Jellema 12B Uitvoeren

JELLEMA 12B

Uitvoeren

06950564_voorwerk.indd 1 16-03-2005 12:05:30

II

omslagontwerp Marjan Gerritse, Amsterdamvormgeving binnenwerk Peter van Dongen, Amsterdamopmaak Van de Garde, Zaltbommeltekenwerk Jan van Es Design, Eindhoven; ThiemeMeulenhoff, Utrecht

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs.Voor meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen:www.thiememeulenhoff.nl

ISBN 90 06 95056 4Tweede druk, eerste oplage

ThiemeMeulenhoff, Utrecht/Zutphen, 2005

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopien, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopien uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

06950564_voorwerk.indd 2 16-03-2005 12:05:30

III

BouwprocesUitvoeren12B organisatie

06950564_voorwerk.indd 3 16-03-2005 12:05:30

IV

De serie Jellema Hogere Bouwkunde bestaat naast het inleidende deel uit drie reeksen boeken: bouwtechniek, bouwmethoden en bouwproces. Tezamen vormt de inhoud de onontbeerlijke basiskennis voor het hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs.

Ook deze vernieuwde uitgave is ontstaan vanuit de noodzakelijke interactie tussen het onderwijs enerzijds en het bedrijfsleven anderzijds. Beide sectoren leveren auteurs, maar zijn ook bereid tot het leveren van commentaar en kritiek in een voortdurende discussie tussen redactie, auteurs en het onderwijs.

De redactie:ir. M. BonebakkerAdviseur Bouwmanagement, Geesteren

ing. N. ZimmermannArchitect, Amsterdam

ir. A. van TolArchitect, Zwolle

ir. K. HofkesDocent Bouwkunde, Hogeschool INHOLLAND,Haarlem en Alkmaar

H.A.J. FlapperBouwinnovator, Amsterdam

ir. H. BrinksmaDocent Bouwkunde, Hogeschool van Utrecht,Utrecht

Auteur deel 12B:H.A.J. FlapperBouwinnovator, Amsterdam

JELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

JELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

JELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

JELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

1 Inleiding Bouwnijverheid

www.jellema-online.nl


7 Bouwmethoden Bouwmethodiek 10

Bouwproces Ontwerpen2

Bouwtechniek Onderbouw

Serieoverzicht

11 Bouwproces Contracteren8 Bouwmethoden Woningbouw3

Bouwtechniek Draagstructuur

12 Bouwproces Uitvoeren A techniek

9 Bouwmethoden Utiliteitsbouw4

Bouwtechniek Omhulling

A prestatie-eisen / daken

12 Bouwproces Uitvoeren B organisatie

4 Bouwtechniek Omhulling

B gevels

13 Bouwproces Beheren4 Bouwtechniek Omhulling

C gevelopeningen

5 Bouwtechniek Afbouw

6 Bouwtechniek Installaties

A elektrotechnisch en sanitair


B werktuigbouwkundig en gas


C liften en roltrappen

06950564_voorwerk.indd 4 16-03-2005 12:05:32

VJELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

JELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

JELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

JELL

EM

A

HO

GE

RE

BO

UW

KU

ND

E

1 Inleiding Bouwnijverheid



7 Bouwmethoden Bouwmethodiek 10

Bouwproces Ontwerpen2

Bouwtechniek Onderbouw

Serieoverzicht

11 Bouwproces Contracteren8 Bouwmethoden Woningbouw3

Bouwtechniek Draagstructuur

12 Bouwproces Uitvoeren A techniek

9 Bouwmethoden Utiliteitsbouw4

Bouwtechniek Omhulling

A prestatie-eisen / daken

12 Bouwproces Uitvoeren B organisatie

4 Bouwtechniek Omhulling

B gevels

13 Bouwproces Beheren4 Bouwtechniek Omhulling

C gevelopeningen

5 Bouwtechniek Afbouw


A elektrotechnisch en sanitair


B werktuigbouwkundig en gas


C liften en roltrappen

06950564_voorwerk.indd 5 16-03-2005 12:05:34

VI

Woord vooraf

Deel A Uitvoeren De techniek behandelt de technische aspecten van het uitvoeringsproces; het is bestemd voor alle bouwkundigen en draagt argumenten aan voor de discussie tussen ontwerpers en uitvoerders om door verbetering van het uitvoeringsproces de prijs/kwaliteitver-houding van gebouwen te verbeteren. Dit deel B Uitvoeren De organisatie is gericht op de organisatie van het uitvoerend bouwbe-drijf en draagt theorie- en praktijkgegevens aan om de kwaliteit van de bouwplaats als tijdelijk bouwconstructiebedrijf te verbeteren. Beide delen zijn als zelfstandige eenheid in het kennisoverdrachtproces te beschouwen; elk deel heeft dus een eigen hoofdstuknummering. De bouwplaats is een tijdelijk bouwconstructie-bedrijf met materieel, personeel en management dat in staat moet zijn een bouwwerk te produ-ceren. Voor elk bouwwerk moet steeds weer een tijdelijk constructiebedrijf ontworpen en inge-richt worden, afgestemd op de specieke om-standigheden van die bouwplaats en dat bouw-werk. Voor het realiseren van elk bouwwerk is een tijdelijke projectorganisatie nodig die in staat is het bouwproces op gang te zetten en zodanig te beheersen dat het project met een positief resultaat kan worden opgeleverd.De bouwplaats moet een aantal functies goed kunnen vervullen:

de benodigde bouwmaterialen moeten bij leveranciers besteld worden en op het juiste mo-ment naar de bouwplaats worden aangevoerd en daar opgeslagen. Door de verschuiving van eenvoudige bulkmaterialen naar complexe pre-fab elementen wordt het bestellen moeilijker en de levertijd langer, de benodigde opslagruimte groter terwijl de ruimte op de bouwplaats steeds kleiner wordt. Dit is de distributiefunctie van de bouwplaats;

vanaf de bouwplaats moeten de aangevoerde materialen en elementen naar de plaats in het bouwwerk worden gebracht. Door de grote ver-scheidenheid aan volume en gewicht van de te transporteren materialen zijn er geen universele transportmiddelen die economisch rendabel en in staat zijn om alle materialen te transporteren. Voor elke bouwplaats en voor elk bouwwerk zullen afhankelijk van de omstandigheden de

juiste transportmiddelen moeten worden geko-zen. Dit is de transportfunctie van de bouw-plaats;

prefabriceren van bouwelementen lijkt de oplossing voor het verlagen van de bouwkos-ten en het verkorten van de bouwtijd. Maar als de voor een bouwwerk benodigde elementen bij een groot aantal verschillende producenten moeten worden besteld, dan zullen vertragingen bij de producenten negatieve invloed hebben op de bouwtijd en zullen afstemproblemen tussen producenten negatieve invloed hebben op de bouwkosten. Dit is de assemblagefunctie van de bouwplaats;

bouwen blijft mensenwerk, want door de hoge investeringskosten van robotisering zal dit beperkt blijven tot die werkzaamheden die niet meer door mensen gedaan mogen worden. Op de bouwplaats zijn voorzieningen nodig om de veiligheid van het bouwplaatspersoneel te kunnen verbeteren en maatregelen om te voor-komen dat de gezondheid van het bouwplaats-personeel wordt aangetast. Voor elk groot bouw-werk moet een veiligheids- en gezondheidsplan gemaakt worden. Daarin moeten de arborisicos worden genventariseerd en maatregelen aan-gegeven om de risicos te beperken. Dit is de arbeidsfunctie van de bouwplaats.

Het management moet een aantal aspecten goed kunnen beheersen:

bestek en tekening zijn basis voor het maken van een bouwwerk. Maar dat is niet voldoende om een bouwwerk te kunnen uitvoeren. De adviseurs van de opdrachtgevers moeten aanvul-lende productietekeningen maken voor de te prefabriceren elementen en uitvoeringstekenin-gen als uitwerking van de bestektekening voor de uitvoering. De opdrachtgever moet aanvul-lend beslissingen nemen over zaken die in het bestek niet eenduidig zijn vastgelegd. Daarnaast zijn er opdrachtgevers die tijdens de uitvoering materialen, constructies en indelingen willen wij-zigen. Het beheersen van de projectinformatie is van belang voor het resultaat van het project;

op basis van bestek en tekening verplicht de aannemer zich om het project voor een bepaald bedrag uit te voeren. De aannemer maakt een

06950564_voorwerk.indd 6 16-03-2005 12:05:36

VII

inschrijfbegroting op basis van het Stabu-bestek om het werk te kunnen aannemen, maar om het werk te kunnen uitvoeren heeft hij een begroting nodig die afgestemd is op de uitvoering. Tijdens het uitvoeringsproces zal de uitvoerder voortdu-rend moeten toetsen of de gemaakte kosten in overeenstemming zijn met het beschikbare bud-get, om tijdig maatregelen te kunnen nemen. Het beheersen van de bouwkosten is van belang voor het resultaat van het project;

voor het berekenen van de optimale bouwtijd moet een productieschema gemaakt worden, waarin per productiedeel is aangegeven wat het optimale productietempo is. Naar de opdracht-gever toe wordt dat tijdschema vertaald in een contractschema waarin de hoofdlijnen van het uitvoeringsproces zijn weergegeven en getoetst kunnen worden. Naar het bouwplaatspersoneel wordt het tijdschema vertaald in ploegtaken, zodat iedereen tijdig weet wat van hem wordt verwacht. Het beheersen van de bouwtijd is van belang voor het resultaat van het project;

in het bestek wordt aangegeven wat de kwa-liteit van het bouwwerk bij oplevering moet zijn. Om de grootst mogelijke zekerheid te hebben dat het bouwwerk bij oplevering aan de ge-vraagde kwaliteit zal voldoen, is een kwaliteits-plan nodig waarin op basis van de risicos tijdens het uitvoeringsproces kwaliteitskeuringen nodig zijn om zonodig tijdig maatregelen te kunnen nemen. Het beheersen van de kwaliteit is van belang voor het resultaat van het project;

voor het uitvoeren van een bouwwerk moet op de bouwplaats een tijdelijk bouwconstruc-tiebedrijf ingericht worden. Daarvoor moet een organisatie opgezet en bemand worden, die aan de fase van het uitvoeringsproces moet worden aangepast. Het beheersen van de organisatie is van belang voor het resultaat van het project.

