T. C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H BLM ESK A TAR H ANAB L MDALI

I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

Yksek Lisans Tezi

zlem Sir Gavaz

Ankara- 2007

T. C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H BLM ESK A TAR H ANAB L MDALI

I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

Yksek Lisans Tezi

zlem Sir Gavaz

Tez Danman Do. Dr. Turgut Yiit

Ankara- 2007

NDEK LER

NSZ I

KISALTMALAR L STES . III

G R ............................................................................................................ VII

I. BLM KAYNAKLAR 1

II. BLM

I. UPP LUL UMA DNEM NDE ANADOLU, SUR YE VE MEZOPOTAMYANIN CORAF ZELL VE NEM 17

III. BLM

I. UPP LUL UMA DNEM ... 26

IV. BLM

I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

1)

Hititlerin Suriye ve Mezopotamya ile olan likilerinin Tarihsel Geliimi............................................................................................... 51

2)

I. uppiluliuma Dneminde Suriye le Olan likiler.......................... 62

a.

Nuhae. 68

b.

Halap (Halep).... 79

c.

Qatna. 84

d.

Kade (Kinza)................................................................................ 86

e.

Ugarit..... 89

f.

Kargam ve Kargamn Kuatmas Esnasnda Msr ile olan

likiler.... 109

g.

Tunip... 142

h.

Amurru.... 147

3)

uppiluliuma Dneminde Mezopotamya le Olan likiler 169

i.

Mitanni 170

j.

Asur. 213

k.

Babil 216

SONU...218 B BL YOGRAFYA L STES ..............................................................................225 ZET..243 ABSTRACT ..245 HAR TALAR

NSZ

Anadoluda ilk kez geni apl siyasi bir birlik kuran ve M.. 2. binyl Anadolusunun tarihsel ve kltrel geliimine damgasn vuran Hititler, Eski nasyann yksek medeniyetlerinin birbirleriyle karlat, mcadele ettii, Yukar Mezopotamya ve Suriyedeki o an koullar iinde kmsenmeyecek avantajlardan yararlanmak iin Orta Anadoludan gneydouya doru bir yaylma politikas gtmlerdir. I. uppiluliuma, Hitit tahtna getikten sonra, byk bir baar gstererek, Hitit Devletinin snrlarn geniletmi, Anadolu iinde ve dnda salam temeller zerine yerletirmi ve Hitit Krallnn isminin zamann gl ve byk devletleri arasnda anlmasn salamtr. Bu almada Hitit Devletinin imparatorluk dzeyine ulat I. uppiluliuma zamannda, Yukar Mezopotamya ve Suriyede ok etkin olduu izlenen aklc yaylma politikas ve bunun Hitit tarihi iindeki neminin ortaya konulmas amalanmtr. Bu konuda almamz neren, her konuda olumlu yaklamlaryla ve aydnlatc fikirleriyle, bana bilimsel almann yntemlerini reten tez danmanm sayn Do. Dr. Turgut Yiite, renciliimin ilk yllarndan itibaren her zaman bana her konuda destek olan ve hayatn her dalnda rnek aldm, dnceleriyle beni aydnlatan sevgili hocam Prof. Dr. Aygl Sele,

almalarmda beni ynlendiren sayn hocam Prof. Dr. mer apara, Akada tercmelerimde itenlikle bana yardmc olan sayn hocam Prof. Dr. Salih eene, her zaman almalarm destekleyerek bana moral veren sayn hocam Yrd. Do. Dr. Sedat Erkuta, talyaya giderek tez aratrmam yapmamda beni tevik eden I

sayn Ar. Grv. Kamil Doancya, her trl konuda yardmlarn esirgemeyen ve bana srekli yol gsteren sevgili hocam Dr. Fatma Sevine, deerli fikirleriyle beni yalnz brakmayan ve almalarmda samimiyetle beni destekleyen sevgili hocam Dr. Leyla Murata, evirilerde bana ok yardmc olan ve her konuda benden nerilerini esirgemeyen, gleryzyle bana destek olan sevgili Uzman Gl ne, srekli yanmda olan ve yanmda olacak olan aileme ve tabii hayatmn her annda ve yksek lisans almam boyunca her zaman beni destekleyen, umutsuzlua dtm anlarda yanmda olan, hayat arkadam, sevgili eim Gner Gavaza sonsuz teekrler ederim.

II

KISALTMALAR

AfO

Archiv fr Orientforschung. Berlin, Graz, Horn 1926 vd.

HK

E. Edel, Die gyptisch-hethitische Korrespondenz aus Boghazki in babylonischer und hethitischer Sprache, I und II, Opladen 1994.

AHw

W. Von Soden, Akkadisches Handwrterbuch, Wiesbaden, 1965-1981.

AJSL

American

Journal

of

Semitic

Languages

and

Literatures, Chicago. AnSt Anatolian Studies (Journal of the British Institute of Archaelogy at Ankara) London ASVOA Atlante Storico del Vicino Oriente Antico, ed. M. Liverani L. Milano A. Palmieri fasc. 4.3 : M. Forlanini M. Marazi, Anatolia: Limpero Hittita, Rom 1986. ADTCF Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Ankara. BA Belleten BiOr CAH Biblical Archaelogist, New Haven1937 vd.. Trk Tarih Kurumu Belleten- Ankara 1937 vd. Bibliotheca Orientalis, Leiden. The Cambridge Ancient History, 3rd ed. Cambridge 1970, 1971,1973, 1975.

III

CTH

E.Laroche, Catalogue des textes hittites, Paris 1971;Catalogue des textes hittites, premier supleemnt, RHA XXX, 1972, 94-133

EA

Texts from El-Amarna, numbered according to ed. of J. A Knudtzon, Die El-Amarna-Tafeln (VAB 2) Leipzig 1915 and tr. of W. Moran, Les Lettres dEl Amarna (LAPO 13) Paris 1987.

GS I III

H. Klengel, Geschicte Syriens im 2. Jahrtausend v.u.Z., I III, Berlin 1965 1970.

HW

J. Friedrich, Hethitisches Wrterbuch Heidelberg 1952(-1954).

IRAQ

Iraq published by the Britisch School of Archaeology in Iraq, London 1934 vd.

JCS JNES KBo

Journal of Cuneiform Studies. New Haven 1947 vd. Journal of Near Eastern Studies. Chicago 1924 vd. Keilschrifttexte aus Boghazki. Leipzig/ Berlin 1916 vd.

KIF KUB MARI

Kleinasiatische Forschungen.Weimar (1927-) 1930. Keilschrifturkunden aus Boghazki. Berlin 1921vd. Annales de Recherches Interdisciplinaires, Paris 1982 vd.

MIO

Mitteilungen des Instituts fr Orinetforschung. Berlin 1953 vd.

MVAeG

Mitteilungen der Vorderasiatisch-gyptischen Gesellschaft, Leipzig 1922-1944.

IV

OA OLZ

Oriens Antiquus Rome 1966 vd. Orientalistische Literaturzeitung Leipzig, Berlin 1898. vd.

Or PD

Orientalia (Nova Series). Rom 1932 vd. E. F. Weidner, Politische Dokumente aus Kleinasien. Die Staatsvertrge in akkadischer Sprache aus dem Archiv von Boghazki. Boghazki- Studien H.8,9. Leipzig 1923.

PRU

Le palais royal d Ugarit, publiee sous la direction de Cl. F. A. Scahaeffer, IV (Mission de Ras Shamra IX), Paris 1955 vd.

RGTC

G.F. del Monte and J. Tischler, Rpertoire Gographique des Textes Cuniformes, vol. 6 Wiesbaden 1978.

RGTC 6/2

G.F. del Monte, Die Orts-und Gewssernamen der hethitischen Texte 1992.

RHA RS StBoT SV

Revue Hittite et Asianique. Paris 1930-1978. Tontafelsignatur der Ausgrabungen in Ras Shamra. Studien zu den Boazky- Texten. Wiesbaden 1965ff. J. Friedrich, Staatsvertrge des Hatti-Reiches in Hethitischer Sprache ( MVAG 31.1 und 34.1), Leipzig 1926 und 1930.

TAD

Tarih Aratrmalar Dergisi.

V

Tel Aviv

Tel Aviv. Journal of the Aviv University Institute of Archeology. Tel Aviv 1974 vd.

THeth T.T.K. TUAT

Texte der Hethiter. Heidelberg 1971 vd. Trk Tarih Kurumu O. Kaiser (Hrsg.), Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Gtersloh 1982 vd.

VDI

Vestnik Drevnej Istorii, Moskau / St. Petersburg 1937 vd.

ZA

Zeitschrift fr Assyriologie und verwandte Gebiete Leipzig/ Berlin 1847 vd. (NF 1924 vd.)

VI

GR

I. uppiluliumann, kendinden nce de Hitit devletinin krallar tarafndan asl hedef olarak grlen Yukar Mezopotamya ve Suriye zerindeki Hitit stnln salamas ve bu blgede izledii stratejik yaylma politikas ile bu stratejinin ana hatlar tezimizin konusu olarak belirlenmitir. Yaklak olarak M.. 1380lerde tahta geen I. uppiluliumann ncesinde Hitit tahtna oturmu krallarn tahta gei sralar ve dnemlerinde olumu olaylarn kronolojisi ile ilgili, bilim adamlar hala bir gr birliine varamamtr1. Astoura gre, I. uppiluliumann ilk Suriye sava M.. 1366 ylnda olmu, kraln saltanat da M.. 1386 ylnda balamtr2. Knal, I. uppiluliumann Suriyeye sefer dzenlediini belirtmitir3. Fakat bu konuyla ilgili farkl grler de ne srlmtr. Nitekim Klengel, I. uppiluliumann ilk suriye seferi diye adlandrlan seferinden daha nce de bir sefer dzenlemi olduunu ileri srmtr4. Yani Astourun dedii M.. 1366 ylndan ncede Suriyeye bir sefer dzenlemitir. Fakat bu gr henz bilim adamlar tarafndan ortak bir dnce olarak kabul grmemitir. Kitchen, I. uppiluliumann Suriyeye iki sefer

dzenlediini belirtmitir5. Astourda Kitchennn bu grne katlmtr6. I.

1

Dinol, 1982, 33. Astour, 1989, 6 ; Wilhelm ve Boesee gre ise, I. uppiluliuma tahta M.. 1343 ylnda kmtr. Boese, 1987, 105.

2

Wilhelm 3

Knal, 1947, 2 vd. Klengel, 1970, 220. Kitchen, 1962, 5- 49. Astour, 1989, 6.

4

5

6

VII

uppiluliumann Suriyeye ka sefer dzenledii ve blgede bulunan yerel krallklar ne zaman Hitit hakimiyetine ald konusunda farkl bilim adamlar, farkl grler ortaya atmlardr7. Orta Anadoluda M.. 2. bin yln balarnda Kzlrmak kavsi iersinde kurulan Hitit Devleti, I. uppiluliuma dneminde Yukar Mezopotamya ve Suriye blgesine doru nemli bir genileme politikas izlemitir. Anadolunun gneydousunda Frat ve Dicle rmaklarnn arasnda kalan ve Verimli Hilal olarak da adlandrlan Yukar Mezopotamya blgesinde o srada gl Mitanni Devleti varln srdrmekteydi. Mitanninin gneydousunda balangta Mitanniye bal bir yerel krallk konumunda olan ama daha sonra Mitanninin Hitit hakimiyetine gemesi ile bamszln ilan eden Asur Devleti

bulunmaktayd. Gney Mezopotamyada Kassit krall tarafndan ynetilen ve bu dnemde sosyal ve kltrel alanda byk gelime gstermi olan Babil Krall vard. M.. 2. bin yln ilk yarsndan itibaren dnemin devletleri tarafndan ele geirilmek istenen asl merkez ise Suriye blgesiydi. Dou Akdeniz kylar boyunca uzanan ve douda Frat ile snr oluturan blgenin gneyinde dnemin en gl devletlerinden biri olan Msr Krall bulunmaktayd. Bu kralln Suriye ile arasnda Lbnan Dalar vard. Suriye blgesi bu dnemde ticaret yollarnn kesiitii nemli bir merkez konumundayd. Bugnk Afganistan, Tacikistan ve daha doudaki topraklardan ve kuzey douda Baykal ve Balka gllerinin bulunduu blgeden gelen ticaret yollar, Mezopotamyada Zagros dalarn ve7

I. uppiluliumann Suriye seferlerinin kronolojik sralamas ve ortaya atlan grler ile ilgili bak.

(KBo I 1) Mattiwaza antlamasnn tarihsel giri ksmnda Suriye seferleri bir sra ile verilmitir. Tercme iin bak. Weidner, 1923, 2-37 ; Klengel, 1970, 220 ; Knal, 1947, 2 vd ; Kitchen, 1962, 549 ; Astour, 1989, 6.

VIII

Dicle nehrini ap, Frat kysndaki ehirleri de iine alarak Dou Akdenize ulamaktayd. Buradan deniz yoluyla Alaiyay (Kbrs) da iine alan ticaret rotas, Avrupa ilerine uzanmak zere, Avrupann Orta Akdenizdeki limanlarna kadar ulamaktayd. Bugnk Ka yaknlarnda aa karlan Uluburun ve Gelidonya batklar yaplan bu ticaretin nemli bir kant olarak gnmze ulamtr8. Ticaret yollarnn kesitii bir noktada bulunmas ve zengin liman kentlerinin varlndan dolay Suriye blgesi zellikle de Kuzey Suriye, almamzn temelini oluturacaktr. Nitekim bu blgenin I. uppiluliuma dneminde Hitit hakimiyetine gemesi ile Hititler iin siyasi, kltrel ve ekonomik bir ok sonu douracaktr. Biz, I. uppiluliumann Yukar Mezopotamya ve Suriye ile olan ilikileri erevesinde Hitit Devletinin I. uppiluliuma dneminden, devletin kne kadar izledii d politika ve bu politikann Hitit devletine ilikin sonularn ele aldk. Bu almann amac, Hitit Devletinin en gl ordu komutan ve devlet adamlarndan biri olan I. uppiluliumann tahta kndan itibaren Yukar Mezopotamya ve Suriyedeki Hitit politikasnn ortaya konulmasyla, bu kralln Eski nasyann merkezinde yer alan bu blgedeki siyasal ve kltrel geliimler zerindeki etkisini ortaya koymak yoluyla, M.. 14 y.y. blge tarihinin daha iyi anlalmas ve yorumlanmasna katkda bulunmaktr. almamzda, I. uppiluliuma ile birlikte Hitit Devletinin Yukar Mezopotamya ve Suriyede kurduu stnl ana hatlaryla sunduk. Blgede bulunan yerel krallklar ile Mitanni, Asur, Babil ve Msr gibi dnemin gl

8

McEvedy, 2004, 40.

