Jeff Malpas (1958 - )Tasmanya Üniversitesi’nde Ordinaryüs Profesör ve La Trobe Üniversitesi’nde Ziyaretçi Ordinaryüs Profesör. Kurucusu olduğu Tasmanya Üniversitesi Uygulamalı Felsefe ve Etik Merkezi’nin yöneticiliğini 2005’e kadar sürdürdü. Dünyanın önde gelen aka-demik yayınevlerinden çıkmış 21 kitabın yazarı ve/ya editörüdür.

Robert C. Solomon (1942-2007)Austin, Texas Üniversitesi’nde İşletme ve Felsefe Bölümü’nde Quincy Lee Centennial profesör ve öğretim görevlisidir. Arala-rında The Passions, In the Spirit of Hegel, About Love, A Passion for Justice, Ethics and Excellence, Up to the University’nin de bu-lunduğu çok çeşitli yapıtları yayımlanmıştır ve Kathleen Higgins ile birlikte, Routledge’dan çıkan History of Philosophy’nin Alman İdealizmi cildinin editörlüğünü yapmıştır.

Ölüm ve Felsefe Editörler: Jeff Malpas - Robert C. Solomon

Orijinal Adı: Death and Philosophy

İthaki Yayınları - 1248

Yayın Koordinatörü: Tuğçe Nida SevinSon Okuma: Selçuk Aylar - Erkal Ünal

Kapak Tasarımı: Hamdi Akçay Sayfa Düzeni ve Baskıya Hazırlık: B. Elif Balkın

Ağustos 2017, İstanbul

ISBN: 978-605-375-703-0

Sertifika No: 11407

Türkçe çeviri © Nur Küçük, 2005© İthaki, 2017

©Taylor & Francis Group’a bağlı Routledge tarafından yayımlananİngilizce baskıdan çevrilmiştir.

Bu eserin tüm hakları Akcalı Telif Hakları Ajansı aracılığıyla satın alınmıştır.Yayıncının yazılı izni olmaksızın alıntı yapılamaz.

İthakiTM Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. Şti.’nin yan kuruluşudur.Caferağa Mah. Neşe Sokak, 1907 Apt. No:31 Moda - Kadıköy / İstanbul

Tel: (0216) 348 36 97 Faks: (0216) 449 98 34 editor@ithaki.com.tr – www.ithaki.com.tr – www.ilknokta.com

Kapak, İç Baskı: Deniz Ofset MatbaacılıkGümüşsuyu Cad. Topkapı Center, Odin İş Merkezi No: 403/2 Topkapı-İstanbul

Tel: (0212) 613 30 06 - Faks: (0212) 613 51 97Sertifika No: 29652

Editörler: Jeff Malpas - Robert C. Solomon

ÖLÜM VE FELSEFE

Çeviren Nur Küçük

.

Whangaiti’ye

.

İÇİNDEKİLER

Yazarlar Hakkında .......................................................................... 9

Önsöz ........................................................................................... 13

1 ÖLÜM VE FELSEFE: GİRİŞ ..................................................... 15

Jeff Malpas ve Robert C. Solomon

2 ÖLÜMÜM ................................................................................. 21

Tem Horwitz

3 ÖLÜME KARŞI ......................................................................... 40

Reinhard Steiner

4 ÖLÜMÜN SÖZÜMONA ÖNEMSİZLİĞİ ÜZERİNE ................ 51

Ivan Soll

5 ÖLÜM VE İSKELET ................................................................. 84

Kathleen Higgins

6 ÖLÜM: KURU SENARYO ...................................................... 104

Betty S. Flowers

7 KLASİK TAOCULUKTA DÖNÜŞÜM OLARAK ÖLÜM ........ 116

Roger T. Ames

8 ÖLÜM VE AYDINLANMA ..................................................... 139

Robert Wicks

9 ÖLÜM VE AYRILMA .............................................................. 160

Graham Parkes

10 ÖLÜM VE METAFiZİK ........................................................ 188

Peter Kraus

11 ÖLÜM VE SAHİCİLİK ......................................................... 214

Julian Young

12 ÖLÜM VE BİR YAŞAMIN BÜTÜNLÜĞÜ ........................... 228

Jeff Malpas

13 ÖLÜM ÇATIŞKISI ................................................................ 256

Peter Loptson

14 ÖLÜM FETİŞİZMİ, MARAZI TEKBENCİLİK ..................... 286

Robert C. Solomon

Kaynakça .................................................................................... 332

9

YAZARLAR HAKKINDA

Roger Ames Honolulu, Hawaii Üniversitesi’nde felsefe profe-sörü ve Philosophy East-West dergisinin editörüdür. Kitapları arasında The Art of Rulership: A Study of Ancient Chinese Poli-tical Thought ve (J. Baird Callicott ile birlikte) Nature in Asian Traditions of Thought: Essays in Enviromental Philosophy bu-lunur. Çin felsefesi ve kültürü üzerine çok sayıda makalenin yazarı, pek çok derlemenin de editörüdür.