De auteur, mei 2005

06950564_voorwerk.indd 7 16-03-2005 12:05:36

VIII

06950564_voorwerk.indd 8 16-03-2005 12:05:36

IX

Inhoud1 Organisatie uitvoeringsproces 1Inleiding 21.1 Juridische begrenzing uitvoeringsproces 31.2 Uitvoerend bouwbedrijf 31.2.1 Technische staf 41.2.2 Administratieve staf 41.2.3 Uitvoeringsgroep 41.3 Bouwplaats als tijdelijk bouwconstructiebedrijf 51.4 Aspecten voor projectbeheersing 6Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 7

2 Bouwplaats: tijdelijk bouwconstructiebedrijf 9Inleiding 102.1 Tijdelijke bouwplaatsen en projectmatige productie 102.2 Gevolgen afnemende projectgrootte 112.2.1 Samenstelling bouwkosten 132.2.2 Invloed projectgrootte op bestekkosten 142.2.3 Invloed projectgrootte op uitvoeringskosten 152.2.4 Invloed projectgrootte op bedrijfskosten 172.3 Verlaging uitvoeringskosten 182.3.1 Gevolgen verlaging uitvoeringskosten 192.3.2 Optimaliseren uitvoeringskosten 192.4 Verkorten bouwtijd 192.6 Samenvatting 22Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 22

3 Distributiefunctie bouwplaats 23Inleiding 243.1 Toenemende distributieproblemen 243.1.1 Ontwikkeling prefabricage 263.1.2 Effect prefab op distributie 273.2 Bouwplaats als distributiecentrum 273.2.1 Principe distributiecentrum 273.2.2 Distributiefuncties op bouwplaats 293.2.3 Aanvoer materialen naar bouwplaats 293.2.4 Aanvoer voor verschillende bedrijven 303.2.5 Opslag voor verschillende bedrijven 313.2.6 Materiaal verzamelen vanuit opslag 313.3 Verbeteren kwaliteit distributiesysteem bouwmaterialen 313.3.1 Levering door bouwhandel 323.3.2 Levering af fabriek 323.3.3 Voorbereidingstijd tot eerste levering 32

3.3.4 Tabel voor volle vrachten 333.3.5 Afroepen en bestellen 333.3.6 Verbeteren kwaliteit informatie 343.4 Beheersen opslagruimte 383.4.1 Zonering opslagcapaciteit 383.5 Beheersen distributie bouwplaats 403.5.1 Informatie over distributiestromen 403.5.2 Berekenen opslagcapaciteit 403.5.3 Verbeteren betrouwbaarheid aanvoer 413.5.4 Berekenen opslagcapaciteit 423.5.5 Beheersing aanvoer materialen 423.6 Just In Time-leveringen 423.7 Beheersen afvoer bouwafval 453.7.1 Bouwafval veroorzaakt distributieprobleem 463.7.2 Verzamelen op bouwplaats 463.7.3 Gescheiden houden op bouwplaats 473.7.4 Klein (gevaarlijk) afval 483.7.5 Verminderen hoeveelheid bouwafval 49Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 49

4 Transportfunctie bouwplaats 51Inleiding 524.1 Ontwikkeling transportketen baksteen 524.1.1 Mechanisering wegtransport 534.1.2 Verkleinen transporteenheden 544.1.3 Verbeteren steenverwerking 554.1.4 Verbeteren steentransport 564.1.5 Industrile steenverwerking 574.2 Transport kleinschalige woningbouw 574.2.1 Kruiwagen en bouwlift 574.2.2 Materiaalgerichte transportsystemen 584.2.3 Onbemande permanente bouwkraan 594.2.4 Kostenvergelijking transportsystemen 604.3 Kiezen bouwkraan 634.3.1 Verschillende kraanprincipes 634.3.2 Bouwkraan permanent of tijdelijk 664.3.3 Rijden met bouwkraan 684.3.4 Verhouding hijsvermogen en kosten bouwkraan 684.3.5 Termen capaciteit bouwkraan 704.3.6 Berekenen netto- en bruto-kraantijden 714.4 Transport seriematige woningbouw 744.4.1 Transport stapelbouw 754.4.2 Transport gietbouw 774.4.3 Transport montagebouw 784.5 Transport utiliteitsbouw 794.5.1 Transport in situ betonskelet 79

06950564_voorwerk.indd 9 16-03-2005 12:05:36

X4.5.2 Transport prefab-betonskelet 804.6 Transport brede of hoge utiliteitsbouw 814.6.1 Transport brede gebouwen 824.6.2 Transport hoge gebouwen 854.7 Pomptransportsysteem 874.8 Pallettransportsysteem 874.8.1 Pallettransportmiddelen 884.8.2 Transportketen met pallets 904.8.3 Langwerpige materialen op pallets 924.9 Containertransportsysteem 924.9.1 Transporteren containers 934.9.2 Verticaal transport containers 93Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 95

5 Assemblagefunctie bouwplaats 97Inleiding 985.1 Van aanpasbouw naar assemblagebouw 985.1.1 Aanpasbouw 985.1.2 Montagebouw 995.1.3 Assemblagebouw 995.2 Van grondstof tot projectelement 1005.2.1 Grondstof 1005.2.2 Bouwmateriaal 1005.2.3 Bouwproduct 1005.2.4 Bouwelement 1015.2.5 Projectelement 1015.2.6 Standaardisatie 1025.3 Montagebouw prefab-betonskelet, montagebouw 1025.3.1 Productie- versus montagevorm 1025.3.2 Productievorm versus montage-gewicht 1035.3.3 Productie- versus montagevolgorde 1045.3.4 Elementontwerp versus elementproductie 1085.3.5 Voorbereidingsproces prefab-betonconstructies 1095.3.6 Verbeteren tekensysteem 1105.3.7 Verbetering maatkwaliteit 1125.4 Assemblage prefab-betongevelconstructie 1145.5 Assemblage prefab-staalskelet 1155.5.1 Afstemproblemen tussen participanten 1165.5.2 Oplossen externe bouwknopen 1165.6 Assemblage gevelkozijnen 1185.7 Assemblage scheidingswanden 1195.7.1 Prefabricage door verschillende producenten 119

5.7.2 Traditionele kozijnen met stompe deuren 1195.7.3 Assemblage deur in kozijn 1205.7.4 Assemblage kozijn in wand 1205.7.5 Assemblage prefab-wandelementen 121Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 122

6 Arbeidsfunctie bouwplaats 123Inleiding 1246.1 Economische aspect factor arbeid 1246.1.1 Ontwikkelingen arbeidsmarkt 1246.2 Wetgeving arbeidsomstandigheden 1256.2.1 Arbowetgeving 1256.2.2 Indeling Arbobesluit 1256.3 Veiligheids- en gezondheidsplan 1276.3.1 V en G-plan in ontwerpfase 1276.3.2 V en G-plan in uitvoeringsfase 1286.4 V en G-plan maken 1296.4.1 Doelstelling V en G-plan 1296.4.2 Beschrijving bouwwerk 1296.4.3 Beschrijving projectorganisatie 1296.4.4 Bedrijfshulpverlening 1296.4.5 Calamiteitenplan 1296.4.6 Bouwplaatslocatietekening 1306.4.7 Organisatie overlegstructuur 1306.5 V en G-plan: arborisicos 1306.5.1 Stap 1: verdeel bouwwerk in productiefasen 1316.5.2 Stap 2: verdeel elke fase in productiedelen 1316.5.3 Stap 3: speciceer arbosituatie 1316.5.4 Stap 4: selecteer voorkomende risicogroep 1316.5.5 Stap 5: benoem per groep arborisicos 1326.5.6 Stap 6: evalueer risicos per risicogroep 1336.6 V en G-plan: arbomaatregelen 1346.6.1 Stap 7: kies niveau maatregel 1356.6.2 Stap 8: beschrijf te nemen maatregel 1376.6.3 Stap 9: evalueer genomen maatregelen 1376.7 V en G-plan: arbo-instructies 1386.7.1 Stap 10: kies ploegen bij maatregel 1386.7.2 Stap 11: vertaal arbomaatregel in ploeginstructies 1396.7.3 Stap 12: controleer uitvoering instructie 139

06950564_voorwerk.indd 10 16-03-2005 12:05:37

XI

7 Managementfunctie bouwplaats 141Inleiding 1427.1 Proel bouwplaatsmanager 1427.1.1 Formele rollen 1427.1.2 Informatieve rollen 1427.1.3 Besluitvormende rollen 1427.2 Bedrijfs- versus projectmanagement 1437.2.1 Bedrijfsmanagement 1437.2.2 Projectmanagement 1437.2.3 Bouwplaatsmanagement 1437.2.4 Begrenzing bouwplaatsmanagement 1437.3 Sturen uitvoeringsproces 1447.3.1 Opbouwen sturingsinformatie 1457.4 Vijf beheersaspecten 1467.4.1 Toelichting beheersaspecten 1467.4.2 Prioriteit tussen beheersaspecten 1477.5 Uitwerking beheersaspecten 1497.6 Informatiestructuur voor beheersen 1497.6.1 Decomponeren versus aggregeren 1507.7 Decomponeren woningbouwproject 1507.7.1 Decomponeren projecten proces-informatie 1517.7.2 Integraal informatiesysteem 1527.8 Decomponeren utiliteitsbouwproject 1527.8.1 Decomponeren project (gebouw) 1547.8.2 Decomponeren proces (uitvoering) 1557.9 Samenvatting decomponeren informatie 1567.10 Notatie factor tijd 156Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 157

8 Beheersen projectinformatie 159Inleiding 1608.1 Inventariseren projectgegevens 1608.1.1 Bestek en tekeningen 1608.1.2 Uitwerking bestek en tekening 1628.1.3 Wijzigen projectinformatie 1638.2 Risicoanalyse projectinformatie 1638.3 Vaststellen beheersniveau 1648.3.1 Laissez faire 1648.3.2 Tekeningenlijst met datum denitief 1648.3.3 Plannen tekenproces 1658.3.4 Bijsturen tekenproces 1668.4 Opzetten tekeningenprocedure 1668.4.1 Tekeningenprocedure met peildata 1678.4.2 Activiteiten gekoppeld aan statusverandering 1678.4.3 Principe procedureschema tekeningen 1678.4.4 Peildatum status en tijdsduur 169

8.4.5 Procedures per materiaalgroep 1698.5 Plannen peildata uitvoeringstekeningen 1718.6 Registreren voortgang 1738.7 Afwijkingen rapporteren 1738.8 Actielijst voor bijsturen afwijkingen 1748.8.1 Opstellen actielijsten 1758.9 Samenvatting beheersen projectinformatie 175Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 176

9 Beheersen bouwkosten 177Inleiding 1789.1 Ontwerpbegroting 1789.2 Inschrijfbegroting 1799.2.1 Stabu-besteksystematiek 1809.2.2 Proces van calculeren 1809.2.3 Begroting in calculatiedelen 1829.2.4 Samenstelling inschrijfbegroting 1839.3 Uitvoeringsbegroting 1849.3.1 Bij grote projecten in deelbegrotingen 1859.3.2 Project decomponeren in productiedelen 1859.3.3 Van inschrijvings- naar uitvoerings-begroting 1869.4 Risicoanalyse voor bouwkosten 1879.4.1 Risicoanalyse maken 1889.4.2 Samenvatting risicoanalyse 1889.5 Bepalen gewenste beheersniveau 1909.5.1 Beheersniveau laissez-faire 1909.5.2 Beheersniveau per kostensoort 1909.5.3 Beheersniveau per kostensoort op onderdelen 1919.5.4 Beheersniveau per productiedeel per kostensoort 1969.5.5 Stappenplan voor beheersingsproces 1989.6 Rekenmodel voor bepalen resultaten 1999.6.1 Rekenmodel voor resultaatberekening 1999.6.2 Deelresultaat en bijsturen eindresultaat 2009.6.4 Beginresultaten afzonderen van deelresultaat 2009.7 Beheersen manuren 2019.7.1 Inventariseren manuren 2029.7.2 Budgetteren in vakploegen 2029.7.3 Registreren productie 2049.7.4 Registreren bestede manuren 2059.7.5 Rapporteren resultaten per ploegtaak 2069.7.6 Rapporteren resultaten per productiedeel 207

06950564_voorwerk.indd 11 16-03-2005 12:05:37

XII

9.8 Beheersen materiaalkosten 2079.8.1 Inventariseren begrotingsgegevens 2079.8.2 Budgetteren materiaalkosten 2099.8.3 Registreren productie materialen 2109.8.4 Registreren geboekte materiaalkosten 2119.8.5 Rapporteren resultaten hoeveelheid primair materiaal 2119.8.6 Rapporteren resultaten kosten per materi-aal per productiedeel 2129.9 Beheersen onderaannemingskosten 2129.9.1 Inventariseren onderaannemings- contracten 2129.9.2 Budgetteren onderaannemers 2149.9.3 Registreren productie onderaannemers 2149.9.4 Rapporteren resultaten 2159.10 Beheersen specieke uitvoeringskosten 2159.10.1 Inventariseren materieelkosten 2159.10.2 Registreren tijdgebonden materieel-inzet 2179.10.3 Registreren geboekte materieel-kosten 2179.10.4 Rapporteren resultaten per materieelsoort 2179.11 Beheersen bouwplaatsexploitatiekosten 2189.11.1 Inventariseren bouwplaatskosten 2189.11.2 Begroten bouwplaatskosten met kengetallen 2189.11.3 Budgetteren uitvoeringskosten 2199.11.4 Registreren productie en deelbudget 2199.11.5 Rapporteren resultaten per onderdeel 2219.11.6 Rapporteren resultaten per functie 2229.12 Verzamelblad resultaten bouwkosten 2229.12.1 Eindresultaat extrapoleren en corrigeren 2229.13 Plannen en beheersen termijnbetalingen 222Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 225