IX

devletlerinin Hititin ykselen gc karsnda takndklar rolleri ve blge zerinde izledikleri devlet politikalarn ana hatlaryla aktardk. M.. 2. bin ylda Hitit imparatorluk ann balangc kabul edilen I. uppiluliuma dneminde Yukar Mezopotamya ve Kuzey Suriyede uzun mrl bir hakimiyet kurmu olan Hititlerin, kurulularndan beri istedikleri hedefe ulamalar ve bu blgede kurulan otoritenin I. uppiluliumadan sonra Hitit tahtna geen krallar tarafndan devam ettirildii de ele geen orijinal ivi yazl belgeler nda kantlanmaktadr. Daha nce I. uppiluliuma dnemi birka kez ele alnm fakat I. uppiluliumann Mezopotamya ve Suriye ile olan ilikileri detayl olarak tek bir kaynakta verilmemitir. Bu almada biz I. uppiluliumann Mezopotamya ve Suriye ile olan ilikilerinine dair orijinal ivi yazl metinleri bir araya getirip deerlendirerek ve kraln bu bgedeki icraatna ilikin yerli ve yabanc literatrden de yararlanarak bir sonuca ulamaya gayret ettik. Ele alnan ivi yazl belgeler bir ksm bizzat tarafmzca transkripsiyon ve tercmesi yaplarak, bir ksm da daha nce ilenmi olduklar yaynlardan faydalanlarak deerlendirildi. I. uppiluliumann en nemli askeri baars ve stratejik icraatlarn ieren Mezopotamya ve Suriye seferleri ilk devletleraras nemli diplomatik ilikilerin yaand Amarna anda meydana gelmitir9. Amarna a ve bu dnemde meydana gelen diplomatik ve askeri ilikiler, Msr ve Hitit ivi yazl kaynaklar sayesinde aydnlatlmaktadr. Bu dmemi aydnlatan en nemli iki merkez Msrda

9

Knal, 1947, 1

X

Tel-El Amarna ve Hitit Devletinin bakenti olan (Hattua) Boazkyde bulunan devlet arividir. Ayn zamanda Ugarit (Ras- amra) metinleri de I. uppiluliumann Ugarit ile olan ve Ugaritin dier Suriye beylikleri ve Msr ile olan ilikilerine k tutmaktadr. Bu metinler Suriyenin politik tarihini farkl alardan

yanstmaktadr10. Bu balamda, bu merkezde bulunan ve I. uppiluliuma dnemi hakknda aydnlatc bilgiler veren orijinal ivi yazl belgeleri, tezimizin I. blmn ieren kaynaklar ksmnda ele aldk ve yaralandmz kaynaklar ile ilgili temel bilgi verdik. almamzn II. blmnde, Hitit Devletinin kurulduu Anadolu ve kuruluundan itibaren hakimiyet kurmak istedii Mezopotamya ve Suriyenin corafi zellii ve neminden bahsettik ve I. uppiluliuma dneminde Suriye ve Mezopotamyann corafik konumundan kaynaklanan politik durumuna ksa bir giri yaptk. Nitekim blgenin corafik nemi, Hititlerin blgede kurmak istedikleri hakimiyet ile dorudan balantldr. I. uppiluliumann Mezopotamya ve Kuzey Suriyeye ynelmeden nce, tahta k, Hitit kralnn tahta kt esnada Anadoludaki siyasi ortam ve Hititlerin iinde bulunduklar durum hakknda bilgi verdikten sonra kraln, Anadoludaki icraatndan III. blmde ksaca bahsettik. Nitekim kral bata Anadoluda babas zamannda bozulan merkezi otoriteyi kurmay hedeflemi daha sonra tezimizin konusunu oluturan Mezopotamya ve Suriyeye ynelmitir.

10

Klengel, 1992, 101 vd.

XI

M.. 2. bin yln ilk eyreinde Anadolu, bamsz ehir devletleri tarafndan ynetilmekteydi11. Hititler, bu ehir devletini ayn at altnda toplam ve Anadoluda siyasi bir birlik oluturmay baarmlardr. Eski Krallk ve Orta Krallk dnemlerinde Anadolu da kurduklar siyasi stnl Anadolu dnda da elde etmek iin, Kuzey Suryeye de seferler dzenlemiler fakat seferlerde baarl olmalarna ramen, lke iinde yaanan kargaa ve taht kavgalarndan dolay blgede tutunamamlardr. Hitit Devletinin I. uppiluliumann tahta

gemesinden nce Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile olan ilikileri tezimizin IV. blmnde gnmze ulaan orijinal ivi yazl kaynaklar nda

deerlendirilmitir. I. uppiluliumann hkmdarl srasnda, daha nceleri baz askeri giriimlerde bulunmalarna ramen, Anadolu ile snrl kalan Hitit Krall, Suriye ve Mezopotamyann baz blgelerinde kalc bir takm baarlar elde etmi ve imparatorluk olmaya ynelik byk bir geliim gstermitir12. Hitit tarihinde yeni bir dnemi balatan ve kendinden sonra Hitit tahtna geecek olan krallar olduka etkileyen I. uppiluliumann gneydou politikas, baka bir deyile kraln Mezopotamya ve Kuzey Suriye zerinde izledii genileme siyaseti ve blgede bulunan byk devletler ve bu devletlere bal yerel krallklar ile olan ilikilerini tezimizin, IV. blmnde ayrntlaryla ele eldk. Bu ksmda, I. uppiluliumann Suriyede bulunan yerel krallklar, Nuhae, Halap, Qatna, Kade, Ugarit, Kargam, Tunip ve Amurru ile olan ilikilerine ayr ayr yer verdik. Bu balamda dzenlenen seferler ve yaplan mttefiklik antlamalarna bizzat deindik. Ayn

11

zg, 2002, 402. Klengel, 2002, 413.

12

XII

zamanda zamann gl devletleri olan Msr, Mitanni, Babil ve Asurun Hititler ve blgede bulunan dier devletlerle olan ilikilerinden yola karak I. uppiluliumann bu blgede tutunabilmek iin izledii stratejiye ve bu devletlere kar yapt askeri ve diplomatik icraatlara geni bir kapsamda yer verdik.

XIII

I. BLM KAYNAKLARBu blmde I. uppiluliuma dnemi ve I. uppiluliumann siyasi ve askeri icraatlarn dorudan rendiimiz ivi yazl kaynaklar hakknda bilgi vermeyi amaladk. I. uppiluliuma dnemini aydnlatan bu ivi yazl vesikalarn ou, kendinden sonra Hitit kraliyet tahtna geen krallar tarafndan kaydedilmitir. I. uppiluliumann saltanat yllar esnasnda kaydedilen belgeler arasnda da devletleraras mektuplamalar ve yaplan siyasi antlamalar nemli yer tutmaktadr. Ayrca Hititlerde devlet antlamalar sayesinde antlamann imzaland dnem ve ncesi hakknda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu balamda I. uppiluliuma dneminde imzalanan siyasi antlamalar ve daha sonra tahta gemi krallarn imzalad antlamalar tezimizin konusuna k tutmaktadr. Ayn zamanda babasnn kahramanlklar hakknda bilgi veren II. Murili tarafndan yazlan yllklar da, hazrladmz tezin temel kaynan tekil etmektedir.

1. II. Murili Yllklar (Analleri) (= CTH 61)13 I. Yllklar: KBo III 4 + KUB XXIII 125= BoTU 48. II. Yllklar: KUB XIX 29 = BoTU 49 nolu belgede yaynlanmlardr. Yllklar, krallarn emriyle yazlm olan ve tarih iin birinci derecede nem tayan belgelerdir. Hititlerde annal / yllk anlay son derece gelimitir. Krallarn, hkmdarlk yllarnda yaadklar olaylar, belirli bir dzen iersinde kaydetmeleri ciddi bir alma gerektirmektedir. II. Murilinin yllklar bu adan Hitit Devleti iin ok nemli kaynaklardan biridir ve bizzat kendisi tarafndan

13

Goetze, 1967, 14 vd.

1

yazdrlmtr14. II. Murili Yllklarn on yllk anallar ve her yln sonunda yazlm veya yln olaylarn anlatan anallar olarak ikiye ayrabiliriz15. II. Murili, kendi dnemini anlatt gibi, babasnn kahramanlklarn da yllklara ayrntl olarak yazdrmtr. II. Murilinin tarihsel eseri, Onyl yllklar,

uppiluliumann kahramanlklar ve Kapsaml yllklar, Hitit topraklarnda yaayan insan topluluklarnn uzun bir zaman dilimine yaylm tarihelerini yanstmaktadr. II. Murili dneminde kaydedilen bu eserlerde, birok kriz ve kntye ramen kraliyet ailesinin ve yakn evresindekilerin kralla bal kalarak nasl bir imparatorluk kurulduu anlatlmaktadr. II. Murilinin kaydettii bu nemli eserler, Hititlerdeki tarih yazclnn ne kadar st bir seviyede olduunu da bize gstermektedir16. H. G. Gterbock, II. Murilinin yllklarndan babasnn kahramanlklarnn anlatld blmlerin transkripsiyon ve tercmesini aklamalar ile sunmutur17. Ayn zamanda, A. Goetze, yllklarn tamamnn transkripsiyon ve tercmesinden yararlanacamz bir alma hazrlamtr18. 2. II. Murilinin Veba Dualar (=CTH 378)19 II. Murilinin kraliyet dualar, Hitit lkesini her ynden ok kt bir duruma srkleyen veba salgnndan bahsetmektedir20. I. Veba Duas:

14

Arkan, 1994, 67 Knal, 1998, 178 vd. Gterbock, 1943, 177 vd. Gterbock, 1956, 41- 75 vd. Goetze, 1967, 14 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1930, 164 vd. Arkan, 1994, 59 vd.

15

16

17

18

19

20

2

A nshas: KUB XIV 14 + KUB XIX 1 + KUB XIX 2 + KBo III 47 + Bo 4229 + Bo 9433 + 1858 /u nolu belgede yaynlanmtr. B nshas: KUB XXIII 3 nolu belgede yaynlanmtr. I. Veba Duas: II. Murili Tarihi olarak Lebrun tarafndan sunulmaktadr21. II. Veba Duas: A nshas: KUB XIV 8 B nshas: KUB XIV 11 C nshas: KUB XVI 10 + XXVI 86 nolu belgelerde yaynlanmtr. III. Veba Duas: KUB XIV 12 nolu belgede yaynlanmtr. mparatorluk devrine tarihlenen bu belge ile ilgili, filolojik ve paleografik almalar C. Rster yapmtr22. IV. Veba Duas: KUB XIV +XXIII 124 nolu belgede yaynlanmtr. Bu belge, form ve varyantlar bakmndan II. Murili dnemine uygun dmedii iin A. Kammenhuber tarafndan daha ge dneme tarihlendirilmektedir23. Dualarda bulunan nemli hususlardan biri, tanrlara yaplan istekler karlnda onlara sunulan vaatlerdir. Hititlere gre tanrlar insanlarn onlara sunduklar yiyecek ve ieceklere, dzenledikleri bayram ve ayinlere, yaplan kurbanlara muhtatrlar. Bu yzden dua metinlerinde insanlara yardm etmek zorunda olduklar vurgulanmaktadr24. Ayn zamanda tanrlar tarafndan lkenin bana musallat edilen salgn hastaln nedenlerinin dua metninde vurgulanmas, bir nevi yakn Hitit tarihi hakknda bilgi almamz da salamaktadr.21

Lebrun, 1980, 426. Rster, 1972, 9 vd. Kammenhuber, 1973, 20,23. Alp, 1999, 71 ; Arkan, 1994, 12 vd.

22

23

24

3

3. KUB XXXI 121 (+) 121a (+) KUB XLVIII (=CTH 379) nolu dua metni:25 Hitit ordusunu komuta eden, Lupakki ve Tarhunta-zalma tarafndan gerekletirilen askeri operasyonlar, Msr kralnn lm ve l kraln ei tarafndan uppiluliumaya gnderilen bir mektuptan bahsedilmektedir.

4. CTH 40 nolu metin: uppiluliumann craatlarnn anlatld metinler, H. G. Gterbock

tarafndan yaynlanmtr26. Metinlerin yeniden dzenlenmesi ile ilikili olarak da bak. Ph. H.J. Houwink ten Cate, JNES 25 (1966), s. 27 vd. II. Murili tarafndan kaydedilmi olan, I. uppiluliumann icraatlar adl metin sayesinde I. uppiluliumann Hitit tahtnda kald sre zarfnda, Anadolu ve Anadolu dnda yaplan askeri faaliyetler ve dnemin devletleri ile olan ilikiler tarihsel bir sra ile bizlere sunulmaktadr.

5. III. Hattuili Dnemine ait olan KBo VI 28 + KUB XXVI 48 (=CTH 88) nolu metin:27 I. uppiluliumann babas III. Tudhaliyann son saltanat yllar hakknda bilgi veren metin, III. Hattuili dneminde kaleme alnmtr. Metinde Hatti lkesinin drt bir yandan gelen dman saldrlarna maruz kaldndan ve Hatti lkesinin elindeki tm topraklar kaybederek, yalnz bakent Hattuann ellerinde kaldndan bahsedilmektedir28.25

Gterbock, 1960, 59 vd. Gterbock, 1956, 41 vd. ve 75 vd. Metnin transkripsiyonu ve tercmesi iin bak. Goetze, 1940, 21-22 Goetze, 1975,117 vd.

