Upload
others
View
17
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAPON DİLİ VE EDEBİYATI)
ANABİLİM DALI
JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK
Yüksek Lisans Tezi
Burcu Kayar
Ankara-2006
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAPON DİLİ VE EDEBİYATI)
ANABİLİM DALI
JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK
Yüksek Lisans Tezi
Burcu Kayar
Tez Danışman Doç. Dr. N. Engin Uzun
Ankara-2006
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAPON DİLİ VE EDEBİYATI)
ANABİLİM DALI
JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK
Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. N. Engin Uzun
Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
.Doç. Dr. N. Engin Uzun......................... ........................................
Yrd. Doç. Dr. Seda Gökmen................... ........................................
Doç. Dr. Ayşe Nur Tekmen..................... ........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... ......................................... Tez Sınavı Tarihi 06/07/2006
i
ÖNSÖZ
Bağıntısal Dilbilgisi 1970’li yıllarda David Perlmutter ve Paul M. Postal tarafından
ortaya atılan ve yeni gelişmekte olan bir dilbilim alanıdır. Bu tezde Japoncadaki ve Türkçedeki
edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile çözümlenmesi; her iki dildeki edilgen yapıların
benzer ve farklı noktalarının ortaya konması amaçlanmaktadır. Bu tezin yeni gelişmekte olan
Bağıntısal Dilbilgisi kaynaklı çalışmalara karşılaştırmalı olarak yeni bir bakış açısı getirmesi
bakımından önem taşıdığı düşünülmektedir. Tezde sadece basit edilgen tümceler ele alınacak,
birleşik ve bağlı edilgen tümceler ile ettirgen-edilgen tümceler konu dışı bırakılacaktır. Bu
çalışmanın Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı ile yapılacak karşılaştırmalı araştırmalara katkıda
bulunmasını dilerim.
Bu tezi tek bir parça haline getirmemde bana yardımcı olan Hocam Sayın Doç. Dr. N.
Engin Uzun’a ve Sayın Doç. Dr. Ayşe Nur Tekmen’e, maddi manevi desteklerini esirgemeyen
aileme ve arkadaşım Bülent Havur’a teşekkürlerimi sunuyorum.
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ .................................................................................................................................i
İÇİNDEKİLER .................................................................................................................................ii
KISALTMALAR .................................................................................................................................iv
GİRİŞ ………....................................................................................................................................1
1. TÜRKÇEDEKİ ve JAPONCADAKİ EDİLGEN YAPILAR ..............................................7
1.1. Edilgen Yapıların İşlevleri ..............................................................................13
1.2. Edilgen Yapıların Alt Ulamları ..............................................................................15
2. KURAMSAL TABAN—BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI..........................................27
2.1. Bağıntısal Kurallar ...............................................................................................28
2.1.1. Bağıntısal Yok Etme Kuralı ..............................................................28
2.1.2. Tabakasal Teklik Kuralı ..............................................................29
2.1.3. İlerleme Kuralı ..............................................................................29
2.1.4. Son 1 Kuralı ...............................................................................................29
2.1.5. Evrensel Bağlantı Kuralı ..............................................................29
2.2. Bağıntısal Dilbilgisinde Meydana Gelen Değişimler .............................................29
2.2.1. 2-1 İlerlemesi ..............................................................................29
2.2.2. 3-1 İlerlemesi ..............................................................................30
2.2.3. Zorunlu-1 İlerlemesi ..............................................................................32
2.2.4. 3-2 İlerlemesi ..............................................................................33
2.2.5. Zorunlu-2 İlerlemesi ..............................................................................33
2.2.6. 2-3 Çekilmesi ..............................................................................33
iii
3. BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ IŞIĞINDA EDİLGENLİK .............................................37
3.1. Türkçedeki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile
Gösterimi ................................................................................................................................37
3.1.1. Edenli Edilgen Yapılar ..............................................................................37
3.1.1.1. Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar .............................................38
3.1.2. Edensiz Edilgen Yapılar ..............................................................43
3.1.2.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar .............................43
3.1.2.1. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar ....................................44
3.1.3. Çift Edilgenlik ..............................................................................47
3.2. Japoncadaki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi
.................................................................................................................................................49
3.2.1. Doğrudan Edilgen Yapılar ..............................................................49
3.2.2. Dolaylı Edilgen Yapılar ..............................................................58
3.2.2.1. Sahiplik Bildiren Edilgen Yapılar .............................60
3.2.3. Edensiz Edilgen Yapılar ..............................................................63
3.2.3.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar ....................................62
3.2.3.2. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar ....................................63
4. EDİLGEN YAPILARIN ÇÖZÜMLENMESİ ..............................................................67
4.1. Türkçedeki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar ..............................................................67
4.2. Türkçedeki Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar ..............................................................84
4.3. Japoncadaki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar .............................................87
5. SONUÇ ................................................................................................................................99
iv
6. KAYNAKÇA ..............................................................................................................................102
7. ÖZET ..............................................................................................................................................104
8. ABSTRACT ..............................................................................................................................105
9. JAPONCA ÖZET .......................................................................................................................106
v
KISALTMALAR
1.T.Ş. : 1. tekil şahıs
Arç : Araç durumu
Bel. : Belirtme durumu
Bir. : Birliktelik
Bul. : Bulunma durumu
Çık. : Çıkma durumu
Çoğ. : Çoğul
Düz : Düz biçim
Edi. : Edilgenlik
Ek e. : Ek eylem
Geç. : Geçmiş zaman
Gel. : Gelecek zaman
Gen. : Geniş zaman
İlg. : İlgi adılı
İst. : İstek kipi
İye. : İyelik
Mas. : Mastar
Masu B. : Masu Biçimi
Olz. : Olumsuzluk eki
PRO : Belirsiz ad öbeği
vi
Riv. : Rivayet geçmiş zaman
Soru. : Soru eki
Şim. : Şimdiki zaman
Tam. : Tamlayan durumu
Tln. : Tamlanan durumu
Ula. : Ulaç
Yet. : Yeterlilik
Yön. : Yön durumu
1
GİRİŞ
“Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki
edilgen eylemleri Bağıntısal Dilbilgisi (Relational Grammar) bakış açısı ile ele alıp her iki
dildeki edilgen eylemlerin gösterdiği benzer ve farklı noktaları ortaya koymaktır. Yapılacak bu
çalışma ile Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı benimsenerek Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen
eylemlerin oluşumunda ne gibi benzerliklerin ve farklılıkların bulunduğunu açıklamayı
amaçlamaktadır. Bu çalışma sonunda elde edilen verilerin Japonca ve Türkçedeki edilgen
yapılar hakkındaki karşılaştırmalı dilbilim araştırmalarına ve Bağıntısal Dilbilgisi çalışmalarına
katkıda bulunması açısından önem taşıdığı düşünülmektedir.
Tezin ilk bölümünde edilgen yapılar ve bunların genel özellikleri üzerinde durulacak;
edilgen yapıların etken yapılardan farklı olan noktaları betimlenerek bu noktalar
örneklendirilecektir. Sonrasında Türkçe ve Japonca edilgen yapıların işlevlerinden ve alt
ulamlarından bahsedilecektir.
İkinci bölüm olan Kuramsal taban başlığı altında ise kısaca Bağıntısal Dilbilgisinden
bahsedilecek; kuramın ilkeleri hakkında bilgi verilecek ve bunlar Türkçeden ve Japoncadan
seçilen tümcelerle örneklendirilecektir.
Üçüncü bölümde Bağıntısal Dilbilgisi kuramı bakış açısıyla edilgenlik kavramı ele
alınacaktır. Türkçedeki edilgen yapılar kişili ve kişisiz edilgen yapılar olarak, Japoncadaki
edilgen yapılar ise doğrudan edilgen yapılar, dolaylı edilgen yapılar, sahiplik bildiren edilgen
yapılar ve kişisiz edilgen yapılar olarak ulamlaştırılacaktır. Ayrıca her iki dildeki edilgen
yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile nasıl çözümlendiği açıklanmaya çalışılacaktır.
Son bölümde de oluşturulan veri tabanından alınan tümceler tek tek Bağıntısal
2
Dilbilgisi kuramı ile çözümlenecek; Türkçedeki ve Japoncadaki edilgen yapıların Bağıntısal
Dilbilgisi kuramı ile gösteriminde ortaya çıkan benzer ve farklı noktalar ortaya konmaya
çalışılacaktır.
Bu tez yalnızca basit edilgen tümceler ile sınırlı tutulacak; bileşik ve bağlı edilgen
tümceler ayrıca ettirgen-edilgen tümceler Bağıntısal Dilbilgisi kuramının henüz yeni ortaya
atılmış bir kuram olması nedeniyle araştırma dışında bırakılacaktır.
Yapılacak çalışmada kullanılacak kavram ve terimler ise şu şekilde açıklanmaktadır:
1) Eden: İşlevsel dilbilimde yapılan eylemi gerçekleştiren ve özne konumunda bulunan
birime verilen addır.
2) Erek: İşlevsel dilbilimde yapılan eylemden etkilenen ve nesne konumunda bulunan
birime verilen addır.
3) Doğrudan Edilgen Yapı: Japoncada edilgen yapıların sınıflandırılmasında kullanılan
bir terimdir. Tümcedeki özne konumundaki edenin yaptığı işten ya da hareketten
nesne konumundaki erek öğesinin doğrudan etkilendiğini bildiren edilgen yapı
çeşididir.
4) Dolaylı Edilgen Yapı: Japoncada edilgen yapıların sınıflandırılmasında kullanılan bir
terimdir. Tümcedeki özne konumundaki edenin yaptığı işten ya da hareketten nesne
konumundaki erek öğesinin dolaylı ve olumsuz olarak etkilendiğini bildiren edilgen
yapı çeşididir.
5) Sahiplik Edilgeni: Bu terim de Japoncadaki edilgen yapıların alt ulamlarından
birisidir. Bu tür edilgen yapılarda yapılan işten ya da hareketten etkilenen ereğin
kendisi değil de sahip olduğu nesne ya da hayvandır.
3
6) Chomeur: Bağıntısal Dilbilgisinde kullanılan bir terimdir. Tümcedeki bir öğe,
tümceye bazı sözdizimsel kuralların uygulanması sonucunda ilk konumunu kaybeder
ve chomeur konumuna yerleşir.
7) PRO: Tümcedeki belirsiz ad öbeğine verilen addır.
Tezde yöntem olarak bütünce çözümlemesi kullanılacaktır. 4 Temmuz tarihli Milliyet
ve 12 Haziran tarihli Mainichi gazetelerindeki basit edilgen yapılar taranacak ve bir veri tabanı
oluşturulacaktır. Bu veri tabanındaki edilgen yapılar D. Perlmutter, P. M. Postal ve D. Johnson
tarafından 1970’li yıllarda ortaya atılmış olan Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı çerçevesinde Blake
1990 temel alınarak çözümlenecektir. Oluşturulan bu veri tabanından yola çıkılarak Japoncadaki
ve Türkçedeki edilgen tümceler Bağıntısal Dilbilgisi ışığında şu şekilde çözümlenecektir.
(1) Polis hırsızı yakaladı.
Bu tümcenin eylemi “yakalamak”tır ve “P” harfi ile gösterilmiştir. Tümcenin öznesi konumunda
bulunan ve aynı zamanda yapılan eylemi gerçekleştiren değini olan “polis”, “1” rakamı ile;
tümcenin nesnesi olan “hırsız” ise “2” rakamı ile belirtilmiştir. Bağıntısal Dilbilgisindeki
öğelerin sözdizimsel sıralaması İngilizcedeki biçimi ile ele alınacaktır.
P
1
2
yakalamak polis hırsız
4
(2) Hırsız polis tarafından yakalandı.
İkinci tümcenin ilk tabakası ilk tümcedeki ile aynıdır. Farklı olan ikinci tabakadır. İkinci tabaka
tümcede meydana gelen sözdizimsel değişiklikleri göstermektedir. Buna göre ikinci tümcede
meydana gelen değişiklikler şu şekildedir. İlk tabakada “2” rakamı ile gösterilen “hırsız” yani
etken tümcenin nesnesi edilgen tümcede “1” ile belirtilmiştir. Bu etken tümcedeki nesnenin
edilgen tümcede özne konumuna taşındığının şematik olarak ispatıdır. Diğer bir taraftan etken
tümcenin öznesi olan ve ilk tabakada “1” rakamı ile gösterilen “polis” ikinci tabakada “cho” ile
gösterilmiştir. Bu da etken tümcenin öznesinin edilgen tümcede konumunu kaybettiğinin
Bağıntısal Dilbilgisinde şematik olarak ispatıdır.
Japoncadaki edilgen tümcelerin Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı ile şu şekilde
incelenecektir.
(3) 太郎が 次郎を 追いかけた
Tarō-ga Jirō-wo oikake-ta
Tarō-Konu Jirō-Bel.takip et-Geç-Düz.
Tarō, Jirō’yu takip etti
P P
P
1 2
cho 1
yakalamak polis hırsız
5
Yukarıdaki tümcenin eylemi “takip etmek”tir. Tümcenin öznesi konumunda bulunan ve aynı
zamanda yapılan eylemi gerçekleştiren değini olan “Tarō”, “1” rakamı ile; tümcenin nesnesi
olan “Jirō” ise “2” rakamı ile belirtilmiştir.
(4) 次郎が 太郎に 追いかけられた
Jirō-ga Tarō-ni oikake-rare-ta
Jirō-Konu Tarō-Bel. takip et-Edi.Geç.Düz.
Jirō, Tarō tarafından takip edildi.
P
1
2
oikakeru
Tarō
Jirō
P
P
1 2
cho 1
oikakeru Tarō
Jirō
6
(4) tümcesi (3) tümcesinin edilgen biçimidir ve edilgen yapıda meydana gelen değişiklikler şu
şekildedir. İlk tabakada “2” rakamı ile gösterilen “Jirō” yani etken tümcenin nesnesi edilgen
tümcede “1” ile belirtilmiştir. Diğer bir taraftan etken tümcenin öznesi olan ve ilk tabakada “1”
rakamı ile gösterilen “Tarō ” ikinci tabakada “cho” ile gösterilmiştir.
7
1. TÜRKÇEDEKİ ve JAPONCADAKİ EDİLGEN YAPILAR
Siewierska (1984:3), edilgen yapıların birçok dilde şu özellikleri taşıdığını belirtmiş ve
bunları şu şeklide sıralamıştır:
a) Edilgen tümcenin öznesi etken tümcedeki nesneye karşılık gelir.
b) Etken tümcenin öznesi edilgen tümcede tümleç ile belirtilir2 ya da belirtilmez.
c) Edilgen tümcenin eylemi belirtilidir (marked).
