Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler

8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler

1/120

.- -

..., .IRAN SORUNUNUN GELECEGISENARYOLAR, BOLGESEL ETKiLER VE TURKiYE'YE ONERiLER

SAUDI ARABIA

v"_

.;.:..

Iblllli-


2/120

RAN SORUNUNUN GELECESENARYOLAR, BLGESEL ETKLER VE TRKYEYE NERLER

NHAT AL ZCAN

TEPAVORTADOU ALIMALARI | I


3/120

Dr. Nihat Ali zcan, TEPAV da aratrmac olarak almaktadr. Ortadou,terrizm ve sivil-asker ilikileri ilgi alanlardr. zcann bu

konularda yaynlanm eitli kitap ve makaleleri bulunmaktadr.

Bu raporun hazrlanmasnda ufuk ac yorum ve katklarndan dolay Prof.Dr. Gven Sak, Prof. Dr. Mustafa Aydn, Prof. Dr. Hseyin Pazarc, Yrd. Do.Dr. Mitat elikpala ve Neslihan Kaptanoluna teekkr ederim. Sayfadzenlemesinde emei geen Grkem Elmas da anmam gerekir.


4/120

SUNU

Orta Douda nemli gelimelerin yaand bir sreten gemekteyiz.

Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf, gemite dzenledii veblgedeki gelimelerle birlikte Trkiyenin roln de konu alan deiik

yuvarlak masa toplantlar ile Orta Douya verdii nemi kantlamt.

zellikle Iraktaki anayasa almalar, randaki son durum ve srail-Filistinbar srecine odaklanan bu toplantlar, Trkiye ve dnyann nde gelen

aratrmaclar, akademisyenleri, Trk Dileri, basn ve T.B.M.M.i

temsilcilerini bir araya getirmek konusunda olduka baarl oldu.Gelecek dnemde de blgeyi konu alan almalarmz, yuvarlak masa

toplantlar ve aratrma raporlar ile devam edecek.

Bu spesifik aratrma raporlarndan ilkinin TEPAV aratrmaclarndan SaynNihat Ali zcan tarafndan ran sorunu zerine yazlmasna karar verdik.

Irak sorununa ilikin tartmalarn devam ettii bu dnemde, Trkiyenin bir

dier komusu olan ran ile ilgili de yeni bir politik gerginliin gndemetandn grmekteyiz. ran ile kresel g Amerika Birleik Devletleri

arasndaki gerginlik her geen gn trmanmaktadr. Gerek ran gerekse

A.B.D. ile yakn ilikileri olan Trkiyenin bu sorundan etkilenmesikanlmazdr.

Sorunun uzun yllar gndemi igal edecek nitelikte olduu ve etkilerinin

Trk i ve d politikasnda ok geni bir yelpazede grlecei dikkate

alndnda, iyi ynetilmesi gereklilii gzler nndedir. Kriz ynetimiasndan ele aldmzda i sadece hkmetlere dmemelidir. Sivil

toplum kurulular, medya ve aratrma enstitlerinin de hkmetlere bu

zorlu srete yol gstermeleri, Trkiyenin taknaca tavr konusundatavsiyelerde bulunmalar gerekmektedir.

TEPAV olarak, ite bu disiplinler aras rapor ile ABD-ran krizi zerine

alternatif senaryolar irdeledik, senaryolarn Trkiye zerine olas etkilerineyounlaarak hkmetlere ve politika yapclara katk sunmay amaladk.

ran sorunu ile ilgili olarak Trkiye iin zm nerilerinin de yer ald bu

raporun, alternatif politika retme konusunda nemli bir boluudoldurulaca ve ilgililere yardmc olabilecei inancndayz.