26

27

28

4

6. III. Hattuili Dnemine ait olan CTH 83 nolu metin:29 1 A. KUB XIX 9 B. KUB XIX 8 ; III 32 vd. 2 KBo XII 44 3 KUB XXXI 20 + KBo XVI 36. Anadoluda geirilen 20 yl ile Suriye ve Mezopotamyada geirilen 6 yllk iki dnemin yorumu zerine olduka tartma uyandran bu belge, olaylarn kaydedildiinden 60 veya 80 yl sonraya aittir. III. Hattuili, dedesi I. uppiluliumann saltanat yllar hakknda bilgi vermekte ve I. uppiluliumann babas zamannda kaybedilen ve KBo VI 28 de bahsedilen btn Anadolu

topraklarn, tekrar Hitit hakimiyetine alabilmek iin tam 20 yl aba harcadndan bahsedilmektedir30. Bu metin I. uppiluliuamann lmnden ok sonra yazld ve dnem hakknda bilgi verdii iin olduka nemli bir yere sahiptir. Ayn zamanda I. uppiluliumann kahramanlklar ve yapt icraatn yllar sonra da hatrland ve takdir edildii gz nnde tutulursa, kendinden sonra Hitit tahtna geen krallar zerindeki etkisi de aka fark edilmektedir.

7. 1 KUB XIX 25 2 KUB XIX 26 (=CTH 44) nolu metin:31

29

Metnin transkripsiyonu ve tercmesi iin bak. Riemschneider, 1962, 110-121 Kitchen, 1962, 3-5 Goetze, 1940, 12 vd.

30

31

5

Hitit kral I. uppiluliumann olu Telepinunun Kizzuwatnaya Rahip olarak atanmasyla ilgili kararname. Daha ok vassal bir antlama nitelii tayan bu kararname ile I. uppiluliuma, Kilikya kaplarn elinde buluduran Kizzuwatna Devleti ile iyi ilikiler iersinde olmay amalamtr. Olunu bu lkeye rahip olarak atayarak, dinsel hogr ve balarla iki lke arasndaki yaknln temelini atmtr. 8. Devlet Antlamalar: Aada verdiimiz devlet antlamalar I. uppiluliuma dneminde yaplm olan ve daha sonra Hitit tahtna geen krallar tarafndan yaplm olan antlamalar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. I. uppiluliumadan sonra tahta geen krallar tarafndan yaplan antlamalar, I. uppiluliuma dnemi hakknda bilgi veriyor olmalar ve devletleraras gelimeleri daha sonraki dnemlerde de izlememizi salamalar asndan nemlidir. Bizzat Hitit kralnn kendisi zamannda yaplan antlamalar ise bize dnem hakknda ayrntl bilgi vermektedir. Hitit Devlet antlamalar ayn zamanda Asur, Babil, Msr gibi byk devletlerle yaplan antlamalar ve vassallerle yaplan antlamalar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Byk devletler ile yaplan antlamalar her iki devletin karlarnn da eit olarak dile getirildii belgeler olmasna karn, vassallerle yaplan antlamalarda, Hitit kralnn menfaatleri n planda tutulmaktayd. Anadoludaki vassal devletlerle yaplan antlamalar Hitite, Mezopotamya ve Suriye blgesinde bulunan vassallerle yaplan antlamalar da Akada yazlmaktayd. Yaplan her antlama: 1. Giri 2. Tarihsel giri 3. artlar

6

4. Yemin

tanrlarnn

isimlerinin

saylmas

olarak

drt

ana

ksmdan

olumaktayd32.

9. Amarna a Mektuplar: Bu mektuplar, Orta Msrda Tel-El-Amarna da bulunmutur. nasyada uluslararas diplomatik yazmalarn ilk rneklerini veren bu mektuplar, Msr firavunlar, III. Amenofis ve IV. Amenofis kral arivlerine aittirler. (M.. 14001350). Msr, Babil, Asur, Hitit, Mitanni, Alaya, Kuzey Suriye ve Filistindeki prenslikler arasndaki yazmalar ieren mektuplar yaklak drtyz adettir. ki Hitite ve bir Hurrice mektup dnda dierleri zamann diplomasi dili olan Akada ile yazlmtr33. Sz konusu metinler, M.. 14.yyn ortalarndaki yaklak 20 veya 30 yllk bir boluu iermektedirler. Kaleme alndklar dnemlere dayanarak, en eski mektubun, Amenofis III.n 30. yl ile sonraki yllarna ait olabileceini, en ge mektubun ise, Tutankamonun yerini Akhenatona brakt, hkmdarlnn 3. ylndan daha erken bir tarihte yazlm olmalar gerekmektedir34.

10. Ugarit (Ras-amra) Devlet Arivleri: Gnmzdeki adyla Ras- amra tabletleri olarak anlan yazmalarn, El Melek ismini tayan bir katip tarafndan uyarlandna ve bu katibin Ugarit kral Niqmadu dneminde yaadna dair bir ok kant bulunmutur35. Ras-amrada gn na karlan ve tezimizin konusu ile yakndan ilgili olan tabletler Jean32

Knal, 1998, 177. ; Antlamalarn sonunda geen tanr isimleri iin bak. Yoshida, 1996, 10 vd. Yalva, 1974, 59-60. Klengel, 1992 ,100. Virolleud, 1940, 173.

33

34

35

7

Nougayrol, Le Palais Royal DUgarit (PRU) serisinde toplanmtr. Ras- amra metinleri, Suriyenin politik tarihini farkl alardan yanstmaktadr. Sz konusu metinlerin arasnda, Hitit krallarnn Ugarit veya dier Suriye prensleri ile yapt antlamalar, mttefiklik teklifleri, Hitit ve Kargam krallarna ait kararnameler ve Ugarite ait arazi ile ilgili kararnameler bulunmaktadr36.

11. KBo X 13 (+) 12 (=CTH 49) nolu metin:37 Hitit kral I. uppiluliuma ile Amurru kral Aziru arasndaki antlama metni. Yaplan bu antlama ile bir Msr vassali olan Amurru Krall, Hitit vassali olmutur. Hitite ve Akada olarak iki versiyonu bulunan antlamann biz, Hitite versiyonundan yararlandk. Ayn zamanda antlama metninin, KUB III 7 (+) 122+ KUB IV 91 KUB III 19 + Bo 9188 nolu Akada versiyonu E. Weidner tarafndan tercme edilmitir38.

12. KUB XIX 27 (=CTH 50) nolu metin:39 Hitit kral I. uppiluliuma ile Kargam ehrine vassal kral olarak atad olu arri- Kuuh (Piyaili) arasnda yaplan antlama metni. Sz konusu antlama metninde Hitit topraklarnn Muki Krall ile olan snrlar tayin edilmektedir40.36

Klengel, 1992, 100. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Freydank, 1960, 358 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 70 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Klengel, 1965, 51. Klengel, 1999, 137 vd. ; Singer, 2001, 635.

37

38

39

40

8

13. KBo I. 1 (= CTH 51) nolu metin:41 Hitit kral I. uppiluliuma ile Mitanni kral Mattiwaza (attiwaza Kurtiwaza) arasndaki antlama metni. Akada ve Hitite olarak iki versiyonu bulunan antlamann Hitite versiyonu E. Laroche tarafndan KUB XXI 18 ; KUB XXVI 34 olarak iki fragman halinde yaynlanmtr42. Bizim iin olduka nem arz eden ve I. uppiluliumann Suriye ve Mezopotamyadaki icraatlarn tarihsel bir sra ile sunan bu nemli belge, Mitanninin tamamen Hitit hakimiyetine gemesi ve bir Hitit vassali olmas asndan da ayr bir nem tekil etmektedir.

14. KBo I. 3 (+) KUB III 17 (=CTH 52) nolu metin:43 Hitit kral I. uppiluliuma ile Mitanni kral Mattiwaza (attiwaza Kurtiwaza) arasnda yaplan antlama metni. 1916 ylnda yaynlanmasndan beri Mattiwaza uppiluliuma antlamas tarihin yeniden yaplandrlmas iin nemli bir kaynak olarak dikkat ekmektedir. CTH 52 nolu metin, CTH 51 nolu metine ek olarak grlmemektedir ve bu belge Mattiwazann bir vaati niteliindedir. Yine bu belge, CTH 51de belirtilen antlama koullarna uyulmas iin bir yemini kapsamaktadr. nk giriteki Mattiwazann bildirisi, onun uppiluliumaya verdii sz iermektedir44. Metnin

41

Trankripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 2-37.(Akk. Versiyon). Hitite Versiyonu iin bak. Laroche, 1969, 369 vd. Trankripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 36-37. (Akk. Version) ; Hitite Versiyonu iin

42

43

bak. Friedrich, 1924, 119 vd.44

Altman, 2005, 43.

9

Hitite versiyonu olan HT 21+ KUB VIII 80 nolu metin J. Friedrich tarafndan transkripsiyon ve tercmesi ile sunulmutur45.

15.

A. KBo I 4 + KUB III 10 B. KUB III 2 C. KUB I 16 D. KUB III 3 (=CTH 53) nolu metin:46 Hitit kral I. uppiluliuma ile Nuhae kral Tette arasnda yaplan antlama

metni. Akada versiyondan oluan antlama metninde bir tarihsel giriten sonra, iki devlet arasndaki dostluk ilikilerine dikkat ekilmi ve antlama maddeleri dier devlet antlamalarnda da olduu gibi tanrlarn huzurunda yemin altna alnmtr.

16. KBo V 3 + XIX 43 + KUB XXVI 38 + KBo V 12 + XIX 43a + KUB XL 35. (= CTH 42) nolu metin:47 Hitit kral I. uppiluliuma ile Azzi-Hayaa kral Hukkana arasnda yaplan antlama metni. Bu antlama ile Hitit lkesinin Anadoludaki daimi dman olan Kakalara kar nlem alnmas amalanm ve iki lke arasndaki ilikiler tanrlarn huzurunda yemin altna alnmtr.

45

Friedrich, 1924, 119 vd. Weidner, 1923, 58-71. Friedrich, 1930, 103-163.

46

47

10

17. KBo V 9 (=CTH 62) nolu metin:48 Hitit kral II. Murili ile Amurru kral Duppi-Teup arasnda yaplan antlama metni. Akada ve Hitite olarak iki versiyonu bulunan antlama metninin Hitite versiyonunun Vs. 2 vd. blmlerinde II. Murili, babas zamannda Amurru kral Azirunun I. uppiluliumaya kar taknd tavra deinmi ve iki lke arasndaki ilikilerin tarihsel geliimini hatrlatmtr.

18. KBo IV 7 + KBo XIX 65 (=CTH 68) nolu metin:49 Hitit kral II. Murili ile Mira-Kuwaliya kral Kupanta-DKAL arasnda yaplan antlama metni. Dmanlarndan kaarak Hitit kralnn yanna snan Mahuiluway I. uppiluliumann koruma altna almas ve kz Muwattiyi Mahuiluwaya e olarak verdiinden bahsedilmektedir50.

19. KUB XIX 49 + XXVI 36 + KBo XIX 70, 71 (=CTH 69) nolu metin:51 Hitit kral II. Murili ile eha Nehri lkesi kral Manapa- Tarhunta ile yaplan antlama metni. II. Murili, babasnn Manapa-Tarhuntaya gstermi olduu ilgiden bahsetmektedir.

20. KBo I 6 (=CTH 75) nolu metin:52

48

Akada versiyonunun trankripsiyon ve tercmesi iin bak.Weidner, 1923, 76 vd. ; Hitite

versiyonunun transkripsiyon. ve tercmesi iin bak. Friedrich, 1926, 1 vd.49

Trankripsiyon ve tercme iin bak. Friedrich, 1926, 95-179. Klengel, 1999, 144. Trankripsiyon ve tercme iin bak Friedrich, 1930, 1-41. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Klengel, 1964a, 213 vd.

50

51

52

11

Hitit kral II. Murili ile Halap kral Talmi-arruma arasnda yaplan antlama metni. Akada versiyondan oluan Vs. 33 vd. de uppiluliumann Kargam, Halap ve Nuhae Krallklar ile olan ilikilerine iaret edilmi olup, Hitit Kralnn Lbnan topraklarna kadar snrlarn byttnden

bahsedilmektedir. Hitit ve Halap arasnda aktedilen antlama metninin vassaldeki nshas kaybolmu, bunun zerine II. Murili ldkten sonra yerine geen Muwatalli, kendi mhr ile iki lke arasndaki antlamay yenilemitir53.

21. KUB XIX 6 + XXI 1 + KBo XIX 73, 73a (=CTH 76) nolu metin:54 Hitit kral Muvatalli ile Wilua lkesi kral Alakandu ile yaplan antlama metni. uppiluliumann Arzawa ile savata olduu dnemde Wilual Kukkunninin krala sadk kaldndan ve Hitit kuvvetlerine yardmc olduundan bahsedilmektedir.

22. KBo I 8 +KUB III 8 (=CTH 92) nolu metin:55 Hitit kral III. Hattuili ile Amurru kral Benteina arasndaki antlama metni. Akada kaleme alnm antlamann Vs. 4 vd. de Amurru kral Azirunun uppiluliumann boyunduruu altna girdii ve bu kralla ona benzer bir antlama yapldndan bahsedilmektedir.

23. KUB XXIII 1 + 1a + 1b (=CTH 105) nolu metin:5653

Dinol, 2005, 32. Trankripsiyon ve tercme iin bak. Friedrich, 1930, 50-102. Weidner, 1923, 124 Khne, Otten, 1971, 1-50.

54

55

56

12

Hitit kral IV. Tuthaliya ile Amurru kral augamuwa arasnda yaplan antlama metni. Akada kaleme alnm antlamann Vs. I 13-23satrlar arasnda, Amurrulu Azirunun I. uppiluliuma ile olumlu bir diyalog iinde bulunduuna iaret edilmektedir.

