарж, цахилгаан шатны хаалгыг хаана. Танд 60 секунд бий. Та түүнд хэрхэн арга хэмжээний тухай танилцуулж, ажлын санал тавих вэ? Танилцуулга бэлдэхдээ дараах зүйлийг анхаараарай.

• Арга хэмжээний танилцуулга (зохион байгуулж буй байгууллага, огноо, зорилго, оролцогчдын тоо, хүлээлт гэх мэт)

• Зочин илтгэгчид санал болгох болон түүнээс хүсэж буй зүйлсийг товч, ойлгомжтой танилцуулах (илтгэлийн сэдэв, илтгэл тавих хугацаа, урамшуулал, илтгэгчээс хүлээгдэж буй бусад зүйлс)

Алхам 4: Багууд цахилгаан шатны танилцуулгыг хийнэ.

Алхам 5: “Хийх ба хийхээс зайлсхийх зүйлс” тараах материалд буй өгүүлбэр тус бүрийг урьдчилан хувилж бэлтгэх ба үүнээс суралцагчдыг сугалуулна. (1 минут)

Тараах материал:Хийх зүйлс Хийхээс зайлсхийх зүйл

Арга хэмжээний зорилгыг тодорхойлж, түүнд уялдуулан зочин илтгэгчийг сонгох

Цагийг тулгаж зочин илтгэгчээ хайх

Оролцогчдын хүлээлтийн талаар аль болох хангалттай мэдээлэлтэй болох.

Хангалттай судлалгүйгээр зочин илтгэгчийг сонгох

Арга хэмжээний төсвийг нарийвчлан тооцоолох Илтгэгчийг зөвхөн нэр хүндэд тулгуурлан сонгох

Арга хэмжээ зохион байгуулах өдрөөс дор хаяж 14 хоногийн өмнө зочин илтгэгчээ сонгох.

Зочин илтгэгчийг сонгохдоо оролцогчдын хүлээлтийг үл харгалзах

Зочин илтгэгчтэй хоёр талын эрх, үүргийг нарийвчлан тусгасан гэрээ байгуулах

Зочин илтгэгчтэй аман тохиролцоо хийх

Илтгэгчид зохион байгуулагч тал, арга хэмжээний тухай нарийвчилсан мэдээллийг өгөх

Зочин илтгэгчид зөвхөн илтгэлийн агуулга, зохион байгуулагдах огноо, байршлыг хэлэх

Илтгэгчид зохион байгуулж буй талаас хүлээж буй зүйлсийн талаар мэдээлэл өгөхөөс гадна тэдний хэрэгцээ, шаардлагыг мэдэх

Зочин илтгэгчтэй зөвхөн зохион байгуулж буй талаас хүлээж буй зүйлсийн тухай ярилцах

Арга хэмжээний үеэр оролцогчдод зочин илтгэгчийн мэргэшсэн салбар, гавьяа шагнал, илтгэлийн сэдэв, агуулгыг товч танилцуулах

Арга хэмжээний үеэр “Одоо зочин илтгэгч .... овогтой .... илтгэлээ тавих гэж байна” гэх агуулгаар оролцогчдод илтгэгчийг танилцуулах

Арга хэмжээний дараа оролцогчдоос сэтгэл ханамжийн судалгаа авах

Арга хэмжээний дараа оролцогчдоор арга хэмжээг үнэлүүлэхгүй байх

Арга хэмжээний үр дүн, оролцогчдын үнэлгээ, сэтгэгдлийг зочин илтгэгчтэй хуваалцаж, мөн арга хэмжээ амжилттай зохион байгуулахад өндөр хувь нэмэр оруулсанд нь талархах

Арга хэмжээний дараа илтгэгчтэй эргэж холбогдохгүй байх

Алхам 6: Оролцогчид цаасан самбарт буй хоёр баганын (1. Хийх зүйлс 2. Хийхээс зайлсхийх зүйлс) тохирох хэсэгт сугалсан өгүүлбэрийг байршуулна. (4 минут)

Алхам 7: Оролцогчид зөв байрлуулсан эсэхийг шалгаж, яагаад тус хэсэгт байршуулсныг суралцагчдаас асууж, харилцан ярилцана. (5 минут)

314

МОДУЛЬ 4


“ААЛЗНЫ ТОР” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Ээрмэл утас /нэхмэлийн утас/: 8-10 ширхэг


Алхам 1: Оролцогчдыг 8-10 хүнтэй багт хуваана. Багууд тойрог үүсгэж зогсоно. (2 мин)

Алхам 2: Нэг хүн ээрмэл утас/нэхмэлийн утас/-ны үзүүрээс барьж өөрийн хобби эсвэл өмнөх хичээлүүдээс сурч мэдсэн нэг зүйлийг хэлээд дараагийн хүн рүү ээрмэл утсыг шилжүүлнэ. Энэ мэтээр дараа, дараагийн хүнд шилжүүлж ээрмэл утсыг хөвөрч дуустал үргэлжлүүлэн аалзны тор үүсгэнэ. Ингэхдээ багийн бүх гишүүн аалзны торны нэг өнцөг болсон байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, багийн бүх гишүүн дээрх асуултад хариулж, ээрмэл утсыг шилжүүлэх юм. Нэг хүнд хоёр ба түүнээс дээш удаа ирсэн тохиолдолд өмнө нь шилжүүлсэн хүнээс өөр хүн рүү шилжүүлэхийг анхааруулна. Аалзны тор нь багийн эв нэгдлийг илэрхийлэх бөгөөд хүн бүр хэрхэн холбогдсоныг харуулдаг. (8 мин)

ЗОРИЛТОТ ЗАХ ЗЭЭЛ БА ҮЗЭГЧ






Зорилтот зах зээл нь тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг ашигладаг эсвэл ашиглах сонирхолтой хүмүүсээс бүрдэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийг хэлнэ. Зорилтот зах зээл нь тодорхой газар нутаг, бүс нутаг, улс гэх мэт байж болно. Зорилтот үзэгч буюу зорилтот бүлэг нь зорилтот зах зээлийн нэг хэсэг бөгөөд нийгэм, эдийн засгийн шинж чанараар нь ангилсан бүлэг хүмүүс юм. Өөрөөр хэлбэл, зорилтот бүлэг нь зорилтот зах зээлийг нарийвчлан тодорхойлсон хэсгүүд юм. Жишээлбэл, зорилтот зах зээл нь “Х” аймгийн хэл сурах хүсэлтэй хүмүүс бол

315


МОД

УЛЬ

4

зорилтот бүлэг нь “англи хэлийг дунд шатнаас нь суралцах хүсэлтэй, амьжиргааны түвшин доогуур өрхийн залуучууд”, “дунд шатны Япон хэлний чадвар эзэмшихийг хүссэн 15-24 насны залуучууд” гэх мэт юм.

Аливаа мэдээллийг олон нийтийн сүлжээнд түгээхээс өмнө аль бүлгийн хүмүүст зориулж буйгаа тодорхойлох нь зүйтэй. Хэнд гэдгээ тодорхойлсноор тэдний хүсэл сонирхолд нийцсэн мэдээллийг хүргэж, хэрэглэгчдийг татах боломжтой болно. Зорилтот зах зээлээ илүү нарийвчлан зорилтот бүлгүүдээ тодорхойлох нь ямар төрлийн мэдээллийг, аль контентыг төрлөөр, нийгмийн сүлжээний аль платформоор түгээхийг шийдэхэд хялбар юм. Жишээлбэл, “Улаанбаатар хотод амьдардаг залуучууд” гэж өргөн хүрээнд тодорхойлохоос илүү “Улаанбаатарын захын хороололд амьдардаг, хувь хүний хөгжлийн талаар сонирхон судалдаг, generation Z үеийн /1996 оноос хойш төрсөн/ охид” хэмээн нарийвчлан тодорхойлоорой. “Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2018”-аар Gen Z үеийн 99% нь Facebook. 63% нь Youtube, 51% нь Instagram, 29% нь Snapchat хэрэглэдэг бөгөөд тэдний 70% нь инээдмийн, хөгжилтэй хэлбэрийн контентыг илүүд үздэг байна.167 “Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2020”-аар Улаанбаатар хотын Gen Z үеийн охидын 79% нь Instagram-ын хэрэглэгч, 82% нь Youtube-ийн хэрэглэгч бөгөөд сүүлийн 3 жилд харгалзан 30%, 26%-аар нэмэгдсэн үр дүн гарчээ. Мөн сүүлийн 3 жилд подкастын хэрэглээ 13%-аар нэмэгдэж 14% болсон бөгөөд Gen Z үеийнхэн хамгийн ихээр (31%) подкаст сонсож байна.168

Зорилтот бүлгийн талаар илүү ихийг мэдэж, тэдэнд мэдээллээ үр дүнтэй хүргэхийн тулд дараах алхмын дагуу судалгаа хийх шаардлагатай.

• Хэрвээ аль хэдийнэ үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн бол өдийг хүртэл танай үйл ажиллагаа хэнд хүрч байна, тэдэнд нийтлэг шинжүүд юу байгааг тодорхойлоорой.

• Ижил төстэй үйл ажиллагаа явуулж буй хувь хүн, байгууллагын талаар судлаарай. Тэдний хүрч буй хэрэглэгчдийн нийтлэг шинж юу вэ, хэрхэн үзэгчдийг татаж байна вэ, аль төрлийн контент нь илүү олон хүнд хүрсэн байна вэ гэх мэтээр шинжих боломжтой.

• Үйл ажиллагаа тань ямар төрлийн хүмүүст хүрэх зорилготойг нарийвчлан тодорхойлоорой.169 Тухайлбал, нас, оршин суудаг газар, хүйс, орлого, боловсролын түвшин, гэрлэлтийн байдал, мэргэжил, хобби, хэрэгцээ, тухайн сэдвээрх ойлголт, сонирхдог сэдэв, тухайн асуудлаарх хандлага, зан үйл, мэдээлэл тогтмол авдаг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэх мэт. Ийнхүү судлах нь цаашид хаашаа явах зүг чигээ тодорхойлоход тань тусална.

Судалгааны өгөгдөл цуглуулах аргатай танилцъя.

Өгөгдөл цуглуулах аргаӨгөгдөл цуглуулах дараах түгээмэл аргууд бий. Үүнд:

Хүснэгт 7. Өгөгдөл цуглуулах аргаАжиглалтын арга Зайлшгүй шаардлагатай баримт мэдээллийг олж авахын тулд зориуд

төлөвлөж, тодорхой зорилго, дэс дараалалтай хийх үйл ажиллагаа юм. Санал, асуулгын арга Аливаа үзэгдэл юмс, үйл явцын тоо, чанар, шалтгаан, үр дагаврын

учир холбогдлыг тогтооход чиглэгдсэн, тодорхой агуулга, бүтэц зохион байгуулалттай бичгийн хэлбэрээр урьдчилан бэлтгэсэн асуулт, хариултын цогцоор судалгаа хийх үйл явц юм.

167 Mongolian Marketing Consulting Group, 2018168 Mongolian Marketing Consulting Group, 2020169 Marketing Evolution, 2018

316

МОДУЛЬ 4


Ярилцлагын арга Судлаач оролцогчтой халз ярилцах, түүний үзэл бодол, хүсэл эрмэлзэл, юмс, үзэгдлийн тухай хувийн санаа бодол, үнэлэлт, дүгнэлтийн талаар мэдээлэл цуглуулдаг арга юм. Тодорхой мэдээллийг цөөн хүнээс цуглуулахад энэ аргыг ашигладаг.

Баримт бичгийн арга Энэ арга нь номзүйн тойм бэлтгэхтэй төстэй мэт боловч материалыг хооронд нь харьцуулан жиших, өөр аргаар боловсруулсан болон олон жилийн турш хуримтлагдсан түүхийн материалд дүн шинжилгээ хийдгээрээ онцлог юм.

Зорилтот бүлгээс ажиглалтын арга, санал асуулгын арга, ярилцлагын аргаар анхдагч өгөгдөл цуглуулж, судалгаа хийх боломжтой. Анхдагч өгөгдөл цуглуулах боломжгүй бол хоёрдогч өгөгдөл буюу бусад байгууллага, судлаачдын бэлтгэсэн мэдээллийг ашиглах боломжтой. Хэвлэлийн Хүрээлэнгээс жил бүр гаргадаг “Хэвлэл мэдээлэл хэрэглэгчдийн судалгаа”, Максима Медиа байгууллагаас эрхлэн гаргадаг “Телевиз үзэлтийн судалгааны нэгдсэн тайлан”, MMCG байгууллагаас эрхлэн гаргадаг “Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа” гэх мэт судалгаануудаас мэдээлэл авах боломжтой. Түүнчлэн, Эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйн төв, Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл, Глоб Интернэшнл ТББ-ын цахим хуудаснаас хэрэглэгчдийн тайлан илтгэлүүдийг судалж болно.170

Зорилтот бүлгийн загварыг цахимаар дараах эх сурвалжийг ашиглан үүсгэх боломжтой.https://personagenerator.com/https://xtensio.com/user-persona/

“ЗОРИЛТОТ БҮЛГИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ, СУДЛАХ, ЗАГВАР ҮҮСГЭХ” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 5 ширхэг• Өнгийн маркер: 20 ширхэг• Интернэттэй анги, танхим


Алхам 1: Оролцогчдыг 5 багт хувааж, багуудад дараах сэдвүүдийг хуваарилна. (5 мин)1-р багт: Ардчиллын үнэт зүйлс2-р багт: Иргэний идэвхтэй оролцоо гэж юуг хэлэх вэ?3-р багт: Ардчиллын үйл явцад залуучуудын оролцоо4-р багт: Залуу сонгогчид5-р багт: Тэгш байдал

170 Хүүхдийг Ивээх Сан, 2019

317


МОД

УЛЬ

4

Алхам 2: Баг тус бүр тухайн сэдвийн талаар мэдээлэл хүргэх зорилтот үзэгчдээ тодорхойлно. Мөн тодорхойлсон зорилтот бүлгээ хоёрдогч өгөгдөл буюу бусад байгууллага, судлаачдын бэлтгэсэн мэдээллийг ашиглан судална. Тус мэдээлэлд үндэслэн зорилтот үзэгчийн загварыг үүсгэнэ. Зорилтот үзэгчийн загварт дараах мэдээлэл орсон байна. (20 мин) Үүнд:• Нас• Хүйс• Байршил• Боловсролын түвшин• Ажил эрхлэлт• Гэрлэлтийн байдал• Сонирхол, хобби• Тухайн сэдвээрх мэдлэг• Мэдээллийн хэрэгцээ• Мэдээлэл тогтмол авдаг мэдээллийн хэрэгсэл гэх мэт. Эдгээр мэдээллээр

хязгаарлагдахгүй байхыг багуудад сануулна. Жишиг загварыг дараах линкээс харуулна. http://bit.ly/Persona2021

Алхам 3: Багууд зорилтот үзэгчдээ танилцуулна. (5 мин)

МЭДЭЭЛЛИЙН СУВГУУД, КОНТЕНТ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ, ҮНЭЛГЭЭ






Зорилтот үзэгчдээ тодорхойлсноор ямар төрлийн контентийг, аль мэдээллийн сувгаар түгээхийг шийдэхэд хялбар болно. Зорилтот үзэгчдийн онцлогоос шалтгаалан дараах сувгуудаас сонгон мэдээллээ хүргэх боломжтой.

• Сонин, сэтгүүл• Зурагт, радио• Олон нийтийн сүлжээ (facebook, youtube, instagram гэх мэт)• И-мэйл, мессеж171

Digital 2020 олон улсын судалгаагаар Монгол улсад нийгмийн сүлжээг идэвхтэй хэрэглэдэг 2,2 сая хүн байна. Монголчуудын өргөнөөр хэрэглэдэг нийгмийн сүлжээ, хэрэглэгчдийн хүйс, зар сурталчилгаа хүрч буй байдлыг дараах хүснэгтээс харах боломжтой.

171 Marketing Evolution, 2018

318

МОДУЛЬ 4


Хүснэгт 8. Нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчид (Монгол улс, 2020)

Төрөл Нийт хэрэглэгч

Эмэгтэй хэрэглэгчид (%)

Эрэгтэй хэрэглэгчид (%)

Зар сурталчилгаа хүрч буй байдал /13-аас дээш насны

хүн амд эзлэх хувь/

Facebook 2’100’000 52,6% 47,4% 90%

Instagram 420’000 61,9% 38,1% 18%

Linkedin 200’000 42,9% 57,1% 9,5%

Twitter 52’000 30,5% 69,5% 2,2%Эх сурвалж: (Hootsuite, 2020)

Контент төлөвлөгөө гаргахКонтент төлөвлөгөө гэдэг нь контентыг зорилго, зорилтот сегмент, түгээх суваг, нийтлэх хугацаа, хариуцсан ажилтан, гүйцэтгэл зэргийг агуулсан бичиг баримт юм. Жишээлбэл, контент төлөвлөгөөг дараах байдлаар гаргах боломжтой.

Хүснэгт 9. Контент төлөвлөгөөний жишээ

Огноо Зорилго Сошиал сувгууд

Нийтлэх цаг

Зорилтот сегмент

Эцсийн байдлаар

бэлэн болох

хугацаа

Нийтлэлийн төрөл

Хариуцсан хүний нэр Reach Гүйцэтгэл

2021 оны 5-р сарын

14

Ерөнхийлөгчийн сонгуульд яагаад оролцох нь чухал талаар мэдээлэл

өгч, хамгийн багадаа 5000

залуучуудад хүргэх

FacebookInstagram

13 цаг 18-25 насны

залуучууд

5-р сарын 10

Зурагт хуудас

А 5000-аас

4500

90%

2021 оны 11-р сарын 15

Гэр бүлийн хүчирхийллээс

урьдчилан сэргийлэх зөвлөмж өгч, дор хаяж 5000

хүнд хүргэх

Зурагт, сонин, сэтгүүл

11 цаг 45 ба түүнээс

дээш насны

гэрлэсэн эрэгтэй /эмэгтэй

11-р сарын 10

Нийтлэл Б 5000-4500

90%

Контент төлөвлөгөө гаргах нь дараах ач холбогдолтой. Үүнд:• Контент бүрийн төрөл, түгээх сувгаа тодорхойлсноор зорилтот үзэгчдэдээ хүрэхэд

дөхөм болно.• Контентыг тогтмол давтамжтай түгээснээр хэрэглэгчдэд хүлээлт үүсгэж, “үнэнч”

хэрэглэгчтэй болно. • Контентыг хэзээ нийтэлж, хэн хариуцахыг тодорхой болгосноор багийн/хувийн зохион

байгуулалт сайжирч, тогтмол контент нийтлэхэд тусална.

Төлөвлөхгүйгээр дурын үедээ (сард 1, улиралд 1 гэх мэт) контент нийтлэх нь илүү олон хэрэглэгчтэй болоход саад болох төдийгүй одоогийн хэрэглэгчдийг бууруулах сөрөг нөлөөтэй. Гэхдээ энэ нь олон тооны контент түгээх тухай бус чанартай контентыг тогтмол түгээхийг хэлж буй юм.

319


МОД

УЛЬ

4

Хэрэглэгчдийг идэвхжүүлэх

• Хэрэглэгчдийг идэвхтэй сонсож, хариу өгөхФейсбүүк хуудасны дагагчдын 83%, Твиттер хаягийн дагагчдын 71% нь асуулт асуусан, хүсэлтээ илэрхийлсэн тухайн өдөртөө хариу авахыг хүлээдэг байна. Хэрэглэгчдийн санал сэтгэгдэл, зөвлөмжийг сонсох, ижил төстэй зорилготой бусад контентыг өөрийн хуудсаар дамжуулан түгээхээс гадна танай байгууллага/баг, контентын талаар мэдээлэл түгээж, сурталчилж, сэтгэгдлээ илэрхийлж буй субъектүүдэд талархлаа илэрхийлдэг байх нь чухал. • Хэрэглэгчдийг tag/mention хийхийг уриалахДагагчдыг татан оролцуулах үр дүнтэй стратеги нь тухайн контентоос ашиг хүртэх эсвэл таалагдах бусад хүмүүсийг tag хийхийг уриалах юм. Жишээ нь, урам зориг өгөх эшлэл нийтэлсэн бол “3 найзыгаа tag/mention хийж, урам зориг өгөөрэй” хэмээн уриалан бичээрэй.172 Ингэснээр тэдгээр хэрэглэгчид таны хуудасны шинэ дагагч болох боломжтой.

• Зохион байгуулж буй аянд нэгдэхийг уриалахСүүлийн үед нөлөөллийн үйл ажиллагааны хүрээнд цахим аянууд зохион байгуулдаг болжээ. Жишээлбэл, “Ятгах тусам нягтал”, “Дураараа биш дүрмээрээ” “Хүн бай” гэх мэт. Эдгээр нөлөөллийн ажлын хүрээнд хэрэглэгчдийг хаштаг ашиглан нийтлэл хуваалцаж аянд нэгдэхийг уриалж байснаас гадна фейсбүүк дэх нүүр зургаа хүрээ буюу frame-ээр солихыг уриалжээ.

• Өсөлтийг хэмжихИхэнх контент бүтээгчид “илүү олон үзэгчтэй/сонсогчтой болох”-ыг эрмэлздэг. Энэхүү зорилгоо биелүүлэхийн тулд гаргаж буй хичээл зүтгэл үр дүнтэй эсэхийг хэмжих нь чухал. Үүний тулд өөрийн үйл ажиллагаанд тохирох үр дүнгийн хэмжүүрийг тодорхой болгох хэрэгтэй. Нийтлэл бүрд хэрэглэгчдийн үзүүлж буй хариу үйлдлүүд (like, comment, share, repost гэх мэт), эсвэл дагагчдын тоо, эсвэл зохион байгуулж буй арга хэмжээнд оролцож буй дагагчдын тоо гэх мэтээр ямар үзүүлэлт “үнэнч хэрэглэгчид”-ийг илэрхийлэх вэ гэдгийг тодорхойлоорой. Сонгосон үр дүнгийн хэмжүүрийн өсөлт, бууралтын талаар тогтмол мэдээлэлтэй байх нь дараа, дараагийн шийдвэрүүдэд нөлөөлнө.173

Түүнчлэн аль контент тань хамгийн их хүнд хүрснийг тодорхойлж, тус контентын онцлог (бичлэг, постер, гэрэл зураг, инфографик гэх мэт аль контентын төрөл, ямар өнгө, зохиомжтой байна вэ, хошин эсвэл уриалсан байна уу, зочноос шалтгаалсан эсэх гэх мэт)-ийг шинжиж, олон хүнд хүрсний учир шалтгааныг шинжлээрэй. Үүнээс олж мэдсэн зүйлсээ дараа, дараагийн контент төлөвлөгөөнд тусгаж, байнгын сайжруулалтыг хийх нь чухал. Дагагчдаа нэмэгдүүлэхэд буюу дагагчдын тоонд бус зорилтот үзэгчдэдээ хүрч чадаж буй эсэхэд анхаараарай.

Сайн контент буюу мэдээлэл бэлтгэх нь Олон нийтийн цахим сүлжээний хэрэгслийг амьд, идэвхтэй байлган тэтгэж байдаг гол зүйл нь контент юм. Контент бол хаан хэмээн Билл Гэйтс тэртээ 1996 онд хэлж байв. Тэгвэл контент гэж

172 Social Media Today, 2020173 Josh, 2017

Эх сурвалж: Лантуун дохио ТББ, 2020

Зураг 29. “Хүн бай” хүрээ зураг

320

МОДУЛЬ 4


юу вэ? Хамгийн энгийнээр контент гэдэг бол тодорхой үзэгч, сонсогч, зорилт бүлэгт зориулан төрөл бүрийн хэлбэрээр бүтээсэн агуулга, мэдээлэл юм. Цахим сүлжээнд текст, гэрэл зураг, хөдөлгөөнт зураг, дуу, дүрс бичлэг, инфографик, подкаст, лайв видео зэрэг контент түгээмэл ашиглагдаж байна. Сайн контент гэдэг нь зорилтот бүлгийн анхаарлыг татаж, тэдэнд мэдлэг мэдээлэл өгч, үйлдэлд урамшуулан дуудаж чаддаг мэдээллийг хэлнэ. Сайн контент дараах чанаруудыг агуулж байдаг.

• Хэрэгтэй, хамааралтай, сонирхолтой Зорилтот бүлгийн хүн өөр олон контент, мэдээн дундаас таны тавьсан мэдээллийг олж хараад “Энэ надад хамаатай юм байна” гэсэн бодол шууд төрөхүйц агуулгаар пост, мэдээллээ бэлтгэх. Тухайн цаг хугацаа, газарзүйн байршил, зорилтот бүлгийн онцлог, сонирхол зэргийг бодолцож бэлтгэсэн мэдээлэл үнэ цэнтэй болдог.

• Ойлгоход болон түгээхэд хялбар Нийгмийн цахим сүлжээний хэрэглэгчийн хувьд гол санаагаа эхэнд нь илэрхийлсэн, энгийн үг хэллэгээр товчхон бичсэн мэдээллийг бусадтай хуваалцах эрмэлзэлтэй байдаг. Хэрэглэгч ганцхан товч дараад л таны мэдээллийг шууд түгээх боломжтой байх нь маш чухал.

• Нөхөрсөг, ярианы сэдэв болохуйц Энэ бол олон нийтийн цахим сүлжээний гол онцлог! Фейсбүүк нь мэдээлэл харилцааны бусад хэрэгсэлтэй харьцуулахад илүү албан бус орчин учраас энд хэтэрхий нухацтай өнгө аясаар хийгдсэн, цааш яриа өрнүүлэхэд төвөгтэй контент оновчгүй байдаг. Тиймээс нөхөрсөг, сонирхолтой хэр нь асуудлыг хөндсөн мэдээллийг бэлтгэснээр олон хүн татна.

• Үйлдэлд уриалан дуудсан Тодорхой сэдвээр мэдлэг ойлголтыг нэмэгдүүлэх, өөрчлөлтийг бий болгохыг зорьж байгаа бол таны бэлтгэсэн пост, мэдээлэл хүмүүст хийх алхмыг нь дэс дараалан зааж өгдөг байх шаардлагатай. Үйлдэлд уриалсан онцлох үгсээ том үсгээр бичихэд үр дүнтэй байдаг. Дээрх чанаруудыг агуулсан, зорилтот бүлгийн анхаарлыг татаж, таны төлөвлөсөн илгээлт мессежийг хүргэх чанартай контент бүтээхэд төрөл бүрийн арга хэрэгслийг ашиглаж болно.174





Алхам 1: Дараах асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлж, хичээлийг бататгана. (10 мин)• Зорилтот бүлгийн талаар ямар ойлголт авсан бэ?• Үзэгчдийг татах тухай ямар ойлголт авсан бэ?• Хамгийн чухал зүйл юу байв?

174 ХИС, 2019, Мэдээлэл сурталчилгааны ажлыг зохион байгуулах нь

321


МОД

УЛЬ

4

“DATA CALL-OUT БУЮУ ӨГӨГДӨЛ ДУУДАХ” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ




Алхам 1: Оролцогчид тойрог болж зогсоод нэг гараа тойргийн дунд руу сунгаж 5 хуруугаа сарвайлгах ба доошоо харна. Багш “толгойгоо өргө” гэж хэлэхэд хүн бүр толгойгоо дээшлүүлнэ. Толгойгоо дээшлүүлэхдээ хэн нэгэнтэй харц тулгарсан бол хоёул “Би чамайг харж байна” гэж чангаар хэлээд, нэг хуруугаа нугалж харц таарсан хүнээ бүртгэнэ. 5 удаа харц тулгарч, таван хуруугаа нугалсан хүн тоглоомоос гарна. Бүх хүн хасагдтал тоглоомыг үргэлжлүүлнэ. (10 мин)

Алхам 2: Чиглүүлэгч багш оролцогчдоос дараах асуултыг асууж, дасгалыг дүгнэнэ. (5 мин)• Тоглоомыг тоглох явцад ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?• Аюулгүй байдлын талаар төрсөн мэдрэмжээ хуваалцана уу.• Мэдэгдэлгүйгээр/нууцаар хэн нэгэн рүү харахад ямар санагдсан бэ? Хэн нэгэн

өөрт тань мэдэгдэлгүйгээр/нууцаар харж байгаа юм шиг санагдсан уу?

КИБЕР ХАЛДЛАГА






Мэдээлэл болон мэдээллийн системд зөвшөөрөлгүй хандах, мэдээллийг ашиглах, ил болгох, өөрчлөх, хуулах, устгах, мэдээллийн системийн үйл ажиллагааг тасалдуулах, гаднаас хяналт хийхийг кибер халдлага гэнэ. Кибер гэмт хэрэг нь үндэстэн дамнасан, зохион байгуулалттай гэмт хэрэгт тооцогддог бөгөөд дэлхийн эдийн засагт жилд дунджаар 1 их наяд орчим ам.долларын хохирол учруулдаг. Дэлхийн улс орнуудаас АНУ-д цахим гэмт хэрэг хамгийн ихээр үйлдэгддэг бөгөөд Холбооны мөрдөх товчоо жилд 300 мянга орчим, өдөрт 900 гаруй цахим гэмт хэрэгтэй холбоотой өргөдөл, гомдол хүлээн авдаг байна.

322

МОДУЛЬ 4


Манай улсын хувьд цахим гэмт хэргийн тоо жил бүр нэмэгдэж, 2016 онд 97, 2017 онд 195, 2018 онд 659, 2019 оны 5 сарын байдлаар 384 буюу нийт 1,335 цахим гэмт хэрэг бүртгэгджээ.175

Кибер халдлага нь маш хурдтайгаар өөрийгөө шинэчлэн далдлах чадвартай, их хэмжээний хохирлыг цөөн хоромд учруулах чадвартай бөгөөд зарим тохиолдолд хэрэглэгчид хохирогч болсноо ч мэдээгүй байдаг. Тиймээс кибер халдлагын талаар судалж, эрсдэлээс хамгаалах нь чухал юм. Кибер халдлагын төрлүүд ба сэргийлэх арга замуудтай танилцъя.

1. Цахим шуудан, мессежээр дамжин халдах1.1. Төрлүүд

• Malware distribution: Цахим шуудангаар дамжуулан хортой программ (код) тараах• Пишинг буюу өгөөш хаях замаар хохирогчоо урхидах Баяр хүргэе! Та 100’000’000 төгрөг хожлоо. Голомт банкнаас бичиж байна. Таны хэрэглэгчийн мэдээллийн баталгаажуулах

шаардлагатай болсон тул дараах мэдээллийг явуулна уу. • Спам: Ихэнх тохиолдолд сурталчилгааны зориулалттай цахим шуудангууд (хортой

код болон аюултай линк агуулсан байж болно)• DOS халдлага Компьютерыг гацаах болон email хаягийг хаалгах зорилготойгоор их хэмжээний

Email-ийг давтамжтайгаар байнга явуулах1.2. Урьдчилан сэргийлэх

• Эх сурвалжийг нарийвчлан шалгах• Агуулгын, үг үсгийн алдааг нарийвчлан шалгах• Сэжигтэй email-ийг нээж үзэлгүйгээр шууд устгах (хакеруудын арга улам нарийсаж

таны мэдэх хүний нэрээр халдах тохиолдол олширч байгаа тул цахим шуудангийн хаягийг нарийвчлан шалгах, тэр хүнээс email хүлээж байгаа эсэхээ нягтлах)

• Сэжигтэй хавсралтыг нээж үзэхгүй байх (Зураг, видео файлаар ч хортой кодыг халдварлуулах боломжтой)

• Аль болох нийтийн төхөөрөмж, сүлжээнээс цахим хаягаараа нэвтэрч орохоос зайлсхийх

• Сэжигтэй холбоос дээр дарахгүй байх• Цахим шуудангаар өөрийн дансны мэдээлэл зэрэг өндөр эрсдэлтэй мэдээллийг

аль болох дамжуулахгүй байх, дамжуулж байгаа тохиолдолд нууц үгээр хамгаалан дамжуулах

• Компьютер бусад төхөөрөмжийг хараа хяналтгүй үлдээхгүй байх, нууц үгээр хамгаалах

2. Цахим хуудас, нийтийн сүлжээгээр дамжин халдах2.1. Төрлүүд

• Пишинг буюу өгөөш хаях замаар хохирогчоо урхидах• Malvertising: хортой программ, код тараах

2.2. Урьдчилан сэргийлэх• Хууль бус сайтуудруу хандахгүй байх, элдэв сэдэл төрүүлсэн зураг холбоос

дарахгүй байх (үнэгүй тоглоом, программ хангамж агуулсан, torrent, +18 … гэх мэт)• Баталгаат бус сайтууд руу хувийн мэдээллээ оруулахгүй байх• Веб хуудасны хаягийг заахдаа боломжтой бол https://-ээр буюу нууцлалтай

холболтоор холбогдох• Харагдах байдалд хууртагдахгүйгээр веб хуудасны хаягийг байнга шалгаж байх• Нийтийн хамгаалалтгүй Wifi болон бусад сүлжээнд холбогдохгүй байх

175 Монгол Улсын Тагнуулын Ерөнхий Газар, 2020

323


МОД

УЛЬ

4

3. Хортой код, программууд3.1. Төрлүүд

• Троян (Trojen horses): Энгийн программ шиг харагдах боловч нууц хор хөнөөл учруулах зорилготой

• Вирус: Өөрийгөө хуулбарлах, бусад файлууд, программ, компьютер руу нэвтрэн халдварлах чадвартай.

• Өт (Worm): Өөрийгөө хувилах программаа өөртөө агуулсан хортой код• Spyware: Хэрэглэгчийн компьютерыг хянах, мэдээлэл хулгайлах зориулалттай

программ3.2. Урьдчилан сэргийлэх

• Antivirus-ны программыг байнга ашиглах, тогтмол update хийх• Флаш диск зэрэг зөөврийн хадгалах төхөөрөмжүүдийг компьютерт шалгахгүйгээр

залгахгүй байх• Laptop, зөөврийн төхөөрөмж дэх чухал мэдээллийг шифрлэх, хараа хяналтгүй

үлдээхгүй байх176


Оролцогчдоос дараах асуултыг асууж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

Та эсвэл таны ойр дотнын хүн цахим луйварт өртөж байсан уу? Жишээ нь: фейсбүүк хаягаар нууцаар нэвтэрч, найзуудаас нь мөнгө авч байсан уу? Эсвэл банкны данснаас тань сэжигтэй гүйлгээ хийгдэж байсан уу? “Сугалаанд хожлоо” эсвэл үүнтэй төстэй зурвас ирж байсан уу? Үүнд хууртан залилуулж байсан тохиолдлыг мэдэх үү?


Нууц үг эвдэхНууц үг эвдэх халдлагаас давхар хамгаалалтын тохиргоог идэвхжүүлж, хүчтэй нууц үг зохиох замаар урьдчилан сэргийлэх боломжтой. Эхлээд давхар хамгаалалтын тохиргоотой танилцаж, өөрсдийн нийгмийн сүлжээнд тохиргоо хийцгээе.

Давхар хамгаалалтын тохиргооЦахим хэрэглээ нэмэгдэхийн хэрээр бусдын цахим хаяг руу өөр этгээд нэвтэрч залилан хийх нь элбэг болжээ. Оролцогчид цахим хаягийнхаа нэвтрэх нэр, нууц үгээ хэн нэгэнд санаандгүй мэдэгдсэн гэж үзвэл “Two-factor authentication” буюу “Давхар хамгаалалтын тохиргоо”-г ашиглан нэвтрэх хэрэгтэй. Уг тохиргоог идэвхжүүлэхдээ фейсбүүкийн хэрэглэгчийн хувьд settings-security and login-use two-factor authentication-гэсэн дарааллаар тохируулна. Энэ тохиргоог идэвхжүүлснээр сурагчийн цахим хаягт нэвтрэх амжилттай оролдлого бүрд бүртгэлтэй гар утсанд давхар хамгаалалтын код ирэх ба тус кодыг оруулан хаягтаа нэвтрэх боломжтой байдаг. Энэ нь өөр төхөөрөмжөөс хэн нэгэн цахим хаяг руу нэвтрэх оролдлого бүрийг мэдэгдэж байна гэсэн үг юм. Ингэснээр өөрөө нэвтрэх бүрдээ байнга давхар код хийж нэвтрэх шаардлагагүй бөгөөд өөрийн компьютер юм уу ухаалаг төхөөрөмждөө нууц үгээ сануулан үлдээж болох юм.

Дадлага ажилЭнэ хамгаалалтын тохиргоог оролцогчид хэрэглэдэг эсэхийг асууна. Хэрэглэж байгаа оролцогч тохиргоог хэрхэн хийх талаар бусдад үзүүлнэ. Хэрэв энэ талаар мэдэх оролцогч байхгүй бол 176 Номин, 2016

324

МОДУЛЬ 4


эсвэл дутуу мэдээлэл өгсөн гэж үзвэл багш өөрөө үзүүлэх эвсэл дутуу зүйлсийг сануулан хэлж өгнө. Үүний дараа оролцогч бүр тус тусдаа өөрсдийн ашигладаг нийгмийн мэдээллийн сүлжээний хувийн хаяг дээрээ тохируулж үзнэ. Тохиргоог оролцогч бүр амжилттай хийж чадсан эсэхийг асууж, ямар сэтгэгдэл төрснийг тодруулж ярилцана. Энэ тохиргоог идэвхжүүлэхийн өмнө бүртгэлтэй утасны дугаараа одоогийн барьж буй дугаар тань зөв эсэхийг шалгах нь зүйтэй.177

ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ, ДАДЛАГА АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Интернэттэй анги, танхим


Алхам 1: Оролцогчдоос дараах асуултыг асууж, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (2 мин) Та цахим шуудан, нийгмийн сүлжээний бүртгэлдээ өөр өөр нууц үг ашигладаг уу?

Тэдгээр нь тэс өөр үү эсвэл ижил төстэй байдаг уу?

Алхам 2: Оролцогчдыг 2, 2-оор нь баг болгон хувааж, “Таныг мэдээгүй байхад нийгмийн сүлжээний нууц үгийг тань хэн нэгэн мэдчихвэл яах вэ? Ямар сөрөг үр дагавартай вэ? Хэн гэдгээс хамаарах уу? Яагаад?” талаар хэлэлцэнэ. (5 мин)

Алхам 3: Үүний дараа оролцогчдыг bit.ly/CheckPass хаяг руу орж, нийгмийн сүлжээний бүртгэлдээ ашигладаг нэвтрэх нууц үгээ хэр чанартайг мэдэж авна. Тус вэбсайт нь https /Hypertext Transfer Protocol Secure/ буюу аюулгүй сайт бөгөөд таны бичсэн нууц үг мэдээллийн санд хадгалагдахгүйг оролцогчдод хэлнэ. (8 мин)

ХҮЧТЭЙ НУУЦ ҮГ





177 БХАН, Хэвлэлийн хүрээлэн, 2020, хууд. 118

325


МОД

УЛЬ

4


Нууц үг эвдэх халдлагаас хамгаалахын тулд хэрхэн хүчтэй нууц үг зохиох талаар танилцъя.

Хүчтэй нууц үгХүчтэй нууц үг (strong password) нь бидний мэдээллийг хамгаалахад тусална. Хүчтэй, найдвартай нууц үгтэй байх нь аливаа хэрэглэгчийн эрхийн бүртгэлийг хакердуулахгүй гэсэн баталгаа биш ч, сул нууц үгтэй байх нь хэн нэгнийг бидний мэдээлэлд хялбархан нэвтрэх боломжийг олгодог. Нууц үг үүсгэхдээ дараах зүйлсийг анхаараарай.178

• Хувийн мэдээлэл агуулаагүй байх (төрсөн огноо, утасны дугаар, регистрийн дугаар, машины дугаар, өөрийн болон дотнын хүний нэр гэх мэт)

• Хэрэглэгчийн нэр давтахгүй байх буюу username password хоёр ялгаатай байх• Толь бичигт байдаг ганц үгийг нууц үгээр ашиглахгүй байх (жишээ нь, Монгол, нууц,

миний, машин гэх мэт) • Өөр өөр системүүдэд ижил нууц үг хэрэглэх• Гарын хөдөлгөөнөөр амархан илрүүлж болох үгс, тоо (жишээ нь qwerty, asd, 123654789

гэх мэт• Хамгийн багадаа 8 тэмдэгтийн урттай үүсгэх• Том, жижиг үсэг, тоо, тусгай тэмдэгт (!@#$%^&*_ гэх мэт) агуулах• Нууц үг хүчтэй эсвэл сул эсэхийг bit.ly/CheckPass, https://www.my1login.com/resources/

password-strength-test/, https://lastpass.com/howsecure.php зэрэг аюулгүй вебсайтыг ашиглан шалгах

Түүнчлэн нууц үгээ хагас жил тутам тогтмол солих нь аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлэх бөгөөд хэрвээ нууц үгээ санахад төвөгтэй бол аюулгүй программ, веб сайтыг ашиглах боломжтой. Жишээ нь, https://keepassxc.org/ вебсайтаас Keepassxc программыг компьютерт суулгаж, нэгдсэн database үүсгэн нууц үгсээ хадгалах боломжтой. Программын өгөгдлүүд hard disk-д шифрлэгдэн хадгалагддаг тул хэн нэгэн/вирус компьютер рүү тань халдвал нууц үгсийг мэдэх боломжгүй болдог. Нууц үгсээ хадгалахын тулд та тус программ руу нэвтрэх master password үүсгэдэг бөгөөд үүнийг аль болох хүчтэй үүсгэх хэрэгтэй.

“ҮЗЭГДЭЛ ШИНЖЛЭХ” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Стикер: 5 өөр төрлийн өнгийг

оролцогчдын тоогоор• Чанга яригч буюу спикер• Самбарын цаас: 5 ширхэг• Өнгийн маркер: 20 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс• Сандал бүрийн ард 5 өөр төрлийн

стикерийг нааж, ангийн гол хэсэгт тойрог хэлбэрээр байршуулах

• Тараах материалыг багийн гишүүдийн тоогоор хэвлэх

178 MNCERT, Tridum E-security, 2016

326

МОДУЛЬ 4



Алхам 1: Оролцогчид ангийн гол хэсэгт байршуулсан сандлуудыг тойрон зогсоно. Багш ямар нэгэн ая тоглуулах бөгөөд оролцогчдыг бүжиглэнгээ алхахыг хүснэ. Багш аяыг зогсоох үед оролцогчид өөрт ойр сандал дээр суух бөгөөд ижил төрлийн стикер бүхий сандал дээр суусан оролцогчид нэг баг болно. (5 мин)

Тараах материал:Үзэгдэл 1:Таны холын хамаатан тань их мөнгөний хүлээн авагчаар таныг нэрлэсэн тухай цахим шууданг нэгэн хуульчаас хүлээн авчээ. Цахим шууданд “Энэхүү мөнгийг авахын тулд та өөрийн дансны дугаар, данс байрших банкны дугаараа явуулбал бид мөнгийг байршуулах болно.

Үзэгдэл 2:Найз тань таны өмнө нь үзүүлсэн зургийг харах гэтэл түүнийг харах зөвшөөрөлгүй байгаа зурвас илгээжээ. Та тэдэнд зураг илгээх гэтэл компьютер ашиглах боломжгүй байна. Тэд “Таны бүртгэлд хурдхан нэвтрээд тэр зургийг татаж авъя. Нууц үг чинь юу юм бэ?” гэж хариу ирүүлжээ.

Үзэгдэл 3:Таны Facebook хаяг руу дотнын найзын тань хаягаас “Сайн уу? Найздаа түр 20000₮ зээлэх боломжтой юу? Яаралтай мөнгөний хэрэг гарчихлаа. Нэг их удаахгүй буцаагаад өгнө өө. Хаан банк 50хххххххх данс руу гялс шилжүүлчих үү, яаралтай.

Үзэгдэл 4:Та 1 сая дахь хэрэглэгч боллоо. Шагналаа авахын тулд нэвтрэх нэр, нууц үгээ оруулна уу.

Үзэгдэл 5:Уучлаарай. ATM-ээс бэлэн мөнгө авах гэсэн картаа гээчихлээ. Данс руу чинь мөнгө шилжүүлчихье. ATM-ээс бэлэн мөнгө аваад өгөөч, тэгэх үү?

Алхам 2: Багуудад урьдчилан бэлтгэсэн материалыг тарааж, дасгалыг тайлбарлана. Багууд үзэгдлийг шинжилж, ямар хариу үйлдэл үзүүлэх тухай харилцан ярилцаж, самбарын цаасан дээр үзүүлэн бэлдэнэ. (10 мин)

Алхам 3: Багууд хийсэн дүн шинжилгээг танилцуулна. (10 мин)

Алхам 4: Оролцогчид хоорондоо санал, бодлоо солилцоно. Мөн багш дараах чиглүүлэг өгнө. (10 мин)

Багийн ажлын чиглүүлэгҮзэгдэл 1-д өгөх чиглүүлэг: Ийм цахим шуудан нь ихэвчлэн спам (Spam) байдаг. Тэд хамаатны нэрийг зөв ашиглаж мэддэг ч хүмүүс биш байж магадгүй. Илгээгч хамаатны тухай мэдээллийг өөр ямар нэгэн аргаар авсан байж магадгүй. Банкны дансныхаа мэдээллийг хуваалцах нь ямагт эрсдэлтэй байдаг тул болгоомжлох хэрэгтэй. Урьдчилан холбогдохгүйгээр хэнд ч өөрийн мэдээллийг хэзээ ч илгээж болохгүй. Өмнө нь холбогдсон байсан ч маш болгоомжтой байх хэрэгтэй. Жишээлбэл, шифрлэгддэггүй учраас өөрийн мэдээллийг цахим шуудангаар илгээх нь тийм сайхан санаа биш. Ийм учраас эмнэлэг, банк, хуульчид холбогдох тусгай веб сайттай байдаг.