TEPAV


5/120

1

NDEKLER

ZET

GR

ABD VE RANIN POLTK HEDEFLERNN ANALZ

ABD-ran likilerinin Tarihsel Arka Plan

ABDnin blgesel karlar ve ran slamCumhuriyeti: atan karlar

ran slam Cumhuriyetinin Politik Hedefleri

ABD ile ran slam Cumhuriyetinin PolitikHedeflerininUzlamazl

ABD-RAN LKLERNN GELECENE YNELKSENARYOLAR

Senaryolarn Ortak Ynleri

Taraflarn Kullanabilecekleri AralarDiplomatik AralarHukuki AralarEkonomik ve Finansal AralarPolitik ve Psikolojik aralarAskeri G ve Kullanm

SenaryolarRejim Garantisi SenaryosuNkleer Silahlara Sahip ran SenaryosuBeklenmedik Rejim Deiiklii SenaryosuAskeri Mdahale Yolu ile Rejim Deiiklii Senaryosu

RAN SORUNUNUN TRKYEYE OLASI ETKLER

Ekonomik Alanda Etkiler.

Ulatrma Sektrnde Olas

Etkiler Turizm SektrndekiOlas Etkiler D Ticaret zerineEtkiler


6/120

2

Enerji Sektr zerine EtkilerKresel Petrol Fiyatlarnda DeiimBoru Hatt ve TedarikSorunlarPetrol Kaakl

Politik Etkileriran Sorunun Trk Politikasna

Etkileri Krt Sorunu zerineEtkileri Kamuoyunda deolojikBlnmelerSiyasi Karar Alma SrecindeYer Alan Aktrler veOlas Tartmalar

ran Sorunun D Politika zerine EtkileriTrkiye-ABD likileri ve ran

Sorunu Trkiye-srail likileri veran sorunuTrkiye-Azerbaycan ve Ermenistan likileri veranSorunuTrkiye- Rusya likileri ve ran SorunuTrkiye-AB likileri ve ran SorunuTrkiye-Irak likileri ve ran Sorunu

rann Gvenlik Sorunu Yaratma Kapasitesi

ran ve TerrizmEtnikTerrizmRadikal Dini Terrizm

Kitlesel GKaaklk ve Snr Gvenlii

ran Sorunu ve AskeriKonular

SONU VE NERLERKAYNAKA


7/120

3

RAN SORUNUNUN GELECE: SENARYOLAR, BLGESELETKLER VE TRKYEYE NERLER

ZET

ran ile ABD arasnda 1979 slam Devrimi sonras balayan anlamazlklar, Nkleer Tesis

inas tartmalar ile yeni bir boyut kazanm bulunmaktadr. ran sorunun Gelecei:

Senaryolar, Blgesel Etkiler ve Trkiyeye neriler, isimli bu raporun amac, ABD ile

ran arasndaki gerginliin nedeni olan politik hedeflerin tanmlanmas, gelecee ilikin

muhtemel senaryolarn aklanmas, Trkiyeye etkileri ile zm nerilerin tartlmasdr.

Tartmalar rann nkleer g elde etmesi zerine younlasa da asl sorun taraflarn

politik karlarnn uzlamaz olmasdr. ABD, ran blgesel karlar iin en byk tehdit

olarak grmektedir. nk ran, terrizmi desteklemekte, sraili tehdit etmekte, dnya enerji

gvenlii iin tehlike oluturmakta, stelik kitle imha silahlar da elde etmeye alarak bu

riskleri daha da arttrmakta ve baskc rejimini kalc hale getirmek istemektedir. ABDye gre

bu riskleri ortadan kaldrmann yolu randa rejim deiiklii gerekletirmektir. Yeni ran

kresel sistemle uyumlu, greceli demokrasiyi ina etmi, liberal ekonomik dzene sahip

olmaldr. te yandan ran, rejimini srdrmek, blgesel g olarak kalmak ve ABDyi

caydrmak istemektedir. Bunu gerekletirmenin yolu ise rana gre nkleer silaha sahip

olmaktan gemektedir. Grlecei zere nkleer silah edinme/engelleme tartmalarnn

temelinde yatan husus politik hedeflerin gerekletirilmesindeki fonksiyonudur. nk

nkleer silah sorunun en nemli stratejik aamasdr.