24. KUB XIX 20 (=CTH 154) nolu metin:57 Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan Msr firavununa gnderilmek zere yazlm mektup. Mektubun hangi firavuna gnderildii henz tespit edilmemitir.

25. RS 17.340 (=CTH 46) nolu metin:58 Hitit kral I. uppiluliuma ile Ugarit kral II. Niqmadu arasnda yaplan antlama metni. Antlama muhtemelen Anadolu dnda Kargamta kaleme alnmtr59. Sadece Akada versiyonu bulunan bu antlamann giri ksmnda, Ugaritin dmanlar tarafndan kurtarlmasndan bahsedilmi ve iki lke arasndaki balar tanrlarn ahitliinde, sadakat yemini ile pekitirilmitir.

26. RS 17.132 (=CTH 45) nolu metin:60 Hitit kral I. uppiluliumann Ugarit kral Niqmaduya gnderdii mektup. Sz konusu vesikada Hitit kral, Niqmaduya, isyan balattklar anlalan Muki ve Nuhae Krallklarna kar birlikte hareket etme nerisinde bulunmaktadr61.

57

Hagenbucher, 1989, 304 vd. ; Van den Hout, 1994, 60 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 44 vd. Klengel, 1999, 138. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 35 vd. Klengel, 1999, 139.

58

59

60

61

13

27. KBo XVIII 24 nolu metin:62 III. Hattuili ya da IV. Tuthaliya tarafndan Asur kral Salmanassara gnderilen mektup. Mektupta I. uppiluliumann kazand zafere dikkat ekilmitir.

28. KBo XXVIII 51 nolu metin:63 Firavun Niphururiyann dul ei tarafndan Hitit kralna gnderilen bir mektup. Babilce kaleme alnm mektup, olduka krk olarak elimize ulamasna ramen kralienin istei net bir ekilde anlalmaktadr.

29. CTH 153 = EA 41 nolu metin:64 Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan Msr firavununa gnderilen bir mektup. Sz konusu tabletin gnderildii ahsn kimlii konusunda kesin bir yarg yoktur. Fakat bu ahsn IV. Amenofis, Tutankamon veya biraz daha erken bir dnemde yaam olan Semankere olmas muhtemeldir65.

30. A. KBo VIII 37 B. KUB XXIII 7 C. KUB XL 28 (= CTH 134) :62

Hagenbucher, 1989, 241-243 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Edel, 1994, 14-15 Moran, 1992, 114 vd. Klengel, 1999, 139.

63

64

65

14

CTH 134 nolu metin bal altnda snflandrlan fragmanlar, H. G. Gterbock tarafndan transkripsiyon ve tercmesi verilmitir66. Ayn zamanda Itamar Singer tarafndan da 2004 ylnda tekrar ele alnmtr67. Metin, Kurutama hakknda bize bilgi vermektedir. Ayn zamanda ayrntl olarak Kurutama meselesinin filolojik ve tarihsel tartmas iin bak. Srenhagen, D., Parittische Staatsvertrge aus hethitischer Sicht, Pavia, 1985, s. 22-39.

31. KBo VI 29 (CTH 85)68 nolu metin: III. Hattuilinin otobiyografisini ieren metinde, III. Hattuili, kardei tarafndan tahsis edilen ehirleri sralarken Kurutama ismi de gemektedir.

32. EA 114 69 nolu metin: Amurru kral Aziru ile Byblos kral Rib-Addi arasnda ki anlamazl aka vurgulayan metinden, bir Hitit vassali konumunda olan Amurru Devletinin siyasi ve ticari durumu hakknda bilgi almaktayz.

33. EA 17 70 nolu metin: Turatta, Mitanni tahtna geii ile ilgili durumu Msr firavunu III. Amenofise yazd bir mektupta dile getirmi ve Hitit Krall hakknda da metinde olduka nemli bilgiler verilmitir.66

Gterbock, 1956, 98. Singer, 2004, 591- 607. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Gtze, 1925, 47 vd. EA 114 , 6-14 satrlar aras, tercme iin bak. Moran, 1987, 196-210. ; Wachsmann, 1986, 37 vd.

67

68

69

; Knudtzon, 1915, 498 vd.70

EA 17 ; Moran, 1987, 110 vd.

15

34. EA 7 71 nolu metin : Asur kral Assur Uballit zamannda, Asur lkesinin Msr firavununa gnderdii mektupta, Asurdaki byk gelime ve Msr firavununa hitap ederken dnemin gl devletlerinin birbirlerine olan hitap ekli grlmektedir. Asurun bymesi, Hitit Devletinin de yeni nlemler almasn gerektirecektir. Bu balamda bu kayna ele alarak, Hititin iinde bulunduu duruma iaret etmek istedik.

71

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Yalva, 1974, 62-63.

16

II. BLM I. UPP LUL UMA DNEM NDE ANADOLU, SUR YE VE MEZOPOTAMYANIN CORAF ZELL VE NEMAnadolu, etrafnda bulunan deniz ile bir yarmada durumundadr. Doudan batya doru ykseklii azalan ve maden yataklar bakmndan zengin olan dalar, geni havzal ve bol su barndran rmaklar ile tarih ncesi alardan bu yana insanlarn kolaylkla geimlerini salayacak, uygun artlar sunmaktadr. Dou ve bat kltrleri arasnda her zaman bir kpr grevi gren Anadolu, birok uygarln izini bnyesinde barndrmaktadr. Anadolu matematiksel konumu nedeniyle, drt mevsimi ayn anda yaama zelliine sahiptir. Bu durum, bitki rts eitliliinin yan sra her eit tarm rnnn yetimesine olanak salamaktadr. Eski alarda, Anadoluun merkezi ( Anadolu Blgesi) gr ve sk oramanlarla kaplyd. Anadolu, ayn zamanda kereste asndan da zengin bir blgeydi72. Bugn yar l durumunda olan Tuz Gl ve evresinin, Asur Ticaret Kolonileri anda ormanlk bir blge olduu yaplan aratrma ve kazlar ile gn na karlmtr73. Anadolunun dier bir ilgi ekici zellii ise, mineral kaynaklarnn bolluuydu. Anadolu dalar, maden yataklar asndan zengin ve deerli bir konumdayd. Bu da Anadolunun ekiciliini biraz daha arttryordu. M.. 2. binyln balarnda deniz yollarndan henz yararlanlmad iin Mezopotamya, Msr ve Ege Medeniyetleri ile olan tm mnasebetler karayollaryla yaplmaktayd74. Anadolu ise bu medeniyetlerin tam ortasnda yer alarak, medeniyetler arasndaki ticari ve kltrel etkileime byk katk salyordu.72

Macqueen, 2001,11. Dinol, 1982, 19. ; Bahar-Karauuz-Koak, 1996, 14 vd. Knal, 1998, 1 vd.

73

74

17

Yaznn henz kullanlmad alardan beri, bir ok yerel krall bnyesinde barndran Anadoluda, Mezopotamya ile olan ticari ilikiler Asur Ticaret Kolonileri andan ok daha nce balam75 ve koloni a ile birlikte gelien ticaret a, toplumlar arasndaki kltr etkileimini hzlandrd gibi, devletleraras rekabetin de giderek artmasna yol amtr. Hammadde zenginlii, uygun iklim ve corafi koullarndan dolay Anadolu, her zaman n Asyada bulunan devletlerin ilgisini ekmitir. M.. II. binyln balarnda Kzlrmak kavsi iinde kurulan Hitit Devleti, ok gemeden Anadoluda salam bir siyasi birlik kurmay baarmtr. Kuruluunu tamamlam ve Anadolu iinde merkezi otoriteyi salamlatrm olan Hitit Devleti iin artk en byk ama, Mezopotamya ve Suriye blgesinde Hitit siyasi ve askeri stnln kurmakt. Hitit Devletinin bakenti Hattua kenti, verimli bir ovaya bakan yksek bir yama zerine kuruluydu. Burada bulunan zengin tarm alanlar, bakent tahlnn byk bir blmn karlyordu76. Kuzeyde Hattiyi Kakal dmandan korumak iin snr kaleleri ina edilmiti. Merkezi Hakpi77

olan snr hatt, kutsal kent

Nerike78 kadar uzanyordu. Sivas ve Zarann dousundaki tepelerde Kaka topraklar bitip Azzi-Hayaann snr blgesi balyordu. I. uppiluliuma dneminde diplomatik yollarla, Yukar Kzlrmaktan, Frata kadar bir snr hatt oluturulabilmitir. Bu hattn gerisinde de tampon blge75

Gnbatt, 1997, 131-148 ; Balkan, 1957, 8-9, 32-34. Macqueen, 2001, 58. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hakm/piin getii yerler iin bak. del Monte-

76

77

Tischler, 1978, 65 vd. ; del Monte, 1992, 22-23.78

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Nerikin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 286 vd.

18

olarak kullanlan, merkezi amuha79 olan Yukar lke yer almaktayd. Yukar lke stratejik adan olduka nemliydi. Yukar lkenin dman tarafndan ele geirilmesi durumunda, Hitit Devleti iin Kuzey Suriyeye giden nemli yollardan biri olan, Sivastan Malatyaya giden yol, tehlikeye derdi80

. I. Murili

dneminden, I. uppiluliuma dnemine kadar Kuzey Suriyeye gitmek iin bu gzergah kullanlyordu. Bir baka nemli gzergah ise, Kaneten81 balayp, Kilikya Kaplar zerinden (Glek Boaz), Kilikya Ovasna, buradan Karamann gney yaylasndan Silifkeye oradan da ky boyunca Mersin, Tarsus ve Adanaya ilerleyen yoldu82. Bu blgede kurulan Kizzuwatna lkesi83, Mitanni ve Hitit

arasnda tampon bir lke olmasnn yan sra zaman zaman taraf deitirerek Mitanninin veya Hitit lkesinin yannda yer almaktayd. I. uppiluliuma zamannda Kizzuwatna ile kurulan dostane ilikiler sayesinde Kuzey Suriyeye giden bu gzergah yeniden kullanlabilir duruma geti84.

79

amuha, I. uppiluliumann Kaka ve Azzi-Hayaaya kar seferlerinde askeri s olarak

kullanlmaktayd. Gastrang- Gurney, 1959, 33 ; amuhann lokalizasyonu iin bak. Yiit, 1998, 273 vd. ivi yazl metin yerleri ve literatr iin amuhann getii yerlere bak. del Monte- Tischler, 1978, 339 vd. ; del Monte, 1992, 137.80

Murat, 1998a, 175 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kane/iin getii yerler iin bak. del Monte -

81

Tischler, 1978, 169. ; del Monte, 1992, 62.82

Macqueen, 2001, 59. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kizzuwatnann getii yerler iin bak. del Monte-

83

Tischler, 1978, 211 vd. ; del Monte, 1992, 81.84

Knal, 1998, 102. ; KBo I 5 (=CTH 41) ; Kizzuwatna kral unaura ile yaplan antlama metninin

Transkripsiyon ve tercmesi iin bak. Goetze, 1940, 36 vd.

19

Hitit Devletinin gneyinde Aa lke (Konya ovasnn bat kenar) yer almaktayd. Bu hattn gerisinde ise Arzawa Memleketleri85 yer almaktayd. Yine Arzawa Blgesinin kuzeyinde Marmara Denizi ve Troyaya giden yol zerinde tahmini olarak, Ahhiyawa86 ve Wilua87 gibi devletler varln srdrmekteydi. Bu yolun kuzeyinde ise Hulana Nehri lkesi88, Pala ve Tummana lkeleri89 yer almaktayd. Hitit Devleti bu lkeleri daha kuzeyde bulunan Kakal dmana kar kalkan blge olarak kullanma politikas gdyordu. Hitit Devletinin

gneydousunda ise Frat Nehrinin Malatya ovas karsna den yakasnda Iuwa topraklar yer almaktayd90. Bu blge, Hitit ve Mitanni arasnda srekli bir ekime konusuydu. Hititler iin stratejik adan byk nem tayan bu blge, I. uppiluliuma dneminde, Hitit hakimiyetine geti ve gneydou snrlar gvence altna alnd91.

85

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Arzawann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 42 vd. ; del Monte, 1992, 14.86

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Ahhiyawann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 1 vd. ; del Monte, 1992, 1.87

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Wiluann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 484. ; del Monte, 1992, 189.88

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hulana Nehri lkesinin getii yerler iin bak. del

Monte, 1992, 40-41.89

Pala ve Tummana iin bak. Ertem, 1980, 6-91. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde

Palann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 297 vd. ; del Monte, 1992, 118. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tumanann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 437 vd. del Monte, 1992, 173.90

M.. 13. yy.da Iuwa, Yukar Frat Vadisinde, Hitit Kraliyet ailesiyle balar olan yar bamsz

bir Hurri Krall idi. Yakar, 2007, 372.91

Gurney, 2001, 35 vd. ; Knal, 1998, 103 vd.

20

Genel anlamda dnecek olursak Hitit Devletinin kuzeyinde ve kuzeydousunda Kaka, yine kuzeydousunda Azzi- Hayaa, gneybatsnda Arzawa ve gneydousunda da Hurrili dman bulunmaktayd. Bu balamda dou ve gneydouda bulunan Hurrilere ve Mitanni Devletine kar uwa ve

Kizzuwatna, kuzey ve kuzeydouda bulunan Kaka ve Azzi- Hayaal dmana kar da Yukar lke tampon devlet konumundayd92. Ayn zamanda Arzawaya kar da Aa lke bir hareket merkezi grevi grmekteydi93. Anadolu, Mezopotamya ve Msr Medeniyetlerinin ortasnda bulunan, ticaret yollarnn kesime noktas olan ve zengin medeniyetlere ev sahiplii yapan Suriye, kurulu yllarndan beri Hititlerin asl hedefi olarak karmza kmaktadr. Nitekim burada bulunan Devletlerin zenginlii ve kazanlacak olan ganimetler, Hititlerin fazlasyla ilgisini ekmektedir. Suriye ve Yukar Mezopotamya Blgesi, kuru tarm yaplan alanlaryla, Asi nehrinin sulad verimli dzlk arazisiyle ve nemli kara ve deniz yollaryla M.. 2. bin yl balarndan itibaren, n Asya ve Orta Akdeniz blgelerinin birbirleriyle buluup temas ettikleri bir konumda bulunmaktadr. M.. 2. bine ait yazl kaynaklarda rastlanan veriler, bu blgede tahl dnda bal, kuma ve deerli talarn retildiini ortaya koymaktadr. Ayrca metinlerde gm, bakr ve kalay gibi madenlerin Mari94 yoluyla Suriyeye (Halap, Kargam, Qatna) getirildii de belirtilmektedir95.

