MESLEK HASTALIKLARI

ve

LE LGILI HASTALIKLAR

TANI REHBER

ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII

SALII VE GVENL GENEL MDRL

NDEKLER Blm Balk Sayfa

1.GR ..................................................................................................... 1

2.TANIM ve KAPSAM .............................................................................. 3

3. MESLEK YK ................................................................................... 7

4.SEKTRLER ....................................................................................... 12

4.1. Maden ve Taocaklar: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar ........ 12

4.2. Metal Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar ..................... 17

4.3. naat Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................... 28

4.4 Deri Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar ........................ 32

4.5. Tekstil Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar.................... 45

4.6. Gda rnleri ve ecek malat Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................................................................................... 55

4.7. Mobilya Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................. 62

4.8. Kimya Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................... 71

5. MESLEK HASTALIKLARI .................................................................. 77

5.1. Giri: .......................................................................................... 77

5.2. Kimyasal Risk etmenlerine Bal Hastalklar .............................. 77

5.2.1. Arsenik ve Arsenik Bileiklerine Bal Hastalklar ................... 77

5.2.2.Berilyum ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 83

5.2.3. Krom ve Bileiklerine Bal Hastalklar .................................. 90

5.2.4. Kadmium ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................ 90

5.2.5. Civa ve Bileiklerine Bal Hastalklar ................................... 102

5.2.6. Manganez ve Bileiklerine Bal Hastalklar ......................... 108

5.2.7. Kurun ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 113

5.2.8. Vanadyum ve Bileiklerine Bal Hastalklar ......................... 119

5.2.9. Antimon ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................. 123

5.2.10. Nikel ve Bileiklerine Bal Hastalklar ................................ 127

5.2.11. Kalay ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 131

5.2.12. Bakr ve Bileiklerine Bal Hastalklar ................................ 134

5.2.13. inko ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 139

5.2.14. Hekzakarbonlara Bal Hastalklar ...................................... 143

5.2.15. Mineral Asitlere (norganik asitler) Bal Hastalklar: ........... 147

5.2.16. Organik Solventlere Bal Hastalklar: ................................ 152

5.2.17. Flor ve Hidroflorik Asite Bal Hastalklar: ........................... 163

5.2.18. Karbon Monoksite Bal Hastalklar: ................................... 167

5.2.19. Hidrosiyanik Asit ve Siyanid Bileiklerine Bal Hastalklar:171

5.2.20. Ozona Bal Hastalklar: .................................................... 175

5.2.21. Azot Oksitlerine Bal Hastalklar: ..................................... 179

5.2.22. Fosgene Bal Hastalklar: ................................................ 183

5.3. Mesleki Deri Hastalklar .......................................................... 189

5.3.1. Genel Bilgiler ........................................................................ 189

5.3.2. Deri Kanseri ve Prekanserz Deri Hastalklar ...................... 190

5.3.3. yi Huylu (benign) Deri Hastalklar: ...................................... 196

5.3.3.1. Mesleki kontak dermatitler: ................................................ 196

5.3.3.1.1. Genel bilgiler: zellikleri, grlmesi, kullanm, maruziyet kaynaklar: ...................................................................... 196

5.3.3.1.2. rritan kontak dermatit (KD): ........................................... 199

5.3.3.1.3. Allerjik kontak dermatit (AKD): ........................................ 200

5.3.3.1.4. Foto- allerjik veya foto-toksik dermatitler: ........................ 201

5.3.3.2. Dier Mesleki Dermatitler: ................................................. 212

5.3.3.2.1. Mesleki Kontak rtiker: ................................................... 212

5.3.3.2.2. Lateks Allerjisi: ................................................................ 213

5.3.3.2.3. Mesleki Akne: ................................................................. 214

5.3.3.2.5. Mesleki Pigmentasyon Bozukluklar: ............................... 215

5.3.3.2.5.1. Hiperpigmentasyon ...................................................... 215

5.3.3.2.5.2. Kimyasal Hipo/Depigmentasyon-Mesleki Lkodermi (Vitiligo) ......................................................................... 216

5.3.3.2.6. Mesleki Deri lserleri: ..................................................... 216

5.3.3.2.7. Mesleki Deri Enfeksiyonlar: ............................................ 217

5.3.3.2.8. Fiziksel Etmenlere Bal Dermatozlar ............................. 217

5.3.3.2.9 Mesleki Deri Kanserleri: .................................................. 218

5.3.3.2.10. eitli Mesleki Dermatozlar: ......................................... 218

5.4. Mesleki Solunum Sistemi Hastalklar ...................................... 221

5.4.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 221

5.4.2. Mesleki solunum sisitemi hastalklarna genel yaklam:....... 221

5.4.3. Mesleki Hava Yolu Hastalklar ............................................. 229

5.4.3.1. Mesleki Astm: ................................................................... 229

5.4.3.2. Mesleki Kronik Obstrktif Akcier Hastalklar (KOAH) ..... 238

5.4.4. norganik Tozlara Bal Mesleki Akcier Hastalklar ............ 246

5.4.4.1. Silikoz ................................................................................ 246

5.4.4.2. Siliko-Tberkloz ............................................................... 254

5.4.4.3. Kmr isi Pnmokonyozu.............................................. 257

5.4.4.4. Asbestin neden olduu hastalklar ..................................... 263

5.4.4.5. Dier pnmokonyozlar/pulmoner reaksiyonlar ................... 270

5.4.4.5.1. Sideroz ........................................................................... 270

5.4.4.5.2. Alminyum ...................................................................... 274

5.4.4.5.3. Zeolitler........................................................................... 278

5.4.4.5.4. Talk ................................................................................ 278

5.4.4.5.5. Mika ................................................................................ 279

5.4.4.5.6. Kaolin ............................................................................. 280

5.4.4.5.7. Baryum ........................................................................... 281

5.4.4.5.8. Nadir elementler ............................................................. 281

5.4.4.5.9. Grafit .............................................................................. 281

5.4.4.5.10. Kaynak Akcieri ......................................................... 283

5.4.4.5.11. Sert Metaller ve Kobalta Bal Akcier Hastalklar ...... 290

5.4.4.6. nsan Yapm Sentetik Liflere Bal Akcier Hastalklar ..... 296

5.4.4.7. Organik Tozlara Bal Mesleki Akcier Hastalklar ............ 302

5.4.4.7.1. Bissinozis ....................................................................... 302

5.4.4.7.2. Ekstensek Allerjik Alveolit (Hipersensivite pnmonisi) ..... 309

5.4.4.7.3. Toksik nhalasyon Hasarlar ............................................ 316

5.5. Mesleki Bulac Hastalklar ..................................................... 328

5.5.1. Genel bilgiler: zellikleri, grlmesi, maruziyet kaynaklar: ... 328

5.5.2. Etki mekanizmas: ................................................................ 331

5.5.3. Klinik: .................................................................................... 332

5.5.4. AIDS: .................................................................................... 332

5.5.5. Burusellozis (malta hummas): .............................................. 332

5.5.6. Erizipeloid: ............................................................................ 333

5.5.7. Tularemia: ............................................................................ 333

5.5.8. Hepatit A: ............................................................................. 333

5.5.9. Hepatit B: ............................................................................. 333

5.5.10. Hepatit C: ........................................................................... 333

5.5.11. Tberkloz (Tbc): ............................................................... 334

5.5.12. Lejyonellozis: ...................................................................... 334

5.5.13. Tifo: .................................................................................... 335

5.5.14. Leptospirozis (Weil hastal, Hemorajik sarlk):................. 335

5.5.15. arbon: ............................................................................... 335

5.5.16. istozomazis: ..................................................................... 336

5.5.17. Tetanoz: ............................................................................. 336

5.5.18. Tedavi: ............................................................................... 337

5.5.19. Duyarllk: ........................................................................... 337

5.5.20. nleme: .............................................................................. 337

5.5.21. Lyme Hastal: .................................................................. 341

5.6. Fiziksel Risk etmenlerine Bal Hastalklar ............................. 345

5.6.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 345

5.6.2. Grltye bal iitme kayplar ............................................. 346

5.6.3. Titreime bal hastalklar ..................................................... 353

5.6.3.2. El kol titreimi .................................................................... 353

5.6.3.3. Tm Vcut titreimi ............................................................ 359

5.6.4. Hava basncndaki deiiklere bal hastalklar .................... 362

5.6.4.1. Hava basncnn artmasna bal hastalklar ...................... 362

5.6.4.1.1. Genel bilgiler: zellikleri, grlmesi, kullanm, maruziyet kaynaklar ....................................................................... 362

5.6.4.1.2. Etki mekanizmas: .......................................................... 362

5.6.4.1.3. Klinik: .............................................................................. 362

5.6.4.1.4. Barotravma: ................................................................... 362

5.6.4.1.5. Kompresyon barotravmas: ............................................ 362

5.6.4.1.6. Dekompresyon barotravmas: ........................................ 363

5.6.4.1.7. Dekompresyon hastal: ............................................... 363

5.6.4.1.8. Disbarik osteonekroz: .................................................... 364

5.6.4.2. Hava basncnn artmasna bal hastalklar ...................... 368

5.6.4.2.1. Genel bilgiler:.................................................................. 368

5.6.4.2.2. Klinik: .............................................................................. 368

5.6.4.2.3. Daltan sonar uu: ....................................................... 368

5.6.5. yonlatrc radyasyona bal hastalklar .............................. 369

5.6.6. yonlatrc olmayan radyasyona bal hastalklar ve elektromanyetik alanlara bal hastalklar .............................. 378

5.6.6.1. Genel bilgiler: .................................................................... 378

5.6.6.2. UV Radyasyon: ................................................................. 380

5.6.6.3. Grnr k: ..................................................................... 380

5.6.6.4. Kzltesi: .......................................................................... 381

5.6.6.5. Mikrodalga: ....................................................................... 381

5.6.6.6. Radyofrekans: ................................................................... 382

5.6.6.7. Lazer: ................................................................................ 382

5.6.6.8. Ar dk frekansl radyasyon: ....................................... 382

5.6.6.9. nleme: ............................................................................. 382

5.7. Psikososyal Risk etmenlerine Bal Hastalklar ...................... 384

5.7.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 384

5.7.2. stresi ................................................................................. 385

5.7.3. Posttravmatik stress bozukluu ............................................ 394

5.7.4. Tkenmilik sendromu .......................................................... 397

5.7.5. yerinde psikolojik iddet (mobbing) .................................... 399

5.8. Kas skelet Sistemi le lgili Hastalklar ..................................... 404

5.8.1. Birikimsel zedelenme hastalklar .......................................... 404

5.8.1.1. Genel bilgiler: .................................................................... 404

5.8.1.2. Etki mekanizmas: ............................................................. 406

5.8.1.3. Klinik: ................................................................................. 406

5.8.1.4. El ve dirsek ile ilgili hastalklar: .......................................... 407

5.8.1.5. Kol ve dirsek ile ilgili hastalklar: ........................................ 408

5.8.1.6. Omuz ve boyun ile ilgili hastalklar: .................................... 409

5.8.1.7. Ayak ve bacak ile ilgili hastallar: ....................................... 409

5.8.2. Bel arlar ............................................................................ 414

5.8.3. Bursitler: ............................................................................... 419

5.8.3.1. Genel bilgiler: .................................................................... 419

5.8.3.2. Etki mekanizmas: ............................................................. 419

5.8.3.3. Klinik: ................................................................................. 419

5.8.3.4. Prepateller bursit: .............................................................. 419

5.8.3.5. Subpateller ........................................................................ 419

5.8.3.6. Akut prepateller ve subpateller bursitler ............................. 419

5.8.3.7. Kronik Prepateller ve Subpateller bursitler ......................... 419

5.9. Dier meslek hastalklar: ........................................................ 423

5.9.1Maden alanlar nistagmusu ................................................ 423