327


МОД

УЛЬ

4

Үзэгдэл 2-т өгөх чиглүүлэг: Хэдийгээр энэ нь спам (Spam) биш байсан ч та нууц үгээ бусад хүмүүстэй хуваалцаж болохгүй. Тэд таны нууц үгийг аваад таны бүртгэлийг түгжих, эсвэл нууц үгийг ашиглан таны бусад цахим бүртгэлд нэвтрэх боломжтой. Мөн гуравдагч этгээд, хакер, хөндлөнгийн этгээд таны зурвасыг харвал илүү олон хүн таны бүртгэлд зөвшөөрөлгүй нэвтэрч чадна.

Үзэгдэл 3-т өгөх чиглүүлэг: Хэдий таны дотнын найзын Facebook хаягаас зурвас ирсэн ч дэлгэцийн цаана өөр хүн байж болно. Найз тань хакердуулсан ч байж мэднэ. “Яаралтай” гэж таныг яаруулж, ятгах тусам та сонор сэрэмжтэй байж, нягтлах хэрэгтэй. Иймээс хэн нэгэн рүү мөнгө шилжүүлэхээс өмнө заавал утсаар холбогдож, баталгаажуулан асуугаарай. Түүнчлэн өөр хүний утас, компьютер дээр нийгмийн сүлжээний хаяг руу нэвтрэх нэр, нууц үг болон интернэт банкны мэдээллээ оруулахаас зайлсхийж, эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалаарай. Үнэгүй wifi ашиглах нь мөн мэдээллээ алдах аюултай.

Үзэгдэл 4-т өгөх чиглүүлэг:“Та азтан боллоо.”, “Та сугалаанд хожлоо”, “Та ... гар утас хожлоо. Баяр хүргэе” гэх мэт үгийг сонсоход таатай, баярлууштай бөгөөд шунал хөдөлгөхүйц юм. Залилан мэхлэгчид хүмүүсийн энэ сэтгэл хөдлөлийг маш овжиноор ашиглаж, төөрөгдүүлдэг. Үүнээс улбаалан маш олон хүн хохирсон байдаг. Иймд юуны түрүүнд таны хандаж буй вэбсайтын URL нь httpS:// агуулсан байгаа эсэхийг баталгаажуулаарай. Мөн хувийн мэдээллийг баталгаагүй сайт, холбоос болон мэйлээр хэзээ ч бүү дамжуулаарай. Хэрэв ямар нэгэн найдваргүй сайт дээр мэдээллээ оруулснаа хожим мэдсэн бол нэн даруй нэвтрэх нэр, нууц үгээ өөрчлөөрэй. Мэйл хаяг тань халдлагад өртөж байсан эсэхийг https://haveibeenpwned.com/ веб сайтыг ашиглан шалгах боломжтой.

Үзэгдэл 5-т өгөх чиглүүлэг: Хэдий тухайн хүнд үнэхээр ийм явдал тохиолдож, нэн хэрэгцээтэй байх магадлалтай ч таны хувийн мэдээллийг авах эсвэл таныг гэмт хэргийн хамсаатан болгох магадлалтай. ATM-ээс мөнгөө авах явцад таны нууц үгийг мэдэж авах зорилготой байж болно. Эсвэл хэн нэгнээс хууль бусаар авч буй мөнгөө таны дансаар шилжүүлж авч болох юм.

Оролцогчдод “Ятгах тусам нягтал” facebook хуудсыг дагаж, цахим аюулгүй байдлын тухай тогтмол мэдээлэл авахыг уриална. /https://www.facebook.com/yatgakhtusamnyagtal/

“ХҮЙС ҮҮ? ЖЕНДЭР ҮҮ?” ДАСГАЛ АЖИЛ



Бэлтгэх зүйлс• Тараах материалыг оролцогчдын тоогоор хэвлэх

328

МОДУЛЬ 4



Алхам 1: Оролцогчдод урьдчилан бэлдсэн дараах хүснэгтийг тарааж өгөөд үүргүүдийн аль нь хүйс, аль нь жендэртэй холбоотойг тэмдэглэхийг хүснэ. (5 мин)

Үүрэг Хүйс ЖендэрХүүхэд хөхүүлэхХоол хийхСарын тэмдэг ирэхУдирдан жолоодохСахлаа ургуулахБокс тоглохСүлжих, нэхэхШийдвэр гаргах

Алхам 2: Дараах асуултын дагуу хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (5 мин)• Хүйс гэж юу вэ? 1 өгүүлбэрээр тодорхойлно уу.• Жендэр гэж юу вэ? 1 өгүүлбэрээр тодорхойлно уу.• Хүйс ба жендэр ижил ойлголт уу? Өөр ойлголт уу? Хэрэв өөр бол юугаараа өөр

вэ?

Жендэрийн асуудал нь зөвхөн эмэгтэйчүүдтэй хамааралтай юу?

ЖЕНДЭР БА ХҮЙС






Жендэрийн асуудлыг ойлгох нь хүйс ба жендэрийн ялгааг мэдэхээс эхэлнэ.

Хүйс: Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн биологийн ялгаа. Хүйсийн ялгаа нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн бие махбодтой нь холбоотой байдаг.Жендэр: Улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй хүний гүйцэтгэх үүрэг, хүлээх хариуцлага, тэдний нийгэмд эзлэх байр суурийн талаар уламжлагдан тогтсон, түүхэн явцад хувьсан өөрчлөгддөг ойлголт, үзэл, хандлагыг хэлнэ.

(Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хуулиас)

329


МОД

УЛЬ

4

Хүснэгт 10. Хүйс ба жендэрХүйс Жендэр

• Хромосом, үржихүйн эрхтэн, дотоод шүүрлээр нөхцөлдсөн биологийн шинжээр тодорхойлогддог.

• Эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүд, охид, хөвгүүдийн хоорондын биологийн шинж чанар, ялгааг илэрхийлнэ.

• Энэ нь түгээмэл, нийтлэг зүй тогтолтой, үл өөрчлөгдөх чанар юм.

• Жишээ нь,эмэгтэйчүүд хүүхэд төрүүлж, хөхүүлдэг; эрэгтэйчүүд жирэмслэх боломжгүй, дууны өнгө өөрчлөгддөг

• Эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүд, охид, хөвгүүдэд нийгмээс оноосон, хуваарилсан, улмаар шахалт үзүүлж буй хүлээлт, эрх мэдэл, үүрэг хариуцлагаар тодорхойлогддог.

• Энэ нь улс төр, эрхзүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй хүний гүйцэтгэх үүрэг, хүлээх хариуцлага, тэдний нийгэмд эзлэх байр суурийн талаар уламжлагдан тогтсон, түүхэн явцад хувьсан өөрчлөгддөг ойлголт, үзэл, хандлага юм.

Жишээ нь: эрэгтэй хүн орон гэрээ бэлдэх ёстой. Эр хүн уйлж болохгүй. Эмэгтэй хүн гэр бүлийн гишүүдээ асран халамжлах ёстой. Гэртээ байх ёстой гэх мэт

Эх сурвалж: (Монгол улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, 2016)

Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс биологийн талаасаа харилцан адилгүй байдаг. Ялгаатай шинж тэмдгүүд нь төрөлхийн байх бөгөөд энэ нь бүх хүн төрөлхтөнд хамааралтай. Хүйс нь эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүсийн хоорондох биологийн ялгааг тодруулдаг бол жендэр нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн нийгмийн зан төлөвийг тодорхойлдог соёлын онцлог шинж чанаруудын нэгдэл бөгөөд тэдгээрийн хоорондох харилцаа юм. Тиймээс жендэр нь эрэгтэй эсхүл эмэгтэй хүмүүст ганцхан хамааралтай биш, харин тэдний хоорондох харилцаа болон аль аль хүйсэд холбоотой. Анги давхарга, арьсны өнгө, угсаа гарал зэрэг ойлголтуудтай адил жендэр нь нийгмийн үйл явцыг ойлгох шинжилгээ судалгааны нэг арга хэрэгсэл юм. Жендэр нь цаг хугацаа, орон зайг даган өөрчлөгдөж байдаг.179

“ШИДЭТ ТОГОО” ДАСГАЛ АЖИЛ





Алхам 1: Оролцогчдыг 4 багт хуваана. Оролцогчдын хүйсийн харьцаа ойролцоо бол хүйсээр нь багт хуваана. (2 мин)

Алхам 2: 2 багт эмэгтэй хүний шинжүүдээр, нөгөө 2 багт эрэгтэй хүний шинжүүдийг орц, найрлага болгон бүгдэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн төгс хоол хийхийг хүснэ. Хэрвээ хүйсээр нь багт хуваасан бол эсрэг хүйсийн шинжийг онооно. Багууд эхлээд тус бүрдээ манай нийгэмд жинхэнэ эрэгтэй хүн, жинхэнэ эмэгтэй хүний шинжүүдийг

179 Жендэрийн Үндэсний Хороо, 2014

330

МОДУЛЬ 4


жагсааж бичнэ. Хамгийн гоё хоол хийхийн тулд манай нийгмийн олонх нь эрэгтэй/эмэгтэй хүний шинж хэмээн боддог, тодорхойлдог шинжүүдийг сонгож авна гэдгийг хэлнэ. (4 мин)

Алхам 3: Дараа нь тогоогоо зураад сонгож авсан шинжүүдээ тухайн хоолныхоо орц болгон хувиргаж самбарын цаасан дээр дүрслэхийг бүлгийн оролцогчдоос хүснэ. Жишээ нь: эрх мэдэлтэй гэх шинж, зан чанар нь “давс” болно гэх мэт. (4 мин)

Алхам 4: Багууд “Шидэт тогоо”-оо танилцуулна. (5 мин)

Алхам 5: Дараах асуултын дагуу хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (5 мин)• Нийгэмд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн үнэлэмж яагаад ийм эрс тэс ялгаатай

байна вэ?• Эмэгтэйчүүд зарим эмэгтэйчүүдийг, эрэгтэйчүүд зарим эрэгтэйчүүдийг

дарамталдаг арга зам, үүний шалтгааныг шинжлэн хэлэлцэх• Өөрт тохиолдож байсан хэвшмэл ойлголттой холбоотой жишээгээ хуваалцана

уу? Таатай, таагүй аль нь ч байж болно. (Монгол улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, 2016)

ЖЕНДЕРИЙН ЯЛГААТАЙ ҮНЭЛЭМЖ БА ЖЕНДЕРИЙН ТЭГШ БАЙДАЛ






Жендэрийн ялгаатай үнэлэмж: эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс ийм байх ёстой гэж нийгмээс тогтоосон нийтлэг дүр төрх, стандарт юм. Үүнийг онолын хувьд Жендэрийн хэвшмэл үзэл гэж тодорхойлсон байдаг.180

Жендэрийн хэвшмэл үзэл нь эрэгтэй, эмэгтэй хүн, охин, хөвгүүний үүрэг, хариуцлагыг, мөн тэдний хувьд “зөв”, “зүйтэй” хэмээн тооцогдох зан үйл, юу хийж болох, юу хийж болохгүйг тодорхойлдог. Жишээ нь: Эрэгтэй хүн эмэгтэй хүнийг оройн хоолонд урих, хоолны төлбөрийн тасалбарыг эрэгтэйд өгөх гэх мэт. Энэ бүхэн бидний амьдралд тулгарч байдаг хэвшмэл ойлголтуудын үр дагавар юм.

Жендэрийн тухай хатуу тогтсон хэвшмэл сэтгэлгээ нь эр хүнд байх эмэгтэйлэг, эмэгтэй хүнд байх эрэгтэйлэг шинжийг үл зөвшөөрөх буюу тодорхой хэмжээгээр гажуу, зохисгүй зүйл гэж үзэх хандлагыг төрүүлэх хүчин зүйл болдог.181

180 Канад сан, 2010181 Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, 2016

331


МОД

УЛЬ

4

Орчин үед гуравдагч хүйс болон “бэлгийн цөөнх” гэж нэрлэгдэх лесбиян, гей, бисексуал, трансжендэр болон интерсекс хүмүүсийн асуудал ч мөн хамаардаг. Чиглүүлэгч багш нэршил бүрд дараах тайлбарыг өгнө.

Лесбиян: Эмэгтэй хүн эмэгтэй хүндээ сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдахГей: Эрэгтэй хүн эрэгтэй хүндээ сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдахБисексуал: Аль аль хүйсийн хүмүүст сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдахТрансжендэр: Өөрийнхөө хүйсийг төрсөн хүйсээсээ өөрөөр буюу эсрэгээр гүн гүнзгий мэдэрч, тодорхойлж, тэр тодорхойлсноороо амьдардаг хүн. Бэлгийн чиг баримжааны хувьд трансжендэр хүмүүс лесбиян, гей, бисексуал байж болдог.Интерсекс: Аль аль хүйсийн анхдагч болон хоёрдогч бэлгийн шинж чанарыг буюу хромосом, гонад болон бэлэг эрхтний хувьд эр, эм аль хүйст хамаарахыг нь хэлэх боломжгүй хүмүүс.

Бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийлэл нь төрөлхийн бөгөөд өөрчлөгддөггүй гэдгийг дэлхийн олон эрдэмтэн судлаачид тогтоосон байна. Улмаар 1973 онд АНУ-ын Сэтгэл судлаачдын холбоо бэлгийн чиг баримжааг сэтгэцийн өвчний жагсаалтаас, Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага 1990 онд тус тус хасжээ. Ингэснээр “сэтгэцийн өвчин, гаж үзэгдэл биш” гэдгийг нотолж, эдгээр хүмүүсийн эрх, эрх чөлөөг дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрч байна.182

Гэвч ЛГБТ хүний төрөлхийн байдлыг нь гажуу, зохисгүй зүйл гэж үзэх хэвшмэл үзэл байсаар байна.

Жендэрийн хэвшмэл үзэл ялгаварлан, гадуурхалтын нэгэн том эх үүсвэр болдог төдийгүй жендэрийн тэгш бус байдлыг үүсгэх хүчин зүйл юм.

Жендэрийн тэгш байдал гэж эрэгтэй, эмэгтэй хүн улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд тэгш эрхтэй оролцож, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжлийн үр шимээс тэгш хүртэж, хөгжилд эрх тэгш хувь нэмрээ оруулснаар жендэрийн ялгаварлан гадуурхалтаас ангид байхыг ойлгоно.

(Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хуулиас).

Тэгш байдал нь эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдийг ижил болгох утга агуулдаггүй, харин эмэгтэйчүүдийн болон эрэгтэйчүүдийн эрх, үүрэг хариуцлага, боломжууд нь тэд эрэгтэй, эсхүл эмэгтэй болж төрсөн эсэхээс хамаарахгүй байх тухай ойлголт юм. Жендэрийн тэгш байдал нь эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийг өөр хоорондоо ялгаатай бүлгийн төлөөлөл болохыг хүлээн зөвшөөрч, эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн хоёулангийнх нь сонирхол, хэрэгцээ, тэргүүлэх ач холбогдол өгөх зүйлийг харгалзан үзэх утга санааг илэрхийлдэг. Жендэрийн тэгш байдал нь зөвхөн “эмэгтэйчүүдийн асуудал” биш, харин ч эмэгтэйчүүдийн нэгэн адил эрэгтэйчүүдэд ч мөн адил хамаатай бөгөөд аль алинд нь бүрэн анхаарлаа хандуулна гэсэн утга юм.183

Жендэрийн хэвшмэл үзэл, ойлголт бүрдүүлэгч соёлын институцууд: • Хэлц үг, өвөрмөц хэллэг, аман яриа • Дуу, шүлэг • Кино, драм, ардын урлаг, хошин урлаг • Шашин, соёл, зан заншил • Боловсрол • Хэвлэл мэдээлэл, зар сурталчилгаа

182 Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, 2016183 Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, 2016

332

МОДУЛЬ 4


Дараах хэсэгт хэвлэл мэдээлэл нь жендэрийн хэвшмэл үзлийг түгээн дэлгэрүүлэхэд хэрхэн нөлөөлж буй, хэрхэн жендэрийн мэдрэмжтэй контент бүтээгч байх тухай дэлгэрүүлэн судална.


Дараах асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.• Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл /сонин, сэтгүүл, зурагт, радио, мэдээллийн сайт гэх мэт/-

ээр хүйсээр ялгаварласан үг хэллэг, үйлдэл үзүүлж байсан зүйлийг уншиж, үзэж байсан уу?

• Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ямар сэдвийг түлхүү эрчүүд/эмэгтэйчүүдтэй холбон ярьдаг вэ?


IRIM судалгааны хүрээлэнгийн судлаачид “Монголын жендэрийн мэдрэмжтэй сэтгүүл зүй” судалгааны хүрээнд өдөр тутмын гурван сонин, таван сэтгүүл, гурван телевизийг хамруулан 2 сарын хугацаанд агуулгын дүн шинжилгээ хийжээ. Энэхүү дүн шинжилгээгээр хэвлэл, мэдээллийн байгууллагууд эрэгтэй, эмэгтэй хүнийг хэрхэн дүрслэн харуулж, хэрхэн ялгавартай байдлаар төлөөлүүлж байгааг нягтлан шалгасан байна.

Судалгааны үр дүнд телевиз, сонин, сэтгүүлүүд амралт, чөлөөт цаг, соёлын холбогдолтой сэдвээр нэвтрүүлэг, нийтлэл бэлтгэхдээ эмэгтэйчүүдээр түлхүү төлөөлүүлж, харин улс төр, эдийн засаг, хууль эрх зүй, спорт зэрэг сэдвийг эрэгтэйчүүдээр төлөөлүүлэх нь элбэг байгаа нь ажиглагдсан бөгөөд энэ нь олон нийтийн дунд жендэрийн хэвшмэл ойлголтыг улам түгээн дэлгэрүүлсэн үйлдэл хэмээн дүгнэжээ.

Зураг 30. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дэх жендэрийн шинжилгээний үр дүн

Гэр бүл

Секс болон гоо сайхан

403020100

Эмэгтэй

Эрэгтэй

Засгийн газар, улс төр

Соёл, урлаг

Байгаль орчин

Боловсрол

Барилга

Бизнес

Чөлөөт цаг, жуулчлал

Хуулийн

Хөдөө аж ахуй

Иргэний нийгэм

Эрүүд мэнд

Гэмт хэрэг

Эх сурвалж: (IRIM судалгааны хүрээлэн, 2014)

Түүнчлэн Монгол улсад эрэгтэй хүнийг хүндлэх уламжлалт үзэл дээрх хандлагад голлох нөлөө үзүүлдэг хэмээн дүгнэжээ.

333


МОД

УЛЬ

4

“Өөрчлөлтийн төлөөх эмэгтэйчүүд” ТББ-ын зохицуулагчийн хэлснийг энд онцолъё:

“Манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр эмэгтэйчүүдийг ихэнх тохиолдолд секс объект байдлаар дүрслэн харуулдаг. Мөн түүнчлэн нийгмийн дунд болон УИХ-ын цөөн хэдэн гишүүн дунд эмэгтэйчүүдийн улс төрийн эрх мэдэл, хэлэлцээ хийх чадварыг дэмжихийн эсрэг үзэл хандлага байсаар байгаа нь уламжлалт соёл, нийгэмд тогтсон ойлголт, хандлагатай холбоотой. Цаашлаад Монгол улсад уламжлалт, патриархат ёсны үнэлэмж, хандлага, дадал улам нэмэгдэж байгаа нь охид, залуу эмэгтэйчүүдийг эмзэг нөхцөл байдал руу түлхэж, улмаар нийгэмд жендэрийн тэгш бус байдал үүсэхэд хүргэж байна.”

Жендэрийн хэвшмэл ойлголтыг байнга давтан хэрэглэх нь (жишээ нь эмэгтэй хүн бол гэр бүлийн асран хамгаалагч, эсвэл секс объект байдлаар дүрслэн харуулах) бодит байдлын талаарх ард олны ойлголт, хандлагад нөлөөлнө. Эдгээр хэвшмэл ойлголтыг байнга хэрэглэх нь нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлж, эмэгтэй хүнээс юу хүлээж болох вэ, эмэгтэй хүн юу хийж чадах вэ гэдгийг үл ойлгодог, сэтгэлгээний түгжрэлд оруулахаас гадна хамгийн аюултай нь эмэгтэйчүүд өөрөө өөрөөсөө юу хүлээж, өөрийнхөө юу хийж чаддаг вэ гэдгийг мэдэхээ болих нөхцөлд хүргэх магадлалтай.184

Жендэрийн мэдрэмжтэй хэвлэл мэдээлэл бэлтгэхМэдээлэл, хэвлэлийн мэдээ, нийгмийн сүлжээний нийтлэл бэлдэхдээ жендэрийн хэвшмэл үзлийг түгээн дэлгэрүүлэхээс зайлсхийх дараах зөвлөмжийг анхаараарай.

• Нийтлэл, мэдээ, мэдээлэл, ярилцлагадаа бүх хүйсийн оролцогчийг тэгш оролцуулах

Тэгш оролцуулах гэдэг нь хүйс бүрийн оролцогчийн тооноос гадна нийтлэл, ярилцлагын явцад тэднийг адил тэгш үзэж, үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлэх адил цаг хугацаа, боломж олгохыг хэлнэ. Жишээлбэл, байнга нэг хүйсийн оролцогчийг урьж оролцуулж байна уу? Бүх хүйсийн оролцогчид байгаа тохиолдолд хэн нэгэнд нь үг хэлэх илүү их боломж олгож байна уу? гэх мэт.

• Нийтлэл, мэдээ, мэдээлэл, ярилцлагадаа аль нэг хүйсийг эх сурвалжийн хувьд хэт давамгай оруулахгүй байх

Бусдын хэлсэн үгээс эш татаж буй тохиолдолд тэдгээр эх сурвалж дунд аль нэг хүйс зонхилж буй эсэхийг анхаарч үзэх нь чухал. Жишээ нь, аливаа нэг асуудлын талаар жишээлбэл, Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга/ залуусын санал, байр суурийг илэрхийлсэн нийт 12 постер оруулах бол 4 эрэгтэй, 4 эмэгтэй, 4 ЛГБТ хүмүүсийг эх сурвалжаа болгох

• Мэдээлэл, хэвлэлийн мэдээ, нийгмийн сүлжээний постдоо жендэрийн дүн шинжилгээ хийх

Жишээлбэл, хүйсийн дүрийн харьцаа, бүх хүйсийн хүмүүсийн ялгаатай хэрэгцээг харгалзсан эсэх, жендэрийн хэвшмэл үзлийг санаатай болон санаандгүйгээр түгээн дэлгэрүүлэх тайлбар, дүр оруулсан эсэх гэх мэтээр дүн шинжилгээ хийгээрэй.

• Аль нэг сэдвээр мэдээ, нийтлэл бэлтгэхдээ нэг хүйсээр түлхүү төлөөлөхгүй байх

Жишээлбэл, IRIM судалгааны хүрээлэнгийн судлаачид «Монголын жендэрийн мэдрэмжтэй сэтгүүл зүй” судалгааны үр дүнд улс төртэй холбогдох сэдвээр мэдээ, нийтлэл бэлтгэхдээ түлхүү эрэгтэйчүүдээр төлөөлсөн үр дүн гарчээ. Түүнчлэн Хэвлэлийн Хүрээлэнгээс эдийн 184 НҮБ-ын БШУСБ, 2009

334

МОДУЛЬ 4


засаг, боловсрол, эрүүл мэнд, спортын салбарт амжилт гаргаж буй эмэгтэйчүүдийг олон нийт таниулан харуулахыг эрмэлзэхийг уриалжээ.

• Жендэрийн хэвшмэл үзлийг санаатай болон санаандгүй байдлаар түгээн дэлгэрүүлэхээс зайлсхийх, нийтлэл, зураг, бичлэгээр дамжуулан хэвшмэл үзлийг халах үйлсэд хувь нэмрээ оруулах

Уламжлалт бус үүрэг гүйцэтгэж байгаа талаас нь аль аль хүйсийг харуулахыг хичээгээрэй. Дараах зураг нь хэвшмэл үзлийг эвдсэн зургийн жишээ юм.

Суралцагчдад “Хэвлэлийн хүрээлэн” байгууллагын фейсбүүк хуудсыг дагаж, жендэрийн мэдрэмжтэй сэтгүүл зүйн талаар мэдээлэл авахыг санал болгоно.


Дараах асуултын хүрээнд хэлэлцэж, хичээлийг дүгнэнэ.• Өнөөдрийн хичээл таныг хувийн нууцлалын талаар өөрийг бодоход хүргэсэн үү? Тийм

бол яагаад, үгүй бол яагаад?• Нууц үг үүсгэхдээ авч хэрэгжүүлэх ямар гурван зүйлийг энэ хичээлээс сурсан бэ?• Дасгалаас хамгийн таалагдсан хэсэг, таалагдаагүй хэсэг аль нь вэ?• Жендэрийн талаар ямар шинэ ойлголт, мэдлэгийг авсан бэ?• Жендэрийн мэдрэмжтэй хэвлэл мэдээлэл бэлтгэх зөвлөмжөөс хэрэгжүүлэх чухал нэг

санаа юу байсан бэ?

Зураг 31. Хэвшмэл үзлийг эвдсэн жишээ зураг

Эх сурвалж: (Pinky & Tsolmon, 2018)

335


МОД

УЛЬ

4

КОНТЕНТ БОЛОВСРУУЛАХ ДАДЛАГА АЖИЛ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Подкаст хэрхэн хийх вэ?Сэдэв 2. Гэрэл зураг хэрхэн авах вэ?Сэдэв 3. Бичлэг, блог хийж, засварлахСэдэв 4. Блог, видео блог, влогСэдэв 5. Ухаалаг гар утас ашиглан бичлэг хийх Сэдэв 6. Нийгмийн сүлжээний нийтлэл бэлдэх

ЗОРИЛГО

Зочин илтгэгчийг сонгох алхмууд, тэдэнтэй харилцах болон мэдээллийг хэрхэн үр дүнтэй хүргэж, үнэнч хэрэглэгчидтэй болох аргачлалыг танилцуулна. Мөн оролцогчид хувийн ямар мэдээллээ нууцлах, интернэт, нийгмийн мэдээллийн сүлжээнд нууцлалын тохиргоог хийх, хүчтэй нууц үг болон жендэрийн мэдрэмжтэй хэвлэл мэдээллийн талаар ойлголттой болно.

336

МОДУЛЬ 4


“ХУРДТАЙ БОЛЗОО: 1 МИНУТЫН ХОЛИГЧ” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ



Бэлтгэх зүйлс• Гар утасны clock->timer функцийг ашиглахад бэлдэх


Алхам 1: Суралцагчдыг тэнцүү хоёр бүлэгт хуваана. Нэг бүлэг дотоод тойрог, нөгөө бүлэг гадаад тойрог үүсгэнэ. Ингэхдээ дотоод тойргийн хүн бүр гаднах тойргийн хүнтэй нүүр нүүрээ харахуйц зогсоно. (5 мин)

Алхам 2: Өөд өөдөөсөө харан зогссон хүмүүс 1 минутын турш сонсох дуртай подкастын нэр, онцлог, яагаад подкаст сонсдог тухай харилцан хуваалцана. 1 минутын хугацаа дуусангуут багш дохио өгч, гаднах тойрог баруун тийш нэг байрлал шилжихийг сануулна. Энэ мэтээр дараа, дараагийн хүнтэй 1 минутын турш ярилцана. (10 мин)

Алхам 3: Чиглүүлэгч багш оролцогчдоос дараах асуултыг асууна. (5 мин)• Хамгийн олон давтагдаж байсан ямар подкаст байсан бэ?• “Яагаад подкаст сонсдог вэ?” асуултын түгээмэл хариулт нь юу байсан бэ?

ПОДКАСТ БА ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨЛТ






Яагаад подкаст гэж?Подкаст бол автобусанд түгжрэх, гэрээ цэвэрлэх, хоол хийх гэх мэт боломжтой үедээ хаанаас ч сонсох боломжтой контентийн төрөл юм. 2020 оны 10-р сарын байдлаар дэлхий даяар 1,5 сая идэвхтэй подкаст бий бөгөөд нийт 34 сая гаруй дугаарыг эрхлэн гаргаад байна. АНУ-

337


МОД

УЛЬ

4

ын подкаст сонсогчдын 49% нь гэртээ, 22% нь машин барихдаа, үлдсэн нь ажил дээрээ, нийтийн тээвэрт сонсдог бөгөөд 35 хувь нь подкастыг дуустал, 45 хувь нь 80-90%-ийг сонсдог гэжээ. Тэд дунджаар 6 подкастыг дагаж, долоо хоногт ойролцоогоор 6 цаг гаруй хугацааг подкаст сонсоход зарцуулдаг байна. (Podcast Insights, 2020) Манай улсад мөн адил подкаст ба подкаст сонсогчдын тоо жил бүр өсөж буй бөгөөд 2020 оны 12-р сарын байдлаар Mplus платпормд нийт 333 подкаст бүртгэлтэй байна.

Эхлэл: Подкастын ерөнхий төлөвлөлт

• Зорилгоо тодорхойлохХэнд зориулж, ямар үр дүнд хүрэхээр зорьж байгаа вэ? Залуучуудыг нийгэмдээ оролцоотой байхад нөлөөлөх үү? Ном, зохиол, судалгааны ажлын талаар мэдээлэл өгөх үү? Оюутнуудад хэрхэн амжилттай суралцах, ажлын байранд хэрхэн өөрийгөө бэлтгэх тухай бусдын туршлагаас хуваалцах уу? Эсвэл хэрэглэгчдэд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг сурталчлах уу?

• Сэдэв сонгохЯмар сэдвээр хийхийг хүсэж байна вэ? Бизнес-эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд, соёл урлаг, технологи, шинжлэх ухаан, мэдээ мэдээлэл, кино урлаг, хууль эрх зүй, дуу хөгжим, энтертайнмент, түүх гэх мэтээр сонголтоо хийх. Мөн тухайн сэдвээр хэр олон подкаст байгааг судалж, таны подкаст юугаараа онцлог байхыг тодорхойлох нь чухал. Подкаст тухайлсан нэг сэдэв рүү чиглэвэл подкастыг сонирхолтой болгоод зогсохгүй, зорилтот үзэгчдэд хүрэхэд тустай.

• Нэр сонгохПодкастын нэрийг сонгоход анхаарах 3 дүрэм бий. Үүнд.

1. Хайлтад өртөхүйц2. Ой тогтоолтод хоногшин үлдэхүйц3. Сэдэвтэй уялдахуйц байх

Жишээ нь, “Оюунтан” оюутны подкаст

• Хэлбэрийг тодорхойлох1. Ярилцлага: Зочин илтгэгчтэй тодорхой сэдэв, асуултын хүрээнд ярилцана. Жишээлбэл,

амжилттай суралцаж буй оюутан эсвэл төгсөгчдөөс “Амжилттай оюутан гэж хэнийг хэлэх вэ?”, “Оюутан үедээ олж авсан хамгийн үнэ цэнтэй чадвар юу байв?“ гэх мэтээр асууж, ярилцах боломжтой. Ярилцлага хийх бол зочин бүрээс асуух сэдэвтэй холбогдох тогтмол асуултууд болон зочны онцлогоос хамаарах хувьсах асуулттай байх эсэхийг тодорхойлно.

2. Өгүүлэмж: Тухайн салбарын тухай сүүлийн үеийн мэдээ, мэдээлэл, эсвэл сэдвийн талаар мэдээлэл өгөх яриа, тайлбар, өгүүлэл байх боломжтой. Гол онцлог нь зочинтой асуулт-хариулт хэлбэрээр ярилцахын оронд хөтлөгч буюу host дангаар мэдээлэх юм. Жишээ нь, 7 хоногийн улс төр/эдийн засгийн тойм, зөв хооллолт гэж юу вэ, номын тойм гэх мэт.

• Хугацааг тодорхойлохПодкастын үргэлжлэх хамгийн тохиромжтой хугацааг 20-30 минут гэж үздэг. Гэхдээ танай подкаст сонирхолтой, сонсогчдыг залхаахгүй байж чадвал үүнээс ч урт байх боломжтой. Жишээ нь, монголын хамгийн олон сонсогчтой подкастын нэг болох Unlock подкаст нь 1 цаг гаруй үргэлжилдэг.

338

МОДУЛЬ 4


“ПОДКАСТ ХИЙХ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ” ДАСГАЛ АЖИЛ




Бэлтгэх зүйлс• Хананд наах подкастын нэрийг А4 цаасанд

томоор хэвлэх /их сонсогчтой, олон нийтийн дунд түгээмэл гэхдээ хэлбэр, бүтцийн хувьд ялгаатай подкаст/


Алхам 1: Суралцагчдыг 5 багт хуваана. Их сонсогчтой, олон нийтийн дунд түгээмэл гэхдээ хэлбэр, бүтцийн хувьд ялгаатай 5 подкастын нэрийг хананд наасан байна. Суралцагчид тухайн подкастыг сонсдог бол (хэрвээ 2-оос дээшийг сонсдог бол хамгийн их таалагддаг подкаст) нэр бүхий хэсэгт очиж зогсоно. Нэг подкастын нэр дор хамгийн ихдээ 5 хүн зогсоно. Бүлэг бүрийн 5 хүн 1-5 хүртэл ээлжлэн тоолно. Бүлэг бүрийн ижил тоотой суралцагчид нэг баг болно. Өөрөөр хэлбэл, бүлэг бүрийн “1” гэх тоог хэлсэн оролцогчид нэг баг болно. Ингэснээр подкастын төлөвлөгөөг гаргахад олон төрлийн санаа гарах, түүнээс шүүх боломжтой болно. (5 мин)

Алхам 2: Баг тус бүр дараах хүснэгтийн дагуу подкастын санааг гаргаж, самбарын цаасан дээр бичнэ. (10 мин)

Зорилго /хэнд? Яах гэж?/

Сэдэв

Нэр

Хэлбэр, бүтэц

Хугацаа

Алхам 3: Багууд подкастын ерөнхий төлөвлөгөөг танилцуулна. (10 мин)

339


МОД

УЛЬ

4

ПОДКАСТ ХИЙХ АЛХАМ, АНХААРАХ ЗҮЙЛС






Подкастын нэг дугаарыг дараах алхмын дагуу хийх боломжтой.

Зураг 35. Подкаст хийх үе шатууд

Ярилцлагын өмнө

Боломжит зочдыг/мэдээллийг судлах, олохЗочинтойгоо холбогдохЗөвшөөрсөн бол зочноо дэлгэрүүлэн судалж, асуултаа зохиох

Ярилцлагын үеэр

Зочинтойгоо ярилцах /дуу хурааж авах/

Ярилцлагын дараа

Эхлэл, төгсгөлийн үг бичихДуу бичлэгээ засварлахПостер бэлдэхПлатформууд дээр байршуулахСурталчилж, түгээх

Подкаст нь ухаалаг утас ашиглан бүтээх боломжтойгоороо давуу талтай юм. Гэсэн хэдий ч илүү чанартай сайн подкаст хөтлөхийн тулд дараах төхөөрөмжийг ашиглаж болно.

• Микрофон /Компьютер ашиглан дуу хураах бол USB микрофон сонгох. Зөөлөвчтэй байвал сайн./

• Дуу хураагуурын аппарат /хэрэв гар утасны багтаамж, цэнэг гэх мэт хангалтгүй байвал зөөврийн дуу бичлэгийн төхөөрөмж ашиглаж болно./

• Компьютер

Дуу хураахдаа дараах зүйлсийг анхаарах нь чухал.• Дуу шуугиан, цуурай багатай орчин сонгох /аль болох жижиг өрөө, тусгаарлагчтай өрөө/• Алдвал алдсан үгээсээ биш өгүүлбэрийн эхнээс дахин эхэл.• Микрофон рүү хэт үлээхгүй байх, амьсгаагаа зөв авах• Засах зүйлсээ дор бүр нь тэмдэглэж авах /хугацаа болон агуулга/

Компьютер ашиглан хураах бол Audacity, цахимаар холбогдон хураах бол Google Hangouts, Zoom, Skype зэрэг программыг ашиглах

340

МОДУЛЬ 4


“ЭФИР! ТУРШИЛТЫН БИЧЛЭГ ХИЙХ НЬ” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Гар утас /оролцогчид дуу хураахад

хэрэглэнэ/• Оролцогчид компьютертой байх

эсвэл компьютертой анги танхимд зохион байгуулах /Компьютерт Audacity программыг суулгасан байх

• Интернэттэй анги танхим эсвэл шилжүүлэгч /USB/

Бэлтгэх зүйлс• Жишиг интро буюу подкастын эхлэл

үгийг оролцогчдын тоогоор хэвлэх• Компьютертоо Audacity программыг

суулгасан байх• Хэрвээ компьютертой анги танхимд

хичээл орж буй бол компьютер бүрд Audacity программыг суулгасан байх

• Засварлах дуу бичлэгийг бэлдэх


Алхам 1: Оролцогч бүрд жишээ интро буюу подкастын эхлэл өгүүлбэрийг тараана. (2 мин)


Сонсогчдоо, оюунтан подкастын 2 дахь дугаараар та бүхэнтэйгээ уулзаж буйдаа туйлын их баяртай байна. Энэ удаагийн дугаарт нийгмийн ажилд идэвхтэй оролцож, түүгээрээ дамжуулан өөрийнхөө хүсэл сонирхлыг олж авсан хэмээн оюутан насаа дүгнэж буй, одоо сайн дурын ажил ба албан ажлаа амжуулж ихийг бүтээж яваа нэгэн гайхалтай эрхэм уригдан оролцсон билээ. Тэр хүн бол Ганбаатар овогтой Учрал. Тэрээр “Төв азийн залуучуудын нэгдсэн чуулган”-д Монгол улсаас оролцсон цөөн хэдэн залуучуудын нэг бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын залуучуудын зөвлөх хороонд зохицуулагч, M space инновацын төвийн менежер юм.

Зочныхоо ярианаас нэгэн зүйлийг онцлохыг хүслээ. Тэр юу вэ гэхээр түүний оюутнуудад өгч буй “тав тухтай бүсээсээ гарч өөрийгөө эвд, тань, хөгжүүл” гэх зөвлөгөө юм.

Энэ удаа хөтлөгч …............ (таны нэр) миний бие та бүхэнтэй хамт байх болно. Бид эхлэхэд бэлэн харин та чихэвчээ чангалаарай.

Алхам 2: Оролцогчид подкастын эхлэл буюу интрог өөрийн дуу хоолойгоор уншиж, гар утас ашиглан хураах ба зарим үг өгүүлбэрийг солих, бүтээлч байх, хөгжилтэй байдлаар хийх боломжтойг хэлнэ. Дууг арын шуугиангүй хураахын тулд оролцогчдын зарим нь ангид үлдэж, зарим нь ангиас гарч даалгавраа гүйцэтгэнэ. Цаг дууссаныг хэлэхэд сонсохуйц газар очихыг анхааруулна. (8 мин)

Алхам 3: Эхлээд багш хурааж авсан дуу бичлэгийг засварлахад ашиглах боломжтой Audacity, Garageband, Filmora wondershare, Adobe Audition, Unchor зэрэг програмын талаар танилцуулна. Урьдчилан бэлтгэсэн дуу бичлэгийг дараах агуулгын хүрээнд дэлгэцэн дээр харуулж засна. (15 мин)• Compressor• Noice reduction

341


МОД

УЛЬ

4

• Amplify• Normalize• Fade in/out- background ая оруулах

Боломжтой бол оролцогчид өөрийн хураасан дуу бичлэгийг нэгэн зэрэг засварлана. Үүний тулд оролцогчдод компьютерээ ангид авчрахыг урьдчилан сануулах эсвэл компьютертэй анги танхимд сургалтыг явуулах шаардлагатай.

ПОДКАСТ ТҮГЭЭХ СУВАГ, ЗӨВЛӨМЖ






Подкаст түгээх дараах нийтлэг платпорм бий.• Mplus (Монгол, үнэгүй, RSS feed шаардлагагүй)• Castbox (олон улс, үнэгүй, RSS feed шаардлагагүй)• Soundcloud (олон улс, 3 цаг хүртэл үнэгүй байршуулах ба үүнээс дээш хугацаанд

төлбөртэй, RSS feed дэмждэг)• iTunes буюу Apple podcast (олон улс, RSS feed шаардлагатай)• Google podcast (олон улс, RSS feed шаардлагатай)• Stitcher (олон улс, RSS feed шаардлагатай)• Youtube (олон улс, үнэгүй, RSS feed шаардлагагүй)

Подкастаа сурталчлах дараах боломжууд бий.• Facebook хуудас, сэдэвтэй холбогдох группүүдэд нийтлэх• Олон нийтийн сүлжээнд нийтлэхдээ оролцогч талууд/зочин, санхүүжүүлэгч, дэмжигч

байгууллага гэх мэт/-ыг tag/mention хийх • Подкастын “алтан хэсэг”-ийг богино хэмжээний бичлэгээр нийтлэх

Дээрх платпорм, сурталчилгааны жишээг багш дэлгэцэд харуулна.

Подкастаа бренджүүлэх 6 алхам:

• Яг одоо эхлэх! “Ярилцлага хийх чадвартай болсны дараа, программ дээр сайн ажилладаг болчхоод,

сайн бэлтгэгдсэн үедээ” гэх мэтээр шалтаглаж хийж эхлэхээ бүү хойшлуулаарай. Турших явцдаа чадваржина гэдгийг анхаараарай.

342

МОДУЛЬ 4


• Онцгой байх Сүүлийн үед олон сэдэв, төрлөөр подкастууд гарах болжээ. Чухам эдгээрээс нарийн сэдэв

сонгож, эсвэл подкастын хэв маяг, бүтцээрээ ялгараарай. Жишээлбэл, ихэнх подкастаар ном уншсан сэтгэгдлээ хуваалцаж байвал “ном унших дадлыг хэрхэн бий болгох вэ” сэдвийг сонгож болно. Эсвэл бусад подкастаар шинжлэх ухааны талаар өргөн хүрээнд мэдээлэл өгч байвал “анагаах ухааны чиглэлээр хийгдсэн сүүлийн үеийн судалгааны ажлууд” хэмээн сэдвээ нарийвчлан сонгож болно.

• Хүн болгонд зориулж биш нэг хүнд зориулж бүтээх Хүн болгонд зориулж хийвэл зорилтот бүлэгтээ сайн хүрэхгүй байх магадлал өндөр.

Тиймээс яг хэнд зориулж хийж буйгаа төсөөлж, зорилтот бүлгийн хүмүүсийг өөрийнхөө оронд тавьж үзсэнээр тэдний хэрэгцээ, шаардлагад тохирсон контентыг бүтээж, улмаар тэдэнд хүрэх боломжтой болно.

• Тууштай байх Зөвхөн дуртай эсвэл завтай үедээ контентээ бүтээн, тодорхой давтамжгүй түгээвэл

сонсогчдын тоо буурах магадлалтай. Тиймээс 7 хоног бүрийн Даваа гараг, сар бүрийн 1 гэх мэтээр тодорхой давтамжтайгаар контентоо бүтээн түгээвэл сонсогчдод хүлээлт үүсгэж, улмаар үнэнч сонсогчтой болоход тань тусална.

• Гадаад өнгө төрх Подкастын онцлогийг агуулсан,

олон хэрэглэгч дундаас өөрсдийн бүтээлдээ анхаарлыг нь татахуйц лого, танилцуулга постерыг бүтээгээрэй.185 (Цогтбилгүүндарь, 2018) Ялангуяа лого, постерийн өнгөнд анхаараарай. Өнгө нь зөвхөн гадаад харагдах байдлыг тодорхойлохоос гадна хүний зан төлөвт маш ихээр нөлөөлж байдаг. Өнгө бүр өөр өөрийн гэсэн онцлогийг илэрхийлдэг. Тухайлбал,- Улаан: Эрч хүч, хайр дурлал, хурд,

аюул- Шар: Өөдрөг, дулаан уур амьсгал,

хөгжилтэй- Цэнхэр: Тогтвортой, тайван, итгэлцэл- Ногоон: Өсөн дэвжих, эрүүл мэнд, сэтгэл сэргэм- Нил ягаан: Үнэнч, эд баялаг, нэр хүнд- Улбар шар: Урам зориг, аз жаргал186

ТУСГАЛ ХЭСЭГ (5 мин)

Дараах асуултын хүрээнд ярилцаж, сэдвийг дүгнэнэ.- Подкастын талаар ямар ойлголт авсан бэ?- Хамгийн чухал зүйл юу байв?- Подкаст хийх санаа, сэдэл төрсөн үү?

185 Цогтбилгүүндарь, 2018186 Arnav, 2019

Зураг 36. Өнгөний илэрхийлэл

Эх сурвалж: pinterest.com

343


МОД

УЛЬ

4

“ЗИП, ЗААП, БОИНГ” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ




Алхам 1: Оролцогчид тойргоор зогсоно. Оролцогчид гараараа аппарат дүрсэлж, зураг авах товчлуурын дууг дуурайн дуугарч, бие биеийнхээ зургийг ээлжлэн авна. Хэрвээ өөрт ойр (баруун болон зүүн тал) зогсож буй хүний зургийг авах гэж буй бол “зип”, өөрөөс хол буюу тойргийн цаана байгаа хүний зургийг авахад “заап” гэж дуугарах ба ингэхдээ тухайн хүн рүү хоёр алгаа хавсарч заана. Хүн бүр зургаа даруулах эсэхээ өөрөө шийдэх бөгөөд зургаа даруулахыг хүсээгүй бол “боинг” гэж дуугарч, хоёр гар, хоёр хөлөө дэлгэн (өөрөөр хэлбэл, Х үсэг шиг) агаарт үсэрнэ. Зургийг нь авахаар “зип” эсвэл “заап” хэмээн заасан хүн нь “боинг” гэж дуугарвал тус хүнийг алгасаж, дараагийн хүний зургийг авна. Хэрвээ өөрт ойр (баруун болон зүүн тал) зогсож буй хүний зургийг авахдаа “заап”, өөрөөс хол буюу тойргийн цаана байгаа хүний зургийг авахад “зип” хэмээн буруу дуудсан бол тоглоомоос хасагдах дүрмээр тоглоно. (12 мин)

Алхам 2: Тоглоомын төгсгөлд аливаа зургийг хэвлэл мэдээлэлд ашиглахдаа тухайн хүний зөвшөөрөл, зохиогчийн эрхийг харгалзах нь чухал. “Зохиогчийн эрхийн зөрчлөөс сэргийлэх аюулгүй хувилбар нь өөрийн дарсан гэрэл зургийг ашиглах юм” хэмээн дасгалыг дүгнэж, дараагийн алхам руу орно. (3 мин)

ГЭРЭЛ ЗУРАГ ХЭРХЭН АВАХ ВЭ?