ran-ABD ilikileri, taraflarn kullanacaklar aralara ve zamanlamaya bal olarak eitli

ekillerde geliebilir. Aralar, diplomatik, hukuki, ekonomik ve finansal, politik-psikolojik ve

askeri olarak snflandrabiliriz. ABD, diplomatik aralar kullanarak ran uluslararas alanda

yalnzlatrmay amalamaktadr. Uluslararas hukuk ise bata g kullanm olmak zere

eitli aralarn kullanlabilmesinde en nemli meruiyet aracdr. ABD, ran rejimini

zorlamak iin ekonomik-finansal bask aralarn da kullanabilir. Siyasal rejimin meruiyetini

tartmal hale getirmek isteyen ABD halkn memnuniyetsizliklerini tahrik edecek eitli

politik-psikolojik yntemler kullanabilir. Son tahlilde ABD, rana kar askeri g

kullanabilir. Askeri gc, nkleer tesisleri yok etmek, rejimin en nemli denetim arackonvansiyonel askeri gc zayflatmak ve ekonomik alt yapy kertmek iin kullanacaktr.


8/120

4

Rapor, sorunun drt farkl ekilde gelieceini ngrmektedir. Bunlar, rana rejim garantisi

verilmesi, rann nkleer silaha sahip olmas, beklenmedik bir anda randa i dinamiklere

dayal rejim deiiklii ve askeri mdahale yolu ile rejim deiiklii modelleridir. Birinci

durumda, sorun zlm olamayacandan askda kalacaktr. kinci senaryoda tm aktrler

kendi politik konumlanmalarn gzden geirerek blge jeopolitiini yeniden okumak zorunda

kalacaklardr. Son iki senaryo ise kendi iinde eitli belirsizlikler iermektedir. randa rejim

tartmalar ile balayan sre toprak btnl tartmalarna da dnebilir.

Tm senaryolarn balangcnda politik gerginlik dzeyini ve kullanlacak aralar belirleme

tekeli ABDde olacaktr. ABD, eitli aralar birbiri ile uyumlu ve birbirini destekler ekilde

kullanmaya alacaktr. ran ise bunlara benzer ekillerde cevap verecektir. Ancak ran ile

ABD arasndaki g orantszl dikkate alndnda, cevaplarn asimetrik olaca

grlmektedir.

Trkiye, ran ile komudur ve corafi, tarihsel, kltrel, ekonomik ve siyasi ilikileri

bulunmaktadr. Trkiyenin ABD ile de farkl alanlarda eitli dzeylerde ilikileri

bulunmaktadr. Her iki lke arasndaki gerginlik ve atmalar Trkiyeyi dorudan ve dolayl

olarak etkileyecektir. ran sorununun karmak nitelii onun tek hamlede ve ksa srede

zme kavuturulmasn imknszlatrmaktadr. Bu sebeplerle sorun, Trkiye bakmndan

srekli kriz hali anlamna gelebilir.

ran sorunun Trkiyeye etkileri alanda grlecektir. Bunlar, ekonomik, politik ve gvenlik

alanlardr. Kriz derinleir ve BM yaptrm karar alacak olursa Trkiye buna uymak zorunda

kalacaktr. Alnacak karardan ulam, turizm, d ticaret ve enerji sektrleri eitli ekillerde

etkilenecektir. zellikle enerji sektr, kresel fiyat art ile boru hatlarnn durumu ve petrol

kaakl gibi konulardan etkilenecektir.

Sorunun etkileyecei bir dier alan ise i ve d politikadr. ran sorunu Trk i politikasn

bata Krt sorunu olmak zere, kamuoyunda ideolojik blnme ve siyasi karar alma

srecindeki aktrlerin rollerinin yeniden tanmlanmasna kadar eitli erevelerde

etkileyecektir. Krt sorunu Iraktaki gelimeler de dikkate alndnda bek sorununa

dnebilir. Ayn ekilde ran sorunu Trk d politikasn da etkisi altna alacaktr. Bu


9/120

5

balamda Trkiyenin ABD, srail, Azerbaycan, Ermenistan, Rusya, AB ve Irakla ilikileri

etkilenecektir.