10 Beheersen bouwtijd 227Inleiding 22810.1 Stappenplan voor beheersen bouwtijd 22810.1.1 Randvoorwaarden met betrekking tot bouwtijd 22810.1.2 Analyseren bouwtijdrisicos 22910.1.3 Vaststellen beheersniveau bouwtijd 22910.1.4 Opzetten samenhangend planningsysteem 230

10.1.5 Bewaken voortgang 23010.2 Bouwtijdberekening 23010.2.1 Bouwtijdberekening voor vijftig woningen 23110.2.2 Begrippen en gegevens voor rekenmodel 23110.2.3 Onderzoek naar bouwtijdverkorting 23210.3 Productieschema 23210.3.1 Procesanalyse voor productieschema 23210.3.2 Tijdschaal in productieschema 23310.3.3 Productieschema maken 23410.3.4 Plannen voorbereidende activiteiten 23510.3.5 Rapporteren afwijkingen in bouwtijd 23510.4 Contractschema 23710.4.1 Contractschema als samenvatting productieschema 23810.4.2 Contractschema in mijlpalen 23810.4.3 Rapporteren afwijkingen 24010.4.4 Tekeningen koppelen aan mijlpalen 24010.4.5 Risicoanalyse mijlpalen kritieke pad 24110.5 Ploegenschema 24210.5.1 Planperiode ploegenschema 24410.5.2 Kwaliteitseisen ploegenschema 24410.5.3 Rapporteren en bijsturen 245

11 Beheersen kwaliteit 247Inleiding 24811.1 Inventariseren kwaliteitsaspecten 24811.1.1 Bestekkwaliteit 24811.1.2 Kwaliteitsverklaringen 24911.1.3 Verantwoordelijkheid voor kwaliteitscontrole 25011.2 Risicoanalyse voor waarborgen bestekkwaliteit 25011.2.1 Vaststellen beheersniveau bestekkwaliteit 25011.3 Projectkwaliteitsplan 25111.4 Keuringsplannen 25111.5 Kwaliteitsspecicatie 25311.6 Uitvoeren keuringen 25411.6.1 Rapporteren afwijkingen 254Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 257

12 Beheersen bouwplaatsorganisatie 259Inleiding 26012.1 Organisatie uitvoerend bouwbedrijf 26012.1.1 Projectgrootte 26112.1.2 Vakploegen 26212.2 Functies in bouwplaatsleiding 26212.2.1 Projectleider 263

06950564_voorwerk.indd 12 16-03-2005 12:05:38

XIII

12.2.2 Uitvoerder 26412.2.3 Werkvoorbereider 26412.2.4 Ondersteunende functies 26512.3 Organisatieschemas voor verschillende projecten 26712.3.1 Kleine projecten 26712.3.2 Middelgrote projecten 26712.3.2 Grote projecten 26812.3.4 Taakverdeling bouwplaatsleiding 26912.4 Ontwikkelingen in bouwplaatsmanagement 26912.4.1 Bouwplaatsmanager 27112.4.2 Zelfsturende productieteams 27112.4.3 Verandering in organisatieschema 27212.5 Vergaderen op bouwplaats 27312.5.1 Ontwerpen vergaderstructuur 27312.5.2 Cordinatievergadering 27312.5.3 Uitvoeringsvergadering 27412.5.4 Contractvergadering 275

13 Integrale projectbeheersing 277Inleiding 27813.1 Samenhang tussen beheersaspecten 27913.1.1 Beheersen projectinformatie 27913.1.2 Beheersen bouwkosten 27913.1.3 Beheersen bouwtijd 28013.1.4 Beheersen bestekkwaliteit 28013.1.5 Beheersen bouwplaatsorganisatie 28013.2 Naar integrale projectbeheersing 28013.2.1 Sturingsinformatie voor project-beheersing 28113.2.2 Bestaande functiegerichte bouwplaatsautomatisering 28313.3 Informatiestructuur voor integraal bouwplaatsmanagement 28413.3.1 Afwijkingsrapport per uitvoeringsfase 28413.3.2 Inzoomen op beheersaspect bouwkosten 28513.3.3 Maatregelen om resultaat bij te sturen 28913.3.4 Resultaat maatregelen en bijsturen 29013.3.5 Functioneel gebruik beheersgerichte pakketten 290

Register 293

06950564_voorwerk.indd 13 16-03-2005 12:05:38

XIV

06950564_voorwerk.indd 14 16-03-2005 12:05:38

1Organisatie uitvoeringsprocesH. A. J. Flapper

Als een gebouw is ontworpen en het ontwerp in een bestek met bestektekeningen is vastgelegd, kan het project worden aanbesteed. Het uitvoerend bouwbedrijf maakt op basis van het bestek een inschrijfbegroting. Bij de aanbesteding blijkt welk bouwbedrijf voor het laagste bedrag heeft ingeschreven. De opdrachtgever kent dan de aanneemsom en verstrekt de opdracht tot bouwen. Het uitvoerings-proces van opdracht tot oplevering wordt in dit boek beschreven. De bouwplaats moet worden ingericht tot een tijdelijk bouwconstruc-tiebedrijf om op de locatie een bouwwerk te kunnen produceren. Daarvoor is een hele organisatie nodig. Hoe kan dat zo doelmatig mogelijk?

06950564_h01.indd 1 16-03-2005 12:32:10

2

Inleiding

In de bouwnijverheid ontwerpen de bureaus de gebouwen. Daarna is er een uitvoerend bouwbe-drijf nodig om het bouwproject ook werkelijk te realiseren. Het werkelijke bouwen is een belang-rijke fase in het totale bouwproces, zoals dat in NEN 2574 Tekeningen in de bouw Indeling van gegevens op tekeningen voor gebouwen is gede-nieerd, guur 1.1.

Figuur 1.1 Fasering bouwproces volgens NEN 2574

De input van het uitvoeringsproces is de bouw-opdracht, guur 1.2. Daarin staat dat de op-drachtgever en het bouwbedrijf zijn overeen-gekomen dat het bouwwerk, zoals beschreven in het bestek, voor een bepaalde aanneemsom wordt gebouwd. De output van het uitvoerings-proces is de oplevering, wanneer de opdrachtge-ver het werk goedkeurt en daarmee de verant-

Figuur 1.2 Begrenzing uitvoeringsproces

woordelijkheid voor het gebouw overneemt van het bouwbedrijf.

Het uitvoeringsproces bevat drie fasen:1 werkvoorbereiding;2 uitvoering;3 oplevering.

1 WerkvoorbereidingDe architect moet de bouwkundige bestekte-keningen uitwerken tot werktekeningen waar-mee het bouwbedrijf de bouwconstructies kan maken. De constructeur moet de constructieve bestektekeningen uitwerken in vormen wape-ningstekeningen.

De directie van het bouwbedrijf benoemt een bouwplaatsmanager die gemachtigd is het bouwwerk uit te voeren. Bij een klein bouw-werk start de bouwplaatsmanager de voor-bereiding zelf, maar bij een groter bouwwerk stelt hij uit de beschikbare mensen van het bouwbedrijf een managementteam samen om het uitvoeringsproces voor te bereiden.

De werkvoorbereiding bestaat uit de volgende taken:

inrichten bouwplaats; bestellen materialen; contracteren onderaannemers; aantrekken bouwvakpersoneel.

2 UitvoeringHet organiseren van een tijdelijk bedrijf op de bouwplaats om het bouwwerk uit te voeren, is de belangrijkste fase van het bouwproces. De opdracht is om het bouwwerk conform bestek en tekening binnen de gestelde bouwtijd en bin-

06950564_h01.indd 2 16-03-2005 12:32:12

1 ORGANISATIE UITVOERINGSPROCES 3

bepaalde in par. 9, is of geacht wordt te zijn goedgekeurd. De dag, waarop het werk is of geacht wordt te zijn goedgekeurd, geldt als dag waarop het werk als opgeleverd wordt beschouwd.

Onderhoudstermijn: indien in het bestek een onderhoudstermijn is voorgeschreven, gaat deze termijn in onmiddellijk na de dag waarop het werk als opgeleverd wordt beschouwd. De aannemer is gehouden gebreken, welke in de onderhoudstermijn aan de dag treden, te herstellen, met uitzondering echter van die, waarvoor de opdrachtgever de verantwoorde-lijkheid draagt of waarvoor hij aansprakelijk is.

De totale uitvoeringsfase wordt nu begrensd door drie peildata: bouwopdracht, aanvang bouw en oplevering. Volgens de UAV 89 wordt als datum van aanvang aangemerkt de vijfde werkdag na de datum van bouwopdracht. Dat betekent dat de tijdsduur van de werkvoorbe-reiding van de onderbouw maar vijf werkdagen lang is. Voor bijna alle bouwwerken is dit veel te kort en wordt in de bouwopdracht meestal een datum van aanvang vastgelegd die later ligt dan de vijf werkdagen van de UAV 89. Een ander aspect is dat de werkvoorbereiding niet gereed hoeft te zijn bij de datum van aanvang omdat de werkvoorbereiding gefaseerd aan de uitvoering kan gebeuren.

1.2 Uitvoerend bouwbedrijf

De kerntaak van een uitvoerend bouwbedrijf is het aannemen en uitvoeren en opleveren van bouwwerken met als doelstelling het bouwwerk tegen lagere kosten te bouwen dan de beschik-bare aanneemsom. Het uitvoerend bouwbedrijf is zelf een permanente bedrijfsorganisatie met een beleid gericht op continuteit en rendement op lange termijn. Dat betekent voor de continu-iteit: het aannemen van voldoende bouwwerken om aan de geplande jaaromzet te komen. Dat betekent voor het rendement: alleen bouwwer-ken aannemen met voldoende winstpotentie. De beleidsdoelstellingen continuteit en rendement kunnen met elkaar in conict komen.

nen de aanneemsom te realiseren. In dit boek wordt het organiseren van de uitvoering uitvoe-rig behandeld.

3 OpleveringAls het bouwwerk gereed is, moet de opdracht-gever het resultaat goedkeuren. De goedkeuring wordt vastgelegd in het proces-verbaal van oplevering. Na de ondertekening wordt het bouwwerk door de aannemer overgedragen aan de opdrachtgever.

1.1 Juridische begrenzing uitvoeringsproces

Juridisch is de input en de output van de uit-voeringsfase vastgelegd in de Uniforme Admi-nistratieve voorwaarden voor de uitvoering van werken (UAV 89).

Termen en definities: UAV 89Bestek: de beschrijving van het werk, de daar-bij behorende tekeningen, de voor het werk geldende voorwaarden, de nota van inlichtin-gen en het proces-verbaal van aanwijzing.

De aanneemsom: het bedrag, waarvoor de aannemer zich heeft verbonden het werk tot stand te brengen, de omzetbelasting daarin niet inbegrepen.

De overeenkomst: (bouwcontract) de tussen opdrachtgever en aannemer tot stand geko-men overeenkomst van aanneming van werk.

Datum van aanvang: als datum van aanvang zal worden aangemerkt de vijfde werkdag na de dag waarop de aannemer het werk is opgedragen.

Uitvoeringsduur: (bouwtijd) de termijn, bin-nen welke het werk moet worden opgeleverd, wordt in het bestek uitgedrukt: hetzij in een aantal werkbare werkdagen, hetzij in een aan-tal kalenderdagen, -weken of -maanden, hetzij door een bepaalde dag te noemen.

Oplevering: het werk wordt als opgeleverd beschouwd, indien het, overeenkomstig het

06950564_h01.indd 3 16-03-2005 12:32:12

4

Voor het instandhouden van de permanente bedrijfsorganisatie moet elk jaar een vast bedrag aan algemene bedrijfskosten door de bouwwer-ken worden opgebracht. Als een bouwbedrijf te weinig bouwwerken in uitvoering heeft, is de opbrengst voor de algemene bedrijfskosten te laag. Dat dwingt het bouwbedrijf meer werken aan te nemen. Als in een regio te weinig wordt gebouwd, is de concurrentie bij aanbestedingen groot. De directie van een bouwbedrijf staat dan voor het dilemma:

te weinig bouwwerken betekent te weinig omzet, onderbezetting personeel en te lage op-brengst voor algemene bedrijfskosten;

bij aanbestedingen bouwwerken aan te nemen beneden kostprijs om onderbezetting te voorkomen en opbrengst voor algemene bedrijfskosten te verbeteren, maar tegelijkertijd verlies accepteren, wat ten koste gaat van rende-ment bouwbedrijf.