6. Mesleki Kanserler: .......................................................................... 425

6.1. Genel bilgiler ........................................................................... 425

6.2. Tanm ...................................................................................... 425

6.3. Grlmesi, kullanm, mesleki maruziyetler .............................. 427

6.4. Mesleki Kan Hastalklar, Hematopoetik ve Lenfatik Sistem ..... 433

6.5. Etki mekanizmalar .................................................................. 433

6.6. Mesleki kanser tansn dnmek ........................................... 433

6.7. Meslek yks ......................................................................... 434

6.8. Korunma .................................................................................. 435

6.9. Gzlem .................................................................................... 436

7. le lgili Hastalklar ......................................................................... 437

7.1. Kalp damar hastalklar ve ile ilgili risk etmenleri .................... 437

7.2. Stres ve ile ilgili risk etmenleri ................................................ 445

7.3. Hipertansiyon ve ile ilgili risk etmenleri ................................... 452

7.4. Peptik lser ve ile ilgili risk etmenleri ...................................... 460

KAYNAKLAR .................................................................................. 465

ekil Dizini...................................................................................... 477

Tablo Dizini .................................................................................... 478

KISALTMALAR

ACGI

H

Amerikan Ulusal Hijyenistleri

Konferans

KVH Kardiyovaskler hastalk AAS Atomik absorbsiyon

spektrofotometrisi

KVS Kardiyovaskler sistem ACE Anjiotensin-konverting enzim LDH Laktat dehidrojenaz ACG Akcier grafisi LDL Dk dansiteli

lipoprotein ALA Aminolevlinik asit mcg mikrogram

ALA-

D

Aminolevlinik asit dehidrataz mcm Mikron metre

ALS Amiyotrofik lateral skleroz M Miyokard infarkts ALT Alanin transaminaz MM

MF

nsan yapm mineral

lifler ANA Anti nkleer antikor MR Manyetik rezonans AP Alkalen fosfataz MS Multipl skleroz ARB Asido-rezistan basil, tberkloz

basili

NIOS

H

Amerikan Ulusal

Sal ve Gvenlii AST Aspartat transaminaz Enstits ASY Alt solunum yollar PAH Polisiklik aromatik

hidrokarbonlar ATA Absolut (mutlak) atmosfer PAH Pulmoner Arteriyel

Hipertansiyon BAD Bron ar duyarll PAN Periarteritis nodosa BeLP

T

Berilyum lenfosit proliferasyon

testi

PET Pozitron emisyon

tomografisi BFT Bbrek fonksiyon testleri PMF Progresif masif fibrozis BO Broniolitis obliterans ppd Pure protein derivative,

tberklin deri testi BOS Beyin omurilik svs ppm Milyonda ksm BPT Bron provokasyon testi PSS Periferik sinir sistemi BFT Bbrek Fonksiyon Testleri PVC Polivinil klorr DEP Dizel egzoz partiklleri RA Romatoid artrit EDT

A

Etilen diamin tetra asetik asit RAD

S

Reaktif hava yollar

disfonksiyonu EEG Elektroensefalografi sendromu EKT El-kol titreimi RES Retikloendotelyal

sistem EMG Elektromyografi Sa

O2

O2 saturasyonu ENM

G

Elektronromyografi SFT Solunum fonksiyon testi FEV1 Zorlu ekspirasyon hacminin 1.

saniyesinde

SLE Sistemik lupus

eritematosus karlan hava miktar SML Sentetik mineral lifler FM Fizik muayene SSS Santral sinir sistemi FVC Zorlu vital kapasite Tbc Tberkloz GGT Gama glutamil transferaz TK Total kolesterol GS Gastrointestinal sistem TLC Total akcier kapasitesi Gy Gray (1 Gy= 1 J/kg = 100 rad) TVT Tm vcut titreimi HDL-

K

Yksek dansiteli lipoprotein-

kolesterol

UOB Uucu organik bileikler IARC Uluslar aras Kanser Aratrma

Arivi

SY st solunum yollar ILO Dnya alma rgt VC Vital kapasite ISO Uluslararas Standartlar

Kuruluu

WHO Dnya Salk rgt SG sal ve gvenlii YRB

T

Yksek rezolsyonlu

bilgisayarl tomografi KAH Koroner arter hastal ZPP inko protoporfirin KCF

T

Karacier fonksiyon testleri KP Kmr alan pnmokonyozu

KKY Konjestif kalp yetmezlii KOA

H

Kronik obstrktif akcier

hastal

kPa Kilopaskal KTS Karpal tunel sendromu

1

1. GR

inde yaadmz kltrde hastalk meydana getiren etmenler her geen gn

daha fazla artmakta ve iddetlenmektedir. Dnya Salk rgtne gre, salk

sadece hastalk ya da sakatln olmamas deil, fiziksel, ruhsal ve sosyal

olarak tam bir iyilik hali ierisinde olmak olarak tanmlanmaktadr.

salnn amac ise, tm mesleklerde alanlarn; bedensel, ruhsal, sosyal,

iyilik durumlarn en stn dzeye ulatrmak, bu dzeyde srdrmek, alma

koullar yznden salklarnn bozulmasn nlemek, altrlmalar,

istihdamlar srasnda sala aykr etmenllerden oluan tehlikelerden

korumak, fizyolojik ve psikolojik durumlarna en uygun mesleksel ortamlara

yerletirmek ve bu durumu srdrmek, zet olarak iin insana ve her insann

kendi iine uyumunu salamak tr. alma koullar ve alma ortam

alma yaamn oluturan en nemli bileenlerdir.alma sresi, cret,

deme biimleri ile zel risk gruplar (ocuk alanlar, kadn alanlar ve

zrl alanlar gibi) alma koullarn oluturur. retim srecinde alann

saln dorudan ya da dolayl biimde, annda ya da belirli bir sre sonra

etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal etmenlerin

kaynaklar olan unsurlar alma ortamn oluturur. alma yaamnda

bulunan ok sayda etmenl alanlarn i kazs, ile ilgili hastalk veya meslek

hastal ile karlamasna neden olur.

Uluslararas alma rgt verilerine gre, her gn 6.300 kii, meslek

hastalklar veya ile ilgili hastalklar sonucu hayatn kaybetmektedir.

yerlerinde ylda 317 milyon kaza ve 2,3 milyondan fazla lm meydana

gelmektedir. Bu i gvenlii ve salk uygulamalarnn ekonomik yk, her

yl kresel Gayri Safi Haslann % 4' olarak tahmin edilmektedir

Avrupa Birlii lkelerinde yaplan bir almada, alanlarn %14 ulusal

kurumlarnca onaylanan bir meslek hastal ve ya i kazasna sahip

olduunu bildirmitir.

Sosyal Gvenlik Kurumu istatistiklerine gre, 2015 ylnda 241 bin 547 i

kazas meydana gelmi, bunlarn 1252s lmle sonulanmtr. Meslek

hastalna yakalananlarn says ise 510dur. Ancak lkemizde meslek

hastal saysn bildirilenden ok daha fazla sayda olduu tahmin

edilmektedir.

Gelien teknolojiyle birlikte her geen gn yeni kimyasallar kullanma girmekte,

2

mesleki risk faktrlerinin says giderek artmaktadr. Bilinen 100.000in zerinde

kimyasal vardr. Bunlarn birka bini alerjen, 700den fazlas kanserojendir.

Mesleki biyolojik risk etmenlerinin says 200n zerindedir. Elliden fazla

fiziksel risk faktr, 20den fazla ergonomik sorun alanlarn saln tehdit

etmektedir.

Gelimi lkelerde i kazalar ve meslek hastalklarnn toplam maliyetinin bu

lkelerin ulusal gelirlerini %4 orannda deitirdii baz kaynaklarda

bildirilmitir. Bu durum gstermektedir ki, i kazalar ve meslek hastalklar

sonucu oluan maddi ve manevi kayplar, lkenin gelime srecini engellemesi

asndan nemlidir.

alanlarda grlen hastalklar grup olarak snflandrabiliriz;

1. Toplumda grlen genel hastalklar; alan nfusta da en sk

grlenleridir.

2. le ilgili hastalklar; saysal olarak ikinci srada yeralr.

3. En az grlmesi gereken ise meslek hastalklardr (ekil 1).

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Meslek Hastalklar

le lgili Hastalklar

Genel Hastalklar

ekil 1: alanlarda grlen hastalklar

3

2. TANIM ve KAPSAM

Bu blmde meslek hastalklar ve ile ilgili hastalklar irdelenecektir.

2.1. Meslek Hastalklar

lkemizde Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanununda (Kanun

Numaras 5510, Resmi Gazete:16.6.200626200) Meslek hastal;

altrld iin niteliine gre tekrarlanan bir sebeple veya iin yrtm

artlar yznden urad geici veya srekli hastalk, sakatlk ya da ruhi arza

halidir. Hastaln nedeni yani etyolojik faktr iyerindedir.

Sigortalnn alt iten dolay meslek hastalna yakalandnn Sosyal

Gvenlik Kurumu Salk Kurulu tarafndan tespit edilmesi zorunludur. Tm

meslek hastalklar nlenebilir hastalklardr.

Tanmlardan da anlalaca gibi, meslek hastalklar etmenli belli hastalklardr.

Meslekle spesifik veya gl iliki gsterirler ve ou zaman nedensel faktr

tektir. yerinde bulunan etmenllerle aralarnda zorunlu nedensel bir iliki

vardr (ekil 2).

ekil 2: Meslek hastalklarnda nedensel iliki

Meslek hastalklarnn kendilerine zg klinik laboratuvar vardr. Ayn meslekte

alanlarda grlme skl daha yksektir, yani mesleki kmelenme

gsterirler. Etmen veya metabolitlerinin biyolojik ortamlarda saptanmas

4

olasdr. Deneysel olarak oluturulabilirler. Etmene maruziyetin balangc ile

hastalk semptom ve bulgularnn ortaya kmas arasnda sessiz bir dnem

vardr.

Meslek hastalklar tanlama srecinde temel yaklam vardr:

1. Liste sistemi: Ulusal veya Uluslararas dzeyde hazrlanm,

iinde meslek hastalklarnn belirtildii, gruplandrld ve

snrlandrld listelerdir.

2. Kant sistemi: Meslek hastal oluturan etmen veya etmenlerin

kanta dayal olarak tespit edildii ve buna dayanarak meslek

hastal tansnn konulduu sistemlerdir.

3. Karma sistemi: Liste ve kant sisteminin birlikte kullanld

sistemlerdir.lkemizde karma sistemi arlkl bir uygulama

yrtlmektedir.

Meslek hastalklar listeleri: Ulusal veya Uluslaras dzeyde geerli olan

meslek hastalklar listeleri u ekildedir:

1. ILO; Meslek Hastalklar Listesi (2010).

2. DS; ICD-10-Meslek Hastal Tan Kodlar.

3. lkelerin gelitirdii listeler.

lkemizde Sosyal Sigorta Salk lemleri Tz (1972) ve alma

Gc ve Meslekte Kazanma Gc Kayb Tespit lemleri

Ynetmeliinde yer alan Meslek Hastalklar Listesi (2008) aadaki

verilmitir.

Trkiye de Meslek Hastalklar Snflandrmas

Meslek Hastalklar Listesinde hastalklar be blmde toplanmtr:

5

Tablo 1: Meslek hastal gruplar

Gruplar Alt Grup ve Hastalklar

A Grubu: Kimyasal Maddelerle olan

meslek hastalklar

25 alt grupta 67 hastalk

B Grubu: Mesleki Cilt hastalklar 2 alt grupta Deri Kanseri &

Kanser d deri hastalklar

C Grubu: Pnmokonyozlar ve dier

Mesleki Solunum Sistemi hastalklar

6 alt grupta 9 hastalk

D Grubu: Mesleki Bulac Hastalklar 4 alt grupta 30 hastalk

E Grubu: Fiziksel etmenlerle olan Meslek

Hastalklar

7 alt grupta 12 hastalk

Listede hastalklarn belirtileri, riskli i trleri, ykmllk sresi ve

maruziyet sresi belirtilmitir:

Maruziyet sresi, zararl etkinin balamasyla hastalk belirtilerinin ortaya

kmas iin gereken en az sredir.