ABD-ran anlamazl Trkiye asndan eitli gvenlik sorunlar yaratacaktr. Bunlar,

terrizm, kitlesel g, kaaklk ve snr gvenlii ile askeri konular olarak snflandrlabilir.

Sre ilerledike Trkiye, ran ile ABD arasnda bir seim yapmak zorunda kalacaktr. Byk

ihtimalle tercihi ABDden yana olacaktr. Bu durumda ran, gerek Trkiyeye gerekse

ABDye zarar vermek iin ncelikli olarak terr kartn kullanacaktr. Bu noktada terr

saldrlar Trkiyeyi dorudan hedef alabilecei gibi, ABD ile hesaplamann alan Trk

topraklar olabilir. ran, niyetlerini etnik ve dini motifli terr rgtlerini destekleyerek veya

dorudan rtl operasyonlarla da gerekletirebilir.

Sorunu derinletike ve randa yaam artlar bozulduka lkeden kitlesel g balayabilir.

G, gemite olduu gibi Trkiye zerinden olabilir. Bu durum ciddi snr ihlalleri ve

gvenlik sorunlar douracaktr. Yine ekonomik ambargo benzeri uygulamalar randa kriz

yarattka snr kaakl Trkiye iin ciddi gvenlik sorunlar yaratabilir. rann nkleer

silaha sahip olmas halinde Trkiye kendisini gvensiz hissederek benzer bir giriimi

balatabilir. te yandan snr gvenlii ve benzeri konular Trk Silahl Kuvvetlerinin

tekilatlanma, konulanma ve tertiplenme sorunlarn gndeme getirebilir.

ran sorununun Trkiye bakmndan eitli zellikleri bulunmaktadr. Sorun belirsizliklerle

doludur ve uzun yllar gndemde kalacaktr. Trkiyenin sorunun zmndeki rol ve

katks snrldr. Kriz ilerledike Trkiye tercih konusunda ikilemle kar karya kalacaktr.

ran konusu uzun vadede Trkiye iin bek sorununa dnebilir.

phesiz ki bylesine nemli bir sorunda en byk rol hkmetlere dmektedir. Hkmetler

enerjilerini ok da gereki olmayan ABD ve ran arasndaki sorunu zmeye harcamak

yerine, sreci en az maliyetle ynetebilecek stratejilere harcamaldrlar. denecek maliyetin

yansmalarnn daha ok ieride olaca dikkate alnacak olursa, hkmetlerin abalarnn

arlk noktasnn da ieride olmas gerekmektedir. O halde hkmetler, ran sorununun

ieriye ynelik, politik, ekonomik, gvenlik ve soysal alandaki maliyetlerini en aza indirecek

ngrye sahip olmal ve hazrlklarn buna gre yapmaldrlar.


10/120

6

Hkmetlerin bu noktada en byk sorumluluu kamu gcn, medya ve sivil alanla

koordine ederek ran sorununun Trkiyeye maliyetini en aza indirmektir. Bu amala da

hkmetler ncelikle politika tespitine younlamaldr. Trkiye iin sfr maliyetli bir zm

bulunmamaktadr. rann nkleer gce sahip olmasnn da, rejim bunalmna girmesinin de

Trkiyeye maliyeti olacaktr. Hangi senaryo ilerse ilesin, Trkiye ngrleri ile ancak

maliyeti drebilir. Bunun iin, sorunu iyi izlemeli, stratejik krlma anlarn nceden

grmeli ve glerini koordine edebilmelidir.