Een uitvoerend bouwbedrijf is in principe uit drie groepen opgebouwd, guur 1.3:1 technische staf: voor aannemen werken en technische en organisatorische ondersteuning bouwplaatsbemanning, paragraaf 1.2.1;2 administratieve staf: voor bedrijfs- en projec-tenadministratie en administratieve ondersteu-ning bouwplaatsbemanning, paragraaf 1.2.2;3 uitvoeringsgroep: hieruit wordt bemanning projecten samengesteld, paragraaf 1.2.3.

1.2.1 Technische stafDe technische staf bestaat uit een aantal bouw-kundige specialisten met een dubbele taak:

Figuur 1.3 Organisatie uitvoerend bouwbedrijf

maken inschrijfbegrotingen voor verwerven projecten;

ondersteunen uitvoering bouwwerken.

Ongeacht het aantal mensen waaruit de techni-sche staf bestaat, zijn er ten minste drie specialis-men nodig om de taak te kunnen vervullen:

calculators: opgeleid in kostprijsberekening, maken inschrijfbegrotingen op basis van bestek en tekeningen ten behoeve van aanbestedingen, en worden ook ingezet om bouwprojecten met veel meer- en minderwerk te ondersteunen;

planners: organisatorisch opgeleid, onder-steunen calculators met maken tijdschemas voor bepalen bouwtijd en tijdgebonden kosten voor inschrijfbegroting, adviseren over bouwmetho-den en ondersteunen uitvoering bouwwerken voor planningen en andere werkvoorbereidende activiteiten;

inkopers: commercieel opgeleid, bepalen materiaalprijzen en onderaannemersprijzen voor inschrijfbegroting en ondersteunen uitvoering bouwwerken bij inkopen materialen en contrac-teren onderaannemers.

1.2.2 Administratieve stafDe administratieve staf bestaat uit een aantal boekhoudkundigen met de volgende taken:

(bedrijfs)administratie inkomsten en uitgaven bouwbedrijf om rendement permanente bedrijfs-organisatie te beheersen;

(project)administratie inkomsten en uitgaven bouwproject apart om resultaten uitvoering bouwwerken te beheersen;

loonadministratie, apart specialisme, omdat wekelijkse berekening bruto- en nettolonen van bouwvakkers niet eenvoudig is. Lonen worden voor hele personeel bouwbedrijf berekend en daarna worden loonkosten over projecten ver-deeld.

1.2.3 UitvoeringsgroepDe uitvoeringsgroep is de kern van een uitvoe-rend bouwbedrijf. Het is een reservoir van men-sen die op bouwwerken worden ingezet om het werk te kunnen uitvoeren. De uitvoeringsgroep omvat de volgende functies:

projectleiders: opgeleid om bouwwerken te lei-den en worden door directie bouwbedrijf aange-wezen als gemachtigde om namens bouwbedrijf

06950564_h01.indd 4 16-03-2005 12:32:13


bouwwerken te laten uitvoeren;

uitvoerders: opgeleid in leiden uitvoeringspro-ces op bouwplaats en zijn verantwoordelijk voor leiden vakploegen en voortgang werk;

werkvoorbereiders: organisatorisch opgeleid en ondersteunen op bouwwerk projectleider en uit-voerder met maken planningen en voorbereiden uitvoerende werkzaamheden;

vakploegen: opgeleid om bepaald soort werk te verrichten, zoals timmer-, stel- en bekistingswerk.

Het grote probleem van het leiden van een uitvoerend bouwbedrijf is de personeelsbezet-ting in de uitvoeringsgroep. Vanuit de geplande jaarproductie wordt een aantal projectleiders, uitvoerders, werkvoorbereiders en vakploegen in dienst gehouden. De resultaten van aanbe-stedingen zijn niet te voorspellen. Als de con-currentie groot is en het bouwbedrijf wordt bij een aantal aanbestedingen opvolger, kan de inschrijfbegroting wel goed zijn maar het levert geen werk op. Er ontstaat onderbezetting bij de uitvoeringsgroep. Als het bouwbedrijf bij een aantal aanbestedingen geluk heeft en steeds de laagste wordt, dan is de beschikbare bezetting van de uitvoeringsgroep te laag en bestaat het gevaar dat de bouwwerken onvoldoende kunnen worden bemand en dat kan leiden tot verminde-ring van het resultaat op de bouwwerken. Met

behulp van een bezettingsschema wordt de inzet van het uitvoerend personeel in de projecten gepland, guur 1.4.

Een uitvoerder die tijdelijk geen bouwwerk heeft, kan als hulpuitvoerder bij een ander werk wor-den geplaatst. Vakploegen die in een bepaalde periode niet op eigen werken in te zetten zijn, kunnen worden uitgeleend aan andere bouw-bedrijven. Het plannen van de inzet van de beschikbare mensen van de uitvoeringsploeg is een belangrijke taak van de leiding van een bouwbedrijf. Bij de inzet moet ook rekening worden gehouden met de samenstelling van een uitvoeringsteam wat betreft de kwaliteit van elke persoon, de verhouding binnen een team en de complexiteit van een bouwwerk.

1.3 Bouwplaats als tijdelijk bouwconstructiebedrijf

Als een bouwwerk is aangenomen en het bouw-contract is getekend, wordt een uitvoeringsteam samengesteld dat de opdracht krijgt het bouw-werk binnen de gestelde bouwtijd te realiseren en de bouwkosten zover beneden de aanneem-som te houden dat het bouwwerk ten minste het geplande nancieel resultaat oplevert.

Figuur 1.4 Bezettingsprobleem uitvoeringsgroep

06950564_h01.indd 5 16-03-2005 12:32:14

6

Het uitvoeringsteam moet de locatie bouwrijp maken en de bouwplaats inrichten tot een tijde-lijk bouwconstructiebedrijf. Dat tijdelijke bedrijf moet ten minste de volgende functies optimaal kunnen vervullen, guur 1.5:

distributiefunctie: aanvoer materialen op juiste moment en opslag materialen en materieel op bouwplaats;

transportfunctie: transporteren materialen vanaf vrachtwagen of opslag naar werkplek op bouwwerk;

assemblagefunctie: bewerken en samenvoegen materialen tot bouwconstructies en bouwcon-structies tot een geheel gebouw;

arbeidsfunctie: arbeidsvoorzieningen die nodig zijn om vakploegen optimaal te kunnen laten werken en veiligheidsvoorzieningen om ongeval-len te voorkomen;

managementfunctie: plannen, leiden en bij-sturen uitvoeringsproces om bouwwerk binnen beschikbare bouwtijd en binnen beschikbare bouwkosten uit te voeren.

Figuur 1.5 Functies bouwplaats

De kwaliteit van de functies heeft een directe relatie met de productiviteit van de vakploegen. Onvoldoende transportmiddelen hebben een negatief effect op de arbeid van het transporte-ren van materialen. Slecht montagegereedschap leidt tot langere montagetijden. Slechte arbeids-voorzieningen heeft een negatieve invloed op de motivatie van het personeel. Onvoldoende veilig-heidsvoorzieningen kunnen leiden tot ongevallen met als gevolg stagnatie door onderbezetting.Het uitvoeringsteam moet een evenwicht zoeken tussen de kosten van de voorzieningen om een functie te vervullen en het effect van de voor-zieningen op de productiviteit. Een extra bouw-kraan om tot een maximaal transportsysteem te komen, die de helft van de tijd geen werk heeft, verbetert de productiviteit slechts beperkt, maar

de kosten van de transportmiddelen verdub-belen. Een extra uitvoerder kan het leidinggeven aan de vakploegen verbeteren, maar verdubbelt de kosten. Het vraagt van de beide uitvoerders daarnaast extra tijd om de werkzaamheden op elkaar af te stemmen.

In dit boek worden de vijf functies van de bouw-plaats in aparte hoofdstukken behandeld.

1.4 Aspecten voor projectbeheersing

Bouwwerken worden als project uitgevoerd. In alle bedrijfskundige vakliteratuur worden vijf factoren genoemd die bepalend zijn voor het beheersen van een project. Vertaald naar het uit-voeren van bouwwerken zijn dat:1 projectinformatie: beheersen informatie die nodig is om bouwwerk te kunnen uitvoeren. Projectinformatie geeft inzicht in complexiteit en risicos van andere beheersfactoren;2 bouwkosten: beheersen bouwkosten tijdens uitvoeringsproces om na aoop geplande nan-cile resultaat te bereiken;3 bouwtijd: beheersen voortgang uitvoerings-proces om bouwwerk op geplande datum te kunnen opleveren;4 bestekkwaliteit: beheersen uitvoerings-processen onderdelen met verhoogd kwaliteits-risico om bestekkwaliteit bij oplevering te kunnen waarborgen;5 bouwplaatsorganisatie: beheersen organisatie op bouwplaats die nodig is om bouwwerk binnen beschikbare bouwkosten en bouwtijd en met gevraagde bestekkwaliteit te kunnenrealiseren.

In dit boek worden de vijf beheersaspecten, guur 1.6, van het bouwplaatsmanagement in aparte hoofdstukken behandeld:

hoofdstuk 8 Beheersen projectinformatie; hoofdstuk 9 Beheersen bouwkosten; hoofdstuk 10 Beheersen bouwtijd; hoofdstuk 11 Beheersen kwaliteit; hoofdstuk 12 Beheersen bouwplaats-organisatie.

06950564_h01.indd 6 16-03-2005 12:32:15


Figuur 1.6 Vijf beheersfactoren

Geraadpleegde en aanbevolen literatuur

NormenNEN 2574 Tekeningen in de bouw Indeling van gegevens op tekeningen voor gebouwen

06950564_h01.indd 7 16-03-2005 12:32:15

8

06950564_h01.indd 8 16-03-2005 12:32:15

2Bouwplaats: tijdelijk bouwconstructiebedrijfH. A. J. Flapper

Om een bouwwerk te kunnen realiseren, moet de bouwplaats wor-den ingericht als tijdelijk bouwconstructiebedrijf in de open lucht. In dit hoofdstuk wordt de bouwplaats benaderd als een tijdelijk bedrijf waarin een beleid wordt gevoerd dat gericht is op een verbetering van de productiviteit van de bouwplaats.

06950564_h02.indd 9 16-03-2005 12:45:37

10

Inleiding

Een uitvoerend bouwbedrijf bestaat uit een hoofdkantoor waar de marketing, verwerving en voorbereiding van de bouwprojecten wordt gedaan. Omdat een bouwwerk een onroerende zaak is, moet het worden geproduceerd op de plaats waar de opdrachtgever zijn gebouw wil hebben. Voor elk bouwwerk wordt ter plaatse een tijdelijk bouwconstructiebedrijf opgericht. Het terrein van de bouwplaats is de accommo-datie voor het bouwen, maar dan in de open lucht. Op de bouwplaats worden bouwwegen aangelegd en opslagruimte gemaakt, die het distributiesysteem vormen om de grote verschei-denheid aan materialen en onderdelen vanaf de fabriek aan te voeren en tijdelijk op te slaan tot ze kunnen worden verwerkt. Op de bouwplaats is een transportsysteem in de vorm van bouwkra-nen en -liften aanwezig voor het transporteren van bouwmaterialen en prefab-bouwelementen. Er zijn op de bouwplaats machines en gereed-schappen voor het bewerken, monteren en assembleren van onderdelen tot een compleet bouwwerk aanwezig. Op de bouwplaats is een accommodatie aanwezig voor het bouwplaats-personeel. Op de bouwplaats staat ook een keet als accommodatie voor het management, die de werkvoorbereiding voor de uitvoering verzorgt en de planning maakt voor het inzetten van alle ploegen die in de juiste volgorde hun werkzaam-heden moeten uitvoeren. Als het gebouw wordt opgeleverd, moet het bouwconstructiebedrijf worden gedemonteerd en al het materieel wor-den afgevoerd.