Ayrıca Siewierska (a.g.e.) edilgen yapıların etken yapılardan sözdizimsel,
biçimbilimsel ve kullanımbilimsel farklılıklar gösterdiğini iddia etmiştir. Öncelikle sözdizimsel
olarak edilgen yapıların etken yapılardan farklı olduğu noktalar şu şekilde ele alınıp
örneklendirebilir.
1) Sözcüklerin tümce içindeki diziliş biçimleri açısından edilgen tümceler etken
tümcelerden farklılıklar göstermektedir. Etken tümcelerde eylemi gerçekleştiren kişi ya da nesne
yani eden, tümcenin özne konumunda bulunurken eylemden etkilenen kişi ya da nesne yani erek,
tümcenin nesne konumunda bulunur. Ancak edilgen tümcelerde eylemden etkilenen kişi ya da
nesne tümcenin özne konumuna geçerken; eylemi gerçekleştiren kişi ya da nesne tümcenin
nesne konumuna geçer.
(5) a .Hasan bavulu açtı.
b. Bavul Hasan tarafından açıldı.1
Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren (Eden) ‘Hasan’ özne, eylemden etkilenen (Erek)
‘bavul’, nesne konumunda bulunurken; edilgen olan ikinci tümcede eylemden etkilenen ‘bavul’
1 Türkçede -ce/-ca eki ile ya da tarafından; Japoncada -ni (に) , -ni yotte (によって), kara (から),de (で) ile belirtilir.
8
özne konumuna, eylemi gerçekleştiren ‘Hasan’ nesne konumuna yerleşmiştir.
(6) a. 太郎が 花子を 助けた
Tarō-ga Hanako-wo tasuke-ta
Tarō-yal. Hanako-Bel.. yardım et-Geç.-Düz.
Tarō, Hanako’ya yardım etti
b. 花子が 太郎に 助けられた
Hanako-ga Tarō-ni tasuke-rare-ta
Hanako-Yal. Tarō-Yön. yardım et-Edi.-Geç.-Düz.
Hanako’ya Tarō tarafından yardım edildi
2) Tümce öğelerinin aldığı durum ekleri etken tümcelere göre farklılıklar
göstermektedir. Örneğin, Japoncada edilgen tümcelerde eylemi gerçekleştiren, ‘ni’ ya da ‘kara’
durum eki almaktadır.
(7) a. 先生が 学生を 批判した
sensei-ga gakusei-o hihan-shi-ta
öğretmen-Yal. öğrenci-Bel. eleştir-Geç.Düz.
öğretmen, öğrenciyi eleştirdi
b. 学生が 先生に 批判された
gakusei-ga sensei-ni hihan sa-re-ta
öğrenci-Yal. öğretmen-Yön. eleştir-Edi.-Geç.Düz.
öğrenci öğretmen tarafından eleştirildi
Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren ‘öğretmen’ olup ad durum eki almıştır; eylemden
etkilenen ‘öğrenci’ ise belirtme durum eki almıştır. Ancak edilgen olan ikinci tümcede eylemden
9
etkilenen ‘öğrenci’ ad durum eki alırken; eylemi gerçekleştiren, Türkçedeki -ce,-ca ekine karşılık
gelen ‘-ni’ eki almıştır.
(8) a. Hasan Ahmet’i yendi
b. Ahmet Hasan’a yenildi
Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren ‘Hasan’ yalın durumdadır; eylemden etkilenen ise
belirtme durum eki almıştır. Ancak edilgen tümce olan ikinci tümcede eylemden etkilenen yalın
durumda bulunurken eylemi gerçekleştiren yönelme durum eki almıştır.
3) Edilgen tümcelerin etken tümcelerden bir diğer farkı da bazı sözcüklerin ya da
öbeklerin tümceye eklenmesi olarak belirtilmiştir.
(9) a. Shakespeare Hamlet’i yazdı.
b. Hamlet Shakespeare tarafından yazıldı.
Yukarıdaki edilgen olan ikinci tümcede etken olan ilk tümceden farklı olarak eylemi
gerçekleştiren kişi için ‘tarafından’ söz öbeği kullanılmıştır.
(10) a. 隣の人が 高層ビルを 建てた
tonari-no hito-ga kōsō biru-wo tate-ta
Yan-Tam.insan-Yal.yüksek bina-Bel. inşa et-Geç.Düz.
Yandaki insanlar, yüksek bina inşa ettiler
b. 山田は 隣の人に 高層ビルを 建てられた
Yamada-wa tonari-no hito-ni kōsō biru-o tate-rare-ta
Yamada-Konu yan-Tam.insan-Yön. yüksek bina-Bel. inşa et-Edi.-Geç.Düz.
Yamada, yandaki insanların yüksek bina inşa etmelerinden rahatsız oldu
10
Yukarıdaki ikinci tümce Japoncadaki rahatsızlık anlamı içeren dolaylı edilgen tümce çeşididir.
Japoncadaki dolaylı edilgen tümce daha sonraki bölümlerde ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.
Burada asıl vurgulanmak istenen ikinci tümcenin karşılığı olan ilk tümcede ‘Yamada’ yani
eylemden etkilenen kişinin belirtilmemiş olmasına karşılık edilgen olan ikinci tümce biçiminde
var olmasıdır. Bu örnekle belirtilmek istenen Japoncadaki dolaylı edilgen tümcelerde etken
tümcelerden farklı olarak bazı sözcüklerin tümceye eklenmesidir.
Biçimbilimsel olarak edilgen tümcelerin etken tümcelerden farkı ise şu şekilde
örneklendirilebilir.
(11) a. Sınav tarihini Dışişleri Bakanlığı belirledi.
b. Sınav tarihi Dışişleri Bakanlığınca (tarafından) belirlendi
Yukarıdaki ilk tümcede yüklem konumunda bulunan eylem ‘belirlemek’, herhangi bir edilgenlik
eki almamıştır; ancak ikinci tümcede bulunan eylem Türkçede edilgenlik eki olan ‘-n’ eki ile
türetilmiştir.
Shibatani (1985: 837), edilgen tümcelerin niteliklerini şu şekilde sıralamıştır:
a. İlk edimbilimsel işlev: Odak noktasını erek öğesinden uzaklaştırmak
b. Anlambilimsel özellikler:
(i) Anlambilimsel değerlikler: yüklem (eden, erek)
(ii) Sahte özne.
c. Sözdizimsel özellikler:
(i) Sözdizimsel şifreleme: Eden Ǿ
Erek özne
(ii) Yüklemin değerliliği: Etken = Y/n
Edilgen = Y/n-1
d. Biçimbilimsel özellikler: Etken = Y
11
Edilgen = Yüklem [+Edilgen].
Türkçede edilgen eylemlerin türeme biçimleri iki şekilde olmaktadır:
a) Ünlülerle ve -l ile bitmeyen bütün eylemler, -il eki ile edilgenleşir; uyuma göre -ıl,
-ul, -ül olur. Kes-il-mek, ver-il-mek, gid-il-mek gibi.
b) Ünlülerle ve -l harfiyle biten tabanlar, -ın ekiyle edilgenleşir. Başla-n-mak,
oku-n-mak, söyle-n-mek gibi.
Japonca da edilgen eylemlerin türeme biçimleri üç şekilde olmaktadır:
a) Eylem kökü ünsüz harf ile biten eylemler, -れる (-reru) eki ile edilgenleşir.
kaka-reru, nagura-reru gibi.
b) Eylem kökü ünlü harf ile biten eylemler, -られる (-rareru) eki ile edilgenleşir.
home-rare-ru, sodate-rare-ru gibi.
c) Kuralsız eylemler olan する (sur-u) ve くる (kur-u) ie şu şekilde edilgenleşir. さ
れ-る (sa-re-ru), こられ-る (ko-rare-ru).
Japoncada edilgen tümce ile etken tümce arasındaki biçimbilimsel farklılık ise şu
şekildedir.
(12) a. 祖母が 私を 育てた
sobo-ga watashi-o sodate-ta
Büyükannem-Yal.ben-Bel. yetiş-Geç.Düz.
Büyükannem beni yetiştirdi
b. 私が 祖母に 育てられた
watashi-ga sobo-ni sodate-rare-ta
ben-Yal.büyükannem-Yön. yetiş-Edi.-Geç.Düz.
12
Ben büyükannem tarafından yetiştirildim
Yukarıdaki ilk tümcede bulunan yetiştirmek (sodateru 育てる) eyleminde her hangi bir
edilgenlik eki bulunmamaktadır; ancak ikinci tümcedeki eylem Japoncada edilgenlik eklerinden
biri olan -rareru (-られる) ile türetilmiştir.
Farklılıkların yanı sıra bazı benzerliklerin de bulunduğunu iddia eden Siewierska
(a.g.e), bu hususta her iki yapıdaki ad öbeklerinin aynı anlambilimsel rolleri taşıdığını
belirtmiştir; ancak Japoncadaki şu örnek tümcelerde bu durumun geçerli olmadığı
görülmektedir.
(13) a. へびが 太郎を かんで、死んだ
hebi-ga Tarō-o kande, shin-da
yılan-Yal. Tarō-Bel. ısır-Ula. öl-Geç.-Düz.
yılan, Tarō’yu ısırıp, öldü
b. 太郎が へびに かまれて、死んだ
Tarō-ga hebi-ni kama-re-te, shin-da
Tarō-Yal. yılan-Yön. ısır-Edi.-Ula., öl-Geç. Düz.
Tarō, yılan tarafından ısırılıp, öldü
(Sakahara 2003: 28)
Yukarıdaki ikinci tümce ilk tümcenin edilgen biçimidir; ancak Sakahara (a.g.e)’ya göre aynı
olayı bildirmemektedir. Bu iki tümcenin aynı olayı bildirmediğini iddia eden Sakahara (a.g.e) ilk
tümcede ısırma ve ölme eylemini gerçekleştirenin yılan olduğunu; ikinci tümcedeki ısırma
eylemini gerçekleştirenin yine yılan olduğunu ancak ölme eylemini gerçekleştirenin Tarō
olduğunu belirtmiştir.
13
1.1. Edilgen Yapıların İşlevleri
Palmer (1994:117), edilgen yapıların temel işlevlerinin tümcedeki nesnenin terfi etmesi
ve öznenin yok olması ya da silinmesi olduğunu; ve Shibatani’nin de (1985: 831) edilgen
yapıların en temel işlevinin odak noktasını eylemi gerçekleştiren kişiden uzaklaştırmak
olduğunu iddia ettiğini belirtmiştir. Buna ek olarak da Palmer (a.g.e.), Givon’un (1981: 168)
edilgenleşmeye bir işlev daha eklediğini belirtmiştir. Bu da tümcenin geçişsiz hale getirilmesidir.
Çünkü edilgenleşme sonucunda etken tümcedeki nesne, özne konumuna yükselirken; özne
silinir ya da tümleç konumuna geçer ve tümcede tek bir öğe; yani nesne kalır.
Shibatani (a.g.e.), Okutsu’nun (1983: 70) eğer konuşmacı olaya eden bakış açısından
bakıyorsa etken tümcenin, erek bakış açısından bakıyorsa edilgen tümcenin kullanıldığını idda
ettiğini belirtmiştir.
(14) Polis köpeği öldürdü.
(15) Köpek polisçe öldürüldü.
(16) Köpek öldürüldü.
Bu tümcelerde eylemi gerçekleştiren ‘polis’ vurgulanmak isteniyorsa ilk tümce, eylemden
etkilenen ‘köpek’ vurgulanmak isteniyorsa ikinci tümce, eğer eylemi gerçekleştiren bilinmiyorsa
ya da belirtilmek istenmiyorsa üçüncü tümce kullanılır.
Türkçedeki edilgen yapıların işlevleri sadece yapılan işten, hareketten, eylemden
etkilenildiğini belirtmekle sınırlı değildir. Bunun yanı sıra Demircan (1998:144), Türkçede
‘edilgen’ olarak adlandırılan yapının işlevlerini;
(1) Öznenin, eylemi gerçekleştirenin yeni bir bilgi taşımaması
14
(2) Eylemi gerçekleştirenin bilinmemesi
(3) Eylemi gerçekleştirenin gizlenmesi
(4) Eylemi gerçekleştirenin bağlamda saklı olması
(5) Konuşan kişinin tarafsız olması
(6) Genelleme yapılması
(7) Eylemden etkilenen/yararlanan öğelerinin anlatımdan dışlanması
(8) Eylemi yaptıranların tümceden dışlanması
şeklinde sıralamıştır.
Japoncadaki edilgen yapılar ise Türkçede olduğu gibi sadece eylemden etkilenildiğini
belirtmekle kalmamakta aynı zamanda Türkçeden farklı olarak tümcedeki öznenin eylemden
olumsuz olarak etkilendiğini ya da eylemden rahatsız olduğunu anlatmaktadır. Bu nedenle de
Japoncadaki bu tür edilgen yapılara rahatsızlık edilgeni (迷惑受身 meiwaku ukemi) ya da
dolaylı edilgen (間接受身 kansetsu ukemi) denmektedir.
(17) 隣の 息子は 一晩中 レコードを かけた
tonari-no musuko-wa hitobanjū rekōdo-wo kake-ta
yan-Tam. oğlan-Konu bütün gece plak-Bel. çal-Geç. Düz.
Yandaki oğlan bütün gece plak çaldı
(18) 私たちは 隣の 息子に 一晩中 レコードを かけられた
watashitachi-wa tonari-no musuko-ni hitobanjū rekōdo -wo kake-rare-ta
biz-Konu yan-Tam. oğlan-Yön. bütün gece plak-Bel. çal-Edi.Geç.Düz.
Biz bütün gece plak sesinden rahatsız olduk
(Takahashi 1985: 7)
15
Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren öğe yandaki oğlandır; ve bu tümcede erek
bulunmamaktadır. İkinci tümcede ise ilk tümcede yer almayan yapılan işten etkilenen öğe biz
(watashitachi 私たち) ortaya çıkmıştır. Kudo (1990: 53), bu tür dolaylı edilgen yapılarda
doğrudan edilgen yapılardan farklı olarak özne konumuna geçen öğenin insan olduğunu iddia
etmiştir.
1.2. Edilgen Yapıların Alt Ulamları
Türkçedeki edilgen yapıları Kornfilt (1997:323), edenli edilgen yapılar (personal
passive) ve edensiz edilgen yapılar (impersonal passive) olmak üzere 2 şekilde incelemiş ve şu
şekilde örneklendirmiştir.