Зургийн хүчXIX зууны сүүл үеэс эхлэлтэй Палестин болон Израилийн ээлжит зэвсэгт мөргөлдөөний үеэр (2001 он) хөл бөмбөгийн талбайд тоглож байсан 11 настай хүү Израйльчуудын танкны

344

МОДУЛЬ 4


галд өртөж, амиа алдсаныг гэрэл зургаар баримтжуулан үлдээжээ. Үүний ачаар дайны хөлд хүүхдүүд өртөж байгааг дэлхий нийтээр анзаарч, хүүхдийн эрхийн асуудалд илүү анхаарах болжээ.187

Зураг 37. Палестин ба Израйлийн мөргөлдөөн

Зураг 38. COVID-19 халдвартай амаржсан эхийг зөөж буй нь

Эх сурвалж: Occupied Palestine, 2010 Эх сурвалж: Eagle.mn, 2021

Монгол улсад COVID 19-өөр өвчилсөн амаржсан эхийг идэр есийн хүйтэнд гэрийн шаахай, халадтай нь, амыг нь дэрээр халхлан тусгаарлах байр руу зөөж буй дүрс бичлэг 2021 оны 1 сарын 19-ний өдөр цахимд тархсан. Маргааш өдөр нь иргэд төв талбайд цуглаж, хариуцлага хүлээхийг шаардан жагссан юм. Энэхүү тайван жагсаал нь зөвхөн тус үйл явдлаас шалтгаалаагүй ч иргэдийг эвлэлдэн нэгдэж, үзэл бодлоо илэрхийлэх үндэс болсон юм. Магадгүй тус үйл явдлыг зураг дүрсээр илэрхийлсэн нь ард иргэдэд ийн хүчтэй нөлөөлжээ.

Сайн гэрэл зураг мянган үгнээс илүү хүчтэй зэвсэг гэдгийг эдгээр жишээгээр нотолж болно. Тиймээс хүргэх гэж буй санаагаа амилуулах, хүмүүст хүргэхэд тань гэрэл зураг тусална.

Хүмүүс гурван хоногийн дотор сонссон мэдээллийнхээ 90%-ийг мартаж, ердөө 10%-ийг эргэн санадаг бол нүдээр үзсэн зүйлийнхээ 65%-ийг санадаг байна. Мөн холбогдох зургийг агуулсан нийтлэл нь зөвхөн бичвэр бүхий нийтлэлтэй харьцуулахад 94%-аар их үзэлттэй байдаг ажээ.188 Зураг нь хүчтэй, удаан хугацааны сэтгэгдэл үлдээж чаддаг учраас сонин, сэтгүүл, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд ашиглахад тохиромжтой юм. Маш олон контент дундаас таны контентыг сонирхох эсэхийг шийдэхэд зураг нь тодорхой хэмжээгээр нөлөөлнө.

Гар утсаар хэрхэн сайн гэрэл зураг дарах вэ?• Линзээ арчихБүрсийсэн, сарнисан зураг авахын нэг шалтгаан нь бохирдсон линз юм. Гар утсыг бид зураг авахаас өөрөөр өдөр тутамдаа ашигладаг учраас хурууны хээ үлдэх, тоос, шороо наалдах зэргээр бохирдох магадлал өндөр юм. Тиймээс гар утсаар зураг авах хамгийн эхний алхам нь линзээ цэвэрхэн алчуураар /элгэн алчуур тохиромжтой/ арчаарай.

• Гар утсаа хөдөлгөөнгүй барихБүрсийсэн, сарнисан зураг авахын нөгөө шалтгаан нь хурдан хөдөлгөөнтэй объектын зураг авах эсвэл гар утсаа хөдөлгөөнтэй барих юм. Хурдан хөдөлгөөнтэй объектын зургийг авахдаа 187 Amnesty international, 2002188 Buffer, Brain Rules, Cision, Facebook, National Retail

345


МОД

УЛЬ

4

гар утасны камерын sport mode-ийг идэвхжүүлээрэй. Харин утсаа хөдөлгөөнгүй барихын тулд хоёр гараа цээжиндээ нааж, хоёр гараараа утсаа барих юм. Мөн дуу ихэсгэх/багасгах товчин дээр дарах эсвэл гарын алгаа харуулах, “smile”, “cheese”, “shoot” гэх мэт үгийг хэлэхээр зураг дарах тохиргоог хийвэл хөдөлгөөнгүй зураг авах боломжтой болно.

• Фокусыг тохируулахФокусыг тохируулах нь зургийн гол элементийг тодотгох, нөгөө талаас гол бус элементүүдийг бүрсийлгэхэд тустай. Ихэнх гар утас автоматаар фокусыг тохируулдаг бөгөөд мөн гараар фокусыг тохируулах боломжтой байдаг.

• Гуравны нэгийн дүрмийг баримтлахХоёр босоо, хоёр хэвтээ шугамаар зургийг есөн тэнцүү хэсэгт хуваасан байна гэж төсөөл. «Гуравны нэгийн дүрэм”-ийн дагуу зураг дахь гол элементүүд ойролцоогоор шугамын огтлолцох цэгүүдэд эсвэл голын дөрвөлжинд байрлуулбал зургийг илүү тэнцвэртэй бөгөөд харахад тааламжтай болгоно.

Эх сурвалж: Josh Эх сурвалж: Britton

Зураг 40. Гуравны нэгийг дүрмийг баримтлан дарсан зургийн жишээ

Гар утасны camera-> settings хэсгээс gridlines/grid тохиргоог идэвхжүүлснээр камер хэсэгт 9 тэнцүү хэсэгт хуваагдан харагдах болно.

• Камерны горимуудыг ашиглахИхэнх гар утасны камер өргөн хүрээний зураг авах panorama, маш ойрын зайны объектыг дарах macro, хоолыг илүү өнгөлөг харуулж, орчин тойрныг бүрсийлгэн авах food, харанхуйд зураг дарах night, хөдөлгөөнийг удаашруулах slow-motion, хөдөлгөөний хурдасгах hyparlapse, нэг объектыг фокуслаж хүрээг бүрсийлгэх live focus зэрэг горимыг санал болгодог. Мөн гэрэл сүүдэр, өнгийг гараас тохируулах боломжтой.

• Перспектив буюу зураг дарах өнцгөө сонгохЗургийг дээрээс, нүдний түвшинд эсвэл доороос (мэлхий перспектив) авах уу? Дээрээс авсан зургийн субъект нь жижигхэн, хөөрхөн эсвэл хүч чадалгүй мэт гарна. Мэлхий перспектив нь субъектийг маш том, хүчирхэг, бүр хүч давамгайлсан, эсвэл заналхийлсэн мэт харагдуулдаг.

• Зураг засварлах программ ашиглах

Зураг 39. Фокус тохирсон ба тохироогүй зургийн жишээ

Эх сурвалж: kknews.cc

346

МОДУЛЬ 4


Зургийг танах /crop/, гэрэл сүүдэр, өнгийг тохируулах, текст бичих гэх мэт энгийн засварыг компьютер болон ухаалаг гар утсанд урьдчилан суулгасан байдаг зураг засварлах анхан шатны программаар хийх боломжтой. Ахисан түвшний засварлах программ хангамжийг худалдан авах боломжтой (жишээлбэл Photoshop, SnapSeed, LightTroom), эсвэл үнэ төлбөргүйгээр татаж авч болдог (жишээ нь, GIMP, PIXLR, Photopea). Инстаграм гэх мэт фото зургийн зарим аппликейшн нь өөрийн засварлах программ хангамжтай байх нь ч бий.

Фото зураг ба зохиогчийн эрх Та авсан зураг бүрдээ зохиогчийн эрхийг эзэмшдэг. Техникийн хувьд дижитал зургийг хуулбарлах, түгээхэд маш хялбар тул зохиогчийн эрхийн зөрчлийн эрсдэл өндөр байдаг төдийгүй энэ нь нэлээн түгээмэл тохиолддог. Хэрэв зохиогчийн эрхийн зөрчил илэрсэн бол гэрэл зургийн эзэмшигч буруутныг шүүхэд өгч болох бөгөөд эцэстээ уг буруутан торгууль төлөхөд хүрч мэдэх юм. Аюулгүй талаа бодоод та зөвхөн өөрөө авсан зураг эсвэл Creative Commons лицензтэй (CC) зургийг хэвлэх эсвэл нийтлэх ёстой. Creative Commons лиценз бүхий зургийг хуулбарлах, түгээх, засах боломжтой байдаг бөгөөд ийм зургийг Google хайлтын систем эсвэл «Wikimedia», «Flickr» зэрэг платформ дээр «advanced search» сонголтыг ашиглан олж болно. СС зөвшөөрөлтэй зургийг дахин түгээхдээ зохиогчийн эрх эзэмшигчийг дурдах нь зүй ёсны хэрэг юм.189

“ЗУРАГ ДАРАХ” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Гар утас /оролцогчид зураг дарахад

хэрэглэнэ/• Интернэттэй анги танхим эсвэл

шилжүүлэгч /USB/

Бэлтгэх зүйлс• Үнэлгээний хуудсыг оролцогчдын



Алхам 1: Суралцагчдыг 5 багт хуваана. Ингэхдээ багш өмнө нь хамтарч ажиллаж байгаагүй суралцагчдыг нэг багт хуваарилна. (5 мин)

Алхам 2: Багийн гишүүд тус бүр өөрийн хүссэн объектын зургийг гар утсаараа авна. (2 мин)

Алхам 3: Багийн гишүүд бие биеийнхээ дарсан зургийг урьдчилан бэлтгэсэн шалгуурын дагуу үнэлнэ. Багууд хэлэлцэж, хамгийн сайн дарсан нэг зургийг сонгож, багш руу илгээнэ. (8 мин)

189 Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг, Хэвлэлийн хүрээлэн, 2020

347


МОД

УЛЬ

4

Шалгуур 1 /шаардлага хангаагүй/ 1 /дундаж/ 2 /шаардлага маш

сайн хангасан/

Зураг бүрсийгээгүй, сарниагүй

Гол объектэд фокусаа тааруулсан

Гуравны нэгийн дүрмийг баримталсан

Перспектив буюу зураг дарсан өнцөг тохиромжтой

Гэрэл сүүдэр, өнгө тохирсон

НИЙТ ОНОО

Алхам 4: Багш зураг тус бүрийг дэлгэцэд харуулж, тухайн багаас яагаад энэ зургийг хамгийн сайнаар сонгосныг асууж, бусад багийн гишүүдээс сэтгэгдэл, санал зөвлөмж хэлэхийг хүснэ. (10 мин)

Алхам 5: Дараах асуултын хүрээнд ярилцаж, сэдвийг дүгнэнэ. (5 мин)• Гэрэл зураг авах талаар ямар ойлголт авсан бэ?• Хамгийн чухал зүйл юу байв?.

БИЧЛЭГ, БЛОГ ХИЙЖ, ЗАСВАРЛАХ

“НҮДЭЭ АНЬСАН ОРОЛЦОГЧИД” ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ДАСГАЛ




Алхам 1: Суралцагч бүрд нэг амьтны нэр (муур, хонь, үхэр, морь, нохой)-ийг бусдад сонсогдохооргүй шивнэн хэлнэ. Хоёроос найман суралцагч ижил амьтныг төлөөлнө. (2 мин)

Алхам 2: Бүх суралцагч ямар амьтан төлөөлөхөө мэдсэний дараа тэдэнд нүдээ аньж тухайн амьтны дууг дуурайж дугар гэж хэлнэ. Суралцагчид нүдээ аньсан чигээрээ зөвхөн дуугаар нь өөрийн ижил амьтдыг олохыг хичээнэ. Өөрийнхтэй ижил амьтадыг түрүүлж олсон хүмүүс ялна. Дасгалыг гүйцэтгэх явцад юм мөргөхгүй байхад анхаарах хэрэгтэй. Энэ тоглоом нь сонсох чадвар ямар чухал, бас ямар хөгжилтэй байж болдгийг заана. (8 мин)

348

МОДУЛЬ 4


ШИНЭ МЕДИА






Өнөөдөр интернетэд 1.7 тэрбум гаруй вэбсайт байна. Тэдний 600 гаруй сая нь блогтой гэсэн тооцоо байдаг. 2018 онд дэлхий даяар 2 тэрбум гаруй блог нийтлэгдсэн байна. Энэ нь өдөрт 5,760,000 блог, нэг минутад 4,000 блог нийтэлсэн байна. Жишээлбэл, Статистагийн мэдээлснээр АНУ-д блог хөтөлдөг хүмүүсийн тоо 2020 онд 31.7 сая хэрэглэгчтэй болох гэж байна.190

Шинэ болон хуучин медиагийн төрлүүдийн хоорондох үндсэн ялгаа:• Уламжлал ОНМХ-ийн (Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл) агуулгыг мэргэжлийн

сэтгүүлч уран бүтээлчид• Интерактив, цахим медиагийн агуулгыг /ГОЛ ТӨЛӨВ/ интернэт хэрэглэгчид, хүлээн

авагчид бүтээж байна.

Нэмэлт мэдээлэл: Сэтгүүлчийн цахим чадварт блог хөтлөлт хүртэл багтсан байдаг байна.

Медиагийн шинэ төрлүүдийн онцлог нь эх бичвэрийг зохиогч, уншигч хоёрын хоорондох ялгааг арилгасан явдал юм. Уламжлал болон шинэ медиагийн агуулгын ялгаа:Интерактив мэдээллийн хэрэгслийн зохиогчид мэргэжлийн хүмүүс биш учраас бичир арга барил дутмаг.

Материалын хэлбэр биш АГУУЛГА чухал гэж үздэг. Нөгөө талаар зохиогчийн үзэл бодол дүгнэлт чөлөөтэй ордог.

Уламжлалт ОНМХ-ийн агуулга нь тухайн мэдээллийн хэрэгслийн бодлого, хүлээн авагчдын эрэлт хэрэгцээ сонирхлоос шууд шалтгаалдаг.

Интерактив медиагийн агуулга бол тухайн цаг мөчид зохиогчид сонирхолтой санагдсан анхаарлыг нь татсан байдаг онцлогтой.

Медиагийн ийм интерактив хэлбэрт дараах чиглэлүүдийг багтааж болно.

• Хувь хүний өдрийн тэмдэглэл, хамтын 190 BlogTyrant, 2021

Цахим сэтгүүлчдэд байвал зохих 10 ур чадвар: 1. Бичих болон завсарлах чадвар 2. Төслийн менежмент 3. Блог хийх 4. Зураг авах 5. Бичлэг хийх6. Удирдах ур чадвар7. Бичвэрийг нэгтгэх 8. Эхийг бичих, тайлагнах 9. Зураг, дизайныг засварлах 10..............дутуу Цолмон менежерээс тодруулж асуух

Зураг 41. Цахим сэтгүүл зүйн шилдэг 10 ур чадвар

Эх сурвалж: Орчин үеийн сэтгүүл зүй: Хандлага, хөгжил

349


МОД

УЛЬ

4

зохиолчдын цаг үеийн янз бүрийн мэдээллийг багтаасан бичвэр агуулдаг веблогууд• Хэвлэлийн газрын санаачилгаар, эсвэл ОНМ Хэрэгслийн сайтуудтай хамтран

ажилладаг сэтгүүлчид, уншигчдын хөтлөн явуулдаг блогууд• Цахим комьюнити /бүлэг групп/• “Сэтгүүл зүйн оролцоо”ны зарчим дээр үүссэн гиперлокаль мэдээний сайтууд• Гар утасны тусламжтайгаар интернэтэд оруулсан товч мэдээлэл болон фото зургуудаас

бүрдсэн мобайл блогууд

Шинэ медиагийн хувьд• Зохиогчид тодорхой нэг хүрээ, орон зайд баригдахгүй хүссэн зүйлээ чөлөөтэй

илэрхийлэх явдал• Санал бодлоо солилцох, маргаан мэтгэлцээн өрнүүлэх, эх сурвалж хүчин зүйл болдог• Инфографик, гар болон фото зургаар баяжуулах боломж асар их• Хандалтын тоо хэд дахин их• Өөрийн гэсэн хэрэглэгчтэй• Иргэний сэтгүүл зүйг хөгжүүлэх боломж Moblog, mobile phone log- гар утасны өдрийн

тэмдэглэл “Моблог гар утас, PDA зэрэг зөөврийн төхөөрөмжөөс веб-д байрлуулсан контентыг агуулдаг. Моблог ширээний компьютерын алгасаж зөөврийн төхөөрөмжөөс контентыг шууд хэвлэх боломжтой технологийг ашигладаг”

“Чөлөөт нэвтэрхий толь”“Смартмобс “ухаантай бүлэг”, “ухаантай бөөгнөрөл” хэмээх хүмүүсийн цоо шинэ нийтлэг үүсэж, тэд шинэ технологийн тусламжтайгаар өөрсдийн медиа орчныг бий болгох замаар мэдээллийн нийгмийн ач холбогдлыг тодорхойлж байна”

Г.Рейннольд /АНУ нэрт социологич“Интернэт хүмүүсийн хоорондох харилцаа болон олон нийтийн харилцааны хоорондох ялгааг арилгахад чиглэсэн харилцааны шинэ “виртуал” хэв маягийг бий болгосон”

Гол онцлог:• Эх бичвэр, зураг хоёрыг хослуулан мэдээлэл дамжуулах• Жинхэнэ утгаараа ОНМХ биш орчин үеийн олон нийтийн харилцаа

Моблог үүсэх дараах үндсэн шалтгаан нь ШУ техник технологийн дэвшил, энд хандах харилцааны өөрчлөлт юм.

Блог үүсгэх зорилгоИхэнх блогийн хувьд хүмүүс өөрийн сонирхлоор үүсгэдэг бол байгууллагууд ч гэсэн бизнесийг зорилгоор блог үүсгэдэг.

Мөн хэсэг хүмүүс хамтран өөрсдийн үйл ажиллагааг олон нийтэд таниулах, өөрсдийгөө хөгжүүлэх зорилгоор блог үүсгэх нь ч их байдаг.

Блог үүсгэхэд заавал ийм төрөл, хэлбэр, зорилгоор үүснэ гэсэн ойлголт байхгүй яаж сэтгэнэ түүгээрээ л үүсгэнэ.

Хүмүүс блогийн олон төрлийг үүсгэн ашигладаг. Блогийн төрөл

350

МОДУЛЬ 4


Хүснэгт 11. Блог, видео блог ба вилогийн харьцуулалтБлог Видео блог Вилог (vlog)

Текст, зургийг ашиглаж бичвэр блог бичиж оруулах боломжтой. Фото сонирхогч бол зургуудаар цахим фото

сэтгүүл үүсгэж болно.

Видео сонирхогч бол авсан бичлэгүүд болон бусад сайтуудад

байгаа сонирхолтой видео бичлэгээр блог үүсгэж болно. энэ нь видео блогийн төрөлд

хамаарна.

Видео блогийг вилог гэж нэрлэх ч бий. Өдрийн

тэмдэглэлтэй адил бөгөөд хөтлөгч нь тогтмол байдлаар

видео материалыг бүтээж, нийтэлдэг.

“ВИДЕО ПРОФАЙЛ” ДАСГАЛ АЖИЛ, ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ





Алхам 1: Хавсралт хэсэгт буй видео профайл дасгал ажлын хуудсыг хүн бүрд тарааж өгч, оролцогчид бөглөнө. (15 мин)

Алхам 2: Дараах асуултын хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. (15 мин)• Видео профайлыг өөрөө бөглөхөд хялбар байсан уу, эсвэл хэцүү байсан уу?• Ой санамжийнхаа гүн рүү аялах аялал хажуудах хүнтэйгээ ярилцаж эхлэхэд

яаж өөрчлөгдсөн бэ?• Таны дурдсан жишээний ихэнх нь кино, телевизийн нэвтрүүлэг, интернэтийн

видео бичлэгийн алинаас байсан бэ? Яагаад?• Кино, телевизийн нэвтрүүлэг эсвэл интернэт видеоны юу нь шоконд оруулж

болох вэ? Шоконд оруулах зүйл нь бодит байдалтай хэр зэрэг төстэй вэ?• Кино, телевизийн шоу эсвэл интернэтийн видео нь үзэгчдийн амьдрал, сэтгэл

хөдлөл, үзэл бодолд өөрчлөлт оруулах хэмжээнд хүртэл нөлөөлж чадах уу, үзэгчийн хийж байгаа зүйл гэвэл зүгээр суугаад л үзэх шүү дээ? Кино, телевизийн шоу, видео бичлэгийн хүч нь юундаа байна вэ?

• Кино, телевизийн шоу, интернэтийн видео нь дан ганц хувь хүний үзэл бодол, амьдралд ч биш, тэр ч байтугай өргөн хүрээний хүмүүсийн амьдрал, ирээдүйг өөрчилсөн жишээ мэдэх үү? Юу нь өөрчлөгдсөн бэ?

Алхам 3: Багш дараах асуултуудыг асууж эхний хэсгийг бататгана. (10 мин)• Блог гэж юу вэ? • Ямар зорилгоор блогийг хөтөлж эхлэх вэ? • Блогийн онцлогийг юу гэж ойлгож байна вэ?

351


МОД

УЛЬ

4

“БЛОГ, ВИДЕО БЛОГ, ВЛОГ



Шаардлагатай нөөц• Техник хэрэгсэл (проектор, дэлгэц)• Самбарын цаас: 2 ширхэг



Суралцагчдаас вилог гэж юу болох, түүний гол шинж чанарыг мэддэг эсэхийг асууна. Тодорхойлолтуудыг цаасан самбар дээр бичнэ. Үүний аль нь зөв болохыг тайлбарлахын өмнө бүлэгт Ютюбээс вилогийн нэгээс хоёр жишээг үзүүлнэ. Дараа нь үзсэн вилогийг цаасан самбар дээрх тодорхойлолттой харьцуулж, жагсаалтад байхгүй шинж чанарыг нэмж оруулна.

Багш оролцогчдын бичсэн хариултыг ангид танилцуулж, сонирхолтой хариултыг тодруулж асуугаарай. Үүний дараа өнөөдрийн хичээлээр блог хэрхэн хөтлөх, засварлах талаар танилцуулна гэдгийг тайлбарлаж хэлнэ.


Видеог хэрхэн тодорхойлох вэ?Видео нь дүрс, дуу чимээний дарааллаар мэдээллийг дамжуулдаг хэрэгсэл юм. Бидний хардаг дүрсийг видеоны дүрс хэсэг гэж нэрлэдэг. Бидний сонсдог дуу чимээ нь сонсголын хэсэг юм. Тиймээс видео бол дуу дүрс бүхий мэдээллийн хэрэгсэл бөгөөд үүнд дүрс, дуу хоёр хоёулаа чухал ач холбогдолтой юм.

Видео бичлэг хийдэг камер нь дүрс зургийг цахилгаан дохио ашиглан дамжуулдаг. Энэ технологийг зөвхөн 20-р зууны дунд үеэс эхлэн хэрэглэх боломжтой болсон юм. Үүнээс өмнө бичлэгийг зөвхөн хальсан дээр хийдэг байсан. Хамгийн анхны видео камер нь маш том, асар үнэтэй байсан. Өнөө үед технологийн дэвшил видео камерыг хамаагүй жижиг хэмжээтэй, хямд болгосон байна. Одоогийн камерыг шинэ хэрэглэгч ч ашиглаж чадахаар хэрэглэхэд амархан болсон. 2003 оноос эхлэн Эх сурвалж: Хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн суурь боловсрол

сургалт, Хэвлэлийн хүрээлэн

Зураг 42. Гар утсаар бичлэг хийхийн давуу тал

352

МОДУЛЬ 4


видео камерыг гар утсанд суулгасан, ингэснээр гар утас эзэмшдэг хэн бүхэн өөрийн видео бичлэг хийх технологитой болсон юм.

Видео бичлэгийн нийтлэг шинжДуу дүрс бүхий хэлбэрийн хувьд дүрс бичлэг нь олон янзын зорилгоор ашиглаж болох олон талт мэдээллийн хэрэгсэл юм. Видео нь мэдээ, мэдээллийг дамжуулах боломжтой, түүнчлэн баримтат кино, товч намтар, сэтгүүлийн сурвалжилга, хичээлд ашиглагддаг. Видеог зугаа цэнгээний зорилгоор бас ашигладаг. Энтертайнмент салбар нь видеог кино, телевизийн цуврал, шоу, хөгжмийн видео болон өөр олон зүйлд ашигладаг.

Зохиомол бус агуулгатай видео нь үйл явдал, газар орон, хүмүүсээс төрөх сэтгэгдлийг үзэгчдэд хүргэх боломжтой. Зохиомол агуулгатай видео нь үзэгчийг бодит ертөнцөө бүр марттал нь үйл явдалд умбуулж чадна. Видеоны энэ хоёр хэв маяг нь хоёулаа эерэг талтай боловч үзүүлсэн зүйл нь юу ч байсан, ердөө л медиа бүтээгчийн сонгосон жижиг сегмент юм гэдэг утгаараа тийм ч эерэг бус талыг бас агуулдаг.

Видео нь дүрс, дууг хослуулдаг хэдий ч үзэгчид энэ хоёрыг адил тэгш хүлээн авдаггүй. Тэд дууг бодвол дүрсийг илүү ухамсартай хүлээж авдаг, харин дууны нөлөө хүний далд ухамсарт үйлчилдэг. Хэвлэл мэдээллийн үйлдвэрлэгчид үүнийг мэддэг бөгөөд видео үзэгчид нөлөөлөхийн тулд дуу чимээ, хөгжмийг ашиглаж тодорхой уур амьсгал, сэтгэлийн хөдөлгөөнийг бий болгодог. Жишээ нь, бүдүүлэгдүү марзан видеоны хөгжилтэй дуу авиаг нь хасчихвал үнэндээ хүн сонирхох юмгүй улиг болсон зүйл байдаг. Дуу чимээ нь байхгүй бол аймшгийн кино нь аймшигтай уур амьсгалаа алдаж аймаар санагдахаа больдог.

1990-ээд оны сүүлээр интернэт дэх видео бичлэгийг ихэнхдээ голлох мэдээллийн хэрэгсэл болон томоохон компаниуд байршуулдаг байв. Мэдээний өргөн нэвтрүүлэг эрхлэгчид телевизэд зориулан бүтээсэн хөтөлбөрийн сегментийг интернэтээр дамжуулан түгээж байснаар илүү олон үзэгчтэй болжээ. Компаниуд өөрсдийн бүтээгдэхүүнийг видео, PR-киногоор сурталчилж байв. 2003 онд MySpace-ийг ажиллуулж эхэлсэн ба энэ нь ердийн хүмүүс видео бичлэг байршуулах боломжтой болсон анхны нийгмийн сүлжээний платформ байсан юм. MySpace-ийг голлон хөгжимчид болон хөгжим сонирхогчид хөгжмийн видео түгээхийн тулд ашиглаж байсан. Удалгүй бусад платформууд ч MySpace-ийн араас оржээ. Ютюб 2005 онд нээгдсэн бөгөөд тэр үеэс хойш нэг тэрбум гаруй хэрэглэгчтэй аудио-видео материалын дэлхийн хамгийн алдартай тавцан болсон юм. Бусад тавцангууд нь дэлхий даяар 170 сая үзэгчтэй Vimeo, мөн маш богино хэмжээний видео клип үзүүлдэг, 2012 онд байгуулагдсан Vine юм. Фэйсбук ч мөн хэрэглэгчдэдээ видео цацах, байршуулах, үзэх, хуваалцах боломжийг олгодог.

Интернэт дэх видеоны нэмэлт чухал хэсэг бол шууд дамжуулалт юм. Энд ч хэвлэл мэдээллийн компани, мэдээний сувгууд цаг үеийн үйл явдлын мэдээллийг хэрэглэгчдэд хүргэхийн тулд шууд дамжуулах технологийг анхлан хөгжүүлсэн юм. Өнөө цагт хэн ч ухаалаг гар утас, Фэйсбүүк, эсвэл Periscope, YouNow гэх мэт вэбкам аппликейшнийг ашиглан олон тооны үзэгчтэй видео бичлэг хийж, хуваалцах боломжтой.

ВЛОГ ГЭЖ ЮУ ВЭ?Влог буюу видео блог нь видео өдрийн тэмдэглэлтэй адил бөгөөд хөтлөгч нь тогтмол байдлаар видео материалыг бүтээж, нийтэлдэг. Шинэ текст, зургийг байнга нийтэлдэг блоггерийг бодвол влоггер нь материалаа видеогоор дамжуулан гол төлөв Ютюб дээр хуваалцдаг. Ихэнх влоггер хувийн туршлага, шинэ санаагаа хуваалцдаг. Тэдний сэдэв нь өөрийгөө илэрхийлэхээс

353


МОД

УЛЬ

4

аяллын тайлан хүртэл, ажиглалт, бодлоос маш сайн үндэслэлтэй санаа бодол хүртэл, хоол хийх, спорт, дуу хөгжим зэрэг хоббигоос нийгмийн үйл ажиллагаа хүртэл зүйлийг хамардаг. Влоггерийн хувьд үзэгчтэй байж, янз бүрийн техникийг ашиглан үзэгчээ дахин дахин буцааж ирүүлэх нь чухал юм. Влоггер нь үзэгчдэд нүдний түвшинд анхаарал хандуулж, видеог нь үзэж, сэтгэгдэл бичиж, санал бодлоо нийтэлж, Ютюб сувагт нь бүртгүүлсэнд нь талархлаа илэрхийлдэг.

Влоггер нь влогийн төгсгөлдөө удахгүй тавих видео эсвэл өмнө нь тавьсан видеоныхоо талаар мэдэгддэг. Зохих ухаалаг гар утас болон интернэт холболттой бол хэн ч влог үүсгэж болно. Гэхдээ влогоо тууштай хөтлөхийн тулд үзэгчдийн сонирхлыг татахуйц сэдвийг хөндөж, тэвчээртэй байж, өөрийгөө танилцуулах, хувийн бодол санаагаа бусадтай хуваалцах хүсэлтэй байх ёстой.

ВЛОГИЙН ХАМГИЙН ЧУХАЛ ЗҮЙЛ ЮУ ВЭ?Влог нь бусад видеогоос тод ялгарах онцлог шинж чанартай. Ерөнхийдөө, камерын өмнө Влоггер гэх ганц хүн зогсоод эсвэл суугаад ярьж байдаг. Влоггерийн хандаж байгаа хүмүүс нь видеог үзэж буй хүмүүс бөгөөд тэд влоггерийн гол үзэгч, хэрэглэгч юм. Влоггер нь камер руу эгц хардаг бөгөөд ингэснээр үзэгчтэйгээ холбоо үүсгэж, үзэгчтэйгээ хоёулаа харилцаж байгаа мэдрэмжийг өгдөг. Влогийн сегментийг ихэвчлэн нэг төрлийн зураг авалтын зай ашиглаж, голлон камерыг гурван хөлт тулгуур дээр хөдөлгөөнгүй байрлуулан бичдэг. Хөдөлж буй цорын ганц зүйл бол влоггер бөгөөд гарын хөдөлгөөн, нүүрний илэрхийллээрээ ярьж байгаа зүйлээ хүч оруулдаг. Влог нь нэгээс тав орчим минут үргэлжилнэ. Энгийн влогд эвлүүлэг хийх шаардлага байхгүй. Зарим влоггер үзэгчдийн анхаарлыг татахын тулд jump cuts ашигладаг. Энэ нь зураг авалтын зай кадр хооронд өөрчлөгдөхгүй боловч, дараалсан зурагт влоггерийн байршил, эсвэл байрлал гэнэт өөрчлөгдсөн огцом шилжилт юм. Энэ нь үсрэх мэдрэмж төрүүлдэг.

Зарим влоггер нь видео эвлүүлгийн үед текст, холбоос, зураг зэргийг нэмдэг. Видеоны доорх сэтгэгдэл бичих зайнд үзэгчид санал сэтгэгдлээ бичдэг. Энэ нь влоггер болон үзэгчдийн хоорондох харилцааг хөнгөвчилдөг.

ВИДЕО БОЛОН ЗОХИОГЧИЙН ЭРХЗохиогчийн эрх интернэтэд байршуулсан бүх видеонд хамаарна. Энэ нь хэрэглэгч зөвхөн зохиогчийн эрхийг нь эзэмшдэг контентыг байршуулж болно гэсэн үг юм. Жишээлбэл, хэн нэгэн телевизээр үзүүлсэн шоу эсвэл спортын нэвтрүүлгийг бичиж аваад зөвшөөрөлгүйгээр Ютюбд байршуулсан бол энэ нь уг телевизийн зохиогчийн эрхийг зөрчсөн явдал юм. Хэрэв та өөрөө хөгжмийн видео бүтээж нийтэлдэг бол хөгжимчид болон бичлэг хийсэн газрын зохиогчийн эрхийг хүндэтгэх хэрэгтэй. Видео тоглоом үйлдвэрлэгч нь тоглоомын хичээл болон Let’s Play видеоны зохиогчийн эрхийг эзэмшдэг. Өдөр бүр интернэтэд ямар их хэмжээний видео байршуулдгийг бодвол ямар хэрэглэгч хэний зохиогчийн эрхийг зөрчсөнийг тодорхойлоход тийм ч хялбар биш боловч энэ нь бүр боломжгүй зүйл биш юм.

Ютюбийн зарим хэрэглэгчид зохиогчийн эрх зөрчсөн хэргээр аль хэдий нь шүүхэд дуудагдсан байна. Тиймээс зөвхөн өөрийн бүтээсэн видеог цахимаар нийтлэх эсвэл Creative Commons (CC) лицензтэй ажиллах нь чухал юм.

354

МОДУЛЬ 4


“ВЛОГ-ТӨЛӨВЛӨГӨӨ, БЭЛТГЭЛ” ДАСГАЛ АЖИЛ





Алхам 1: Хавсралт хэсэгт буй “Вилог-төлөвлөгөө, бэлтгэл” дасгал ажлын хуудсыг хүн бүрд тарааж өгч, оролцогчид бөглөнө. Багш тусламж хэрэгтэй оролцогчдод зөвлөж тусална. Багш хүн бүрд өөр өөрийн гэсэн сонирхол байдаг бөгөөд түүнтэй уялдуулж бичлэг хийх боломжтой, түүнчлэн техник технологи хөгжихийн хэрээр илүү ухаалаг гар утсаараа бичлэг хийж хүмүүс дурсамж үлдээхийг илүүд үздэг болсон талаарх тайлбарыг өгөөрэй. (20 мин)

Алхам 2: Гаргасан төлөвлөгөө, загвараа өөрийн баруун гар талд сууж буй оролцогчидтой хосоор ажиллаж харилцан бие биедээ танилцуулна. (10 мин)

УХААЛАГ ГАР УТАС АШИГЛАН БИЧЛЭГ ХИЙХ






Багш оролцогчдоос дараах асуултыг асууж, ангид нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. • Та гар утсаараа бичлэг хийхдээ ямар апп ашигладаг вэ? • Ямар зорилгоор бичлэг хийдэг вэ? • Бичлэг хийхэд юунд илүү анхаарна гэж бодож байна вэ?

355


МОД

УЛЬ

4


Аспектийн харьцаа, зургийн нягтрал гэж юу вэ?Аспектийн харьцаа нь зургийн өргөн ба өндөр хоорондын пропорциональ хамаарал юм. Телевизийн стандарт аспектийн харьцаа нэлээн удаан хугацаанд 4:3 байсан. Өнөө үед стандарт нь 16:9 болсон, учир нь энэ харьцаа хүнд байгалиас заяасан хараанд багтах талбайд илүү тохиромжтой байдаг. Ухаалаг гар утасны хөгжил 1:1 харьцааг түгээмэл болгосон нь видеог дөрвөлжин форматтай болгосон юм. Видеоны зургийн нарийвчлалыг пикселээр хэмждэг. Пиксел нь видео дүрсийг бүрдүүлдэг нэг цэг эсвэл өнгөт цэг юм. Пикселийн тоо их байх тусам дүрс илүү тод болдог. Интернэтийн стандарт нь 16:9 видеогийн хувьд өндөр нягтралтай (HD) видеонд 1280 x 720 пиксел, бүрэн HD видеонд 1920 x 1080 пиксел юм.

Видео эвлүүлэг, ноорог ба эцсийн эвлүүлэг гэж юу вэ?Видео эвлүүлэг гэдэг нь тус тусад нь бичсэн салангид бичлэг эсвэл зургуудыг нэгтгэн нэг бичлэг болгохыг хэлдэг. Ноорог эвлүүлэг гэх эхний шатанд тус тусад нь авсан зураг, үзэгдлийг логик дараалалд оруулж, хэрэгцээгүй илүүдэл материалыг устгана. Видео бичлэгийг сонирхолтой бүтэцтэй болгохын тулд өөр өөр зураг авалтын зай холилдсон байх ёстой. Эцсийн эвлүүлэг хийх хоёр дахь шатанд зураг эсвэл үзэгдэл хоорондын шилжилтийг тэгшилж видеог хөдөлгөөний нэг үргэлжилсэн урсгал болгон шаардлагатай бол өнгөний шүүлтүүр хэрэглэж эсвэл өнгийг өөрчилж, текст, хөгжим, яриа, дуу чимээг нэмж оруулна.

Зөвлөгөө: Үг хэллэг, текстВилоггер нь үзэгчийнхээ талаар бодох нь маш чухал байдаг. Үзэгчдэд хандах тохиромжтой арга замыг сонгож, үзэгч рүүгээ шууд хандан ярих хэрэгтэй. Алтан утсыг вилогоороо нэвт тат.

• Оршил: Та асуудлыг үзэгчдэдээ хэрхэн танилцуулах вэ? Өөрийн жишээгээр үү? Асуултаар уу?

• Дунд хэсэг: Өөр ямар нэмэлт асуудал, асуулт эсвэл жишээг хөндөх вэ, хэзээ? Үзэгч тань гайхах зүйл хийхийг хүсэж байна уу? Юу, яаж?

• Дүгнэлт: Вилогоо яаж төгсгөх вэ? Дүгнэлт хийх үү? Асуултаа нээлттэй үлдээх үү? Холбоос руу, эсвэл өөр вилогд хандуулах уу, эсвэл үйлдэлд уриалах уу?

Зөвлөгөө: Дуу хоолой, гарын хөдөлгөөн, нүүрний илэрхийлэлВилоггер нь текстээ онцлохын тулд янз бүрийн арга хэрэгслийг ашиглаж болно.

• Дуу хоолой: та дуу хоолой, дууны өндөр намаар тоглож болно: чанга ярих, аяар ярих, үе үе түр зогсох зэргээр. Ямар ч байсан, үргэлж тод дуудлагатай ярихад анхаарна.

• Нүүрний илэрхийлэл: камер руу эгц хараад хэлэх гэсэн зүйлээ хүргэхийн тулд нүүрний илэрхийллийг ашиглана. - төлөв байдлаар эсвэл хошин байдлаар.

• Гарын хөдөлгөөн: хэлж байгаа зүйлээ онцлон тэмдэглэхийн тулд гарын хөдөлгөөн, дохио зангаа ашиглана.

Өөрийнхөө хэрэгцээнд зориулсан видео блогтой байхын тулд камер болон компьютер дээр видео байрлуулах программ суулгасан программыг ашиглах хэрэгтэй. Vloggers-д зориулсан видео засварлах программууд iMovie болон Final Cut Pro юм. Харин бусад ашиглах боломжтой утасны апп-с дурдвал:

356

МОДУЛЬ 4


1. Quik - GoPro үйлдвэрлэгчдээс үнэгүй видео засварлах программ юм.

2. Adobe Premiere Rush - Маш алдартай үнэгүй видео засварлах программ юм.

4. KineMaster - Мэдрэмжтэй интерфэйс нь хөдөлгөөнт видео засварлах ажлыг хялбаршуулдаг.

3. InShot App - Энэ нь танд видео, зураг засах, зургийн эвлүүлэг үүсгэх боломжийг олгодог.

5. Vivavideo - Нийгмийн сүлжээнд зориулж богино клип хийхэд маш сайн ажилладаг видео засварлах программ юм.

Гар утсаа ашиглан видео эвлүүлэг: VivaVideo, видео засварлах: KineMaster туршиж үзэх болно.

357


МОД

УЛЬ

4

“УХААЛАГ ГАР УТАС АШИГЛАН БИЧЛЭГ ХИЙХ” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Гар утас /оролцогчид бичлэг хийх,

эвлүүлэхэд ашиглана/• Шар, цэнхэр, улаан өнгийн цаас: өнгө тус

бүрээс оролцогч бүрд 1,1 ширхэг• Самбарын цаас: 3 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс• Тараах материалыг

оролцогчдын тоогоор хэвлэх


Алхам 1: Энэ дадлагын оролцогчдыг ухаалаг утасны бол шууд тухайн апп-г татаад туршиж үзэх боломжтой. Хэрэв зарим нэг оролцогчид ухаалаг утас байхгүй байгаа тохиолдолд хосоороо ажиллахыг багш зааварчилна. Багш алхам бүрийг өөрөө үзүүлж тайлбарлаж, чиглүүлэх ба оролцогчид таны алхмыг нэг бүрчлэн дагаж турших юм. (30 мин)

o Видео эвлүүлэг: VivaVideo (гар утас) - 10 минут

358

МОДУЛЬ 4


359


МОД

УЛЬ

4

o Видео засварлах: KineMaster (гар утас) - 20 минут

360

МОДУЛЬ 4


361


МОД

УЛЬ

4

362

МОДУЛЬ 4


НИЙГМИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ НИЙТЛЭЛ БЭЛДЭХ






Нийгмийн сүлжээний гэж юу вэ?Нийгмийн сүлжээ нь техник технологийн эрин зуунд амьдарч буй хүмүүсийн хувьд амьдралын салшгүй нэгэн хэсэг болсон төдийгүй харилцааны болон мэдээллийн томоохон эх сурвалжид зүй ёсоор тооцогдох болсон билээ.

Нийгмийн сүлжээ гэж юу вэ? Social network - 1954 онд Английн социологич James Barnes анх хэрэглэсэн ойлголт. Нийгэм болон хүмүүсийн харилцаанд зориулсан цахим сервис, вэб сайт талбар юм. Үүнд:

- Хувь хүний профайл (Хувийн хэрэг) - Мэдээлэл солилцох бүхий нөхцөлийг хангасан талбар (зураг, видео, текст, дүрслэл,

тоглоом, дуу хөгжим) - Сонирхол, хэрэгцээгээрээ бүлэглэх, нэгдэх, харилцах бололцоо (групп үүсгэх)

Социологийн үүднээс авч үзвэл нийгмийн сүлжээ нь зангилаа (тэдгээр нь хүмүүс, бүлэг хүмүүс, нийгэмлэг, байгууллагууд байж болно) -аас бүрдэх, нийгмийн харилцааны замаар нэг талаараа өөр хоорондоо холбогдсон нийгмийн бүтэц юм.

Нийгмийн сүлжээний онцлог:1. Интерактив байдал - Хэрэглэгчийн вэб сайт эсвэл интернэтийн порталтай шууд ба

олон түвшний харилцан үйлчлэл бөгөөд нийтлэлд сэтгэгдэл бичих, санал бодлоо нээлттэй илэрхийлэх, нийтлэлийн зохиогч эсвэл бусад сайтын зочидтой хэлэлцэх, агуулга бүрдүүлэхэд оролцох чадвараар илэрхийлэгддэг.

2. Хуулбарлах - Материалыг нэг эх сурвалжаас сонгон бусад олон материалыг сонгон хуулбарлах замаар мэдээлэл түгээх боломж бөгөөд энэ нь аль хэдийнэ бүтээсэн хэн нэгний агуулгыг хуулах замаар өөрийн мэдээллийн хэрэгслийг бий болгох боломжийг олгодог. Нийгмийн сүлжээний хувьд эдгээр нь бараг бүхэлдээ хуулбарласан агуулгаас бүрдсэн янз бүрийн нийгэмлэг, бүлгүүд байж болох бөгөөд дараа нь хэрэглэгчдийн хувийн хуудсанд тараана.

3. Эрэлт хэрэгцээний агуулга (contentondemand) нь интернэтийн үйлчилгээг хувийн тохируулга хийх замаар мэдээний агуулга болон бусад мэдээллийг интернэт хэрэглэгчдэд хувь хүн хүргэх интерактив систем юм. Хэрэглэгч зөвхөн өөртөө сонирхолтой мэдээллийг л сонгодог. Нийгмийн сүлжээнд энэ зарчмыг янз бүрийн хуудас, бүлгүүдийн шинэчлэлт захиалах чадвараар хэрэгжүүлдэг.

4. Оролцоо гэдэг нь бүтээгдэхүүн, брэнд, мессеж гэх мэттэй холбоо тогтоох туршлагатай

363


МОД

УЛЬ

4

холбоотой хэрэглэгчийн үйл ажиллагаа юм. Энэхүү зарчим нь нийгмийн болон уламжлалт мэдээллийн хэрэгслийн ялгааг харуулсан гол үзүүлэлт юм. Энэ нь үзэгчдийн тухайн сайтын материал, брэнд зурвас гэх мэт зүйлийг сонирхдогоо илэрхийлэх чадварын тухай юм. Хэрэглэгчид нийтлэгдсэн контентод хандах хандлагаа нээлттэйгээр илэрхийлэх боломжтой: сэтгэгдэл үлдээх, хэлэлцүүлэгт оролцох, мэдээлэл хуулах, «like» дарах, мөн сонирхлын бүлгүүдэд нэгдэх гэх мэт

Оролцооны зарчим нь нийгмийн харилцан үйлчлэлийн зарчимтай холбоотой байдаг.5. Нийгмийн харилцан үйлчлэл - энэ нь интернэт хэрэглэгчдийн бие биедээ шууд

болон дам байдлаар нөлөөлөх үйл явц юм. Үүний зэрэгцээ тэдгээрийг нийтлэг ашиг сонирхлоор нэгтгэж эсвэл хувийн зорилгодоо хүрэх боломжтой. Нийгмийн сүлжээн дэх нийгмийн харилцан үйлчлэл нь хариу өдөөж, тодорхой үйлдлийг өдөөх зорилгоор хэрэглэгчдийн бие бие рүүгээ чиглэсэн системчилсэн үйлдлээр тодорхойлогддог. Жишээлбэл, энэ зарчмыг бие биеийнхээ зургийг байршуулах, сэтгэгдэл бичих, визуал эсвэл аудио контент илгээх гэх мэтээр хэрэгжүүлдэг.