De functies van het bouwconstructiebedrijf zijn:

distributiefunctie: systemen voor aanvoer en opslag materialen;

transportfunctie: kranen voor verplaatsen materialen en constructies;

assemblagefunctie: gereedschap voor samen-stellen onderdelen tot gereed product;

arbeidsfunctie: voorzieningen voor bouw-plaatspersoneel om te kunnen werken;

managementfunctie: staf voor plannen en leiden productie.

2.1 Tijdelijke bouwplaatsen en projectmatige productie

Onder de maatschappelijke druk van de ge-wenste verdubbeling van de woningproductie in de jaren zestig, heeft de Nederlandse bouw-nijverheid een seriematige productieorganisatie ontwikkeld die was afgestemd op woningstan-daardisatie en zo groot mogelijke woningprojec-ten. In die tijd waren projectgrootten van 500 woningen heel gewoon.

Sinds die tijd is er in de bouwnijverheid een aantal structurele ontwikkelingen geweest die bedrijfseconomisch gezien invloed hebben op de bouwplaats als bouwconstructiebedrijf. Dit wordt behandeld voor de woningbouw omdat dat gemakkelijker is uit te leggen, maar geldt ook voor de utiliteitsbouw.

De bouwnijverheid kent een aantal structurele ontwikkelingen: daling bouwvolume; toenemende variatie; afnemende projectgrootte.

Daling bouwvolumeDe daling van het bouwvolume betekent dat bij een gelijkblijvend aantal bouwbedrijven de concurrentie bij het verwerven van bouwwer-ken steeds groter wordt. Het rendement van de bouwbedrijven daalt daardoor. Er is dan weinig ruimte meer om te investeren in verbetering van de productiviteit.

Toenemende variatieDe planning en logistiek van het uitvoerings-proces is ontwikkeld door seriematige bouw van standaardwoningen. Bij een sterke variatie per woning wordt de organisatie van de uitvoering steeds complexer. Daardoor stijgen de exploi-tatiekosten van de bouwplaats. Bij een toene-mende variatie wordt het beheersen van de kwa-liteit steeds moeilijker.

Afnemende projectgrootteOmdat het aantal te bouwen woningen per bouwproject steeds verder afneemt, kunnen de exploitatiekosten van de bouwplaats over minder

06950564_h02.indd 10 16-03-2005 12:45:37

2 BOUWPLAATS: TIJDELIJK BOUWCONSTRUCTIEBEDRIJF 11

woningen worden omgeslagen en daardoor stijgt de kostprijs van een woning.

Het structurele probleem van de voortdurende afname van de projectgrootte heeft grote in-vloed op de exploitatiekosten van de bouw-plaats. Om dit duidelijk te maken wordt een voorbeeld uitgewerkt van een bouwbedrijf met een jaarlijkse omzet van 30 miljoen euro. In het voorbeeld is de woningbouw genoemd, maar het verhaal gaat ook op voor de utiliteitsbouw. In de rekenvoorbeelden zijn de inatie en de daar-mee stijgende bouwkosten buiten beschouwing gelaten en is als bouwkosten 50.000,- per woning gerekend.

Voorbeeld 1

1970: projectgrootte 120 woningen1970 was de tijd van de grote uitbreidingsplannen waarbij voor grootschalige woningprojecten in systeembouw extra subsidie werd verleend. Gemiddelde projectgrootte was voor 120 woningen ( 50.000,-) = 6.000.000,. Bij de grootschalige woningbouw was de organisatie gericht op een zo hoog mogelijk productietempo. Bij 120 woningen ligt het productietempo op twee woningen per dag, guur 2.1.

Figuur 2.1 1970: 120 woningen in elf maanden

Voor de berekening van de bouwtijd wordt ook verwezen naar de uitgave Bouwplanning. De bouwtijd bestaat uit het totaal interval voor de eerste woning en de productietijd voor de werkzaamheden aan alle woningen:

interval aanloopfase 20 dagen interval onderbouwfase 20 dagen interval bovenbouwfase 20 dagen interval gevel/dakfase 20 dagen interval afbouwfase 45 dagen

Totaal intervaltijd 125 dagen

Productietijd 120

= 60 dagen 2

Totale bouwtijd 185 dagen

Omgerekend naar kalendermaanden is dat elf maanden, gebaseerd op de formule:

aantal productiedagen 10 = bouwtijd in ka-

16 dagen per kalendermaand lendermaanden

In guur 2.2 is de berekening van het aantal bouwplaatsen gegeven.

Jaarproductie bouwbedrijf 30.000.000,Benodigde maandproductie 2.500.000,Productie per project(120 woningen) 6.000.000,Bouwtijd per project 11 maandenProductie per project per maand .550.000,

Benodigd aantal bouwplaatsen 4,5

Figuur 2.2 Benodigd aantal bouwplaatsen bij 120

woningen

2.2 Gevolgen afnemende projectgrootte

Uit de berekening van de bouwtijd per decen-nium blijkt dat de projectgrootte aanzienlijk daalt, maar dat de bouwtijd nauwelijks korter wordt. Bedrijfseconomisch gezien zijn twee ont-wikkelingen van belang:1 daling maandproductie per project;2 stijging aantal bouwplaatsen om jaaromzet te halen.

Om de gevolgen van deze ontwikkeling te kun-nen beoordelen, is het nodig eerst de samenstel-ling van de bouwkosten in verschillende kosten-soorten te deniren.

06950564_h02.indd 11 16-03-2005 12:45:38

12

Voorbeeld 2

1980: projectgrootte negentig woningenHet aantal zeer grote woningbouwprojecten neemt af. Er komt een verschuiving van grote galerijats naar laagbouwwoningen. De gemiddelde projectgrootte daalt naar negentig woningen met een bouwsom van 4,5 miljoen euro. Voor een hoog productietempo zijn hoge investeringen in materieel nodig, die over minder woningen moeten worden afgeschreven. Daarom wordt het productietempo verlaagd naar 1,5 woningen per dag, guur 2.3. De intervaltijd blijft gelijk.De bouwtijd voor de eerste woning blijft gelijk. Het productietempo daalt naar 1,5 woning per dag. De productietijd wordt dan90 : 1,5 = 60 dagen en blijft gelijk aan het voorgaande voorbeeld. Daarmee blijft de bouwtijd elf maanden en wordt niet korter, guur 2.4.

Figuur 2.3 1980: negentig woningen in elf maanden


Benodigd aantal bouwplaatsen 6

Figuur 2.4 Benodigd aantal bouwplaatsen bij negen-

tig woningen

Voorbeeld 3

1990: projectgrootte zestig woningenIn het begin van de jaren tachtig is de bouw-productie ingestort en na enkele jaren lang-zaam weer op gang gekomen. Er is behoefte aan variatie. Zelfs grote nieuwbouwwijken worden opgedeeld in kleine clusters die door verschillende architecten worden ontworpen en apart worden aanbesteed. Tunnelgietbouw wordt minder economisch door het kleiner aantal woningen en door de grote variatie. Woningen worden nu gebouwd in stapelbouw met een productietempo van n woning per dag, guur 2.5.

Figuur 2.5 1990: zestig woningen in elf maanden

Het totaal interval van start bouw tot oplevering van de eerste woning blijft gelijk. Het productietempo is gedaald en daardoor blijft de productietijd gelijk: 60 woningen :n woning per dag = 60 dagen.De bouwtijd wordt niet korter, guur 2.6.



Figuur 2.6 Benodigd aantal bouwplaatsen bij zestig

woningen

06950564_h02.indd 12 16-03-2005 12:45:39


2.2.1 Samenstelling bouwkostenHet uitvoerend bouwbedrijf maakt van bestek en tekening een inschrijfbegroting, die moet resul-teren in een inschrijfbedrag. Bij de aanbesteding wordt het werk gegund aan het bouwbedrijf met het laagste inschrijfbedrag en dat wordt de aanneemsom. De opbouw van de inschrijfbegro-ting wordt volgens NEN 2634 Termen, denities en regels voor het overdragen van gegevens over kosten en kwaliteitsaspecten voor bouwprojecten in drie groepen verdeeld, zie ook hoofdstuk 9:1 bestekkosten;2 uitvoeringskosten;3 bedrijfskosten.

1 BestekkostenIn het bestek worden de materialen beschreven waarmee het bouwwerk moet worden gebouwd.

2000: projectgrootte dertig woningenAlleen in nieuwe uitbreidingsgebieden worden grote aantallen woningen tegelijk gebouwd. Om stedenbouwkundige variatie te krijgen, worden de woningen door verschillende architecten ontworpen en apart aanbesteed. Een deel van de woningmarkt betreft het opvullen van open gaten in bestaande woonwijken en vervangen- de nieuwbouw in stedelijke gebieden. De gemiddelde projectgrootte daalt naar dertig woningen. De organisatie van het uitvoeringsproces blijft gelijk en daarmee ook het totaal interval van 125 dagen. De afbouwwerkzaam-heden worden uitbesteed aan gespecialiseerde onderaannemers, die hun eigen organisatie

Figuur 2.7 2000: dertig woningen in negen maanden

hebben afgestemd op een productietempo van n woning per dag. Al zou men bij het bouwen van het casco met een hoger productie-tempo werken, de bouwtijd wordt bepaald door het productietempo van de afbouw, guur 2.7.

De productietijd wordt

30 woningen = 30 dagen

n woning per dag

Het totaal interval wordt de bouwtijd 155 dagen. Omgerekend naar kalendertijd:

155 10 = 9 maanden

6



Figuur 2.8 Benodigd aantal bouwplaatsen bij dertig

woningen

Voorbeeld 4

Vanaf de bestektekeningen is uit te trekken hoe-veel van elk materiaal nodig is. De kosten per bestekpost betreffen de aankoop van de materi-alen en de arbeid die nodig is om de materialen te verwerken. Een aantal materialen wordt niet door het bouwbedrijf zelf verwerkt, maar de ver-werking wordt uitbesteed aan een onderaanne-mer, bijvoorbeeld metselen voegwerk. Van een aantal bestekmaterialen wordt zowel de levering als de verwerking uitbesteed aan een onderaan-nemer, bijvoorbeeld het vlechtwerk.Bestekkosten zijn te verdelen in:

materiaalkosten; arbeidskosten; onderaannemerskosten.

06950564_h02.indd 13 16-03-2005 12:45:39

14

2 UitvoeringskostenNEN 2634 geeft als denitie voor uitvoeringskos-ten: Kosten van materieel en/of arbeid die nodig zijn voor de uitvoering van een bouwwerk, voor zover deze kosten niet zijn verbonden aan mid-delen, zoals materiaal, die op de bouwplaats bij oplevering achterblijven.Uitvoeringskosten zijn te verdelen in:

specieke uitvoeringskosten per bestekpost (cluster);

inrichtings- en exploitatiekosten bouwplaats; managementkosten bouwplaats.

3 BedrijfskostenIn NEN 2634 worden de bedrijfskosten niet apart genoemd: ze horen onderdeel te zijn van de algemene uitvoeringskosten. Bij het maken van de inschrijfbegroting wordt er wel een duidelijk onderscheid gemaakt in de kosten verbonden aan het bouwproject en aan het bouwbedrijf. Bedrijfskosten zijn te verdelen in:

projectgebonden bedrijfskosten; exploitatiekosten bouwbedrijf; rendement bouwbedrijf: winst en risico.

Om de gevolgen van de structurele afname van de projectgrootte te kunnen overzien, is op basis van het onderscheid in de soorten kosten een samenvatting gemaakt van een inschrijfbegroting voor een bouwproject van zestig woningen, guur 2.9. De bedragen zijn ter indicatie.

Voor elk van de genoemde kostensoorten wordt hierna aangegeven hoe deze worden benvloed door de veranderende projectgrootte.

2.2.2 Invloed projectgrootte op bestekkostenDe afnemende projectgrootte heeft wat betreft de bestekkosten gevolgen voor, guur 2.10: prijsniveau materialen; productiviteit arbeid; prijsniveau onderaannemers.