(19) a. Kristof Kolomb Amerika’yı keşfetti.
b. Amerika Kristof Kolomb tarafından keşfedildi.
Eylemin nesnesi etken tümce olan ilk tümcede belirtme halindeyken edilgen tümce olan ikinci
tümcede yalın haldedir. Eylemi asıl gerçekleştirenin edilgen tümcede belirtilmesi zorunlu
olmayıp; belirtilmediği durumlar da vardır.
Kornfilt (a.g.e.), edensiz edilgenliği özne konumunda herhangi bir öğenin bulunmadığı
edilgen yapılar olduğunu belirtmiştir; ve bu tür edilgen yapıları şu şekilde örneklendirmiştir.
(20) a. Hasan dün bütün gün kitap okudu.
b. Dün bütün gün kitap okundu.
Kornfilt (a.g.e.) edensiz edilgen yapıların ancak nesnenin belirsiz bir ad ifade ettiği
durumlarda yapılabildiğini belirtmiştir; aynı zamanda dolaylı tümleci olan eylemlerin de edensiz
16
edilgen yapıya dönüşebildiğini iddia etmiştir.
(21) a. Komşularımız adaya gittiler.
b. Adaya gidildi.
Kornfilt (a.g.e.), yönelme, çıkma durumunda bulunan öğeler kullanılarak da edensiz
edilgen yapı oluşturabildiğini belirtmiştir.
(22) a. Öğrenciler binadan çıkamadılar.
b. Binadan çıkılamadı.
(23) a. Hasan bu genç ata binemedi.
b. Bu genç ata binilemedi.
Kornfilt (a.g.e.), yukarıdaki bu üç sınıflamanın dışında nesne olmayan tümcelerin de
edensiz edilgen yapı oluşturabileceğini belirtmiş; ve bunları şu örneklerle açıklamıştır.
(24) a. Öğrenciler bahçede dans ediyorlar.
b. Bahçede dans ediliyor.
Ayrıca Türkçedeki edilgen yapılar hareketli edilgen (dynamic passive) ve dural edilgen (static
passive) olarak da incelenebilmektedir.
Hareketli edilgen (dynamic passive)
(25) Burada sinema filmi çekiliyor
(26) Burada sinema filmi çekilmekte
Dural edilgen (static passive)
(27) Burada sinema filmi çekilmiş
Yukarıdaki örneklerden de anlaşıldığı gibi hareketli edilgen (dynamic passive) iki şekilde
yapılmakta ve henüz bitmemiş bir olayı ya da hareketi belirtmek için kullanılmaktadır. Diğer bir
17
yandan dural edilgen (static passive) ise tamamlanmış bir olayı ya da hareketi belirtmek için
kullanılmaktadır.
Sultanov (1997), Türkçedeki edilgen yapıları Asıl Pasif yapılar, Öznesiz yapılar, Modal
Pasif yapılar ve Modal Öznesiz yapılar olmak üzere 4 grupta incelemiştir. Asıl Pasif yapılarda
etken yapıdaki nesne konumundaki ad, özne konumuna geçer; özne de konumunu bırakıp; son
ilgeç ‘tarafından’ ya da bazı durumlarda da belirteçsel son ek olan -ce, -ca ile belirtilir.
(28) a. Fakat polis beni arıyor.
b.Fakat polis tarafından aranıyorum.
(29) a. Marangozculuğa, oymacılığa, tahta üzerindeki heykeltraşlık işlerine merakını herkes
bilir.
b. Marangozculuğa, oymacılığa, tahta üzerindeki heykeltraşlık işlerine merakı
herkesçe bilinir.
Sultanov (a.g.e.); asıl pasif yapıları, adversatif yapılar ve konversif yapılar olmak üzere
iki gruba ayırmıştır. Adversatif yapılarda etken tümcedeki özne edilgen tümcede yönelme
durumu ile belirtilir.
(30) a. Hasan Ahmet’i yendi.
b. Ahmet Hasan’a yenildi.
(31) a. Abdülmecid, müjdeciye bahşiş vermek için üzerinde para bulunmamasından
uğursuzluk duygusuna kapılmış.
Sultanov (a.g.e.), bu tür yapılarda nesnenin özne konumuna taşındığını ve kendisi için hoş
olmayan bir harekete maruz kaldığını belirtmiştir.
Konversif yapıları ise bürünmek, örtülmek gibi münasebet, karşılıklı yerleşme anlamı
18
bildiren eylemler oluşturmaktadır. Bu tür edilgen yapılarda özne -ile ilgeci yardımı ile şekillenir.
(32) Dağ, çam ormanlarıyla bürünmüştü.
Öznesiz yapılarda özne belirtilmez; çünkü bu tür yapıların kullanılmasındaki amaç,
erek öğesinin ön plana çıkarılmasıdır. Ancak asıl pasif yapılardan farklı olarak öznesiz yapıyı
geçişsiz eylemler oluşturur ve buradaki özne konumu genellikle kaybolur.
(33) a. Halk, Müftü Efendiye konuşması için rica etti.
b. Müftü Efendiye konuşması için rica edildi.
Modal pasif yapılarda da etken tümcedeki nesne, özne konumuna yükselir; ve bu tür
yapılar, imkan/imkansızlık ya da izin/yasak manası ifade eder.
(34) Yani, düşünmekle hakikat bulunmaz; hakikat düşünmekle anlaşılır.
(35) Telefonla konuşulmaz böyle ciddi mesele.
Modal öznesiz yapılarda ise etken yapıdaki özne silinir; nesne ise sözdizimi ve
dilbilgisel özelliklerini değiştirmez.
(36) a. İnsan güzel şeylere doymaz.
b. Güzel şeylere doyulmaz.
Japoncada ise edilgen yapılar; doğrudan edilgen yapı (chokusetsu ukemi 直接受身),
dolaylı edilgen yapı (kansetsu ukemi 間接受身) ya da rahatsızlık edilgeni (meiwaku ukemi 迷惑
受身) olmak üzere 2 şekilde incelenmektedir. Doğrudan edilgen yapılar, tümcedeki öznenin
yapılan işten, olaydan ya da hareketten doğrudan etkilendiğini bildirmektedir. Dolaylı edilgen
yapılar, öznenin yapılan işten, olaydan ya da hareketten dolaylı olarak veya olumsuz olarak
etkilendiğini rahatsız olunduğunu belirtmek için kullanılmaktadır. Bu nedenle de bu tür edilgen
yapılara rahatsızlık edilgeni (meiwaku ukemi 迷惑受身)de denmektedir. Ayrıca bu tür edilgen
19
yapılarda etken tümcede bulunmayan ya da belirtilmemiş olan nesne konumundaki ad,
tümcenin özne konumuna geçer. Sahiplik edilgeni (mochinushi ukemi 持ち主受身) dolaylı
edilgen yapıların bir çeşididir. Bu tür edilgen yapılarda öznenin sahip olduğu nesne yapılan işten
etkilenmektedir.
(37) a. 校長が 今朝 内山さんを 紹介した
kōchō-ga kesa Uchiyama-san-wo shōkai shi-ta
okul müdür-Yal. bu sabah Uchiyama Bey-Bel. tanıt-Geç.Düz.
okul müdürü bu sabah Uchiyama Bey’i tanıttı
b. 内山さんが 今朝 校長に 紹介された
Uchiyama-san -ga kesa kōchō-ni shōkai sa-re-ta
Uchiyama Bey -Yal. bu sabah okul müdür -Yön. tanıt-Edi.Geç.Düz.
Uchiyama Bey bu sabah okul müdürü tarafından tanıtıldı
Yukarıdaki ilk tümcede tümcenin özne konumunda bulunan eden, okul müdürü (kōchō 校長);
nesne konumunda bulunan erek, Uchiyama Bey (Uchiyama-San 内山さん)’dir. İkinci tümcede
ise eylem edilgen eyleme dönüşmüştür, ve ilk tümcede özne konumunda bulunan eden öğesi
nesne konumuna taşınırken nesne konumunda bulunan erek öğesi ise özne konumuna
ilerlemiştir.
(38) a. タクシーの 運転手が 道を 間違えた
takushī-no untenshu-wa michi-wo machigae-ta
taksi-Tam.şoför-Konu yol-Bel. şaşır-Geç.Düz.
Taksi şoförü yolu şaşırdı.
b. 父は タクシーの 運転手に 道を 間違えられた
20
chichi-wa takushī-no untenshu-ni michi-wo machigae-rare-ta
baba-Konu taksi-Tam. şoför-Yön. yol-Bel. şaşır-Edi.Düz.Geç.
babam taksi şoförünün yolu şaşırmasından olumsuz etkilendi
(Hayatsu 2000: 18)
Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren taksi şoförüdür (untenshu 運転手). İkinci
tümcede ise ilke tümcede yer almayan öğe babam (chichi 父) ortaya çıkmıştır; ve taksi
şoförünün yolu şaşırmasından olumsuz etkilenmiştir.
(39) a. すりが 私の 財布を すった
suri-ga watashi-no saifu-wo sut-ta
yankesici-Yal.ben-İye cüzdan-Bel. çal-Düz.G.
yankesici, cüzdanımı çaldı
b. 私が 財布を すりに すられた
watashi-ga saifu-wo suri-ni sura-re-ta
ben-Yal.cüzdan-Bel. yankesici-tarafından çal-Edi.Düz.G.
cüzdanım yankesici tarafından çalındı
Yukarıdaki ikinci tümce sahiplik edilgen yapıya örnek teşkil etmektedir. Bu tür edilgen yapıların
dolaylı edilgen yapıların alt ulamı olarak sayılmasının nedeni ise kişinin sahip olduğu bir
nesnenin yapılan bir işten ya da hareketten olumsuz olarak etkilenildiğini belirtmesidir.
Kawamura (2003:44) ve Masuoka (1991:106) yukarıda bahsedilen edilgen yapı alt
ulamlarını farklı açılardan ele almışlar; Japoncadaki edilgen yapı çeşitlerini daha ayrıntılı şekilde
sınıflandırmışlardır. Kawamura (a.g.e.), Japoncadaki edilgen tümcelerin 5 tane alt ulamının
bulunduğunu belirtmiştir. Bu ulamları tablo-1’de şu şekilde gösterebiliriz.
21
Tablo 1
Japoncadaki Edilgen Tümcelerin Sınıflandırılması
Olaydan etkilenenin bulunuduğu Kişileştirmenin kullanıldığı edilgen tümceler tümceler
擬人法 (Gijinhō)
Gizil etkilenenin bulunduğu Edilgen tümceler Tümce 潜在受影者 (Senzaijueisha)
Nitelik betimleyen tümceler 属性叙述受動文
(Zokusei jojutsu judōbun)
Olaydan etkilenenin Bir seferlik olayın ilanı ve bulunmadığı edilgen tümceler eylemi gerçekleştirenin belirsiz olduğu tümceler 一回的事態の報告・動作主
不定
(İkkaiteki jitaino hōkoku,
dōsashu futei) Meydana gelen olayı betimleyen
tümceler 発生状況描写
(Hasseijōkyō byōsha)
Kawamura (a.g.e.), edilgen tümceleri öncelikle olaydan etkilenenin bulunduğu edilgen
tümceler ve olaydan etkilenenin bulunmadığı edilgen tümceler olarak 2 sınıfa ayırmış; bunları
da daha sonra kendi içinde gruplamıştır. Olaydan etkilenenin bulunduğu edilgen tümceler
22
arasında kişileştirmenin kullanıldığı edilgen tümce çeşidi ve gizil etkilenenin bulunduğu edilgen
tümce çeşidi belirtilmektedir. Kawamura (a.g.e.), bu iki edilgen tümce çeşidini şu şekilde
örneklendirmiştir.
(40) 香が 風に 誘われた
kaori-ga kaze-ni sasowa-re-ta
parfüm-Yal. rüzgar-Yön. davet et-Edi.-Geç.-Düz.
parfüm rüzgar tarafından davet edildi
(41) 大切な お金が 泥棒に 盗まれた
taisetsu-na okane-ga dorobō-ni nusuma-re-ta
önemli-na para-Yal. hırsız-Yön çal-Edi-Geç.-Düz.
önemli para hırsız tarafından çalındı
Kawamura’nın (a.g.e.) sınıflamasına göre yukarıdaki ilk tümce kişileştirmenin
kullanılarak canlı olmayan nesneye canlı anlamı kazandırılan edilgen tümce çeşidine örnek olup;
ikinci tümce ise olaydan etkilenenin belirtilmediği yani gizil etkilenenin bulunduğu edilgen
tümce çeşidine örnek teşkil etmektedir.
Kawamura (a.g.e.), olaydan etkilenenin bulunmadığı edilgen tümceleri ise nitelik
betimleyen edilgen tümce, bir seferlik olayın ilanı ve eylemi gerçekleştirenin belirsiz olduğu
edilgen tümce, meydana gelen olayı betimleyen edilgen tümce olarak 3 sınıfta incelenmiş; ve şu
şekilde örneklendirmiştir.
(42) 彼は 有名な 作家として 知られている
kare-wa yūmei-na sakka toshite shira-re-teiru
o-Konu.ünlü yazar olarak bil-Edi.-Geç.-Düz.
23
o, ünlü bir yazar olarak bilinmekte
(43) あの 理論は、彼によって 証明された
ano riron-wa kare-niyotte shōmei-sare-ta
bu kuram-Konu o-tarafından ispat et-Edi.-Geç.-Düz.
bu kuram, onun tarafından ispat edildi
(44) 木々が 地震で 倒された
ki-gi-ga jishin-de taosa-re-ta
ağaç-Çoğ-Yal.deprem-Bul. devir-Edi.-Geç.-Düz.
ağaçlar, depremden devrildi
Kawamura’nın (a.g.e.) sınıflamasına göre yukarıdaki ilk tümce öznenin niteliğini
bildiren edilgen tümce, ikinci tümce bir seferlik olayın belirtilip o andaki sonucun verildiği
edilgen tümce, üçüncü tümce ise meydana gelen olayın belirtildiği edilgen tümce çeşitlerini
oluşturmaktadır.
Masuoka (a.g.e.), Japoncadaki edilgen tümceleri nitelik betimleyen edilgen tümceler
ve olay betimleyen edilgen tümceler olarak 2 grupta ele almıştır. Nitelik betimleyen edilgen
tümceler (zokuseijojutsu judōbun 属性叙述受動文), bir nesnenin durumunu yada niteliğini
bildiren tümceler olup; olay betimleyen edilgen tümceler (juei judōbun 受影受動文), (kōkaku
judōbun 降格受動文) olarak 2 gruba ayrılmaktadır ve belirli bir zamanda meydana gelen olayı
bildirmektedir.