Ykmllk sresi ise, zararl mesleksel etmene maruziyetin sona ermesi

ile hastal ortaya kmas arasnda geebilecek, kabul edilebilir en uzun

sredir (bulac hastalklar iin kuluka sresi).

Mevzuatmza gre, iyerindeki meslek hastalklarnn aratrlmas,

izlenmesi, pheli durumlarda ilgili salk kurulularna gnderilmesi iyeri

hekiminin balca grevlerindendir. SG Kanunu Madde 14, veren, i

kazas ve meslek hastalklarn aadaki hallerde belirtilen srede; i

kazalarn kazadan sonraki i gn iinde, salk hizmeti sunucular veya

iyeri hekimi tarafndan kendisine bildirilen meslek hastalklarn, rendii

tarihten itibaren i gn iinde Sosyal Gvenlik Kurumuna bildirir. der.

6

Meslek hastal tans sonrasnda, tazminat, i gremezlik

dentisi, iyerine yatrm ve cezai sorumluluk getirdii iin, bildirimi eksik

yaplmaktadr. Bu yzden bildirilen meslek hastalklar says neyazk ki

gerek deerinden ok azdr (ekil 3).

Meslek hastalklar konusunda iveren ve alanlarn bilgilendirilmesi ve

duyarlklarnn salanmas nemlidir. Meslek hastal tans, o tany alan

alann yakn alma arkadalar iin de erken tan olana verir.

Meslek hastalklar tanlama srecinde en nemli basamak nleme ve

izlemedir. Daha sonra ise srasyla bildirim, inceleme ve mdahale

basamaklar gelir.

2.2. le ilgili hastalklar

le ilgili hastalk; dorudan iyerinden kaynaklanmasa bile, iyerindeki

faktrlerden etkilenen ve seyri deien hastalklardr. le ilgili hastalklarn

etyolojilerinde birden fazla sayda faktrn bulunduu, hastalklarn

meydana gelmesinde mesleksel faktrlerin rol olduu da bilinmektedir.

yerinde bulunan ok sayda etmen ile ilgili hastaln olumasnda

arttrc etki yapar (ekil 4).

yerinde var olan birok nedensel faktr ve baka risk etmenlerinin birlikte

rol oynad hastalklardr. Yani etyoloji komplekstir. Hastalk etmeninin

iyerinde olmas zorunlu deildir. Dorudan iyerinden kaynaklanmasalar

bile, iyerindeki etmenlerden etkilenirler ve seyirleri deiir.

Yaplan i, hastala neden olur, arlatrr, hzlandrr ya da alevlendirir,

ekil 3: Meslek hastalklar bildirimi

zorunlu nedensellik

BBiillddiirriilleenn

Bildirilmeyen

7

alma kapasitesini azaltabilir. Ayn olguda ayn sonular farkl nedenlere

bal olabilir. le ilgili hastalklar meslek hastalklarna gre daha sktr ve

alanlar kadar genel toplumda da grlrler.Kalp damar hastalklar,

hipertansiyon, i stresi ve psikosomatik bozukluklar, kas-iskelet sistemi

hastalklar, peptik lser, kanserler gibi ok sayda hastalk ile ilgili

hastalklara rnek olarak gsterilebilir.

le ilgili hastalk

ekil 4: le ilgili hastalklarda arttrc etki

3. MESLEK YK

Bernardini Ramazzini (1633-1714) ilk kapsaml meslek hastalklar kitabn

De Morbis Artificum Diatriba yazan bir hekimdir. Ramazzini her hastasna

alma yaamyla ilgili ayrntl sorular sormasyla da nlenmitir. Ramazzini,

hastasn muayenene ederken ne i yapyorsun? sorusunun yerlemesini

salayan hekim olarak tarihe adn yazdrmtr.

Meslek hastal tansnn konmas iin nemli olan iki lt; iyeri ile bir

hastalk arasnda etmen-maruziyet ilikisinin olmas ve tan konan hastaln

sz konusu meslek alanlarnda toplum ortalamasna gre daha fazla

grlmesidir.

Etmen-maruziyet ilikisinin net bir ekilde ortaya konabilmesi iin; klinik ve

patolojik tanlarn konmas, mesleki anamnez ve i analizi, etmen ve hastalk

ilikisini ortaya koyan epidemiyolojik veriler yararl olmaktadr.

8

Uluslararas meslek hastalklar listesine bir hastaln eklenmesi iin

tanmlayc kriterler unlardr:

1. Maruz kalma ve etkilenim ilikisinin gl ve bilimsel olarak

ispatlanm olmas,

2. Hastaln belli ilerde veya alma alanlarnda ortaya

kmas,

3. Maruz kalan alan says ile riskin iddeti arasndaki ilikinin

kuvvetli olmas,

4. Hastaln birok lkenin ulusal meslek hastal listesinde yer

almas.

yi bir meslek anamnezi hem hastalklarn balamas ve ilerlemesini engeller,

hem de iyerindeki dier alanlarn korunmasn salar. yeri hekimi meslek

hastalklar tans koyabilmek iin u konuda yeteneini artrmaldr:

1. Meslek hastalklarndan gl bir phe dzeyi

2. Yeterli meslek yks alma becerisi

3. yeri hekimlii kaynaklarna kolay eriim

Anamnez alrken, hastalklarda mesleksel etyolojinin dnlmesini

glendiren u 4 sorunun yant bulunmaya allmaldr:

Tablo 2: Nedensel liki ltleri ve sorular

Nedensel iliki ltleri

Soru

Temporal Maruziyetin balangc ile semptomlarn ortaya k arasndaki sre nedir?

liki

Semptomlar iten uzaklamakla (tatil veya i deiiklii) dzeliyormu?

Doz-etki ilkisi

Yksek maruziyet dzeyi olan ortamlarda veya belli ilerde semptomlar arlayormu?

likiningc arkadalarnda da ayn maruziyetler ayn semptomlaranedenoluyormu?

9

Hastann tam ve doru tan alabilmesi ve tedavi olabilmesi, mesleki yks

alndnda mmkn olacaktr. Tam ve doru tan konulmasna ve tedavisi

dzenlenmesine ramen mesleksel iliki ortaya konulamadysa hasta

yapt ie devam edecektir. Mesleksel maruziyetin devam ettii srece

hastann tekrar hastalanmas kanlmazdr.

Mesleki ykde yaplan iin zelliine gre deimekle birlikte aadaki

sorular sorulabilir:

Tablo 3: Mesleki yk

Mesleki yk

Sra ncelikli olarak sorulmas gereken sorular Yantlar

1. Mesleiniz nedir?

2. Hangi ikolunda alyorsunuz?

3. Yaptnz i nedir?

4. yeri adresiniz neresidir?

yeri maruziyetleri ile ilgili sorular

5. Salk sorunlarnz nelerdir?

6. Gnde ve haftada ka saat alyorsunuz?

7. Salk sorununun yaptn ile ilikili

olduunu dnyor musun?

1.Evet 2. Hayr

8. ikayetleriniz hafta iinde ya da sonunda

arlayor mu?

1.Evet 2. Hayr

9. ikayetleriniz evde ya da ite arlayor

mu?

1.Evet 2. Hayr

10. unlarn herhangi birine maruz kalyor

musunuz: kimyasallar, tozlar, metaller,

radyasyon, grlt veya sk

tekrarlananhareketler?.......(yaplan iin

zelliine gre farkl etmenler sorulabilir)

1.Evet 2.Hayr

11. Yukardaki etmenlerin (10.Soru) herhangi

birine gemite maruz kaldnz m?,

1.Evet 2. Hayr

10

kaldysanz eer ne kadar srede ve hangi

dozda maruz kaldnz?

Sre: Doz:

12. yerinde kiisel koruyucu kullanyor musunuz? 1.Evet 2. Hayr

13. arkadalarnzn herhangi birinde benzer

yaknmalar var m?

1.Evet 2. Hayr

14. arkadalarnz ne i yapyorlar?

15. Ayn birimde mi alyorsunuz? 1.Evet 2. Hayr

16. Ayn madde ve aletlerle mi alyorsunuz? 1.Evet 2. Hayr

u anda alt ile ilgili sorular

17. uan altnz ite ne zaman almaya

baladnz?

18. Halen ayn ii mi yapyorsunuz? 1.Evet 2. Hayr

19. Yantnz hayr ise, ne zaman ayrldnz?

20. inizin ya da herhangi bir parasnn salk

sorunlarnzla ilikili olduunu

dnyormusunuz?

1.Evet 2. Hayr

21. Yantnz evet ise, aklaynz.

Koruyucularla ilgili sorular

22. yerinde kiisel koruyucu kullanyor

musunuz?

1.Evet 2. Hayr

23. Yantnz evet ise, hangilerini

kullanyorsunuz?

Eldiven/kafa

koruyucusu(baret,

apkavb.)/apron

(i nl)/i

elbisesi/koruyucu

gzlk/kulak

koruyucusu/solunu

11

m koruyucular (toz

maskesi, gaz

maskesi..vb.)., dier

24. Kiisel koruyucular ne zaman

kullanyorsunuz?

25. Bu ii yaparken kiisel koruyucu kullanmak

gerektiini dnyormusunuz?

1.Evet 2. Hayr

26. Yantnz evet ise, hangi i srasnda

kullanmak gerektiini dnyorsunuz?

nceki iiyle ilgili sorular

27. Hangi ikolunda alyordunuz?

28. Yaptnz i neydi?

29. yeri adresiniz neresiydi?

30. nceki iinizle ilgili salk sorunlarnz var

myd?

1.Evet 2. Hayr

31. Bu nedenle rapor kullandnz m? 1.Evet 2. Hayr

32. ten ayrldnz m ya da isiz kaldnz m? 1.Evet 2. Hayr

33. Yantnz evet ise salk sorunlarnz

tanmlaynz.

34. dnda salk sorunlarnz etkileyecek bir

etmenin olduunu dnyormusunuz?

1.Evet 2. Hayr

35. Yantnz evet ise bu etmenleri

tanmlaynz?

12

4. SEKTRLER

Bu blmde, maden ve taocaklar, metal, inaat, mobilya, deri, tekstil, gda

rnleri ve iecek imalat, kimya rnleri imalat sektrleri ve bu sektrlerin

risk etmenleri ve salk sorunlar incelenecektir.

4.1. Maden ve Taocaklar: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar

4.1.1. Giri:

Madencilik farkl mesleklerin bir arada bulunduu bir endstridir. Geleneksel

olarak; metal veya kmr madencilii; yzey veya yeralt madencilii gibi

snflandrmalar yaplabilir. Metal madencilii de karlan cevherin cinsine gre

gre snflandrlr. karlan cevherler, genellikle bir dereceye kadar ocak

alannda ilenir. Metal madenciliindeki i sal ve gvenlii risklerinin ou

bu metalurjik srelerle ilikilidir.

Madencilik sektrndeki temel hava kirleticiler; eitli partikller, doal olarak

bulunan gazlar, motor egzoz gazlar ve baz kimyasal buharlardr. Bu

maddeler vcuda ya temas ederek, ya da emilerek zararl olurlar. Emilim

ciltten veya inhalasyon yoluyla oluabilir. Kimyasallar akut ve/veya kronik

etkiler oluturabilirler. Etkileri kimyasal ve fiziksel zelliklerine baldr. Temel

fiziksel tehlikeler grlt, titreim, s, barometrik basn ve iyonize

radyasyondur. Madenin derinlii, cevher ve evresindeki kayalarn bileimi,

kullanlan madencilik yntemleri gibi faktrle bal olarak farkl

kombinasyonlarda tehlikeler ortaya kar. Dar ve kapal alanlarda birlikte

yaamak da verem, hepatit (B ve E) ve insan immn yetmezlik virs (HIV)

gibi baz enfeksiyz ajanlara maruziyet riskini artrr. Yaplan i, tehlike

kaynana uzaklk, kontrol nlemlerinin etkinlii gibi faktrler, maruziyet

zerinde etkilidir.