Betty Sue Flowers Austin, Texas Üniversitesi’nde İngilizce profesörüdür. Browning and the Modern’ın ve içlerinde Exten-ding the Shade’in de bulunduğu bir dizi şiir kitabının yazarıdır.

Kathleen Higgins Austin, Texas Üniversitesi’nde felsefe pro-fesörüdür. Nietzsche’s Zarathustra’nın ve (Robert C. Solomon ile birlikte) A Very Brief History of Philosophy’nin yazarı ve The Cambridge Companion to Nietzsche’nin (Bernd Magnus ile bir-likle) editörüdür.

Tem Horwitz Chicago Illinois’de Horwitz-Matthews’un yöne-tici ortağıdır ve iş etkinliklerine ek olarak çeşitli konularda pek çok kitap yazmış veya editörlüklerini yapmıştır; Cloud Hands’in kurucusudur ve fotoğraf çalışmaları yapmaktadır.

Peter Kraus Auckland Üniversitesi’nde lisansüstü öğrencisi-dir, Martin Heidegger felsefesi üzerine çalışmaktadır. Aynı za-manda, bu denemelerin çoğuna kaynaklık etmiş konferansın ev sahibi ve düzenleyicisidir.

10

Peter Loptson Saskatchewan Üniversitesi’nde felsefe profe-sörü ve Dialogue: Canadian Philosophical Review’un (İngiliz-ce) editörüdür. Theories of Human Nature’ın yazarı ve Anne Convay’in Principles of the Most Ancient and Modern Philo-sophy’sinin editörüdür. Aralarında felsefe tarihi, modal man-tık, tarih felsefesi ve metafiziğin de olduğu çok çeşitli konu-larda birçok makale yayımlamıştır.

Jeff Malpas Halen Heidelberg Üniversitesi’nde Humboldt Re-search Üyesi’dir. Donald Davidson and the Mirror of Meaning’in yazarı ve The Philosophical Papers of Alan Donagan’ın editörü-dür. İnceleme dergilerinde çeşitli konularda yazılar yayımla-mış ve yerin doğası ve felsefi anlamı üzerine kitabını tamam-lamıştır.

Graham Parkes Hawaii Üniversitesi’nde felsefe profesörü-dür. Nietzsche and the Asian Thought ve Heidegger and Asian Thought’un editörü, Nishitani Keiji’nin The Self-Overcoming of Nihilism’in ve Reinhard May’in Heidegger’s Hidden Sources: East-Asian Influences on His Work’ün çevirmeni ve Composing the Soul: Reaches of Nietzsche’s Psychology’nin yazarıdır.

Ivan Soll Madison, Wisconsin Üniversitesi’nde felsefe profe-sörüdür. An Introduction to Hegel’s Metaphysics’in ve Hegel, Ni-etzsche ve başka filozoflar üzerine birçok makalenin yazarıdır.

Robert C. Solomon Austin, Texas Üniversitesi’nde felsefe pro-fesörü ve sayısız kitap ve makalenin yazarıdır. En son yayım-ladıkları arasında Ethics and Excellence, A Passion for Justice ve Kathleen Higgins ile birlikte A Short History of Philosophy bulunuyor.

Reinhard Steiner Stuttgart Üniversitesi’nde sanat tarihi pro-

11

fesörüdür. Leonardo da Vinci, Egon Schiele ve sanatta Pro-metheus figürü konulu kitaplar, ayrıca estetik ve sanat tarihi üzerine makaleler yayımlamıştır.

Robert Wicks Auckland Üniversitesi felsefe kürsüsünde okut-mandır. Kant ve Hegel’in estetikleri ve Schopenhauer, Nietzs-che ve Foucault üzerine yazmıştır. Felsefe kuramlarının dene-yimsel ve psikolojik yanları ile ilgilenmektedir.