Masuoka (a.g.e.), nitelik betimleyen edilgen tümceleri şu şekilde örneklendirmiştir.
(45) 花子の 家は 高層 ビルに 囲まれている
Hanako-no ie-wa kōsō biru-ni kakoma-re-teiru
24
Hanako-İye. ev-Yal. yüksek bina-Yön. çevir-Edi.-Şim.Düz.
Hanako’nun evi, yüksek bina ile çevrili
(46) 鈴木さんは 陶芸家として 知られている
Suzuki-san-wa tōgeika toshite shira-re-teiru
Suzuki Bey-Konu seramikçi olarak bil-Edi.-Şim.Düz.
Suzuki Bey, seramikçi olarak bilinmekte
Nitelik betimleyen bu edilgen tümceler belirli bir zaman diliminde meydana gelmiş bitmiş bir
olayı değil de hala devam etmekte olan bir olayı betimlemektedir. Bunun yanı sıra olay
betimleyen edilgen tümceler belirli bir zamanda meydana gelmiş ve bitmiş olayları betimlemek
için kullanılmaktadır. Olay betimleyen edilgen tümce çeşitlerinden biri olan (juei judōbun受影
受動文), tümcedeki öznenin olaydan herhangi bir şekilde etkilenme durumunu bildirmektedir;
ancak bu tip edilgen tümcelerde doğrudan ve dolaylı2 edilgen tümce ayrımı yapılmamıştır.
(47) 彼女は 一晩中 赤ん坊に 泣かれた
kanojo-wa hitobanjū akanbō-ni naka-re-ta
o-Konu.bütün gece bebek-Yön ağla-Edi.-Geç.-Düz.
o, bütün gece bebek ağlamasından rahatsız oldu
(48) 太郎が 先生に ほめられた
Tarō-ga sensei-ni home-rare-ta
Tarō-Yal. öğretmen-Yön. öv-Edi.-Geç.Düz.
Tarō, öğretmen tarafından övüldü
2 Doğrudan edilgen tümce ve dolaylı edilgen tümce için bkz. 3.2.bölüm
25
Yukarıdaki ilk tümcede özne konumunda bulunan (kanojo 彼女) bebeğin bütün gece ağlama
olayından etkilenmiştir; ikinci tümcede özne konumunda bulunan (Tarō 太郎) ise öğretmenin
övme olayından etkilenmiştir. Bu iki tümce arasındaki tek fark ilk tümcede öznenin, meydana
gelen olaydan dolaylı ve olumsuz etkilenmesi; ikinci tümcede ise öznenin olaydan olumlu ve
doğrudan etlkilenmesidir. (kōkaku judōbun 降格受動文) olay betimleyen edilgen tümce
çeşididir; ve eylemi gerçekleştirenin özne konumundan düşürülüp yerine eylemin nesnesinin
özne konumuna yükseltildiği tümcelerdir. Masuoka (a.g.e.), bu tip edilgen tümceleri şu şekilde
örneklendirmiştir.
(49) 答案用紙が 回収された
tōanyōshi-ga kaishū sa-re-ta
cevap kağıt-Yal. topla-Edi.-Geç.-Düz.
cevap kağıdı toplandı
(50) 代表団が 現地に 派遣された
daihyōdan-ga genchi-ni haken sa-re-ta
temsilci grup-Yal. olay yeri-Yön gönder-Edi.-Geç.-Düz.
temsilci grup, olay yerine gönderildi
Bu tümcelerde cevap kağıdı (tōanyōshi 答案用紙), toplamak (kaishū suru 回収する)
eyleminin; temsilci grup (daihyōdan 代表団) ise göndermek (haken suru 派遣する)
eyleminin nesnedir; ancak edilgen tümcede nesne konumunu bırakıp özne konumuna
yükselmiştir.
Bu tezde anlambilimsel ulamlar Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısıyla açıklanamadığından
Türkçe edilgen tümce çözümlemelerinde Kornfilt’in yapmış olduğu sınıflama olan
26
edenli-edensiz edilgen yapılar ile Japonca edilgen tümce çözümlemelerinde ise
doğrudan-dolaylı edilgen tümce tipleri ele alınacaktır.
27
2. KURAMSAL TABAN ―BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI
Bağıntısal Dilbilgisi D.Perlmutter, P.M.Postal ve D.Johnson tarafından 1970’li yıllarda
ortaya atılmıştır; ve Standart teori, Üretimsel anlambilim, Hal dilbilgisi gibi dönüşümsel
dilbilgisinin alt ulamlarındandır. Blake (1990:12), Bağıntısal dilbilgisi kuramının dilbilimsel
genellemeleri formülleştirmeye ve insan dillerinde bulunan dilbilgisel yapıları tanımlamaya
çalıştığını belirtmiştir. Bu dilbilgisi kuramında yüklem konumundaki eylemin biçimi, eylemin
zamanı, tümce öğelerinin aldıkları durum ekleri ele alınmamakta; bunların yerine tümcedeki
özne, nesne, yüklem ve dolaylı tümlecin tümcedeki konumları ve bu konumlarda meydana
gelen değişimler esas alınmaktadır. Bu kuramın amacı tümceye sözdizimsel kuralların
uygulanması sonucunda tümce öğelerinin konumlarında meydana gelen değişimleri şematik
olarak göstermektir. Bağıntılar dizisi özne, nesne ve tümleçten oluşmaktadır. Özne, nesne,
tümleçten oluşan bağıntılara terim (term) adı verilmekte; tümcedeki yararlanan, araç gibi diğer
bağıntılar ise terim olmayan (non term) olarak adlandırılmaktadır. Bağıntısal Dilbilgisi
kuramında yüklem “P”, özne ‘‘1’’rakamı, nesne ‘‘2’’ rakamı, tümleç ‘‘3’’ rakamı ile
gösterilmektedir. Rakamların üstünde görülen “ ̂ ” simgesi ise tümceye bazı sözdizimsel
kuralların uygulanması sonucunda bir bağıntının önceki konumunu kaybettiğini belirtir ve buna
chômeur3 (kıs.cho) ya da boş (dummy) adı verilmektedir. Tümcenin bağıntısal yapısı ise
tabakalar (stratum) halinde belirtilir.
Dik (1978), Bağıntısal dilbilgisi kuramının temel ilkelerini şu şekilde sıralamıştır:
a) Dilbilgisel bağıntılar kuramın ilkellerine dayanmaktadır. 3 chômeur’’ sözcüğü Fransızca’dan alınmıştır. ‘‘işsiz, boş insan’’ anlamına gelir.
28
b) Derin yapı sadece ulamsal özellikler ve egemen bağıntılar terimi ile değil de; aynı zamanda
dilbilgisel bağıntılar ile ulamlaştırılırlar.
c) Bir bileşen aynı zamanda birden fazla dilbilgisel bağıntıya sahip olamaz.
d) Bileşenler iki gruba ayrılırlar:
i) terim olanlar (özne, nesne ve dolaylı tümleç)
ii) terim olmayanlar (araç, yararlanan v.s)
e) Dilbilgisel bağıntılar, hiyerarşik bir düzenden meydana gelmektedir.
Özne>Nesne>Tümleç
f) Sözdizimsel kurallar, dilbilgisel bağıntıların içine girebilir.
g) Sözdizimsel kurallar, bileşenlerin dilbilgisel bağıntılarını değiştirebilir.
2.1. Bağıntısal Kurallar
2.1.1. Bağıntısal Yok Etme Kuralı (Relational Annihilation Law4): Edilgenlik, ya
nesneyi ya da dolaylı tümleci özne konumuna ilerletir; özneyi de chomeur konumuna getirir. Bu
kuralın uygulanması sonucunda özne, öznelik işlevini kaybeder ve chomeur haline gelir. Dik
(a.g.e.) bunu şu örneklerle açıklamıştır.
a. John gave the book to Peter.
Özne Nesne D.Tümleç
b. The book was given to Peter by John.
Özne D.Tümleç Chomeur
4 Bu kuralın sonradan adı değiştirilmiştir; şimdiki adı “Chomeur Kuralı”dır. K. İnoue (1976) ise bu kuralı İşlevsel yok etme kuralı (Functional Annihilation Law) olarak adlandırmıştır.
29
c. Peter was given the book by John. Özne D.Tümleç Chomeur
2.1.2. Tabakasal Teklik Kuralı (Stratal Uniqueness Law) : Bu kurala göre hiçbir
tabaka birden fazla “1”, “2”, “3” okuna sahip olamaz. Yani her tabakada bir özne, bir nesne bir
de dolaylı tümleç konumları bulunur.
2.1.3. İlerleme Kuralı (Advancement Exclusiveness Law): Bu kurala göre ise hiçbir
yapı birden fazla “1” konumuna yani özne konumuna yükseltilemez.
2.1.4. Son 1 Kuralı (Final 1 Law): Her son tabakada “1” yani özne bulunmak
durumundadır. Blake (a.g.e.), bazı yapılarda “1” yani öznenin bulunduğunu; ancak bunun yüzey
öznesi olmadığını belirtmiştir. Ayrıca Blake (a.g.e.), Perlmutter ve Postal’ın edensiz yapıların
öznesi olmadığını ancak bu tür yapıların özne olarak boş (dummy) lerinin olduğunu iddia
ettiklerini belirtmiştir.
2.1.5. Evrensel Bağlantı Varsayımı (Universal Alignment Hypothesis): Blake
(a.g.e.), Perlmutter ve Postal’ın edenin (agent) her zaman ilk tabakada “1” konumunda, ereğin
(patient) ilk tabakada “2” konumunda ve yararlananın ilk tabakada “3” konumunda yer aldığını
ve bu ilkeye Evrensel Bağlantı Varsayımı adı verdiklerini belirtmiştir.
2.2. Bağıntısal Dilbilgisinde Meydana Gelen Değişimler: Blake (a.g.e.), Bağıntısal
dilbilgisindeki değişimleri şu şekilde sıralamıştır:
2.2.1. 2-1 İlerlemesi: Bir başka deyişle 2-1 ilerlemesinin ilk tabakadaki nesne
konumunda bulunan ad öbeğinin özne konumuna ilerlemesi yönünde meydana gelen değişim
olduğunu söyleyebiliriz. Blake (a.g.e.), geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesinin
edilgenleşme olduğunu; geçişsiz bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesi ise unaccusatif
30
ilerleme olduğunu belirtmiştir. Bu değişimi şu şekilde örneklendirebiliriz.
(51) Bu binayı belediye inşa etti.
(52) Bu bina belediye tarafından inşa edildi.
Yukarıda verilen bu iki yapılar geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. Bu
değişime göre “2” konumunda bulunan “bina” öğesi ikinci tabakada “1” konumuna ilerlemiştir.
2.2.2. 3-1 İlerlemesi: 3-1 ilerlemesi Japoncada bulunmaktadır. Bu tür ilerlemeyi
Siewierska (a.g.e.) şu şekilde örneklemiştir.
(53) 太郎が 小包を 花子に 送る
Tarō-ga kozutsumi-wo Hanako-ni oku-ru
31
Tarō-Yal. paket-Bel.Hanako-Yön gönder-Gel.Düz.
Tarō, paketi Hanako’ya gönderecek
Japoncadaki bu tür edilgen yapılarda hem “kozutsumi” hem de “Hanako” edilgen tümcenin
özne konumuna taşınabilir. “kozutsumi” öğesinin özne konumuna taşınması Bağıntısal dilbilgisi
bakış açısı ile şu şekilde gösterilebilir.
(54) 小包が 太郎によって 花子に 送られる
kozutsumi-ga Tarō-niyotte Hanako-ni oku-rare-ru
paket-Yal.Tarō-tarafından Hanako-Yön gönder-Edi.Gel.Düz.
paket, Tarō tarafından Hanako’ya gönderilecek
32
Yukarıdaki tümcede etken tümcede nesne konumunda bulunan paket (kotsuzumi 小包) edilgen
tümcede özne konumuna taşınmıştır.
(55) 花子が 太郎に 小包を 送られる
Hanako-ga Tarō-ni kozutsumi-wo oku-rare-ru
Hanako-Yal. Tarō-Yön. paket-Bel. gönder- Edi-Gel.Düz.
Hanako’ya Tarō tarafından paket gönderilecek
“Hanako” öğesinin özne konumuna taşınması durumunu ise Sierwierska (a.g.e.) şu şekilde
göstermiştir.
2.2.3. Zorunlu-1 İlerlemesi: Bu tür değişimler İngilizcede bulunmaktadır. Siewierska
(a.g.e.) bunu şu şekilde örneklendirmiştir.
(56) This bed was slept in by George Washington.
33
2.2.4. 3-2 İlerlemesi: 3-2 ilerlemesi İngilizce ve Arapça gibi dillerde bulunmaktadır;
Türkçede ise bu olanaksızlaştırılmıştır.
2.2.5. Zorunlu-2 İlerlemesi: Blake (a.g.e.), yararlanan, araç gibi zorunluların 2
konumuna ilerlemesinin yaygın olduğunu belirtmiş; ve bunu şu şekilde örneklendirmiştir.
(57) The chef made a cake for the boss
(58) The chef made the boss a cake
Blake’ın (a.g.e.) örneklendirdiği bu durum Bağıntısal dilbilgisi bakış açısıyla şu şekilde
gösterilebilir.
2.2.6. 2-3 Çekilmesi: Bu değişimin örnekleri Japonca ve Türkçede bulunmaktadır.
Örneğin Türkçede bu değişim şu şekilde meydana gelmektedir.
34
(59) Ayşe, mektubu Ahmet’e yolladı.
b. Ayşe tarafından Ahmet’e mektup yollandı
Yukarıdaki ilk tümcede “2” konumunda bulunan mektup öğesinin ikinci tümcede “3”
konumuna çekildiği görülmektedir. Önceki yapıda “2” konumunda bulunan mektup öğesinin ise
“3” konumuna ilerlediği görülmektedir.
Japoncada ise bu durum şu şekilde örneklendirilebilir.
35
(60) 次郎が プレゼントを マリーに おくった
Jirō-ga purezento-wo Marī-ni oku-tta.
Jirō-Yal. hediye-Bel.Marī-Yön. gönder-Geç.Düz.