92

Murat, 1998a, 186 vd. Bryce, 1986-87, 85 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Marinin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

93

94

1978, 262.95

Klengel, 1965, 9

21

Arap yarmadasnn batsnda hkm sren koullar, ticaret yollarn Kuzey Suriye topraklar zerinden gemeye zorlamtr. Sz konusu ticaret rotas, Halap veya Kargam zerinden gneye doru devam ederek Tadmir / Palmyre blgesine kadar uzanyordu. Ayn zamanda Suriyenin Akdeniz kysnda bulunan kuzeyde Al-Mina96, Alalah ve daha gneyde bulunan Ugarit, Byblos, Tyros ve Sidon limanlar, nasya mallarnn Msr, Girit, ve Egeye gnderildii birer kap niteliindeydi. Msr da Orta Krallk ann son bulmas ile birlikte kara yollarnn gvenliinde karlalan sorunlar deniz ticaretinin nem kazanmasna neden olmutur. Bu da Suriye limanlarnn ticaret alannda daha aktif bir rol stlenmesi ile sonulanmtr97. Mezopotamya ve Msr Medeniyetleri birok hususta daha fazla gelime gstermekle birlikte, bu blgedeki medeniyetler ekonomik adan da bolluk ve refah iinde yaamlarn srdrmekteydiler. Nitekim Suriye blgesi ticaret yollarnn kesitii merkez blge olmas, idare merkezinin yan sra geni bir hinterlanda sahip olmas bakmndan da hem Msr hem de Anadoluda yaayan toplumlarn ortak hedefi olarak kendini gstermektedir. Bu blgede kurulacak siyasal birlik ile Hitit devleti, hem ekonomik hem de kltrel alanda nasyada bulunan byk medeniyetlerin seviyesine ulamay hedeflemitir. Tezimizin konusu itibari ile I. uppiluliuma dneminde Suriye ve Mezopotamyann corafi durumu ve birbirine snr komusu olan devletlerin politik durumlar ile ilgili genel bir bilgi vermek zaruridir. Suriye bu dnemde iki

96

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Alminann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 997

Klengel, 1965, 14

22

lkenin siyasi kontrol altnda bulunmaktayd. Mitanni lkesi ve Msr. Bu lkelere bal zerk durumdaki yerel yneticiler Suriye ve Mezopotamyann siyasi sahnesinde rol oynuyorlard98. Suriye topraklar, tarmsal dzlkleri ile verimli bir tahl retim merkezi olmasnn yan sra limanlar ve nemli kervan yollar sayesinde Amarna anda birok lkenin hedefi haline gelmiti. Blgede bulunan Ugarit, Amurru gibi nemli liman ve snr ehirleri blgenin cazibesini daha da arttryordu. Mezopotamyay corafi adan ele alacak olursak, Dicle ve Frat nehirlerinin birok kolla birleerek verimli bir ak havza oluturduu blgenin, Zagros dalarnn son sralar ile Suriye l arasnda kalan topraklar kapsadn syleyebiliriz. Basra krfezine dklen ve debilerinde bol su barndran Dicle ve Frat nehirleri Gneydou Anadolu blgesinde doar ve gneye, Basra krfezine doru aklarn devam ettirirler. Bu bozkr blgesinde bu iki nehirin varl Mezopotamya iin olduka nem arz etmektedir. Ayn zamanda orta ve gney Mezopotamyaya giden mallar Frat nehri zerinden nakledilmekteydi. zellikle aa bakmndan yoksun olan bu blgenin kereste ihtiyac Amanos dalarnda bulunan zengin aa dokusundan karlanmaktayd. Bu hususta Kargam kenti, mallarn istiflendii yer olarak byk nem tekil etmekteydi99. Basra krfezi ile Akdeniz kylar arasnda kalan blge, bizim genel anlamda ifade ettiimiz Mezopotamya ve Suriye blgelerini iine almaktadr. Bu blge iersinde yer alan ve I. uppiluliumann stratejik yaylmasnda nem arzeden baz yerlerden ksaca bahsedecek olursak ilk olarak Mezopotamya blgesinde, nemli siyasi bir g olan Mitanni Devletinin corafi konumu ile

98

Klengel, 1992, 108 vd. Klengel, 1965, 9

99

23

balayabiliriz. Mitanni lkesi, Verimli Hilal olarak adlandrlan Diclenin dou kollarndan olan Byk Zab Suyu ile Kuzey Suriyenin Akdeniz kylar arasnda kalan blgede bulunmaktayd100. Mitanninin ele geirilmesi ile Mezoptamya ve Suriyede Mitanniye bal olan yerel krallklar olan Nuhae, Halap, Muki, Niya, Ugarit, Tunip, Qatna, Kinza, Amurru ve Kargam gibi hakimiyetine geecek, bu da Hitit Devletinin devletler, Hitit stnln

blgedeki

kesinletirecekti. Mitanni, ayn zamanda giderek glenmekte olan Asur Devleti ile Hitit arasnda tampon bir devlet grevi grecektir. Yukarda saydmz yerel krallklar iersinde Amurru ve Kargam konumlar itibaryla Hitit iin ayr nemi olan krallklard. Lbnann kuzeyinde yer alan Amurru lkesi, Msr snrnda yer ald iin Hititlere gre ele geirilmesi gerekli yerlerden biriydi. Nitekim bu lke uzun yllar Msr ve Hitit arasnda tampon bir devlet olarak karmza kacaktr. Kargam Krall ise, Kuzey Suriye ile Anadoludaki yollarn kesime noktasnda, Frat kysnda bugnk Cerablus tren istasyonunun yaknnda bulunmaktadr101. Bu kralln ele geirilmesi ile Kuzey Suriyede bulunan birok yerel devlet ok daha rahat kontrol edilebilecek, bylece blgedeki Hitit stnl daha uzun mrl olabilecekti. Grld gibi, I. uppiluliuma, Anadoluda izledii tampon devlet uygulamasn, Suriye ve Mezopotamya zerinde kurduu siyasi ve askeri baarnn srekliliini salamak iin de devam ettirmitir. Ayn zamanda Mitanni Devletinin yan sra Mezopotamyada bulunan ve zaman zaman Hitit Devleti ile siyasi ve diplomatik ilikileri bulunan Babil, Asur ve gneyde Lbnan dalarnn ardnda yer alan Msr Devleti, Hititlerin blge zerindeki hakimiyetlerinin zaman zaman

100

Klengel, 2002, 415. Dinol, 2004, 51.

101

24

sekteye uramasna neden olacaktr. Bununla birlikte, rekabetin en st safhaya ulat bu Amarna anda, gl ve zeki krallarn bu blge zerinde farkl politikalar uyguladklar ve blgenin hakimiyeti iin bir nevi satran oynadklar gzlenmekte ve bu nemli blgenin, farkl zamanlarda, farkl gler tarafndan el deitirdii, gnmze kadar ulaan belgelerden tespit edilmektedir. nasyann politik kaderini derinden etkileyen bir konumda olan bu blgenin102 uzun bir sre Hitit ynetimine gemesi Hitit Devletinin de kaderini deitirecektir. Fakat Devleti mparatorluk seviyesine ykselten bu corafya, daha sonra mparatorluun kn hazrlayan etmenleden biri olarak da karmza kacaktr.

102

Klengel, 1965, 14.

25

III. BLM I. UPP LUL UMA DNEMI. uppiluliuma103 tahta gemeden nce, babas III. Tudhaliya104 zamannda devlet ilerinde rol oynamaya balad zaman Hitit Krall drt bir yandan gelen saldr ve yamalarla sktrlm bir durumdayd. Bu durum KBo VI 28 nolu metnin 6-15 satrlar arasnda u ekilde dile getirilmitir: KBo VI 28 ( =CTH 88) 105 Vs. I 6103

evvelce Hatti lkeleri dman tarafndan mahvedilmiti. Bir taraftan [

]

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde uppiluliumann getii yerler iin bak. Laroche,

1966, 166 vd.104

Boazkyde 1991 ylnda ortaya kartlan, bir bulla zerinde, Kahraman Byk Kral,

Tudhaliyann olu ifadeleri gemektedir. I. uppiluliuma dnemine ait bu mhr basks, bu hkmdarn kkeni ile ilikili bir takm tereddtleri ortadan kaldrmtr. Bulla rneinin her iki kenarnda karlalan bask izleri, ve burada geen ifadeler, bu bulla paras mhrn sahibi hkmdarn babasnn, III. Tuthaliya ile ayn unvan kulland son derece net bir ekilde ortaya kmtr. Bulla rneinin zerinde u ifadeler yer almaktadr: D daire: NAKIIB M u-up-p[i-l]u-li-u-ma LUGAL GAL UR.SAG daire: DUMU M Du-ut-ha-li-ia LUGAL GAL UR.SAG Bu mhr basks zerinde dikkati eken bir dier nokta da, dier bulla rneklerinde grmeye allan Hatti kral unvannn bulunmamasdr. Ayn zamanda Maathykte bulunan ve Sedat Alp tarafndan yaynlanm kral uppiluliuma dnemine ait bir mhr basks zerinde de uppiluliuma, Tudhaliyann olu ifadesine rastlanmtr. Boazky ve Maathykte aa karlan bu iki para I. uppiluliumann hkmdarlnn ilk zamanlarna , kraln tahta kndan hemen sonraki bir dneme tarihlendirilmelidir. Otten, 1993, 10-13.; uppiluliumann babasnn III. Tudhaliya olduuna dair kantlar ve varsaylan dier isimlerle ilgili ayrntl bilgi iin bak. Carruba, 1998, 91 vd.105

KBo VI 28 Vs. st. 6-15 ; Goetze, 1940, 21-26 ; Goetze, 1975, 117 vd.

26

7 8 9 10

Gagal dman geldi ve Hatti lkel[erini] mahvetti. Nenaay106 snr yapt. Dier taraftan Aa [lked]en Arzawa dman geldi ve o da Hatti lkelerini mahvetti. Tuwanuway,107 Uday108 snr yapt. Dier taraftan Araunnal dman geldi ve Gaiya lkesinin tmn

mahvetti. 11 12 yapt. 13 14 15 idi. Metinden anlald zere, III. Tudhaliya dneminde Hitit Devleti paralanmann eiine gelmi ve dman, Hattuaya kadar ulap kenti tahrip etmitir. lkenin drt bir yanndan saldran dmanlara kar aresiz kalan Hitit Devleti daha nceden ele geirdii ve Hitit snrlar iinde yer alan bir ok yeri kaybetmitir. Yine de olduka g koullar altnda bulunmasna ramen Hitit Devleti, tekrar eski snrlarna kavuabilmek iin ciddi bir politika izlemi, bunun Dier taraftan Armatanal dman [geldi] ve o da Hatti lkelerini mahvetti ve ehri Kizzuwatnay [snr yapt.] ehri [Hatt]ua tamamen yaklp yklmt. 109 Ve [ ] sadece heti evi kurtulmu Dier taraftan Azzili dman geldi ve yukar [lkelerin] tmn mahvetti ve amuhay snr yapt. Iuwal [dman] geldi ve Tegarama lkesini snr

106

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Nenaa / Ninaann getii yerler iin bak. del

Monte- Tischler, 1978, 282 vd. ; del Monte, 1992, 111.107

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tuwanawann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 447 vd. ; del Monte, 1992, 176.108

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Udann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 466. ; del Monte, 1992, 182.109

uppiluliumann tahta henz getii evrede, Hattua kentinin urad bir baskn ve bunun

hemen akabinde bir yangn olay grlmektedir. Schuler, 1965, 37.

27

akabinde I. uppiluliuma, babas III. Tudhaliyann krallnn son dnemlerinde, Hitit ordularn baarl bir ekilde sevk etmi, kuzey ve kuzeydoudaki snrlar eski haline evirmitir110. Bu baar II. Murili tarafndan, babas I.

uppiluliumann kahramanlklarnn anlatld metinde yle belirtilmektedir:

KBo XIV 3 ( CTH 40) 111 Vs. III 12 13 14 Babam lkeye vard zaman Hatti lkesinin iine girmi olan ok kt bir ekilde muamele edilmi olan Kakal dmanlar yakalad.

15- 16 Babam on iki kabileden oluan Kakal dmanla lke iersinde karlat. 17 18 19 20 21 Babama tanrlar yardm ettiler. (Bylece) ad geen Kakal dman kabile askerlerini yakalad yerde ldrd. Ve o ne ald ise (zapt etti ise) ki babam onlar onlardan ald. Ve onlar tekrar Hattililere verdi.

Grld gibi I. uppiluliuma, henz tahta gemeden, Hitit lkesinin kuzey ve kuzeydousuda bulunan Kakal dman yenerek, byk bir zafer elde etmitir. Hitit Devletinin iinde bulunduu durum dikkate alndnda, I. uppiluliumann bu baars lke iin byk bir moral olmu ve bu baarnn devam ok gemeden gelmitir.

110

Knal, 1998, 101. ; Goetze, 1975, 117. KBo XIV 3.III st. 1-23 ; Gterbock, 1956, 67.