Julian Young Auckland Üniversitesi’nde yardımcı doçent-tir ve Heidegger, Philosophy, Nazism; Nietzsche’s Theory of Art ve Willing and Unwilling: A Study in the Philosophy of Arthur Schopenhauer’in yazarıdır.

.

13

ÖNSÖZ

“Ölümüne kadar dek kimseye mutlu demeyin,” diye yazar mutsuz Aiskhylos. Çok daha mutlu Epiküros “ölüm hiçbir şeydir,” diye fikir yürütür. Erken dönemindeki Wittgenstein “Ölüm yaşamın içindeki bir olay değildir. Ölüm yaşanmaz,” diye yazar. Belki benzer bir mantık izleyen Woody Allen ölümden korkmadığını söyler ve ekler: “Sadece, gerçekleşti-ğinde orada olmak istemiyorum, hepsi bu.” Konu ölüm oldu-ğu zaman, esprilerle derin içgörüler, zarif nüktelerle kasvetli düşünceler birbirine karışır, ölüm marazi bir konu olabilir, ama ölüm konulu sohbetler ve paylaşılan düşünceler kasvet-ten çok neşe ve keyif üretme, yaşamın değerini arttırma ve dostluklar kurma olanağı taşır. Bu derleme de böyle bir soh-betten kaynaklanıyor. Dekor olağanüstüydü: Yeni Zelanda’da Auckland’ın kuzeyinde Adalar Körfezi’nde, denize, kumsala ve huzur veren yeşil tepelere hakim, gözden ırak bir yer. Ev-sahibimiz Peter Kraus’un konukseverliği de en az o kadar ola-ğanüstüydü, toplantıyı düzenledi ve hem mükemmel yiyecek ve içecekleri hem de sonsuz coşkuyu sağladı. Ama hiç kuşku-suz hepsinden olağanüstü olan, buluşmamızın sürdüğü birkaç gün içinde biz katılımcılar arasındaki havaydı. Artık birlikteli-ğimizin sonuna geldiğimizde, bizlere kalan yalnızca yoğun bir düşünsel coşku ve bazı canlı anılar değil, aynı zamanda yeni ve güçlü dostluk bağlarıydı da. İnceleme yazılarından oluşan bir derleme böyle bir olayın hakkını veremez, o yüzden eli-nizdeki derleme bunu anlatmaktan ziyade ancak anımsatan bir şey olabilir. Konferansı düzenlediği ve evsahipliği yaptığı için yalnızca Peter Kraus’a değil, tüm katılımcılara ve katkıları

14

kitapta gözükmeyenlere –Anne Salmond ve Bruce Cliffe– ve konferansın bu kadar başarılı olmasında yardımları bulunmuş herkese, özellikle Hannelore Kraus, Avis Mountain, Martina Lutz ve Rose Bradford’a özel teşekkürlerimizi borçluyuz.

15

1 ÖLÜM VE FELSEFE

Giriş

Jeff Malpas ve Robert C. Solomon

Felsefenin asıl ilgisinin ölüm olduğunu söyleyen eski bir ge-lenek vardır – ya ölümü anlayıp kendini ona alıştırarak ya da kaçınılmaz gelişine kendini hazırlayarak. Ama eğer böyleyse, çağdaş felsefenin büyük bölümü temel işlevlerinden birini ye-rine getirmekte başarısız olmuş demektir, çünkü ölüm konu-su çağdaş felsefe tartışmalarında pek geçmez. Elbette istisnalar vardır. Martin Heidegger gibi bir felsefecinin bu derlemedeki yerinin bu kadar belirgin olmasının nedenlerinden biri, onun ölüm hakkında gerçekten de çok fazla şey söylemiş az sayıda felsefeciden biri olmasıdır. Bununla birlikte ölüm, çağdaş fel-sefi tartışmalarda çoğu kez ancak bir yan konu olarak ortaya çıkar – sözgelimi, ölümün teknik tanımlamalarının (örneğin “beyin ölümü”) pek çok yasal ve ahlaki meselenin görüşül-mesinde önemli duruma geldiği biyoetik bağlamında olduğu gibi. Ama elinizdeki derleme, ölüm kavramını bu tür “teknik” bağlamlarda geçebileceği haliyle incelemez, ister doğrudan doğruya kendi düşüncelerini anlatıyor isterse başkalarının dü-şüncelerini tartışıyor olsun, kitaba katkıda bulunan yazarların konuyla ilgisi kesinlikle kişiseldir, ilgilendikleri şey, insan ya-şamında yer alışı ve bu yaşamın anlamlılığına katkıda bulu-nuşu ya da hatta belki değerini azaltışıyla birlikte ölümdür – kişinin kendi ölümü.