Jirō, hediyeyi Marī’ye gönderdi
(61) 次郎によって マリーさんに プレゼントを おくられた
Jirō-niyotte Mar-īsan-ni purezento-wo okura-re-ta.
Jirō-tarafından.Marī-Hanım-Yön. hediye-Bel.gönder-Geç.Düz.
Jirō tarafından, Marī Hanıma hediye gönderildi
36
Yukarıdaki ilk tümcede “2” konumunda bulunan hediye (purezento プレゼント) öğesinin
ikinci tümcede “3” konumuna çekildiği görülmektedir. Önceki yapıda “3” konumunda bulunan
Marī (Marī マリー) öğesinin ise “2” konumuna ilerlediği görülmektedir.5
5 Japoncadaki ve Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapılara dönüşebilme durumları ilerideki bölümlerde daha ayrıntılı şekilde incelenecektir.
37
3. BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI IŞIĞINDA EDİLGENLİK
Siewierska (a.g.e.), Perlmutter ve Postal’ın (1977) Bağıntısal dilbilgisine göre
edilgenliğin nesnenin özne konumuna taşınıp etken tümcedeki öznenin tümleç konumuna
taşınması ya da öznenin tamamen tümceden silinmesine neden olan bağıntısal dönüşüm kuralı
olduğunu iddia ettiklerini belirtmiştir. Edilgenliğin Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile gösteriminde
en az iki tabaka bulunmaktadır. Edilgenlikteki ilk tabaka etken yapıdaki ilk tabaka ile aynıdır;
fakat sonraki ve son tabaka, yapıda meydana gelen sözdizimsel değişimleri göstermektedir.
3.1. Türkçedeki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi
Bu bölümde Türkçedeki edilgen yapılar, edenli edilgen yapılar ve edensiz edilgen
yapılar olmak üzere iki grupta incelenecektir.
3.1.1. Edenli Edilgen Yapılar: Siewierska (a.g.e.), bir edilgen yapının edenli edilgene
dönüşebilmesi için şu özelliklere sahip olması gerektiğini belirtmiştir:
a) Edenli edilgen yapılar, anlambilimsel içerikte belli özneye sahip olmalıdır.
b) Edenli edilgen yapılar, kendisine karşılık gelen bir etken yapıya sahip olmalıdır.
c) Edenli edilgen yapılardaki özne, kendisine karşılık gelen etken yapıdaki nesneye sahip
olmalıdır.
(62) Köpek çocuğu ısırdı.
38
(63) Çocuk köpek tarafından ısırıldı.
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi ilk tümce etken-geçişli ve tek öğelidir; eden öğesi yani “1”,
“köpek”; erek öğesi yani “2” ise “çocuk”tur. İkinci tümce ise edilgen-geçişli ve tek öğelidir.
3.1.1.1. Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar
Siewierska (a.g.e.), Bağıntısal Dilbilgisinde edilgen yapıların geçişsizliği Chomeur
Kuralının doğal bir sonucu olduğunu belirtmiştir. Başka bir deyişle etken yapıdaki nesne edilgen
yapıdaki özne konumuna terfi ettirilir; ve asıl özne boş konumuna getirilir. Bağıntısal
Dilbilgisinde tek öğeli geçişli ve iki öğeli geçişli edilgen yapıların gösterimi şu şekilde
39
yapılmaktadır.
(64) Hasan bavulu açtı.
(65) Bavul Hasan tarafından açıldı.
Edilgen yapının Bağıntısal Dilbilgisinde gösterimi olan ikinci şekilde ilk tabaka etken yapının
gösterimi olan ilk şekildeki ilk tabaka ile aynıdır; fakat ikinci tabaka tümcenin sözdiziminde
meydana gelen değişimleri göstermektedir. Buna göre etken tümcede özne konumunda olan
Hasan “1” rakamı ile nesne konumunda olan bavul ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye
edilgenlik kurallarının uygulanması sonucunda ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen bavul
40
ikinci tabakada “1” konumuna yani özne konumuna yükselirken; etken tümcede “1”
konumunda bulunan Hasan özne konumunu kaybetmiştir.
İki öğeli ve geçişli yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı bakış açısı ile gösterimi ise şu
şekilde yapılmaktadır. Türkçede iki öğeli ve geçişli yapıların sözcük sıralamaları ve bunların
edilgenlik durumları iki şekilde olmaktadır. Bu iki tümcenin bağıntısal dilbilgisi bağlamında
gösterimi ise iki şekilde yapılmaktadır.
(66) Öğretmen kitabı öğrenciye verdi.
(67) Öğretmen tarafından öğrenciye kitap verildi.
(68) Öğrenciye öğretmen tarafından kitap verildi.
41
.
Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapılar edilgen yapıya iki biçimde dönüşmektedir. Bunlardan
birincisi şu şekilde olmaktadır. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi ilk tabakada özne
konumunda bulunan öğretmen öğesinin ikinci tabakada konumunu değiştirmemiş; son tabakada
özne konumunu kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan kitap öğesi de ikinci ve
son tabakalarda nesne konumu kaybetmiştir. İlk tabakada tümleç konumunda bulunan öğrenci
öğesi ise önce “2” konumuna sonrasında ise “1” konumuna ilerlemiştir.
(69) Öğretmen kitabı öğrenciye verdi
(70) Kitap öğretmen tarafından öğrenciye verildi
42
(71) Kitap öğrenciye öğretmen tarafından verildi.
Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya diğer biçimi ise yukarıdaki örneklerde
görüldüğü gibidir. İlk tabakada özne konumunda bulunan öğretmen öğesi konumunu
kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan kitap öğesi ikinci tabakada “1” konumuna
ilerlemiş ve son tabakada da konumunu korumuştur. İlk tabakada tümleç konumunda bulunan
öğrenci ise edilgenleşme sonucunda ikinci tabakada “2” konumuna ilerlemiş; son tabakada ise
konumunu korumuştur.
Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya dönüşme biçimleri arasındaki fark
ilk dönüşme biçiminde dolaylı tümleç konumunda bulunan öğrenci öğesinin “1” konumuna
43
ilerlemesi; ikinci biçimde ise nesne konumundaki kitap öğesinin “1” konumuna ilerlemesidir.
3.1.2. Edensiz Edilgen Yapılar
3.1.2.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar
Bazı dilbilimciler edensiz edilgen yapıların öznesiz yapılar olduğunu bazıları ise
öznesinin olduğunu fakat boş (dummy) bir özne olduğunu iddia etmişlerdir. Siewierska (a.g.e.),
edensiz edilgen yapıların özelliklerini şu şekilde sıralamıştır ve şu şekilde de örneklendirmiştir:
a) Edensiz edilgen yapıların belli bir özneleri yoktur.
b) Bu tür yapılarda belirli olmayan bir insan öznesi vardır.
(71) Adam çocuk tarafından vuruldu.
Yukarıdaki ilk tümce tek öğeli-geçişli ve edilgen bir tümcedir. Etken tümcede özne konumunda
bulunan çocuk edilgen tümcede özne konumunu kaybetmiştir; bunun yerine etken tümcede
nesne konumunda bulunan adam edilgen tümcede özne konumuna yükselmiştir.
(73) Adam vuruldu.
44
Yukarıdaki tümce de tek öğeli-geçişli ve edilgen bir tümcedir; ancak kişisiz edilgen tümcedir.
Yani tümcede eden öğesi belli değildir yani gizlidir. Bu tümcedeki PRO terimi belirsiz ad öbeği
anlamına gelmektedir. Bu tümcede eylemi gerçekleştiren bir ad öbeği bulunmaktadır; çünkü
eylem geçişli bir eylemdir; ancak bu tümcede eden öğesi belirtilmemiştir.
(74) Dün partide çok içki içildi
(75) Türkiye’de sabah kahvaltısından sonra kahve içilir.
Bu tümcelerde içmek eylemi geçişli bir eylemdir ve edeni belli olamayan edilgen eyleme
dönüşmüştür.
3.1.2.2. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar
Geçişsiz yapılar, anlambilimsel olarak unaccusative ve unergative olmak üzere ikiye
ayrılırlar. Bu ayrım ise şu şekilde yapılmaktadır. Geçişsiz yapılarda yüklem iradesiz edimi
betimlerken; unergative yapılardaki yüklem ise iradeli edimi betimlemektedir. Düşmek,
boğulmak, kaybolmak gibi eylemler unaccusative; kaçmak, koşmak, yürümek gibi eylemler de
unergativedir. Biktimir (1986), Türkçedeki her iki yapının da edilgen yapıya dönüşebildiğini;
ancak bu tür yapıların edilgen yapıya dönüşebilmesi için öznelerinin insan olması gerektiğini
45
belirtmiştir; ve bu durumu şu şekilde örneklendirmiştir.
(76) Gölde boğulunur.
(77) O semtte kolay kaybolunur.
(78) Pariste ölündü.
Unaccusative yapıların edilgen yapıya dönüşebilmelerindeki bir diğer kural ise
eylemin gelecek zaman olmaması, geniş ya da geçmiş zaman olmasıdır.
(79) a. Bu yolda sık sık düşülür.
b. Bu yolda sık sık düşüldü.
c.×Bu yolda sık sık düşülecek6.
(80) a. Burada ölündü.
b.×Burada ölünecek.
Ergative eylemler gelecek zaman eki almazlar. Bunun sebebi Unaccusative yapılarda eylem
iradesiz edim betimlediğinden gelecek zaman eki alamamaktadır.
Unergative yapılarda ise bu durum şu şekilde örneklendirilmiştir.
(81) Çayırlarda koşulur.
(82) Bu yolda yürünür.
(83) ×Gece sokakta havlanılıyor.
Biktimir (a.g.e.), yukarıdaki son tümcenin dilbilgisel olarak doğru olmadığını iddia etmiş; ve
bunun nedenini de bu tümcedeki öznenin insan olmadığını, köpekler olduğu şeklinde
açıklamıştır.
Türkçedeki edensiz edilgen yapıların en önemli bir diğer özelliği de edilgen yapıdaki
6 “×” işareti dilbilgisel olarak yanlış olan tümceleri belirtmek için kullanılmıştır.
46
öznenin insan olmasının yanında belirsiz olması gerektiğidir. Biktimir (a.g.e.) bu durumu şu
şekilde örneklendirmiştir.
(84) a. ×Bu yetimhanede öksüz çocuklar tarafından çabuk büyünür.
b.Bu yetimhanede çabuk büyünür.
Aşağıdaki bu örnekte de öznenin belirli olduğu ilk tümce dilbilgisel olarak yanlıştır; fakat
öznenin belirsiz olduğu ikinci tümce dilbilgisel olarak doğru kabul edilmektedir.
Türkçedeki geçişsiz yapıların edilgen yapıya dönüşmesi Bağıntısal Dilbilgisi
kuramında gösterimi ise şu şekilde olmaktadır.
(85) Burada düşülür.
(86) Bu yetimhanede çabuk büyünür.
47
Ayrıca Türkçede “gitmek” “gelmek” gibi hareket bildiren geçişsiz eylemler de edensiz
edilgen yapıya dönüşebilmektedir.
(87) Hafta sonu adaya gidildi.
3.1.3. Çift Edilgenlik (Double Passive)
Türkçede çift edilgenlik biçimbilimsel olarak iki şekilde yapılmaktadır. Edilgen eylemin
gövdesindeki biçimbirim -ıl,-il sesleri ile bitiyorsa ikinci edilgenlik biçimbirimi -ın, -in; -n ya da
–ın eki ile bitiyorsa ikinci edilgenlik biçimbirimi -ıl,-il olur. Özkaragöz (1986)çift edilgenliğin
özelliklerini şu şeklide sıralamıştır:
48
a) Anlambilimsel olarak ilk özne ve ilk nesne, belirsiz bir ad öbeği olmak zorundadır.
b) Zaman, geniş zaman olmalıdır.
c) Çift edilgenlik biçimbirimi, geçişli eyleme eklenmek zorundadır.
(88) a. Burada yemek yenir.
b. Burada yemek yenilir.
(89) a. Bu odada adam dövülür.
b. Bu odada dövülünür.
(Özkaragöz; 1986)
Özkaragöz (a.g.e.) çift edilgenlik biçimbiriminin aynı zamanda yeterlilik
biçimbiriminin öncesine ve sonrasına eklenebileceğini belirtmiş; ve bunu George ve Kornfilt’ten
(1977) aldığı tümcelerle örneklendirmiştir.
(90) Bu mesele halledilebilinir.
(91) Burada çalışılabilinir.
Yukarıdaki tümcelerde de görüldüğü gibi çift edilgenlik sadece geçişli eylemler için değil de
aynı zamanda geçişsiz eylemler için de geçerli olmaktadır. Çift edilgenliğin Bağıntısal Dilbilgisi
kuramında gösterimi ise şu şekilde yapılmaktadır.
(92) a. Bu odada dövüldü.
b. Bu odada dövülünür
49
Yukarıdaki tümcelerin etken tümcesi “birisi birisini bu odada dövdü” olarak ele alınmaktadır; ve
bu tümceye göre de ilk tabakada görüldüğü gibi “birisi 1” özne, “birisi 2” de nesne
konumundayken; ikinci tabakada dövme eylemini gerçekleştiren “birisi 1” konumunu
kaybetmiştir. Üçüncü tabakada ise eylemden etkilenen “ birisi 2” konumunu kaybetmiştir.
3.2. Japoncadaki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi
Bu bölümde Japoncadaki edilgen yapılar öncelikle doğrudan edilgen ve dolaylı
edilgen olarak iki bölümde incelenecektir.
3.2.1. Doğrudan Edilgen Yapılar
Teramura (1982), Jespersen’ın (1924) doğrudan edilgen yapıların kullanıldığı
durumları şu şekilde sıraladığını belirtmiştir.
i) Etken tümce öznesinin belirsiz olduğu ya da ifade edilmesinin zor olduğu durumlar
50
ii) Etken tümce öznesinin tümcenin içeriğinden anlaşıldığından ifade edilmesinin gereksiz
olduğu durumlar
iii) Etken tümce öznesi belirtildiğinde kaba bir durumun ortaya çıktığı durumlar
iv) Etken tümce öznesi anlaşılsa bile edilgen tümce öznesinin daha önemli olduğu durumlar
Doğrudan edilgen yapılarda özne hem insanı hem de nesneyi bildiren bir ad öbeği
olabilmektedir.