Тиймээс нийгмийн сүлжээ нь хүмүүсийн амьдралын орчин үеийн хэрэгцээнд нийцсэн олон үйлдэлт интернэт платформ юм. Нийгмийн сүлжээний мөн чанар нь хүн, түүний харилцах хүсэл эрмэлзэл, өөртөө сонирхолтой зүйлийг олж авах, агуулгыг бие даан бий болгох, өөрчлөх явдал юм.

Нийгмийн сүлжээний хэрэглээний судалгаа

“Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2020” судалгаа нь 17 аймаг, 26 сумын 2,500 орчим хүнийг хамруулсан үндэсний төлөөлөх чадвар бүхий медиа судалгаа юм. Дэлхийн томоохон судалгааны агентлагууд тухайн улс орныхоо медиа хэрэглээг жил бүр гаргаж танилцуулдаг. Тус судалгаагаар сүүлийн 3 жилд монголчуудын нийгмийн сүлжээ хэрэглээ тогтворжсон үр дүн гарчээ.

Нийгмийн сүлжээнд тавигддаг мэдээллүүдэд худал агуулгууд байдаг гэж үзэх хандлага 23%-иар нэмэгдсэн бол энэ үзүүлэлт сүүлийн 3 жилд гэхэд 40%-иар нэмэгдсэн эерэг үзүүлэлт гарсан байна.

Эх сурвалж: “Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2020” судалгаа

Зураг 32. Монголчуудын нийгмийн сүлжээний хэрэглээ

364

МОДУЛЬ 4


Зураг 33. Нийгмийн сүлжээн дэх худал мэдээллийн статистик

Эх сурвалж: «Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2020» судалгаа

Хэдийгээр хэрэглэгчид нийгмийн сүлжээнд худал, хуурамч мэдээлэл байдаг гэдгийг мэддэг болж байгаа ч мэдээллээ нягталж шалгах ур чадварт суралцаагүй байгаа нь мөн судалгааны үр дүнд онцолжээ.

Насны ангилал буюу үе хоорондын онцлогоос хамаарсан медиа хэрэглээний онцлогийг жил бүр судалдаг. Жишээ нь, Z үеийнхний Instagram, Youtube хэрэглээ огцом нэмэгджээ.

Зураг 34. GEN Z үеийн охидын нийгмийн сүлжээний хэрэглээ

Эх сурвалж: «Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2020» судалгаа

Монгол Улсад нийгмийн сүлжээ идэвхтэй хэрэглэдэг 2 156 000 хүн байна. Нийслэлийн иргэдийн 84%, орон нутгийн иргэдийн 77% нь буюу 1 724 767 иргэн фэйсбүүк хэрэглэдэг. Тэгвэл 15-60 насны 10 хүн тутмын 8 нь буюу 1,7 сая гаруй хүн нийгмийн сүлжээ ашигладаг. Тэдний 95% нь гар утаснаас холбогддог. Ухаалаг гар утасны хэрэглээ 80 хувь болж нэмэгдсэн. 14-21 хүртэлх насны залуус ажлын өдрийн 6 цагийг буюу ухамсарт амьдралынхаа 50 хувийг сошиалд зарцуулж, амьдралынх нь 50 хувь сошиалд өрнөж байна. Сүүлийн 3 жилийн хугацаанд фэйсбүүк идэвхтэй хэрэглэгчдийн дийлэнх нь 18-34 насны залуучууд болсон.

Фэйсбүүк хэрэглэгч эмэгтэйчүүд эрчүүдээс даруй 2 дахин илүү идэвхтэй байдаг. 1 сарын хугацаанд эрэгтэйчүүд дунджаар 4 сэтгэгдэл бичдэг бол эмэгтэйчүүд 9, эрэгтэйчүүд 3 удаа нийтлэл хуваалцдаг бол эмэгтэйчүүд 6 удаа хуваалцдаг байна.191

191 Dima, 2020

365


МОД

УЛЬ

4

Нийгмийн сүлжээний нийтлэл бэлдэхэд анхаарах зүйлс

Facebook• Таны контенттой танилцахад хүмүүс хэр хугацааг зарцуулахыг харгалзан үзэх• Нэг контентоор нэг л мессеж хүргэх• Зөв цагт буюу хамгийн идэвхтэй хэрэглэдэг цагуудад нийтлэх. Үүнийг өөрийн Facebook

хуудасны Insight хэсгээс харах боломжтой. Sprout Social байгууллагаас гаргасан судалгаагаар Лхагва гаригийн 11, 13-14 цагуудад нийтлэх нь хамгийн тохиромжтой бол Ням гарагт хамгийн тохиромжгүй үр дүн гарчээ.192 Монгол улсын хувьд энэ талаар олон нийтэд нээлттэй судалгааны тайлан хараахан байхгүй тул зорилтот бүлгээ судлахдаа нийгмийн сүлжээг аль гаригт, хэдэн цагт түлхүү идэвхтэй ашигладаг талаар мэдээлэл цуглуулаарай.

• Бичлэг нийтлэхдээ бусад веб сайтын /Youtube гэх мэт/ холбоосыг хуваалцахаас илүүтэй Facebook дээр шууд байрлуулах нь зүйтэй. Хэрэглэгчид newsfeed гүйлгэж байх зуур таны бичлэг автоматаар тоглосноор тэдний анхаарлыг татах юм.

• Хараа булаам өнгөлөг график дүрслэл, зураг, тэр дундаа бичлэг нь аль ч олон нийтийн сүлжээнд хамгийн хүртээмжтэй. Зурагтай нийтлэл нь дан бичвэр бүхий нийтлэлтэй харьцуулахад 94%-аар илүү үзэлттэй юм. Мөн бусад төрлийн контенттой харьцуулахад дүрс, бичлэг бүхий контент, нийгмийн сүлжээнд 40 дахин их тархалттай байдаг.193 Иймээс контентоо илүү олон хүнд хүргэхийн тулд контентийн агуулгатай холбогдох дүрс, бичлэгийн хамт оруулбал үр дүнтэй.

• Контенттой холбогдох хүмүүс, байгууллагыг mention/tag хийгээрэй. Жишээлбэл, подкастын зочин, хамтран ажиллагч байгууллага гэх мэт. Ингэснээр тэдгээр хүмүүс/байгууллагыг таньдаг, идэвхтэй дагадаг хүмүүсийн сүлжээгээр дамжуулан мэдээлэл илүү олон хүнд/зорилтот бүлэгт тань хүрэхэд тусална.194

• Нийтлэлд тань хариу үйлдэл (like, share, comment гэх мэт) үзүүлсэн хүмүүст хуудсаа дагах хүсэлт илгээх

Instagram• Пиксел сайтай, тохиромжтой хэмжээ бүхий зураг, дүрс нийтлэх• Зөв #хаштаг хэрэглэх• Нэг контентоор нэг л мессеж хүргэх• Зөв цагт буюу хамгийн идэвхтэй хэрэглэдэг цагуудад нийтлэх. Sprout Social

байгууллагаас гаргасан судалгаагаар Лхагва гаригийн 11 цаг, Баасан гарагийн 10-11 цагуудад нийтлэх нь хамгийн тохиромжтой бол Ням гарагт хамгийн тохиромжгүй үр дүн гарчээ.195

Youtube• Бичлэг нийтлэхдээ түлхүүр үгс оруулах• Тайлбар хэсгийг ашиглах• Бичлэгүүдээ ангилал /category/-д оруулах• Бичлэг тоглуулаагүй байх үед харагдах хэсэг буюу Tumbnail-ыг анхаарах• Логогоо байршуулах• End screen-д бусад санал болгох контентыг байршуулах• Тухайн бичлэгтэй холбогдох бусад контентыг бичлэг дундуур санал болгох

192 Sprout Social, 2020193 Julia, 2020194 Josh, 2017195 Sprout Social, 2020

366

МОДУЛЬ 4


Мэдээлэл, хэвлэлийн мэдээ бэлтгэхэд анхаарах зүйлс1. Үнэнд нийцсэн мэдээллийг бусдад түгээх2. Худал мэдээллийг түгээхгүй, бусадтай хуваалцахгүй байх3. Мэдээллийг шударгаар олж авах, мөн түгээхдээ анхаарах 4. Арьс өнгө, нас, яс үндэс, хэл, шашин шүтлэг, нийгмийн гарал, бэлгийн чиг хандлагаар

нь ялгаварлахгүй байх5. Улс төрийн болон бусад үзэл бодлыг хүндэтгэх6. Уй гашуу, зовлон шаналалд мэдрэмжтэй хандах7. Хувь хүний нууцад хүндэтгэлтэй хандах зэргийг хамарна. Эдгээр нь үг, зураг, дүрс, дуу,

видео ямар ч хэлбэрээр байж болно.

“НИЙГМИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ НИЙТЛЭЛ БЭЛДЭХ” ДАСГАЛ АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 5 ширхэг• Өнгийн маркер: 20 ширхэг• 5 өөр төрлийн чихэр: багийн гишүүдийн тоогоор• Скоч 1 ширхэг эсвэл бичгийн хадаас 10 ширхэг


Алхам 1: Оролцогчдыг 5 багт хуваана. Багийн тоотой ижил төрөл бүхий чихрийг оролцогчдын тоогоор урьдчилан бэлтгэх бөгөөд оролцогчдоос аль нэг чихрийг авахыг хүснэ. Ижил төрлийн чихэр авсан суралцагчид нэг баг болно. Багуудад дараах сэдвээс оноож, тухайн сэдвээр контент бүтээхдээ анхаарах зүйлсийг харгалзан үзэх тухай зааварчилгаа өгнө. (5 мин)

Баг I II III IV VНийгмийн сүлжээ Facebook Youtube Instagram Facebook Instagram

Сэдэв Ардчиллын үнэт зүйлс

Иргэний идэвхтэй оролцоо гэж юуг

хэлэх вэ?

Ардчиллын үйл явцад залуучуудын

оролцоо

Залуу сонгогчид

Тэгш байдал

Алхам 2: Багууд оноогдсон сэдвээр өгөгдсөн нийгмийн сүлжээнд нийтлэл контентыг бүтээнэ. /самбарын цаасан дээр зурах эсвэл жүжигчилсэн тоглолт байж болно/ (10 мин)

Алхам 3: Багууд контентоо танилцуулна. (10 мин)

367


МОД

УЛЬ

4




Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас: 5 ширхэг• Өнгийн маркер: 20 ширхэг• 5 өөр төрлийн чихэр: багийн гишүүдийн тоогоор• Скоч 1 ширхэг эсвэл бичгийн хадаас 10 ширхэг


Алхам 1: Оролцогчдод 3 өнгийн цаас тарааж өгнө. Шар цаас дээр өнөөдрийн олж авсан хамгийн чухал 3 зүйлээ, цэнхэр цаас дээр туршихыг хүссэн хоёр санааг, улаан цаас дээр бусдадаа хуваалцмаар буй нэг зүйлээ бичихийг тайлбарлаж хэлнэ.Тэдэнд бичих 5 минут өгөөд бичсэн хариулт цаасыг гурван самбарын цаасанд ялгаж байрлуулна. (10 мин)

Багш оролцогчдын хариултуудыг уншиж бататгаж, сонирхолтой нэмэлт асуух зүйл байвал нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

Багшид өгөх зөвлөмж: Оролцогчдод өнөөдрийн сурсан хичээлээ заавал үйлдэл болгож ямар нэг видео хийж илгээхийг санал болгоорой. Тэдэнд ямар нэг асуух асуулт байгаа эсэхийг лавлаж, тодорхой хариултыг нь өгөөрэй.

368

МОДУЛЬ 4


ЭХ СУРВАЛЖ

Гадаад хэлээр:

Amnesty international. (2002). Killing the future: Children in the line of fire. Retrieved from https://www.amnesty.org/download/Documents/120000/mde020052002en.pdf

Anderson, D. S. (2011). Statistics for business and economics. St. Paul, MN: West Pub.

Arnav, V. (2018). How to increase user engagement with your app using Color Theory: Retrieved from https://medium.com/free-code-camp/how-to-increase-user-engagement-with-your-app-using-color-theory-7c6f5c632570

Buffer, Brain Rules, Cision, Facebook, National Retail. (n.d.). Image infographic. Retrieved from https://www.mdgadvertising.com/marketing-insights/infographics/its-all-about-the-images-infographic/

DW academy. (2019) Media and information literacy - A practical guidebook for trainers. Retrieved from https://www.dw.com/en/media-and-information-literacy-a-practical-guidebook-for-trainers-second-edition/a-42423367

Emily,C. (2018) How to Write and Publish Your First Blog Post. Retrieved from https://blog.hootsuite.com/create-great-video-guide /

FactCheck (2021) Үзвэр үйлчилгээ, амралтын газар, баар ресторанууд нээгдлээ - ХУДАЛ Retrieved from https://factcheck.mn/post/3666

Garrison, W. (2015). Choosing A Guest Speaker. Retrieved from https://www.motivational-speaker-success.com/choosing-a-guest-speaker/

Gordon,D. (2020) Top 10: Best Video Editing Software for Beginners. Retrieved from https://www.wordstream.com/blog/ws/2017/12/15/best-video-editing-software-for-beginners

Hootsuite. (2020). Digital 2020: Global digital overview. Retrieved from https://datareportal.com/reports/digital-2020-mongolia

Internet Live Stats. (2021) Google Search Statistics Retrieved from https://www.internetlivestats.com/google-search-statistics/

IRIM судалгааны хүрээлэн. (2014). Монгол улс дахь жендэрийн эрх тэгш байдал. Retrieved from https://www.eda.admin.ch/dam/countries/countries-content/mongolia/mn/2015-Gender-Overview-%20Desk-Study-Mongolia_MN.pdf

John, H. (2019). How to Choose the Right Guest Speaker for Your Event. Retrieved from https://www.forbes.com/sites/johnhall/2019/02/10/how-to-choose-the-right-guest-speaker-for-your-event/?sh=cba514b5c9c5

Josh, S. (2017). How I Doubled The Reach Of My Facebook Posts Without Spending Any Money. Retrieved from https://fortheinterested.com/more-facebook-post-reach/

Josh,D. (n.d.) What is the Rule of Thirds? Retrieved from https://expertphotography.com/improve-your-composition-the-rule-of-thirds/

369


МОД

УЛЬ

4

Julia, C. (2020). 11 Ways to Grow Your Social Media Audience. Retrieved from https://www.socialmediatoday.com/news/11-ways-to-grow-your-social-media-audience/570984/

Marketing Evolution. (2018). Steps to Find Your Target Audience. Retrieved from https://www.marketingevolution.com/marketing-essentials/target-audience

DW academy. (2019) Media and information literacy - A practical guidebook for trainers. Retrieved from https://www.dw.com/en/media-and-information-literacy-a-practical-guidebook-for-trainers-second-edition/a-42423367

MNCERT, Tridum E-security. (2016). Retrieved from Мэдээллийн аюулгүй байдал, мэдээллээ хамгаалах. https://www.youtube.com/watch?v=ttF7wHoco9E

Mongolian Marketing Consulting Group. (2018). Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2018. Retrieved from https://gogo.mn/r/227104

Mongolian Marketing Consulting Group. (2020). Үндэсний медиа хэрэглээний судалгаа 2020. Retrieved from https://ikon.mn/n/1sj7

Nathouse. (2021) Фейсбүүк хэрэглээ Монголд Retrieved from https://nathouse.mn/social_media/288#.YAfQregzbcs

Nick,R. (2019) Ranking the Top 100 Websites in the World. Retrieved from https://www.visualcapitalist.com/ranking-the-top-100-websites-in-the-world/

Pinky, S., & Tsolmon, B. (2018). Who milks the cow now? Or how to communicate gender stereotypes. Retrieved from https://blogs.adb.org/blog/who-milks-cow-now-or-how-communicate-gender-stereotypes

Podcast Insights. (2020). 2020 Podcast Stats & Facts (New Research From Oct 2020). Retrieved from https://www.podcastinsights.com/podcast-statistics/

Social Media Today. (2020). 11 Ways to Grow Your Social Media Audience. Retrieved from https://www.socialmediatoday.com/news/11-ways-to-grow-your-social-media-audience/570984/

Sprout Social. (2020). The best times to post on social media in 2020. Retrieved from https://sproutsocial.com/insights/best-times-to-post-on-social-media/

Statista. (2020) Global digital population as of January 2020 Retrieved from https://www.statista.com/statistics/617136/digital-population-worldwide/

Successful Speakers. (2017). How to choose the perfect guest speaker - Top 6 tips. Retrieved from http://www.successfulspeakers.com.au/post/how-to-choose-the-perfect-guest-speaker--top-6-tips

Thomas,L. (2020) The 20 best mobile video editing apps you must use in 2021. Retrieved from https://www.oberlo.com/blog/mobile-video-editing-apps

Wondershare. (n.d.) Топ 10-Samsung видео Апп. Retrieved from http://mn.wondershare.com/samsung/top-10-samsung-video-apps.html

370

МОДУЛЬ 4


Монгол хэлээр:

Борчулуун,Я. (2020) Фейсбүүк сүлжээнд монгол хэл дээр тархсан хуурамч мэдээний судалгаа Retrieved from https://ikon.mn/opinion/1sag?fbclid=IwAR3hbRcQLJ3SFnfQbjg_ObSxgOr3cKQTreTMcOOV5MY-MvPxPnbu-B2E6ew

БХАН, Хэвлэлийн хүрээлэн. (2020). Хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн суурь боловсрол олгох арга зүй. Улаанбаатар.

Жендэрийн Үндэсний Хороо. (2014). Жендэрийн тэгш байдлын үзэл баримтлалыг бодлого төлөвлөлт, үйл ажиллагаанд тусгах нь. Улаанбаатар. Retrieved from https://gender.gov.mn/uploads/books/attach/15.pdf

Канад сан. (2010). “Хүний эрхийн боловсролд сургалтын оролцооны аргыг нэвтрүүлэх нь” сургалтын чиглүүлэгчдэд зориулсан гарын авлага.

Монгол Улсын Тагнуулын Ерөнхий Газар. (2020). Цахим гэмт хэргийн талаар онцлох баримтууд: Retrieved from https://gia.gov.mn/49/item/643

Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс. (2016). Жендэр ба хүний эрх. Retrieved from https://www.asmhub.mn/uploads/files/ba-khniy-erkh.pdf

Номин, М. (2016). Кибер аюулгүй байдал ба Хэрэглэгчийн түвшинд кибер халдлагаас сэргийлэх нь: Retrieved from https://mcaa.gov.mn/wp-content/uploads/2016/03/CyberSecurityAwarenessTrainingforUsers.pdf

НҮБ-ын БШУСБ. (2009). “Эрхээ эдлэх нь: Сэтгүүл зүй дэх жендэрийн тэгш байдал.

Сэтгүүлчийн ур чадвар -I Боть XI

Фаро. (2019) Тоон бичиг үсэгтэн гарын авлага

Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал (1946) Retrieved from https://www.legalinfo.mn/law/details/1271

Хүүхдийг Ивээх Сан. (2019). Мэдээлэл сурталчилгааны ажлыг зохион байгуулах нь. Retrieved from https://www.savethechildren.mn/uploads/publication/201909/ComsHandbook20190924_web.pdf

Хэвлэлийн хүрээлэн. (2019) Хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн суурь боловсрол олгох сургалт

Цогтбилгүүндарь. (2018). “Подкаст хэрхэн хийх вэ?” сургалт.

Чөлөөт Бичээчид Академи. (2020). Нухацтай сэтгэлгээний үндэс. Улаанбаатар, Монгол.

ЮНЕСКО (2018) Хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн боловсрол модуль 2 Retrieved from https://en.unesco.org/sites/default/files/f._jfnd_handbook_module_2.pdf/

371


МОД

УЛЬ

4

ХАВСРАЛТ

Шаардлагатай нөөц• 5 өөр төрлийн чихэр: багийн гишүүдийн тоогоор• А4 ийн өнгийн цаас - 20 ш• Бичгийн цаас: 1 боодол• Бичгийн хадаас 2 багц эсвэл соронз 20 ширхэг• Гар утас /оролцогчид/• Дэлгэц, проектор, нөүтбүүк, уртасгагч• Интернэт• Шилжүүлэгч USB• Өнгийн маркер: оролцогчдын тоогоор• Оролцогчид компьютертой байх эсвэл компьютертой анги танхимд зохион байгуулах /

Компьютерт Audacity программыг суулгасан байх• 3 өнгийн стикер наадаг цаас (тус бүр 2-3 багц)• Самбарын цаас: 80 ширхэг• Хөзөр: 1 ширхэг• Чанга яригч буюу спикер• Шар, цэнхэр, улаан өнгийн цаас: өнгө тус бүрээс оролцогч бүрд 1,1 ширхэг• Ээрмэл утас /нэхмэлийн утас/: 8-10 ширхэг

Бэлтгэх зүйлс1 дэх өдөр

• Лекцийн агуулгаар PPT• Лекцийн хэвлэсэн хувилбар • Зургийг хэвлэх, том цаасанд байрлуулах • Тараах материалуудыг хувилж бэлдэх

2 дахь өдөр• Лекцийн агуулгаар PPT• Лекцийн хэвлэсэн хувилбар • Тараах материалуудыг хувилж бэлдэх • Сандал бүрийн ард 5 өөр төрлийн стикерийг нааж, ангийн гол хэсэгт тойрог хэлбэрээр

байршуулах3 дахь өдөр

• Лекцийн агуулгаар PPT• Гар утасны clock->timer функцийг ашиглахад бэлдэх• Хананд наах подкастын нэрийг А4 цаасанд томоор хэвлэх /их сонсогчтой, олон нийтийн

дунд түгээмэл гэхдээ хэлбэр, бүтцийн хувьд ялгаатай подкаст/ • Компьютертоо Audacity программыг суулгасан байх• Хэрвээ компьютертой анги танхимд хичээл орж буй бол компьютер бүрд Audacity

программыг суулгасан байх• Засварлах дуу бичлэгийг бэлдэх• Тараах материалуудыг хувилж бэлдэх

372

МОДУЛЬ 4


Тараах материал



Эх сурвалж нягтлах асуулт Тийм Үгүй Тайлбар бичнэ үү.

Мэдээлэл бодитой юу? албан ёсны эх сурвалж, баримт нотолгоотой юу? мэдээлэлд дурдагдсан эх сурвалж, нэр баримт зураг, дүрсээр хайлт хийж магадлах

Мэдээний хэл найруулга, бичлэг ямар байна вэ? Сайн мэдээлэл үндэслэлтэй баримтаар эхэлдэг, цэгцтэй, дэгсдүүлсэн байдал, сэтгэл хөдлөл их байвал анхаарах

Энэ мэдээ мөн үү? эсвэл хэн нэгний үзэл бодол уу?, мэдээ ихэвчлэн болж буй үйл явдлыг тайлбарлаж, хувийн үзэл бодлыг илэрхийлэхээс зайлсхийдэг. Үзэл бодол нь шүүсэн дүгнэсэн өнгө аястай, бичиж буй хүн өөрийн өнцгөөс хэлсэн байдаг.

Мэдээг баримтаар баталгаажуулсан байна уу? Бичсэн хүн нь мэдээллээ статистик судалгаа, жишээ баримтаар баталгаажуулсныг хянах

Нэг талыг барьсан биш биз? Баримтууд тухайн үйл явцыг цогцоор нь ойлгоход тусалж чадаж байна уу? Гол баримтуудыг орхиж, асуудлыг хязгаарлагдмал байдлаар харсан байна уу? Гол үйл явдлаас холдуулж хальсан байна уу? гэдгийг харах

Хэн нэгний эрх ашигт үйлчилсэн байна уу? Гарчгаас эхлээд хэн нэг хүний үзэл бодлыг дэмжсэн байна уу? гэдгийг анхаарах

Уншигчдыг хөгжөөх зорилготой байна уу? мэдлэг мэдээлэл өгсөн байна уу? зарим мэдээ хүмүүсийг хагаралдуулах, хүмүүсийн сонирхол хандлагыг тандах, бусдын нэр сүрийг гутаах зорилготой байдгийг санах

Мэдээллийн үр дүн юу? гэдгийг харах Мэдээллийн бичиг үсэгт тайлагдсан байдал Мэдээлэл үнэн, худал эсэхийг тунгааж, шүүмжлэлт сэтгэлгээр уншиж байна уу?...

Юуг уншиж, юуг уншихгүй вэ?, юунд итгэх эсвэл итгэхгүй вэ? гэдгээ ухамсартайгаар шүүн тунгааж байна уу?

Сөрөг нөлөөллөөс хэрхэн сэргийлж болохыг мэддэг байх.

373


МОД

УЛЬ

4



Видео профайл дасгал ажлын хуудас

Дэлхий даяар сая сая кино, телевизийн шоу, интернэт видео байдаг бөгөөд хүн бүрд өөрийн гэсэн хувийн сонирхол байдаг. Та юуг хамгийн сайн санаж байна вэ, яагаад?

Юу намайг инээлгэсэн бэ, яагаад?

Кино Телевизийн шоу Интернэт видео

Юу намайг уйлуулсан бэ, яагаад?


Юу намайг шоконд оруулсан бэ, яагаад?


Юу миний амьдралыг өөрчилсөн бэ, яагаад?


ВИЛОГ - ТӨЛӨВЛӨГӨӨ, БЭЛТГЭЛ дасгал ажлын хуудас

Нэр __________________Ямар сэдэв таны сонирхлыг татдаг вэ? Өөрийн үзэгчдэд хамгийн их сонирхолтой байх, мөн таны зүгээс хэлэх зүйл их байгаа тийм сэдвийг сэдвийг тал талаас нь бодож үзээрэй.Вилогдоо авч хэлэлцэх гол асуулт, санааг тодорхойл.Тэмдэглэл

374

МОДУЛЬ 5


НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

МОДУЛЬ 5

Модуль 5-н хүрээнд нөлөөллийн үйл ажиллагааны үйл явцын тухай дэлгэрэнгүйг лекцийн агуулга, идэвхжүүлэх дасгал ажлаар танилцуулна.

Эх сурвалжтай холбоотой асуудлаар Хөөрхөн Зүрх ТББ-д хандана уу.

375


МОД

УЛЬ

5

МОДУЛЬ 5

Дэд сэвэв 1Нөлөөлөл түүний үйл явц

Дэд сэвэв 2 Багаар ажиллах болон загварчлах сэтгэлгээний үйл явц

Нийгэмд эерэг өөрчлөлтийг бий болгохыг хүсэж буй хувь хүн, бүлэг, байгууллагын нөлөөллийн ур чадварыг дээшлүүлэх зорилготой.

Энэхүү хичээлийн агуулгуудыг үзэж буй залуучууд нь хүний эрх, эрх чөлөө болон ардчиллын боловсролтойгоор өөрийн болон бусдын асуудлыг шийдвэрлэхэд оролцоо болон аливаа асуудлыг бүтээлч, шинэлэг бөгөөд тайван замаар шийдвэрлэх ур чадварт суралцахад дэмжлэг үзүүлэхэд оршино.

Дэд сэдэв 1Нөлөөллийг ойлгох нь, нөлөөллийн үйл явц

Дэд сэдэв 2Нөлөөллийг хэрэгжүүлэх үйл явц

Дэд сэдэв 3 Багаар ажиллах болон загварчлах сэтгэлгээний үйл явц

МОДУЛЬ 5


376

МОДУЛЬ 5


НӨЛӨӨЛЛИЙГ ОЙЛГОХ НЬ, НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮЙЛ ЯВЦ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Нөлөөлөл гэж юу вэ? Түүний үндсэн ойлголтСэдэв 2. Нөлөөлөл хийхэд шаардлагатай ур чадварСэдэв 3. Нөлөөлөл хийхэд анхаарах зарчим, ёс зүйСэдэв 4. Нөлөөллийн ажлын сайн туршлагаСэдэв 5. Асуудалд дүн шинжилгээ хийх аргачлалСэдэв 6. Нөлөөлөл ба асуудлыг тодорхойлох ньСэдэв 7. Мэтгэлцээн хийх

ЗОРИЛГО

- Оролцогчид нөлөөллийн талаарх ойлголт, мэдлэгтэй болох, ойлголт мэдлэгээ нэмэгдүүлэх

- Юуны төлөө яагаад нөлөөлөл хийдэг вэ? гэдгийг ойлгосноор нөлөөлөл хийх, нөлөөллийн үйл ажиллагаанд оролцох урам зориг, сэдэлтэй болох

- Нөлөөллийн стратеги ба тактиктай системтэй үйл ажиллагаа хийхэд суралцах

- Нөлөөлөл хийхэд шаардагдах ур чадварын талаар ойлголттой болох, ур чадварт суралцах

- Нөлөөллийн үйл ажиллагаа хийх хувь хүн, бүлэг, байгууллага нь үнэт зүйл, зарчим, ёс зүйн талаар ойлголт нэгдсэн ойлголт, мэдлэгтэй болох

- Аливаа үйл ажиллагаа зохион байгуулахдаа ёс зүйг баримтлан ажиллахад чиглүүлэх

- Асуудал тодорхойлох аргад суралцах- Асуудал тодорхойлон ажиллахын ач холбогдлыг ойлгох- Багаар үр дүнтэй ажиллах, багийн ажилд идэвхтэй, харилцан тэгш

оролцох- Багаар мэтгэлцээн, мэтгэлцээний ур чадварт суралцах

377


МОД

УЛЬ

5

НӨЛӨӨЛӨЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ? ТҮҮНИЙ ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ






Ерөнхий тодорхойлолт: Нөлөөлөл буюу “Advocacy” гэдэг нь advocare (хэн нэгнээс тусламж хүсэх) гэсэн Латин үгнээс гаралтай. Мөн хуулийн зөвлөхийн хувьд хэн нэгнийг төлөөлөх, хэн нэгний өмнөөс дуу хоолойгоо илэрхийлэх гэсэн агуулгатай. Оксфордын англи хэлний тайлбар толь бичигт Нөлөөллийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэгч нь тодорхой асуудал бодлогыг нийтийн хүрээнд дэмжиж, санал болгож буй хүн болон хэн нэгний өмнөөс хэргийг хэлэлцэж, өмгөөлж буй этгээд гэж тодорхойлдог.196

Нийтийн ашиг сонирхлын төлөө бодлого, хандлага, зан үйл, шийдвэр гаргалтад зориудын нөлөөлөх оролдлогыг нөлөөлөл хэмээн ойлгож болно. Нөлөөлөл нь иргэний нийгмийн байгууллага, сүлжээ эвсэл, сонирхлын бүлгийн сайн төлөвлөн зохион байгуулсан үйл ажиллагаагаар дамжуулан сонгосон асуудлын хүрээнд олон нийтийн хандлагыг өөрчлөх, бодлого, хуульд өөрчлөлт оруулах, зорилтот бүлгүүдийг үйл ажиллагаандаа татан оролцуулахын төлөө хийж буй тасралтгүй үйл явц юм. Мөн нийгэмд тулгамдаж буй асуудлыг сонгон авч өөрчлөлт хийхийг хүсэж буй хүмүүсийн зохион байгуулалттай хүчин чармайлтыг нөлөөлөл гэнэ.

Нөлөөллийн ажлыг дараах үндсэн 2 шалтгаанаар явуулдаг. 1. Бодлого, шийдвэр, хөтөлбөр, хууль, тогтоомжийг өөрчлөх, шинэчлэх2. Зан үйл, дадал хэвшил, хандлагыг өөрчлөх

Энэхүү шалтгаануудаар хийсэн аливаа нөлөөллийн үйл ажиллагааны үр дүн нь бидний өдөр тутмын амьдралын хэв маягт, хууль, бодлого журмын хэрэгжилт зэргээр урт хугацаанд хүмүүсийн амьдралд шууд болон шууд бусаар үр нөлөө үзүүлж байдаг. Нөлөөллийн үйл ажиллагаа бол хувь хүн, бүлэг, байгууллагын санаачилгаар хэрэгжиж болох өөрчлөлт хийх боломж билээ.

196 Нөлөөлөл, Мэдээлэл харилцааны сургалт, Хүүхдийг Ивээх Сан

378

МОДУЛЬ 5


Нөлөөлөл гэдэг нь Ямарваа үзэл бодлыг өргөн мэдүүлэх, хамгаалах эсвэл шийдвэр гаргагч нарт танин мэдүүлэх үйл ажиллагаа

Асуудлыг ил тод, зоригтой гарган ярих, чухал асуудалд олон нийтийн анхаарлыг хандуулах, шийдвэр гаргагч нарыг тухайн асуудлыг шийдвэрлэх алхам руу чиглүүлэх

Нөхцөл байдлыг эергээр өөрчлөхийн тулд бусад хүмүүс, байгууллагуудтай холбоо тогтоож, хамтран ажиллах

Хувь хүмүүсийн хооронд болон мэдээллийн хэрэгслээр тодорхой зорилготой мэдээллийг дамжуулах

Хүмүүсийн ойлголт, мэдлэг, зан үйл, асуудалд хандах хандлагыг өөрчлөхөд чиглэх

Бүлгийн гишүүдийг өөрсдийгөө төлөөлөхөд нь тусалж, дэмжих, чадваржуулах

Юуны төлөө нөлөөлөл хийх вэ?

Амьдралын чанарыг сайжруулах

Үйлчилгээний хүртээмж чанарыг сайжруулах Шударга ёсыг тогтоох

Саад бэрхшээлийг арилгах, боломжийг

нэмэгдүүлэх

Хүний эрхийг хамгаалах, баталгаажуулах Тэгш бус байдлыг арилгах

Нөлөөллийн түвшин

Олон улсын

Бүс нутгийн

Үндэсний

Орон нутгийн удирдлагын

Олон нийтийн

Гэр бүлийн

Хувь хүмүүс хоорондын

379


МОД

УЛЬ

5

НӨЛӨӨЛЛИЙН ЦИКЛ197

Нөхцөл байдлын үнэлгээ

Стратеги, хэрэгжүүлэлт

Асуудлыг тодорхойлох

Зорилго, зорилт тавих

Мессеж боловсруулах

Оролцогчдын шинжилгээ хийх

Бодлого хүчний шинжилгээ хийх

Баримт цуглуулах Нөөц дайчлах

Хяналт

НӨЛӨӨЛЛИЙН СТРАТЕГИ БА ТАКТИК

Стратеги гэж юу вэ? - Нийгмийн тодорхой нэг асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд зорилго, системтэйгээр нөлөөллийн ажил хийх хандлага, зураглал, төлөвлөгөөг хэлнэ.

Тактик гэж юу вэ? - Нөлөөллийн зорилго, талуудын нөхцөл байдал, цаг хугацааны тохиол, нөөцүүдэд нийцсэн тодорхой арга хэмжээ, нөлөөллийн стратегийн шат, алхам, бүтцийн хэсгийг хэлнэ.

Иймд стратеги ба тактик нь “юу хийх ёстой” буюу зорилго ба “хэрхэн гүйцэтгэх вэ?” хэмээх асуудлыг цогц байдлаар илэрхийлж буй ойлголт юм. Хүсэж буй өөрчлөлтөд хүргэх стратеги ба тактикийг сонгох нь нөлөөллийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх чухал нөхцөл мөн.

Нөлөөллийн үйл ажиллагааны дараах 3 стратеги байдаг. Үүнд: 1. Хамтрах стратеги Нөлөөллийн үйл ажиллагааг зохион байгуулах үед нөлөөлөгчидтэй ижил үнэт зүйлтэй,

ижил нэг зүйл дээр шийдвэрлэхийг, өөрчлөхийг хүссэн зорилготой эсвэл ихэвчлэн хамтарч ажилладаг хувь хүмүүс болон бүлгүүдийн хооронд хамтрах стратегийг хэрэглэнэ. Хамтрах үйл ажиллагаа нь мэдээлэл хуваалцах болон эсрэг талаа үндэслэл сайтай, туршилт судалгаанаас авсан мэдээ баримтаар хангах, гэгээрүүлэх, асуудлыг хамтарч шийдэх, ялгаатай үзэл бодол,ойлголтын талаар харилцан зөвшилцөн, хамтын хүчин чармайлтын үр дүнд нөлөөллийн зорилгодоо хүрэхэд чиглэнэ. - Ажлын хэсэг буюу дэд хороодыг бүрдүүлэх- Эсрэг талтайгаа тогтмол харилцаатай байх- Семинар уулзалт зохион байгуулах- Боломжит хувилбаруудыг санал болгох

197 Нөлөөлөл, Мэдээлэл харилцааны сургалт, Хүүхдийг Ивээх Сан

380

МОДУЛЬ 5


2. Олон нийтийг дайчлан зохион байгуулах стратеги Нөлөөллийн үйл ажиллагааг зохион байгуулах явцад тухайн асуудлын талаар

нөлөөлөгчтэй цөөн зүйл дээр санал нийлдэг, нийтлэг үнэт зүйл багатай хувь хүмүүс болон олон нийттэй ажиллах шаардлага түгээмэл тохиолддог. Ийм нөхцөлд нөлөөлөгчид олон нийтийг дайчлан зохион байгуулах стратегийг хэрэглэх нь зохимжтой. Энэхүү стратеги нь итгүүлэх, ятган үнэмшүүлэх замаар эсрэг талын баримталдаг байр суурь, үнэт зүйлсийг өөрчлөхөд чиглэдэг. - Шийдвэр гаргагчдыг лоббидох- Олон нийтийг чадавхжуулах - Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай хамтран ажиллах- Захидал бичих аян зохион байгуулах- Агентлагууд болон шийдвэр гаргагчдыг хянах

Олон нийтийг дайчлахад баримтлах зарчим- Тухайн асуудалд нөлөө үзүүлж буй хүмүүсийг оролцуулах- Хүрэх зорилгоо оновчтой тодорхойлох- Үйл ажиллагаандаа хэрэглэх аргаа нягт, нямбай, шат дараатай тодорхойлох- Үйл ажиллагааг хөгжилтэй байдлаар зохион байгуулах, анхаарал татах- Хүчирхийллээс зайлсхийх

3. Өрсөлдөх стратеги Нөлөөллийн асуудлын талаар нийтлэг үнэт зүйл байхгүй, илэрхий санал зөрдөг,

эрх мэдлээ хуваалцах дургүй хувь хүмүүс болон бүлгүүдтэй ажиллах үед өрсөлдөх стратегийг хэрэглэдэг. Нөлөөлөгчид нь эсрэг талынхаа зан үйл, хандлагыг өөрчлөхийг зорьдог. Тэд улс төрийн болон олон нийтийн шахалт, эсрэг талынхны байр суурийг эсэргүүцэх, хууль эрх зүйн баримт бичгийг биелүүлэхийг шаардах зэрэг аргыг ашигладаг. Өрсөлдөх стратегийг хэрэглэх нь зарим тохиолдолд нөлөөллийн үйл ажиллагаанд оролцогчдыг аюултай байдалд оруулж болзошгүй гэдгийг анхааралдаа авч эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх шаардлагатай. - Томоохон жагсаал цуглаан зохион байгуулах- Иргэний хөдөлгөөн ба олон нийтийн эсэргүүцлийг зохион байгуулах- Хуулийн үйл ажиллагааг эхлүүлэх- Ажил хаялт, суулт, эсэргүүцлийн бичиг зэргийг зохион байгуулах - Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглах

НӨЛӨӨЛЛИЙН СТРАТЕГИЙН ҮЕ ШАТУУД:

Нөлөөллийн үйл ажиллагаа хийх аргачлал1. Асуудлын гол шалтгааныг тодорхойлох замаар мэдээллийг цуглуулж, дүн шинжилгээ хийх Улс төр, эдийн засаг болон бусад салбарын талаар хийсэн судалгаа, дүн шинжилгээтэй танилцах Асуудал тодорхойлох уулзалт, хэлэлцүүлэг зохион байгуулах Судалгааны төрөл бүрийн аргыг ашиглан судалгаа явуулахад анхаарах2. Асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд зорилго болон “ухаалаг” зорилтыг боловсруулах 3-5 жилийн хугацаанд хүрэх гэж зорьж буй урт хугацааны зорилго дэвшүүлэхээс гадна тодорхой,

хэмжиж болохуйц, цаг хугацаатай, хүрэх үр дүнгээ тодорхойлсон зорилтуудыг тавих хэрэгтэй. Нөлөөллийн зорилт бол ерөнхий биш, маш тодорхой байх ёстой. Жишээ нь, 2022 оны эхний хагас

жилд багтаан залуу сонгогчдын клубүүд сонгуулийн ирцийг нэмэгдүүлэх кампанит ажил өрнүүлэн 20 хувиар өсгөх

381


МОД

УЛЬ

5

3. Шууд болон шууд бусаар нөлөөлөх зорилтот бүлгээ тодорхойлох. Жишээ нь, зохион байгуулж буй нөлөөллийн кампанит ажилд оролцсон олон нийт бол шууд

зорилтот бүлэг болж, харин тэднээр дамжуулан мэдээлэл авах бусад хүмүүс гэр бүлийн гишүүд, найз нөхөд зэрэг нь шууд бус зорилтот бүлэг болно.

4. Нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа явуулах арга замаа тодорхойлох Нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа ямар арга замаар хүргэхээ тодорхойлох нь хамгийн чухал зүйл

байдаг. Жишээ нь, электроник захиа илгээх, бичгээр захидал явуулах, танилцуулга тараах, хэвлэлийн бага хурал зохион байгуулах, кампанит ажил зохион байгуулах, мэтгэлцээн явуулах г.м.

5. Нөлөөллийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулах Нөлөөллийн ямар үйл ажиллагаанууд хийх, тэдгээр үйл ажиллагаа нь ямар цаг хугацаанд

үргэлжлэх, хэн нь юу хариуцаж хийх, ямар нөөц хэрэгтэй болох зэргийг тусгасан хэрэгжилтийн төлөвлөгөөгөө боловсруулах хэрэгтэй

6. Төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэх, хянах, үнэлгээ хийх. Жишээ нь, шийдвэр гаргагч нар та нарын нөлөөллийн ажлыг хэрхэн дэмжиж байгааг үнэлэх

хэрэгтэй. Мөн зорилтот бүлгүүдээс дэмжлэг авсан байдал, хамтран ажилласан байгууллага, хүмүүст нөлөөлсөн болон өөртөө хэр итгэлтэй байдал зэрэг шалгуураар үнэлж болдог. Ингэснээр өөрсдийн ажлыг дүгнэх, эргэн харахаас гадна сургамжийн жагсаалт гаргах боломжтой.

Нөлөөллийн үйл ажиллагаатай холбоотой нэгэн чухал ойлголт бол оролцооны талаарх ойлголт юм. Нөлөөлөл гэдэг нь бүхэлдээ хувь хүний, бүлгийн, байгууллагын нийгэмдээ оролцож буй оролцооны нэг хэлбэр юм.

Рожер Хартын боловсруулсан хүүхдийн оролцооны шатлал198

1992 онд Рожер Харт нь хүрээлэн буй орчны талаарх өөрийн судалгаан дээрээ үндэслэн оролцоо хэмээх ойлголтын анхны өргөн хүрээтэй тодорхойлолтыг гаргасан. Хартын тодорхойлолтын гол элемент нь шийдвэр гаргах үйл явц юм. Тэрээр оролцоог хүүхдийн төсөлд хамрагдах түвшин бүхий шаттай зүйрлээд, оролцоогүйгээс бүрэн оролцоо хүртэлх бүх шатлалыг дүрслэн үзүүлжээ. Оролцооны найман түвшинг тогтоогоод, үүнийгээ “Оролцооны шат” хэмээн нэрлэжээ. Дараах байдлаар хүүхдийг оролцуулсныг хүүхдийн жинхэнэ оролцоо гэж үзэхгүй юм.

1 Манипуляци хийх: Оролцооны энэ хэлбэрт хүүхдүүд асуудлын талаар ямар ч ойлголтгүй байх тул өөрсдийн оролцож буй үйл ажиллагааг ойлгодоггүй. Хүүхдүүдтэй асуудлыг зөвлөлдөх боловч дараа тэдний хуваалцсан санааг хэрхэн ашигласан талаар эргээд мэдээлэхгүй. Амьдрал дээр ийм жишээ олон тохиолддог нь харамсалтай. Хүүхдээс судалгаа авахдаа ямар зорилгоор авч байгаа, хэрхэн хэрэглэхийг зорьж байгаагаа танилцуулж, үр дүнгээ эргэн тайлагнах нь хэвшээгүй практик хэвээр байгаад Хүүхдийг Ивээх Сан зовниж байна.

2 Чимэглэл: Хүүхдийн оролцоо нь үзүүлэн тоглолт буюу тэднийг зүгээр л хамруулсан гэдгийг харуулах нэрийн төдий үзүүлбэр болно. Эрх бүхий албан тушаалтан иргэдтэй хийх уулзалтдаа хүүхдийг байлцуулах төдий оролцуулах, хүүхэдтэй холбоотой баяр, тэмдэглэлт үйл явдлыг тэмдэглэснээ, элдэв арга хэмжээнд хүүхдээр урлагийн үзүүлбэр хийлгүүлээд түүнийгээ хүүхдийг оролцуулсан гэж тэмдэглэх байдал тааралдсаар байна.

3 Мэдээлэл өгч даалгавар өгөх: Энэ нь жинхэнэ оролцооны эхний түвшинг илэрхийлнэ. Энэ шатанд хүүхдүүд төслийн чиглэлийг ойлгоно. Тэдэнд хамаатай шийдвэр хэн, яагаад гаргаж буйг мэднэ, тэдний үүрэг оролцоо нь утга учиртай байна. Тэдний хувьд ойлгомжтой болсны дараа төсөлд сайн дураар нэгддэг.