16

Böyle bakıldığında, felsefenin şu ya da bu şekilde aslında ölümle ilgilendiği fikrinin, gerek böyle bir görüşü ileri süren felsefecinin ve gerekse genelde felsefenin içinde bulundukları marazi bir durumu yansıtması gerekmez. Onun yerine, şöyle bir felsefe görüşünü ifade etmek üzere kullanılabilir: Felsefe, başlıca ilgisi insan olmanın ne olduğu sorusuyla, insan varo-luşunun doğası ve anlamlılığıyla ilgilenen bir soruşturma bi-çimidir. Kuşkusuz, ölüm ya da ölüm kavramı çevresinde top-lanan deneyim ve duygular –sözgelimi kayıp ve keder, korku ve önsezi, kimi zamansa rahatlama ve şükretme deneyimle-ri– aslında bir insan yaşamı sürmenin ne olduğu ve insan ol-manın ne anlama geldiği ile ilgili görünür. Nitekim –yalnızca Heidegger’de değil, insanların “ölümlüler” diye nitelendiril-diği Antikçağ’da da yakaladığımız– insan olmanın gerçekten de yalnızca sınırlı bir ömür sürmeye yazgılı bulunmak olduğu iddiasını ister kabul edelim ister etmeyelim, ampirik bir olgu olarak gene de şunu algılayabiliyoruz ki, insan yaşamları elbet-te ölümün merkezî bir rol oynadığı yaşamlardır. Soru şudur: Buna ne anlam vereceğiz? Ölüm ile insan yaşamı arasındaki ilişkiyi nasıl anlamalıyız? Ölüm, bir anlamlılık kaynağı mı-dır, yoksa anlamlılığın yok oluşunu mu temsil eder? Ölümün etkisi yaşamı saçma bir gösteriden ibaret kılmak mıdır –”Bir öykü/Bir budalanın anlattığı.../ Hiçbir anlamı olmayan”1– yok-sa ölüm karşısında yaşamın saçmalığı bir anlam kaynağı sağ-layabilir mi?

Bunlar elinizdeki derlemeyi meydana getiren tartışmalarda sahnenin odağında yer alan bir grup soru. Bu tür soruların “varoluşsal” karakterde olduğunu söyleyebiliriz. Şüphesiz, çoğu kez varoluşçu etiket altına alınan yazarlar ve felsefeci-lerin birçoğu (hepsi değil – Sartre dikkati çeken bir istisna-dır) karakteristik olarak, ölüm sorusunu sırf insan varoluşu ile meşgul olmalarından ötürü merkezî ve tanımlayıcı bir soru

1 Shakespeare, Macbeth, Perde V. Sahne v, II, 26-8.

17

olarak görmüşlerdir. Ama varoluşçu yaklaşımlar, ileriki sayfa-larda görülen yaklaşımların tümünü oluşturmuyor. Gerçekten de kitapta geniş bir yaklaşım yelpazesi yer alır – yalnızca He-idegger ve Camus gibi felsefecilerin değil, Bernard Williams, Derek Parfitt ve Thomas Nagel gibi, dilleri İngilizce olan “ana-litik” felsefecilerin de yapıtlarından türetilen yaklaşımlar; Ti-bet Ölüler Kitabı’nda ve Taocu düşüncede örnek bulan türden Batılı-olmayan yaklaşımlar; ve Lucretius, Epiküros ve Nietzs-che gibi Batı felsefesi tarihi içerisinden kişiliklerin yazıların-dan türetilen yaklaşımlar söz konusu kapsama dahildir.