111

28

I. uppiluliumann, babas ile ok yakn ilikileri olmasna ramen, ondan daha yal olduu tahmin edilen, Gen Tudhaliya olarak adlandrlan kardei tahta geti. Balangta bu durumu kabullenen I. uppiluliuma, daha sonra yanndaki st dzey destekileri ile birlikte, kardeini ldrerek, Hitit tahtna kt112. Bu

durumu I. uppiluliumann olu II. Murili, veba dualarnda yle anlatmaktadr:

KUB XIV 14 + KUB XIX 1 + KUB XIX 2 + KBo III 47 (I. Veba Duas) (=CTH 378)113 Vs. I 16 17 18 19 [Fakat Babam] Tudhaliyay cezalandrmak isteyince, Hattuann [prensleri, beyle]ri, yksek rtbeli subaylar hep[si ba]bamn tarafn [tuttular]. Tudhaliyay yemin tanrlar yakaladlar. [Tudhaliyay ld]rdler. Sonra onun kardelerini [ onlar da

l]drdler. 20 [(akrabalarn) yakaladlar] ve onlar Alaiya lkesine (srgne) gnderdiler.

II. Murili metnin devamnda tanrlarn babasn hereye ramen koruduklarndan, lkeyi tekrar refah ve bolluk iine sokmasna yardmc olduklarndan bahseder. II. Murili, gen Tudhaliyann intikamnn babasnn ve ileri gelenlerin canlaryla dediklerinden artk ok canlar alan bu salgn hastaln lkenin zerinden gitmesi iin de tanrlara yakarmtr. Metinde, eer bu salgn

112

Bryce, 1998, 168 ; I. uppiluliumann tahta gei tarihi ile ilgili varsaymlar iin bak. Astour,

1989, 5 vd.113

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1930, 164 vd.

29

lkenin banda kalrsa tanrlara dua edecek ve kurban sunacak kimsenin kalmayacan da dile getirmitir114. Anlald zere I. uppiluliumann kardeine yapt bu sadakatsizlik, tanrlar tarafndan lkenin bana ok uzun yllar devam eden bir hastaln musallat edilmesinin, Hitit nfusunun azalmasnn ve lkenin zayf derek vassal krallklar iinde isyanlarn kmasna neden olmutur. Yine II. Muriliye gre, I. uppiluliumann salgn hastala yakalanarak lmesi de tanrlarn intikam ile balantldr. I. uppiluliumann tahta knn tesbiti ile ilgili olarak aadaki delillerden yaralanlmtr115. Turattann III. Amenofise yazd bir mektupta, Mitanniye kar baarsz bir giriim yapm olan Hitit kralnn, uppiluliuma olduundan hareket edilmitir116. Daha sonraki blmde ayrntl olarak ele alacamz, EA 41 nolu mektupta, I. uppiluliuma, Niphuriya adl bir firavunu tebrik etmektedir. Genelde Akhnaton ile zdeletirilen bu Msr firavununa yazd mektupta I. uppiluliuma, firavunun babasndan da bahsetmitir. Bu Amarna mektubu sayesinde, I. uppiluliumann III. Amenofis dneminde tahta km olduu ileri srlebilir117. Ayrca KUB XIX 9 nolu metinde, I. uppiluliumann Anadoluda 20 yl savat ifade edilmekte ve Suriyeyi ele geirdikten sonra da 6 yl boyunca Amurruda savat sylenmektedir. Suriyenin fethi iin geen sre anlmamakla birlikte bu i iin yaklak 10 yllk bir zaman dilimi kabul edilmektedir. Ve114

KUB XIV 14 Vs. I st.16-20(=CTH 378) ; Goetze, 1930, 164 vd. ; Arkan, 1994, 70 vd. Wilhelm - Boese, 1987, 76. Kitchen, 1962, 23 ; Klengel, 1970, 219. Wilhelm- Boese, 1987, 76.

115

116

117

30

toplam hkmdarlk sresi de 40 yla yakn kabul edilmektedir. En az da 28 yllk bir hkmdarlk sresi gz nnde tutulmaktadr118. Tm bu varsaymlar deerlendiren, Wilhelm ve Boese, I. uppiluliumann tahta M.. 1343 ylnda km olabileceinde karar klmlardr119. I. uppiluliuma tahta geiinden hemen sonra, Hitit lkesinin kuzeyinde ve kuzeydousunda bulunan ve lkenin kuzey snrlarn tehdit altnda tutan Kakalarla mcadeleye balamtr. Ve burada bulunan Kakalar pskrterek, Hitit kuzey snrn oluturmak iin byk aba sarf etmitir. Kakalarn, douda Azzi-Hayaa lkesi ile gneyde Yukar lke (KURURU UGUTI )120 ve batda da Pala-Tum(m)ana ile snr komusu olduu121 ve Hitit Devletinin Kaka ve AzziHayaal dmana kar Yukar Memleketi tampon devlet olarak kullandn122 bir ok vesika gstermektedir. I. uppiluliuma dnemini anlatan II. Murilinin yllklarnda I.

uppiluliumann Yukar lkeden hareketle Azzi Hayaa lkesi ve Kakalara kar dzenledii seferlerde, kazand ganimetleri ve esirleri amuhaya getirdiinden bahsedilmektedir. II. Murili bu durumu yle anlatmaktadr:

118

Schuler, 1965, 18 ; Kitchen, 1962, 23 Wilhelm- Boese, 1987, 105. Yukar lke, Hitit Devletinin kuzey ve kuzeydousunda bulunuyor ve Kzlrmakn yan

119

120

kollarna kadar uzanyordu. Kuzey ve kuzeydoudan Kaka blgesi ile gneydoudan ise Azzi ile snr oluturuyordu. nal, Hattuili III, 1974, 224225.121

Schuler, bamsz Kaka gurubunun olduunu, Bat Kaka gurubunun Gkrmak ve Devrez

st geitinin kuzeyinde yer aldn, merkezi Kaka gurubunun Kzlrmak ve Aa ekerek arasnda olduunu, Dou Kaka gurubunun ise orum Mecitz ile Kelkit aynn kuzeyinde bulunduunu ileri srmektedir. Schuler, 1965, 13 vd.122

Murat, 1998b, 435436.

31

KUB XIX 11 (=CTH 40) 123 Vs. 1 1-2 3 4 5 6 Fakat babam ileriye doru yrd zaman, O lkesinde Hayaal dmanla karlamad. Bylece babam tekrar Hayaal dmana (kar) gitti. Fakat onu yine de bulamad. (Fakat) O, Kakal dman, (Kakal) kabile askerlerinin tmn [lkenin

iersinde] 7 8 yakalad. Ve ona tanrlar yardm ettiler, [Arinna ehrinin Gne Tanras,] Hatti ehrinin Frtna Tanrs, ordughn Frtna Tanrs, krn Tanras

Itar ve bylece ok sayda [dman] 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 -19 ldrd. Buradan I. uppiluliumann daha tahta gemeden nce ordular baarl bir ekilde ynettii ve babasnn hastal srasnda iyi bir komutan olduu aktr. ld. O hem de ok sayda esirler [ald] ve onlar tekrar amuha ehrine getirdi. Sonra babam amuhadan ileriye doru gitti. Ve [x lkesi] dman tarafndan tahrip edilmiti. Ve btn dmanlar orada bulunuyordu. (Hatta) koyun obanlar yardm iin gelmiti. Babam onlar iin bir tuzak hazrlad ve Kakalar vurdu. Her kim yardm iin gelmise onlar da ayn ekilde vurdu. yle ki Kakal kabile askerleri ve yardmc askerlerin ounu

123

Gterbock, 1956, 62-63.

32

Ayn zamanda babasnn hasta yatanda devlet ileriyle ilgilenemese bile, lkenin sahipsiz kalmayacan evredeki tm dman lkelelere gstermitir. Metinden, I. uppiluliumann, Kakal dmanla karlap yendikten sonra, ele geirdii Kakal esirleri amuhaya getirdii anlalmaktadr. Burada dikkat eken nokta, esirlerin Hattuaya deil de amuhaya gtrlm olmasdr. nk, daha sonra ayrntlar ile inceleyeceimiz, kraln Suriye seferinde ele geirilen btn esirler Hattuaya getirilmektedir. Yine Anadoluda dzenlenen seferlerde elde edilen ganimetler ve ele geirilen esirler de Hattuaya getirilmektedir. Bu metinde ele geirilen Kakal esirlerin amuhaya gtrlmesi, burasnn askeri bir s olabileceini dorulamakla birlikte, kraln henz seferini bitirmedii ve bu yzden de Hattuadan daha yakn da bulunan bir Hitit merkezine geldii dnlebilir. Nitekim, amuha, III. Tudhaliya ve I. uppiluliuma dnemlerinde Yukar lkenin merkezi konumunda olup, Kaka ve Azzi-Hayaal dmana kar da s olarak kullanlmaktayd124. I. uppiluliumann, Msr firavunu Tutankamonun lmnden hemen nce gerekleen, Suriye seferine kmadan nce kuzey ve kuzeydoudaki istikrar salamak iin Tumana ve tahara125 kentlerinde gl kaleler ina ettirdii anlalmaktadr126. Pala ve Tumanann idaresini de ba Meedi olan Zidann olu Hutupiyanzaya vermitir127.

124

Gastrang- Gurney, 1959, 33 ; Yiit, 1998, 278. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Itaharann getii yerler iin bak. del Monte-

125

Tischler, 1978, 150 vd. ; del Monte, 1992, 55.126

Schuler, 1965, 38-39 Pala ve Tum(m)anann yeri iin bak. Ertem, 1980, 7 ; Bu blgede istikrar salayarak Suriye

127

seferine kan kraln yokluu, Hititlerin bu blgedeki hakimiyetlerinin zayflamasna neden olmu,

33

I. uppiluliumann ald savunma tedbirleri arasnda, Azzi-Hayaa lkesi128 kral ile yapt antlama da yer almaktadr. Azzi-Hayaa kral Huqqana ile I. uppiluliuma arasnda yaplan antlama metninde kral uppiluliuma yle demektedir: A NSHASI : KBo 5.3 + 5. 12 + 19.43 + 19.43a + KUB 26. 38 + 40. 35 (=CTH 42) 129 Vs. I 1 2 3 4 5 Hatti lkesi kral Majeste uppiluliuma yle (der): Bak seni Huqqanay arkadaki kahraman ycelttim ve seni iyi yaptm. Ve seni Hattuada ve Hayaallar arasnda iyilikle(dosta) tanttm. Ve sana kz kardeimi zevce olarak verdim. Buradan da anlald gibi uppiluliuma, Hayaa kral Huqqanaya kz kardeini e olarak vermi bylece iki lke arasndaki dostluun pekimesine katkda bulunmay amalamtr. Hayaa ile Kaka arasnda ok yakn ilikiler olduu tahmin edilmektedir. I. uppiluliuma, yapt bu antlama ile KakannTumana ehri tekrar Kakal halk tarafndan igal edilmi, Paladaki vali Hutupiyanza idaresindeki Hitit kuvvetleri de bu blgeyi zorlukla ellerinde tutabilmilerdir. Goetze, 1975, 118128

Azzi-Hayaa lkesinin Sivasn dousunda yer ald son yllarda blgede yaplan kazlardan

anlalmaktadr. Bu kazlardan elde edilen veriler, burasnn Hitit kltr ve siyasi hkimiyeti iinde yer aldn gstermektedir. Bunlar arasnda Sivas kalesi kazs, Kuakl ve Kayapnar kaz buluntular saylabilir. nal, 2003, 54-55 ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hayaann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 63 vd. ; del Monte, 1992, 22. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Azzinin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 59 vd. ; del Monte, 1992, 19.129

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Friedrich, 1930, 106-107; Karauuz, 2002, 151; Hitit ve

Hayaa lkelerinin sosyolojik yaplar ile ilgili yorum iin bak. nal, 2002, 158.

34

ald destei sekteye uratmay da planlam olmaldr. Nitekim kral, Hayaa ile iyi ilikiler iersinde olmasna ramen hkmdarlnn son yllarnda Kaka ile beraber bu lke zerine de yrmek zorunda kalmtr130. I. uppiluliuma dneminde Hitit Devletine kar ayaklanan Arzawa kral Tarhunnaradunun Msr firavunu Amenofise yazm olduu ve kzn firavun ile evlendirme planlar yapt mektuba cevaben, firavun tarafndan Hitite yazlan mektupta, Tarhunnaradunun kznn, mektubu getiren eliyle birlikte

gnderilmesini ve kzla birlikte gnderilecek eyizler arasnda da Kakal insanlarn da olmas istenmektedir131. Fakat burada Kakalarn hangi amala istendii tam olarak bilinmemekle birlikte, Msrn o sralarda Nenaaya kadar szm olan Kakalar ile siyasi bir iliki kurma abasnda olduunun bir gstergesi de olabilir. nk mektubun devamnda Hatti lkesinin igai- olduu belirtilmi bunun anlamnn ise paralanmak, blnmek132 anlamlarna geldii

dnlrse133 Msrn Kaka ile irtibata geerek bir ortaklk aray iinde olabilecei de gzard edilmemelidir. Nitekim daha nce de bahsettiimiz gibi, I. uppiluliuma tahta gemeden nce babasnn zamannda, Hattinin paralanmasnda Kakal dmann yannda Arzawallarn da byk rol oynamas ve Arzawal dmannda Hitit lkesinin ilerine kadar szarak, Tuwanuwa ve Udaya kadar ulatklarndan yola kacak

130

Schuler, 1965, 38-39 Arzawal Tarhundaradunun III. Amenofisle mektuplamas (EA 31) ve aralarnda evlilik

131

konularnn grlmesi, dnemin birbiri ile eit krallar arasnda grldnden, Arzawa memleketlerinin I. uppiluliuma dneminin bir blmnde bamsz olabileceklerini

gstermektedir. Goetze, 1975, 118-119.132

Friedrich, 1952, 81. nal, 2003, 18.