Kostengroepen Per woning Subtotaal Totaal project

Bestekkosten materiaalkosten 15.000, 900.000, arbeidskosten 15.000, 900.000, onderaannemerskosten 15.000, 900.000,

Bestekkosten totaal 45.000, 2.700.000.

Uitvoeringskosten specifieke uitvoeringskosten 2.500, 150.000, bouwplaatsexploitatiekosten 2.500, 150.000, bouwplaatsmanagementkosten 2.500, 150.000,

Uitvoeringskosten totaal 7.500, . 450.000.

Bedrijfskosten (% van 3.150.000,) projectgebonden bedrijfskosten 1% .525, 31.500, bouwbedrijf exploitatiekosten 6% 3.150, 189.000, bedrijfsresultaat winst en risico 4% 2.100, 126.000,

Bedrijfskosten totaal 11% 5.775, . 346.500.

Aanneemsom bouwkosten 58.275, 3.496.500,

Figuur 2.9 Opbouw inschrijfbegroting voor project zestig woningen (voorbeeld) (bedragen exclusief BTW)

06950564_h02.indd 14 16-03-2005 12:45:39


Prijsniveau materialenVoor elke woning is een x aantal verschillende materialen nodig. Alle materialen worden per bouwwerk ingekocht en per bouwwerk wordt onderhandeld over de hoeveelheidskorting. Als de materialen voor 600 woningen per jaar voor zes verschillende bouwplaatsen moet worden ingekocht, is de hoeveelheid in te kopen mate-rialen per opdracht aanzienlijk hoger dan wan-neer materialen voor 600 woningen over zestien aparte opdrachten moet worden verdeeld. De afnemende projectgrootte vermindert de korting en heeft daardoor een negatieve invloed op de materiaalprijzen.

Productiviteit arbeidVoor het bouwen van woningen is een aantal ploegen nodig met verschillende specialismen. Elke ploeg moet op het juiste tijdstip op de bouwplaats aanwezig zijn. Elke ploeg heeft op elk bouwwerk aan- en aoopverlies. Bij zes bouwplaatsen komt het aan- en aoopverlies zes-maal per jaar voor en bij zestien bouwplaatsen is dat verlies meer dan verdubbeld. Een afnemende projectgrootte heeft een negatief effect op de productiviteit van het eigen personeel.

Prijsniveau onderaannemersVoor het bouwen van elke woning is een aantal gespecialiseerde onderaannemers nodig, zoals de heier, vlechter, tegelzetter en schilder. Evenals

bij de eigen arbeid treedt per bouwwerk aan- en aoopverlies op. Dit verlaagt de productiviteit van het personeel van de onderaannemer en wordt in de prijsvorming doorgerekend. Een afnemende projectgrootte heeft het grootste negatieve effect bij onderaannemers die lange montage- en demontagetijden hebben. Een heier die de heistelling moet aanvoeren, opbou-wen, afbreken en afvoeren voor de palen van dertig woningen, moet de eenmalige kosten over veel minder palen omslaan dan bij een pro-ject van 120 woningen.

2.2.3 Invloed projectgrootte op uitvoeringskostenDe uitvoeringskosten zijn in de begroting ver-deeld in drie groepen, en de invloed op de afne-mende projectgrootte is voor elke groep verschil-lend, guur 2.11:1 specieke uitvoeringskosten;2 exploitatiekosten bouwplaats;3 kosten bouwplaatsmanagement.

1 Specieke uitvoeringskostenOnder specieke uitvoeringskosten worden de kosten verstaan die een directe relatie hebben met het maken van delen van het gebouw, zoals:

uitzetten: nodig voor maken fundering; bekisting: nodig voor maken betonwerk; steiger: nodig voor metselen gevel.

Bedragen 1000, 1970 1980 1990 2000

Jaaromzet bedrijf 30.000, 30.000, 30.000, 30.000,Productie per maand 2.500, 2.500, 2.500, 2.500,Per project per maand .550, .410, .275, .165,Aantal bouwplaatsen 4,5 6 419 15

Figuur 2.10 Gevolgen structurele afname projectgrootte

Bedragen 1000, 1970 1980 1990 2000

Projectgrootte 6.000, 4.500, 3.000, 1.500,Bouwtijd project 11 maanden 11 maanden 11 maanden 9 maandenPer project per maand 6.550, 6.410, 6.275, 6.165,Aantal bouwplaatsen 4,5 6 9 15Aantal uitvoerders 5 6 9 15


06950564_h02.indd 15 16-03-2005 12:45:40

16

Bekistingsmaterialen en steigeronderdelen worden gehuurd bij een materieelbedrijf. Huurkosten zijn een huurbedrag per week en daarmee tijdgebonden. Ten minste de helft van de specieke uitvoeringskosten zijn tijdgebon-den. Als een project van zestig woningen in elf maanden wordt gebouwd en een project van dertig woningen in negen maanden, dan zijn de huurkosten per project maar weinig lager, terwijl de iets lagere huurkosten maar over de helft van het aantal woningen kan worden omgeslagen. Bij afnemende projectgrootte stijgen de tijdge-bonden specieke uitvoeringskosten per woning aanzienlijk, guur 2.12.

2 Exploitatiekosten bouwplaatsOnder de exploitatiekosten bouwplaats wor-den verstaan de kosten die nodig zijn om de bouwplaats in te richten tot een bouwconstruc-tiebedrijf, dat bedrijf gedurende de bouwtijd te exploiteren en bij het opleveren dat bedrijf weer te ontruimen. De kosten voor het exploiteren, inclusief inrichten en ontruimen zijn naar functies te verdelen in kosten voor:

distributievoorzieningen; energievoorzieningen; transportvoorzieningen; assemblagevoorzieningen; arbeidsvoorzieningen.

Het bouwconstructiebedrijf op de bouwplaats investeert zomin mogelijk in het kopen van materieel omdat de bouwtijd aanzienlijk kor-ter is dan de economische levensduur van het materieel. Door de afnemende projectgrootte neemt de bouwtijd verder af en wordt inves-teren in materieel door het project zelf steeds

ongunstiger. Een groot deel van de benodigde voorzieningen, zoals materieel en keten voor de bouwplaats, wordt gehuurd van een eigen of extern materieelbedrijf. De huurkosten zijn bijna altijd opgebouwd uit een huurprijs per week maal het aantal huurweken. De bouwplaats-exploitatiekosten zijn daarom voor ten minste drie vierde tijdgebonden. Als de bouwtijd nauwe-lijks daalt, maar het aantal woningen per project wel, stijgen de exploitatiekosten per woning bij een afnemende projectgrootte.

3 Kosten bouwplaatsmanagementOnder kosten voor bouwplaatsmanagement worden verstaan de kosten die nodig zijn voor het leiden van het uitvoeringsproces inclusief de werkvoorbereiding. De benodigde accommoda-tie op de bouwplaats met bijkomende hulpmid-delen vormen maar een klein onderdeel van de managementkosten. Het grootste deel ervan zijn de personeelskosten voor de projectleider, de uitvoerder en de werkvoorbereider. Personeels-kosten zijn salariskosten met een vast bedrag per functionaris per maand. De kosten bouwplaats-management zijn grotendeels tijdgebonden. Het grootste deel van de managementinspanning gaat zitten in het opstarten van de opeenvol-gende activiteiten voor de eerste woning. Dat betreft de inkoop van materialen, het aantrekken van personeel, het contracteren van onderaan-nemers en de werkvoorbereiding voor al deze activiteiten. De hoeveelheid managementinspan-ning is meer afhankelijk van de complexiteit van de woning dan van het aantal woningen. Bij een afnemende projectgrootte daalt de benodigde hoeveelheid management nauwelijks. Omdat de bouwtijd ook nauwelijks vermindert, moeten

Uitvoeringskosten per kostensoort 60 woningen Project- Tijd- 30 woningen 11 maanden gebonden gebonden 9 maanden

Specifieke uitvoering 150.000, 50% 50% 136.350,Bouwplaatsexploitatie 150.000, 25% 75% 129.550,Bouwplaatsmanagement 150.000, 10% 90% 125.450,

Uitvoeringskosten project 450.000, 391.350,

Uitvoeringskosten per woning 7.500, 13.050,

Figuur 2.12 Berekening uitvoeringskosten bij halvering projectgrootte

06950564_h02.indd 16 16-03-2005 12:45:40


de benodigde managementkosten over minder woningen worden omgeslagen. Dat wordt zicht-baar in de vergelijking van de uitvoeringskosten bij halvering van de projectgrootte.

2.2.4 Invloed projectgrootte op bedrijfskostenDe bedrijfskosten zijn te verdelen in drie groe-pen:1 projectgebonden bedrijfskosten;2 exploitatiekosten bouwbedrijf;3 bedrijfsresultaat: winst en risico.

1 Projectgebonden bedrijfskostenEr is een aantal kosten die voor een project gemaakt moeten worden, maar die niet tot de uitvoeringskosten worden gerekend, zoals:

interne advieskosten voor uitvoering; externe advieskosten voor uitvoering; premies voor CAR-verzekering; vergoeding voor bankgaranties.

Honoraria voor adviezen ten behoeve van de uitvoering hebben vooral een relatie met de complexiteit van een project en minder met de projectgrootte en de bouwtijd. Voorbeelden van deze kosten zijn:

sonderingen ten behoeve van fundering; bekistingstekeningen ten behoeve van beton-skelet;

beproevingen waterdichtheid kozijnen.

Premies voor verzekeringen en bankgaranties zijn afhankelijk van de grootte van het project en de kosten zijn per woning gelijk onafhankelijk van de projectgrootte.

2 Exploitatiekosten bouwbedrijfDit zijn de kosten die nodig zijn om een bouw-bedrijf in staat te stellen haar core business, het uitvoeren van bouwwerken, te kunnen uitvoeren en de continuteit daarvan te verzekeren. De invloed van de afnemende projectgrootte op de exploitatiekosten van een bouwbedrijf is te ana-lyseren aan de hand van een organisatieschema van een bouwbedrijf, guur 2.13.

Figuur 2.13 Organisatieschema bouwbedrijf

De organisatie van een uitvoerend bouwbedrijf bestaat uit de volgende groepen:

directiegroep met projectverwerving; productiegroep voor bouwplaatsmanagement; administratieve groep voor boekhouding; technische groep voor ondersteuning.

Als in de marktsector van het bouwbedrijf de op-drachtgevers projecten voornamelijk aanbesteden waarbij meerdere bouwbedrijven worden uitgeno-digd om in te schrijven, bestaat er bij elke aanbe-steding een bepaalde kans dat men de laagste is. Bij een dalend bouwvolume wordt de concurrentie groter en doen bouwbedrijven aan zoveel mogelijk aanbestedingen mee. Hoe meer bouwbedrijven mee doen aan een aanbesteding, des te lager de scoringskans, want per project kan er maar een de laagste zijn. Een gemiddelde scoringskans van 1 op 5 is niet abnormaal, guur 2.14.

Als door de afnemende projectgrootte de aan-neemsommen per project dalen, moet een bouwbedrijf per jaar meer projecten aannemen om de geplande jaaromzet te kunnen halen. Uit guur 2.14 blijkt dat het aantal uit te voeren bouwwerken stijgt van vijf naar twintig. Bij een scoringskans van 1 op 5 moet het aantal aan-bestedingen stijgen van 25 naar honderd om de jaaromzet te kunnen halen. Bij een stijgend aantal aanbestedingen moet de benodigde capa-citeit bij de afdelingen groter worden:

projectverwerving: proberen uitgenodigd te worden;

calculatie: inschrijfbegrotingen maken; bedrijfsbureau: tijdschemas voor inschrijf-begrotingen.

06950564_h02.indd 17 16-03-2005 12:45:40

18

Als door de afnemende projectgrootte het aantal te starten bouwwerken aanzienlijk stijgt, moet de benodigde capaciteit groter worden voor de afdelingen:

bedrijfsbureau: werkvoorbereiding; inkoop: inkoop materialen en onderaan-nemers.

Als door de afnemende projectgrootte het aantal onderhanden werken aanzienlijk groter wordt, moet de benodigde capaciteit voor de volgende afdelingen groter worden:

projectadministratie: aantal facturen per project;

personeelszaken: personeelsbezetting per project;

loonadministratie: urenverantwoording per project.