198 Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй, Э.Цолмон, 2020

382

МОДУЛЬ 5


4 Зөвлөлдөх ба мэдээлэл: Энэ шатанд төслийг насанд хүрэгчид боловсруулан хэрэгжүүлдэг боловч хүүхэд төслийг сайн ойлгохоос гадна тэдний санаа бодлыг төсөлд нухацтай бодож үзнэ.

5 Томчууд санаачилж шийдвэрийг хүүхдүүдтэй хуваалцана: Төслийн санаачилгыг хэдийгээр насанд хүрэгчид гаргадаг ч хүүхэд залуустай хамтарч шийдвэр гаргана.

6 Хүүхэд санаачилж удирдах: Хүүхэд өөрсдийн төслийг бие даан санаачилж удирдахаас гадна насанд хүрэгчид хүүхдүүдийг өөрсдийн төслөө боловсруулахад нь оролцоотой байх боломж бүрдүүлэх.

7 Хүүхэд санаачилж томчууд хамтарч шийдвэр гаргах: Энэ түвшинд өөрсдийн боловсруулж буй, удирдах төсөл дээр хүүхдүүд насанд хүрэгчидтэй хамтарч ажиллана

“ҮНЭН БА ХУДАЛ” ОРОЛЦООТ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбар 2 ш• Тараах материал

хэвлэх (Хавсралт 1)

Бэлтгэх зүйлс• Үнэн худал гэсэн бичиг бүхий 2 самбар бэлтгэх • Өгөгдсөн жишээ өгөгдлүүдийг тус тусад нь 1

бичгийн цаасан дээр хэвлэсэн байх/эсвэл PPT дээр өгүүлбэрүүдийг анимэйшн болгон бэлдэх


Алхам 1. Бэлдсэн өгөгдлүүдийг нэг нэгээр оролцогчдоос асууж үнэн эсвэл худал гэсэн байр суурийг авна. Үнэн эсвэл худлыг сонгосон оролцогчдоос яагаад тухайн байр суурийг сонгосон тухай товч яриулна.

НӨЛӨӨЛӨЛ ХИЙХЭД ШААРДЛАГАТАЙ УР ЧАДВАР





383


МОД

УЛЬ

5


Нөлөөллийн ажилд шаардагдах ур чадваруудНөлөөллийн ажилд шаардагдах ур чадваруудын талаар үзэхээсээ өмнө ур чадвар гэдэг ойлголтын талаар товч ярилцацгаая.

• Ур чадвар юунд хэрэгтэй вэ? • Та өөрийнхөө ур чадварыг яаж тодорхойлдог вэ? • Та бусдын ур чадварыг яаж хэрхэн тодорхойлдог вэ? • Ур чадварыг тодорхойлох шалгуур юу байдаг вэ? • Зөөлөн ур чадвар гэж ямар ур чадварыг хэлдэг вэ?

Аливаа ажлыг хийж гүйцэтгэхэд шаардлагатай ур чадвар гэж байдаг. Нөлөөллийн ажил хийхэд мөн зарим ур чадваруудыг шаарддаг бөгөөд эдгээрийн талаар зөв ойлголт, мэдлэгтэй байх нь ажлыг амжилттай хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг болно. Ур чадвар тус бүрийг дэлгэрүүлэн авч үзэцгээе.

Шаардагдах ур чадвар Тодорхойлолт

Асуудалд судалгаа дүн шинжилгээ хийх чадвар

Нөлөөлөх, өөрчлөх шаардлагатай асуудлыг тодорхойлох- Асуудалд дүн шинжилгээ хийж мөн чанар, цар хүрээг тодорхойлох- Бодлого эрх зүйн баримт бичигт дүн шинжилгээ хийх - Бодлогын боловсруулалт, хэрэгжилтийн уялдаа холбоог тогтоох- Давуу ба сул тал, гадаад ба дотоод орчны дүн шинжилгээ хийх- Баримт, тоон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх- Тухайн нөхцөлд тохирсон судалгааны аргууд ашиглан судалгаа хийх- Нөлөөллийн үйл ажиллагаанд оролцох боломжтой эсвэл эсэргүүцэх

магадлалтай талуудыг тодорхойлох чадваруудыг хамруулна.

Нөлөөллийн ажлыг төлөвлөх, удирдах, хяналт шинжилгээ хийх ур чадвар

- Бодлогын түвшинд болон байгууллага, олон нийтэд нөлөөлөх ажлын зорилго, зорилтыг тодорхойлох, төлөвлөгөө гаргах

- Нөлөөллийн арга, техникээ сонгох, илгээмжийг боловсруулах, ашиглах, шаардлагатай нөөцийг тодорхойлох

- Нөлөөллийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх, үнэлэх- Манлайлах удирдан зохион байгуулах чадваруудыг хамруулна.

Олон нийтийн ойлголт мэдлэгийг нэмэгдүүлэх сурталчилгааны ажлын ур чадвар

- Олон нийттэй харилцаа, хурал цуглаан зохион байгуулах, илтгэл мэдээлэл хийх, сурталчилгааны материал боловсруулах, түгээх, сурталчилгааны хэлбэрүүдийг сонгож ашиглах зэрэг чадваруудыг хамруулна

Лоббидох ур чадвар - Шийдвэр гаргагчдад нөлөө үзүүлэхийн тулд тэдэнтэй харилцаа холбоо тогтоох, нөлөөллийн ажлын хэрэгцээг ойлгуулах, асуудлыг танилцуулах, мэдээллээр хангах, ятган үнэмшүүлэх үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх чадварыг хэлнэ.

Мэдээллийн хэрэгслийг үр дүнтэй ашиглах

- Олон нийтэд хүрэх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, мэдээлэл, дамжуулах сувгуудыг сонгох, ашиглах, нөлөөллийн илгээмжийг боловсруулан, асуудлыг танилцуулах, бичих ур чадваруудыг хамруулна.

Олон нийттэй ажиллах, тэдний оролцоог дайчлах чадвар

- Олон нийтийн уулзалт цуглаан зохион байгуулах зэрэг аргуудыг ашиглан нөлөөлөх асуудалд олон нийтийн анхаарлыг татах, нөлөөллийн үйл ажиллагаанд дэмжигч, хамтрагч хүмүүс, байгууллагын оролцоог хангах үйл ажиллагааг зохион байгуулах чадвар болно

384

МОДУЛЬ 5


Эвсэл холбоо байгуулах, бусад байгууллага, оролцогч талуудтай хамтран ажиллах ур чадвар

- Нөлөөллийн ажлыг үр дүнтэй явуулах баг эвсэл бүрдүүлэх, сонирхогч талууд, дэмжигчдийн оролцоог хангах, тэдэнтэй хамтран ажиллах чадварыг хэлнэ.

Урьдчилан тооцоогүй нөхцөл байдалд хариу үйлдэл үзүүлэх чадвар

- Зарим тохиолдолд төлөвлөснөөс зөрүүтэй байдал бий болох, гэнэтийн үйл явдал тохиолдох зэрэгт сэтгэл хөдлөлөөр хандахгүй тайван хүлээн авч шийдвэрлэх чадвар Хэдийгээр урьдчилан тооцоогүй нөхцөлд хариу үйлдэл үзүүлэх нь чухал ч үүнээс илүүтэйгээр нөлөөллийн ажлын явцад учирч болох эрсдэлийг тооцон, түүнийг хэрхэн, яаж даван туулах талаар урьдчилан төлөвлөгөөтэй байх хэрэгтэй.

Мөн нөлөөллийн үйл ажиллагаанд шаардагдах томоохон ур чадвар бол багаар ажиллах чадвар юм. Багаар ажиллах нь хүн бүр өөрийн санаа бодлыг солилцож, өөрсдийн мэдлэг, туршлагаа бусадтайгаа хуваалцдаг, олон төрлийн санаа бодол, гаргалгаа шийдлийг бий болгох боломжтой томоохон орон зай юм. Аливаа нөлөөллийн үйл ажиллагааг ганцаараа ажиллан амжилттай гүйцэтгэх бараг боломжгүй тул багаар ажиллах ур чадвараа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Ганцаараа явбал хурдан явах ч багаараа явбал илүү хол явна гэх үг ч бий.

Сонжоо199 - Би багийн ямар гишүүн бэ? Хүмүүс аливаа нэг багийн гишүүн болж ажиллах явцдаа хэд хэдэн төрлийн үүрэг хүлээдэг. Тэдгээр үүргүүдийг зорилго даалгаварт суурилсан үүргүүд мөн үйл явцад суурилсан үүргүүд гэж ангилдаг. За одоо та өөрийгөө ямар үүрэгтэй багийн гишүүн гэдгээ тодорхойлно уу.

Тийм, Үгүй гэсэн хэсэгт өөрийн сонгосон хариулт тус бүрд 1 оноо өгөөрэй.

Хүснэгт АЗаавар Тийм Үгүй

Би ихэвчлэн багийн ажлыг эхлүүлдэгБи ихэвчлэн чиглэл, үүргийг санал болгодогБи ихэвчлэн шинэ санаа, шинэ мэдээллийг санал болгодогБи ихэвчлэн шинэ санаа, шинэ мэдээллийг хайдагБи ихэвчлэн багийн ажлыг дүгнэж нэгтгэдэг Би ихэвчлэн үйл ажиллагааг зохицуулдаг Би ихэвчлэн асуудалд дүн шинжилгээ хийдэгБи ихэвчлэн багаа идэвхжүүлдэг. Би ихэвчлэн шинэ санааг ажил болох эсэх дээр шалгаж дүгнэдэгБи ихэвчлэн зорилготойгоо холбогдож үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа эсэхээ нягталдаг БҮГД

Хүснэгт БҮйл явцын үүргүүд Тийм Үгүй

Би ихэнхдээ идэвхтэй сонсогч байж чаддаг Би ихэнхдээ багийн гишүүдийнхээ тохь тухтай байдлыг хангах тал дээр хувь нэмрээ оруулдаг Би ихэнхдээ шинэ санаа дэвшүүлж байгаа гишүүдийг дэмждэг

199 Олон нийтийг идэвхжүүлэх нь гарын авлага

385


МОД

УЛЬ

5

Би ихэнхдээ багийн гишүүддээ эерэг хариултыг өгдөгБи ихэнхдээ янз бүрийн санаа бодлыг зохицуулах гэж хичээдэгБи ихэнхдээ буулт хийдэгБи ихэнхдээ ачааллыг бууруулах гэж хичээдэгБи ихэнхдээ багийн гишүүдийн юу ярьж хэлж байгааг тодруулахад тусалдагБи ихэнхдээ бусад хүмүүс ямархуу байдалтай байгааг нь анзаардагБи ихэнхдээ үүрэг даалгавар хэрхэн явагдаж байгааг шалгадагБҮГД

Зөвхөн тийм гэсэн баганад хариулсан нийлбэр дүнг “Бүгд” гэсэн хэсэгт тавиарай. Хүснэгт А болон Хүснэгт Б 2-ын аль хүснэгтэд илүү оноо авсан байна вэ?

Хариулт: Хэрвээ та “Хүснэгт А”-д илүү оноо авсан бол баг дэвшүүлсэн зорилго, зорилтдоо хүрэхэд тусалдаг зорилго, даалгаварт суурилсан үүрэгтэй ажиллаж чадах хүн юм. Энэ нь жишээлбэл та багийн зорьж хийж буй ажлын үндсэн гол агуулга, гол зорилгыг огт мартдаггүй, зорилтоос хазаадаггүй бусдадаа сануулдаг, чиглүүлэгч байдлаар ажилладаг.

Харин “Хүснэгт Б” дээр илүү оноо авсан бол багийн үйл ажиллагаанд анхаарлаа хандуулсан, багийг эвтэй, найрсаг уур амьсгалтай байхад нь тусалдаг үйл явцад суурилсан үүрэгтэй ажиллаж чадах хүн юм байна. Энэ нь жишээлбэл багийн зорьж буй зорилго чухал хэдий ч зорилгодоо хүрэхээр ажиллаж буй энэ үе илүү үнэ цэнтэй чухал гэж үзнэ.

Нөлөөлөл хийх баг хүмүүс нь өөрсдийн ур чадварыг бодитой үнэлэх нь нөлөөллийн үйл ажиллагааг явуулахад ихээхэн ач холбогдолтой. Эдгээр ур чадварууд нь заавал нэг хүнд бүгд байх албагүй бөгөөд дээрх ур чадваруудын аль нэгийг гүйцэтгэж чадах өөр өөр хүмүүсээр багаа бүрдүүлэн ажиллах нь чухал.

НӨЛӨӨЛӨЛ ХИЙХЭД АНХААРАХ ЗАРЧИМ, ЁС ЗҮЙ






Нөлөөллийн ажил хийхэд ёс зүйтэй, хүний эрхийн мэдрэмжтэй ажиллах нь та бүхний нөлөөллийн үйл ажиллагааны салшгүй чухал зүйл байх хэрэгтэй. Залуу үеийнхэн илүү ёс

386

МОДУЛЬ 5


зүйтэй, хүний эрхийн мэдрэмжтэй ажиллах нь та бүхний энэхүү хичээлийн хөтөлбөрүүдийг үзсэний үр дүн гэж үзэж болно.

Асуулт: Хувь хүний үнэт зүйл гэж юуг хэлэх вэ? Мэдээж хүн бүхэн ялгаатай учир үнэт зүйлс нь ч ялгаатай байдаг. Зарим хүмүүс гэр бүл, аюулгүй байдал, эрүүл мэндээ эрхэмлэж болно. Харин зарим нь эрх чөлөө, адал явдал, шударга ёсыг эрхэмлэдэг байж болно. Иймд үнэт зүйл гэдэг нь хүмүүс амьдрах явцдаа өөрт үнэ цэнтэй зүйлсийг хайрлан, чухалчилж, шинээр бий болгож, түүндээ тулгуурлан итгэл үнэмшилтэй болж шийдвэр гаргах, сонголт хийхдээ түүнийгээ түшиглэж байдаг зүйл юм.

Аливаа нөлөөллийн үйл ажиллагаа зохион байгуулахад ёс зүйн асуудлыг анхаарах нь чухал бөгөөд дараах үнэт зүйлсийг баримтална.

• Хувь хүний нэр төр, ялгаатай байдлыг хүндэтгэх• Нийгмийн шудраг ёсны төлөө тэмцэх• Нөлөөллийн үйл ажиллагаанд оролцох зохих хандлага, мэдлэг ур чадварыг эзэмшсэн

байх• Бусдын нийгэм соёлын болон бусад ялгаатай байдлыг хүндэтгэх• Хүний эрхийн зөрчилтэй тэмцэх• Зорилго нэгт нөхдөө дэмжиж, харилцан мэдээлэл, туршлага солилцох • Хувь хүн, бүлэг, олон нийтийн нийгмийн амьдралд оролцох оролцоог дэмжин ажиллах• Олон нийтийн үйл ажиллагааг оролцоог хангасан, идэвхжүүлсэн, тэдний соёлын

онцлогт тохирсон байдлаар зохион байгуулах

Асуулт: Ёс зүйтэй байна гэдэг нь ямар байхыг хэлэх вэ? Хөгжсөн нийгэмд хүмүүсийн хоорондох харилцааг тодорхой хуулиар зохицуулдаг ч бүх харилцааг бүхэлд нь хууль гаргаж зохицуулах боломжгүй.

“Ёс зүй гэдэг нь хүн юу хийх, юунаас татгалзах ёстойг судалдаг ухааны нэр” хэмээн ёс зүйг үндэслэгч гэгддэг Аристотель хэлсэн нь бий. Иймд ёс зүй нь хувь хүний ёс суртахуунтай шинж чанарын буюу сайн чанаруудын нийлбэр цогцыг нөгөө талаас хүмүүсийн хоорондын харилцааны хэм хэмжээний нийлбэр цогцыг хамран судалдаг шинжлэх ухаан юм.

Нийгмийн сайн сайхны төлөөх нөлөөллийн үйл ажиллагааг гүйцэтгэхдээ ёс зүйн хэм хэмжээ, хил хязгаарыг баримтлан ажиллах нь чухал. Бид нөлөөллийн үйл ажиллагаанд баримтлах түгээмэл, ерөнхий ёс зүйн хэм хэмжээг дурдаж байгаа бөгөөд та бүхэн дэлгэрүүлэн судалж болно.

• Шударга байх: Нөлөөллийн үйл ажиллагаанд оролцож буй гишүүд нь зөвийг эрхэмлэн дээдэлж, ажил үүргээ гүйцэтгэхдээ нийгмийн сайн сайхны төлөө шударга бус байдалтай үл эвлэрэн, ашиг сонирхлын зөрчлөөс зайлсхийж ажиллана.

• Хариуцлагатай байх: Хариуцсан ажлыг тогтоосон хугацаанд гүйцэтгэн, чанарын шаардлага хангасан гүйцэтгэл, үр дүнд хүрэхийн төлөө өөрийгөө бүх талаар дайчлан, өөртөө болон бусдад шаардлага тавин багаар ажиллана

• Боловсон харилцааг эрхэмлэх: Зан харилцааны соёлыг чанд баримтлан байгууллагын хамт олон ба бусад хүмүүстэй эелдэг боловсон, хүндэтгэлтэй харилцана. Өөрийн санаа бодлыг илэрхийлэх буюу бусдад зүй ёсны шаардлага тавихдаа дууны өнгийг хэт өндөрсгөх, этгээд болон доромж үг хэллэг ашиглах, бусадтай маргалдах, хэрэлдэх, зүй бус хөдөлгөөн, харц, дохио зангаа хэрэглэх, бусдыг үл хүндэтгэсэн харилцаа, хувийн хандлагаар тааламжгүй үйлдэл гаргаж болохгүй. Мөн түүнчлэн өөрийн үзэл бодол, ертөнцийг үзэх үзэл, зан үйл, шашин шүтлэг зэргийг бусдад тулгах, тэднээр хүлээн

387


МОД

УЛЬ

5

зөвшөөрүүлэх гэсэн үйлдэл гаргахгүй байх хэрэгтэй.• Бусдыг ялгаварлан гадуурхахгүй, тэгш хандах: Бусад хүмүүсийг үндэс, угсаа,

хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, үүсэл, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, орон нутгийн харьяалал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхахгүй эрх тэгш хандана.

• Мэдээллийн нууцлалыг хадгалах: Хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны дотоод мэдээ мэдээлэл, үйл ажиллагааны талаар мэдээллийг зохих ёсоор хадгалах ёстой. Нууцлал бүхий мэдээллийг өөрийн хувийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн ашиглахгүй байх. Мөн нөлөөллийн үйл ажиллагаанд хамааралтай хэн нэгэнд аюул учруулахуйц мэдээллийг түгээхгүй байх. Хүсээгүй тохиолдолд хувь хүний нууцыг хадгалах.

• Бусдын төрөлх шинж чанараар далимдуулан шүүмжлэхгүй байх: Нас, хүйс, жендэр, яс үндэс, шашин шүтлэг, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн ялгаварлан гадуурхах шудраг бус хандлагын учир шалтгаан, хорт үр дагаврын талаар нэгдмэл ойлголттой байх ёстой

• Харилцааны зааг хязгаарыг баримтлах: Хамтран ажиллагсадтай ажил үүргээ гүйцэтгэх үедээ мэргэжлийн харилцаа тогтоох, нууцлал, хамтран ажиллах харилцааны зааг хязгаарыг баримтлах

• Хэн нэгнийг гүтгэхгүй байх: Үндэслэлгүйгээр хэн нэгнийг гүтгэх, нэр төрд нь халдахыг хориглоно.

Иргэдийн нөлөөллийг үр дүнтэй явуулах үндсэн зарчмууд200

• Тогтвортой үйл ажиллагаа Иргэдийн нөлөөллийг үр дүнд хүргэх зэвсэг нь үйл ажиллагааг тогтвортой үргэлжлүүлэн

явуулах ёстой гэсэн нэгдүгээр дүрэм юм. Иргэд үйл ажиллагаа явуулахдаа гаргадаг хамгийн том алдаа нь өнөөдөр идэвхтэй ажиллаж маргааш нь алга болдог явдал буюу иргэдийн идэвх санаачилга өсөж буурч байдагт оршино. Нийгмийн онцгой чухал асуудалд эсэргүүцэгч тал хүчтэй бөгөөд суурь сайтай байдаг. Тэд тогтворгүй, хүч гаргаж чаддаггүй өрсөлдөгч нарыг хүндэлдэггүй.

• Чиглэсэн үйл ажиллагаа Иргэний нөлөөллийн бас нэгэн чухал дүрэм бол цөөн тооны нарийвчлан тодорхойлсон

зорилтуудыг сонгож түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд хүчтэй тэмцэх явдал юм. Иргэдийн үйл ажиллагаанд тохиолддог нэг сул тал нь хүч, нөөцөө хэт олон зорилтыг хэрэгжүүлэхэд зарцуулдагт оршино. Энэ нь үнэхээр зоригтой явдал боловч тодорхой, бодит, үр дүнд хүрч болох зорилтыг хэрэгжүүлэхээр ажиллах хэрэгтэй. Онцгой чухал өөрчлөлт гаргахын тулд тодорхой, цөөн зорилт дэвшүүлж, хүч нөөцөө төвлөрүүлэх шаардлагатай.

• Олон нийтийн мэдээлэл Иргэний нөлөөллийн хүчтэй зэвсгийн нэг нь олон нийтийг үр өгөөжтэй мэдээллээр

хангах явдал юм. Нөлөөллийн үйл ажиллагаа явуулж буй хүмүүс, байгууллага нь олон нийтэд бүх үнэнийг хэлэхийг хүсдэг бөгөөд түүнийгээ ойлгомжтой, энгийн байдлаар хүмүүст хүргэхийг хичээдэг. Иргэд асуудлыг найз нөхөд, хөршүүд, хамтран зүтгэгчидтэйгээ ярилцах ёстой. Хэрэв олон нийт идэвхгүй байвал тэднийг сэрээх мөн олон нийт аль хэдийн санаа зовж эхэлсэн бол тэднийг уриалан дуудах хэрэгтэй.

• Үйл явцад оролцох Нийгмийн онцгой өөрчлөлтийг санаачилгатай, чадварлаг хүмүүс хийдэг. Эдгээр хүмүүс

200 Ж.Чанцалдулам, нөлөөлөл хичээлийн хөтөлбөр

388

МОДУЛЬ 5


нь төр, засгийн явуулж буй үйл ажиллагааг ойлгож, юу нь болохгүй байна, юунд нь нөлөөлөл үзүүлэх вэ гэдгийг судлан дүгнэж хөтөлбөр боловсруулдаг. Зөвхөн хөтөлбөр боловсруулаад зогсохгүй олон нийтийг үйл ажиллагаанд татан оролцуулах, үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэх, нөлөөллийн бүхий л үе шатанд идэвхтэй оролцогч байх хэрэгтэй.

• Идэвхтэй дэмжигчид Төрийн бус байгууллага, иргэд нь идэвхтэй гишүүдтэй байхын төлөө ажиллах хэрэгтэй.

Олон гишүүнтэй байх нь чухал биш харин идэвхтэй гишүүдээрээ дамжуулан нийгэмд хүрч байгууллагынхаа үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх зорилготой ажиллах ёстой. Үйл ажиллагаанд тань оролцож байгаа идэвхтэй хүмүүс нь олон нийтийн эрх ашгийн төлөө санаа тавьж ажиллаж байгаагаа мөн тэдний хандив тусламжийг танай байгууллага дэмжиж байгааг мэдэж байх нь чухал.

• Холбоо тогтоох эсвэл нэгдэх Иргэний нөлөөллийг явуулж байгаа төрийн бус байгууллагуудад зориулсан бас нэгэн

ердийн дүрэм бол бусад иргэдийн бусад байгууллагуудтай холбоо тогтоож ажиллах явдал юм. Нийтлэг бэрхшээлтэй байгаа байгууллагууд хамтран ажиллахгүй бол нийгмийн өөрчлөлтийг хийхэд хэцүү байдаг. Мөн бусад төрийн байгууллага, нийгмийн бүлгүүдтэй холбоо тогтоох нь чухал юм.

Нөлөөллийн үйл ажиллагааг жендэрийн мэдрэмжтэй болгоход анхаарах зүйлс1. Жендэрийн тэгш байдалтай холбоотой тодорхой асуудлуудыг сонгож, нөлөөллийн үйл

ажиллагаа явуулахдаа дараах хүчин зүйлсийг харгалзан үзэх: • Тухайн асуудал эсвэл хэрэгцээ олон тооны эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүст хамаатай,

нөлөөтэй эсэх; • Санал болгож буй шийдэл (тухайлбал, бодлогын өөрчлөлт хийх) нь эрэгтэй, эмэгтэй

хүмүүсийн амьдралыг бодитойгоор сайжруулахад нөлөөтэй гэдгийг батлах чанарын болон тоон мэдээлэл байгаа эсэх;

• Тодорхой байгууллага болон хувь хүмүүст чиглэсэн эсэх; • Нийгэмд уламжлагдан ирсэн шударга бус, тэнцвэргүй байдлыг өөрчлөх эсэх; • Кампанит ажилд оролцож буй хүмүүст өөрсдийгөө чадавхжуулах бололцоо олгож

чадах эсэх; 2. Ухуулга нөлөөллийн үйл ажиллагааны зорилтыг тодорхойлохдоо жендэрийн

мэдрэмжтэй хандаж, эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс аль аль нь хүртэх үр шимийг нь тодорхой зааж өгөх;

3. Ухуулга нөлөөллийн олон талт үйл ажиллагааг тодорхойлох, мөн хүлээгдэж буй үр дүнг тооцоолохдоо эрэгтэй, эмэгтэй аль ч хүйсийн хувьд гарч болох өөрчлөлтүүдийг анхаарч үзэх;

4. Нөлөөллийн гол зорилгодоо хүрэхэд шаардлагатай хүний нөөцийн, санхүүгийн, материаллаг нөөцийг тодорхойлж, шаардлагатай нөөцийг баталгаажуулахад анхаарах;

5. Болзошгүй эрсдэлүүдийг тооцож, эрэгтэй, эмэгтэй аль ч хүйсийн хүмүүст хүрэх үр дагавар, мөн эрсдэлийн аюулыг хязгаарлах, түүнээс зайлсхийх аргуудыг тодорхойлох;

6. Шууд болон шууд бус зорилтот бүлгүүдээ тодорхойлох, (бүх нас, хүйсийн) 7. Нөлөөллийн үйл ажиллагаагаар түгээх үзэл бодол, санааг бататгах үүднээс хүйсээр

ангилсан мэдээлэл, жендэрийн мэдрэмжтэй тоо баримтыг цуглуулах; 8. Жендэрийн мэдрэмжтэй үзүүлэлтүүдийг тодорхойлж ашиглах9. Ухуулга нөлөөллийн үйл ажиллагаагаар сурталчлах үзэл санаа, ойлголтын агуулгыг

боловсруулахдаа жендэрийн мэдрэмжтэй байлгахад анхаарах;

389


МОД

УЛЬ

5

КЕЙС ШИНЖИЛГЭЭ ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц • Самбарын цаас• Маркер

Бэлтгэх зүйлс• Оролцогчдыг 4, 5 хүнтэй багт хуваасан байна.


Алхам 1: Багуудад өөр өөр кейс хуваарилж өгөх ба багууд зааврын дагуу кейс шинжилгээ хийнэ. (20 мин)

Алхам 2: Баг тус бүр кейс шинжилгээнийхээ танилцуулгыг хийнэ. Танилцуулга хийхдээ өөрийн багийн кейсыг бусдадаа уншиж өгсний дараа багийн санаагаа танилцуулна. (20 мин)

Кейс шинжилгээ:• Кейс 1. 15 настай Б гэх өсвөр насны охин сургуулийн орчинд үе тэнгийнхний

дээрэлхэлтэд өртжээ. Тэрээр үүнээс болж сургуулиасаа гарах талаар бодож байгаагаа найзууддаа хуваалцаж өөр хүнд хэлж болохгүй нууцлаарай гэж хүсэв. Гэсэн ч түүний нэг найз нь энэ явдал байж болохгүй дахин дээрэлхэлтэд өртвөл цаашид бүр илүү аюултай нөхцөл байдал үүсэх байх гэж бодоод сургуулийнхаа нийгмийн ажилтанд ханджээ. Улмаар тухайн сургуулийн нийгмийн ажилтан энэ талаар анхаарал хандуулж ямар нэг үйл ажиллагаа хийхгүй байсан тул Б охины найзууд өөрсдөө нийлэн “Б-г дээрэлхэхээ боль” Хамгаалах найзууд түүнд бий гэсэн мессэжтэй зурагт хуудаснууд бэлтгэн сургууль дотроо дээрэлхэгч хүүхдүүдэд зориулан наав. Ингэхдээ Б охины бүтэн нэр болон зургийг ашиглажээ.

• Кейс 2. Нэгэн иргэний нийгмийн байгууллага хурдан морь унаач хүүхдүүдийн эрх зөрчигдөж буй асуудлаар хуульд батлах нөлөөллийн ажил хийж эхэлжээ. Асуудлыг олон нийтийн анхаарлын төвд оруулж эгнээндээ олон хүн нэгтгэж нэлээд амжилттай ажиллаж байв. Гэтэл нэгэн хурдан морь уяач тухайн багийн нэг гишүүнд хурдан удмын даага бэлэглэж, хамт хооллон ажлаа зогсоохыг ятгав. Тухайн нөлөөллийн багийн гишүүн бэлгийг хүлээн авсан бөгөөд тэр талаараа багийнхаа бусад хүмүүст мэдэгдээгүй. Гэхдээ хурдан морь уяачийн хэлснээр багийнхныгаа ятгаагүй бөгөөд хурдан морь уяачтай дахин холбогдоогүй байна.

• Кейс 3. “Нөлөөлөл” гэх компанийн захирал Дорж нь ажилдаа маш чадварлаг бөгөөд ёс зүйтэй хүн юм. Түүнийг ажлынхаа нэгэн эмэгтэйд ажлын байрны бэлгийн дарамт учруулсан гэх цуу яриа гарчээ. Улмаар цуу яриаг сонссон компанийн ажилчид нэгдэн компанийн хувьцаа эзэмшигч болон удирдах зөвлөлтэй уулзалт хийх, хэвлэлийн бага хурал хийх зэрэг нөлөөллийн үйл ажиллагаануудыг хийж Доржийг захирлын суудлаас чөлөөлүүлжээ. Энэ үед Дорж энэхүү үйл ажиллагаа нь өрсөлдөгч компанийн гүтгэлэг юм гэж удаа дараа илэрхийлсэн ч олон нийт итгээгүй тул ажлаасаа чөлөөлөгдөв. Гэсэн ч үүнээс хойш олон үйл явдал болж 1 жилийн дараа Доржийн хэрэг гүтгэлэг байсан нь нотлогдов.

390

МОДУЛЬ 5


• Кейс 4. 5 залуу хамтран санаачилж залуучуудын сонгуулийн оролцоог нэмэгдүүлэх зорилготой нөлөөллийн ажил хэрэгжүүлжээ. Тэд хоорондоо ярилцан нөлөөллийн үйл ажиллагааны багийн ахлагчаа сонгосон бөгөөд ахлагч нь тэдний хийх ажлыг нь хуваарилдаг байв. Улмаар ахлагч өөртөө маш бага ажлыг авч багийн гишүүдэд харилцан адилгүй хэдий ч тус бүрд нь маш их ажлыг хуваарилдаг байв. Гэсэн ч тэд нөлөөллийн ажлаа амжилттай хэрэгжүүлж зорьсон үр дүндээ хүрсэн байна. 1 сарын дараа багийн ахлагч зөвхөн ганцаараа тухайн нөлөөллийн ажлыг санаачилсан бөгөөд бусад 4 хүнийг урьж ажиллуулсан гэв. Мөн нөлөөллийн бүх ажлын 90 хувийг ганцаараа хийсэн гэж олон нийтэд хувийн цахим хаягаараа дамжуулан пост бичиж, хэвлэл мэдээлэл ярилцлага өгч тухайн оны томоохон шагналын эзэн болжээ.

Энэ тохиолдолд нөлөөллийн ажлын үнэт зүйл, ёс зүй, зарчмын ямар асуудал үүсэж байна вэ?

Хэрвээ танай баг энэхүү нөлөөллийн ажлыг хэрэгжүүлж байсан бол энэ асуудалд ямар арга хэмжээ авах вэ?

• •

НӨЛӨӨЛЛИЙН АЖЛЫН САЙН ТУРШЛАГА



Шаардлагатай нөөц• Проектор • Дэлгэц

Бэлтгэх зүйлс• Танилцуулах PPT• Тухайн цаг үед амжилттай хэрэгжиж буй нөлөөллийн

үйл ажиллагааны талаар мэдээлэлтэй байх• Боломжтой бол нөлөөллийн үйл ажиллагаа

хэрэгжүүлж буй сайн туршлагаа хуваалцах боломжтой газраас зочин урьж оролцуулах

• Хэрвээ зочин урих боломжгүй бол олны дунд танигдсан нөлөөллийн үйл ажиллагааг судлан, сургалтад сайн жишээ болгон танилцуулах


Алхам 1: Нөлөөллийн үйл ажиллагаануудын талаар үндсэн мэдээлэл хүргэх (5 мин)

Алхам 2: Оролцогчид өөрсдөө ямар нэг нөлөөллийн ажилд оролцож байсан эсэхийг асууж тухайн үйл ажиллагааны талаар товч яриулах (5 мин)

Сайн туршлагын жишээ 1: “Сургууль эмнэлэг биш” нөлөөллийн аян 1. Нөлөөллийн аяны танилцуулга

“Сургууль эмнэлэг биш” төсөл нь Канад сангийн дэмжлэгтэйгээр “Хөөрхөн Зүрх” ТББ, “ГҮНЖ” Төвтэй хамтран насанд хүрэгчид болон өсвөр насныханд жендэрийн мэдрэмж,

391


МОД

УЛЬ

5

хүний эрхэд суурилсан хандлага, хүний эрхийн зөрчлийг таньж мэдэх талаар ойлголт мэдлэгийг нэмэгдүүлэх замаар сургуулийн орчинд хийгдэж буй охидын үзлэгийг зогсооход олон нийтийн дэмжлэгийг бий болгох, өсвөр үе, залуучуудад бэлгийн боловсролын мэдлэг ойлголт өгөх зорилготойгоор хэрэгжүүлсэн.

Нөлөөллийн аян нь олон нийтэд чиглэн ажиллаж байна. Дараах зорилтот бүлгийн хүрээнд төслийн үйл ажиллагаануудыг хэрэгжүүлж байна.Өсвөр үе, залуучууд- Насанд хүрэгчид, эцэг эх, асран хамгаалагч- Мэргэжилтнүүд

2. Нөлөөллийн аяны хүрээнд гарсан үр дүн- Нөлөөллийн аяны хүрээнд Улаанбаатар хот болон орон нутгийн 100 гаруй эрүүл

мэндийн багш, сургуулийн эмч, нийгмийн ажилтнуудын хандлага, мэдлэг ойлголтыг нэмэгдүүлэх “Хүний эрхэд суурилсан хандлага ба бэлгийн боловсрол” сэдвээр сургалт зохион байгуулж хүргэсэн.

- Өсвөр үе, залуучуудад зориулсан бэлгийн цогц боловсролын чатботыг тогтмол ажиллуулж, мэдээлэл хүргэж байна.

- Өсвөр үеийнхэн залуучуудад зориулан бэлгийн боловсролын хоёр удаагийн цахим хичээлийг бэлтгэн түгээж хүргээд байна.

- Олны танил контент бүтээгчидтэй хамтран охидын үзлэг нь хүний эрхийн зөрчил болох тухай, бэлгийн боловсролыг чанартай хүртээмжтэй хүргэх талаар олон нийтийн дэмжлэгийг нэмэгдүүлэх таниулах ажлуудыг зохион байгуулж байна.

- Сургууль дээр хийгдэж буй охидын үзлэгийг хийдэг бодлого, журамд өөрчлөлт оруулахад нөлөөлөх чиглэлээр цаашид ажиллахаар төлөвлөж байна.

Онцлог үйл ажиллагаанууд: - Tippy top контенттой хамтран ажиллаж 20,000 хүнд хүрсэн - Amraa’s weekly show-д оролцож 40,000 хүнд хүрсэн - Телевизийн мэдээ хэлэлцүүлэгт 4 удаа оролцсон- VZ-д оролцож 40,000 хүнд хүрсэн гэх мэт

Энэхүү нөлөөллийн аян нь цахим хэлбэрээр олон нийтэд зориулсан үйл ажиллагаа зохион байгуулсан бөгөөд давтагдсан тоогоор 900,000 гаруй хүнд цахим хуудсаараа дамжуулан хүрээд байна.

392

МОДУЛЬ 5


Онцлог: Фэйсбүүк, инстаграм, тик ток, ютюб платформуудыг ашигласан.

Сайн туршлагын жишээ 2: Нөлөөллийн үйл ажиллагааны нэр: “ӨГЛӨӨ” Залуучуудын сонгуулийн ирцийг нэмэгдүүлэх, сонгууль болон улс төрийн үйл явцын талаар залуучуудын ойлголт мэдлэгийг нэмэгдүүлэх зорилготой төсөл юм.

“Өглөө” төслийн баг залуусыг улс төрийн идэвх, оролцоог нэмэгдүүлэхээр зургаадугаар сарын 12-оос эхлэн “Дээлтэй саналаа өглөө” аяныг эхлүүлсэн.

Уг аяныг дэмжин залуус сонгуулиа өгөхөөр ирэхдээ дээлээ өмссөн байсан бөгөөд 18-25 насны залуучуудын 62 хувь нь саналаа өгч, ирц нэмэгдсэн байсан юм. 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүнг танилцуулж байна. 2000 оноос хойш хамгийн өндөр ирцтэй сонгууль болсон байна.

Сургалтад оролцогчдын туршлага ярилцах Сургалтад оролцогчид өөрсдөө ямар нэг нөлөөллийн үйл ажиллагаанд оролцож байсан эсэх, зохион байгуулж байсан эсэх талаар асууж, ямар нэг үйл ажиллагаанд оролцож, зохион байгуулж байсан бол тэр тухай товч ярилцаарай.

393


МОД

УЛЬ

5

АСУУДАЛД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГАЧЛАЛ






Аливаа асуудал, бэрхшээлийг шийдвэрлэх арга замыг дэвшүүлэхээс өмнө уг асуудал гарах болсон шалтгаан, түүнээс бий болсон үр дагаврыг сайтар судлах шаардлагатай. Иймд тулгарч буй хүндрэл бэрхшээл, нөхцөл байдалд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг гарган ирж асуудлын “шалтгаан- үр дагавар” харилцан хамаарлыг асуудалд дүн шинжилгээ хийх замаар тодорхойлно. Асуудалд дүн шинжилгээ хийхдээ бүх оролцогч талын хүчин чармайлтаар тодорхойлох хэрэгтэй. Асуудалд дүн шинжилгээ хийх нь асуудлаа илүү сайн ойлгох, түүнийг шийдвэрлэхийн тулд ямар чиглэлд ажиллахыг илүү тодорхой болгоход тусална.

1. Асуудлын мод бүтээх - Нөхцөл байдлын шинжилгээ хийх олон аргачлал байдаг ч нийгэм, эдийн засгийн болон байгаль орчны шинжилгээ хийхэд хамгийн түгээмэл ашиглагддаг нь “Асуудлын мод” юм.

Асуудлын мод бол гол асуудлыг шалтгаан, үр дагаврын хамтаар зураглах нэг арга зам бөгөөд хийх болон хийхээр төлөвлөж буй ажлыг тодорхой болгоход тусалдаг. Асуудлын мод нь 3 хэсэгтэй. Үүнд: их бие, үндэс, мөчир багтана. Модны их бие бол шийдвэрлэхээр зорьж буй гол асуудал юм. Модны үндэс хэсэг нь асуудлын шалтгааныг тодорхойлох хэсэг. Харин мөчир бол асуудлын үр дагаврыг тодорхойлох хэсэг юм. Энэ зураглал нь нийгмийн өмнө тулгамдаж буй асуудлыг зөв тодорхойлох боломжийг бүрдүүлдэг.

Үр дагавар

Гол асуудал

Шалтгаан

2. Ишикавагийн асуудал шинжлэх диаграм - Японы профессор Ишикава шинжлэх ухаан, хэрэглээний судалгаанд тулгараад буй асуудлын шалтгааныг тодруулах арга

394

МОДУЛЬ 5


замыг эрэлхийлж өнгөрсөн зууны дунд үед түүний диаграммыг бүтээгдсэн байна. Ишикавагийн диаграм нь загасны ястай төстэй график хэлбэрээр толилуулсан шалтгаан, үр дагаврын холбоог шинжлэх арга замуудын нэг юм.

Асуудлын үндсэн шалтгааныг “яагаад” гэж таван удаа асууж тодруулах арга. Ихэнхдээ илтгэх шалтгаан нь үндсэн шалтгаан биш байдаг - шалтгаан ба үндсэн шалтгааны хооронд хэд хэдэн “алхам” байж болно.201

НӨЛӨӨЛӨЛ БА АСУУДЛЫГ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ






Сургалтын өмнөх хэсэгт аливаа асуудлын шалтгаан-үр дагаврыг илрүүлэх ерөнхий аргын талаар ойлголттой болсон бол энэхүү хэсэгт илүү нөлөөллийн ажлын асуудал тодорхойлолт ямар онцлогтой байхыг суралцах болно.

201 Нөлөөлөл, мэдээлэл харилцааны сургалт, Хүүхдийг Ивээх Сан

395


МОД

УЛЬ

5

Нөлөөллийн үйл ажиллагаа зохион байгуулахад асуудал тодорхойлох алхам нь барилгын ажлын суурьтай зүйрлэж болохуйц хэсэг юм.

1. Нөлөөллийн ажлын асуудлыг тодорхойлохдоо “Яагаад” асуултыг өөртөө тавиарай. Яагаад энэ асуудал үүссэн бэ?, Яагаад энэ үр дагавар гараад байна вэ?, Яагаад шийдэгдэхгүй байсаар байна вэ?, Яагаад энэ асуудлыг өөрчлөх хэрэгтэй вэ?

2. Нөлөөллийн ажилд тоо баримт маш чухал байдаг. Таамаглал дээр бус тодорхой факт, жишээ, тоо баримт дээр үндэслэх нь чухал. Тоо баримтыг харахгүй, тооцохгүй үйл ажиллагаа эхлэх нь нөлөөллийн үйл ажиллагаа төдийлөн сайн хэрэгжихгүй.

3. Асуудал хэчнээн хүний амьдралд шууд болон шууд бусаар нөлөөлж, хэдэн хүнийг хамарч байгааг тооцоолох: Асуудал хэчнээн хүнийг хамарч байгааг тооцоолох нь нөлөөллийн ажлын хэрэгцээ, шаардлагыг илэрхийлж хүчтэй байр суурийг бий болгоно.

4. Асуудлын шалтгаан үр дагаварт дүн шинжилгээ хийхдээ өөрийн боломжит бүхий л хэлбэрийг ашиглах хэрэгтэй. Өөрийн туршлагад үндэслэн ижил төстэй хүмүүсийн байр суурийг сонсох, мэдээлэл солилцох, тоо баримт, судалгаатай танилцах, уулзалт хийх зэргээр олон талын мэдээллийг харьцуулах нь зүйтэй. Нөлөөлөл хийхээр зорьж буй хувь хүн, бүлэг, байгууллага нь тухайн асуудлынхаа шалтгаан, үр дагаврын талаар маш сайн мэдлэг, мэдээлэлтэй байх нь бусдыг ятган үнэмшүүлэх, олон нийтийн анхаарлыг татах, сэтгэгдэл төрүүлэх давуу талыг бүрдүүлдэг.

5. Асуудлыг шийдвэрлэхэд саад болж буй хүчин зүйлсийг тодорхойлох: Аливаа асуудал оршин байсаар байгаа учир түүнийг шийдвэрлэхэд саад байгаа нь гарцаагүй юм. Саад бэрхшээл үргэлж тохиолдох бөгөөд тэдгээрийг мэдсэнээр авах арга хэмжээ ч мөн тодорхой болно. Саад бэрхшээлийг тодорхойлохдоо саад болж буй хүчин зүйлс нь ямар ч түвшинд байж болохыг харгалзан багаараа, аль болох олон хүний саналыг сонсох хэрэгтэй. Мөн зөвхөн саад болж буй хүчин зүйлсийг тодорхойлохын хажуугаар дэмжлэг болох зүйлсийг ч тооцож болно.

6. Асуудлыг шийдвэрлэх боломж, шийдвэрлэх эрх мэдэл хаана байгааг тодорхойлох: Нөлөөлөл хийх асуудал тодорхойлохдоо асуудлуудыг жагсаах (хэдэн ч асуудал байж болно), энэхүү асуудлуудаас аль нь одоогоор хамгийн тулгамдсан асуудал болж байна вэ? буюу эрэмбэлэх, эцэст нь багаараа ярилцан тулгамдаж буй асуудлуудаас нэгийг сонгох байдлаар ажиллаарай.

Нөлөөллийн ажлын асуудал тодорхойлохдоо чанарын болон тоон судалгаа хийж илүү гүнзгийрүүлэн тодорхойлох боломжтой.

Чанарын судалгаа бол хүмүүст бодлоо хуваалцах, тайлбарлаж ярих, сонирхлоо илэрхийлэх боломжийг олгодог, мөн тулгамдсан, чухал гэж мэдээгүй асуудлуудыг ч илрүүлж өгөх нь бий. Чанарын аргачлалд ажиглалт, фокус бүлэг, ганцаарчилсан уулзалт, утсаар ярих зэрэг багтана. Эдгээр ярилцлагуудын үндсэн шинж чанар нь мэдээлэл ихтэй, цаг их шаарддаг. Хариулт бүгд өөр өөр, түүвэр нь ихэнхдээ статистикийн нарийвчлал өгөхүйц хангалттай том биш байдаг тул та “хамгийн их”, “ихэнх” эсвэл “дундаж” гэх мэт томьёолон хүснэгтэд хийж болно.