Böylece bu kitap ölüm üzerine birçok farklı felsefi bakış açısını kapsamaktadır – bunlar kimi durumlarda edebî ve es-tetik irdelemelerden ve bir durumda da doğrudan kişisel de-neyimden elde edilmiştir. Tem Horwitz’e ait ilk deneme, felsefi eğitimi ve duyarlılıkları olan birinin maruz kaldığı “ölümün kıyısından dönme deneyimi” diye bilinen şeyin bir örneğini aktarır. Her ne kadar bazı bakımlardan kişisel bir anıysa da, bu deneme, kitap için özellikle uygun bir başlangıçtır, çünkü ölüm için daha başka sözler edilebilecek olsa da, ölüm hepsin-den öte kişisel bir şeydir. Gerçekten de, felsefi görüş noktamız her ne olursa olsun, ölümün kişisel yüzünden kaçınamayız. Elias Canetti’nin ölümü reddetmesi, ki Reinhard Steiner’ın denemesinin konusudur, ölüm olgusuna gösterilen aşırı ve çok kişisel bir tepkiye örnek oluşturur. Canetti’nin konumu Dylan Thomas’ın ölmekte olan babasına “O iyi gecelere yumu-şak başlılıkla gitme; hiddetlen, hiddetlen ışığın sönmesine”1 teşvikiyle karşılaştırılmaya uygundur (gerçi Thomas’ın ölü-me gönderme yapmak için “iyi geceler” ifadesini kullanması, Canetti’nin kesinlikle ödün vermez biçimde ölümü reddetme-sine aykırı görünür). Canetti ölüme karşı hiddetlenmemizi ister ve –aralarında Heidegger’in de bulunduğu– ölümü bir

1 Dylan Thomas, “Do Not Go Gentle into That Good Night”, The New Oxford Book of English Verse, 1250-1950 içinde, haz. Helen Gardner, New York, Oxford Üniversity Press, 1972, s. 942.

18

şekilde “kabullenip” benimsememizi istiyor görünenlere kar-şı çıkar. Canetti’ye göre ölüm kişisel olmayan bir şey değil-dir; tam da kişi-olmanın, insan olanın ve değerli olanın yok oluşunu temsil eder. Elbette onun ölüme tepkisinin aşırılığı, ölümün çok az önemde ya da hiç önemsiz bir şey sayılması gerektiğini ileri sürmüş, diğer uçtaki felsefecilerin –özellik-le Lucretius’un– tutumunun aşırılığına denktir. Ivan Soll’un tartışmasının odağını oluşturan şey bu gelenektir – böyle bir tutum, diye sorar Soll, karanlığın erişmesinden önce boş yere çalınan bir ıslık olmaktan öteye gider mi?

Ölümü yalnızca bir olay olarak görüp önemsememizi iste-yen felsefeciler bile, insan yaşamını doğru anlayıp onu doğru yaşamak için ölüme dair uygun bir anlayışa ulaşmanın kesin-likle çok önemli olduğunu bazen yalnızca ima yoluyla olsa bile yine de vurgular. Bu açıdan ilk üç deneme, yaşam ola-naklarının tam da bizim ölüme yönelik tutumumuzdan doğ-duğu düşüncesini paylaşır. Gerçekten de, kitaptaki denemele-rin birçoğuna göre ölümün anlam ve önemi, ölümün kendisi demek olan varoluşun sonlanması gibi tek bir olguda değil, daha ziyade zinde ve doyumlu bir insan yaşamını sağlayacak olanaklar ile ölüm olgusu arasındaki ilişkide bulunacaktır. Ni-tekim Kathy Higgins’in iskeleti, Gotik dehşet ya da melodra-mın kemiğe dönüşmüş melankoliğinden çok, Meksika ölüler festivalinde görülen neşeli figürdür. Higgins’in denemesi bu-radaki denemelerin birçoğunda ortak olan bir temayı da orta-ya koyar: İnsan yaşamının da bir anlatıya veya öyküye benzer oluşturulduğu ve tüm iyi öyküler gibi bir noktada sona erdiği düşüncesi. Betty Sue Flowers bu düşünceyi şu ifade altında toparlar: Bir yaşamı şekillendirip yönetmedeki yaratıcı olası-lıkların bir kaynağı. Flowers’a göre, bizzat ölüm kendi öykü-lerini beraberinde getirir ve bize ölümü tanıtan anlatılar aynı zamanda kim ya da ne olduğumuzu veya olabileceğimizi de şekillendirir. Ölümün değişik kültür çevreleri içinde başka

19

başka anlaşılma yollarındaki çeşitlilik, inanlara ölümü tanı-tan anlatıların çeşitliliğini gösterir. Nitekim Roger Ames, Çin geleneği içerisinde ortaya çıktıkları biçimleriyle Ölum üzeri-ne Taocu bakış açılarını ele alır – bunlar genel olarak “Batı-lı” sayılan bazı tutumlardan veya en azından bu tutumlarla ilgili genel kabul gören bazı açıklamalardan çarpıcı biçimde farklıdır. Bob Wicks, Tibet Ölüler Kitabı’nda (ya da Ölüler İçin Kitap) örneği verilen Tibet Budizmi içindeki ölüm anlayışına –ve aydınlanma anlayışına– dair bir içgörü kazanmamızı sağ-lar. Graham Parkes’ın denemesi ölüme dair değişik düşünme tarzlarını keşfetme ve karşılaştırma için bir başka fırsat sunar, çünkü Montaigne, Nietzsche ve Heidegger’i Dõgen, Shõsan ve Nishitani ile yan yana koyar.