Voor elk bouwwerk is een uitvoerder en vaak een werkvoorbereider nodig. Bij een stijgend aantal onderhanden werken neemt het aantal uitvoerders en werkvoorbereiders aanzienlijk toe. De salariskosten worden doorberekend naar de post kosten bouwplaatsmanagement maar door het grote aantal en te weinig invloed op de afstemming tussen de bouwprojecten ontstaat er leegloop. Deze kosten komen voor rekening van de post exploitatiekosten van het bouwbe-drijf. Bij grote projecten wordt een projectleider fulltime voor een project aangesteld. Bij een ver-kleining van de projecten moet een projectleider meerdere werken doen, maar per miljoen euro productie neemt het aantal benodigde project-leiders toe.

3 Bedrijfsresultaat: winst en risicoBij het bepalen van het inschrijfbedrag voor de aanbesteding wordt een risicoanalyse gemaakt

van de problemen die bij de uitvoering te ver-wachten zijn. Bij complexe bouwprojecten is het risico groter dan bij eenvoudige projecten. Afhankelijk van de mate van risicos wordt de kostprijs met een bepaald percentage verhoogd. Op elk werk wordt een voorziening getroffen voor een reservefonds om de gevolgen van een calamiteit op een bepaald project op te vangen.

Het bouwbedrijf heeft in zijn ondernemingsplan als doelstelling staan het realiseren van een be-paald rendement op het eigen vermogen. Afhan-kelijk van de verhouding tussen eigen vermogen en omzet wordt het benodigde winstpercentage bepaald als te behalen resultaat op de kostprijs van een bouwproject. Bij elke aanbesteding moet voor het vaststellen van het winstpercen-tage rekening worden gehouden met de concur-rerende bouwbedrijven.

2.3 Verlaging uitvoeringskosten

Uit de analyse van de gevolgen van de afne-mende projectgrootte is gebleken dat daardoor vooral de uitvoeringskosten per woning stijgen en daarmee de bouwkosten per woning. Om de eigen concurrentiepositie bij aanbestedingen te verbeteren, kan het beleid van het bouwbedrijf gericht worden op een verlaging van de uitvoe-ringskosten.

Uitvoeringskosten zijn de exploitatiekosten van de productiemiddelen. Productiemiddelen zijn nodig om een product te kunnen maken. Het verbeteren van de kwaliteit van de productie-middelen moet een positief effect hebben op de productiviteit bij het maken van producten. Een bouwkraan in plaats van een bouwlift verbetert

Bedragen 1000, 1970 1980 1990 2000

Jaaromzet bedrijf 30.000, 30.000, 30.000, 30.000,Projectgrootte 6.000, 4.500, 3.000, 1.500,Productie project per maand 50.550, 50.410, 50.275, 50.165,Aantal onderhanden werken 14,5 16 19 115Aantal te verwerven projecten per jaar 15 17 10 120Aantal aanbestedingen 1 : 5 25 35 50 100


06950564_h02.indd 18 16-03-2005 12:45:41


de productiviteit van het transport. Omgekeerd kan een verlaging van de kwaliteit van de pro-ductiemiddelen een negatief effect hebben op de productiviteit. Besparen op de kosten van een werkvoorbereider gaat ten koste van de produc-tiviteit van de werkzaamheden van de ploegen. Bij de beheersing van productiemiddelen wor-den steeds de geplande en de werkelijke inzet met elkaar vergeleken. In beide factoren kunnen afwijkingen worden geconstateerd. In guur 2.15 zijn de gevolgen voor de uitvoeringskosten geanalyseerd.

2.3.1 Gevolgen verlaging uitvoeringskostenEr is een duidelijke relatie tussen uitvoerings- en bestekkosten. De kosten van de productiemidde-len moeten opwegen tegen de verbetering van de productiviteit en daarmee de verlaging van de bestekkosten. Een onzorgvuldige verlaging van de uitvoeringskosten kan tot gevolg hebben dat de bestekkosten meer stijgen dan de uitvoe-ringskosten dalen, guur 2.16.

2.3.2 Optimaliseren uitvoeringskostenEenvoudigweg schrappen in de begroting van de uitvoeringskosten leidt uiteindelijk niet tot een verlaging van de bouwkosten. Een verlaging of beperking van de stijging van de bouwkosten is alleen te bereiken door het optimaliseren van de productiemiddelen en daarvoor is kennis van de organisatie van de uitvoering nodig. De uitvoeringskosten zijn opgedeeld in drie groe-pen en voor het optimaliseren moet per groep kennis worden vergaard:1 specieke uitvoeringskosten;2 exploitatiekosten bouwplaats;3 managementkosten bouwplaats.

1 Specieke uitvoeringskosten In deel 12A Uitvoeren De techniek wordt de uitvoering van de verschillende fasen van het uit-

voeringsproces (onderbouw, draagconstructies,

gevels, daken, afbouw) in aparte hoofdstukken

beschreven

2 Exploitatiekosten bouwplaatsIn de volgende hoofdstukken worden de ver-schillende functies van de bouwplaats beschre-ven:

distributiefunctie, hoofdstuk 3; transportfunctie, hoofdstuk 4; assemblagefunctie, hoofdstuk 5; arbeidsfunctie, hoofdstuk 6; managementfunctie, hoofdstuk 7.

3 Managementkosten bouwplaatsVanaf hoofdstuk 8 wordt het beheersen van het uitvoeringsproces beschreven:

beheersen projectinformatie, hoofdstuk 8; beheersen bouwkosten, hoofdstuk 9; beheersen bouwtijd, hoofdstuk 10; beheersen kwaliteit, hoofdstuk 11; beheersen bouwplaatorganisatie, hoofdstuk 12.

2.4 Verkorten bouwtijd

Uit het voorgaande blijkt dat de structurele af-name van de projectgrootte leidt tot meer pro-jecten, verlaging van de productie per project, hogere bouwplaatskosten, hogere kosten van projectverwerving en hogere algemene kosten.De structurele afname van de projectgrootte moet als uitgangspunt worden geaccepteerd. Uit de voorbeelden blijkt dat de bouwtijd minder afneemt dan de productie waardoor de bouw-

Inzet van productiemiddelen Financile gevolgen voor

Begroot Werkelijk Uitvoeringskeuze Bestekskosten

te weinig begroot te weinig ingezet geen verlieste weinig begroot voldoende ingezet verlies geenvoldoende begroot te veel ingezet verlies geente kort gepland te kort ingezet geen verlieste kort gepland langer ingezet verlies geennormaal gepland langer ingezet verlies geen

Figuur 2.15 Gevolgen afwijkingen in uitvoeringskosten

06950564_h02.indd 19 16-03-2005 12:45:41

20

plaatskosten stijgen. Een beleid alleen gericht op een verlaging van de uitvoeringskosten is niet effectief omdat er een directe relatie is met de bestekkosten. De enige oplossing om de produc-tiekosten te verlagen, is een drastische verkorting van de bouwtijd.

De bouwtijd wordt bepaald door drie factoren:1 totaal interval als tijd tussen start en opleve-ring eerste woning;2 productietijd als procestijd voor serie;3 aantal productiedagen per maand, werkelijke bedrijfstijd.

Invulling van de te verrichten functie Effect op de bestekkosten

Distrbutievoorzieningen goedkope terreinafscheiding verliezen door diefstal van materialen draad in plaats van hekken verharding bouwweg te licht ten extra kosten vrachtwagens wegslepen opzichte van ondergrond geen aparte containers voor bouwafval hogere verwerkingskosten afval geen overdekte opslagruimte voor materialen kosten vervanging beschadigde materialen

Energievoorzieningen minder elektra-aansluitpunten op bouwplaats belemmering gebruik handgereedschap minder aansluitvermogen elektra doorslaan stoppen bij overbelasting goedkope waterleidingen boven de grond bevriezen waterleidingen bij vorst goedkope kachels voor verwarming keten klachten bij doorwerken in winter

Transportvoorzieningen te weinig bouwliften bij metselsteiger te lange rijafstanden bij opperen stenen goedkope fundering van de kraanbaan risico van omvallen bouwkraan goedkope maar te lichte bouwkraan te weinig transportcapaciteit goedkope mobiele giekkraan wachttijden voor opbouwen bij aankomst

Assemblagevoorzieningen geen theodoliet of total station op werk meer manuren voor uitzetten en maatvoeren geen reservetrilnaalden voor betonstorten stagnatie als trilnaad kapotgaat minder speciemolens op de bouwplaats wachttijden bij mortelverwerking minder elektrisch handgereedschap vermindering van de productiviteit

Arbeidsvoorzieningen geen personenlift bij hoogbouw arbeidsverlies bij aan- en afloop personeel geen klimaatvoorziening in de winter productieverlies door ziekte personeel minder veiligheidsvoorzieningen kosten door ongevallen en WAO minder schaftkeet en toiletvoorziening lagere productiviteit door onvrede personeel

Managementvoorzieningen te lage bezetting werkvoorbereiding onvoldoende productiviteit werkzaamheden te weining computers, telefoon en fax vertragingen door slechte communicatie te zuinig met kantoorhulpmiddelen inefficint werken van management te kleine keetruimte uitvoeringsteam te lage productiviteit uitvoeringsteam

Figuur 2.16 Effecten verlaging uitvoeringskosten op bestekkosten

06950564_h02.indd 20 16-03-2005 12:45:41


Factor 1 en 2 bepalen de bouwtijd in productie-dagen.

Uit de voorbeelden blijkt dat door de afname van de projectgrootte de productietijd een steeds kleiner deel wordt van de totale bouwtijd. Het productietempo neemt bij kleine series eerder af dan toe, daar is een drastische verkorting van de bouwtijd niet te realiseren.

De andere factor is het totaal interval, de som van de intervallen voor alle werkzaamheden aan een woning. Dit is nog steeds circa 125 dagen en is onafhankelijk van de projectgrootte. Als de factor arbeid op de bouwplaats circa 600 man-uren is die over 130 dagen is verdeeld, wordt er gemiddeld 4,6 manuur per dag aan een woning gewerkt.

Uit een onderzoek naar het afbouwproces bij een groot woningbouwproject zijn de volgende gegevens verzameld per woning:

220 manuren voor alle afbouwwerkzaam-heden;

55 verschillende afbouwactiviteiten; 55 dagen intervaltijd afbouwfase; twee man per afbouwploeg gemiddeld.

Daaruit is te berekenen dat er gemiddeld twee uur per dag in een woning wordt gewerkt en dus zes uur per dag in een woning niet wordt gewerkt.

Dit is het organisatieniveau van de afbouw in de Nederlandse woningbouw. Dat er maar twee

uur per dag in een woning kan worden gewerkt, komt omdat de afbouw aan een groot aantal aparte onderaannemers wordt uitbesteed. Elke onderaannemer wil de eigen organisatie opti-maliseren en heeft een eigen productietempo en wil zoveel mogelijk werkruimte in de vorm van lege woningen om niet belemmerd te worden door zijn opvolgers. Deze suboptimalisatie zorgt ervoor dat de intervaltijd van de afbouwfase zo lang is.

Bij een afnemende projectgrootte is de stijging van de uitvoeringskosten per woning alleen te beheersen door een drastische verkorting van de bouwtijd, omdat een groot deel van de uitvoe-ringskosten tijdgebonden zijn.

Een verhoging van het productietempo heeft bij kleine bouwwerken nauwelijks invloed op de bouwtijd. De lange tijdsduur van de intervallen per fase is ontstaan in de tijd van de grote wo-ningbouwprojecten van meerdere honderden woningen. Daar was opvoeren van het produc-tietempo belangrijk en de intervaltijd was daar-aan ondergeschikt. Bij de structurele afname van de projectgrootte moet verkorting van de bouwtijd worden gezocht in een verkleining van de intervallen tussen opeenvolgende activiteiten, guur 2.17.