Тоон судалгаа нь ихэнхдээ хүмүүсийн юу бодож байгааг тоон утгаар хэмжинэ. Тоон судалгаа нь ижил асуултуудтай, өгөгдөл хариултуудтай байх тул дүнг түргэн цуглуулж хүснэгтэд хялбар оруулдаг. Гэвч энэ формат таны цуглуулж болох нээлттэй мэдээллийн хэмжээг хязгаарлах магадлалтай.

396

МОДУЛЬ 5


“АСУУДЛЫГ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ” ДАСГАЛ



Шаардлагатай нөөц• Маркер• Самбарын цаас• Стикер цаас

Бэлтгэх зүйлс• Баг тус бүрд шаардлагатай нөөцийг хуваарилах • Багт хуваагдах ширээ, сандал бэлдэх


Алхам 1: Оролцогчдын тооноос хамааран баг тус бүрд 5-6 хүнтэйгээр хуваах, өмнө нь багт хуваасан бол дахин гишүүдийг сольж хуваарилах: Ингэхдээ санамсаргүй байдлаар сургалтад оролцогчдын тооноос хамааран 1-3 гэх мэтээр тоолуулж дугаарлана. Ижил тоотой оролцогчид 1 ширээнд сууна. /5 мин/

Алхам 2: Багийн ажлын даалгаврыг танилцуулах: Үүнд: Баг тус бүр багаараа ярилцан өөрсдийн хүрээнд түгээмэл тохиолддог нэг асуудлыг тодорхойлж түүний шалтгаан, үр дагаврыг асуудлын мод аргачлалаар дүрсэлнэ. Ингэхдээ тодорхойлсон асуудлынхаа хүрээнд багаараа бодит нөлөөллийн ажил хийх тул өөрсдийн ажиллах боломжтой хүрээнд тодорхойлох ёстой. (3 мин)

Алхам 3: Цагийн хуваарилалт нь багийн гишүүдэд хамгийн их тулгардаг нэг асуудлыг сонгох ярилцлага, Шалтгааныг ярилцах, Үр дагаврыг Ярилцах, Модыг зурах, цаасан дээр буулгах: (15 мин)

Алхам 4: Багууд хийсэн багийн ажлаа танилцуулах (15 мин)

Алхам 5: Багуудын хийсэн “Асуудлын мод” дараагийн хэсэгт хэрэг болох учир багийн ажлыг сургалтын танхимын нэг хэсэгт хадгалах (2 мин)

МЭТГЭЛЦЭЭН ХИЙХ



Шаардлагатай нөөц• Маркер• Самбарын цаас• Стикер цаас

Бэлтгэх зүйлс• Баг тус бүрд шаардлагатай нөөцийг хуваарилах • Багт хуваагдах ширээ, сандал бэлдэх

397


МОД

УЛЬ

5


Алхам 1: Оролцогчдыг багт хуваана. Мэтгэлцээний туршид хүн бүрийг оролцуулах үүднээс нийт 6 баг гаргах хэрэгтэй. 6 багт хүмүүсийн тоог тэнцүү хуваана. /5 мин/

Алхам 2: Багууд нотлох баг, няцаах баг, шүүх баг гэсэн хэсэгт хуваагдана. 2 сэдвээр 2 удаа мэтгэлцээн хийгдэнэ. Иймд чиглүүлэгч нотлох баг, няцаах баг, шүүх баг тус бүрийг 2 удаа цаасан дээр бичиж багуудад сугалаа сугалуулна. Чиглүүлэгч мэтгэлцээний багуудыг 2 хэсэгт хуваана. /5 мин/

Алхам 3: Багуудад мэтгэлцээний тайлбарыг хэлнэ. Мэтгэлцээний эхний сэдвийн дагуу нотлох баг асуудлыг нотолж хамгаалах, няцаах баг нотлох багийн эсрэг байр суурийг хамгаалах харин шүүх баг 2 багийг ажиглан дүгнэж эцсийн дүгнэлтийг гаргах, Мэтгэлцээний 2 дахь хэсгийн багуудад сэдвийг урьдчилж хэлэхгүй. 1 дүгээр хэсэг дууссаны дараа хэлнэ. /5 мин/

Алхам 4: Багууд сэдвийн хүрээнд мэтгэлцээнд бэлтгэх хугацаа тус бүр 20 мин- 2 удаа мэтгэлцээн явагдана /40 мин/

Алхам 5: Багууд хоорондоо мэтгэлцэх хугацаа тус бүр 20 мин -2 удаа мэтгэлцээн явагдана /40 мин/

Алхам 6: Шүүх баг багийн дүгнэлтээ танилцуулах хугацаа тус бүр 10 мин - 2 удаа мэтгэлцээн явагдана /20 мин/

Чиглүүлэгч багуудын мэтгэлцээн үндсэн агуулгын хүрээнд явагдаж байгаа эсэхийг ажиглана. Аль нэг багийн байр суурийг дэмжихгүй, дүгнэлт гаргахгүй байх хэрэгтэй. Чиглүүлэгч цаг баримтлан үйл ажиллагааг зохион байгуулна.

Мэтгэлцээний сэдэв: • “Богино юбка” өмсөх нь хүчирхийлэл үйлдэх шалтгаан болдог. • Эрэгтэйчүүд удирдах албан тушаалд ажиллах, өрх гэрээ авч явах зэрэг хариуцлагатай

үүрэг хүлээдэг.

АСУУЛТ ХАРИУЛТЫН ЦАГ




Алхам 1: Сэдэвтэй холбоотой асуулт, ойлгомжгүй болон тодорхой бус зүйлс байгаа эсэхийг лавлана. /3 минут/

Алхам 2: Асуулт байвал дараалал тогтоон асуултыг авч нэгтгэн хариулна. Дараагийн хэсэг эхлэх тухай хэлнэ. /7 мин/

398

МОДУЛЬ 5


ЧИГЛҮҮЛЭГЧДИЙН ДҮГНЭЛТ


Оролцоот 10 мин Заавал


Алхам 1. Чиглүүлэгчид сургалтын өдрийн төгсгөлд сургалтын үйл явц, уур амьсгал, анхаарах зүйл зэргийг нээлттэй, чөлөөтэй ярилцаж, дараагийн өдрийн үйл ажиллагааны бэлтгэл хангана. Дүгнэх уулзалтад дараах асуултыг ашиглаж болно. Үүнд:• Оролцогчид хэр идэвхтэй байсан бэ? Хэрвээ идэвх сул байсан бол яаж

сайжруулах вэ? • Цагаа баримталсан уу? цаг барихад юу саад болсон бэ?• Алдаа дутагдалтай зүйл анзаарагдсан уу? Хэрхэн сайжруулах вэ?• Сайшаалтай зүйл ажиглагдсан уу? Хэрхэн хадгалах вэ? • Сургалтын бэлтгэл сайн хангагдсан байсан уу? Хэрэгтэй зүйлс байхгүй

тохиолдол гарсан уу? гэх мэт.

399


МОД

УЛЬ

5

НӨЛӨӨЛЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ҮЙЛ ЯВЦ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Асуудалд шийдэл хайх ньСэдэв 2. Нөлөөллийн ажлын аргуудСэдэв 3. Нөлөөллийн ажилд сошиал медиаг ашиглах ньСэдэв 4. Бодлогын нөлөөлөл Сэдэв 5. Төлөвлөлт

ЗОРИЛГО

• Асуудалд шийдэл хайх, нөлөөллийн үйл ажиллагааны шийдлийн талаар төсөөлөл, ойлголт мэдлэгтэй болох

• Нөлөөллийн ажилд түгээмэл хэрэглэгддэг аргуудын талаар мэдэж, тэрхүү аргуудыг ашиглах ойлголт мэдлэгтэй болох

• Нөлөөллийн ажилд түгээмэл ашиглагддаг аргуудын давуу болон сул талын талаар ойлголт мэдлэгтэй болох

• Нөлөөллийн үйл ажиллагаанд цахим орчныг ашиглаадаа анхаарах зүйлсийн талаар ойлголт, мэдлэгтэй болох

400

МОДУЛЬ 5


АСУУДАЛД ШИЙДЭЛ ХАЙХ НЬ






Асуудал шийдэх гэдэг бол асуудлыг илрүүлэх, шинжлэх болон шийдвэрлэхтэй холбоотой оюуны үйл явц юм. Асуудал шийдэх явцын хамгийн чухал зорилго бол саад бэрхшээлийг даван туулах, тухайн асуудлыг хамгийн сайнаар шийдэх шийдлийг олох явдал юм. Асуудал шийдэх чадварын хамгийн шилдэг стратеги нь тухайн нөхцөл байдлаас ихээхэн шалтгаалдаг. Зарим тохиолдолд хүмүүс тухайн асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд тухайн асуудалтай холбоотой бүх зүйлийг судалж, бодит баримт бүхий мэдлэгийг ашигладаг.

Асуудлыг шалтгаан-үр дагаврын хамтаар тодорхойлж асуудлаа нарийвчлан шинжилсний дараа шийдэл хайх нь хялбар байдаг. Аливаад шийдэл санал болгохдоо асуудал үүсэж буй шалтгааныг өөрчлөх, засварлах санаа, үр дагаврыг сайжруулах байдлаар шийдэл эрэлхийлж болно.

Тухайн шийдвэрлэхээр зорьж буй асуудлаас хамааран шинэлэг, бүтээлч байдлаар тухайн цаг үеийн давуу талд суурилан шийдэл санал болгох нь залуучуудын ажиллах онцлог байж болох юм. Энэ хэсэгт шийдлүүдийг шууд нэрлэх нь залуучуудыг хайрцаглах, өөр зүйл эрэлхийлэх боломжийг хумих магадлалтай учир зөвхөн өөрсдөө шийдэл эрэлхийлэх чиглүүлэг өгөх болно.

Асуудлыг шийдвэрлэх боломжийг зураглан төсөөлөхдөө дараах асуултыг тавьж үзээрэй. Асуулт Тайлбар

Бидний нөөц, хүчин чадал ямар хэмжээнд байна вэ? Мөн ямар хэмжээ хүртэл өсөж болох вэ?

Үүнд санхүүгийн нөөц, хүний нөөц зэрэг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай орцуудыг төсөөлөн баримжаалж чадна.

Бидний үнэт зүйл юу вэ? Бид ямар арга замаар ажиллах вэ?

Үнэт зүйлээ сэргээн санаж ярилцсанаар үйл ажиллагааг ямар нэг буруу, зөрчилтэй байдлаар хийхгүй байх боломжтой. Улмаар үнэт зүйлтэйгээ нийцсэн арга барилыг баримтлан ажиллах нь илүү итгэлтэй хийх дэмжлэг болно.

Энэ асуудлыг шийдвэрлэвэл хэнд ашигтай, үр нөлөөтэй вэ?

Нийгмийн эерэг өөрчлөлт маш олон хүнд шууд болон шууд бусаар үр өгөөжөө өгөх боломжтойг энэ асуултын тусламжтайгаар ойлгох боломжтой. Улмаар багийн санал болгох шийдэлд илүү урам зоригтой ажиллах болно.

401


МОД

УЛЬ

5

Өмнө нь ижил төстэй үйл ажиллагаа хэрэгжиж байсан уу? Амжилттай хэрэгжиж чадсан уу?

Шийдвэрлэхээр зорьж буй нөлөөллийн ажилтай ижил төстэй үйл ажиллагаа хэрэгжиж байсан эсэхийг судлах хэрэгтэй. Ингэснээр тэрхүү үйл ажиллагааны давуу болон сул тал юу байсныг нягталж алдсан алдааг давтахгүй ажиллах хэрэгтэй.

Төлөвлөсөн цаг хугацаа нь бодит байдалд нийцэж байна уу?

Бодит хугацааг тооцох нь хамгийн чухал зүйлийн нэг. Хэт богино хугацаа тавьж зорилгодоо хүрч чадахгүй сэтгэлээр унах, эсвэл хэт урт хугацаанд ажиллаж эрч хүчээ сулруулах, тодорхойгүй байдлыг бий болгох зэрэг эрсдэл үүсэж болно. Иймд хугацааг маш нарийн тооцоорой.

Тодорхойлсон асуудлын шалтгааныг шийдвэрлэх ямар ч боломжгүй бол хүлээн зөвшөөрөх үү?

Магадгүй шийдвэрлэхээр зорьж буй асуудал байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлтэй шууд хамааралтай, эсвэл Монгол улсын хууль дүрэм журмыг зөрчсөн зэрэг шийдвэрлэх боломжгүй зүйл байвал түүнийг хүлээн зөвшөөрч чадах эсэхээ ярилцана. Шийдвэрлэх боломжгүй зүйлийн төлөө өөрийн цаг хугацаа, хүч чадлаа зориулах хэрэггүй. Гэхдээ ийм зүйл тун ховор тохиолдох тул тууштай байгаарай.

Бидний давуу тал юу вэ? Бид ямар ур чадвартай хүмүүс вэ?

Эцэст нь ямар ч ажил төлөвлөсөн бай бид үүнийг багаараа хийж чадна гэсэн сэтгэлзүй болоод итгэлийг бий болгох нь чухал. Хүн бүр харилцан адилгүй ур чадвартай ч хүн бүрд мөн давуу тал бий.

Асуудалд шийдлийг төсөөлөн зураглахдаа дараах түлхүүр үгсийн дагуу оюуны зураглал олон талын оролцоотойгоор хийгээрэй.

Гол асуудал Шалтгаан Шийдэл Шийдэх арга Зарцуулах хугацаа

АСУУДАЛ ШИЙДЭХ АЛХМУУД

Аливаа асуудлыг зөв шийдэхийн тулд хэд хэдэн алхмуудыг дагаж мөрдөх нь чухал юм. Маш олон судлаачид мэдлэгийг хөгжүүлэх, зохион байгуулах стратегиудыг багтаасан асуудал шийдэх чадварын циклийг тодорхойлсон байдаг. Хүмүүс шийдлийг олохын тулд тэр бүр дагаж мөрдөөд байдаггүй ч циклийг дараах байдлаар харуулсан байна. Бид ихэнхдээ хүссэн шийдлээ олохын тулд тэдгээр алхмуудыг алгасах эсвэл нэг алхам дээрээ маш олон удаа буцаж эргэдэг.

Асуудлыг тодорхойлох: Энэ магадгүй тодорхой алхам мэт боловч үнэндээ бол асуудлыг тодорхойлно гэдэг тийм ч амархан сонсогддоггүй. Зарим тохиолдолд хүмүүс асуудлын буруу эх сурвалжийг тодорхойлсноос болж, асуудлыг үр дүнгүй болгодог.

Асуудлыг ойлгомжтой болгох: Асуудлыг тодорхойлсны дараа тухайн асуудлыг шийдэж болохуйц бүрэн тодорхой болгох нь маш чухал.

Стратегиа боловсруулах: Дараагийн алхам бол тухайн асуудлыг шийдвэрлэх стратегиа боловсруулах юм. Энэ хандлага нь тухайн нөхцөл байдал болон хувь хүний сонголтоос ихээхэн хамаарч өөр өөр байдаг.

Мэдээллийг зохион байгуулах: Шийдлийг гаргаж ирэхээс өмнө боломжит мэдээллээ эхлээд зохион байгуулах хэрэгтэй. Бид асуудлын тухай юу мэдэж байна вэ? Юу мэдэхгүй байна вэ? Та илүү их мэдээлэлтэй байх тусам зөв шийдлийг олоход илүү сайн бэлтгэгдэнэ гэсэн үг.

402

МОДУЛЬ 5


Нөөцийг хуваарилах: Мэдээж хэрэг тухайн асуудлыг шийдэхийн тулд бидэнд үргэлж хязгааргүй их мөнгө, цаг хугацаа болон бусад нөөцүүд байдаггүй шүү дээ. Асуудлыг шийдэж эхлэхээсээ өмнө хэр зэрэг чухал вэ гэдгийг тодорхойлох хэрэгтэй. Хэрэв тухайн асуудал нь шийдэх шаардлагатай чухал асуудал бол түүнийг шийдэхийн тулд илүү нөөцийг хуваарилах нь чухал болох байх. Гэхдээ тухайн асуудал чухал асуудал биш бол шийдлийг олохын тулд боломжит нөөцөө хэт их зарцуулахыг хүсэхгүй биз дээ.

Ахиц дэвшлийг хянах: Асуудлыг үр дүнтэй шийддэг хүмүүс тухайн шийдэлд хүрэх ахиц дэвшлийг хянах хандлагатай байдаг. Хэрэв тэд олигтой ахиц дэвшихгүй байгаа бол хандлагаа дахин авч үзэх эсвэл шинэ стратеги хайж эхэлдэг.

Үр дүнг үнэлэх: Шийдлийг олсны дараа хэрэв тухайн асуудалд хамгийн сайн тохирсон шийдэл гэж тодорхойлсон бол үр дүнг нь үнэлэх нь чухал. Энэ үнэлгээ нь хариулт нь зөв эсэхийг баталгаажуулах математикийн бодлогын үр дүнг шалгах эсвэл хэдэн сарын эмчилгээний дараа уг эмчилгээний хөтөлбөр амжилттай байгаа эсэхийг үнэлэхтэй адил юм.

АСУУДЛЫН МОДОНД ШИЙДЭЛ ГАРГАХ БАГИЙН АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас• Маркер

Бэлтгэх зүйлс• Өмнөх сургалтын үеэр багуудын хийсэн асуудлын

модыг бэлтгэх• Багуудад хэрэгтэй зүйлс байгаа эсэхийг нягтлан асуух


Алхам 1: Баг тус бүрд өмнөх даалгавраар ажилласан асуудлын модны зураглалыг тарааж өгнө.

Алхам 2: Багаараа 20 минут ярилцан шийдэл санал болгож, нөлөөллийн ажлын төсөөлөл гаргана.

Алхам 3: Багууд ямар ч шинэлэг, бүтээлч санал болгон түүнийг ямар ч байдлаар танилцуулах боломжтой бөгөөд танилцуулах хугацаа 5-10 минут байна.

Асуудалд шийдлийг төсөөлөн зураглахдаа дараах түлхүүр үгсийн дагуу оюуны зураглал олон талын оролцоотойгоор хийгээрэй.

Гол асуудал Шалтгаан Шийдэл Шийдэх арга Зарцуулах хугацаа

403


МОД

УЛЬ

5

НӨЛӨӨЛЛИЙН АЖЛЫН АРГУУД






НӨЛӨӨЛЛИЙН АЖИЛД ТҮГЭЭМЭЛ ХЭРЭГЛЭГДДЭГ АРГУУДНөлөөллийг шинэлэг, бүтээлч ямар ч байдлаар зохион байгуулах боломжтой бөгөөд энэхүү хэсэгт түгээмэл ашиглагддаг аргуудын талаар мэдээлэл хүргэж байгаа юм.

Хүнээр дамжуулах арга

Хэвлэмэл материал ашиглах арга

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглах арга

Кампанит ажил зохион байгуулах арга

Биечлэн уулзахЛобби хийхБүлгийн болон олон нийтийн цуглаан Сургалт, семинарЯриа, хэлэлцүүлэг

Сонин сэтгүүлТанилцуулга хуудасЗурагт хуудас, фото зураг, гар зураг Зарлалын самбар Илгээмж/захидал явуулах

Радио, телевизСонин сэтгүүлКино, видео, постерЦахим сүлжээ

Өдөрлөг Аян Олон нийтийн алхалтЧалленжҮзэсгэлэн

1. Хүнээр дамжуулах арга:

• Төрийн албан тушаалтантай уулзахИргэний нөлөөлөл хийх гэж байгууллага, хүмүүс нь ядуурлыг болон ажилгүйдлийг бууруулах, төрийн үйл ажиллагааг нээлттэй болгох гэх мэт асуудал дээр засгийн газрын зүгээс арга хэмжээ авхуулах, үйл ажиллагаа явуулахыг хүсэхдээ эрх мэдэл бүхий албан тушаалтантай уулздаг. Уулзалтын өмнөх бэлтгэл ажлыг сайн хийснээр уулзалт амжилттай болдог. Утсаар буюу бичгээр уулзалт хийхийг хүсэхдээ санал болгож буй асуудал, уулзалтад оролцох хүмүүсийг тодорхой танилцуулна. Уулзалтад оролцох хүн ажлаа сайн мэддэг, асуудлаа сайн тайлбарладаг, санал бодлоо ойлгомжтой илэрхийлж чаддаг байх ёстой. Уулзалтын үеэр юуны өмнө уулзах цаг гаргасанд талархал илэрхийлээд асуудлын товч утга, энэ нь орон нутгийн хүмүүст чухал байгааг тайлбарлаарай. Асуултаа товч, тодорхой асууж, албан тушаалтны тавьж буй асуулт, хэлж байгаа зүйлийг сайн сонсох хэрэгтэй. Ихэнх тохиолдолд уулзалтын үеэр албан тушаалтнаас ямар нэгэн шийдвэр гаргуулахыг хичээх хэрэгтэй. Хэрэв албан тушаалтан шийдвэр гаргаж чадахгүй байгаа санагдвал дэвшүүлэн тавьж буй асуудлын төлөө саналаа өгөх буюу дэмжихийг хүсээрэй. Хэрэв дээрх албан тушаалтан саналыг эсэргүүцэж байгаа санагдвал өгсөн мэдээллийг унших, олон хүн энэ асуудлаар өөртэй нь уулзах хүсэлтэй

404

МОДУЛЬ 5


байгааг мэдэгд.

• Лобби хийхЛобби хийх гэдэг нь шийдвэр гаргагчдын шийдвэрт нөлөөлөх үйл ажиллагааг хэлнэ. Лобби хийхдээ дараах аргуудыг ашиглан ажиллаж болно. Үүнд:

- Өөрийн байр сууриа илэрхийлсэн албан бичиг, захидал бичих- Лобби уулзалт зохион байгуулах - Олон нийттэй хийх уулзалт, хэвлэлийн бага хуралд оролцох - Хууль зөрчсөн үйл ажиллагаа явуулсан тохиолдолд шүүхээр дамжуулан шийдүүлэх гэх

мэт

Лобби хийх зөвлөмж:- Танай баг хамт олны хийхээр төлөвлөж буй үйл ажиллагаанд холбоотой шийдвэр

гаргах эрх бүхий хувь хүн, байгууллагын талаар нарийн мэдээлэлтэй болох. Ажлын бүтэц, ажиллах арга барил, ажлын онцлог зэргийг нь сайн судалсан байх хэрэгтэй.

- Лобби уулзалт хийх бол асуудлынхаа талаар тоо баримт ярихаас гадна үнэн бодит түүх ярих хэрэгтэй. Мөн маш богино хугацаанд илэрхийлж сурсан байх нь чухал.

- Лобби уулзалт хийхдээ асуудлынхаа талаар нуршихгүй ярих нь маш чухал. Ярьж буй зүйлдээ итгэлтэй, өөртөө итгэлтэйгээр харилцаарай.

- Сэтгэл хөдлөлөөр хандахгүй байж өөрийгөө хянаарай. - Сайн ятгагч байхын тулд ярих зүйлсээ урьдчилан маш сайн бэлтгэж олон давтсаны

үндсэн дээр хийх нь үр дүнтэй.

• Олон нийттэй зөвлөлдөхОлон нийттэй зөвлөлдөхийн тулд олон нийтийн хэлэлцүүлэг, дугуй ширээний ярилцлага, олон нийтийн санал асуулга явуулах зэрэг нэлээд олон арга зам бий. Олон нийтийн хэлэлцүүлгийг тодорхой асуудлын талаар янз бүрийн шатанд хүмүүсийн санал бодол, байр суурийн тухай анхны мэдээлэл цуглуулах, асуудлыг цаашид хэрхэн ямар арга замаар хэлэлцүүлэх төлөвлөгөө гаргах зэрэг зорилгоор хийж болно. Олон талын санал шүүмжлэл сонсож хэлэлцэхийн тулд дугуй ширээний ярилцлагыг хийдэг. Дугуй ширээний ярилцлагад нарийн төвөгтэй асуудлыг тайлбарлаж чадах зөвлөх, мэргэжилтнүүдийг урьж оролцуулдаг. Мөн олон нийтийн дунд санал асуулгын аргаар судалгаа явуулан мэдээлэл авч түүндээ дүн шинжилгээ хийж болно.

• Сургалт семинар зохион байгуулах Аливаа нөлөөллийн үйл ажиллагаанд сургалт зохион байгуулах замаар зорилтот бүлгийн ойлголт мэдлэгийг дээшлүүлэх, идэвхжүүлэх аргыг өргөнөөр ашигладаг.

Сургалт, семинар зохион байгуулахад- Зорилтот бүлгийн мэдлэг, ойлголтыг судалж сургалтын хэрэгцээг тодорхойлох- Сургалтын хөтөлбөр боловсруулах - Сургалт зохион байгуулах чиглүүлэгч, чиглүүлэгч багшийг бэлтгэх- Сургалтад оролцогчдыг зохион байгуулалттайгаар хэрхэн хамруулах - Сургалтад хэрэгтэй зүйлсийг бэлтгэх зэргээр ажиллана.

2. Хэвлэмэл материал ашиглах арга

Нөлөөллийн ажилд хэвлэмэл материал ашиглах нь мөн хамгийн түгээмэл аргуудын нэг юм. Хэвлэмэл материал ашиглахдаа:

- Мэдээллийн зорилгоо тодорхойлох - хандаж буй зорилтот бүлэг хэн байх, гол мессеж юу

405


МОД

УЛЬ

5

байхыг тодорхойлж хамгийн товч байдлаар материалдаа оруулах хэрэгтэй. Мэдээлэл их, урт байх тусам хүмүүс уншихгүй байх талтай.

- Формат хэлбэрээ сонгох - ямар төрлийн материал бэлтгэх, ямар өнгө үзэмжтэй байхыг тодорхойлох ба зөвхөн 1 төрлөөр биш хэд хэдэн төрлөөр хийсэн ч болно.

- Дизайн гаргах - Нөлөөллийн ажилд олны анхаарлыг татах, сонирхолтой дизайныг ашиглах нь үр дүнтэй.

- Хянуулах - Үг үсгийн 1 алдаа нөлөөллийн ажлын эрчийг бууруулах ч аюултай. Иймд хэвлэмэл материалыг ахин дахин маш сайн хянаж гаргах хэрэгтэй. Зөвхөн өөрсдөө биш хөндлөнгийн хүнээр хянуулж санал авсан ч болно.

3. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглах арга

• Хэвлэл мэдээллийнхэнтэй харилцаа тогтоохОрон нутгийнхаа хэвлэл мэдээллийнхэнтэй ойрхон ажиллаж тэдний талаар мэдээлэлтэй байх хэрэгтэй. Тэд нар онцгой, өвөрмөц, сонирхолтой, ач холбогдолтой, нийтийн эрх ашгийг хөндсөн асуудал, үйл явдлыг сонирхдог.

• Хэвлэлийн бага хурал зохион байгуулах Та хэвлэлийн бага хурал зохион байгуулах гэж байгаа бол сайн бэлтгэл чухал. Хэвлэлийн бага хурлын өмнө нөлөөллийн кампанит ажлынхаа зорилт, үйл ажиллагаа, дүгнэлт амжилт зэргийг агуулсан хэвлэлийн тойм бэлтгэх нь чухал. Мөн хүмүүст үзүүлж харуулах хүснэгт, график, зурагт үзүүлэн зэргийг ашиглаж танилцуулгаа бэлтгэвэл хүмүүс илүү сонирхдог. Хуралд оролцох хүмүүсээ зөв сонгох хэрэгтэй. Асуудлаа мэддэг, үйл ажиллагаанд оролцож байсан хүнээр танилцуулгаа бэлтгүүлж, хамтрагч байгууллагууд, тухайн асуудлыг сонирхогч хүмүүс болон нөлөөлөл хийх хүмүүсийг урьж оролцуулах ёстой.

• Мэдээ бичихМэдээ бол баримт юм. Өөрөөр хэлбэл хэн, хэзээ, юу, хаана, яагаад, яаж гэсэн асуултад өгөх хариултыг мэдээ гэнэ. Мэдээний хамгийн чухал зүйлийг гарчигт багтаана. Таны өгсөн гарчиг товч, сонирхолтой, мэдээлэл агуулсан бөгөөд үнэн байх ёстой. Мэдээгээ тодорхой бичих ёстой. Жишээ нь: “Үр дүнтэй нөлөөллийг хэрхэн явуулах вэ” сургалтад орон нутгийн төрийн бус байгууллагуудын төлөөллөөс 20 хүн оролцлоо гэж бичих хэрэгтэй. Идэвхгүй хэллэг хэрэглэхээс зайлсхийх хэрэгтэй. Тухайлбал, “судалгаа” гэсэн үгийг дангаар нь хэрэглэхгүйгээр харин хэн, ямар сэдвээр судалгаа хийж байгааг тодорхой бичээрэй.

• Сурвалжлаг өгөхСурвалжлаг өгөхөөсөө өмнө сурвалжлаг өгч байгаа хүмүүсийг ажиглаж сурвалжлаг өгөх хэлбэр, орчинг судалж сур. Дуу чимээгүй тайван газрыг сонгож сурвалжлаг өгөхөөсөө өмнө сурвалжлаг авах хүндээ асуудлыг танилцуулсан мэдээлэл явуулаарай. Хүмүүст ойлгомжтой хэллэг ашиглан тодорхой хариулт өг, асуултад шударга хариул, амьд хэл, жишээ, статистикийн тоо баримтууд ашигла.

• Нөлөөллийн захидал бичихЗахидал бол тун үр нөлөөтэй. Тиймээс ч дэвшүүлэн тавьж буй асуудлынхаа талаар маш тодорхой бичээрэй.

- Хаягийг зөв бичиж хаягла, холбогдогчийн нэр, албан тушаалыг зөв бич. Буруу нэр, хаягаар хандах, хооронд нь андуурах зэрэг алдаа гаргавал таны захидал нэг бол буцаж ирнэ, эсвэл төөрч алга болно.

- Өөрийн, нэр, хаягаа гаргацтай бич. Холбоо тогтоохдоо өөрийн хаяг, утасны дугаарыг

406

МОДУЛЬ 5


оруулахаа мартах нь таны захидалд хариу өгөхөд бэрхшээл учруулдаг. - Асуудалд товч, эелдэг, үндэслэлтэйгээр ханд. Орон нутгийн засаг захиргааны тогтоол,

шийдвэрийн ямар нэг хэсгийн тухай ойлголт, байр сууриа тодорхой илэрхийлсэн товч, тодорхой захидал бичээрэй.

4. Кампанит ажил зохион байгуулах арга

Кампанит ажил зохион байгуулах нь бусад аргуудаас хамгийн их нарийн зохион байгуулалт шаарддаг. Кампанит ажилд төлөвлөлт төлөвлөлт бас дахин төлөвлөлт замаар ажиллаж үр дүнд хүрдэг.

Кампанит ажлын төлөвлөлтийн жишээ:

Энэхүү жишээ нь “Нэг Тэрбумаараа Тэмцье” кампанит ажлын жишээ болно. ЕРӨНХИЙ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА НАРИЙВЧИЛСАН ХУГАЦАА ХАРИУЦАХ ХҮН ХҮЛЭЭГДЭЖ БУЙ ҮР

ДҮН“ДАВАН ТУУЛАГЧИЙН ДУУ ХООЛОЙ” бүтээлДаван туулагч эмэгтэйчүүдээ бүтээл /шүлэг, захидал/ хүлээн аван мянга мянган хохирогч/даван туулагчдад ИТГЭЛ НАЙДВАР, ХҮЧ, УРАМ ЗОРИГ өгөх

Хохирогч/даван туулагчдын захидал хүлээн авах facebook event нээх

02.04 А Хүчирхийллийн даван туулагч нар өөрийн түүхээ бидэнд шүлэг, захидал хэлбэрээр илгээсэн байна.

Facebook event-ээ олон нийтэд хүргэж, идэвхтэй байлгах

02.04-03.08

Б Үүсгэсэн facebook эвентээ идэвхтэй байлгаж дор хаяж 10 бүтээл хүлээн авсан байна

Хүлээн авсан захидлуудад хариу и-мэйлээр зөвшөөрлийн хуудас Захидлуудыг постер болгон олон нийтийн сүлжээгээр цацах илгээх

02.04-03.08

В Захидлыг олон нийтийн сүлжээгээр нийтэд хүргэх агуулга бүхий зөвшөөрлийн хуудас илгээсэн байна

Захидлуудыг подкаст болгон олон нийтийн сүлжээгээр цацах

02.04-03.08

Г Хүлээн авсан 10 бүтээлийг постер болгон цацсан байна.Хүлээн авсан 10 бүтээлийг подкаст болгон цацсан байна.

Бүтээлийн эзэнд сэтгэлзүйн зөвлөгөөнд хамруулах/төлбөргүй

03.01-03.18

Д Тайвшруулах, сэтгэлзүйн зөвлөгөө үзүүлэх

407


МОД

УЛЬ

5

5. Олон нийтийг дайчлах аргууд202 - Жишээгээр дэлгэрүүлэн ярина.

Арга Бүрэлдэхүүн хэсэг Үр ашиг Дутагдалтай тал Олон нийтийн уулзалт Хүмүүс хамтдаа

мэтгэлцэнэ. Шийдвэр гаргагчид олон нийтийн асуултад нээлттэй байна. Хүн бүр оролцож болно.

Сайн сурталчилгаа болж болно. Шийдвэр гаргагчид үзэл бодлыг шууд сонсоно. Хэлэлцэх боломж олгоно.

Зохион байгуулахад цаг хугацаа болон зардал их шаардана. Бутрал болон сөргөлдөөнд хүргэж болно.

Жагсаал эсэргүүцлийн цуглаан

Бүлэг хүмүүс цугларч шийдвэр гаргагчдад үзэл бодол болон эсэргүүцлээ илэрхийлнэ.

Хүмүүст илэрхий ихээхэн хүчтэй нөлөө үзүүлж болно. Хэвлэл мэдээллээр сайн мэдээлдэг.

Хүчирхийлэл гарч болзошгүй. Сөргөлдөөнтэй үед шийдвэр гарагчдад дуу хоолой хүрэхгүй байж болно.

Шийдвэр гаргагчтай хийх уулзалт

Бүлэг хүмүүс шийдвэр гаргагчид, орон нутгийн удирдлагатай уулзаж гол илгээмжээ хүргэдэг.

Шийдвэр гаргагчид хүмүүсийн үзэл бодлыг шууд сонсдог. Компанит ажил явуулах орон нутгийн дэмжлэг бий болно.

Илгээмжийг зохицуулахад хүндрэлтэй.

Хэвлэлийн бага хурал, илтгэл материал бэлтгэх

Компанит ажлын зэрэгцээгээр гол төлөв бодлогын зөвлөмж бүхий баримтуудыг үзүүлдэг

Дэмжигчид болон шийдвэр гарагчдад итгэл төрүүлдэг. Бусад хүмүүст ойлголт мэдлэг олгоно

Зохион байгуулахад цаг хугацаа болон зардал их шаардана. Материалыг уншихгүй байж болох талтай.

Хэвлэл мэдээллийн анхаарлыг татах үйл ажиллагаа

Хэвлэл мэдээллийн анхаарлыг өөрсдийн асуудалд хандуулахад чиглэсэн тоглолт зохион байгуулах

Хэвлэлийнхний анхаарлыг сайн татна. Олон нийт болон шийдвэр гарагчдад илгээмжийг хүргэнэ

Хэт санал зөрөлдөөнтэй байвал олон нийтэд таагүй мэдрэмж төрүүлнэ.

Сонин Сонирхогч талдаа мэдээллийг тогтмол хүргэх

Өнөөгийн байдлын талаар мэдээллийг хүмүүст хүргэнэ. Мэдээлэл болон үйл ажиллагааны өөр хувилбарын талаар тогтмол мэдээлнэ

Цаг хугацаа болон зардал их шаардана

Ил захидал, гарын үсэг цуглуулах

Хүмүүс шийдвэр гарагчдад ил захидал бичих болон гарын үсэг цуглуулж илгээх

Хурдан ба хийхэд амархан. Олон хүмүүс оролцоно. Олон нийтийг дайчлах эхлэх сайн боломж юм.

Шийдвэр гаргагчид үгүйсгэж болзошгүй.

Шийдвэр гарагчдад захидал бичих

Хүмүүс шийдвэр гарагчдад хандан захидал бичих

Захидлыг шийдвэр гаргагчид олон нийтийн санааг зовоож байгаа зүйлийн илрэл гэж үздэг

Бусад кампанит ажлаас ялгахад хүндрэлтэй.

202 Хүүхдийн хөдөлмөрийг устгах чиглэлээр нөлөөллийн ажлын гарын авлага, 2008 он

408

МОДУЛЬ 5


Интернэтэд суурилсан кампанит ажил

Шийдвэр гарагчдад гарын үсэг цуглуулах болон захидал илгээх

Байрлуулахад хялбар. Уян хатан. Олон хүнийг оролцуулах боломжтой.

Интернэт хүртээмжгүй хүмүүс оролцохгүй. Шийдвэр гаргагчид үгүйсгэж болзошгүй

Үзэсгэлэн Ойлголт мэдлэгийг нэмэгдүүлэхийн тулд хүн олон цуглардаг газар зохион байгуулдаг. Хэвлэл мэдээллийн анхаарлыг татах үйл ажиллагаатай холбоx.

Гэрэл зураг, видео, аудио зэрэг нь хүмүүст санал бодлоо илэрхийлэх сайн боломж олгодог.

Цаг хугацаа их шаардана. Байгаль цаг уурын нөхцөл байдлаас ихээхэн хамааралтай байдаг.

Бойкот Тодорхой нэгэн компанийн бүтээгдэхүүнийг худалдан авахаас татгалзах

Өөрчлөлтөд эерэг нөлөө үзүүлэх боломжтой. Хэвлэл мэдээллээр сайн мэдээлдэг.

Цөөхөн хүн оролцвол үр ашиг багатай.

ЖҮЖИГЧИЛСЭН ТОГЛОЛТ ДАСГАЛ




Алхам 1: Сургалтын нийт оролцогчдыг тэнцүү тоотойгоор 3 багт хуваана. /5 мин/

Алхам 2: Багийн гишүүн бүрд дүр оноож оролцуулан нөлөөллийн аль нэг аргыг жүжигчилсэн тоглолтоор үзүүлнэ. Сэдэв арга зэргийг чөлөөт сэдвээр үлдээх тул багууд ямар ч сэдвээр аль ч аргыг ашиглаж болно. Хамгийн чухал нь нөлөөллийн үйл ажиллагааны аргуудаас дүрслэн үзүүлэх. Багууд үзүүлбэрт бэлтгэнэ. /15мин/

Алхам 3: Багууд бэлдсэн үзүүлбэрээ үзүүлэх бөгөөд тус баг ямар арга ашигласныг бусад багууд таана. Багууд тус бүр 10 минутад багтаан үзүүлбэрээ үзүүлнэ. /30 мин/

Алхам 4: Багуудын үзүүлсэн үзүүлбэрийг дүгнэн гаргасан санаа хөгжилтэй зүйлс болон нөлөөллийн ямар үйл ажиллагаа ашигласан зэрэг талаар нийт оролцогчид, чиглүүлэгч нар ярилцана. /10мин/

409


МОД

УЛЬ

5

НӨЛӨӨЛЛИЙН АЖИЛД СОШИАЛ МЕДИАГ АШИГЛАХ НЬ






Монгол Улсад 2020 оны 1 дүгээр сарын байдлаар 2.2 сая хэрэглэгч сошиал медиад нэвтэрч байна гэсэн судалгааг “We Are Social”, “Hootsuite” судалгааны байгууллагууд тайлагнасан байна. Хүн бүр цахим орчинтой ямар нэг байдлаар холбогдож буй энэ цаг үед цахим орчноор дамжуулан мэдээлэл түгээх нь хамгийн үр дүнтэй аргуудын нэг болсон байна. Нийгмийн сүлжээний хэрэгсэл нь хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралын салшгүй нэг хэсэг болсон бөгөөд ихэнх хүмүүс өглөө сэрэнгүүтээ л хамгийн эхэнд facebook, Instagram, twitter, linkedin гэх зэрэг өөрийн сошиал сувгуудыг шалгадаг гэх судалгаа ч бий. Иймд аливаа нөлөөллийн үйл ажиллагаанд сошиал медиа ашиглах нь давуу тал гэхээсээ илүүтэй хэвийн, зайлшгүй зүйл болж байгаа юм. Нөлөөллийн ажилд сошиал медиаг ашиглахдаа хамгийн тохиромжтой платформыг сонгох нь маш чухал. Гишүүдийн онцлог, солилцдог мэдээллийн онцлогийг ойлгож платформоо сонгоорой. Гэхдээ зөвхөн 1 платформыг сонгон ажиллаарай гэсэн үг биш бөгөөд онцлог, хэрэгцээ шаардлагаас хамааран хэд хэд сувгаар ажиллах боломжтой.

Жишээ нь: Монголд фэйсбүүк идэвхтэй хэрэглэдэг 1,7 сая, Youtube хэрэглэдэг 879 мянган хүн байна. Tik tok-ийн хэрэглээ 9%-тай байгаа бөгөөд 189 мянган залуус идэвхтэй хэрэглэж байна. Инстаграмын хэрэглээ 5%-иар нэмэгдэж 526,000 хүрсэн байна.203

Facebook - 1,7 сая тогтмол хэрэглэгчтэй. Фэйсбүүк хуудас удирддаг админууд 270’000 гаруй байдаг. Page, group-ээр дамжуулах олон нийтийг хамарсан, тэдний дэмжлэг шаардлагатай зорилго, үйл ажиллагааг хүмүүст хүргэх, уриалах, татан оролцуулах, сурталчлах, хөрөнгө босгох, тайлагнах зэрэг маш өргөн боломжтой.

Twitter - 52,000 орчим хэрэглэгчтэй. Нийгмийн асуудлыг хөндөж гаргах, нөлөөлөл хийх чухал суваг. Цаг үеийн мэдээлэл, амьд хэлэлцүүлэг, товч байдал, хурдаараа ялгардаг.

Instagram - 526,000 залуу хэрэглэгчтэй.Чанартай, өнгөлөг, сонирхолтой өнцөгтэй зураг, видео, сонирхол татах тайлбарХар бараан, шүүмжлэлт гэхээсээ илүү сэтгэл хөдөлгөсөн, урам зориг өгсөн агуулгуудыг энэ орчны хүмүүс илүү сонирхдог.

Нөлөөллийн ажилд ашиглах сошиал медиа чиг хандлага:204

Байнга хувьсан өөрчлөгдөж буй маркетингийн нэг гол суваг болох сошиал медиа орчин ирэх 203 Bloomberg Tv Mongolia 204 https:/ /www.bzp.mn/blog/2020-%D0%BE%D0%BD%D1%8B-%D1%81%D0%BE%D1%88%D0%B8%D0%B0%D0%BB-%D0%B-

C % D 0 % B 5 % D 0 % B 4 % D 0 % B 8 % D 0 % B 0 - % D 0 % B C % D 0 % B 0 % D 1 % 8 0 % D 0 % B A % D 0 % B 5 % D 1 % 8 2 % D 0 % B 8 % D 0 % B D -%D0%B3-%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B4

410

МОДУЛЬ 5


2020 онд ямар чиг хандлагатай байгааг мэргэжилтнүүд хэрхэн тодорхойлж байгаа талаар хүргэж байна.

1. “Story” илүү түгээмэл болно.24 цагт л харагдах боломжтой уг контент нь цаашид илүү их хүчээ авах нь ээ. Хүмүүсийн үзэх дуртай контент нь богино, анхаарлыг нь татахаар, ойлгомжтой байх ёстой гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл таны оруулсан story богино, сэтгэл татам, байх шаардлагатай юм. Өөр нэг давуу тал бол танай Story-г үзсэн хүмүүс reaction болон санал хүсэлтээ шууд илгээж болдог тул та үүн дээр хангалттай тоглолт хийж болох юм. Мөн story-гоо “Highlights” болгон хадгалж болно. Тиймээс “Story” хийхээ бүү мартаарай.

2. Цөөн тооны, жижиг зорилтот хэрэглэгчтэй сошиал платформууд хүчээ авна.Фэйсбүүк, Инстаграм нь олон нийтийн сүлжээнд хамгийн том, хамгийн түгээмэл платформ болсоор ирсэн. Гэсэн хэдий ч сүүлийн жилүүдэд бусад нийгмийн сүлжээний платформууд хүч түрэн гарч ирээд зогсохгүй алдар нэрд хүрээд байгаа юм. Жишээлбэл, ТикТок бол 2016 онд эхэлсэн даруйдаа залуусыг байлдан дагуулж нэлээдгүй алдартай болж чадсан платформын нэг билээ. Одоогоор дэлхий дээр 500 сая идэвхтэй хэрэглэгч байна. Үүний 41% буюу 16-24 насны залуу үеийнхэн эзэлж байна хэмээжээ. Мөн ТикТок нь дэлхийн хамгийн их татагдсан апп-уудын нэг болж чадсан бөгөөд ихэнх видео нь 15 секундийн хугацаатай байдаг ч 60 секунд-р Stories маягаар видеог үүсгэж, хуваалцах боломжтой. Та TikTok-г дараах үндсэн гурван арга барилаар ашиглах боломжтой.

• Өөрсдийн ТикТок суваг үүсгэж, үүн дээрээ холбогдох видеог байршуулах• Инфлюэнсерүүдтэй хамтран ажиллаж, контентоо илүү өргөн хүрээнд тараах• TikTok дээр зар сурталчилгаа хийлгэхэд мөнгө төлж болно. Гэхдээ энэ нь YouTube шиг

хангалттай сайн үр нөлөөтэй байж чадахгүй ч маш ирээдүйтэй платформ гэж үзэж байгаа юм.

Бас нэг давуу тал бол ТикТокт тодорхой микро нөлөөлөгчид бий болсон. Өөрөөр хэлбэл хүн бүхэнд нээлттэй уг платформ-д хэн ч өөрийн сувгаа үүсгэн контентоо бүтээн олны танил болж чадах юм.