133

35

olursak, Msrn Hititi paralamak iin Hitit lkesinin evresinde bulunan ve Hitit ile dostane ilikiler iersinde olmayan Arzawa ve Kakallar Hitit Devletinin siyasi stnlne son vermek iin kullanmak istemi olabilecei son derece muhtemel gzkmektedir. I. uppiluliuma, daha sonra Anadoluda ki merkezi otoriteyi tekrardan kurmak iin babas zamannda isyan eden Arzawal dmann zerine yrmtr. Bu blgeye dzenledii seferler sonucunda Arzawa kuvvetlerini ele geirmitir. Kraln asl dncesi yaylmac bir g olarak beliren Arzaway da durdurup siyasi stnl salamak ve daha sonra rahatlkla asl hedefi olan Suriyeye ynelmektir134. II. Muwatallinin Wilual Alakandu ile yapt antlamada, Wilua kral Kukkunninin, I. uppiluliumann Arzawa seferleri srasnda krala bal kaldndan bahsedilmektedir135. II. Murilinin, Mira-Kuvaliya136 kral KupantaKurunta ile yapt antlamada da Kupanta-Kuruntadan nce tahtta

Mahuiluwann olduunu, fakat kardelerinin onu lkeden kovduklarn, onun da Hititlere sndn ve I. uppiluliumann ona kz Muvattiyi e olarak verdiini renmekteyiz137. Ayn zamanda kral, yapt bir antlama ile onu Hitit Devletine hukuki olarak balamtr138.

134

Knal, 1953, 26-27 ; nal, 2003, 21. KUB XIX 6 (= CTH 76) ; Friedrich, 1930, 50 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Mirann getii yerler iin bak. del Monte-

135

136

Tischler, 1978, 269 vd.; del Monte, 1992, 105. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kuwaliyann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 232. ; del Monte, 1992, 89.137

KBo IV 7 y. 1-10 (=CTH 68) ; Friedrich, 1926, 95 vd. Bu ant. le ilgili ayrntl bilgi iin bak.

Houwink ten Cate, 1979, 267 vd.138

Karauuz, 2005, 30.

36

II. Murilinin, eha Nehri lkesi139 kral Manapa-Tarhunta ile yapt bir antlamada da I. uppiluliumann bu krallk ile iyi ilikileri olduuna

deinilmitir. Ve Manapa-Tarhuntann babas Muwa-UR.MAH ile Hitit Devleti arasnda anlama tarznda ilikilerin kurulmu olabilecei de muhtemel gzkmektedir140. Yine Hitit kaynaklarnda I. uppiluliuma dneminde, Hanutti isimli bir komutann idaresi altndaki kuvvetlerin Bat Anadoluya sefere gnderildii ve Hapalla lkesine141 ait birliklerin malup edilerek, bu lkenin yama edildii anlalmaktadr142. Buradan Arzawa Memleketlerinin I.

uppiluliuma zamannda, Mira-Kuvaliya, Hapalla, Wilua ve eha Irma lkesi olarak paralandklar net olarak anlalmaktadr143. I. uppiluliumadan sonra tahta geen krallarn bu dnem hakknda verdikleri bilgilerden, kraln Arzawa memeleketleri ile yapt siyasi antlama ve akrabalk balaryla, Arzawa Memleketlerini Hitit lkesine bal vassal devletler yapmay baard anlalmaktadr. Nitekim Hitit devleti, Bat ve gneybat Anadoluda bulunan lkeler ile gerek evlilik, gerek antlama, gerekse savamak sureti ile hep bir iliki iersinde olmutur144. Fakat I. uppiluliumann Suriye blgesiyle iyiden iyiye megul olduu saltanatnn sonlarna doru, Arzawa

139

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde ehann getii yerler iin bak. del Monte, 1992,

144.140

KUB XIX 49 (=CTH 69) ; Friedrich, 1926, 1-41 Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hapallann getii yerler iin bak. ; del Monte-

141

Tischler, 1978, 79. ; del Monte, 1992, 27.142

Klengel, 1999, 138 vd. nal, 2003, 26 Sel, 2001, 671.

143

144

37

lkeleri yeniden bakaldrm ve Arzawal Uhha-ziti kuzeybatda bulunan Ahhiyawa lkesi ile ilikiler iersine girmitir145. Arzawa Memleketleri ve Kakal dman, I. uppiluliuma dneminde Hitit Devletini fazlasyla megul etmi ve Hitit Devletinin yaylma politikasn

deitirmesine, zamann glenen devletlerine kar rekabet gcnn azalmasna neden olmutur. Fakat I. uppiluliuma, kvrak zekas ve askeri yetenei ile Hitit Devletinin Anadolu iindeki siyasi birliini glkle de olsa salamtr. I. uppiluliuma, babas zamannda Armatana lkesi tarafndan igal edilmi olan Kizzuwatnaya kar da bir sefer dzenlemi ve buray kendine balayarak Kilikya kaplarn elinde tutan bu devletle iyi ilikiler iersine girmeyi baarmtr. lerki yllarda da Kizzuwatna kral ile bir antlama yapan I. uppiluliuma, ei kralie Henti, prens Arnuwanda ve muhafz ktas subay Zida ile birlikte oullar Telepinuyu yerel Kizzuwatna tanrlar ls Teup, Hepat ve arruma iin rahipkral olarak atamtr146. Kararname niteliinde ki metinin tercmesi u ekilde verilmitir:

KUB XIX 25 (=CTH 44)147 Vs. I 3 4 5 Biz Kizzuwatna ehrinde, onun olu Telepinuyu [Teup, Hepat] ve arrumaya [kle olarak verdik]. Ve seni rahip yaptk.

_____________________________________________________________145

Ahhiyawa bu zamandan itibaren Hititlerin balca bat dmanlarndan biri olarak karmza

kacaktr. Goetze, 1975, 119.146

Goetze, 1940, 12 vd. ; Bryce, 1998, 168 vd.; nal, 2002, 141 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1940, 12-17.

147

38

6 7 8 9

Ve ben [ Byk Kral] uppiluliuma, [Byk Kralie Henti], prens Arnu(w)anda ve [saray muhafzlarnn ba] Zida, rahip Telepinu iin [olu (ve) torunu iin de geerli] yle bir antlama [yaptk]:

__________________________________________________________________ 10-11 Ayn ekilde ben, Majeste ve de kralie, Telepinuyu nasl [tanrlarn rahibi] ve de klesi tandysak. O, [prens Arnu(w]anday da ayn ekilde 12 13 14 bey olarak tansn ve ayn ekilde biz onu koruyacaz ve ona iyi bir ekilde davranacaz. Hatti lkesinde baka bir insan istemesin.

__________________________________________________________________

Metnin devamnda her kim kral, karlie ve prens hakknda kt bir sz sylerse onu korumamas ve onlarn dmannn Telepinunun da dman , dostlarnn ise Telepinunun da dostu olmas gerektii vurgulanmtr148. Vassal bir antlama nitelii tayan bu kararname ile I. uppiluliuma, Mitanni ile Hitit arasnda tampon devlet konumunda olan Kizzuwatna ile dostluk balarn pekitirmeyi amalam olmaldr. Ayn zamanda dini bir merkez konumunda olan Kizzuwatnaya olunu rahip kral olarak atayan I. uppiluliuma, dinsel bir ballk yaratarak akllca bir d politika sergilemitir. Kizzuwatna kral unaura ile kimlii henz belli olmayan bir Hitit kral arasnda yaplan antlama metninde geen satrlar, I. uppiluliuma dnemi ile benzerlikler gstermektedir. Metnin bizi ilgilendiren satrlar yledir:

148

KUB XIX 25 (=CTH 44) ; Goetze, 1940, 12 vd.

39

KBo I 5 (= CTH 41)149 Vs. I 5 6 7 nceden byk babamn zamannda Kizzuwatna lkesi Hatti lkesinin paras olmutu. Fakat sonradan Kizzuwatna lkesi Hatti lkesinden ayrld ve Hurri lkesinin tarafna geti.

__________________________________________________________________ 8 9 10 [imdi] majestemin kleleri Iuwa lkesi halk Majesteme kar dmanla [balad.] ben onun efendisi onlara [savaa] gittim (ve) Iuwa lkesini yendim. Fakat

[Iuwa halk] Majestemin nnden 11 12 13 kat. (ve) Hurri lkesine indi. Ben Majeste Hurrilere (haber) gnderdim: Klelerimi iade et! fakat Hurriler, Majesteme yle haber gnderdi: Hayr! (geri vermeyeceiz)

__________________________________________________________________ Antlama metninin satrlar incelendiinde bu antlamann I. uppiluliuma ile yaplm olmas muhtemel gzkmektedir150. Yine antlama metninin ilerleyen satrlarnda ye devam etmektedir: KBo I 5 (= CTH 41) Vs. I 20 Hurrili, ben Majesteye klelerimi iade etmedi, fakat yaya

149

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 88 vd. Bu antlamann hangi Hitit Kral ile olduuna dair yaplan aratrmalar iin bak. Gurney, 1970,

150

676 vd. ; Beal, 1986, 433 vd.

40

21

ve arabal savalarn sevk etti. Onlar mejestemin yokluunda Iuwa

lkesini yamalad (ve) 22 23 24 bulduklar btn NAMRA sr (ve) koyunlar yakalad. Hurri lkesine gtrd. Ben Majeste (ise) dier bir dmanla savamak iin baka bir yerde kaldm.

Grld gibi bu satrlarda bahsi geen Hitit kralnn I. uppiluliuma olduu dnlrse, Hitit kral, Kizzuwatna ile daha nceden var olan dostane ilikileri yeniden kurarak, Mitanniye kar tampon bir devlet oluturmay ve Anadolunun gney snrlarn gvence altna almay planlam olmaldr. Ayn zamanda atlama metninde Iuwa ile ilgili olarak da Iuwa halknn dmanca tavrlarndan bahsedilmi, buna karlk olarak Iuwaya giderek Iuwa halkn yendiini fakat onlarn kaarak Hurrilere sndn ve Hurrilerle birlik olduklarn kaydetmitir. Yine kral baka bir dman ile urarken Hurrili dmann Iuwaya gelerek burasn yamalamas da antlama metninde bahsedilmitir. Anlatlan tm bu faaliyetler kraln Suriye seferinin balangcnda akseden olaylar bize hatrlatmaktadr. Maalesef bahsi geen bu belgenin henz I. dnemine ait olup olmad aa kavuturulamamtr. Ayn zamanda I. uppiluliumann Mitanni kral Mattiwaza ile yapt antlamann ahit olarak isimleri saylan tanr listesinde, Hitit panteonu iinde Kizzuwatna ve Hattinin erkek ve dii tanrlarnn isimlerinin saylmas, Kizzuwatnann, I. uppiluliuma dneminde Hitit kraliyetinin bir paras olarak grldnn bir kantdr151. uppiluliuma

151

Harry- Hoffner, 1997, 183.

41

I. uppiluliumann yapt tm bu faaliyetlerden anlald zere, tahta gemeden nce ve tahta getikten sonra hkmdarlnn ilk yllarnda Anadolu odakl bir politika oluturduu dikkati ekmektedir. Hatta kendinden ok sonra Hitit kral olan III. Hattuili dnemine ait bir tablette, I. uppiluliumann Anadoluda babas zamannda bozulan istikrar yeniden salamak iin 20 yln verdiinden bahsedilmektedir152. III. Hattuili, ilgili metinde bu durumu u ekilde dile getirmitir:

KUB XIX 9 (CTH 83)153 Vs. I 7 8 ve (yle) oldu. Byk babam uppiluliuma (lkeleri) tekrar tahkim etti. Onlar dzene koyuncaya

9 -10 ve tekrar (tamamen) alncaya kadar, o bununla yirmi yl vakit geirdi. Burada zikredilen 20 yl belki abartlarak verilmi olabilir ya da I. uppiluliumann tm saltanat yllarn ve bununla beraber Anadolu ve Suriyeye yapm olduu tm seferleri ieriyor olabilir. Nitekim Astourun dedii gibi, I. uppiluliumann ilk Suriye harekat saltanatnn ilk ylnda olmutur. Anadolu ve Suriyedeki savalarn da ayn zamanda meydana gelmi olmas gzkmektedir154. Yine bununla ilgili olarak, EA 59 nolu Amarna mektubunda, Tunip halknn, 20 yl boyunca firavuna mektup yazdklarndan ama cevap alamadklarndan bahseder. Bu mektuptan yola karak, Hattuili dneminde kaleme alnm ve I. muhtemel

152

KUB XIX 9 st. 6-25 (= CTH 83) ; Riemschneider, 1962, 110-121 ; Klengel, 1999, 138 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Riemschneider, 1962, 119. Astour, 1989, 6 vd.

153

154

42

uppiluliuma ile ilgili bilgiler veren metinde geen 20 yl ifadesinin ok uzun yllar aba sarfettii anlamnda kullanlm olduu, daha gereki

gzkmektedir155. Riemschneidere gre yukarda kk bir ksmn vermi olduumuz III. Hattuili dneminde kaleme alnm metin gurubunda (CTH 83= 1. A. KUB XIX 9, B. KUB XIX 8 ; 2. KBo XII 44 ; 3. KUB XXXI 20 + KBo XVI 36) ba meedi olan Tudhaliyann olunun Hitit Devletinin dmanlarna kar kazand zaferler anlatlmaktadr156. Laroche gre ise, bu metinler, I. uppiluliumann savalar ile ilgilidir157. Bu metin gurubundaki KBo XVI 36 + KUB XXXI 20 nolu metinler Sedat Alp tarafndan u ekilde tercme edilmitir:

KBo XVI 36 + KUB XXXI 20 + Bo 5768 (=CTH 83)158 II 4 5 6 O, [or]adan nereye gitti ise , Ona (kar) bir yandan akaddunuva da159 (halk)

dman idi. Dier yandan ona (kar) 7 8 ipiunuva160 da (halk) dman idi. [Di]er yandan arpunuva161 da halk ona (kar)

155

Gterbock, 1956, 119 vd. Riemschneider, 1962, 119. Laroche, CTH 83, 1971, 16. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Alp, 1977, 644-645. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde akaddunuwa /ak(u)tunuwann getii yerler iin

156

157

158

159

bak. del Monte- Tischler, 1978, 331 ; del Monte, 1992, 133.160

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde ipiunuwann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, s. 361.; G.F. del Monte, 1992, s.146.161

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde arpunuwann getii yerler iin bak. G. F. del

Monte- Tischler, 1978, 354.; del Monte, 1992, 143.