De bouwtijd bij dertig woningen met een pro-ductietempo van n woning per dag, guur 2.18, is:

Uitvoering in fasen Nu Plan

Intervaltijd aanloopfase 20 dagen 15 dagenIntervaltijd onderbouwfase 20 dagen 15 dagenIntervaltijd bovenbouwfase 20 dagen 15 dagenIntervaltijd gevel/dakfase 20 dagen 15 dagenIntervaltijd afbouwfase 45 dagen 20 dagen

Totaal intervaltijd 125 dagen 80 dagen

Figuur 2.17 Plan voor verkorting intervaltijd per woning

06950564_h02.indd 21 16-03-2005 12:45:41

22

Figuur 2.18 Plan: dertig woningen in 6,5 maanden

totaal intervaltijd 80 dagenproductietijd 30 woningen 30 dagen 110 dagen 110 5

totale bouwtijd = 110 5

= 6,5 maand 16

Omdat de intervaltijd van de afbouw wordt gehalveerd, moet ook in de formule voor het omrekenen van productiedagen naar kalender-maanden het voordeel van de afbouwtijd zonder onwerkbaar weer worden gehalveerd.

2.6 Samenvatting

Als een project van dertig woningen in 6,5 maanden kan worden gebouwd, stijgt de pro-ductie per maand van dat project van 165.000,- naar 230.000,- met bijna 40%.

Door de verkorting van de bouwtijd dalen de tijdgebonden uitvoeringskosten van:

specieke uitvoeringskosten; kosten bouwplaatsexploitatie; kosten bouwplaatsmanagement.

De kwaliteit van de productiemiddelen wordt niet aangetast, maar door verkorting van de bouwtijd worden de kosten van de productie-middelen lager, guur 2.19.

Door een verkorting van de intervaltijd daalt de bouwtijd. Op de bouwplaats als tijdelijk bouw-constructiebedrijf wordt per maand meer pro-ductie gerealiseerd. Dat betekent een verhoging van de capaciteit van het bouwconstructie-bedrijf.

Geraadpleegde en aanbevolen literatuur

1 Flapper, H.A.J., Bouwplanning, ThiemeMeulen-hoff, 2004

NormenNEN 2634 Termen, denities en regels voor het overdragen van gegevens over kosten en kwaliteits-aspecten voor bouwprojecten

Bedragen 1000, 1980 1990 2000 Plan

Projectgrootte 4.500, 3.000, 1.500, 1.500,Bouwtijd project 11 maanden 11 maanden 9 maanden 6,5 maandenPer project per maand 4.410, 4.275, 4.165, 4.230,Aantal bouwplaatsen 6 9 15 11Aantal uitvoerders 6 9 15 11

Figuur 2.19 Gevolgen plan voor verkorting bouwtijd

06950564_h02.indd 22 16-03-2005 12:45:42

3Distributiefunctie bouwplaatsH. A. J. Flapper

Woningen en utiliteitsgebouwen zijn samengesteld uit een grote verscheidenheid van bouwmaterialen. Die materialen worden door een groot aantal verschillende bedrijven geproduceerd. Alle bouw-materialen moeten op het juiste tijdstip op de bouwplaats aankomen. De bouwplaats is te zien als een distributiecentrum waar de bouw-materialen vanuit het hele land aankomen en worden opgeslagen of rechtstreeks naar de werkplek worden getransporteerd. Hoe is van de bouwplaats een goed distributiecentrum te maken met zo laag moge-lijke distributiekosten en tegelijk zo min mogelijk beschadigingen aan de materialen? De bouwplaats blijkt een bron voor bouwafval te zijn. Ook hier is de distributiefunctie van belang.

06950564_h03.indd 23 16-03-2005 12:52:05

24

Inleiding

Een bouwwerk is een samenvoeging van een groot aantal verschillende bouwmaterialen. Deze materialen worden door industrile bedrijven geproduceerd, die zich meestal gespecialiseerd hebben op een beperkt productieprogramma.

Na de Tweede Wereldoorlog is door de industri-alisatie en de ontwikkeling van nieuwe materi-aaltechnologie de beschikbaarheid van specieke bouwmaterialen voortdurend toegenomen. Het regelen van de goederenstromen naar de bouw-plaats in de juiste soort, de juiste hoeveelheid en op het juiste moment is een steeds groter beheersprobleem geworden. Distribueren is het regelen van goederenstromen en de kwaliteit van de distributie heeft een steeds grotere invloed op de bouwtijd, bouwkosten en bouw-kwaliteit.

De bouwplaats is te beschouwen als een tijdelijk distributiecentrum, guur 3.1.

Figuur 3.1 Bouwplaats als distributiesysteem

Voor het uitvoeren van een bouwwerk moet een groot aantal verschillende bouwmaterialen worden samengevoegd. Die materialen worden door een groot aantal verschillende bedrijven geproduceerd. In het bestek staan de materialen omschreven. Die moeten bij die verschillende bedrijven worden besteld. De bedrijven moeten hun materialen naar de bouwplaats aanvoeren. Op de bouwplaats moeten de materialen wor-den opgeslagen tot ze aan de beurt zijn voor verwerking. De bouwvakkers moeten de materi-alen van de bouwplaats vervoeren naar de plaats van verwerking of montage. Dit hele proces is te zien als een distributiebedrijf.

3.1 Toenemende distributieproblemen

Een aantal ontwikkelingen maakt het distri-bueren van bouwmaterialen steeds complexer en maakt het noodzakelijk een bouwplaats als een professioneel distributiebedrijf te organise-ren.

Terwijl vroeger met een beperkt aantal basis-bouwstoffen als zand, grind, cement, steen en hout op de bouwplaats bouwconstructies wer-den gemaakt, is de verscheidenheid aan bouw-materialen toegenomen, guur 3.2. De verschui-ving van het maken van bouwconstructies van de bouwplaats naar de toeleveringsindustrie is zeer ingrijpend. Dat betekent namelijk dat een groot aantal verschillende geprefabriceerde bouwelementen naar de bouwplaats moet wor-den aangevoerd en daar moet worden opge-slagen. Het aantal bestellingen neemt toe, het aantal transporten naar de bouwplaats stijgt aan-zienlijk. Het beheer van een groot aantal

Figuur 3.2 Toenemende verscheidenheid

06950564_h03.indd 24 16-03-2005 12:52:07

3 DISTRIBUTIEFUNCTIE BOUWPLAATS 25

hetzelfde aantal verschillende bouwmaterialen en -elementen nodig. De materialen zijn korter na elkaar op de bouwplaats nodig waardoor het aantal materialen, dat op hetzelfde tijdstip op de bouwplaats aanwezig moet zijn, toeneemt, guur 3.5. Meer verschillende materialen moe-ten op dezelfde bouwplaats tegelijkertijd kunnen worden opgeslagen.

Figuur 3.5 Verkorting bouwtijd

Vooral in de woningbouw is de ontwikkeling her-kenbaar van het bouwen van standaard gelijke huurwoningen naar koopwoningen in de vrije sector waarbij de consument vooral bij de afwer-kings- en inrichtingsmaterialen een ruime keuze krijgt. De consequentie is dat er per bouwmate-riaal (keuken, tegels, sanitair enzovoort) niet n type, maar een groot aantal verschillende typen aangevoerd, opgeslagen en gemonteerd moet worden, guur 3.6. Het inkopen bij de toeleve-ringsindustrie wordt complexer en het beheren van het verschillende aantal typen per materiaal of product wordt moeilijker.

r.

Figuur 3.6 Toenemende variatie

Om vooral bij korte bouwtijden vertraging door te late leveringen te voorkomen, gaan de bou-wers de materialen eerder bestellen om een buffer op te bouwen. Hierdoor ontstaat bij juiste levering een te grote werkvoorraad die extra ruimte vergt, guur 3.7.

verschillende bouwmaterialen en bouwelemen-ten is moeilijker dan van enkele bouwstoffen.

Voor de bouw van een woning is per woning een groot aantal verschillende bouwmaterialen en -elementen nodig. Bij grootschalige projecten zijn per materiaal een groot aantal stuks nodig. Deze moeten bij elkaar worden opgeslagen. De meeste materialen zijn stapelbaar en de beno-digde hoeveelheid kan er van bovenaf worden afgepakt. Bij verkleining van de projectgrootte blijft het aantal verschillende materialen en bouwelementen gelijk, alleen het aantal stuks per materiaal vermindert. De benodigde opslag-ruimte blijft gelijk, de stapel wordt alleen minder hoog, guur 3.3.

Figuur 3.3 Afnemende projectgrootte

Er is een duidelijke verschuiving zichtbaar van bouwen in nieuwe uitbreidingsgebieden met ruime bouwterreinen, naar een verdichting van bestaande woongebieden waarbij de beschik-bare ruimte rondom het gebouw veel kleiner is, guur 3.4. Ongeacht de locatie is voor een bouwwerk hetzelfde aantal materialen nodig waarvoor echter een veel kleiner opslagterrein beschikbaar is. Dezelfde materialen moeten dich-ter op elkaar opgeslagen worden.

Verkleining van de projectgrootte en stijging van de bouwplaatskosten leidt tot een aanzienlijke verkorting van de bouwtijd. Per woning is

Figuur 3.4 Verkleining bouwplaats

06950564_h03.indd 25 16-03-2005 12:52:10

26

Figuur 3.7 Toenemende levertijd

3.1.1 Ontwikkeling prefabricageDe ontwikkeling van het maken van bouwcon-structies op de bouwplaats naar prefabricage door de toeleveringsindustrie en de gevolgen daarvan voor de bouwplaats als distributiebedrijf is te herkennen bij de ontwikkeling van beton in de afgelopen decennia.

Distributie bouwstoffenIn de jaren vijftig en zestig werd beton op de bouwplaats gemaakt. Met vrachtwagens werd een voorraad zand en grind aangevoerd en op grote hopen op de bouwplaats opgeslagen. Op de bouwplaats stond een betonmolen met daarnaast een cementloods. In de betonmolen werd beton geproduceerd, die met kruiwagens of japanners (betonrijbak) naar de bekisting werd gebracht. De grootte van de betonmolen be-paalde de productiecapaciteit. Mits de voorraad zand en grind voldoende was, kon de uitvoerder zelf het tijdstip van storten bepalen, de levertijd speelde geen rol, guur 3.8.

Bouwstof is grondstof die meestal door win-ning ontstaat en wordt gebruikt voor het maken van bouwmaterialen: zand en grind voor beton; klei voor baksteen; kalksteen voor kalkzandsteen; hout voor balken en planken.

Figuur 3.8 Distributie bouwstoffen

Distributie bouwmaterialenIn de jaren zestig kwamen in de grote steden de eerste betoncentrales. De productie van beton verschoof van de bouwplaats naar de toeleve-ringsindustrie. De distributie van de benodigde bouwstoffen beperkte zich van de winning in de grote rivieren naar de betoncentrale, die ter beperking van de transportkosten meestal aan waterwegen werden geplaatst. De distributie van de betoncentrale naar het bouwwerk gebeurt met betonmixers, die ook op de bouwplaats tot aan de bekisting kunnen rijden, guur 3.9.

Bouwmateriaal ontstaat na het bewerken van een of meerdere bouwstoffen. Hierdoor wordt een ander materiaal verkregen dat speciek geschikt is voor het maken van bouwkundige constructies.Een bouwmateriaal heeft specieke eigen-schappen die voor meerdere bouwconstruc-ties bruikbaar zijn: beton voor vloeren of kolommen of bruggen, baksteen voor bouw-muren of voor gevels, houten balken voor vloeren of daken.

Figuur 3.9 Distributie bouwmaterialen

Distributie prefab-elementenDe eenmalige bekisting als hulpmiddel voor elke betonconstructie op de bouwplaats heeft grote invloed op de kosten per m3 geproduceerd be-ton. De bekistingskosten zijn te verlagen als de bekistingsmal meerdere keren is te gebruiken. Er komen betonfabrieken die naast een eigen betoncentrale een bekistingswerkplaats en een betonstortploeg hebben. Als seriematige bekis-ting worden stalen betonmallen toegepast. Be-tonconstructies worden geprefabriceerd en als wanden, kolommen, balken en vloeren naar de bouwplaats vervoerd, guur 3.10.

Een prefab-element is een onderdeel van een bo

Documents

Jellema 12B Uitvoeren