4.1.2. Solunabilir ajanlar (gazlar, buharlar, tozlar ve dumanlar)

Madencilikte eitli gaz, toz, duman, buhar ve aerosoller gibi solunabilir

ajanlarn salnm sz konusudur. Bu ajanlar irritanlar, kimyasal asfiksanlar,

fibrojenler, allerjenler, kanserojenler ve sistemik toksinleri olutururlar. En sk

grlen hava kirleticiler solunabilir kmr tozu ve kristal silikadr.

13

Zararl ajanlara maruziyet, akcierlerde akut hasara, pnmokonyozlara ve

solunum fonksiyon bozukluuna neden olabilir. Baz hava kirleticileri akcier

kanserine neden olabilir. Baz inhalasyon zararllar, akcierin yan sra,

sistemik etkilere de neden olabilir. Baz asfiksanlar yksek konsantrasyonlarda,

oksijenle yer deitirerek saniyeler iinde lme neden olabilirler.

Yeralt kmr madenciliinde kapal alan ve bu kstl alan iindeki

havalandrma akmlar, hava kirleticileri iin tayclk yapabilir. zcler ve

temizlik maddeleri, poliretan spreyler, yaptrclar, emlsiyon svlar ve

madencilikte kullanlan dier rnler eitli tehlikeler ierebilir. Egzoz

dumanlar, iyi havalandrlmayan alanlardan kaynaklanan karbondioksit veya

metan da solunum zarar olutururlar.

4.1.3. Partikller

Serbest kristal silica:

Yer kabuunda en ok bulunan bir bileiktir ve dolaysyla maden ve ta oca

alanlarnn en sk karlatklar tozdur. Silika ieren kayalarn delinmesi,

paralanmas patlatlmas veya ince silika partikllerinin pulverize edilmesi gibi

ilemler srasnda solunabilir silika partiklleri oluur. Kumta % 100, kayrak

% 40, granit % 30a kadar silika ierebilir.

Kmr tozu:

Yeralt ve yerst kmr madenleri ve kmr ileme tesislerinde karlalan

bir tehlikedir. Kark bir tozdur; kmrn yan sra silika, kil, kireta ve dier

mineral tozlar da ierebilir. Kmr tozunun bileimi kmr damar, evredeki

tabakalarn yaps ve madencilik yntemlerine bal olarak deiir. Kmr tozu,

kesme, patlatma, delme ve tama ilemleri srasnda oluturulur. Kmr tozu

kmr alan pnmokonyozu (KP)na neden olur ve kronik bronit, amfizem

gibi kronik solunum yollar hastalklarnn oluumuna katkda bulunur. Antrasit

gibi karbon ierii yksek olan sert kmrlerde, KP riski daha yksektir.

Kmr tozuyla baz romatoid reaksiyonlar arasnda da iliki vardr.

14

Asbest:

Asbest madenlerinde ve yapsnda asbest de bulunan cevherin

madenciliinde grlr. Asbestoz(pnmokonyoz), havayolu hastal,

akcier kanseri ve mezotelyoma riskini artrr.

Dizel motor egzozu:

Gaz, duman ve partikl maddelerin bir karmdr. En tehlikeli gazlar karbon

monoksit, azot oksit, azot dioksit ve slfr dioksittir. Aldehitler, yanmam

hidrokarbonlar gibi birok uucu organik bileikleri(UOB), polisiklik aromatik

hidrokarbonlar (PAH) ve nitro-PAH bileiklerini de (N-PAH) ierir. Azot

oksitleri, kkrt dioksit ve aldehitler akut solunum irritanlardr. PAH ve N-PAH

bileiklerinin ou kanserojendir. Dizel egzoz partiklleri (DEP) genellikle kk

apl (

15

bir gazdr. Kmr madenlerinde tespit edilmemitir. Temel zarar iyonize

radyasyondur.

Dier tehlikeli gazlar dizel motor egzoz gazlar ve patlatma yan rnleri olan

solunum irritanlardr. Karbon monoksit sadece motor egzoz rn deildirler,

maden yangnlar sonucunda da oluurlar. Ocak yangnlar srasnda CO

lmcl konsantrasyonlara ulaabilir. Bunun yan sra patlama tehlikesi de

oluturabilir.

Azot oksitleri (NOx) dizel motor egzozu ve patlatma bir yan rn olarak

oluur.

Altn madencileri ve deirmencilerinde ve cva madencilerinde cva buharna

temas riski vardr. Altn ve kurun madencilerinde arsenikle temas ve akcier

kanseri riski vardr. Nikel madencilerinde nikel temas ve bu nedenle akcier

kanseri vecilt allerjisi riski vardr.

4.1.5. Fiziksel risk etmenleri

Grlt

Madenler genellikle dar ve kapal alanlardr. iler her trl alet ve makineden,

kesme, delme, ykleme ve tama gibi ilemlerden kaynaklanan grltye

maruz kalrlar. Grlt maruziyeti; iitme kayb riskinin yan sra, iletiime engel

olarak, sinirlilik ve yorgunluu artrarak i kazas riskinde arta neden olabilir.

Titreim

Ykleme birimleri, kamyonlar, kazyclar ve kepeler gibi mobil cihazlarn

kullanm tm vcut titreim maruziyetine neden olur. Disk problemlerine neden

olabilir ya da artrabilir. Haval kompresrler gibi delici aralarn kullanm da El-

kol titreimi sendromlarna nedenolabilir.

yonizan radyasyon

Madencilik sektrnde nemli bir risk etmenidir. Radon, talarn patlatlmas

srasnda aa kabilir ya da yeralt aklaryla da madene szabilen bir gazdr.

Radon ve bozunma rnleri iyonlatrc radyasyon yayarlar. Uranyum

madencileri arasnda akcier kanserinden lm oranlar yksektir.

Scak stresi

Is hem yeralt, hem yerst madencileri iin bir tehlikedir. Yeralt

madenlerinde, snn balca kayna kayann kendisidir. Her 100 metre

16

derinlikte kaya ss 1oC artar. Is artnn dier kaynaklar; fiziksel aktivite,

alan says, dolaan hava, ortam hava scakl, nem, ekipmanlar, zellikle

dizel ekipmanlardr. Scak bitkinlii ve scak arpmas, derin yeralt

madenlerinde nemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Derin ocaklarda

barometrik basn da nemli bir sorundur. Isy, konvektif s alveriini artrr,

terin buharlamasn azaltr.Yerst madenciliinde gnein ultraviyole

nlarna maruziyet, muhtemelen skuamz hcreli karsinom ve bazal hcreli

karsinom oluumuna katkda bulunur. Pirometalurjik ilemlerde infra-red

maruziyeti, s stresi ve katarakta neden olabilir. Elektrolitik eritme ve rafine

ilemleri srasnda elektromanyetik alanlaroluur.

4.1.6. Ergonomik risk etmenleri

Tekrarlayan hareketlerin ve el emeinin youn olduu ilerde kas iskelet

sistemi hasarlanma riski yksektir. Madencilikte elle tama, byk ve ar

nesneleri kaldrma ileri, uzun sreli tekrarlayan alma hareketleri, biimsiz

duru yaygndr ve kas-iskelet hasarlarna neden olabilir. Uzun sre ayn

pozisyonda almak ar yorgunlua neden olur.

4.1.7. Biyolojik risk etmenleri

Nemli alma ortamlarndan kaynaklanan leptospirosis ve ankilostomiazis,

havalandrma sistemlerinden kaynaklanan legionella kontaminasyonu, dar

ve kapal alanlarda birlikte almaktan kaynaklanan tberkloz, hepatit,

HIV gibi enfeksiyon hastalklar, madencilerde sk karlalabilen

durumlardr.

17

4.2. Metal Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar

4.2.1. Giri:

Metal eritme ve artma endstrisinde saf metalleri elde etmek iin metal

cevherleri ve hurdalar ilenir.

Metal ileme endstrisi ise sanayi ve dier farkl sektrlerin ihtiya duyduu

makine ve makine paralar, alet ve aralarn retimini yapar.

Temel metal ileme teknikleri unlardr:

Cevher ve hurda eritme veartma

Dkmclk

Scak veya souk dvme, presleme

Kaynaklk ve metalkesme

Sinterleme

Tornaclk

Son rn elde edinceye kadar talama, parlatma, zmparalama, yzey ileme

ve kaplama ilemleri (elektro-kaplama, galvanizleme, sl ilem, eloksal, toz

boya ve benzeri) gibi eitli teknikler kullanlr.

4.2.2. Eritme ve artma

Birincil eritme ve artma; zenginletirilmi cevherlerden metal

elde etme ilemidir.

kincil eritme ve artma; hurdalardan ve ilem atklarndan

metalin yeniden kazanlmas ilemidir.

Eritme ve artma ilemleri pirometalurjik veya hidrometalurjik tekniklerle yaplr.

lemler eitli tehlikeler tarlar (Tablo 4).

18

Tablo 5: Metallerin eritilmesi srasnda karlalan risk etmenleri

Eritilen metal

Risk etmenleri

Bakr Bakr, kurun, arsenik, antimon, kadmiyum civa, inko, kkrt dioksit, slfrik asit, karbon monoksit, grlt, scak stresi, elektrik tehlikeleri

Kurun Kkrt dioksit, kurun, arsenik, antimon, kadmiyum ieren partikller, karbon monoksit, grlt ve scak stresi

inko Kkrt dioksit, inko ve kurun ieren partikller, karbon monoksit, grlt, scak stresi ve elektrik tehlikeleri

Alminyum Boksit, silika, kostik soda, alminyum oksit, kriyolit ve hidroflorik asit dumanlar, florit ve alminyum florit tozlar, karbon dioksit, kkrt dioksit, karbon monoksit, grlt, scak stresi ve elektrik tehlikeleri

Altn Arsenik, cva, siyanid tozlar, hidrojen siyanid ve arsin gaz

Kimyasal risk etmenleri: eitli zararl tozlar, gazlar, dumanlar ve dier

kimyasallara maruziyet; silika, toksik metaller (kurun, arsenik,

kadmiyum), kkrt dioksit, karbon monoksit, slfrik asit, nikel karbonil(nikel

artma),floridler (alminyum eritme),arsenik (bakr ve kurun eritme ve artma),

cva ve siyanid (altn artma)

Dier risk etmenleri: Frnlar ve erimi metalden kaynaklanan parlama ve

kzltesi radyasyon, grlt, elektrik tehlikeleri, srt ve st ekstremite hasarlar

4.2.3. Dkmclk

Dkmclkte srasyla u i ve ilemler yaplr:

1. Maa kumu ve modelhazrlama

2. Kalp Kumu ve kalp hazrlama

3. Dkm ve ate hazrlama

4. Metal eritme ve artma

5. Kalp iine metaldkme

6. Kalptaki metal dkmsoutma

7. Kalptan dkm karma (derecebozma)

19

8. Temizleme, apakgiderme.

Demir, elik, pirin ve bronz geleneksel dkm metallerdir. Dkmclk

sektrnde en ok gri ve sfero demir dkm yaplr. Gri demir

dkmhanelerinde demir veya pik demir (kle) kullanlr. Bklebilir demir

dkmnde ise magnezyum, seryum, ve dier maddeler eklenir. Bu katk

maddelerinin ortam zararlar azdr. Ancak son yllarda titanyum, krom, nikel,

magnezyum ve daha toksik metallerden berilyum, kadmiyum ve toryum da

katk maddesi olarak kullanlmaktadr. Dkm ileminin eitli aamalarnda

farkl salk zararlar sz konusudur (Tablo 6).