(93) 社長が 私を 呼んだ
shachō-ga. watashi-wo yo-nda.
patron-Yal. ben-Bel. çağır-Geç.Düz.
patron beni çağırdı
(94) 私が 社長に 呼ばれた
watashi-ga shachō-ni yoba-re-ta.
ben-Yal. patron-Yön. çağır-Edi.-Geç.Düz.
ben patron tarafından çağrıldım
51
Yukarıda verilen bu iki yapı da, geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. Bu
değişime göre etken tümcede özne konumunda olan shachō (patron) “1” rakamı ile nesne
konumunda olan watashi (ben) ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye edilgenlik kurallarının
uygulanması sonucunda ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen watashi (ben) ikinci tabakada “1”
konumuna yani özne konumuna yükselirken; etken tümcede “1” konumunda bulunan shachō
(patron) özne konumunu kaybetmiştir.
(94) ピカソが この 絵を かいた
Pikaso-ga kono e-wo ka-ita.
Pikaso-Yal bu resim-Bel. çiz-Geç.Düz.
Pikaso bu resmi çizdi.
52
(96) この 絵が ピカソによって かかれた
kono e-ga Pikaso-niyotte kaka-re-ta
bu resim-Yal. Pikaso-tarafından çiz-Edi.-Geç.Düz.
bu resim Picasso tarafından çizildi.
Yukarıda verilen bu iki yapı, geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. İlk tümcenin
ikinci tümceden farkı edilgen yapıda özne konumunda bulunan öğenin insan değil de bir nesneyi
bildirmesidir. Etken tümcede özne konumunda olan Pikaso (Picasso) “1” rakamı ile nesne
konumunda olan e (resim) ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye edilgenlik kurallarının
53
uygulanması sonucunda ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen e (resim) ikinci tabakada “1”
konumuna yani özne konumuna yükselirken; etken tümcede “1” konumunda bulunan Pikaso
(Picasso) özne konumunu kaybetmiştir.
Japoncada sadece geçişli eylemlerin dolaylı edilgen yapıya dönüştüğü söylenemez;
geçişsiz eylemler de edilgen yapıya dönüşebilmektedir; ve bu durum Bağıntısal Dilbilgisinde
şöyle gösterilmektedir.
(97) のら犬が 太郎に かみついた
nora inu-ga Tarō-ni kamitsu-ita.
sokak köpek-Yal. Tarō-Yön. ısır-Geç.Düz.
sokak köpeği, Tarō’yu ısırdı
(98) 太郎が のら犬に かみつかれた
Tarō -ga nora inu -ni kamitsuka-re-ta.
Tarō -Konu sokak köpek-Yön ısır-Edi.-Geç.Düz.
Tarō, sokak köpeği tarafından ısırıldı
54
Yukarıda verilen bu iki yapı, geçişsiz bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. Etken
tümcede özne konumunda olan norainu (sokak köpeği) “1” rakamı ile nesne konumunda olan
Tarō ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye edilgenlik kurallarının uygulanması sonucunda
ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen Tarō ikinci tabakada “1” konumuna yani özne konumuna
yükselirken; etken tümcede “1” konumunda bulunan norainu (sokak köpeği) özne konumunu
kaybetmiştir.
Japoncada da Türkçede olduğu gibi iki öğeli-geçişli yapılar ve bu yapıların edilgenlik
durumları iki şekilde olmaktadır.
(99) 佐藤が 手紙を 田中に 送った
Satō-ga tegami-wo Tanaka-ni oku-tta
Satō-Yal. mektup-Bel. Tanaka-Yön. gönder-Geç.Düz.
Satō, mektubu Tanaka’ya gönderdi
55
(100) 佐藤によって 田中に 手紙を 送られた
Satō-niyotte Tanaka-ni tegami-wo okura-re-ta
Satō-tarafından.Tanaka-Yön. mektup-Bel. gönder-Edi.Geç.Düz.
Satō tarafından Tanaka’ya mektup gönderildi
(101) 田中が 佐藤によって 手紙を 送られた
Tanaka-ga Satō-niyotte tegami-wo okura-re-ta
Tanaka-Yal. Satō-tarafından mektup-Bel gönder-Edi.-Geç.Düz.
56
Tanaka’ya Satō tarafından mektup gönderildi
Japoncada da Türkçedeki gibi iki öğeli-geçişli yapılar edilgen yapıya iki biçimde dönüşmektedir.
Bunlardan birincisi şu şekilde olmaktadır. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi ilk tabakada
özne konumunda bulunan Satō (Satō 佐藤) öğesi ikinci tabakada konumunu değiştirmemiş;
son tabakada özne konumunu kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan mektup
(tegami 手紙) öğesi de ikinci ve son tabakalarda nesne konumu kaybetmiştir. İlk tabakada
tümleç konumunda bulunan Tanaka (Tanaka 田中) öğesi ise önce “2” konumuna sonrasında ise
“1” konumuna ilerlemiştir.
(102) 佐藤が 手紙を 田中に 送った
Satō-ga tegami-wo Tanaka-ni oku-tta
Satō-Yal. mektup-Bel. Tanaka-Yön. gönder-Geç.Düz.
Satō, mektubu Tanaka’ya gönderdi
57
(103) 手紙が 佐藤によって 田中に 送られた
tegami-ga Satō-niyotte Tanaka-ni okura-re-ta
mektup-Yal. Satō-Yön Tanaka-Yön.gönder-Edi.-Geç.Düz.
mektup, Satō tarafından Tanaka’ya gönderildi
(104) 手紙が 田中に 佐藤によって 送られた
tegami-ga Tanaka-ni Satō-niyotte okura-re-ta
mektup-Yal. Tanaka-Yön. Satō-tarafından gönder-Edi.Geç.Düz.
mektup Tanaka’ya Satō tarafından gönderildi
58
Japoncadaki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya diğer biçimi ise yukarıdaki örneklerde
görüldüğü gibidir. İlk tabakada özne konumunda bulunan Satō (Satō 佐藤) öğesi konumunu
kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan mektup (tegami 手紙) öğesi ikinci
tabakada “1” konumuna ilerlemiş ve son tabakada da konumunu korumuştur. İlk tabakada
tümleç konumunda bulunan Tanaka (Tanaka 田中) ise edilgenleşme sonucunda ikinci tabakada
“2” konumuna ilerlemiş; son tabakada ise konumunu korumuştur.
3.2.2. Dolaylı Edilgen Yapılar
Bu tip edilgen yapılara rahatsızlık edilgeni ya da üçüncü şahıs edilgeni de denmektedir.
Dolaylı edilgen yapıların en önemli özelliği etken tümcede bulunmayan bir ad öbeğinin edilgen
yapıda ortaya çıkması ve bu ad öbeğinin özne konumuna yerleşmesidir.
(105) 一晩中 隣の 人が 騒いだ
hitobanjū tonari-no hito-ga sawa-ida.
bütün akşam yan-Tam. insan-Yal.gürültü yap-Geç.Düz.
bütün akşam boyunca yandaki insanlar gürültü yaptılar
59
(106) 太郎は 一晩中 隣の 人に 騒がれた
Tarō-wa hitobanjū tonari-no hito-ni sawaga-re-ta
Tarō-Konu bütün akşam yan-İye insan-Yön. gürültü yap-Edi.-Geç.Düz.
Tarō, bütün gece yandaki insanların gürültü yapmasından rahatsız oldu
Yukarıdaki ilk tümcede Tarō (Tarō 太郎) öğesi bulunmamaktadır ve tümcenin özne konumunda
bulunan ad öbeği yandaki insanlardır (tonarino hito 隣の人); ancak ikinci tümcede tonarino hito
(yandaki insanlar) özne konumunu kaybetmiştir. İkinci tümcede önceki tümcede bulunmayan
Tarō (Tarō 太郎) öğesi ortaya çıkmıştır ve özne konumuna yerleşmiştir. Göze çarpan bir diğer
60
husus da gürültü yapmak (sawagu 騒ぐ) eyleminin geçişsiz olması ve olaydan etkilenen yani
ereği bulunan bir edilgen yapıya dönüşebilmesidir.
3.2.2.1 Sahiplik Bildiren Edilgen Yapılar
Dolaylı edilgen yapının bir çeşidi olan sahiplik bildiren edilgen yapılarda harekete
maruz kalan nesne değil de o nesneye sahip olan kişi edilgen tümcede özne konumuna geçer.
Siewierska (a.g.e.) sahiplik bildiren edilgen yapıları şu şekilde örneklendirmiştir; ve bu tür
yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile gösterimi de şu şekilde yapılmaktadır.
(107) 泥棒が 太郎の 自転車を 盗んだ
dorobō-ga Tarō-no jitensha-wo nusu-nda
hırsız-Yal. Tarō-İye. bisiklet-Bel.çal-Geç.Düz.
hırsız, Tarō’nun bisikletini çaldı.
(108) 太郎の 自転車が 泥棒に 盗まれた
Tarō-no jitensha-ga dorobō-ni nusuma-re-ta
Tarō-İye bisiklet-Yal.hırsız-tarafından çal-Edi.-Geç.Düz.
Tarō’nun bisikleti hırsız tarafından çalındı
61
Yukarıdaki ilk tümcede özne konumunda bulunan hırsız (dorobō 泥棒) öğesi sonraki tümcede
özne konumunu kaybedip nesne konumuna geçerken; tümcenin nesne konumunda bulunan
Tarō’nun bisikleti (Tarō-no jitensha 太郎の自転車) konumunu kaybedip özne konumuna
yükselmiştir.
(109) 太郎が 泥棒に 自転車を 盗まれた
Tarō-ga dorobō-ni jitensha-wo nusuma-re-ta
Tarō-Yal.hırsız-Yön. bisiklet-Bel. çal-Edi.-Geç.Düz.
Tarō, bisikletini çaldırdı.
2 1
cho 1 2
cho cho 1
P P P
nusu-mu Tarō dorobō saifu
62
Bu tümcede Tarō (Tarō 太郎) konu, hırsız (dorobō 泥棒) ise öznedir. İlk tabakada görüldüğü
gibi Tarō (Tarō 太郎)yer almamaktadır. Etken yapıda özne konumunda bulunan hırsız (dorobō
泥棒) ile nesne konumunda bulunan cüzdan (saifu 財布) konumlarını kaybetmişlerdir; ilk
tabakada yer almayan ve olaydan olumsuz olarak etkilenen Tarō (Tarō 太郎) edilgen yapıda
özne konumuna yerleşmiştir. Bu tür edilgen yapılar sadece olumsuz bir olayı anlatmak için
kullanılmamaktadır; aynı zamanda olumlu bir olaydan etkilenildiğini belirtmek için de
kullanılmaktadır.
(110) 友達が 次郎の 背中を たたいた
tomodachi-ga Jirō-no senaka-wo tatai-ta
arkadaş-Yal. Jirō-İye sırt-Bel. vur-Geç.Düz.
arkadaşı Jirō’nun sırtına vurdu
(111) 次郎が 友達に 背中を たたかれた
Jirō-ga tomodachi-ni senaka-wo tataka-re-ta
Jirō-Yal. arkadaş-Yön.sırt-Bel. vur-Edi.Geç.Düz.
Jirō’nun sırtına arkadaşı tarafından vuruldu
2 1
cho 1 2
cho cho 1
P P P
tatak-u Jirō tomodachi senaka
63
Yukarıdaki sahiplik bildiren edilgen tümcede vurma (tataku たたく) eyleminden doğrudan
etkilenen öğe olan sırt (senaka 背中) değil de ona sahiplik eden Jirō (Jirō 次郎) tümcenin özne
konumuna yerleşmiştir.
3.2.3. Edensiz Edilgen Yapılar
Siewierska (a.g.e.), edensiz edilgen yapıların edenli edilgen yapılardan iki açıdan
farklı olduğunu belirtmiş ve bunları şu şekilde sıralamıştır. Edenli edilgen yapılar tipik olarak
geçişli eylemlerle, edensiz edilgenler de geçişsiz eylemlerle birleştirilmektedir. Edenli edilgen
yapılarda eden öğesi canlı, insan, soyut ya da doğal güç iken edensiz edilgen yapıların eden
öğesi insan ile sınırlıdır. Siewierska edenli edilgen yapıların tipik olarak geçişli eylemlerle
edensiz edilgenlerin de geçişsiz eylemlerle birleştirildiğini belirtmiştir; ancak bu durumun
Japonca ve Türkçede her zaman geçerli olmadığı görülmektedir.
Japoncada edilgen yapıların alt ulamlarında edensiz edilgen yapılara
rastlanmamasına rağmen oluşturulan bütüncede edensiz edilgen yapıların sık kullanıldığı göze
çarpmaktadır. Bu çalışmada Türkçede olduğu gibi Japoncada da edensiz edilgen yapılar
edensiz-geçişli, edensiz-geçişsiz olmak üzere 2 şekilde incelenecektir.
3.2.3.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar
Japoncada edensiz-geçişli edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile
gösterimi şu şeklide olmaktadır.
(112) 日本で ブラジル コ-ヒ-は よく 飲まれている
Nihon-de Burajiru kōhī-wa yoku noma-re-teiru
64
Japonya-Yer. Brezilya kahvesi-Konu çok iç-Edi.Şim.Düz.
Japonya’da Brezilya kahvesi çok içilmekte
Japoncada içmek (nomu 飲む) eylemi geçişli bir eylemdir. İlk ve ikinci tabakalarda eden öğesi
belirtilmemiştir. İlk tabakada erek yani nesne konumunda bulunan Brezilya kahvesi ( Burajiru
kōhī ブラジルコーヒー) ikinci tümcede özne konumuna yükselmiştir. Yukarıdaki bu tümcede
eden öğesi bulunmamasına rağmen etken yapı edensiz edilgen yapıya dönüşebilmiştir.
(113) ×きのう コーヒーが 飲まれた
kinō kōhī-ga noma-re-ta
dün kahve-Yal iç-Edi.Geç.Düz.
dün kahve içildi
Bu tümcede eylem geçişsiz olmasına rağmen edensiz edilgen yapıya dönüşememektedir.
3.2.3.2. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar
Japoncadaki edensiz-geçişli edilgen yapılar şu şekilde örneklendirilebilir.
(114) 私は おかしな 間違いを したので、笑われました
watashi-wa okashina machigai-wo shitanode, warawa-re-mashi-ta
nom-u PRO Burajiru kōhī Nihon
Loc 2
Loc 1
cho
P P
1
65
Ben-Konu garip yanlış-Bel. yaptığımdan, gül-Edi.Masu B. Geç.
Garip yanlış yaptığımdan dolayı bana gülündü
Japoncada gülmek (warau 笑う) eylemi geçişsiz eylemdir, ve yukarıdaki tümcedeki gibi
doğrudan edilgen eyleme dönüşebilmektedir.