Yine de, farklı kültürel veya toplumsal bağlamlarda ölümün anlaşılma yollarının ve ölümün alabileceği formların çeşitlili-ği, ölüm hakkında daha arı “metafiziksel” bir bakış açısından söylenecek hiçbir şey bulunmadığı anlamına gelmek zorunda değildir. Gerçekten de, Ames, Parkes ve Wicks’in denemele-ri, ölüme yönelik çeşitli tutumların anlaşılması kadar ölümün anlaşılmasıyla da ilgilenir. Ancak, Kraus ve Young’ın deneme-lerinin çok daha yakından odaklandığı noktalardan biri ölüm olarak ölümdür, diğeri ise en azından erken yapıtı söz konusu olduğunda, ölüm ile meşgul olmanın örneği diye anılan bir felsefecinin, yani Martin Heidegger’in yapıtında ölümün nasıl bir yer tuttuğudur. Hem Kraus hem de Young, Heidegger’in düşüncesinde ölümün oynadığı rolü, başka birkaç ana kav-ramla bağlantısı içinde inceler. Kraus’un başlıca konusu ölüm, hiçlik ve varlık arasındaki ilişki ve bizzat metafiziğin olanağı-nın, ölümün olanağına yakından bağlı olabileceği düşüncesi-dir. Young daha doğrudan bir biçimde, ölüm ile Heidegger’in “sahicilik” kavramı arasındaki ilişki üzerine odaklanır. Kimi bakımlardan Malpas’ın denemesi, Heidegger’in temasını sür-dürür. Ancak o bunu, aralarında “analitik” denilen gelenek-

20

te yer alan, Heidegger dışındaki felsefecilerin yapıtı içindeki argümanlardan yararlanarak yapar ve ölümün tam anlamıyla insani bir yaşam için niçin zorunlu olabileceğini açıklığa ka-vuşturma girişiminde bulunur. Heidegger ile bağlantı kurma-dan, Peter Lopston’ın da üzerinde durduğu bir düşüncedir bu. Kantçı ve Darwinci ideaları birleştiren Lopston, “Ölüm kesin-likle kötü bir şeydir, ama bizlerin yapısındaki mahluklar için büyük olasılıkla kaçınılmaz olan kötü bir şeydir,” der.

Derlemenin Bob Solomon tarafından yazılan son deneme-si, daha baştaki denemelerde bulunan temalardan bazılarına –ölüme nasıl yaklaşılması, ölümün nasıl betimlenmesi gerek-tiği sorularına– ve ölmemiz olgusuna yönelik tutumlarımızın, kendimizi ve sürdüğümüz yaşam türünü anlamamız üzerin-deki olası etkileri sorununa bizi geri götürür. Ölüm hakkında-ki fetişizmin (ki tam da ölümün yaşama anlam vermede şöyle ya da böyle temel bir rol oynadığı fikriyle ifade edildiği düşü-nülebilir) belli bir formunu zayıflatmayla ilgilenen bir deneme olarak Solomon’ın tartışması, ne ölüm olgusu üzerine melan-kolik bir biçimde tasalanmanın, ne de ölüm olgusunun olağa-nüstü büyütülmesinin bir örneğidir. Bunun yerine, kitaptaki tüm yazılar gibi o da, kendi tarzında, ölümü yaşam bağlamına yerleştirmeye ve bunu yaparken ölümü yalnızca erişebileceği-miz renklerle, yani tamamen insana ait olan bir ilgi, değer ve sorumluluklar takımından elde edilen renklerle resmeden bir ölüm görüşü sunmaya çalışır. Solomon’ın denemesinin, bu ba-kımdan da, kitabın bütün bölümlerinde süren ana bir temayı yeniden ortaya koyduğu söylenebilir – o da şudur: Ölüm ve felsefe arasındaki bağlantı, aslında felsefi projenin doğa ile ve insani olanın anlamı ile ilgilendiğinin kabul edilmesiyle kuru-lan bir bağlantıdır.