3. Видео контент илүү их ноёрхлыг авчирна.Видео контент бол хамгийн сэтгэл татам агуулгатай контентын нэг бөгөөд сошиал медиа хэрэгслээр бусад бүх төрлийн контентыг бодвол илүү ирээдүйтэй төрлөөр шалгараад байгаа юм.

Cisco-ийн хийсэн судалгаагаар 2022 он гэхэд бүх сошиал агуулгын 82% нь видео контент байх болно хэмээжээ. Энэ нь сошиал медиа-д видео контент. ашиглаж эхлэх нь хэчнээн чухал болохыг харуулж байгаа юм. Видео контентын хувьд дунджаар 44 секундээс ихгүй байхыг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг. Фейсбүүкт илүү богино видео амжилт олох бол Youtube сувагт илүү түүх өгүүлсэн, үнэ цэнтэй видео ноёрхоно

4. Нөлөөлөгчид (Influencer marketing) өсөн дэвшсээр байх болно.Influencer маркетинг нь шинэ чиг хандлага биш боловч цаашдаа ч инфлюэнсерын нөлөөлөл өссөөр байх болно. Өнөөдөр сошиал орчинд брэндийг сурталчлахын тулд хэт их мөнгө авдаг нөлөө бүхий хүмүүс давамгайлж байна. Энэхүү хандлагыг хоёр өнцгөөс харах боломжтой. Нийгмийн сүлжээнд нөлөөлөгч хүмүүсийн тоо огцом өссөөр байгаа, нөгөө талаас бизнес эрхлэгчдийн хувьд маркетинг зар сурталчилгааны зардлын үнэ нь нэмэгдэж байгааг харж болно.

411


МОД

УЛЬ

5

Инфлюэнсерүүдэд хөрөнгө оруулах нь төлбөртэй зар сурталчилгааны кампанит ажил явуулахаас хамаагүй хямд бөгөөд үр дүн нь ч сайн байдаг. Тиймээс л тасралтгүй улам хүчирхэгжиж байгаа биз ээ.

5. Зохицуулалт болон хууль эрх зүйн хяналт чангарна.Сошиал медиа хэрэгсэл нь олон давуу талтай боловч сүүлийн жилүүдэд тодорхой сөрөг талууд нэлээдгүй ихсэж байгаатай холбогдуулан мэдээллийн нууцлал ба аюулгүй байдлыг нийгмийн сүлжээнд чангалаад байгаагийн бодит жишээ Фэйсбүүк билээ. Цахим ертөнцөд хэн нэгний тухай мэдээллийг цуглуулж, буруугаар ашиглахад хялбар байдаг. Зарим байгууллагууд ч гэсэн өөрсдийн хэрэглэгчийн мэдээллийг бусад компаниудад зардаг гэсэн яриа ч бий. Тийм учраас “Сошиал платформууд”ын контентын хяналт улам сайжрах болно. Энэ нь бодлогын хүрээнд зөрчилтэй контент орох болон түгээгдэх боломжгүй болж байгаа юм. Үүнтэй холбогдуулан нийгмийн сүлжээ, зохицуулах хороо, байгууллагууд нормоо чангатгаж, илүү олон бодлогыг хэрэгжүүлж эхлэхээр зорин ажиллаж байгаа юм.

6. Байршлаар зорилтот зах зээл-рүү илүү их тархах болно.SEO буюу хайлтын системийн оновчлол болох түлхүүр үгнүүд дээрээ анхаарах цаг болжээ. Өнөө үед маш олон брэндүүд газар зүйн тодорхой байршлаас хэрэглэгчээ олж, сонирхлыг нь татахын тулд байршилд суурилсан сурталчилгааг ихээр хийж байгаа. Хэрэв та сошиал медиа контент дээрээ байршил нэмбэл энэ нь тодорхой байршлын хэрэглэгчид рүү автоматаар хүрэх болно. Тиймээс энэ боломжийг ч төлөвлөгөөндөө тусгаад өгөхөд илүүдэхгүй.

Нөлөөллийн үйл ажиллагаанд сошиал медиа ашиглахдаа цахим аюулгүй байдлаа ханган ажиллах нь маш чухал. Цахим орчноор дамжуулан хэн нэгний хувийн зураг болон видеог оруулан ялгаварлан гадуурхах, гутаан доромжлох, нэр хүндэд нь халдах мөн өөрийгөө болон бусдыг хүчирхийлэл, эрсдэлд оруулах зэргийн талаар мэдлэг ойлголттой байж урьдчилан сэргийлэх ажлыг тогтмол хийж байх хэрэгтэй.

Цахим орчинд аюулгүй байдлаа хангахад туслах зарим зөвлөмжийг хүргэж байна. 1. Танихгүй нэгэнд хувийн мэдээллээ БҮҮ Өгөөрэй! Үүнд: Төрсөн өдөр, Регистрийн дугаар,

Сурдаг сургууль, дугуйлан, Нууц үг, Гэрийн хаяг, Утасны дугаар, Гэр бүлийн гишүүдийн мэдээлэл зэрэг орно.

2. Нөлөөллийн үйл ажиллагаа хийх явцад ямар нэг байдлаар зураг оруулахдаа байршил заагчаа /location/ унтраагаарай. Мөн байнга ашигладаг цахим нэг л хаягтай байгаарай. (Зарим хүмүүс нэгээс илүү хаягтай байдаг нь маш их цаг үрэх, хэн нэгэнд буруу ойлголт төрүүлэх эрсдэлтэй. Хэрвээ чи нууц үгээ мартаад дахин нээдэг бол хэний ч харахгүй өөрийн нууц газар тэмдэглэж яагаад болохгүй гэж?)

3. Хэн нэгэн чамд таагүй, эвгүй мэдрэмж төрүүлж, уруу татахыг оролдвол BLOCK-лоорой. Нөлөөллийн үйл ажиллагаа зохион байгуулах үед цахим орчноор дамжуулан чи болон танай багийг буруутгасан, үйл ажиллагааг эсэргүүцсэн хүмүүс өөрийн хаягаар эсвэл хуурамч хаяг ашиглан гарч ирж болно. Тэр бүрд маргах, хэрэлдэх шаардлагагүй бөгөөд BLOCK хийгээрэй.

4. Нөлөөллийн үйл ажиллагааг олон хүнд түгээхийн тулд олон группуудэд орж мэдээлэл хуваалцах, түгээх хэрэгцээ гардаг. Өөрт хэрэгцээтэй, эерэг мэдээлэл түгээдэг группт, хуудаснуудыг дагаарай. Бид өөрийн мэдэлгүйгээр хэрэгцээгүй олон группт орж, мэдэхгүй хуудаснуудаа дагасан байдаг. Ажлын шаардлагаар хэдий ч хэрэгцээгүй олон группт орж үр дүнгүй цаг алдах магадлалтай.

5. Автобус болон олон нийтийн газарт бусдад харагдахуйц байдлаар өөрийн хувийн хаяг

412

МОДУЛЬ 5


руу ОРОХООС ТАТГАЛЗаарай. (Хажууд чинь байгаа хэн нэгэн хүн чиний утасны дэлгэц рүү харж мэдээллийг чинь авч муугаар ашиглах эрсдэлтэй шүү)

6. “Утсаараа нэг яриулаач, Facebook-ээ шалгачхаад өгье” гэх мэт сайн танихгүй нэгэн чамаас утсаа хэрэглүүлэхийг хүсвэл эргэлзэлгүй ҮГҮЙ/БОЛОМЖГҮЙ гэдгээ илэрхийлээрэй. Яаралтай тохиолдлоор хэн нэгний утсаар өөрийн хаяг руу нэвтэрсэн бол заавал LOG OUT (гарах) тохиргоог хийгээрэй. (Цахим хаягийг чинь чиний өмнөөс ашиглаж, хэн нэгнээр тоглох, өөр хүнтэй харилцах, чиний бүх чатыг унших зэргээр муугаар ашиглах чамд таалагдахгүй тийм үү?)

ОРОЛЦООТ ДАСГАЛ




Алхам 1: Нийт оролцогчдыг 4 багт хуваана.

Алхам 2: Оролцогчид цахим сувгууд ашиглан амжилттай хийгдсэн гэж үзсэн өөрсдийн мэдэх нөлөөллийн 1 ажлыг тус бүр сонгож авна. Багуудын сонгож авсан тэрхүү нөлөөллийн үйл ажиллагаа давхцаж болно. Багууд өөрсдийн боломжтой эх сурвалжийг ашиглан тухайн нөлөөллийн үйл ажиллагааг судална. (10 мин)

Алхам 3: Тэрхүү нөлөөллийн ажил яагаад амжилттай хэрэгжсэн гэж та нар үзэж байна вэ? Амжилттай хэрэгжсэн гэж үзэх 5 шалтгаан гаргана уу. (10 мин)

Алхам 4: Багууд өөрсдийн гаргасан саналыг танилцуулна. (10 мин)

БОДЛОГЫН НӨЛӨӨЛӨЛ





413


МОД

УЛЬ

5


Өмнөх сургалтуудад Нөлөөллийн ажлыг дараах үндсэн 2 шалтгаанаар явуулдаг. 1. Бодлого, шийдвэр, хөтөлбөр, хууль, тогтоомжийг өөрчлөх, шинэчлэх2. Зан үйл, дадал хэвшил, хандлагыг өөрчлөх тухай хэмээх ойлголтыг хүргэж байсан.

Тэгвэл бодлогын нөлөөлөл ба олон нийтэд чиглэсэн нөлөөллийн хамгийн гол ялгаа нь бодлогын нөлөөлөл бол шийдвэр, хууль, дүрэм журам зэрэгт өөрчлөлт оруулах, харин олон нийтэд чиглэсэн нөлөөлөл нь хүний хандлага, зан үйл, амьдралын хэв маяг, ойлголт мэдлэг рүү чиглэсэн байдгаараа ялгаатай.

Бодлогын нөлөөлөл нь олон нийтэд чиглэсэн нөлөөллөөс илүү урт хугацаа шаарддаг хэмээн үзэх нь бий. Гэхдээ энэ нь тийм ч зөв ойлголт биш юм. Аль аль нөлөөллийн чиглэл нь маш урт хугацаа шаардаж хийгдэх эсвэл богино хугацаанд хийгдэх ч боломжтой.

БОДЛОГЫН НӨЛӨӨЛӨЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

1. Бодлогын нөлөөллийг тодорхойлох ньӨмнө дурдсанчлан нөлөөллийн ажилд бодлогын нөлөөлөл нь тун чухал байр суурийг эзэлдэг. Бодлогын нөлөөллийг бусад нөлөөллийн ажлаас ялгах гол хүчин зүйл нь нийтээр дагаж мөрдөж буй бодлого, шийдвэрт нөлөөлөх үндсэн зорилготойд оршино. Тиймээс ч бодлогын нөлөөлөл хэмээн нэрлэдэг. Бодлогын нөлөөллийн талаар өргөн болон явцуу утгаараа олон янзын тодорхойлолт байдаг ч ерөнхийд нь үзвэл бодлогын нөлөөлөл нь дараах зүйлсээс бүрэлдэн, хэлбэржиж байдаг.

• Бодлогод нөлөөлөх, өөрчлөхөд чиглэсэн стратеги Нийт нөлөөллийн аян нь тодорхой нэг бодлого, шийдвэрт нөлөөлөх зорилго бүхий

эхлэл, үе шаттай, түүнд хүрэхийн тулд хийх үйлдэл арга зүй нь тодорхой дараалал, стратеги бүтцэд орсон

• Нөлөөлөх үндсэн бүлэг нь шийдвэр гаргагчид Нөлөөллийн ажлыг хэрэгжүүлэхэд олон талын бүлэг, хувь хүн, олон нийттэй хамтран

ажиллах, тэдэнд нөлөөлөх хэрэгцээ бий болдог. Тэгвэл бодлогын нөлөөллийг хэрэгжүүлэхэд хамгийн гол бөгөөд үндсэн зорилтот бүлэг нь шийдвэр гаргах эрх мэдэл бүхий хүмүүс рүү чиглэдэг. Зарим тохиолдолд нөлөөлөгчид шийдвэр гаргагчидтай шууд нүүр тулж уулздаг бол зарим үед хоёрдогч хүмүүсээр дамжуулах буюу хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийт эсвэл зөвлөхүүдийн хүчийг дайчлах шаардлага үүснэ.

• Ятган үнэмшүүлэх харилцаанд суурилдаг Зөвхөн бодлогын нөлөөлөл гэлтгүй бүхий л нөлөөллийн ажиллагааны турш харилцааны

арга хэрэгслүүд нь зорилтот нөлөөллийн бүлэгт ойлголт, мэдээлэл өгөх, өөрсдийн нөлөөллийн санаагаа бүрэн ойлгуулах руу чиглэдэг. Үүний үр дүнд буюу гаргасан үндэслэлд суурилан зорилтот бүлэг хүлээн авдаг тул өөрсдийн санаа болон ямар бодлогод өөрчлөлт хийх талаараа сайн судлан, үндэслэлтэйгээр ятган үнэмшүүлэх харилцааны аргад суурилна. Дээрхээс үзэхэд Бодлогын нөлөөлөл гэдэг нь нөлөөллийн сүлжээ, удирдагчдаар дамжуулан шийдвэр гаргагчдад өөрсдийн санаа, үндэслэл, саналаа дэвшүүлж тэднийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхэд нөлөөлөх, хэлэлцээр, зуучлал бүхий диалоги уулзалтууд хэмээн тодорхойлж болохоор байна. Бодлогын нөлөөлөл өөрсдийн саналыг гаргах, цэгцтэй, үндэслэлтэй, нотолгоонд суурилсан мэдээлэл өгөх нь чухал бөгөөд бид дараагийн хичээл дээр гарсан санаагаа хэрхэн загварчлах талаар нарийвчлан үзэх болно.

414

МОДУЛЬ 5


2. Бодлогын нөлөөллийг хэрэгжүүлэх арга зүйн төрлүүд Нөлөөллийн олон төрөл байдаг талаар бид өмнөх хичээлүүдээр үзсэн. Тэгвэл бодлогын нөлөөлөлд хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг дараах 4 төрлийг авч үзье.

• Зөвлөн нөлөөлөх арга Зөвлөх нөлөөлөх арга нь тухайн нөлөөлөх гэж буй бодлого, шийдвэрийн талаар

олон улсын болоод дотоодын чадварлаг судлаачид, нэр хүндтэй байгууллагуудаар дамжуулан судалгаа хийлгэдэг. Тухайн судалгаанд буюу эрдэмтэн, судлаачдын гаргасан зөвлөмжийг гол үндэс болгон шийдвэр гаргагчдад нөлөөлнө.

• Медиа кампанит ажил Маш олон байгууллагууд өөрсдийн нөлөөллийн ажилд олон нийтийг дайчлах

буюу медиа кампанит ажлыг өрнүүлдэг. Бодлогын нөлөөллийн үед ч мөн энэ арга түгээмэл хэрэглэгддэг бөгөөд ялангуяа олон улсын байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд ашигладаг. Олон нийтийн сүлжээ болон медиа хэрэгслээр дамжуулан төрийн шийдвэр гаргагчдад дарамт үзүүлэх замаар нөлөөлөх арга юм.

• Лобби Бодлогын нөлөөлөлд лобби хийх арга хамгийн чухал бөгөөд үндсэн аргын нэг билээ.

Лобби хийх гэдэг нь шийдвэх гаргах эрх мэдэл бүхий хүмүүс эсвэл нөлөө бүхий хүмүүст нөлөөлөх зорилготойгоор хийж буй нүүр тулсан уулзалтын арга юм. Энэ аргыг ямар нэг бүлгийн эрх ашгийг хамгаалах болон бизнесийн салбарт мөн өргөнөөр хэрэглэгддэг.

• Активизм Активизмын аргад гарын үсэг цуглуулах, постер тараах, өөрсдийн биеэр нэгдэх зэрэг

олон үйл ажиллагаанууд багтана. Энэ аргыг ихэвчлэн хүчирхийллийн эсрэг эсвэл байгаль орчны нөлөөллийн чиглэлээр ашигладаг.

Эдгээр аргуудаас гадна тухайн нөлөөллийн ажлаас хамааран өөрсдийн гэсэн арга зүйг төлөвлөн, гарган ажиллаж болно. Бодлогын нөлөөллийн үед аль болох олон аргыг хослуулан хэрэглэх нь илүү үр дүнтэй.

3. Бодлогын нөлөөлөл нь судалгаа, нотолгоонд суурилахын ач холбогдол Бодлогын нөлөөллийн үед бодлогын судалгаа хийх ажил зайлшгүй гардаг. Шийдвэр гаргагч, нөлөө бүхий хүмүүст өөрсдийн санаа, зорилгыг хүргэхийн тул нотолгоонд суурилсан, тухайн асуудлаа олон талаас нь шинжилсэн байх шаардлагатай. Тиймээс бодлогын нөлөөллийн үед та бодлогын судалгааг төлөвлөн, судалгаа хийх багаа сонгох хэрэгтэй. Хамгийн сонгодог судалгаа хийх баг бол тухайн салбартаа ажиллаж буй, шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй, тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлон дараагийн алхмуудыг төлөвлөх чадвартай багийг хэлдэг. Дараах хүснэгтээс та бүхэн төрийн болон төрөөс ангид судлаач, үйлчлүүлэгчдийн жишээг харна уу.

Үйлчлүүлэгчид СудлаачидТөрийн албаны үйлчлүүлэгч Төрд ажиллаж буй судлаач

• Яам, засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагууд • Төрийн захиргааны албан хаагчид • УИХ-ын ажлын хэсэг • Төрийн тусгай яам, агентлагууд

• ЗГ-ын хэрэгжүүлэгч агентлагийн судлаач, судалгааны баг

• Төрийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны хүрээлэн

Төрөөс үл хамаарах үйлчлүүлэгч Төрөөс ангид, чөлөөт судлаач• Улс төрийн намууд • ОУБ, хандивлагч донорууд • Хараат бус ТББ, сүлжээ нэгдэл • Мэргэжлийн холбоод

• Академик, чөлөөт судлаачид • Судалгаа эсвэл зөвлөх фирм • Их сургуулийн судалгааны төвүүд

415


МОД

УЛЬ

5

Бодлогын судалгааны тайлан, зөвлөмжид үндэслэн бодлогын үндэслэлээ тодорхойлно. Бодлогын үндэслэл нь асуудал шийдвэрлэх, түүнийг бодит амьдралд хэрхэн хэрэглэх талаарх буулгахад чухал нөлөөтэй. Бодлогын үндэслэл нь дараах элементүүдээс бүрдэнэ.

Бодлогын үндэслэл Дараах асуултад хариулт гаргах хэрэгтэйАсуудал- Үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх хэрэгцээ, үндэслэлээр хангах, гол асуулт Яагаад өөрчлөх ёстой вэ?

• Тухайн асуудлын өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар? • Одоогийн хэрэгжүүлж буй бодлого, арга зүй амжилтгүй

байгаа шалтгаан юу вэ? • Амжилтгүй, буруу бодлогын үр дүнд ямар асуудлууд үүсэж

байна вэ? Шийдэл - Асуудал шийдвэрлэх хэд хэдэн гарц, шийдлийг санал болгох, гол асуулт Юу хэрэгтэй вэ, юу хийх хэрэггүй вэ

• Асуудлыг шийдвэрлэх ямар стратеги, арга зам байна вэ? • Өнөөгийн асуудлыг шийдвэрлэх, хөрсөнд буух хамгийн

шалгарсан шийдэл юу байна вэ? • Яагаад энэ аргыг ашиглах хэрэгтэй вэ? Бусад аргыг

ашиглахад гарах сул тал юу вэ? Хэрэгжүүлэх - Сонгосон стратегид үндэслэн хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө танилцуулах, гол асуулт Хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ?

• Асуудлыг шийдвэрлэх сонгосон стратегиа хэрэгжүүлэхэд юу юу хийсэн байх хэрэгтэй вэ?

• Хэн хийх вэ? • Хэзээ бэлэн болсон байх вэ?

Бодлогын нөлөөлөл хийхэд түгээмэл сүүлийн үеүдэд ашиглагдаж буй зарим оролцооны аргуудыг товч дурдвал: Сонгуульд саналаа өгөх, эсэргүүцлийн жагсаалд оролцох, онлайнаар сэтгэгдэл бичих, Улс төрчдөд шаардлага хүргүүлэх, захидал бичих, олон нийтийг хамруулсан цахим өргөдөлд гарын үсэг цуглуулах, тойргийнхоо сонгогчидтой холбогдох, уулзах, өөрийн улс төрийн үзэл бодлоо цахимаар нийтлэл, пост бичих зэргээр нөлөөллийн үйл ажиллагаанд оролцох боломжтой.

• Petition буюу онлайн гарын үсэг цуглуулах аргын талаар нэмэлт мэдээлэл хүргэхэд change.org веб хаягаар тодорхой тогтоосон тооноос илүү олон хүний гарын үсэг цуглуулбал тухайн асуудлыг заавал Цагаан ордонд авч хэлэлцдэг байна.

ТӨЛӨВЛӨЛТ Төлөвлөлт нь: Хүрэх зорилго, зорилтуудыг тодорхойлох тэдгээрт хүрэхийн тул стратеги боловсруулах, хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлох, биелүүлэх, чиглүүлэх, зохих дараалалтай бүх үе шатыг хянах үйл явц юм.

Нөлөөллийн үйл ажиллагааны төлөвлөлтийн үе шатууд:Үе шат тус бүрд анхаарах зүйлсийн хамт хүргэж байна.

1. Асуудалд дүн шинжилгээ хийх - Тухайн асуудал хэнд, хэрхэн нөлөөлж байна вэ? - Асуудлын учир шалтгаан юу вэ?- Асуудлыг шийдвэрлэхэд хэн илүү үүрэг, хариуцлага хүлээх вэ?- Асуудлыг шийдэх боломжтой ямар шийдвэр, үйл ажиллагаа байна вэ?

2. Зорилго, зорилтоо тодорхойлох- Бид юуг өөрчлөхийг хүсэж байна вэ? - Ямар асуудлаас эхлэх вэ?- Энэ асуудал тулгамдсан чухал асуудал мөн үү? - Энэ асуудлаар нөлөөллийн ажил хийх бодит боломж байна уу?

3. Зорилтот бүлэг болон бусад сонирхогч талуудыг тодорхойлох

416

МОДУЛЬ 5


- Хэний төлөө өөрчлөлт хийх вэ? - Шийдвэр гаргагч ба шахалт үзүүлэгчид болон дэмжигчид ба эсэргүүцэгчдийг хэрхэн

тодорхойлох вэ?4. Нөлөөллийн стратеги болон тактикаа сонгох

- Ямар стратеги ба тактик баримтлан ажиллавал илүү үр дүнтэй байж болох вэ?5. Хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө боловсруулах

- Хэн, юуг, хэзээ хийх вэ?- Хэрхэн нөлөөллийн үйл ажиллагаа зохион байгуулах вэ?- Ямар нөөцөд тулгуурлан хэрэгжүүлэх вэ?

№ Төлөвлөлтийн үе шат

Нэмэлт тайлбар

1 Асуудалд дүн шинжилгээ хийх

Асуудлын дүн шинжилгээ хийхдээ “Асуудлын мод” зурах аргыг ашиглаж болно.

2 Зорилго, зорилтоо тодорхойлох

Зорилт нь SMART буюу дараах 5 шалгуурыг хангасан байх нь зүйтэй байдаг. Үүнд:Тодорхой байх (шийдэх гэж буй асуудал тодорхой байх)Хэмжигдэхүйц байх (хийх гэж буй өөрчлөлтийг хэмжиж болохуйц байх)Хэрэгжих боломжтой байх (хийх гэж буй өөрчлөлтийг хийх боломжтой байх)Бодитой байх (нөөцөд тулгуурлан өөрчлөлт хийх бодитой байх)Хугацаатай байх (өөрчлөлт хийх хугацаа тодорхой байх)

3 Зорилтот бүлэг болон бусад сонирхогч талуудыг тодорхойлох

Хэн хохирол амсаж байна вэ? Хэн энэ байдлыг хэвээр үлдээхийг хүсэж байна вэ? Өөрчлөлтийн үр шимийг хэн хүртэх вэ? Өөрчлөлт хэнд ямар аюул учруулж болзошгүй вэ? эдгээр асуулт зорилтот бүлэг сонирхогч талыг тодорхойлоход тусална.

4 Нөлөөллийн стратеги болон тактикаа сонгох

Нөлөөллийн үйл ажиллагааны 3 стратегийг дэлгэрүүлэн тайлбарлав. Хуудас 13

5 Хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө боловсруулах

Нөлөөллийн ажлын төлөвлөгөө боловсруулахдаа үйл ажиллагаа, гүйцэтгэх үүрэг даалгавар, шаардагдах боломж нөөц, ажиллах хүний нөөц болон тогтоосон хугацаагаа нарийвчлан төлөвлөөрэй.

НӨЛӨӨЛЛИЙН СТРАТЕГИЙН ҮЕ ШАТУУД:- Үе шат, тус бүрийг жишээн дээр хийнэ.

Нөлөөллийн үйл ажиллагаа хийх аргачлал1. Асуудлын гол шалтгааныг тодорхойлох замаар мэдээллийг цуглуулж, дүн шинжилгээ хийх Улс төр, эдийн засаг болон бусад салбарын талаар хийсэн судалгаа, дүн шинжилгээтэй танилцах Асуудал тодорхойлох уулзалт, хэлэлцүүлэг зохион байгуулах Судалгааны төрөл бүрийн аргыг ашиглан судалгаа явуулахад анхаарах

2. Асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд зорилго болон “ухаалаг” зорилтыг боловсруулах 3-5 жилийн хугацаанд хүрэх гэж зорьж буй урт хугацааны зорилго дэвшүүлэхээс гадна тодорхой,

хэмжиж болохуйц, цаг хугацаатай, хүрэх үр дүнгээ тодорхойлсон зорилтуудыг тавих хэрэгтэй. Нөлөөллийн зорилт бол ерөнхий биш, маш тодорхой байх ёстой. Жишээ нь, 2022 оны эхний хагас

жилд багтаан залуу сонгогчдын клубүүд сонгуулийн ирцийг нэмэгдүүлэх кампанит ажил өрнүүлэн 20 хувиар өсгөх

417


МОД

УЛЬ

5

3. Шууд болон шууд бусаар нөлөөлөх зорилтот бүлгээ тодорхойлох. Жишээ нь, зохион байгуулж буй нөлөөллийн кампанит ажилд оролцсон олон нийт бол шууд

зорилтот бүлэг болж, харин тэднээр дамжуулан мэдээлэл авах бусад хүмүүс гэр бүлийн гишүүд, найз нөхөд зэрэг нь шууд бус зорилтот бүлэг болно.

4. Нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа явуулах арга замаа тодорхойлох Нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа ямар арга замаар хүргэхээ тодорхойлох нь хамгийн чухал зүйл

байдаг. Жишээ нь, электроник захиа илгээх, бичгээр захидал явуулах, танилцуулга тараах, хэвлэлийн бага хурал зохион байгуулах, кампанит ажил зохион байгуулах, мэтгэлцээн явуулах г.м.

5. Нөлөөллийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулах Нөлөөллийн ямар үйл ажиллагаанууд хийх, тэдгээр үйл ажиллагаа нь ямар цаг хугацаанд

үргэлжлэх, хэн нь юу хариуцаж хийх, ямар нөөц хэрэгтэй болох зэргийг тусгасан хэрэгжилтийн төлөвлөгөөгөө боловсруулах хэрэгтэй

6. Төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэх, хянах, үнэлгээ хийх. Жишээ нь, шийдвэр гаргагч нар та нарын нөлөөллийн ажлыг хэрхэн дэмжиж байгааг үнэлэх

хэрэгтэй. Мөн зорилтот зорилтот бүлгүүдээс дэмжлэг авсан байдал, хамтран ажилласан байгууллага, хүмүүст нөлөөлсөн байдал болон өөртөө хэр итгэлтэй байдал зэрэг шалгуураар үнэлж болдог. Ингэснээр юун дээр алдав, алийг нь сайн хийв гэдгээ тодорхойлох боломжтой болно.

Нөлөөллийн кампанит ажлын төлөвлөлт хэрхэн хийх вэ?Иргэдийн нөлөөллийн кампанит ажлыг боловсруулан хэрэгжүүлэхэд нягт нямбай бэлтгэл болон төлөвлөлт маш чухал байдаг.

• Асуудлаа тодорхойлох Бодлогод өөрчлөлт хийх үйл явцыг дээшлүүлэхийн тулд нөлөөллийн үйл ажиллагаа

явуулах гэж байгаа бол та эхлээд тулгамдаж буй асуудал, бэрхшээлээ тодорхойлох ёстой. Бэрхшээл, асуудлыг тодорхойлохын тулд:- Улс төр, эдийн засаг болон бусад салбарын талаар хийсэн судалгаа, дүн

шинжилгээтэй танилцах- Асуудал тодорхойлох уулзалт, хэлэлцүүлэг зохион байгуулах- Судалгааны төрөл бүрийн аргыг ашиглан судалгаа явуулах хэрэгтэй.

• Зорилго, зорилтоо тодорхойлох 3-5 жилийн хугацаанд хүрэх гэж зорьж буй урт хугацааны зорилго дэвшүүлэхээс гадна

тодорхой, хэмжиж болохуйц, хүрэх үр дүнгээ тодорхойлсон зорилтуудыг тавих хэрэгтэй.• Зорилтот бүлгээ тодорхойлох Юуны түрүүнд шийдвэр гаргах гол хүмүүсийг онилох хэрэгтэй. Мөн тэдний хамтран

ажилладаг хүмүүс, найз нөхөд болон хэвлэл мэдээллийнхнийг судлах хэрэгтэй. Онилсон бүлэгтэйгээ хэрхэн хамтарч ажиллах, тэднээс дэмжлэг авах эсэх, нөлөөллийн асуудалд эсрэг эсвэл дундыг баримталсан байр суурь гаргах зэргийг таньж мэдэх хэрэгтэй.

• Хамтран ажиллах байгууллага, хүмүүсийг тодорхойлох- Нөлөөлөл хийх гол зорилгоо биелүүлэхэд тань ямар байгууллага, хүмүүс танд тус

нэмэр болж хамтран ажиллах бол гэж та бодож байна? - Орон нутагт чинь үйл ажиллагаа явуулж буй иргэний нийгмийн байгууллагууд,

сүлжээ, ивээн тэтгэгч байгууллагууд тантай хамтарч ажиллах болно. Тэднийг зохион байгуулж буй сургалт, хурал цуглаандаа урьж оролцуулаарай.

• Нөлөөллийн гол санааг боловсруулах Сонгож авсан асуудлынхаа талаар хүмүүст хүргэхийн тулд гол санаагаа зөв сонгох

хэрэгтэй. Гол санаагаа тодорхойлоход туслах гурван асуулт байдаг. Үүнд: Та хэнд энэ гол санаагаа хүргэх гэж хичээж байна вэ? Энэ гол санааг түгээснээр юунд хүрэх гэж

418

МОДУЛЬ 5


зорьж байгаа юм бэ? Та энэ гол санааг хүлээж авсан хүмүүсээс юу мэдэхийг хүсэж байна вэ?

Нөлөөллийн ажлын мессежнүүдээ боловсруулах нь: Тодорхойлсон зорилго, зорилт дээрээ үндэслэн гол мессежүүдээ боловсруулна.

Нөлөөллийн ажлын үндсэн мессеж боловсруулахдаа

Оновчтой, хүргэх гэж буй мэдээллийг шууд илэрхийлсэн

Ойлгомжтой, хэн ч хүлээн авахад ойлгомжтой, саадгүй

Энгийн, хүн тогтооход хялбар, хоногшихуйц

Эерэг, сөрөг сэтгэгдэл, мэдрэмж төрүүлэхээргүй

Товчхон, нуршсан, залхаасан урт биш

Эрч хүчтэй, уриалан дуудсан, сэдэлжүүлсэн

Жишээ нь: Сургуулийн орчинд хийгдэж буй “Охидын үзлэг”-ийг таслан зогсооход чиглэсэн нөлөөллийн ажлын олон нийтэд хүргэх гол мессеж нь- “Сургууль эмнэлэг биш”

Хүүхдийн эсрэг бэлгийн хүчирхийллийг таслан зогсооход олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх, ойлголт мэдлэг олгоход чиглэсэн нөлөөллийн үйл ажиллагааны гол мессеж нь “Амлая”- Хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэлтэй тэмцэхээ амлая

Гэр бүлийн хүчирхийллийн бодит нөхцөл байдлыг олон нийтэд ойлгуулах, хохирогч/даван туулагчдыг хамгаалах хууль эрх зүйн зохицуулалттай болоход бодлогын түвшинд нөлөөлөх зорилготой нөлөөллийн үйл ажиллагааны гол мессеж нь “Хаалганы цаана” гэх мэт.

• Нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа явуулах арга хэлбэрийг тодорхойлох Та нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа нийт олон түмэнд, шийдвэр гаргагчдад эсвэл хэвлэл

мэдээллийнхэнд болон бусад байгууллагад зориулж явуулах эсэхээ тодорхойлох хэрэгтэй. Мөн нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа цахим захиа илгээх, бичгээр захидал явуулах, танилцуулга тараах, хэвлэлийн бага хурал зохион байгуулах, мэтгэлцээн зэрэг арга хэлбэрээр хийх боломжтой.

• Цаг хугацаа болон бусад нөөцийг тодорхойлох Нөлөөллийн ямар үйл ажиллагаанууд хийх, тэдгээр үйл ажиллагаа нь ямар цаг

хугацаанд үргэлжлэх, хэн нь юу хариуцаж, ямар нөөц хэрэгтэй болох зэргийг тусгах хэрэгтэй.

• Нөлөөллийн үйл ажиллагаагаа хянах ба үнэлэх Нөлөөллийн кампанит ажлыг бодитоор хэрэгжүүлэхийн тулд үе үе үнэлж байх хэрэгтэй.

Мөн кампанит ажлын эцэст олсон амжилт, туршлагаа үнэлэх, үр дүндээ үндэслэн дараагийн зорилтоо тодорхойлохын тулд хяналт үнэлгээг байнга хийж байх хэрэгтэй. Мөн үйл явцын үр дүнг хэрхэн үнэлэх шалгуураа тодорхойлоорой.

419


МОД

УЛЬ

5

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ГАРГАХ БҮЛГИЙН АЖИЛ



Шаардлагатай нөөц• Самбарын цаас• Маркер

Бэлтгэх зүйлс• Өмнөх сургалтын үеэр багуудын хийсэн асуудлын

мод, шийдэл зурагласан ажилбарыг бэлтгэх• Тараах материал хэвлэх (Хавсралт 2)


Алхам 1: Багууд өмнөх хийсэн ажлууд буюу, асуудлын мод, шийдэл зурагласан ажилбарууд дээрээ үндэслэн нөлөөллийн ажлын төлөвлөгөө гаргана. Энэхүү төлөвлөгөөний дагуу дахин ажиллана гэдгийг сануулах чиглүүлэг өгөх. /3 мин/

Алхам 2: Багууд ямар төлөвлөгөөний дагуу ажиллаж болохыг хоорондоо ярилцана. /10 мин /

Алхам 3: Ярилцсан төлөвлөгөөг зураглах, бичих зэргээр цаасан дээр буулгаж бэлдэнэ. /20 мин /

Алхам 4: Багуудаас санамсаргүй байдлаар танилцуулга хийх хүнийг сонгоно. Ингэхдээ багийн улаан хувцас цамц өмссөн хүн, хамгийн намхан хүн гэх мэт. /2 мин/

Алхам 5: Багуудын төлөвлөгөөг нийт 25 минутад багтаан танилцуулах боломжтой. /25 мин/

АСУУЛТ ХАРИУЛТЫН ЦАГ




Алхам 1: Сэдэвтэй холбоотой асуулт, ойлгомжгүй болон тодорхой бус зүйлс байгаа эсэхийг лавлана. /3 минут/

Алхам 2: Асуулт байвал дараалал тогтоон асуултыг авч нэгтгэн хариулна. Дараагийн хэсэг эхлэх тухай хэлнэ. /7 мин/

420

МОДУЛЬ 5


ЧИГЛҮҮЛЭГЧДИЙН ДҮГНЭЛТ


Оролцоот 10 мин Заавал

Чиглүүлэгчид сургалтын өдрийн төгсгөлд сургалтын үйл явц, уур амьсгал, анхаарах зүйл зэргийг нээлттэй, чөлөөтэй ярилцаж, дараагийн өдрийн үйл ажиллагааны бэлтгэл хангана.

Дүгнэх уулзалтад дараах асуултыг ашиглаж болно. Үүнд:• Оролцогчид хэр идэвхтэй байсан бэ? Хэрвээ идэвх сул байсан бол яаж сайжруулах

вэ? • Цагаа баримталсан уу? цаг барихад юу саад болсон бэ?• Алдаа дутагдалтай зүйл анзаарагдсан уу? Хэрхэн сайжруулах вэ?• Сайшаалтай зүйл ажиглагдсан уу? Хэрхэн хадгалах вэ? • Сургалтын бэлтгэл сайн хангагдсан байсан уу? Хэрэгтэй зүйлс байхгүй тохиолдол

гарсан уу? гэх мэт.

421


МОД

УЛЬ

5

БАГААР АЖИЛЛАХ БОЛОН ЗАГВАРЧЛАХ СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ҮЙЛ ЯВЦ

ХӨТӨЛБӨР

Сэдэв 1. Нөлөөллийн үйл ажиллагааг үнэлэх ньСэдэв 2. Багаар үр дүнтэй ажиллах ньСэдэв 3. Загварчлах сэтгэлгээ Сэдэв 4. Нөлөөллийн ажил хийхСэдэв 5. Сургалтад оролцогч цаашид хийх зүйлсийнхээ талаар ярилцах

ЗОРИЛГО

• Сургалтаас олж авсан ойлголт, мэдлэгээ бэхжүүлэх • Сургалтад оролцогчдын багаар ажиллах ур чадвар нэмэгдэх• Нөлөөллийн үйл ажиллагааг үнэлэх, дүгнэх ур чадвартай болох • Сургалтад оролцогчид цаашдын хамтын ажиллагааг бий болгох

422

МОДУЛЬ 5


НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ ҮНЭЛЭХ НЬ






Нөлөөллийн үйл ажиллагааны үнэлгээ

Нөлөөллийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд явц дунд нөхцөл байдал өөрчлөгдөх боломжтой тул явц дундын болон эцсийн үр дүнг үнэлж дүгнэж байх хэрэгтэй. Энэ нь нөлөөллийн үйл ажиллагааны чухал үйл явцын нэг хэсэг бөгөөд ололт амжилт, алдаа дутагдлыг тодорхойлоход тусална.

Бүлэг өөрийн үйл явцаа үнэлэхэд туслах үүднээс бид дараах асуултыг боловсрууллаа.205

1. Богино хугацаанд ямар өөрчлөлт гарав? 2. Урт удаан хугацаанд юу өөрчлөгдсөн бэ? гэсэн хоёр үндсэн асуулт багтана.

Богино хугацаанд ямар өөрчлөлт гарсан бэ? Энэ асуултыг хэр ойрхон, байнга асуух нь ихэвчлэн кампанит ажил буюу хүчин чармайлтын явцаар тодорхойлогдоно. Жишээ нь хэрвээ бүлэг сонгуулийн өмнө маш хүчтэй лоббидох кампанит ажил дээр ажиллаж байгаа бол энэ асуултыг магадгүй цаг тутам, өдөр тутам, долоо хоног тутам өөрсдөөсөө асууж болно. Хэрвээ хэлэлцэж буй асуудлыг олон нийтэд нээлттэй болгох, танин мэдүүлэх үүднээс хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй хамтран ажиллаж байгаа бол үүнийг долоо хоног бүр юм уу, сар бүр өөрсдөөсөө асууж болно. Хэрвээ хүмүүсийг зохион байгуулан, дайчлан ажиллаж байгаа бол гурваас зургаан сар бүр энэ асуултыг өөрсдөөсөө асууж болох юм.

1. Богино хугацаанд ямар өөрчлөлт гарав? • Бидний зорилго, зорилт одоо хүртэл хэрэгжих боломжтой хэвээр байна уу? • Бидний гол сонирхогч тал өөрчлөгдсөн үү? Хэн нэгний дэмжлэг болон эсэргүүцлийн

түвшин өөрчлөгдсөн үү? Хэлэлцэж буй асуудалд чухал болж гарч ирсэн шинэ сонирхогч тал байна уу?

• Бүлэг хүчин чадавхаа хөгжүүлж чадсан уу? Урьд нь бидэнд саад болж байсан дотоод бэрхшээлтэй асуудлаа даван туулж чадсан уу?

• Бидний хүчин чадал буурсан уу? Жишээ нь чухал ажилтан маань биднийг орхиж явсан уу? Бид одоо хүртэл гишүүдийн идэвхтэй дэмжлэгийг хүлээж байна уу? Бидэнд хөрөнгө мөнгө хангалттай бий юу?

205 Хүүхдийн хөдөлмөрийг устгах чиглэлээр нөлөөллийн ажлын гарын авлага, 2008 он

423


МОД

УЛЬ

5

• Гадаад орчин өөрчлөгдсөн үү? Бидэнд шинэ боломж байна уу? Ямар нэг боломжийг алдсан уу? Бүлгийн багш нарт ямар нэгэн гэнэтийн бэлэг байгаа юу?

• Бидний эрсдэлийн үнэлгээ нягт нямбай хийгдсэн үү? Бид ямар нэг зүйлийг анзааралгүй орхисон уу?

• Бидний тооцоолсон эрсдэлүүд зорилгодоо хүрэхэд тусалсан уу? Эрсдэлийг давж гарахаар байсан уу?

• Бидний үйл ажиллагаа үр дүнтэй байсан уу? Тийм бол яагаад үр дүнтэй болов? Үгүй бол яагаад?

• Бид юуг ёслон тэмдэглэж болох вэ? • Дараагийн ямар алхмууд бий вэ? • Бид юуг үргэлжлүүлэн хийх вэ? • Бид өөр алхам хийх хэрэгтэй юу? • Хэрэв тийм бол юуг бид өөрөөр хийх ёстой вэ? • Урт удаан хугацаанд юу өөрчлөгдсөн бэ?

2. Урт удаан хугацаанд юу өөрчлөгдсөн бэ? Бүлэг мэдэгдэхүйц өөрчлөлтөд хүрсэн үед цаашаа хэрхэн ажиллах, өмнөх арга хэмжээгээ

төгсгөх талаар бодох шаардлагатай болно. Үүнд дараах асуулт тусална. • Бид тавьсан зорилгодоо хүрсэн үү? Хэрвээ тийм бол аль зорилтод нь хүрсэн бэ? • Урт ба богино хугацааны зорилт уу? • Гадаад ба дотоод хүчин зүйлст чиглэсэн зорилт уу? • Янз бүрийн түвшинд чиглэсэн зорилт уу? • Урьдчилан таамаглаагүй байсан гэнэтийн ямар нэг зүйлийг бид хийсэн үү? • Бидний үйл ажиллагааны юу нь үр дүнтэй байсан бэ? Яаж үр дүнд хүрэв? Тийм бол

яагаад? Үгүй бол яагаад? • Бид ганцаараа буюу салангид нөлөөлөгчтэй харьцуулахад хүчтэй юу? Бидэнд өөртөө

итгэх итгэл, шинэ ур чадвар, шинэ мэдлэг илүү байна уу? • Бүлэг эсвэл байгууллага болохын хувьд бид илүү хүчтэй байна уу? Бид шинээр харилцаа

холбоо тогтоосон уу? Бид арга хэмжээндээ олон хүмүүсийг татан оролцуулсан уу? Бид удирдагч, манлайлагчийг шинээр төрөн гарахыг дэмжиж байсан уу?

• Бид иргэний нийгэм буюу хэлэлцэж буй асуудлын салбарт хүчтэй юу?• Бид хэлэлцэж буй асуудлын талаарх олон нийтийн ойлголт, ухамсрыг нэмэгдүүлэхэд

тусалж чадсан уу? • Шийдвэр гаргах үйл явцад хүмүүсийн оролцоог хангахад бид тусалж чадсан уу? Энэхүү

үйл явцад олон нийтийн оролцоог хуульчлах тал дээр бид тусалсан уу? • Бид юу сурсан бэ? • Бид юуг ёслон тэмдэглэж болох вэ? • Ямар алхмууд хийгдэх вэ? • Бид юуг үргэлжлүүлэн хийх вэ? • Бид өөр алхам хийх хэрэгтэй юу? • Хэрвээ тийм бол бид юуг өөрөөр хийх вэ? Нөлөөллийн ажлаа үнэлэх үнэлгээгээр: • Нөлөөллийн үйл ажиллагаа нь орон нутаг, хүмүүсийн хэрэгцээтэй хэрхэн нийцэж

байгаа, • Тухайн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлснээр хүрсэн үр дүн, хамарсан цар хүрээ, • Үйл ажиллагааны цаашид үргэлжлэх тогтвортой байдал, • Нөлөөллийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлснээр зорилтот бүлэгт бий болсон үр нөлөө, • Үйл ажиллагаанаас ямар сургамж туршлага олж авсан, • Үйл ажиллагааны уялдаа холбоо зэргийг үнэлж тодорхойлно.

424

МОДУЛЬ 5


• Үнэлгээний шалгуур үзүүлэлт Үйл явцын шалгуур. Үйл явцад чиглэсэн зорилт нь нөлөөллийн үйл ажиллагаа хэр явагдсан талаарх мэдээллээр тодорхойлогддог. Үйл явцын шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлоход ашиглах асуултууд:

• Нөлөөллийн ажил саадгүй явагдсан уу? • Хангалттай тооны ажилтнууд байсан уу? • Хөрөнгө санхүүжилтийн эх үүсвэр хангалттай байсан уу?• Харилцаа холбоо сайн байсан уу? • Олон нийтийн дэмжлэгийг хүлээсэн үү? • Манлайлал нь зохих хэмжээнд байж чадсан уу? • Бүлгийн үйл явцад гишүүд сэтгэл хангалуун байсан уу? • Хямралын үед юу тохиолдсон бэ?