11/120

7


12/120

8

GR

Orta Douda Irak sorununa ilikin tartmalar devam ederken yeni bir

politik gerginliin gndeme tandn grmekteyiz. Trkiyeninkomularndan ran slam Cumhuriyeti ile kresel g Amerika Birleik

Devletleri arasnda karlkl restlemeler devam ederken ilikiler de

gerginlemekte. Doal olarak sorunla ilgili farkl bak alar, yorumlar ve

tartmalar da srmektedir. Tartmalarn merkezinde sorunun geleceine

ynelik tahminler yer almaktadr. ngrler bir yandan sorunun nasl bir

seyir izleyecei sorusuna cevap ararken, bir yandan da olas zmler ve

sonular zerinde younlamaktadr.

Sorunun grnen iki oyuncusu, ABD ve ran, gerek kresel, gerekse

blgesel alanda nemli aktrlerdir. Her iki devleti nemli klan, kresel ve

blgesel sistemdeki rolleri, etkinlikleri ve kendilerine has zellikleridir.

Nitekim bu durum sorunun ierii ve zm yntemleri ile birletiinde

mesele daha da karmak bir hale gelmektedir. Karmakl arttran bir

dier faktr de, zm ya da zmlerin uzunca bir zaman gerektiriyor

olmasdr. Zaman uzadka, sorun yeni sorunlar tetiklemekte, etki alann

ekonomik, siyasi, askeri, diplomatik ve gvenlik boyutlarna tarmaktadr.

ran ile ABD arasndaki sorunlar nmzdeki srete sadece blgeyi deil,

tm dnyay ilgilendirmeye devam edecektir. Fakat baz lkelerin

gelimelerden dorudan ve dierlerinden daha fazla etkilenmeleri

kanlmazdr. Corafi konumu, tarihi, kltr, ekonomik ilikileri nedeniyle

ranla yakn ilikileri olan Trkiye, ABD ile de ok zel ilikilere sahiptir.

Her iki lke ile ilikilerinin eitlilii ve jeopolitik konumu dikkate

alndnda, Trkiye asndan sorunun sadece bu gnn deil gelecein de

nemli bir meselesi olaca aktr.

Bu rapor; gelecein belirsizliini gz ard etmeden, disiplinler

aras bir yaklamla drt farkl konuya cevap aramaktadr.

I. ABD ve rann politik hedeflerinin

analizi. II. Alternatif senaryolar.

III. ran sorununun Trkiyeye

etkileri. IV. Sonu ve neriler.


13/120

9

ABDNN VE RANIN POLTK HEDEFLERNN

ANALZ

ABD-ran likilerinin Tarihsel ArkaPlan

ran jeopolitik konumu nedeniyle tarihin her dneminde blge d

glerin ilgisini ekmitir. rnein ngiltere ve Rus arl 19uncu yzyln

banda ran zerine giritikleri rekabeti yirminci yzyln ortasna kadar

srdrdler. Daha sonraki srete rekabeti daha da derinletiren gelime

zengin petrol yataklarnn kefi oldu. ngilterenin kresel gcnn sona

erdiini ilan eden kinci Dnya Sava, ABDnin blgesel aktr olarak onun

yerini almasyla sonuland.

ABD-ran ilikileri kinci Dnya Sava srerken

stratejik bir zorunluluk olarak gelime gsterdi.

Nazi Almanyasna kar savaan Sovyetler

Birliine verilecek lojistik destein ran

zerinden salanmas ve petrol blgelerinin

gvenlik altna alnmas zorunluluu bu lkenin

igali ile sonuland. Yaplan anlamann

ardndan rann gneyini ngiltere- ABD,

kuzeyini de SSCB ordusu igal etti. gal

sava sonuna kadar srd.