43

9 10 11 12 13 14 15

[dm]an idi. Onu(n orada olduunu) [b]tn dman[lar?] kardan iitince, Kakallarn hepsi (de) oraya vardlar. ve ona (kar) Zuliya162 rmann n[nde] kpry tuttular. ve kpry yktlar.

III.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Zuliyann (sular) yksek idi. amuha kentinin Tanras tar ona yardm etti. ve (sular) ykselmi (olan) Zuliya rmandan darya srd. Onu sudan kemeri[nde]n tutarak yukarya (ekti). Irmakta ona y[ay]la, [o]kla (ve) tala saldrdlar. Hakimem amuha kentinin tanras tar onun stnde bir kalkan tuttu. Irmaktan (te) yana varnca dmana kar bir harp arabas ile te yana srd. Dman da ona kar [sr]d. Onun harp ara[basn sren] komutanlar da

162

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Zuliyann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 559 ; del Monte, 1992, 212.

44

15

ayn biimde rmaktan [te yana? srdler.]

III. Hattuili dneminde kaleme alnm CTH 83 nolu metin gurubunun bir paras olan bu metinde I. uppiluliumann Hitit Devletinin kuzeyinde bulunan Kakal dman ile olan mcadelesi anlatlmaktadr. Yine metinden, anlald zere, blgede dank halde bulunan halkn I. uppiluliumaya kar birleerek savatklar ortadadr. Zaten daha nce de belirttiimiz gibi blge de bulunan Kaka halk ayr ve birbirinden bamsz guruplar halinde yaamaktayd ve bunlar Hititlere kar birleerek birlikte mcadele ediyorlard163. Yine daha ncede bahsettiimiz gibi, metinde Yukar lkenin merkezi konumunda olan amuha kentinden164 ve bu kentin tanras Itardan ayrca bu tanrann, I. uppiluliuma olduunu dndmz, Hitit kralna dmanla savamas esnasnda yardm ettiinden sz edilmektedir. Metinde geen da ve rmak isimlerinin ise Kakal halkn yaad yerler olmas muhtemeldir165. III. Hattuili dneminde yazlm bu metinler, I. uppiluliumann, Hitit Devletini imparatorluk seviyesine ykseltmek iin aslnda ne kadar uratnn bir gstergesidir. Ayn zamanda kraln byk Suriye seferine kmadan nce kuzeyde bulunan Kakal dman ile olan mcadelesi ve blgede otoriteyi kurma abalar, anlalan I. uppiluliumadan sonra tahta kan Hitit krallarn da olduka etkilemi ve gemiten ders almalarn salayarak, Kaka halknn hafife alnmayacak bir dman olduu anlalmtr.

163

Schuler, 1965, 13 vd Gastrang- Gurney, 1959, 33 ; Yiit, 1998, 278. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde

164

amuhann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 339 vd. ; del Monte, 1992, 137.165

Metinde geen yer isimleri ile ilgili olarak bak. Alp, 1977, 637 vd. ; Dalar hakknda bak.

Gonnet, 1968, 37,39,114.

45

I. uppiluliumann saltanat sresi boyunca karmza kralie ismi kmaktadr. Bunlar srasyla Daduhepa, Henti ve Tawanannadr166. Bunlardan Daduhepa (Duduhepa) III. Tudhaliyann ei ve I. uppiluliumann annesi olarak kocas ldkten sonra da, olu zamannda Hitit geleneklerine bal kalnarak Tavannana sfatyla kraliyet ailesinin bir ferdi olmaya devam etmitir. Daduhepann lm ile kralie nvanna kavuan kraln ei Henti, I. uppiluliumann olu Telepinunun rahip olarak Kizzuwatnaya atand srada ve Arnuwandann henz bir prens olduu belirtilen bir belgede ad gemektedir. I. uppiluliumann oullar olan, Arnuwanda, Telepinu, Piyaili, Zannanza ve Murilinin annelerinin kralie Henti olduu bilinmektedir167. Kraln hkmdarlk yllar boyunca oullarnn, Murili dnda erikin birer birey olduklar ve krala sadk kalarak verilen her grevi sonuna kadar yerine getirdikleri aka grlmektedir. Sebebi bilinmeyen bir nedenle ksa sre kralielik tahtnda bulunan Hentiden sonra, son kralie olduu bilinen ve Tavananna olarak anlan kraln Babilden kendisine e olarak ald Malnigal, kralielik nvanyla karmza kmaktadr. I. Arnuwanda ve II. Murili dnemlerinde de yayor olmasndan ve baz saray entrikalarnda adnn gemesinden tandmz Tavanannann168 son166

kralienin birden isimleri, Nuntarriyaha festivali ile ilgili metinde Valanni, Nikalmati ve

Amunikalden sonra arka arkaya gemektedir. KUB XXV 14 (=CTH 626. IV) Trankripsiyon ve Tercme iin, ayrca Nuntarriyaha festivali iin bak. Nakamura, 2002, 192 vd.167

Bryce, 1998, 168 vd. ; Klengel, 1999, 138 vd. II. Murili, Tawanna ile ilgili olarak, babas I. uppiluliumann tapnaklara tahsis ettii adak

168

eya ve hediyeleri geri alp baka yerlere verdiini, kraln arkasndan hara alarak yolsuzluk yaptn ve buna ramen kendisine iyi davrandn sylemektedir. Fakat Tawanannann II. Murilinin karsn lanetlemesi ve beddualar sonucunda lmesine sebep olmasndan sonra, II. Murili, sarayda bir mahkeme dzenlemi, ondan Tawanannalk yetkilerini alarak, bir ev tahsis etmi ve geimini salayabilmesi iin de gerekli maddi olanaklar salamtr. Sel, 1990, 246.

46

kralie olduunu, Ugarit kral II. Niqmadunun I. uppiluliuma ile ittifak kabul ettiine dair kaytlar ieren Ugarit kraliyet arivlerinden de bilmekteyiz169. I. uppiluliumann, Suriye ve Mezopotamya zerine bir sefere kmadan nce, Tegarama lkesini igal eden Iuway da Hitit lkesine tekrar balamas gerekiyordu170. nk Iuwann kaybedilmesiyle Hitit Devletinin dou snrlar Hurri saldrsyla kar karya kalmt. Ve dou snrndaki btn blge, merkezi otoriteden yoksun, kk siyasi birliklere blnmt. Bu durumda bu blgeyi idare etmek ok zorlamt. Hitit ordusu yaklatnda bu blgeleri istila eden ya da blgede isyan karan topluluklar geri ekiliyorlar, Hitit ordusu uzaklatnda ise tekrar bulunduklar yerlere dnyorlard171. Iuwann yer ald dnlen orta Frat, prehistorik dnemler bakmndan da zengin bir blgedir. zellikle Keban kurtarma kazlar esnasnda ortaya karlan verilere gre, blge ok erken dnemlerden itibaren Mezopotamya ile yakn ilikiler iindedir172. Bu blgede alnacak tedbirler I. uppiluliumann Mezopotamya ve Suriye politikasnn temelini oluturacaktr. Ayn zamanda Iuwa

169

Kitchen, 1962, 1 vd. ; Bryce, 1998, 168 vd.; Klengel, 1999, 138 vd. Iuwa lkesi, bugnk Elaz ili snrlar iinde kalan blgeyi kapsamaktadr. Ve kuzeyde Murat

170

rma, gneybatda ise Frat Nehri snr oluturmaktadr. Klengel, 1968, 63 ; Elaz ilinin me Buca yaknlarndaki Korucutepede M. Von Loon ve Guterbock tarafndan yaplan kazlarda ele geen mhr basklarnda Kilu-xhepa, Ari- arruma ve Ehli- arruma gibi nemli kii adlarnn yer almas burannuru

uwa olabileceini desteklemektedir. Ertem, 1990, 578, 581; uwann 40- 41 ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve

lokalizasyonu ile ilgili bak. Gastrang- Gurney,

literatrde Iuwann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 154 vd. ; del Monte, 1992, 57.171

Altman, 2004, 81 vd. Kale, 1999, 71.

172

47

lkesine yaplan saldr, Frat nehrinin alarak, Mitanni topraklarna girilmesi anlamna da geliyordu173. I. uppiluliuma, Suriye seferine Tegarama lkesini174 igal eden Iuwaya saldrarak balatt. Bir sonraki blmde deineceimiz Mitanni kral Mattiwaza (attiwaza) ile yaplan antlama metninde kral, bu saldrya bahane olarak III. Tudhaliya zamannda Iuwann Hitit lkesine olan dmanca yaklamlarn175 ve Mitanni kral Turattann byklk taslamasn gstermitir. Antlama metninde Iuwa ile ilgili ksm u ekilde dile getirilmitir: KBo I 1 (= CTH 51) 176 Vs I 18 Kral Turattann byklk taslamas yznden Frat getim ve Iuwa

lkesine saldrdm. ve Iuwa lkesini ikinci kez 19 20 yendim ve onlar ynetimim altna aldm. Babam zamannda Iuwa lkesine geen Gurtalia177 askerlerini, Arawana178 askerlerini,

Zazia179 lkesini, Tegarama lkesini

173

Bryce, 1998, 168 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tegarama/ Takaramann getii yerler iin bak.

174

del Monte- Tischler, 1978, 383. vd. ; del Monte, 1992, 154.175

Yiit, 1996, 244. Weidner, 1923, 2-37 ; Friedrich, 1924-25, 119 vd. ; Alp, 2002, 93 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde G/Kurtaliann getii yerler iin bak. del Monte-

176

177

Tischler, 1978, 228.178

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Arawanann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 30 ; del Monte, 1992, 9179

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Zaziann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 497 ; del Monte, 1992, 194.

48

21

Timmina lkesi180, Karna dalk blgesini181, Turmitta182 askerlerini, Alha

lkesi183, Hurma lkesi184, Harana lkesi185, 22 Tegarama lkesinin yars, Tepurziya186 askerlerini, Hazga187 askerlerini,

Armatana188 askerlerini, bu askerleri ve bu lkeleri 23 yendim ve oralar Hatti lkesi iin tekrar fethettim. Zapt ettiim (bu)

lkeleri serbest braktm 24 ve kendi yerlerinde kaldlar. Serbest braktm btn insanlar kendi

halklarna dndler ve Hatti lkesi onlarn yerlerini ald.

180

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Timminann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 423.181

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Karnann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 183182

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde D/Turmittann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 442 vd. ; del Monte, 1992, 175.183

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Alhann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 7184

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hurmann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 124 ; del Monte, 1992, 43.185

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Haranann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 83 vd. ; del Monte, 1992, 29.186

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tepurziyann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 426.187

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hazgann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 107.188

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Armatann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 38.

49

Metinden anlald zere Hitit kral, babas zamannda isyan ederek Iuwa lkesinin tarafna geen yerleri tekrar ele geirmi ve Mitanni kral Turattann kendisine byklk taslamasndan dolay da Frat nehrini aarak Iuway Hitit hakimiyetine almtr. Iuwadan bahseden dier bir belge de I. uppiluliumann Nuhae kral Tette ile yapt antlama metnidir. Antlamada Iuwann tahribinden ve oraya yapt saldrdan bahsedilmektedir189. Hititler ile Mitanni ve Asur arasnda kalan bir blge de yer almas asndan190 Iuwann Hitit egemenliinde olmas her zaman byk nem arz etmitir. Suriye ve Mezopotamyaya gei gzergahnda olmas, burasnn I. uppiluliuma tarafndan ilk hedef olarak grlmesine yol am olmaldr ki kral byk ve zahmetli Suriye seferini buray ele geirerek balatmtr. III. Hattuili Dneminde Asur tarafndan igal edilene dek Iuwa Hitit topraklarnda kalmtr191. Klengel ise Iuwa lkesinin IV. Tuthaliya dnemine kadar Hitit saray ile sk ilikiler iinde bulunan bamsz bir kral tarafndan ynetildiini dile getirmektedir192.

189

KBo I 4+ KBo III 10 ve dupl. (=CTH 53) ; Weidner, 1923, 58-71 ; Knal, 1947, 3 Yiit, 1996, 247. Macqueen, 2001, 59. Klengel, 1976, 85 vd.

190

191

192

50

IV. BLM I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

1) Hititlerin Suriye ve Mezopotamya ile olan likilerinin Tarihsel Geliimi

Hitit Devletinin kuruluundan itibaren Mezopotamya ve Kuzey Suriyeye birok sefer dzenlenmi ve bu blgede Hitit siyasi birlii oluturulmaya allmtr. Kuzey Suriye ile olan ilk mnasebetler I. Hattuili dnemine kadar uzanmaktadr. Bu kral zamannda henz yeni kurulmu olan devlet, kurulu aamasn tamamlayp Anadolu iinde siyasi ve askeri stnln salaynca Gneydou ve Kuzey Suriyede merkezi Halap (Halpa) ehri olan Yamhad Krallna ynelmitir193. I. Hattuilinin asl hedef olarak Yamhad Kralln grmesinin nedeni, Yamhadn blgede en nemli g olmasndan

kaynaklanmaktadr194. Nitekim Hitit kral, bu krall ortadan kaldrarak Kuzey Suriyede siyasi bir stnlk kurma arzusundayd. Hitit Devletinin bu blgede sz sahibi olabilmesi ve ekonomik ynden geliebilmesi iin dnemin nemli bir ticari merkezi olan Kuzey Suriyede siyasi ve askeri bir baar elde etmesi artt. Fakat henz kuruluunu yeni tamamlam Hitit Devletinin merkeze uzak ve daha nceden tecrbeli olmad