(115) 夕べ この 部屋に 入られた
yūbe kono heya-ni haira-re-ta.
dün akşam bu oda-Yön. gir-Edi.Geç.Düz.
dün akşam bu odaya girildi
girmek (hairu 入る) eylemi de geçişsiz bir eylemdir. Yukarıdaki tümcede girmek eylemi
edensiz-geçişsiz edilgen tümceye dönüşmüştür. Bu durum Bağıntısal Dilbilgisi ile şu şekilde
gösterilmektedir.
(116) ×夕べ この 部屋が 入られた
yūbe kono heya-ga haira-re-ta.
dün akşam bu oda-Yal. gir-Edi.Geç.Düz.
×dün akşam bu oda girildi
Loc
Loc cho
P P
hai-ru PRO kono heya
66
Yukarıdaki tümce dilbilgisel olarak yanlış bir tümcedir; Japoncada geçişsiz bir eylemin edensiz
edilgen eyleme dönüşebilmesi için olaydan etkilenen kişi ya da nesnenin yön durumunda olması
gerekmektedir.
(117) ×この 島に 行かれる
kono shima-ni ika-reru
Bu ada-Yön. git-Edi.Gen.Düz.
bu adaya gidilir
Yukarıdaki tümcede ada (shima 島) yön durumunda olmasına rağmen girmek (hairu 入る)
eyleminden farklı olarak edilgen eyleme dönüşememektedir. Japoncada “行く(iku) gitmek” “来
る (kuru) gelmek” gibi hareket eylemleri geçişsiz olmalarına rağmen edenli ya da edensiz
edilgen yapılara dönüşememektedir.
67
4. EDİLGEN YAPILARIN ÇÖZÜMLENMESİ
Bu bölümde oluşturulan veri tabanından alınan Türkçedeki ve Japoncadaki edilgen
tümceler Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ışığında çözümlenecektir; ve bu tümceler edenli-geçişli
edilgen, edenli-geçişsiz edilgen, edensiz-geçişli edilgen, edensiz-geçişsiz edilgen tümceler
şeklinde gruplandırılacaktır. Kuramda da belirtildiği gibi sadece eden, erek, yararlanan gibi
öğeler ele alınacaktır.
4.1. Türkçedeki Edensiz-Geçişli EdilgenYapılar
(118) Avrupa futbol şampiyonası, Portekiz-Yunanistan maçıyla açılmıştı.
Bu tümcenin Bağıntısal Dilbilgisi ile gösteriminde 2-1 ilerlemesinin meydana geldiği
görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda bulunan “ Avrupa futbol
şampiyonası” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir ve
bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
2
1 Cho
P P
aç-mak PRO Avrupa futbol şampiyonası
1
68
(119) Protestolar üzerine barikat, 50 kilometre mesafeye kadar geri çekildi.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesinin meydana geldiği görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne
konumunda bulunan “barikat” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Dolaylı tümleç olan
“50 km mesafe” öğesinin konumu ise değişmemiştir.
(120) Atina olimpiyatlarının başlamasına haftalar kala tesisler hala tamamlanmadı.
geri çek-mek PRO barikat 50 km mesafe
2
1 Cho
P P
tamamla-mak PRO tesis
1
3 2 1
31cho
P P
69
Bu tümcede 2-1 ilerlemesinin meydana geldiği görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne
konumunda bulunan “tesisler” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(121) Van’da Vali Hikmet Tan’a yönelik bombalı saldırı, kentteki 28 sivil toplum örgütü
ve siyasi partilerin düzenlediği büyük bir yürüyüşle protesto edildi.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “bombalı saldırı” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(122) Elvis’in ilk singel’ı ‘Thats all rigth mama’ şarkıcının doğum yeri Memphis’teki
Sun Stüdyoların’da kaydedilmişti.
2
1 Cho
P P
protesto et-mek PRO bombalı saldırı
1
70
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “ilk singel” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda
bulunan “Sun Stüdyo” öğesinin konumu ise değişmemiştir.
(123) Ceset morga götürülürken her şeyden habersiz küçük Cevat da komşulara teslim
edildi.
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
kaydet-mek PRO ilk Singel Sun Stüdyo
1
3 2
3 1
Cho
P P
teslim et-mek PRO Cevat komşu
1
71
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “Cevat” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. “3” konumunda bulunan “komşu”
öğesinin konumu ise değişmemiştir.
(124) Evin kapısında ise zorlanma tespit edilmedi.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “zorlanma” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda
bulunan “evin kapısı” öğesinin konumu ise değişmemiştir.
(125) Kalınlık daha önce 80 kilometre civarında tahmin ediliyordu.
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
tespit et-mek PRO zorlanma evin kapısı
1
72
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “kalınlık” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(126) Onlar da kurtarılmış.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “onlar” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
2
1 Cho
P P
tahmin et-mek PRO kalınlık
1
2
1 Cho
P P
kurtar-mak PRO onlar
1
73
127) Sistemin hayata geçmesi için ‘ipoteğe dayalı menkul kıymet şirketi’ kurulacak.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “menkul kıymet şirketi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(128) Haftaya damgasını vuran Nato zirvesi başarılı bir organizasyonla tamamlandı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
2
1 Cho
P P
kur-mak PRO menkul kıymet şirketi
1
2
1 Cho
P P
tamamla-mak PRO Nato zirvesi
1
74
bulunan “Nato zirvesi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(129) Birikmiş vergiler satış bedelinden ödenir.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “vergi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(130) Satış... Akçakoca İcra Müdürlüğün’de açık artırma suretiyle yapılacaktır.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
2
1 Cho
P P
öde-mek PRO vergi
1
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
yap-mak PRO satış Akçakoca İcra Müdürlüğü
1
75
bulunan “satış” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “Akçakoca
İcra Müdürlüğü” konumunu değiştirmemiştir.
(131) ...töre cinayetleri, nitelikli adam öldürme suçu olarak kabul edildi.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “töre cinayeti” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(132) 9 Euroluk ücret vizenin reddi halinde geri verilmiyor.
2
1 Cho
P P
kabul et-mek PRO töre cinayet
1
2
1 Cho
P P
geri ver-mek PRO ücret
1
76
(133) Kurultayın yapıldığı otelin çevresi tel örgülerle çevrildi.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “otelin çevresi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Araç konumunda
bulunan “Akçakoca İcra Müdürlüğü” konumunu değiştirmemiştir.
(134) Y’nin kalabalıkta 250 milyon lirası çalındı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
İnstr 2
İnstr 1
Cho
P P
çevir-mek PRO otelin çevresi tel örgü
1
2
1 Cho
P P
çal-mak PRO 250 milyon lira
1
77
bulunan “250 milyon lira” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(135) Parti yönetiminin kararı doğrultusunda, muhaliflerin çağrısıyla kurultaya gelen
partililer salona alınmadı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “partili” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(136) Türkiye’nin yeni büyükelçisi ise Irak Dışişleri Bakanı H.Z’nin resmi onayı alındıktan
sonra atanacak.
2
1 Cho
P P
al-mak PRO partili
1
2
1 Cho
P P
ata-mak PRO büyükelçi
1
78
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “büyükelçi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(137) P.’nin merkeze atanmasına ilişkin kararname, resmi Gazete’nin dünkü sayısında
yayımlandı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “kararname” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda
bulunan “dünkü sayı” ise konumunu değiştirmemiştir.
(138) Mayıs sonu ve Haziran’da sınavlar yapılır.
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
yayımla-mak PRO kararname dünkü sayı
1
79
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “sınav” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(139) Temmuz’da da açıklanır.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “sınav” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
2
1 Cho
P P
yap-mak PRO sınav
1
2
1 Cho
P P
açıkla-mak PRO sınav
1
80
(140) İlanda C. Sert şekilde eleştirilirken, mesajda başkan istifaya davet ediliyor.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “başkan” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda
bulunan “mesaj” ise konumunu değiştirmemiştir.
(141) Ekim ayında düşünülen olağanüstü kongrenin sohbetleri her yerde yapılıyor.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
davet et-mek PRO başkan mesaj
1
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
yap-mak PRO sohbet her yer
1
81
bulunan “sohbet” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “her yer” ise
konumunu değiştirmemiştir.
(142) Dışarı çıkarken şapka takılmalı
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “şapka” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(143) açık renkli giysiler tercih edilmeli
2
1 Cho
P P
tak-mak PRO şapka
1
2
1 Cho
P P
tercih et-mek PRO açık renkli giysi
1
82
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “açık renkli giysi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(144) koruyucu krem güneşe çıkmadan yarım saat önce sürülmeli ve 2 saatte bir tekrar
edilmeli.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “koruyucu krem” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
,
2
1 Cho
P P
sür-mek PRO koruyucu krem
1
2
1 Cho
P P
tekrar et-mek PRO koruyucu krem
1
83
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “koruyucu krem” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(145) Bol sıvı içilmeli, alkol ve kafein alınmamalı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “bol sıvı” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
2
1 Cho
P P
iç-mek PRO bol sıvı
1
2
1 Cho
P P
al-mak PRO alkol ve kafein
1
84
bulunan “alkol ve kafein” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
4.2. Türkçedeki Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar
(146) Otelin şehir dışında olması nedeniyle güvenlik jandarma tarafından sağlandı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “güvenlik” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi konumunda
bulunan “jandarma “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne konumuna geçmiştir.
(147) Aralarında milletvekillerinin de bulunduğu delegeler, jandarma tarafından oluşturulan
dört barikatta kontrol edildikten sonra salona alındı.
2
1 Cho
P P
sağla-mak jandarma güvenlik
1
2
1 Cho
P P
al-mak jandarma delege
1
85
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “delege” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi konumunda
bulunan “jandarma “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne konumuna geçmiştir.
(148) Kontrolden geçen İstanbul milletvekilleri H.F.G, Ş.E ile K.A. da içeri alınmayan
partililerce yuhalandı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “milletvekili” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
konumunda bulunan “partili “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne konumuna
geçmiştir.
(149) Hadep kongresindeki olaylar nedeniyle parti genel başkanı ve 39 yöneticisi, Ankara
DGM tarafından tutuklandı.
2
1 Cho
P P
1
yuhala-mak partili milletvekili
86
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “parti genel başkanı ve 39 yönetici” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki
eden öğesi konumunda bulunan “DGM “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne
konumuna geçmiştir.
(150) Kaplanın yavruları domuzların annesi tarafından emziriliyor.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “kaplanın yavrusu” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
konumunda bulunan “domuzların annesi” ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne
2
1 Cho
P P
tutukla-mak DGM parti genel başkanı 39 yönetici
1
2
1 Cho
P P
emzir-mek domuzların annesi kaplanın yavrusu
1
87
konumuna geçmiştir.
4.3. Japoncadaki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar
(151) 総額は 約700億円と 見込まれている
sōgaku-wa yaku 700 okuen-to mikoma-re-teiru
toplam miktar-Konu yaklaşık 700 milyar yen-Bağ. tahmin et-Edi.Şim.Z.Düz.
toplam miktar, yaklaşık 700 milyar yen olarak tahmin edilmekte
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “sōgaku” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(152) 授賞式は 7月3日、東京都 千代田区の 日本プレスセンターで
行われる
jushōshiki-wa shichigatsu mikka, Tokyo Chiyodaku-no Nihon Puresusentā-de
okonawa-re-ru
P P
1 2
cho 1
mikom-u PRO sōgaku
88
Ödül töreni-Konu 3 Temmuz, Tokyo Chiyodaku-Tam. Japon Basın Merkezi-Bul.
yap-Edil.Gel.Z.Düz.
Ödül töreni 3 Temmuz’da Tokyo Şehri Chiyoda Bölgesindeki Japon Basın Merkezi’nde yapılacaktır.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “jushōshiki” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda
bulunan “Nihon Puresu Sentā” konumunu değiştirmemiştir.
(153) 党調査会の 最終報告書が 5月に 公表された
tōchōsakai-no saishūhōkokusho-ga gogatsu-ni kōhyō sa-re-ta
Parti Araştırma Toplantısı-Tam. en son rapor-Yal. Mayıs-Yön. ilan et-Edil.Geç.Z.Düz.
Parti araştırma toplantısının en son raporu Mayıs ayında ilan edildi
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
okona-u PRO jushōshiki Nihon Puresu Sentā
1
89
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “saishū hōkakousho” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(154) ...今年の 計11羽の ヒナは 雄が 6 羽、メスは 5羽と 報告された
...kotoshi-no kei 11wa-no hina-wa osu-ga 6 wa, mesu-wa 5wa-to hōkoku sa-re-ta
...Bu yıl-Tam. toplam 11 tane-Tam. yavru kuş-Konu erkek-Yal. 6 tane, dişi-Konu 5 tane-Bağ.
bildir-Edil.Geç.Z.Düz.
...Bu yılki toplam 11 yavru kuşun 6’sının erkek, 5’nin de dişi olduğu bildirildi.
P P
1 2
cho 1
kōhyō sur-u PRO saishū hōkokusho
P P
1 2
cho 1
hōkoku sur-u PRO hina
90
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “hina” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(155) ...我が国の法では、マスコミの 特権は 十分 守られている
...wagakuni-no hō-de-wa, masukomi-no tokken-wa jūbun mamora-re-teiru
...bizim ülkemiz-İye.kanun-Bul.Yal., masukomi-İye. hak-Konu yeterince koru-Edi.Şim.Z.Düz.
...bizim ülkemizdeki kanunlarda basının ayrıcalıkları yeterince korunmaktadır
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “tokken” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “ kuni-no hō”
konumunu değiştirmemiştir.
(156) ...さまざまな 権利が 与えられている
...samazamana kenri-ga atae-rare-teiru
...çeşitli hak-Yal.ver-Edi.Şim.Z.Düz.
... çeşitli haklar verildi.
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
mamor-u PRO tokken kuni-no hō
1
91
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “kenri” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(157) テレビ中継は 一般 公開されていない
terebi chūkei-wa ippan kōkai sa-re-teinai
televizyon canlı yayın-Konu, halk aç-Edil.Şim.Z.Olsz.Düz.
televizyon canlı yayını halka açılmamaktadır.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “terebi chūkei” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
P P
1 2
cho 1
atae-ru PRO kenri
P P
1 2
cho 1
kōkai sur-u PRO terebi chūkei
92
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(158) 『社会保障個人会計』の 創設が 盛り込まれた
shakai hoshō kojin kaikei-no sōsetsu-ga morikoma-re-ta
Bireysel sosyal sigorta gelir-İye. vakfı-Yal.birleş-Edi.Geç.Z.Düz.