galciler sava sonunda benzer ekilde davranmadlar. ngiltere ve ABD

igal altnda tuttuklar ran topraklarn 1945te terk ederken, SSCB igali

bir sre daha devam ettirdi. Nihayet Sovyetler Birlii 1946da ran

topraklarn terk ederken geride, etnik kimliklere gre kurulan iki devlet

brakt. Urumiye civarnda Mehabat Krt Cumhuriyeti ile Kuzey Bat

randa kurulan Gney Azerbaycan Cumhuriyeti. Her iki siyasi oluum da,

ran merkezi ynetiminin glenmesinin ardndan 1947de ortadan

kaldrldlar.1


14/120

10

1 Detayl bilgi iin baknz: Aegleton William, 1946 Mehabad Krt Cumhuriyeti, ev. M.Emin Bozarslan,stanbul, 1990.


15/120

11

Sz edilen siyasi gelime blge lkeleri ve ran asndan iki bakmdan

retici oldu. Birincisi; randa siyasi btnl tehdit eden en nemli fay

hattnn etnik yap olduu grld. zellikle Azeriler ve Krtler potansiyel

ve mstakbel ayrlma yanls gruplard. kinci retici yn, ran merkezi

ynetiminin glendiinde lke btnln tehdit eden siyasi oluumlar

ortadan kaldrabilecek yeteneine sahip olduuydu. Bu tecrbe daha

sonraki yllarda rana kar uygulanacak politikalarda da gz nnde

bulundurulacakt.

kinci Dnya Sava sonras

dnemde ABD- ran

ilikilerinde iki faktr belirleyici

oldu. Birincisi; ran jeopolitiinin

Sovyetler Birlii ile yeni bir

anlam kazanmasyd. ran,

SSCBnin gneyden

kuatlmasnda nemli bir

konuma sahipti. ABDnin

rana olan ilgisinin ikinci

nedeni; lkenin sahip olduu

zengin petrol ve doal gaz

yataklaryd2. Petrol,

Bat ekonomisinin stratejik

girdisiydi ve askeri gcn

olmazsa olmazyd.

Bu nedenlerden dolay ran sava sonras dnemde ABDnin ilgi oda

olarak kald3.

Nitekim bu yakn ilgi kendisini, rann i politikasna mdahalede gsterdi.

1952 de Babakanla gelen Musaddk, ran petrollerini devletletirme

giriiminde bulundu. Fakat ksa sre sonra patlak veren

ayaklanma ile iktidardan


16/120

12

2Haglund G. David, Oil as a Factor in U.S. Policy Toward the Middle Eeast, Paul Marantz and Blema S.

Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London 1985, 175-197.3

Chubin Sharam, IranYezid Sayigh and Avi Shlaim (edt), The Cold War and The Middle East, Clarendonpres-Oxford, 1997, s 216-249. Yapp Malcom, Soviet Relations with Countries of the Northern Tier, Adeed.Dawisha and Karen Dawisha, The Soviet Union in The Middle East, Heinemann Boks ltd, London, 1982, s 25-

43.


17/120

13

uzaklatrld ve srgnde olan ah Pehlevi lkesine geri dnd. Yllar sonra

bu plann arkasnda petrol irketleri ve ABD istihbarat rgtlerinin olduu

aa kacakt4.

ran ah, slam Devriminin gerekletii 1979a kadar ABDnin blgedeki

en nemli mttefiki olarak kald. ah, ABDnin Ortadou politikalarna tam

destek verdii gibi, 1973 Arap-srail sava sonrasnda fiyat ykselen petrol

satndan elde ettii byk miktardaki dolarlaryla da ilgi oda olarak

kalmaya devam etti5. ah, ABDnin SSCByi gzetlemesine ve Basra

Krfezinde ABD karlarnn korunmas iin topraklarnn kullanlmasna izin

verdii bu srete, gzde mttefik olarak kald. ABD ynetimleri, sadk

mttefike nkleer silahlar hari olmak zere istedii tm modern askeri

tehizat ve silahlar salad. Yine ABD, rann Basra Krfezinin giriindeki

stratejik neme sahip Ebu Musa ve Tomb adalarn igal etmesine gz

yumdu. ah liderliinde ran, ABD sayesinde blgesel g haline

gelirken, i dengelerinde ngrlemeyen hzl ve lmcl bir deiimle

yzlemek zorunda kald.