Үр дүнгийн шалгуурҮр дүнд чиглэгдсэн зорилт нь нөлөөллийн хөтөлбөрийн хүрсэн ололт буюу үр дүнгийн тухай мэдээллээр тодорхойлогдоно. Эдгээр нь ихэвчлэн тодорхой, тоолж болохуйц шалгуур байдаг. Жишээ нь:

• Үйлчилгээний хэлбэр буюу давтамж. Хэчнээн уулзалт явагдсан бэ? Хэчнээн анги төлөөлсөн бэ? Одоо ямар шинэ үйлчилгээ хүртээмжтэй болсон бэ?

• Олон нийтийн буюу бүлгийн үйл ажиллагаа. Хэчнээн чуулга уулзалт зохиосон бэ? Хэчнээн хүн оролцсон бэ? Гол манлайлагчидтай хэдэн удаа уулзсан бэ?

• Хөтөлбөр дэх өөрчлөлт. Хотын захиргаанд бодлогын өөрчлөлт хийгдсэн үү? Хууль тогтоох байгууллагад хийгдсэн үү? Шинэ үйлчилгээг эхлүүлсэн үү? Ямар нэгэн жижиг амжилтад хүрсэн үү?

• Үйлчилгээний хүртээмж. Илүү олон үйлчлүүлэгчид үйлчлүүлж байна уу? Ямар саад бэрхшээл байна вэ?

• Хэрэгжсэн зорилтуудын тоо. Хөтөлбөрийн хэрэгжсэн зорилтуудыг эргэн харж ямар дэвшил гарсныг тэмдэглэ.

Үр нөлөөний шалгуур Үр нөлөөнд чиглэгдсэн зорилт нь нөлөөллийн хөтөлбөрийн шууд үр дүн буюу тухайн үеийн өөрчлөлтөөр тодорхойлогдоно. Иймэрхүү үр дүнг хэрхэн хэмжих нь хөтөлбөр эхлэхийн өмнө цуглуулсан мэдээллийн баазаас хамаарна. Нөлөөллийн хөтөлбөрийн үйл ажиллагааны амжилтыг дараах байдлаар хэмжиж болно. Үүнд:

• Зан төлөвийн үзүүлэлт: Хүмүүсийн биеэ авч явах байдал өөрчлөгдсөн үү? Зан төлөвийн тодорхой өөрчлөлт гарсан уу? Тухайлбал: Сургуулийн хүүхдүүд сургууль завсардах нь цөөрсөн үү?

• Олон нийтийн түвшний хэмжүүр үзүүлэлт. Танай хөтөлбөрийн үр дүнд олон нийтийн дунд тодорхой өөрчлөлт бий болсон уу? Статистикийн үзүүлэлт өссөн үү? Буурсан уу? Үйл ажиллагааны үр дүнг тоон болон чанарын үзүүлэлтүүдийг ашиглан тодорхойлно.

425


МОД

УЛЬ

5

БАГААР ҮР ДҮНТЭЙ АЖИЛЛАХ НЬ






Багаар ажиллах гэдэг нь нийтлэг сонирхолтой, нэг асуудалд анхаарлаа хандуулж буй хувь хүмүүс болон бүлэг хамтарч ажиллахыг хэлнэ. Багаар ажиллах нь зорилго мэдээлэл хуваалцахаас эхлээд хамтарч үйл ажиллагаа явуулах хүртэл өргөн хүрээг хамардаг.

Багаар ажиллах онолБагаар ажиллах хамгийн их тархсан онол нь Брус Такмены “багаар ажиллах үе шат” гэсэн загварчлал юм. Үр дүнтэй багаар ажиллах загварын үндэс болсон Такмены онол нь анх 1965 онд үндэслэгдсэн юм.

1. Баг бүрдэх үе - Гишүүд 1 төслийг хамт хэрэгжүүлэхээр болж өөдрөг догдолсон байдлаар асуудалд хандах Энэ үед ихэнх нь эерэг, найрсаг байдаг ч зарим гишүүд өөрийн чадварт эргэлзэж санаа зовсон байдалтай байдаг. Яагаад гэвэл энэ үед бүх зүйл нарийн тодорхой биш байдаг.

Төслийн эсвэл нөлөөллийн ажлын санаан дээр тогтоно. Багийн ахлагчийн хувьд гишүүдийн саналыг сонсож нэгдсэн санаан дээр тогтоход чиглүүлэх үүргийг гүйцэтгэх, үүрэг ролио тодорхойлно.

Төсөл хэрэгжүүлэх ажлын жагсаалт болон хуваарь гаргаж багаараа тогтмол уулзах өдрийн товыг тогтоно. Тогтмол мэдээлэл солилцох тов, олон нийтийн сүлжээ/интернэтээр, биеэр уулзах өдрийн тов гэх мэт. Багийн ахлагчийн хувьд багийн гишүүдийг хооронд нь танилцуулах дотно болгох, итгэлцэл үүсгэхэд анхаарах, багийн гишүүдийн саналыг сонсож нэгдсэн санаан дээр тогтоход чиглүүлэх үүргийг гүйцэтгэх, итгэлцэл үүсгэх нь чухал!

2. Сорилтын үе - Гүйцэтгэх ёстой үүрэг даалгавраа гүйцэтгэхгүй байх/ эсвэл татгалзах, бусад багийн гишүүдийн саналыг үл тоомсорлох, багийн гишүүд хоорондоо зөрчилдөх, баг дотор талцал үүсэх, зарим гишүүд давамгай байдлаар өөрийнхөө үгийг тулгах бусад гишүүдийн үгийг сонсохгүй байх нь тэднийг үл ойшоож (гадуурхагдаж) байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ.

426

МОДУЛЬ 5


АНХААРАХ ЗҮЙЛС: • Хоорондоо чөлөөтэй (Нээлттэй ярилцах)• Зөрчилдөөн юу байгааг тодорхойлох • Багийн гишүүдийн хооронд асуудал байна уу? • Эргээд зорилгоо санах (төслийн хувьд юу чухал вэ?)• Сэтгэл хөдлөлөө орхиод хөндлөнгөөс төсөл цаашид үргэлжлэхэд юу чухал байгааг

харах• Шаардлагатай бол багийн хуваарилалтыг дахин өөрчлөх • Төслийн агуулга өөрчлөх• Үүргээ өөрчлөх• Хэрвээ эдгээр зөрчлийг арилгахгүй цааш үргэлжилбэл төслийг хэрэгжүүлэхдээ

багийн гишүүд идэвхгүй оролцож эргээд төсөл үр дүнд хүрэхгүй дуусах аюултай.

3. Цэгцрэх үе - Багийн гишүүд өөрсдийгөө багийн 1 чухал хэсэг гэдгийг ухамсарлана. Багийн гишүүд саналаа солилцож, ойлголцолд хүрч нэгдсэн зорилгын төлөө урагшилна. Бие биетэйгээ нээлттэй харилцана. Бие бийнээсээ тусламж хүсэхэд ичиж зовохгүй Нэгнийхээ ажилд санал зөвлөгөө нээлттэй хэлнэ. Энэ үед багийн ахлагчийн хувьд бүх нарийн ажилд оролцох шаардлагагүй болно. Багийн гишүүдээр ажил үүргийг бие даан гүйцэтгүүлнэ.

4. Гүйцэтгэх үе - Энэ үед багийн гүйцэтгэл эрчимжиж төслийг амжилттай хэрэгжүүлж эхэлнэ. Төслийн баг гол зорилгодоо бүх анхаарлыг хандуулна. Гишүүн бүр өөрийн үнэ цэнийг мэдэрнэ. Багийн гишүүд маш идэвхтэй ажиллана. Оноосон үүрэг даалгаврыг бие даан гүйцэтгэнэ. Зарим зүйл дээр санал зөрөлдөхөд амархан шийдэлд хүрч төслийн явцад саад учруулахгүй үргэлжилнэ. Энэ үед багийн ахлагч асуудал болгон дээр оролцоод байх шаардлагагүйгээр гишүүд асуудлыг цаг тухайд нь бие даан шийдвэрлэнэ. Багийн ахлагчийн хувьд энэ үед төслийн явцыг хянана.

5. Төгсгөлийн үе - Төсөл амжилттай дуусаж төслийн гүйцэтгэлийн (үр дүнг) үнэлж дүгнэнэ.Төслийн алдаа оноог ярилцах хувь хүн бүр өөрс дээрээ юу сурсан талаар дүгнэлт хийнэ. Багийн гишүүд болон ахлагч бие биеийнхээ хувь нэмэрт талархах үүнээс сурсан зүйл дараагийн удаа багаар ажиллахад үнэтэй сургамж болно.

Үр дүнтэй багийн шинж чанарууд:206

• Үүрэг тодорхой байх - Багийн гишүүд багаараа юу хийх ёстойгоо мэддэг, мөн өөр өөрсдийнхөө үүрэг хариуцлагыг мэддэг байх хэрэгтэй. Баг дэвшүүлсэн зорилгодоо хүрэхийн тулд үүрэг хариуцлагаа зөв хуваарилж гишүүдийнхээ гүйцэтгэх үүргийг тэнцвэртэй байлгах шаардлагатай. Үүрэг, хариуцлагыг жигд хуваарилснаар баг нягтралтай болж, багийн гишүүдийн сэтгэл санаа тайван байдаг.

• Цагийг зөв хуваарилах - Баг зорилтоо биелүүлэхийн тулд ихэнх цагаа зарцуулдаг. Ер нь ихэнх цагаа үүрэг даалгавраа биелүүлэхэд зориулж, бүтээлч биш үйл ажиллагаа болон хэлэлцүүлэг уулзалтад аль болох бага цаг зарцуулах хэрэгтэй.

• Бие биеийнхээ хэрэгцээг мэдэрдэг байх- Багийн гишүүд бие биеэ сонсдог, бусдынхаа санал бодлыг хүндэлдэг байх ёстой. Багийн гишүүд нь бусдыгаа сонсдог байх, юу хэлснийг нь тодруулж, бусад нь ямар бодол, саналтай байгааг сонирхдог байх хэрэгтэй. Янз бүрийн санаа бодлыг дэмжиж, чөлөөтэй илэрхийлэх боломж олгож байгаарай.

• Сайн бэлтгэлтэй байх - Урьдчилан бүхий л хэрэгцээтэй материалыг бэлтгэж багийн үйл ажиллагаанд бэлэн байх хэрэгтэй.

206 Олон нийтийг идэвхжүүлэх нь гарын авлага, Ж.Чанцалдулам, 2014

427


МОД

УЛЬ

5

• Сонирхол санаа оноо нэгтэй байх - Багийн гишүүд нэгдмэл зорилготой байж, түүнийгээ биелүүлэхийн тулд ажилладаг байх хэрэгтэй.

• Багийн үйл ажиллагаанд саад учруулсан зүйлсээс аль болох зай барих. Баг хувийн асуудлууд, хэрүүл маргаанаас илүү багийнхаа зорилгыг биелүүлэхийн төлөө хүчээ дайчилдаг байх хэрэгтэй.

• Багийн гишүүд багт гарсан зөрчлийн тухай ярилцдаг, уг асуудлын үр нөлөөг бууруулахгүйгээр асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг сонгож, түүнийг шийдвэрлэх хүртэл анхаарлаа хандуулдаг байх хэрэгтэй.

• Багийн гишүүд ажлынх нь үр дүн бусдад танигдсан, хүндлэгдсэн байгааг мэдрэх. Баг өөрийн хэрэгцээнд тулгуурлан нөөцөө тодорхойлж түүнийгээ ашигладаг. Тийм ч учраас яаралтай гүйцэтгэх багийн үүрэг даалгаврыг биелүүлэхэд багийн гишүүдийн манлайлах, нөлөөлөх зэрэг чадваруудын нөөцийг ашигладаг байх хэрэгтэй. Мөн алдаа, эрсдэл гаргалаа гэхэд түүнийг шийтгэхээсээ илүү алдаанаасаа суралцдаг байх нь чухал юм.

• Итгэлтэй тайван уур амьсгал бүрдүүлэх - Итгэл бол багт байх ёстой дээр дурдагдсан элементүүдийг чиглүүлж байдаг чухал элемент юм. Багийн гишүүдийн дунд итгэл гэдэг зүйл байхгүй бол нэгдмэл сонирхол, амлалт, бусдын хэрэгцээг мэдрэх мэдрэмж гэсэн шинж чанарууд багт хөгжихгүй гэсэн үг. Итгэлтэй, тайван байх уур амьсгал бүрдүүлэх нь багийн бүх гишүүдийн оролцоог дэмжихэд чухал нөлөө үзүүлдэг.

Багийн хандлага - Багийнхаа үйл ажиллагааг сайжруулахад тус болохын тулд багийн гишүүд дараах үүргийг хүлээдэг. Үүнд:

- Багийн бүхий л үйл ажиллагаанд, өөрийн хийж гүйцэтгэх ёстой ажилд оролцох- Өгөгдсөн цаг хугацаанд нь хөтөлбөрөө боловсруулж, даалгавраа биелүүлэхэд нь

туслах- Уулзалтын үйл явцыг дээшлүүлэх, үнэлэхэд тусалдаг байх- Мэдлэг, туршлагаа хуваалцах- Цаг хугацаанд нь үүрэгт ажлаа дуусгах- Багийн бусад гишүүдийн оролцоог дэмжих

Үр бүтээлтэй багийн гишүүд: - Багийн ахлагчаа дэмждэг байх - Амжилттай баг болоход нь багийн ахлагчид туслах - Эерэг болон сөрөг саналаа чөлөөтэй илэрхийлдэг байх - Нээлттэй, бодит, хэрэгцээтэй мэдээллээр багийн гишүүдээ хангадаг байх- Эерэг санаа бодолтой бүтээлч байх - Нийцтэй хариу өгдөг байх - Хувийн болон багийн үүргийг ойлгодог байх - Асуудлыг тодорхойлж боломжит шийдвэр, сонголтыг хийдэг байх - Багийн шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрдөг байх - Багийн гишүүдийн оролцоог тэнцвэржүүлэх - Сайн дураараа оролцдог байх - Итгэл, найдвартай байх - Шаардлагатай үед бусдадаа урам зориг өгдөг байх

Багаар ажиллахын ач холбогдол: • Багаар олон хүмүүс хамтарч ажиллах нь шийдвэр гаргагчдад үзүүлэх нөлөөг

нэмэгдүүлдэг. • Багийн гишүүд олон талын арга барилаар асуудлыг олон талаас харах боломжийг

бүрдүүлж асуудлыг бүтээлчээр шийдэж чаддаг болно.

428

МОДУЛЬ 5


• Мэдлэг, чадвар, туршлага нөөц боломж нь олон төрлийн үйл ажиллагаа явуулах боломжийг бүрдүүлэхээс гадна багийн гишүүд тэгш оролцоотой байх нь нэг хүнд ачаалал төвлөрөхөөс сэргийлдэг.

• Үнэт зүйлс, зорилго болон туршлагаа хуваалцах нь багийн үйл ажиллагааг дээшлүүлж, амжилттай ажиллах боломжийг нэмэгдүүлнэ.

АМЖИЛТТАЙ БАГИЙН ШИНЖ АМЖИЛТГҮЙ БАГИЙН ШИНЖБагын дунд харилцан итгэлцэл байхНээлттэй санал бодлоо хэлдэг байх, бусдын санал бодлын сонсдог байхГишүүд хариуцлагаа ухамсарладаг байхАлдааг хэн нэгнээс ирж/зөв бурууг дэнсэлж цаг үрэхгүй байхАлдааг суралцах боломж гэж харах нь чухалХэрвээ багийн 1 гишүүн 1 алдааг олон дахин гаргавал тухайн гишүүн уг ажлыг гүйцэтгэх чадваргүй гэж ойлгож, өөр ажил оноохМэдээллээ тогтмол бие биетэйгээ солилцох (ажлын давхцал, зөвхөн ахлагчид мэдэгдэх г.м)Бие биедээ урмын үг хэлдэг байх

Зорилго нь тодорхой бус Багийн ахлагч нь тодорхой бус эсвэл удирдах чадваргүй (туршлагагүй)Багийн гишүүдийн оролцоо сул, тогтмол уулздаггүй мэдээллээ хуваалцдаггүй Зарим гишүүд давамгай оролцох (өөрийн бодлыг бусдад тулгах)Бие биеийнхээ саналыг сонсохгүй зарим хүний саналыг огт тусгахгүй байхАжил үүргийн хуваарилалт тодорхойгүй Хийж байгаа ажлынхаа талаар бусдадаа мэдээлэхгүй байх

БАГИЙН АЖИЛЛАГАА ДАСГАЛ



Бэлтгэх зүйлс• Нүдний хаалт болгон хэрэглэх даавуун зүйл • Замын саад болгон ашиглах жижиг усны савнууд


Алхам 1: Оролцогчдыг 4 багт тэнцүү тоотойгоор хуваана. (5 мин)

Алхам 2: Баг тус бүр 1 ахлагчийг сонгоно. Ахлагч нүдээ боохгүй ба бусад багийн гишүүд бүгд нүдээ боож урд талын хүнийхээ цамцнаас барьж ар араасаа эгнэж зогсоно. Багууд ээлжлэн даалгаврыг гүйцэтгэнэ. (5 мин)

Алхам 3: Багийн гишүүд саадтай замаар ахлагчийн зааврын дагуу зөвхөн хоолойг нь сонсож саадтай замыг туулна. Ингэхдээ бэлдсэн усны сав эсвэл орлуулах зүйлсийг 3 алхмын зайнд байрлуулна. Багийн гишүүд саадыг унагалгүйгээр замыг туулах ёстой. 1 саад унагаавал дахин эхэлнэ. Хамгийн богино хугацаанд даалгаврыг амжилттай биелүүлсэн баг ялагч болно. (30 мин)

429


МОД

УЛЬ

5

ЗАГВАРЧЛАХ СЭТГЭЛГЭЭ






Энэхүү 3 өдрийн сургалт нь оролцоот сургалтын арга зүйгээр загварчлах сэтгэлгээний хүрээнд явагдсан бөгөөд энэхүү ойлголтын талаар дэлгэрэнгүй авч үзэцгээе.

Оролцооны арга гэж юу вэ? - Мэдлэг бүтээх хамтын ажил

Оролцогч бүр сургалтад өөрийн санаачилгатайгаар, идэвхтэй оролцоно (өөрийн тавган дээр байгаа мэт мэдрэмжийг оролцогчдод бий болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл эрх мэдлийн хувьд тэнцвэрийг бий болгох ажлыг чиглүүлэгч хийх ёстой. Тэгж байж сургалт нь оролцоот, интерактив сургалт болно.

1. Сонсох2. Хэлэлцэх3. Ярих, санаа бодлоо чөлөөтэй хуваалцах, илэрхийлэх4. Мэтгэлцэх, няцаах 5. Багаар ажиллах6. Чөлөөтэй ярилцах7. Анализ хийх, дүгнэлт хийх8. Жүжиглэх үзүүлбэрт оролцох9. Бүлгийн хэлэлцэх10. Асуух, хариулах

Загварчлах сэтгэлгээ (design thinking) гэж юу вэ?

Загварчлах сэтгэлгээ гэдэг нь шийдвэрт суурилсан аргаар асуудлуудыг шийдвэрлэх загварчлах арга зүй юм. Энэ нь хүний хэрэгцээт оролцооны ойлголтоор, олон хүмүүсийн дундах асуудлуудыг дахин боловсруулснаар, хамт олноороо шинэ санааг дэвшүүлснээр, эх загвар болон туршилтад томьёоллоос илүүтэйгээр бодит оролцоог нэвтрүүлснээр тайлбарлагдаагүй эсвэл тодорхой бус нарийн төвөгтэй асуудлуудыг шийдвэрлэх тун үр өгөөжтэй арга билээ. Загварчлах сэтгэлгээний эдгээр таван үе шат болох ойлголт нь загварчлах сэтгэлгээг бидний эргэн тойронд буюу ажлын байрны орчинд, манай эх оронд мөн түүнчлэн бидний дэлхий ертөнцөд тохиолддог нарийн төвөгтэй асуудлуудыг шийдэхийн тулд ашиглах хүн бүрийг чадваржуулна.

430

МОДУЛЬ 5


Бид Станфордын их сургуулийн (Hasso-Plattner Institute of Design at Stanford) дэвшүүлсэн загварчлан сэтгэх 5 загвар үе шат дээр төвлөрөх болно, түүнчлэн тус сургууль нь зааварчлах сэтгэлгээг зааж эхэлснээрээ Станфордын төлөөлөл сургууль болсон. Станфордын Дизайны сургуулийн дагуу загварчлах сэтгэлгээний 5 үе шат нь Бусдын санал бодлыг сонсох, Асуудлыг тодорхойлох, Санаагаа дүрслэл болгон буулгах, Бүтээгдэхүүнийгээ загварыг гаргах, Туршилт хийх гэсэн зүйлсийг дагадаг. Загварчлах сэтгэлгээний 5 үе шатыг илүү нарийн судалцгаая.1. Бусдын санал бодлыг сонсох - Загварчлах сэтгэлгээний эхний үе шат болох үйл явц бол

өөрийнхөө шийдвэрлэх гэж буй асуудлаа нарийн ойлгох ойлголтуудыг цуглуулах. Бусдыг ойлгох байдал нь хүн төвтэй загварчлах үйл явц мөн Загварчлан сэтгэлгээнд чухал ойлголт юм. Түүнчлэн бусдыг ойлгох байдал нь загварчлах сэтгэгчдэд хэрэглэгчид болон тэдний хэрэгцээний талаар мэдлэг олж авахын тулд ертөнцийн талаарх өөрсдийн таамаглалыг хойш тавих боломжийг олгодог. Саад бэрхшээл тулгарах хугацаанаас хамаараад, энэ үе шатанд дараагийн үе шатанд хэрэглэгчид, тэдний хэрэгцээ, болон тодорхой бүтээгдэхүүн өсөлт хөгжлийн үндэс болох асуудлыг сайжруулах талаарх хамгийн боломжит ойлголт буюу хэрэглэгдэх тохиромжтой хэмжээний мэдээлэл цуглардаг. • Сургалтын 1 дэх өдөрт бид ямар хүрээнд, ямар ойлголт авсан бэ? Дахин сэргээн санаж

товч ярилцацгаая. 2. Асуудлыг тодорхойлох Тодорхойлох үе шатын үеэр, та Ойлгох үе шатанд өөрийн бүтээсэн болон цуглуулсан

мэдээллээ нэгтгэнэ. Энэ үе шатанд та өөрийн судалгаагаа задлан шинжлэх мөн та болон танай багийнхны тодорхойлоогүй санаа болох гол асуудлыг олохын тулд нэгтгэнэ. Та хүнлэг зан чанар дээр тулгуурлан асуудлыг мэдээлэл шиг авч үзэн асуудлыг тодорхойлох арга замыг хайх хэрэгтэй. Тухайлбал, “Бид зах зээл дээрх хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээ өсвөр насны охидын дунд 5 хувиар нэмэгдүүлэх хэрэгтэй” гэх өөрийн болон компанийнхаа хүсэл болон хэрэгцээ дээр тулгуурлан асуудлаа тодорхойлохын оронд “Өсвөр насны охид эрүүл чийрэг байж, өсөж хөгжин, амжилт гаргахын тулд тэжээллэг хоол хүнс хэрэглэх хэрэгтэй” гэх санаа нь илүү дээр асуудлыг тодорхойлох арга байж болно. Асуудлыг тодорхойлох үе шат нь танай багийн загвар зохион бүтээгчдийг онцлог чанар, гүйцэтгэх үүрэг, мөн тэднийг асуудлаа шийдэх боломж олгох ямар нэгэн элемент эсвэл дор хаяж хэрэглэгчдэд тулгарах энгийн асуудлуудыг дахин шийдвэрлэх боломж олгох гайхалтай санаануудыг тодорхойлоход тусална. Тодорхойлох үе шатанд дараах шат болох Төсөөлөх үе шатаа асуудлаа шийдвэрлэхэд төхөм болгох асуулт асууснаар хөгжүүлж эхэлнэ. Жишээ нь: “Бид хэрхэн өсвөр насны охидууд манай компанийн бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээг хэрэглэн өөрсдийн эрүүл мэндэд хэрэгцээтэй зүйл хийхийг хөхиүлэн дэмжих вэ?”.• Сургалтын 2 дахь өдөрт бид ямар хүрээнд, ямар ойлголт авсан бэ? Дахин сэргээн

санаж товч ярилцацгаая.

3. Санаагаа дүрслэл болгон буулгах - Загварчлан сэтгэх үйл явцын 3 дугаар үе шатанд шинэ санаа бий болгоход бэлэн байдаг. Та эхний шат болох Ойлгох үед хэрэглэгч болон тэдний хэрэгцээний талаарх бүрэн ойлголтыг авсан, харин Тодорхойлох шатанд өөрийн бүрдүүлсэн судалгаа шинжилгээг нэгтгэн дүгнэсэн, эцэст нь хүмүүст тулгарч буй гол асуудлын нөхцөл байдлыг ойлгосноор дууссан. Эдгээр үндсэн суурь ойлголттойгоор та болон танай баг хамт олон хэрэглэгчдэд тохиож болох асуудлыг тодорхойлж шийдэх шинэ шийдлийг тодорхойлохын тулд хайрцгаасаа гарч сэтгэж эхэлж чадна. Түүнчлэн асуудлыг харах өнцөгтөө өөр шинэ шийдлийг хайж чадна. Үүнд мянга мянган төсөөлөх арга техник байдаг бөгөөд энэ нь шинэ санаагаа солилцох (Brainstorming), дотроо дүр зураг үүсгэх (Brainwrite), боломжит муу санаа гаргах (Worst Possible Idea), мөн гүйлгэж харах (Scam-per) юм. Brainstorm, Worst possible idea нь түлхүү асуудлын цар хүрээг тэлэх болон чөлөөтэй сэтгэхэд байдлыг сэдэлжүүлэхэд хэрэглэдэг. Төсөөлөх үе шатны эхэнд маш

431


МОД

УЛЬ

5

олон боломжит бүх санаа, шийдлүүдийг гаргах нь чухал. Төгсгөлд нь энэхүү техникүүдээс сонгон авч өөрийн санаагаа шалгаж болно. Ингэснээр асуудлыг шийдэх эсвэл тойрч гарах хамгийн сайн аргыг олж чадна. • Сургалтын 3 дахь өдөрт бид ямар хүрээнд, ямар ойлголт авсан бэ? Дахин сэргээн

санаж товч ярилцацгаая.

4. Бүтээгдэхүүний загварыг гаргах - Дизайны баг нь бүтээгдэхүүний дотоод онцлох шинж чанарыг илэрхийлсэн эсвэл хямд үнэтэй жижгэрүүлсэн хувилбарыг гаргана. Тиймээс өмнөх шатанд үүссэн асуудлын шийдлийг олох боломжтой. Бүтээгдэхүүнийхээ загварыг гаргах үйл явцын баг дотроо, бусад байгууллага болон цөөн тооны гаднын хүмүүс туршиж болно. Энэ бол туршилтын үе шат бөгөөд эхний 3 үе шатанд тодорхойлогдсон асуудал тус бүрд аль болох оновчтой шийдлийг олоход чиглэдэг. Шийдлүүдийг анхны загвар,бүтээгдэхүүн нэг бүр, судлагдсан болон хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хөгжүүлсэн болон дахин шинэчилсэн эсвэл хэрэглэгчдийн туршлага дээр үндэслэн татгалзах гэсэн хүрээнд хийгддэг. Төгсгөлд нь дизайны баг бүтээгдэхүүнд угаас тулгардаг саад бэрхшээл болон түүнд орших асуудлуудын талаар илүү сайн ойлголтыг авна мөн түүнчлэн хэрэглэгчдийн бүтээгдэхүүнээс мэдрэх мэдрэмж, зан араншин, бодлын талаар харах өнцөг нь ойлгомжтой болно.

5. Турших - Өдөр 5 - Загвар бүтээгчид эсвэл үнэлэгчид загварчлах үе шатны турш боловсруулсан шилдэг шийдлүүдээ ашиглан бүтээгдэхүүнийг шалгадаг. Энэ бол 5 шатлалт загварын сүүлийн үе шат юм. Гэвч олон удаагийн шалгах явц, туршилтын үед гарсан үр дүнгүүдийг нэг эсвэл түүнээс олон асуудлыг дахин тодорхойлох, хэрэглэгчдийн талаарх ойлголтыг мэдээлэх, хэрэглээний нөхцөл байдал, хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж гэх эдгээр зүйлсийг ойлгохын тулд ихэвчлэн ашигладаг. Энэ үе шатанд ч гэсэн асуудлын шийдлийг үгүйсгэх, бүтээгдэхүүн болон түүний хэрэглэгчдийн талаар аль болох гүнзгий ойлголтыг бий болгохын тулд өөрчлөлт, сайжруулалтыг хийдэг.

Хэрэглэгчийн тест дээр логик дүгнэлт хийснээр нэг үе шат нь дараагийн шат руу хөтлөх шууд ба шугаман Загварчлах сэтгэлгээний үйл явцыг бид тодорхойлсон байж магадгүй юм. Гэсэн хэдий ч практик дээр үйл явцыг илүү уян хатан, шугаман бус хэлбэрээр явуулдаг. Жишээлбэл, дизайны багийн доторх өөр өөр бүлгүүд нэгээс илүү үе шатыг зэрэг явуулж болно, эсвэл дизайнерууд өөрсдийн санаа бодлыг амьдралд хэрэгжүүлэх, асуудлын шийдлийг бодитоор харах боломжийг олгохын тулд төслийн туршид мэдээлэл, эх загварыг цуглуулж болно. Түүнчлэн, туршилтын үе шатны үр дүнгээс харахад хэрэглэгчдийн талаарх зарим ойлголтууд илэрч магадгүй бөгөөд ингэснээр өөр нэг шинэ санаанууд эсвэл шинэ загвар боловсруулахад хүргэж болзошгүй юм.

432

МОДУЛЬ 5


Загварчлах сэтгэлгээг зургаар тоймлон харвал:

НӨЛӨӨЛЛИЙН АЖИЛ ХИЙХ




Алхам 1: Багууд өмнөх сургалтын үеэр гаргасан нөлөөллийн төлөвлөгөөний дагуу өөрсдийн нөөцөд тулгуурлан хийх боломжтой үйл ажиллагааг бодитоор хийнэ. Ямар үйл ажиллагаа хийхийг багууд сонгоно хэмээх тайлбар өгөх. /5 мин/

Алхам 2: Багууд үйл ажиллагааг зохион байгуулахад шаардлагатай зүйлсийг чиглүүлэгч лавлан асууж, боломжтой зүйлсээр хангаж ажиллана. /5 мин/

433


МОД

УЛЬ

5

Алхам 3: Багуудад аюулгүй байдлаар ажиллах ёстой тул хийх үйл ажиллагааг хоорондоо ярилцаж, чиглүүлэгчтэй зөвлөлдөнө. /20 мин/

Алхам 4: Багуудад үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх 60 минутын хугацааг олгоно.

Алхам 5: Багууд подкаст, бичлэг, постер, мэдээ, хийж болно.

НӨЛӨӨЛЛИЙН АЖЛЫН ТАНИЛЦУУЛГА ХИЙХ ДАСГАЛ




Алхам 1: Чиглүүлэгч нийт багуудын тооноос хамааран 30 минутыг багуудад тэнцүү байдлаар хуваарилна.

Алхам 2: Багууд өөрсдийн танилцуулгыг хугацаандаа багтан ямар ч байлаар танилцуулах боломжтой. /30 мин /

ПАНЕЛ ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ




Бэлтгэх зүйлс• Оролцогчдыг панел хэлэлцүүлэгт тайзан дээр сууж

буй мэтээр суулгах сандал, бэлдсэн байх


Алхам 1: Зохион байгуулах зааварчилгаа өгөх- Чиглүүлэгч нийт оролцогчдыг 3 багт хуваана. Үйл ажиллагааны чиглүүлэг өгнө. Баг тус бүрд хуваагдсан оролцогчид панел хэлэлцүүлэгт оролцоно. Багууд өгөгдсөн сэдвийн дагуу санаа бодлоо хуваалцаж хэлэлцэнэ. Багууд 20 минут ярилцаж, 5 минутад бусад оролцогчид асуулт асууна. 1 дүгээр баг “Үе тэнгийн дээрэлхэл дарамтын асуудал, түүнийг таслан зогсоох арга зам”, 2 дугаар баг “Оюутан, сурагчдын чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэх нөхцөл байдал, түүнийг сайжруулах шийдэл”, 3 дугаар баг “Багш, ажилтнууд сургуулийн зүгээс ирдэг дарамт, түүнийг шийдэх арга зам” сэдвээр ярилцана. (5 мин)

434

МОДУЛЬ 5


Алхам 2: Багуудад хуваарилагдсан гишүүд бэлдсэн сандал дээр тайзны урд суун хэлэлцэнэ. Баг тус бүр 20 минут хэлэлцэнэ. 5 минут асуулт, хариулт (75 мин)

Алхам 3: Чиглүүлэгч дасгалыг дүгнэн, дараагийн хэсэгт шилжинэ. (10 мин)

СУРГАЛТАД ОРОЛЦОГЧИД ЦААШИД ХИЙХ ЗҮЙЛСИЙНХЭЭ ТАЛААР ЯРИЛЦАХ




СУРГАЛТАД ОРОЛЦОГЧ БАГУУД ЦААШИД ЮУ ХИЙХ ВЭ?

Идэвхтэй оролцоо сайтай байх нь нийгмийн, эдийн засгийн болон улс төрийн чиглэлд эерэг өөрчлөлт, дэвшлийг хийж чаддаг. Тиймээс өөрт хамаатай аливаа асуудлыг тодорхойлоход оролцох, өөрт хэрэгцээтэй тусламж үйлчилгээг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, амьдралын тав тухтай орчныг бүрдүүлэхэд гар бие оролцох, өөрийн амьдралд нөлөөлж буй аливаа асуудлаар бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргахад нөлөөлөх хэрэгтэй. Оролцоо гэдэг нь хүлээж суух бус, аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд дуу хоолойгоо илэрхийлэх, санаа бодлоо хүргэх, хяналт тавих, нөлөөлөх үйл ажиллагаа юм.

Оролцоо - Иргэний хувьд эрх мэдлээ тэлэх, нөлөөллийн хүрээгээ өргөжүүлэх үйл явц, оролцоо нь ардчилсан нийгмийн мөн чанар, үнэт зүйл, хууль зүйн утгаараа хүний эрх мөн бөгөөд иргэдийг хүчирхэгжүүлэх, засаглалыг сайжруулах, хөгжлийг хүн бүрийн амьдралд бодитой авчрах гол хөдөлгүүр юм. Иргэд, тэдний төлөөлөл төрийн бодлогын асуудлыг тодорхойлох, бодлогын шийдлийг сонгох болон бодлогын хэрэгжилтийг хянах, үнэлэхэд оролцох замаар өөрийн/орон нутгийн/улсын хөгжилд хувь нэмрээ оруулах юм.207

Нэг хүн өөрчлөлт хийж чадна, харин хүмүүс хамтарч ажиллавал дэлхийг ч өөрчилж чадна гэсэн үзэл дээр иргэдийн үйл хэрэг үндэслэдэг. Нөлөөллийн үйл ажиллагаа явуулдаг хувь хүн, байгууллага шийдвэр гаргагчид, жирийн хүмүүсийн хооронд гүүр болж, иргэдэд олон нийтийн амьдралд оролцох, олон нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах, төр засгаас гаргах шийдвэрт саналаа тусгах бололцоог олгодог.208

Иргэдийн үр дүнтэй нөлөөлөл нь бэрхшээлийг даван туулахад нь иргэдэд туслах, төр, засгийн шийдвэр гаргах үйл явцад тэдний бодол санааг тусгахад нь чухал зэвсэг болдог.

Олон нийтийн нөлөөллийн нэг чухал зорилго нь ардчиллын үзэл санаа болох төр засаг нь нээлттэй, хариуцлага хүлээдэг байх, ойлгомжтой, ил тод шийдвэр гаргадаг зэрэг нь бодит амьдрал дээр ямар байгааг баталгаажуулахад оршиж байна. 207 Эрх мэдэл, шийдвэр гаргалт ба иргэний оролцоог зураглах нь сургалт, Х.Номингэрэл, 2020208 Ж.Чанцалдулам, “Нөлөөлөл” хичээлийн хөтөлбөр

435


МОД

УЛЬ

5

Эдгээр зургууд нь “Өглөө” төслийн хүрээнд гаргасан бүтээлүүд болно. Амар тайван, эрх чөлөөтэй, ялгаварлан гадуурхалтгүй, хүний эрхийг зөрчдөггүй, хүссэн нийгмээ, хүрээлэн буй орчноо бүтээх боломж та нарт бий. Иймд сургалтад оролцогчид цаашид хамтран юу хийх боломжтой талаарх бодит төлөвлөгөөгөө ярилцаарай.

ДҮГНЭЛТ, ХААЛТ



Шаардлагатай нөөц• Ширээ • Сандал• Зураг дарах хэрэгсэл (зургийн аппарат,

гар утас гэх мэт)• Жижиг бөмбөг

Бэлтгэх зүйлс• Сургалтын 1 дэх өдрийн хүлээлт

тодруулах хэсэгт хийсэн ажил• Гэрчилгээ бэлдсэн байх• Суудал бэлдсэн байх


Алхам 1: Сургалтад оролцогчид тойрог хэлбэртэй сууна. /5 мин/

Алхам 2: Сургалтын явцад дүрмээ биелүүлээгүй хүн гарсан эсэх, ямар нөхцөл байдлын улмаас гарах болсон, хариуцлага тооцсон эсэхээ тодруулж харилцан ярилцана. Сургалтын эхэнд тодруулсан хүлээлтээ эргэн харна. 1 дэх өдрийн хүлээлт тодруулах хэсэгт бичигдсэн зүйлсийг оролцогчдод уншиж өгнө. Сургалтын ойлголт мэдлэгийн хүлээлт, ур чадварын хүлээлтүүдэд хүрсэн эсэх, хүрч чадаагүй бол юу нөлөөлсөн болохыг тодруулж ярилцана. /5 мин/

Алхам 3: “Халуун бөмбөг” гартаа барих үйл ажиллагааг эхлүүлнэ. Энэ бөмбөгийг маш халуун гэж төсөөлөн бөмбөгийг гартаа барьж гараа түлэхгүйн тулд маш хурдан хугацаанд сургалтаас олж авсан хамгийн чухал 1 зүйлийг хэлж дараагийн хүнд бөмбөгийг дамжуулах замаар бүх оролцогчид сэтгэгдлээ илэрхийлнэ. /10 мин/

Алхам 4: Нэгдсэн зураг авхуулах үйл ажиллагаа эхэлж хамтдаа зургаа авхуулна. /5 мин/

Алхам 5: Оролцогчдод гэрчилгээ гардуулна. /15 мин/

436

МОДУЛЬ 5



Гэр хороололд байдаг гэрэлтүүлэггүй гудамжаар ганцаараа явж байсан нэгэн өсвөр насны хүү нохойд хазуулжээ. Иймд тухайн хорооны иргэд гудамжиндаа гэрэлтүүлэг тавих мөнгө цуглуулж гэрэлтүүлэг тавьж чадав.

Худал Зарим үед хүмүүс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа, нөлөөллийн үйл ажиллагааг андуурдаг. Энэ нь нөлөөллийн үйл ажиллагаа биш бөгөөд урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа юм. Яагаад гэвэл ямар нэг байдлаар хандлага зан үйл, соёл, аливаа шийдвэрийг өөрчлөөгүй байна.

Өгөгдөл

Энэхүү өгөгдөл нь нөлөөллийн ажил

мөн үү?Үнэн/Худал

Тайлбар

Иргэний нийгмийн байгууллагууд санаачлан “Хаалганы цаана” гэх артивизм өрнүүлжээ. Энэ нь УИХ-ын чуулганаар хэлэлцүүлэгдэж байсан Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийг олон нийтэд сурталчилснаар олон нийтийн дэмжлэг авч, УИХ-ын гишүүдэд захидлаар шаардлага хүргүүлэн батлуулж чадсан байна.

Үнэн Учир нь энэхүү ажил нь, асуудлыг анхаарлын төвд байлгах улмаар шийдвэр гаргагчдад нөлөөлөл хийж, шат дараалсан үйл ажиллагаануудыг зохион байгуулсаар зорьсон үр дүнгээ гаргаж чадсан байна.

Залуучуудын сонгуулийн ирцийг нэмэгдүүлэхийн тулд сонгуульд оролцох нь яагаад чухал талаарх ойлголт мэдлэгийг олгох ажил кампанит ажил зохион байгуулж залуучуудын сонгуулийн ирцийг нэмэгдүүлэв.

Үнэн Энэ нь хандлага, зан үйлд нөлөөлөх нөлөөллийн ажил мөн юм. Кампанит ажил зохион байгуулах нь нөлөөллийн ажлын нэг арга болдог.

Халиун, Ганаа хоёр ЛГБТ хүмүүсийн талаар үзэл бодлоо хуваалцан ярилцав. Ингэхдээ Халиун ЛГБТ хүмүүсийг эсэргүүцсэн байр суурьтай байсан ч Ганаа ЛГБТ хүмүүсийн талаар тайлбарласаар түүний үзэл бодолд нөлөөлж ятган үнэмшүүлэв.

Худал Энэ нь 2 хүний хоорондох яриа, хэлэлцүүлэг юм. Улмаар үүнийг нөлөөллийн ажилд тооцохгүй.

437


МОД

УЛЬ

5

Хавсралт 2

Нөлөөллийн төлөвлөгөөний хялбаршуулсан загвар

Нөлөөллийн үйл ажиллагааны нэр эсвэл сэдэв

Зорилго

Зорилт

Зорилтот бүлэг

Нөлөөллийн гол мессеж

Нөлөөлөл хийх арга зам

Нөөц тодорхойлох Санхүү:

Материаллаг нөөц:

Хүний нөөц:

Мэдээллийн нөөц:

Цаг хугацаа Үйл ажиллагаа 1:

Үйл ажиллагаа 2:

Хамтран ажиллах байгууллага, хувь хүн

Эсэргүүцэх магадлалтай бүлэг

Хяналт, үнэлгээ

ШААРДЛАГАТАЙ НӨӨЦ

• Бал, харандаа (30 ширхэг)• Хүний тоогоор бичгийн цаас (30 ширхэг)• Самбар (1 ширхэг)• Проектор (1 ширхэг)• Дэлгэц (1 ширхэг)• Ширээ • Сандал• Плип чарт цаас (1 Боодол)• Маркер (20 ширхэг)• Шаар (30 ширхэг)• Жижиг бөмбөг (1 ширхэг)• Спикер (1 ширхэг)

438

МОДУЛЬ 5


ЭХ СУРВАЛЖГадаад хэлээр;

1. Aseem-Prakash_-Mary-Kay-Gugerty-Advocacy-organizations-and-collective-action-Cambridge-University-Press-2010

2. Buldioski 2007. 3. Carden 2009, Court and Young 2003, Data and Pellini 2011, Open Society Foundations 2010,

Roebeling and de Vries 2011, Weyrauch, D´Agostino, and Richards 20114. Gender and advocacy training manual5. Gordon, Graham. 2002- Advocacy toolkit: Understanding advocacy.6. https://www.interaction-design.org/literature/article/5-stages-in-the-design-thinking-process?f

bclid=IwAR37r3AsyjmDVJO5rcJ38Hd35kvWNePEmDaXhZRbIKz45JV3veq0Kx7iT2M7. https://www.investopedia.com/terms/i/ishikawa-diagram.asp 8. International Development Research Centre 2004.9. Krastev 2000. 10. Lisa-E.-Cox_-Dennis-D.-Long_-Carolyn-J.-Tice-Introduction-to-Social-Work_-An-Advocacy-

Based-Profession-Sage-Publications-Inc-201511. Peteri 2005, Stone and Maxwell 2005. 12. Solesbury 200113. Start and Hovland 2004. 14. Start and Hovland 2004.

Монгол хэлээр;1. Амьдрах ухааны сургалтын багц модуль: Хүүхэд, залуучууд, гэр бүлийн эрх, үүрэг,

оролцоо, 20202. Ардчиллын үндэс: Эрх мэдэл, Хувийн орон зай ба нууц, Үүрэг хариуцлага, Шударга ёс,

2017 3. Б.Мөнхсоёл, Нөлөөллийн үр дүнтэй стратеги, харилцааны арга хэрэгслүүдийг

боловсруулан хүргэх нь, 20094. Бага насны хүүхдийг хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах, мэдлэг, чадвар

олгох сургалтын модуль, 20195. Ж.Чанцалдулам, нөлөөлөл хичээлийн хөтөлбөр 6. Жендэрийн үндэсний хороо, сэтгүүл №87. Нийгмийн ажил сэтгүүл, 11/2016-98. Олон нийтийг идэвхжүүлэх нь, Ж.Чанцалдулам, Гарын авлага, 20149. Социологи сэтгүүл, №1110. Үе тэнгийн чиглүүлэгчийн гарын авлага, Демокрэйзи залуусын төв11. Х. Номингэрэл, Нөлөөллийн тактик ба стратеги сургалт12. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй, Э.Цолмон, 202013. Хүүхдийн хөдөлмөрийг устгах чиглэлээр нөлөөллийн ажлын гарын авлага, 2008 он 14. Ч.Тамир, Бодлогын судалгаа сэдэвт сургалт

ИНТЕРНЕТ ЭХ СУРВАЛЖ;1. h t tp : / /d ima.mn/2020/01/14/%D1%81%D0%BE%D1%88%D0%B8%D0%B0%D

0%BB-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0-%D1%85%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%B3%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%BC%D0%BE%D-0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B4/

2. https://influencermarketinghub.com/social-media-trends/3. https://www.facebook.com/SchoolIsNotHospital4. https://www.facebook.com/uglooo5. http://ecfr.eu/content/about/