Tablo 6: Dkmhanede bulunan risk etmenleri

Demir dkmhanesi

Yaplan i Risk etmenleri

Eritme ve saflatrma Kzltesi ve UV radyasyon

Kalp hazrlama Grlt, ahap tozlar, kum tozlar

Kalp yapma Silika, kmr tozu, kil ve organik yaptrclar, talk, grafit(yangn riski), organik zcler

ekirdek kalp yapma Formaldehit, fenol veya re-formaldehit reinesi, izosiyanatlar -metilen difenil izosiyanat (MDI), piridin bileikleri, fosforik veya slfonik asitler, karbon dioksit, sodyum silikat ve silika karm, aminler

Kalp krma, dkm karma Grlt, scak stresi, tozlar, furanlar, furfuril alkol, fosforik asit, fosfin, re ve fenol formaldehit reineleri, sodyum silikat, karbon dioksit, karbon monoksit

apak giderme Kaynak teknikleri, silica

Dier dkmhaneler

elik Kalptaki silika scak etkisiyle tridimit ve kriztobalite dnr

Hafif alam Alminyum ve magnezyum dumanlar, karbon monoksit, kompleks hidrokarbonlar, vanadyum pentoksit, florospar-florit tozu, baryum, veya klor, azot oksitleri

Bronz ve pirin Metal dumanlar; kurun, inko, bakr, magnezyum, alminyum, antimon, kadmiyum

20

4.2.4. Dvme ve presleme

Metal paralarna yksek basn uygulanarak ekil verilmesi ilemleridir.

Preslemede genellikle yaprak, erit veya rulo halindeki metal, ortam ssnda

kesme, presleme, ekme gibi ilemlere tabi tutularak belirli ekillere sokulur.

Birbirini izleyen bu ilemler genellikle ayr ayr yaplr. ou zaman souk elik

rulolar kullanlr ve otomobil ve eitli cihazlarn plaka ksmlar retilir. alma

koullar tekrarlanan gerilme hasarlar, srt, omuz ve st ekstremite kas iskelet

sistemi problemleri, vibrasyon ve grlt, makine yalarnn buharlar gibi eitli

salk risklerini barndrr (Tablo 7).

Tablo 7: Dvme ve presleme srasnda karlalan risk etmenleri

Presleme Dvme

Kalp yalar: Petrol rnleri, hayvansal ve bitkisel ya asiti trevleri, klorlu yalar ve mumlar, alkanolaminler, petro slfonatlar, boratlar, selloz trevi koyulatrclar, korozyon inhibitrleri vebiyositler

Kaynakemisyonlar Formaldehit Nitrozaminler Sistemdeki

mikrobiyolojikkirlenmeler

Ellerde laserasyonriski

Kas iskelet sistemi yaralanmalarriski

Scak stresi

Kalp yalarnn pirolizi ve

aerosollemesi: grafit amurlar,

koyulatrc polimerler, slfonat

emlgatrler, petrol rnleri, sodyum

nitrat, sodyum nitrit, sodyum

karbonat, sodyum silikat, silikon

yalar ve biyositler

4.2.5. Haddehaneler

Scak elik plakalar scak erit deirmenlerinde ekilerek ince uzun levha

bobinlerine dntrlr. Sonra yzey temizlii iin slfrik ya da hidroklorik

asit banyolarna alnr. Daha ince ve przsz bir rn isteniyorsa, bu kez

souk haddelemeye tabi tutulabilir. alanlar i yaparken bir ok salk sorunu

ve risk etmenleriyle karlarkar (Tablo 8).

Basnl dkm Alminyum, krom, inko, bakr, nikel, kromik asit buhar, ya buharlar, organik fosforlu bileikler

Hassas dkm Akrolein, trikloretilen, asbest

21

Tablo 8: Haddehanelerde alanlarn karlatklar risk etmenlerive salk sorunlar

Risk etmenleri Salk sorunlar

Kurun

Azot oksitleri

Krom

Nikel

Demir oksit

Ozon

Yksek frn gazlar

Kok frn gazlar

Karbon monoksit

Kkrt dioksit

Asitler

Grlt

Vibrasyon

Metal ileme svlar

Yzey temizleyiciler

yonizan radyasyon

Kazalar

Yaralanmalar

Yanklar

Gz yaralanmalar

Scak stresi

Sarlk

Mesleki kanser

4.2.6. Kaynaklk ve scak kesme

Kaynaklk; scak veya basn altnda metal veya plastik paralarn

birletirilmesi ilemlerinin genel addr. Metal sektrnn en yksek riskli

alanlarndan biridir (Tablo 9).

22

Tablo 9: Kaynaklk ve scak kesme ilemlerinin salk sorunlar ve risk etmenleri

Risk etmenleri

Yangn, yanklar, radyan s(infrared radyasyon) metal dumanlar ve dier kirliliklerinsolunmas

Elektrik tehlikeleri, grlt, ultraviyole radyasyon, ozon, azot dioksit, karbon monoksit, floritler, basnl gaz silindirleri,patlamalar

Fiziksel zorlanma, ar yorgunluk, kas iskelethasarlar Scak stresi Ultraviyole radyasyon: Arl konjunktivit (foto-oftalmi) kaynakgz Metal dolgu veya elektrot eliinin nikel veya krom gibi eitlibileenleri Kaynak telleri: kaplama inko ve kadmiyum, galvanizde inko, hafif elik

tellerdebakr Boyalar, gresler, metal yzey kirlilikleri, karbon monoksit, karbon dioksit

gibi gazlar, dumanlar, irritanlarn paralanmarnleri Kaynak teli klflar (rn. inorganikflorit) Scak ve UV n ortam havasyla (azot dioksit, ozon) veya klorlu

hidrokarbonlarla(fosgen) etkileimi Koruyucu olarak inert gaz kullanm (karbon dioksit, helyum,argon) Metal dumanatei Kapalalanlar Grlt yonizan radyasyon: Kaynan x n veya gama n ile incelendii

kaynak atlyelerinde uyar levhalar bulundurulmal ve talimatlara kesinlikle uyulmaldr. iler, bu tr donanmdan gvenli bir mesafede tutulmaldr. Radyoaktif kaynaklar, sadece zel aralarla ve zel nlemlerle elealnmaldr.

Metal sektrnde, ok eitli kaynak teknikleri kullanlmaktadr. En ok

karlalanlarnn tanmlar ve tehlikeleri Tablo 10da zetlenmitir.

23

Tablo 10: Kaynak ilemleri, tanm ve risk etmenleri

Kaynak ilemi Tanm Risk etmenleri

Kaynak Kaynak alevi metal yzeyini

eritir ve dolgu ubuu bu

boluu doldurup

ekillendirir.

Metal dumanlar, azot

dioksit, karbon

monoksit, grlt,

yanklar, infrared

radyasyon, yangn,

patlama

Pirin kayna Iki metal yzeyi metal

erimeden yaptrlr. Dolgu

metalinin erime scakl

450 C zerindedir. Alev

stma, diren stma ve

indksiyon stma

yntemleri kullanlabilir.

Metal dumanlar

(zellikle kadmiyum),

floritler, yangn,

patlama, yanklar

Lehimleme Pirin kayna gibidir. Fark,

dolgu metali eritme ssnn

450 C'den dk

olmasdr. Istma havyasyla

da yaplabilir.

Lehimler, kurun

dumanlar, yanklar

Metal kesme ve delme Metal alevle stlr ve

basnl saf oksijenle jet

kesme yaplr. Dzgn

kesim yzeyi salar. Alevle

oyma, delme ilemleri ise

dzgn yzey salamaz.

Metal dumanlar, azot

dioksit, karbon

monoksit, grlt,

yanklar, infrared

radyasyon, yangn,

patlama

Gaz basn kayna Paralar basn altnda gaz

jetleri tarafndan stlr ve

birlikte dvme haline

getirilir.

Metal dumanlar, azot

dioksit, karbon

monoksit, grlt,

yanklar, infrared

radyasyon, yangn,

patlama

Elektrot-ark kayna Koruyucu kaplamal metal

elektrotlar kullanlr

Metal dumanlar,

floritler, infrared ve UV

radyasyon, yanklar,

elektrik tehlikeleri,

yangn, grlt, ozon,

azot dioksit

Tozalt kayna Parann zeri granl

halinde kaynak tozuyla

kaplanr. Sonra metal tel

kayna kullanlr.

Floritler, yangn,

yanklar, infrared

radyasyon, elektrik,

metal dumanlar,

grlt, UV radyasyon,

ozon, azot dioksit

24

Gazalt kayna Kaynak alan kaynatlacak

metalle ayn zelliklere

sahip plak telle srekli

beslenir.

UV radyasyon, metal

dumanlar, ozon,

karbon monoksit,

karbon dioksit, azot

dioksit, floritler,

yangn, yanklar,

infrared radyasyon,

elektrik, grlt

Tungsten inert gaz

kayna, tungsten ark

kayna

Tungsten elektrot

tkenmez, dolgu metali elle

ark iine doldurulur.

UV radyasyon, metal

dumanlar, ozon, azot

dioksit, yangn,

yanklar, infrared

radyasyon, elektrik,

grlt, floritler,

karbon monoksit

Plazma ark kayna

tungsten ark kesme

Tungsten inert gaz kayna

gibidir. Fark, inert gazn

ince bir kanaldan geirilerek

iyonize edilip yksek s

elde edilmesidir.

Metal dumanlar, ozon,

azot dioksit, UV ve

infrared radyasyon,

grlt; yangn,

yanklar, elektrik,

floritler, karbon

monoksit, x n

Elektrik diren kayna ki elektrota yksek akm

dk voltaj verilerek

kaynak alannda yksek s

elde edilir ve basnla

birletirme elde edilir.

Kaynak veya dolgu maddesi

kullanlmaz.

Ozon, grlt, yangn,

yanklar, elektrik,

metal dumanlar

Elektron n kayna Vakumlu bir odadaki

paraya elektron

tabancasyla yksek voltajl

at yaplr.

X n, elektrik,

yanklar, metal tozlar,

kapal alan

Lazer kaynak ve delme Lazer n paralar eritir,

kaynatr, deler.

Elektrik, lazer, UV

radyasyon, yangn,

yanklar, metal

dumanlar, metal

kaplamalarnn

paralanma rnleri

Termit kayna Alminyum tozunun metal

oksit tozlaryla karm bir

potada eritilir, kaynatlacak

yzeye aktlr.Genellikle

dkm veya dvmenin

onarmnda kullanlr.

Yangn, patlama,

infrared radyasyon,

yanklar

25

4.2.7. Tornalar

Tornalar; sinterlenmi metallerden oluan kesici delici ulara sahiptirler.

Sistemde soutmak, ilem kalitesini artrmak ve kesici delici yzeylerin mrn

uzatmak amacyla sv ve ya bazl metal ileme svlar kullanlr. Katk

maddesi olarak kullanlan biyositlerin etkilerini yitirmeleri nedeniyle bu svlarda

bakteriyel kontaminasyon ve kolonizasyonlar olur. Bu svlarda lejyonella trleri

ve hipersensitivite pnmonisine neden olan eitli etmenler saptanmtr. Bu

nedenle torna makinelerinin bu soutma svlar en ge alt ayda

birdeitirilmelidir.

Dier riskler ve salk sorunlar ise; grlt, vibrasyon, kaza ve zellikle el

yaralanmalar, metal tala sramalarna bal gz ve vcut yaralanmalar

olarak saylabilir.

4.2.8. Zmparalama ve parlatma

Doal korundum (kristalize alminyum) zmpara ta(alminyum oksit), elmas,

kumta, akmak ta gibi doal andrclarn yerini bugn byk lde

erimi alminyum oksit, silisyum karbr (karborundum) ve sentetik elmas gibi

yapay andrclar almtr. Tebeir, ponza, tripoli, kalay macun ve demir oksit

gibi ince taneli malzemeler de zellikle parlatma ve polisaj iin kullanlr.

Talama talarnda en ok alminyum oksit ve silikon karbr kullanlr. Doal

ve yapay elmaslar nemli uygulamalar iin kullanlr. Zmpara ve parlatma

bantlarnda alminyum oksit, silisyum karbr, zmpara, granat ve akmakta

kullanlmaktadr. Gz hasarlar, vibrasyon, solunum korunmasz youn

kullanmda zmparalanan yzeye de bal olarak akcier etkilenmeleri sz

konusudur.

4.2.9. Endstriyel yalar ve metel ileme svlar

Scak, toz, buhar, duman, metal tuzlar, kimyasallar ve katk maddelerinden

kaynaklanan riskleri tar. Yalar mesleki dermatitin sk nedenlerindendir.