Bireysel sosyal sigorta geliri vakfı birleştirildi.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “sōsetsu” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(159) 調査結果が 11日、環境省の 小粒子状 物質 暴露 影響 調査 検討会
で報告された
chōsakekka-ga jūichinichi, kankyōshō-no kotsubushijō busshitsu bakuro eikyō
chōsa kentōkai-de hōkoku sa-re-ta
araştırma sonucu-Yal. ayın onbiri, Çevre Bakanlık-İye. tahıl tohum tanelerinin yayılma etkileri
toplantı-Bul.bildir-Edi.Geç.Z.Düz.
araştırma sonucu ayın onbirinde, Çevre Bakanlığının tahıl tohum tanelerinin yayılma etkileri
P P
1 2
cho 1
ik PRO ō t
93
toplantısında bildirildi.”
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “chōsa” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “kentōkai”
konumunu değiştirmemiştir.
(160) マクベイ 死刑因は 執行室の 寝椅子に 体を 固定され、3種類の 薬
物を 右足に 注射された
Makubei shikeiin-wa shikkōshitsu-no neisu-ni karada-wo kotei sa-re, san shurui-no
yakubutsu-wo migiahi-ni chūsha sa-re-ta.
Makubei idam mahkum-Konu idam oda-İye. kanepe-Yön. beden-Bel. sabitle-Edil., 3 çeşit ilaç-Bel.
sağ ayağı-Yön. enjekte et- Edil.Geç.Düz.
İdam mahkumu olan Makubei’nin, bedeni idam odasındaki kanepeye sabitlendi ve sağ ayağına 3
çeşit ilaç enjekte edildi.
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
hōkoku su-ru PRO chōsa kentōkai
1
94
Bu tümcelerde 2-3 çekilmesi görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “ karada” ve “yakubutsu” sonraki tabakalarda nesne konumunu kaybedip; “3”
konumuna çekilmiştir. İlk tabakada bulunmayan “Makubei” öğesi ise son tabakada özne
konumuna yerleşmiştir.
(161) ...方針が 明記された
...hōshin-ga meiki sa-re-ta
...hedef-Yal. belirle-Edi.Geç.Düz.
...hedef belirlendi.
2 1
cho 1 2
cho cho 1
P P P
kotei su-ru Makubei PRO karada
2 1
cho 1 2
cho cho 1
P P P
chūsha su-ru Makubei PRO yakubutsu
95
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “hōshin” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(162) 何箇所にも わたって セーフティーネットの 充実も 強調された
nakajo-ni-mo watatte sēfutīnetto-no jūjitsu-mo kyōchō sa-re-ta
bir çok yer-Yön.de kapsayan güvenli internet-Tam. tamamlama-da vurgu-Edi.Geç.Düz
bir çok yeri kapsayan güvenli internetin tamamlanması da vurgulandı.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “jūjitsu” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
P P
1 2
cho 1
meiki su-ru PRO hōshin
P P
1 2
cho 1
kyōchō su-ru PRO jūjitsu
96
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(163) その結果 生じる 不安に 耐える 力が 要求される
sono kekk shōjiru fuan-ni taeru chikara-ga yōkyū sa-re-ru
bu sonuç doğmak huzursuzluk-Yön. dayanmak güç-Yal. iste-Edi.Gel.Düz.
bunun sonucunda doğacak huzursuzluğa dayanacak güç istenecek.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “chikara” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.
(164) 社会の 変化に 合わせての 再構築が 求められている
shakai-no henka-ni awasete-no saikōchiku-ga motome-rare-teiru
toplum-Tam. değişim-Yön. uyan yeniden yapılanma-Yal. ara-Edi.Şim.Z.Düz.
toplumun değişimine uyan yeniden yapılanma aranmaktadır.
P P
1 2
cho 1
yōkyū su-ru PRO chikara
97
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “saikōchiku” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir
(165) ...抽選で 10人が 選ばれた
...chūsen-de jūnin-ga eraba-re-ta
...kura-Bul. 10 kişi-Yal. seç-Edi.Geç.Düz.
...kurada on kişi seçildi.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
P P
1 2
cho 1
motome-ru PRO saikōchiku
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
era-bu PRO jūnin chūsen
1
98
bulunan “jūnin” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir
ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “chūsen”
konumunu değiştirmemiştir.
(166) スウェーデンでは 米・欧州連合(EU)首脳会議が 開かれる
Suwēden-de-wa bei-oūshūrengō (EU) shunōkaigi-ga hiraka-re-ru
İsveç-Bul.Konu Avrupa Birliği Liderler toplantısı-Yal. aç-Edi.Gel.Düz.
İsveç’te Konu Avrupa Birliği Liderler toplantısı açılacak.
Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda
bulunan “shuno kaigi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi
bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda
bulunan “Suwēden” konumunu değiştirmemiştir.
Loc 2
Loc 1
Cho
P P
hira-ku PRO shunō kaigi Suwēden
1
99
5. SONUÇ
Bu tezde Japoncadaki ve Türkçedeki eylemlerin edilgen eyleme dönüşümünde
görülen benzer ve farklı noktaların ortaya konması amaçlanmıştır. Bu sebeple Bağıntısal
Dilbilgisi kuramı bakış açısı olarak ele alınmış ve bütünce çözümlemesi yöntem olarak
belirlenerek karşılaştırmalı bir araştırma yapılmaya çalışılmıştır. Bu tez yalnızca basit edilgen
tümceler ile sınırlı tutulmuş; bileşik, bağlı, ettirgen-edilgen tümceler araştırma dışı bırakılmıştır.
Bu tezde Japonca ve Türkçedeki edilgen eylemlerin sözdizimsel ve kullanımbilimsel
benzerlikleri ile farklılıkları belirlenmeye çalışılmıştır.
Bu çalışmadan Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısından elde edilen sözdizimsel sonuçlar
şu şekilde sıralanabilir:
1) Japoncada dolaylı edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi ile gösteriminde etken
tümcede bulunmayan bir öğenin edilgen tümcede ortaya çıkıp “1” konumuna yerleştiği
görülmüştür. Türkçedeki edilgen yapılarda ise etken tümcede bulunmayan hiç bir öğenin edilgen
tümcede de ortaya çıkmadığı görülmüştür. Yani etken tümcede olmayıp da edilgen tümcede bir
öğenin fazlalaşması bu çalışmada sadece Japoncada görülmüştür. (bkz.105. ve 106. tümce)
2) Japoncada da Türkçede de iki öğeli-edenli-geçişli yapıların Bağıntısal Dilbilgisi ile
gösteriminde benzerlikler gösterdiği saptanmıştır. (bkz. 99-104. tümce).
3) Japoncadaki ve Türkçedeki edensiz-geçişli eylemlerin edilgen tümceye dönüşme süreçleri
benzemektedir.
(167) 皿は 割られた
sara-wa wara-re-ta
100
tabak-Konu kır-Edi.Geç.Düz.
tabaklar kırıldı
(168) Az önce kapı çalındı.
Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren öğe erek belli değildir. Tümceye edilgelik
kurallarının uygulanması sonucu belisiz ad öbeği (PRO) özne konumunu kaybetmiş; etken
tümcede nesne konumunda bulunan tabak (sara さら) özne konumuna yükselmiştir. Türkçede
de belirsiz ad öbeği özne konumunu kaybederken; nesne konumundaki kapı konumunu
kaybetmiştir.
2
1 Cho
P P
war-u PRO sara
1
2
1 Cho
P P
çal-mak PRO kapı
1
101
Bu çalışmadan elde edilen kullanımbilimsel sonuçlar ise şu şekildedir:
4) Japoncada edilgen yapıların işlevlerin birisi de öznenin yapılan bir işten ya da hareketten
olumsuz olarak etkilenildiğini, rahatsız olunduğunu belirtmektir
(169) 花子は 去年 子供に 死なれた
Hanako-wa kyonen kodomo-ni shina-re-ta
Hanako-konu geçen yıl çocuk-Yön. öl-Edi.Geç.Düz.
Hanako geçen yıl çocuğunun ölümünden olumsuz olarak etkilendi.
(170) ×Ben geçen yıl babam tarafından ölündüm.
Yukarıdaki ilk tümcedeki gibi Japoncadaki edilgenliğin diğer bir işlevinin de yapılan bir işten,
bir olaydan olumsuz olarak etkilenildiğini belirtmek için de kullanıldığı görülmektedir. Ancak
Türkçedeki edilgenliğin işlevlerine bakıldığında böyle bir özelliğin bulunmadığı görülnektedir.
5) Japoncada geçişli eylemlerin edensiz edilgen yapılara ancak geniş ve şimdiki zaman eki
alması durumunda dönüşebilmektedir; geçmiş zaman eki aldığında dilbilgisel olarak yanlış bir
tümce olmaktadır. Ancak Türkçede geçişli eylemlerin edensiz edilgen tümeceye dönüşebilmesi
için bu tür bir sınırlama bulunmamaktadır; yani bu tür eylemler geçmiş zaman eki alınca bile
edensiz edilgen eyleme dönüşebilmektedir. (bkz. 74. ve 113. tümce)
Bağıntısal Dilbilgisi kuramından hareket edilerek elde edilen bu sonuçlardan da
yararlanılarak Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen tümcelerin daha ayrıntılı bir biçimde
çözümlenmesi hedeflenmektedir.
102
6. KAYNAKÇA
Alfonso, A. (1989). Japanese Language Patterns (Vol 2). Tokyo: Sophia University.
Biktimir, T. (1986). Impersonal Passives and the –Arak Construction in Turkish. In Slobin, D.I.
(Ed.). Studies in Turkish Linguistics , 53-75.
Blake, J. B. (1990). Relational Grammar. London: Routledge.
Demircan, Ö. (1998). Türkçede Çatılım ile Edilim. İmer-Uzun (Ed.). VII. Dilbilim Kurultayı
Bildirileri, 141-154.
Dik, S. C. (1978). Functional Grammar. Netherlands: North-Holland Publishing Company.
Hayatsu, E. (2000). 現代日本語のヴォイスをめぐって [Günümüz Japoncasındaki Çatı
Hakkında]. 日本語学 [Japonca Dilbilimi], 19, 16-27.
İnoue, K. (1976). 変形文法と日本語 [Dönüşümsel Dilbilgisi ve Japonca]. Tokyo: Taishūkan
Shoten.
Kornfilt, J. (1997). Turkish. London: Routledge.
Kudo, M. (1990). 現代日本語の受身文 [Günümüz Japoncasında Edilgen Tümce]. 言葉の
科学 [Sözcük Bilimi], 4, 47-102.
Mainichi Shinbun. (12 Haziran 2001).
Milliyet Gazetesi. (4 Temmuz 2004).
Özkaragöz, İ. (1986), Monoclausal Double Passives in Turkish. In (Ed.). Studies in Turkish
Linguistics (pp. 77-91). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
Palmer, F. R. (1994). Grammatical Relations and Roles. London: Cambridge University Press.
103
Sakahara, S. (2003), ヴォイス現象の概観 [Çatının Görünümü]. 言語 [Dil Dergisi]. 26-33.
Siewierska, A. (1984). The Passive: A Comparative Linguistic Analysis. London: Croom Helm.
Shibatani, M. (1985). Passives and Related Constructions: A Prototype Analysis. Language.
61(4). 821-848.
Takahashi, T. (1985). 現代日本語のヴォイスについて [Günümüz Japoncasındaki Çatı
Hakkında] . 日本語学 [Japonca Dilbilimi]. 4-23.
Teramura, H. (1982). 日本語のシンタクスと意味 I [Japoncanın Sözdizimi ve Anlamı I].
Tokyo: Kuroshio Publishers.
104
ÖZET
JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK
Burcu KAYAR
Yüksek lisans tezi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı
Danışman: Doç. Dr. N. Engin Uzun
Ağustos 2006, 106 sayfa
Bu çalışmada Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi
Kuramı (Bkz. Blake 1990) çerçevesinde karşılıklı çözümlenmesi amaçlanmıştır. Bu
araştırmada Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen yapıların ne gibi benzerlik ve farklılıklar
gösterdiği karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Yöntem olarak bütünce çözümlemesi
benimsenmiş; Japonca ve Türkçe gazetelerindeki edilgen tümceler taranmış ve bir veri
tabanı oluşturulmuştur. Bu veri tabanından alınan tümceler Bağıntısal Dilbilgisi kuramı
ışığında çözümlenmiştir.
Araştırma sonucunda Japonca edilgen yapıların Türkçe edilgen yapılardan çok farklı
olmadığı belirlenmiştir. Ayrıca her iki dilde de yazılı dilde edensiz edilgen yapıların sık
kullanıldığı tespit edilmiştir.
ANAHTAR KELİMELER: Bağıntısal Dilbilgisi, edensiz edilgen yapı
105
ABSTRACT
PASSIVIZATION IN JAPANESE AND TURKISH
Burcu KAYAR
Thesis for master of science, Department Of Oriental Languages and Literatures
Supervisor: Assoc. Prof. N. Engin Uzun
August 2006, 106 pages
In this study, it is aimed to solve the passive structures in Japanese and in Turkish
in the framework of Relational Grammar Theory (see Blake 1990). In this research, it is
investigated comparatively what kind of similarities and differences in passive structures
there are between Japanese and Turkish languages. The method chosen is corpus analysis;
the passive structures in Japanese and Turkish newspapers have been surveyed and a
database has been constituted. The sentences from that database are solved by Relational
Grammar Theory.
As a result of this study, it has been concluded that passsive structures in Japanese are
similar to passive structures in Turkish. In addition, it has also been concluded agentless
passive structures are used frequently in both languages.
KEY WORDS: Relational Grammar, agentless passive structures
106
要旨
日本語とトルコ語の受動態
ブルジュ・カヤル
修士論文
指導教官:教授 ナディル エンギン・ウズン
2006年6月、106ページ
本研究の目的は日本語とトルコ語の受動態は関係文法を基づいて分析するこである。
本研究では日本語とトルコ語の受身文の類似点と相違点が比較的に研究した。コーパ
ス分析が方法として使い、日本語とトルコ語の新聞での受身文のコーパスが組み合わ
せた。このコーパスから選ばれた受身文が関係文法を基づいて、分析した。
その結果日本語の受動態とトルコ語の受動態の類似点が多くないのが明らかにした。
そして、日本語でもトルコ語でも主語がない受身文がよく使われているのが明らかに
した。
キーワード:関係文法、主語がない受身形