Yalarn biyolojik kontaminasyonuna bal olarak altta yatan cilt hastalklar

alevlenebilir. Solunabilir aptaki aerosollere bal olarak lipoid pnmoni, astm,

akut solunum yollar irritasyonu, kronik bronit, SFT bozulmas gibi akcier

hastalklar geliebilir. Mikroorganizmalarn yan yapsn deitirmesine bal

direkt toksik etkiler grlebilir. Svlar bakteri ve mantarlarla kolayca kontamine

olur. Cilt, akcier ve sistemik toksik etkilere neden olabilir, kansere neden

olabilirler.

26

4.2.10. Metallerin yzey ilemleri

Metal yzeyine eitli zellikler ve grnm kazandrmak amacyla farkl

tekniklerle yaplan ilemlerdir. Her bir ilemde alanlar farkl risk etmenleri ve

salk sorunlar ile karlar (Tablo 11).

Tablo 11: Metal yzey ilemleri srasnda karlalan risk etmenleri ve salk sorunlar

Yzey ilemi Risk etmenleri ve salk sorunlar

Elektrolitik parlatma Kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon

Elektro- kaplama Krom ve nikel maruziyetine bal kanser riski, siyanidler, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon, elektrik arpmas, ya almaya bal kayma ve dme, toz patlamalar, ergonomik riskler

Cam ve emaye tc ve tayclardan kaynaklanan fiziksel riskler, yank, toz maruziyeti

Gravr Hidroflorik asit maruziyeti, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon

Galvanizasyon Yank riski, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon, metal duman atei, kurun maruziyeti

Isl ilem Yank riski, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon, hidrojene bal patlama riski, karbon monoksit maruziyeti, siyanid maruziyeti, yangn riski

Metal kaplama Yank riski, toz patlamas riski, asetilen, inko- metal duman atei

Fosfatlama Kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon

Plastik kaplama Kimyasal duyarlandrclara maruziyet

Astarlama Toksik, yanc, duyarlandrc, kanserojen(krom) eitli kimyasallara maruziyet

4.2.11. Metal yeniden kazanma

Demir dndaki metal endstrisinin ikincil retiminin %95ini alminyum, bakr,

kurun ve inko oluturur. Magnezyum, cva, nikel, kymetli metaller,

kadmiyum, selenyum, kobalt, kalay ve titanyum da hurdadan yeniden

kazanlan metallerdendir. Risk etmenleri Tablo 12de zetlenmitir.

27

Tablo 12: Metal yeniden kazanma ilemlerinin risk etmenleri ve salk sorunlar

Yeniden kazanma Risk etmenleri ve salk sorunlar

Kalay Toz, dumanlar, yanma gazlar, asit buharlar, kostik, sodyum hidroksit, scak

Kobalt Toz, ar metaller, asit buharlar, solventler, scak

Selenyum Toz, selenyum dumanlar, yanma gazlar, kkrt dioksit, asit buhar, grlt

Kadmiyum Solventler, kadmiyum toz ve dumanlar, ya ve gaz yanma rnleri, inko dumanlar, inko klorit, klor, hidrojen klorit, scak

Kymetli metaller: altn, gm, platin, palladyum

Toz, grlt (Hammermill), organikler, yanma gazlar, toz, asit ve asit buharlar

Nikel Dumanlar, toz, scak, grlt, solventler

Cva Uucu cva, solventler, organikler ve asit buharlar

Magnezyum Toz ve dumanlar, scak, yangn riski

inko inko, alminyum, bakr, demir, kurun, kadmiyum, manganez ve krom ieren partikller, lehim kirlilikleri, kkrt oksitleri, kloritler, floritler, az miktarda metaller, sodyum karbonat, inko karbonat, inko hidroksit, hidrojen klorit, inko klorit, amonyak, amonyum klorit, alam metalleri, nonspesifik gazlar ve buharlar, s

Kurun Metal duman ve partiklleri (kurun, antimon), alam metalleri ve lehim maddeleri, asit buharlar, s, grlt, karbon monoksit

Bakr Kesme, paralama, lehim giderme srasndaki hava kirleticiler, metal dumanlar, metal oksitleri, ar organikler, ya buharlar, grlt, curuf ve artklar, florit, kkrt dioksit, klorit, karbon monoksit, hidrokarbonlar, aldehitler, azot oksitleri, slfrik asit buharlar

Alminyum Alminyum, kurun ve kadmiyum dumanlar, nonspesifik toz ve aerosoller, ya buharlar, metal partiklleri, curuf, ar organikler, florit, kkrt dioksit, klorit, karbon monoksit, hidrokarbonlar, aldehitler, scak, grlt

28

4.3. naat Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar

4.3.1.Giri:

naat sektr; ev, iyeri, fabrika, hastane, yol, kpr, tnel, stadyum, rhtm,

havaalan gibi her eit inaatn yapm, bakm, onarm, yenilenmesi,

deitirilmesi, yklmas ilerinin tamamdr. naat alanlar genellikle srekli

ayn iyerinde almaktan ziyade sk sk i deitirmek, altklar her bir ite

ancak birka haftayla birka ay arasnda bulunmak zorunda kalan

alanlardr. Bu durum alan ve i asndan eitli olumsuzluklar ierir.

ilerin eitim ve gvenlik alg dzeyleri ve iyerlerinin gvenlik anlaylar

deiken olabilir. ou zaman inaat alanlar yln tamamn alarak

geiremezler. Bunu telafi etmek iin sklkla fazla mesai, ar alma gibi zor

koullarla yz yze kalrlar. Deneyimsiz olduklar ileri yapmak zorunda

kalabilirler. Bir ekip ii olan inaat ikolu, salk ve gvenlik asndan ok

sayda mesleki riskler ierir. naat sektrnde, farkl meslek gruplar bir arada

bulunurlar (Tablo 13).

Tablo 13: naat sektrnde alan baz meslek gruplar

Meslek Gruplar

Kazan ustalar

Duvar ustalar

Marangozlar

Elektrikiler

Asansr kurucular

Camclar

Atk temizleyenler(rn: asbest,

kurun, toksik dkntler)

Mozaikiler, betoncular

Svaclar

Yaltm alanlar

Demir ve elik alanlar (donat

ve yapsal)

Ameleler

Bakm alanlar

tcler

naat makinalar operatrleri

Boyaclar, duvar kad

kaplayclar

Tesisatlar

at ustalar

Sa metal alanlar

Tnel alanlar

naat sektrnde ok sayda risk etmenleri bulunur. Bu riskler iyerinden

iyerine, iten ie, gnden gne, hatta saatten saate deiebilir. Genellikle

29

aralkl, tekrarlanan maruziyetlersz konusudur. i sadece kendi yapt iten

deil, ou zaman i ortamndaki dier ilerden kaynaklanan zararlardan da

etkilenir. Her bir etmenin zarar, younluuna ve ilgili iin sresine baldr.

naat ikolunda bulunan baz riskler aadaki tabloda gsterilmektedir (Tablo

14). Burada sadece iin birincil zararlarna yer verilmitir. Ayrca, her inaat

alan stres ve scaa maruz kalma, kas-iskelet sistemi hastalklar gibi ortak

salk sorunlaryla da karlar.

Tablo 14: naat sektrnde alanlarn karlatklar baz mesleksel risk etmenleri

Meslek Risk etmenleri

Tula, ta vd. duvar ustas imento dermatiti, ayakta alma, ar yk

Seramik ustalar Yaptrc buharlar, dermatitler, ayakta alma

Marangozlar Ahap tozu, ar yk, tekrarlayan hareketler

Svaclar Sva tozlar, iskelede alma, ar yk, ayakta alma

Elektrikiler Lehim dumanndaki ar metaller, ayakta alma, ar yk, asbest

Elektrik santrali yapm ve tamircileri Lehim dumanndaki ar metaller, ar yk, asbest

Boyaclar Solvent buharlar, toksik metaller

Duvar kad ustalar Tutkal buharlar, ayakta alma

Tesisatlar Kurun duman ve partiklleri, kaynak dumanlar, asbest

Buhar kazan ustalar Kaynak dumanlar, asbest

Hal kaplamaclar Diz travmas, ayakta alma, tutkal ve buharlar

Karo ustalar Yaptrclar, toz, diz travmas

Mozaik zmparaclar Ayakta alma, silika tozu

Camclar Ayakta alma, yaralanma

zolasyon alanlar Asbest, sentetik lifler, ayakta alma

Demiryolu inaatlar Silika, scak, souk

at ustalar Katran, scak, yksekte alma

Kaynaklar Kaynak emisyonlar

Lehimciler Metal dumanlar, kurun, kadmiyum

Kazclar, deliciler Silika, grlt,vibrasyon

Haval eki kullananlar Silika, grlt,vibrasyon

Kazk makinas operatrleri Silika, vibrasyon

Vin operatrleri Grlt, lubrikan yalar

Vin kulesi operatrleri Stres, izolasyon

Ekskavatr, kepe operatrleri Silika, histoplazmozis, vibrasyon, scak,grlt

Grayder, dozer , kazc operatrleri Silika, vibrasyon, scak, grlt

30

Asfalt alanlar Asfalt emisyonlar,scak, dizel egzozu

Kamyon ve traktr ofrleri Vibrasyon, dizel egzozu

Ykm alan lar Asbest, kurun, toz, grlt

4.3.2. alanlarn karlatklar kimyasal risk etmenleri ve

salk sorunlar

Genellikle havada, gaz, toz, buhar, duman halinde bulunur ve solunumla

alnrlar. Bazlar ciltten de emilirler. Sv, yar sv (tutkallar, yaptrclar, katran)

veya toz(imento) formda da bulunabilirler. Su ve gdalarla azdan alnabilir,

sigarayla birlikte inhale edilebilirler. Oluturduklar hastalk rnekleri ise;

Silikoz; kum pskrtme, tnel yapm, kaya delmeilemleri

Asbestoz; izolasyon, tesisat, ykmileri

Bronit;kaynaklk

Cilt allerjileri; imentoyla yaplaniler

Nrolojik hastalklar; organik zcler ve kurunmaruziyeti

Asbest maruziyeti olan izolasyon alanlar, kaynaklarda ve aa ileriyle

uraanlarda akcier kanseri lmleri fazladr. Kpr tamircilerinde,

boyaclarda kurun zehirlenmesi grlr. Baz haval eki operatrlerinde ve

vibrasyon oluturan alet ve makineleri kullananlarda Raynaud sendromu

grlr. Alkolizm, inaat alanlarnda nemli bir sorundur. stresi, isizlik

korkusu, sosyal izolasyon, kalc olmayan alma koullar gibi, ile ilgili

sorunlar kolaylatrc olabilir.

4.3.3. alanlarn karlatklar fiziksel risk etmenleri ve salk

sorunlar

Her inaatta grlrler. Grlt, scak ve souk, radyasyon, vibrasyon,

barometrik basn bunlardandr. naat sektrnde makinelemenin giderek

artmas, grlt sorununun boyutlarn da artrmaktadr. Tm vcut vibrasyonu

da, haval eki ve dier byk makineleri kullananlar iin nemli bir sorundur.

at ustalarnda gne ve scak katrana bal scak stresi riski yksektir. UV

radyasyonun ana kayna gne ve elektrik kaynadr. yonizan radyasyon

ihtimali dktr. Ancak, temel kazma, tnel yapm gibi ilerde radon

maruziyeti sz konusu olabilir. Zorlanma ve burkulmalar, en sk grlen

hasarlardr. Travmatik yaralanma, tekrarlanan hareketler, ayakta ve ar

alma gibi nedenlerle tendinit, karpal tunel sendromu, bel ars gibi kronik

fiziksel sorunlar sk yaanr. kazalar ynnden inaat sektr, en yksek

31

riskli meslek gruplarndanbiridir.

4.3.4.alanlarn karlatklar biyolojik risk etmenleri ve salk

sorunlar

Enfeksiyz mikroorganizmalar, biyolojik kaynakl toksik etmenler ve hayvan

saldrlardr. rnein kaz alanlarnda histoplazmozis grlebilir. Kapal

ortamda yaplan almalarda, influenza, tberkloz bulamas olabilir. Stma,

sar humma, lyme hastal, sektrn bilinen dier enfeksiyz sorunlardr.

Sarmak, mee, sumak, srgan gibi bitkilerden kaynaklanan toksinler, ciltte

erpsiyona neden olabilir. Baz aa tozlar kanserojen, bazlar allerjendir. Ar,

eek ars, ylan, karnca gibi baz hayvan sokmalar grlebilir.

Tablo 15de inaat sektrnde grlen salk zararlar listelenmitir.

Tablo 15: naat sektrnde grlen risk etmenleri ve salk sorunlar

Kimyasal Fiziksel Kas-iskelet Biyolojik Gvenlik

Asit

Yaptrclar, tutkallar

Alkali

Asbest

Asfalt

Berilyum

Karbon monoksit

imento

Temizlik rnleri

Katran

Toz

Epoksi reinesi

Gaz

zosiyanatlar

Kurun

Yapay mineral lifler

Metaller

Boyalar, cilalar

Silika

Solventler

Tinerler

Kaynak duman ve gazlar

Ahap tozlar

Souk

Ergonomi

Scak

Grlt

Oksijeneksiklii

Radyasyon

Stres

Gne

Vibrasyon

Ar zorlanma: srt hasarlar, burkulma ve zorlanmalar, omuz, dirsek, bilek problemleri

Uygunsuzmalzeme

Ayakta alma

Tekrarlanan hareketler

Srngenler, kmes hayvanlar Histoplazmozis Bakteriler, mantarlar, parazitler, virsler Bcekler ve rmcekler; lyme hastal Kfler, mantarlar Protozoalar

Bina ykm

Kapal alanlar

Vinkullanma

Uyuturucu ve alkol

Elektrik

Patlayclar

Dmeler

Yangn vepatlama

Motorlu tatlar

Ar ekipman

skeleler

Yangn ve patlamalar

Basnl gazlar

Hava koullar

32

4.4 Deri Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar

4.4.1.Giri

Ham deri kayna olarak genellikle sr, koyun, kei vb. ile insanlarn

beslenme ya da dier ekonomik deeri iin yetitirdii hayvanlar ile ok az

miktarlarda srngen, balk ve ku derileri kullanlmaktadr. zetle ham

derinin en nemli kaynan insan ihtiyacn karlamak zere beslenen

hayvanlardan elde edilen deriler oluturmaktadr.

Biyolojik bir madde olmas sebebi ile normal atmosferik artlarda hzla

bozulup kokuabilen ve kurutulduunda ise sertleip krlgan hale gelen

deri; sektrel proseslere ve kullanm amacna uygun olarak ilendiinde ise

gnlk hayatta giyecek, ayakkab, kemer, ss, mobilya ya da dier kullanm

eyalarna dntrlebilmektedir.

Deri retim proseslerinde gerekli SG ve evre koruma tedbirleri tamamen

ya da ksmen alnmamas halinde, alanlarn salk ve gvenlii ile evre

zerinde birok zararlarn olumasna yol amaktadr.

Trkiyede Deri malat Sektr

Ham derilerin kullanm amacna uygun eitli kimyasal ve mekaniksel

ilemlerden geirilerek kullanlabilir duruma getirilmesine Dericilik, Deri

lemecilii veya Deri Teknolojisi denir.

Deri imalat sektr yeri Tehlike Snflar Teblii Ekinde yer alan Ek-1

listesinde 15- Deri ve ilgili rnlerin imalat Kodu snflandrlm ve 15.1-

Derinin tabaklanmas ve ilenmesi; bavul, el antas, saralk ve koum

takm imalat; krkn ilenmesi ve boyanmas ile 15.2- Ayakkab, bot,

terlik vb. imalat alt sektrlerine ayrlmtr.

4.4.2 Derinin ilenmesi

Deri retim prosesinde krom tuzlar vb. dier kimyasallarn kullanlmas ile

birlikte haftalar hatta aylar sren imalat sresi ksalm ve derinin

atmosferik ve mekanik etki ve artlara kar dayankll arttrlm; deriye,

yumuaklk, renk verilebilirlik zellikleri kazandrlmtr.

Gnmzde deri imalat sektrnde retilen derilerin yaklak %90 krom

tuzlar kullanlarak ilenmektedir.

33

Gnmzde deri imalat sektrnde uygulanmakta olan deri ileme

prosesleri baz zel durumlarda farkllklar gstermekle birlikte genellikle

ya ilemler ve kuru ilemler ayrm yaplarak aadaki alt proseslerden

olumaktadr:

Ya lemler

4.4.2.1 Islatma

Islatma ileminin amac, derinin retim ncesi konserve edildii ve

depoland zamanlarda kaybettii suyun geri kazandrlarak, mmkn

olduunca, hayvann canl olduu durumdaki zelliklere kavuturulmasn

salamaktr. Islatmada, pervaneli tekne veya dolap ierisindeki derilerin su

oran yaklak olarak % 65'e karlmaktadr. Islatmada kullanlan

kimyasallar, yzey aktif slatclar, bakterisitler ve tuz ham deri zerindeki

mikroorganizmalar ile kan, kir, tuz, amur ve idrar gibi pisliklerin

temizlenmesine yardmc olmaktadr. Bu aamann nemi, deri ilem

aamalar srasnda kullanlacak olan kimyasallarn deriye nfuz etmesini

kolaylatrmas asndan olduka nemlidir. Islatma ilemi tamamlandktan

sonra deri kl giderme ve kirelik aamasna hazr hale gelmektedir.

Bu ilem aamasnda derilerin sularnn szdrlmesi iin sehpalama

ileminde elle tama, tekrarl hareketler, slak zemin gibi fiziksel risk

etmenleri nem tamaktadr.

4.4.2.2 Kl Giderme ve Kirelik

Deri giysilik, ayakkablk, demelik ve saraciyelik olarak ilenecekse,

zerindeki ynn, kln uzaklatrld, deri ham yann ve lifli yapda

olmayan (globler) proteinlerin uzaklatrlp, deri gzeneklerinin ald

aamadr. Islatma ileminin ardndan ayn dolap ierisinde, deride var olan

ya ve albmin gibi maddeleri deriden karmak iin kl giderme ve kirelik

ilemi ayr ayr veya bir arada uygulanmaktadr. Dolaplara ana kimyasal

olarak sodyum slfr (zrnk), sodyum hidroslfr (keratinin sistin

balarn krmak iin) ve kire verilip, kl kkleri gevetilir ve derinin imesi

salanr. Bu aamada kullanlan kimyasal maddelerin yanc zellii ok

dk olup, az miktarda toksik zellie sahiptir. Bu ilem yaklak 18 ile 36

saat arasnda srer. Uygulanan kimyasallardan tr pH deeri (pH 12-13)

e ykselmektedir. (pH bir zeltinin asitlik veya bazlk derecesini tarif eden

l birimidir. Asidik ortamlarn pH deeri 7'den dk olup, bazik

ortamlarn pH deeri ise 7'den byktr. pH deeri 7 ntr dr.)

34

Sodyum Slfr cilde temas ettiinde ar tahri edici bir etkiye sahiptir.

Kimyasal risk etmenleri nem tamaktadr.

Kirelik dolabndan veya pervanesinden kan ve tola (blse) olarak

adlandrlan deriler kavaleta (etleme) makinalarnda etleme ilemine tabi

tutulmaktadr. Etleme ilemi sayesinde derinin arka yzeyinde kalm olan

et ve yalar alnmaktadr. Etlenmi olan deri kuyruk, bacaklar ve

gerekmeyen yerler kesilerek budanr ve tartlr.

Bu ilem basamanda i gvenlii asndan etleme makinas nem

tamakta olup, gerekli nlemler alnmadnda etleme makinasna parmak,

el skmas gibi i kazalar yaanmaktadr. Zeminin kaygan olmas

nedeniyle ok dikkat edilmelidir.

Krkl deri retiminde bu ilem uygulanmamaktadr.

4.4.2.3 Kire Giderme ve Sama

Kl giderme sonras deride bulunan kire ve alkalinin uzaklatrlmas iin

yaplan bir ilemdir. Kire giderme ileminde genellikle zayf asitler ve

amonyum tuzlar kullanlr. Sama ilemi ise, protein paralayan enzimlerin

kullanlmasyla lifli yapda olmayan proteinlerin enzimler kullanlarak

deriden uzaklatrlmasdr. Krklk deri retiminde sadece sama aamas

uygulanmaktadr. Bu ilem basamanda insan sal iin tehlike arz eden

hidrojen slfr gaz aa kmaktadr. Yanc zellii dk olan

kimyasallarn, zellikle fungus ve bakteriyel enzimlerin insan saln tehdit

edecek zellie sahip olduu bilinmektedir. Sama ileminde kullanlan

enzimler aada verilen kaynaklardan elde edilmektedir:

- Hayvansal enzimler (tripsin, rennin)

- Bitkisel enzimler (papain)

- Bakteriyel enzimler (basillus subtilis, proteus vulgaris, psdomanas

veya clostridium)

- Fungus enzimleri (aspergillus veya penicillum)

4.4.2.4 Ya Giderme

Ham derinin bnyesinde bulunan doal yalarn; tabaklama, boya ve

yalama kimyasallarnn deri yzeyinde ve kesitinde homojen dalmasn

engellemesi sebebiyle deriden uzaklatrlmas gerekir. Gnmzde

35

uygulanan 3 farkl metot bulunmaktadr. Bunlar; skma ile ya alma, ya

giderici bir solvent ile ya alma ve emlsiyon ile ya almadr. Ham derideki

fazla ya, sama veya pikle ileminden sonra alnabilir. Gnmzde

mmkn olduunca solventsiz ya gidericiler kullanlmaktadr .

4.4.2.5 Pikle (Salamura)

Pikle aamas, derinin hem pH deerinin asidik zellii artrlarak 3

deerine ekilmesi hem de kromla tabaklama ilemine hazrlanmas

amacyla asit veya tuzla derinin muamele edilmesidir. Bylece derinin lifleri

(kollagen), saf hale getirilerek tabaklamada kullanlan kimyasal maddelerin

etkisine hazrlanr ve bozulma olmakszn uzun sre depolanmas salanr.

Gnmzde deri retiminde en ok kullanlan pikle asidi slfrik asit ve

formik asit tir. Slfrik ve formik asidin andrc etkisi olmas nedeniyle

insan sal asndan zararl kimyasallardr.

4.4.2.6 Tabaklama

Deriler tabaklama ileminde kullanlan tabaklama maddesi trne gre;

- Mineral Tabaklama Maddeleri (Krom, Alminyum, Demir vb.)

- Bitkisel Tabaklama Maddeleri (Valeks, Sumak, Mimoza, Kestane,

Kebrako )

- Reine Tabaklama Maddeleri

- Aldehit Tabaklama Maddeleri

eklinde snflandrlr.

Tabaklama ilemi deriyi bozulmaz hale getirmek iin yaplr. Deri protein

yapsndaki karboksilik gruplarn, eitli byklklerdeki krom moleklleri

yardm ile birbirine balanarak bir a yap oluturulmas ilemidir.

Gnmzde tabaklama ilemlerinde youn krom tuzlar bazifikasyon

ileminde soda (ac soda), sodyum bikarbonat (tatl soda) veya sodyum

formiat gibi alkaliler kullanlmaktadr. Sodyum tuzlar olarak adlandrlan bu

kimyasallarn yanc zellii ok dktr. Ancak cilt lezyonlarna, nazal

kavite kanserlerine, burunda semptumunda derin lserlere, perforasyona ve

akntl lezyonlara sebep olmaktadr.

Tm ilemler tamamlandktan sonra skma, yarma ve tralama

ilemlerinden geirilen deriler retenaj aamasna gnderilmektedir. Burada

skma, yarma ve ya tra makinelerinde gvenli alma kurallarna dikkat

edilmelidir. Fiziksel ve ergonomik etmenler nemlidir.

36

4.4.2.7 Ntralizasyon, Retenaj, Boyama, Yalama

"Tekrar Tabaklama" anlamna gelen bu aamada, derilere, daha fazla

dolgunluk, yumuaklk, sk bir tutum, sk ve dzgn bir cilt gibi zelliklere

ek olarak, beyaz bir renk, dayankllk, buruukluk gibi zel cilt efektleri

retenaj ilemi ile kazandrlmaktadr. Retenaj dolaplarnda bu ilem

ntralizasyon, retenaj, boyama ve yalama ile tamamlanr.

Ntralizasyon kimyasal olarak sodyum bikarbonat veya sodyum formiat

kullanlarak deri boya, retenaj ve ya malzemelerini alacak pH deerine

getirilmektedir. Boyama aamasnda yanc zellii dk olan toz boya

dolaba verilmektedir. Son olarak yalama maddeleri kullanlarak deriye

yumuaklk, dolgunluk verilmesi, homojen bir boyama elde edilmesi

salanmakta ve kuruma srasnda ollojenlerin birbirine yapmas

nlenmektedir. Retenaj ileminde yukarda belirtilen zellikleri kazandrmak

iin pek ok farkl kimyasal madde kullanlmaktadr.

4.4.2.8 Retenaj leminde Kullanlan Kimyasal Maddeler

- Sentetik, mineral ve bitkisel tanenler

- Reineli Tanenler

- Polimerler

- Aldehitler

Bu ilemlerde nemli oranda kimyasal risk etmenleri ile karlalmaktadr.

Ya ilemlerde ayrca su ve deri kimyasallarnn sramas, i elbiselerinin

slanmas, termal konfor artlar da nem tamaktadr.

4.4.3 Kuru lemler

Boyama, Retenaj ve Yalama ileminden sonra deriler sularnn szlmesi

iin sehpalanr, varsa skma makinasndan geirilir ve kurutma ilemi iin

asklara aslr. Kurutulur ve tav dolaplarnda tavlanr. Deri trne gre

istenirse ak ilemine alnr. Gergi kurutmaya tabi tutulur, ihtiya varsa

kenarlar makasla kesilerek dzgnletirilir. Kuru tra, zmpara makinesi ve

toz alma makinasndan geirilir. Talebe gre asort (kalite ayrm) ilemine

tabi tutulur ve finisaj (bitim) ilemine geilir.

Kuru tra, zmpara makinesi ve toz alma makinalar ile almalarda

gvenlik ve kimyasal risk etmenlerinden tozlar salk asndan nem

tamaktadr. Ayrca bu ilemlerde yangn riski de ortaya kmaktadr.

37

4.4.3.1 Deri Bitim lemleri (Finisaj)

Ya ilentileri bitirilen derilerin kullanm zelliklerini iyiletirmek iin yaplan

ilemlere "Finisaj" denir. Finisaj ileminde farkl zelliklere sahip kimyasal

maddeler deri yzeyine uygulanr ve buna ilave olarak fiziksel ilemler ile

deri grnm byk lde veya tamamen deitirilir. Uygulanan renk

tonu, renk homojenlii, cilt yzey yaps, parlaklk, kuru, yal ve mumsu cilt

yaps gibi zellikler finisaj ilemleri ile deriye kazandrlabilmektedir.

Sz konusu ilem kapal sistem otomatik pistole makinalar ile veya basnl

sprey tabancalar kullanlarak el iiliiyle gerekletirilmektedir. Boyama

iin solvent bazl veya su bazl kimyasal maddeler kullanlmaktadr.

retilecek derinin zelliine gre yanc ve parlayc kimyasallar

kullanlabilmektedir. zellikle rugan deri retiminin boyama aamasnda

solvent bazl boyalar kullanlmaktadr.

Deri imalat sektrnde Kimyasal kaynakl tehlike ve risklere rastlanlr.

Solunum, deri, sindirim, gz maruziyetlerine bal olarak bu sistemlere ait

atopik, dermatit, solunum sitemi hastalklar, konjuktivit vb. hastalklar

grlebilir.

Otomatik pistole makinalar sayesinde homojen bir dalm salanr ve

tatbik edilecek madde miktar tam olarak ayarlanabilir. Finisaj ilemi bitirilen

deriler paketlenerek sevkiyata hazr hale getirilmektedir.

sal ve gvenlii asndan finisaj ileminde pres t makinas ve

basnl kaplardan olan hava kompresrleri ile almalar nem

tamaktadr. Boya kimyasallar ve grlt vb. fiziksel risk etmenleri ile

karlalmaktadr. alma ortam termal konfor artlar zellikle (scak)

nemli SG risk etmeni olabilmektedir.

Derileri tama ilerinde kullanlan forklifler ve asansrler de risk faktrleri

olarak karmza kmaktadr.

Yine basnl kaplardan olan ve scak su temininde kullanlan scak su veya

buhar kazanlar i gvenlii asndan nem tamaktadr.

Deri imalat sektrndeki proses ak emalar rnekleri ekil 5, ekil 6 ve

ekil 7 de verilmitir.

38

ekil 5: Deri lenme Prosesleri rnek (Bykba Vidala)

Askda Kurutma

KURU LEMLER

Kalite Ayrm

Tav

ISLATMA -YUMUATMA

Ak Molisa -Patpat

Gergi

Kenar Alma-

BuBudama

Vakum Kurutma

Zmpara Finisaj

Fnisaj

Toz Alma Kalite

Ayrm

Desen Bask

Kalite Ayrm

YA LEMLER

Ham Deri Ayrm- Pari Oluturma Budama

Tartm

Islatma -Yumuatma

n Etleme

Kl Giderme

Kirelik

Etleme

Kirelik Yarma

Budama- Tartm

Kire Giderme

Sama

Ya Giderme

Pikle

Tabaklama

Krom Yarma Budama Tarma

Retenaj-Boyama

BoyamaBoyamaALAMA

Kalite Ayrm (LME)

Ak Skma

Ya Tra

39

ekil 6: Kkba Giysilik Deri retim Prosesleri(rnek)

KURU LEMLER YA LEMLER

Boyama Retenaj-Yyalama

Ntralizasyon

Budama-Tartm

Ya Tra

Ak- Skma

Ham Deri Ayrm-Parti

Oluturma- Budama TARTIMI

Islatma -Yumuatma

n Etleme

Kl Giderme

Kirelik

Etleme

Budama-Tartm

Kire Giderme

Sama

Ya Giderme

Pikle

Krom Tabaklama

Sevkiyat

Kalite Ayrm)

Finisaj

Gergi Kurutma

Kuru Tra

Toz Alma

Kenar Alma-Budama

Tav

Ask Kurutma

40

ekil 7: Krklk Deri retim Prosesleri

MEKANK LEMLER YA LEMLER

Ham Deri Ayrm-Parti Oluturma- Budama Tartm

Islatma -Yumuatma

Etleme

Ya Krkma

Pikle

Sehpalama-Bekletme

Pikle Bozma(Depikle)

Etleme

Ya Giderme

Krom Tabaklama

Krom Retenaj

n Yalama

Ask Kurutma

Ya Giderme

Ta Zmpara

Tav

Gergi Kurutma

Kenar Alma

Zmpara

t

Boyama-Yalama

Ak

Kuru Krkma

Kurutma

Tav

Gergi Kurutma

Zmpara

t

Kuru Krkma

Tal Ak

Gergi

Kalite Ayrm

lme Desi

Paketleme/Sevkiyat

41

4.4.4. Deri ileme srecine kullanlan kimyasal risk etmenleri ve

salk sorunlar

Islatma: Ham deriler dolap denilen silindir eklindeki kaplara doldurulur.

Su, antiseptik maddeler ve deterjan konularak dndrlr. Ama derinin

kaybettii suyu yerine koymak ve deriye zarar verecek mikro organizmalar

yok etmektir. Bu ilemler srasnda kullanlan deterjanlar insan derisindeki

asit ve lipid mantoyu bozarak bunlarn koruyucu etkisini ortadan kaldrr.

Kireleme: Deri slatldktan sonra kllarn dklmesi, deri yalarnn

zlmesi ve elyaf dokunun imesi iin dolaba deri ile birlikte su, kire,

zrnk (Na2S) doldurularak dndrlr.

Kire giderme: Derinin kirecinin giderilmesi, yn ve dier maddelerden

temizlenmesi iin su ile ykanr. Bu srada derinin ph sn drmek iin

HCL katlr. Amonyum klorr ve amonyum slfat kire giderici maddeler

olarak kullanlr.

Sama ilemi: Deride yumuaklk ve elastisite salamak ve atlamalar

nlemek iin uygulanr. Enzimlerle bu ilem yaplr.

Piklaj ilemi: Deride krom debagata hazrlamak iin asidite salamak

amac ile uygulanr. Deriler dolaplarda slfirik asit ve tuz ile muamele edilir.

lemi hzlandrmak iin formik asit kullanlr.

Krom debegat: Derinin tabaklanmas iin uygulanr.

Yarma ve tralama: Tabaklanan deriler su ile ykandktan sonra yarma

makinas ile yarlarak inceltilir. Yarma ileminden sonra derinin kaln

yerlerinin dzeltilmesi ve her tarafnda ayn kalnln salanmas amac ile

tra makinasnda tralanr.

Retanaj ve ntralizasyon: Tralamadan sonra deriler formik asit ve su ile

ykanr. Boyamadan nce deriyi ntralize etmek iin sodyum bikarbonat

kullanlr.

Yalama ve ilk boyama: Retanaj ve kromlama ile su kaybedip sertleen

deriyi yumuatmak iin yalama yaplr. Bu yalar doal ya da yapay

olabildii gibi bu grubun karm da kullanlr. lk boyama veya astar boyas,

dolaplarda uygulanr. Bu uygulama srasnda kullanlan boyann pH sna

gre ilem yaplr. Asit boya uygulanacaksa nce amonyak ile ortam

bazikletirilir ve boyanr sonra formik asit ile boya fikse edilir. Bazik boya

42

kullanlacaksa ortam asetik asit ile asitletirilir ve boyama yaplr. Metal

boyalar ile direkt boyalar ortam pH s deiimine gerek yoktur.

Spalama, ama, asarak kurutma: Boya dolabndan sonra tkanan deriler,

tava veya vakum 60-70 derece s ile stlr, ya deriler makine zerine

serilerek merdeneyle buruuk ksmlar alr, hafif kurutularak at katna

veya vantilatrle stlan bir yere aslr. Burada kuruyan deriler odun tala

ile rtlr ve 24 saat bekletilir. skefe makinasnda yumuatldktan sonra

ivi makinasnda alarak gerilir. ivilemeden sonra kenarlar budanan

deriler son boyamalar iin finisaj blmne alnr.

Tablo 16: Deri ileme srecinde kullanlan kimyasal risk etmenleri ve salk sorunlar

Sre

Kimyasal risk etmenleri

Salk sorunlar

Islatma Su, antiseptik madde, deterjanlar

Deride asit ve lipit mantoyu bozar

Kireleme Kire Ca(OH)2, Na2S2 Deride nekroz, solunum yollarnda irritasyon

Kire giderme HCL NH4CL, (NH4)2SO4

Deri, solunum yollar irritasyonu, souk sras Kollikulasyon nekrozu

Sama ilemi Sr pankreas enzimi Deride irritasyon

Piklaj H2SO4 NaCL formik asit

Deri ve solunum yollar iin irritan, gzde konjontivit, keratit, dilerde dekalsifikasyon, dklme, solunum yollarl irritan, astmatiform bronit, deride yank, keratit

Krom debegat Krom Deride; koroziv etki (ku gz lseri) allerjik etki Solunum yollar; akut etki ile dem, bronkospazm, burun septumunda lserasyon, perforasyon kronik etki ile bronkopulmoner kanser Dier sistemkonjontivit, akut hepatit, mide kolii, kanl ishal, kusma, bacaklarda kramp, konvlzyon, koma

Yarma ve tralama Mekanik ilem