randa hzla deien politik, ekonomik ve sosyal yap etkilerini 1970ler

boyunca gsterdi. ran ahnn ynetiminden ve gelimelerden

memnun olmayan kitleler, Mollalarn ve tccarlarn nderliinde

ayaklanarak ynetimi ele geirirken, ah areyi lke dna kamakta

buldu6. Yeni dnemin dini ve siyasi lideri Humeyni, slam devrimini takip

eden gnlerde ABDyi devrimin dman ilan ederken, srailde bu

dmanlktan nasibini alacakt.

ran slam Devriminin ardndan ABD blgedeki en yakn mttefikini

kaybetti. Mttefikin kaybn daha da dramatik hale getiren gelime

SSCBnin ksa sre nce Afganistan igal etmi olmasyd. ran slam

Devrimi, ABDyi iki bakmdan g durumda brakmt. ABD, bir yandan

Sovyetlere ynelik en nemli istihbarat alanlarn kaybederken, bir

yandan da Basra Krfezindeki petrol

4Gasiorowski Mark,U.S. Foreign Policy Toward Iran During the Mussadq Era, David W. Lesch, The Middle


18/120

14

East and The United States, Westview Pres, Oxford, 1996 s51,66.5

Shwadran Benjamin, Mddle East Oil Issues and Problems, Schenkman publshng co., Cambridge, 1977.6

Hseyin Asaf, randa Devrim ve Kar Devrim, ev. Taha Cevdet, Pnar yaynevi, stanbul, 1989.


19/120

15

kaynaklar risk altna girmiti. te yandan rann devrim ihrac politikalar

Basra Krfezinde istikrarszl tetiklemiti. Bylesine olumsuz gelimelerin

yaand bir ortamda ABDnin cesaretlendirmesi ve ortaya kan frsatlar

karmak istemeyen Irak, 1980 Eyllnde rana saldrd. Irakn amac

1974te rana terk etmek zorunda kald topraklar geri almakt.

Saldr batl lkelerce devrimi dizginlemenin, silah satnn ve blgesel

dengelerin oluumu iin bir frsat olarak grld.

ran-Irak Sava, sekiz yl srd ve taraflar iyice hrpalad7. Sava, ABDnin

Basra Krfezindeki karlarn korumak ve blgedeki askeri gcn

arttrmak iin Kuveyt gibi yeni mttefikler salad. Ayn zamanda ran,

Irakla dengeledi. Bir yandan da savan getirdii ekonomik, sosyal ve

askeri ykm zamanla devrimin heyecann azaltt. Ayrca ABD bu

srete, Carter Doktrini erevesinde blgede Acil Mdahale Gc

oluturarak askeri anlamda daha kalc hale geldi8. Bylece enerji

gvenliini salamaya alt.

ran-Irak Savann ardndan blge dengelerini temelden deitirecek iki

nemli gelime yaand. Birincisi Irak lideri Saddam Hseyinin Kuveyti

igali ile balayan ve bu gne Irakta sren gelimelerdi. Dieri ise

uluslararas sistemi kknden deitiren ve Souk Sava bitiren SSCBnin

dalmasyd. Kuveytin igalinin ardndan ABD nclnde kurulan

koalisyon gc Saddamn ordularn zor kullanarak bu lkeden kartmakla

kalmad, Irakn gelecei ile ilgili yeni bir srecide balatt9. Bu sre ran

asndan balangta olumlu bir gelime gibi grlse de ilerleyen yllarda

farkl sorunlar ve kayglar yaratt. Nitekim Mart 2003de Irakn ABD

askerlerince igalinin ardndan Saddam Hseyin iktidardan uzaklatrlrken

ran, ABD ile komu oldu. gal ve rejim deiiklii rana yeni frsatlar ve

yeni riskler sundu.

7 Savan boyutlar ve etkileri iin baknz: Shahram Chubin and Charles Tripp, Iran And Iraq at War, WestvewPres, Colorado, 1988.8

Sigler H. John, Evaluating Regans Middle East Policy: A First Term Balance Sheet, Paul Marantz and

Blema S. Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London, s 249-261.9 Krfez Sava sonras rann politik tutumu iin baknz. Daneshkhu Scheherazade,Iran and the New WorldOrder,Tarek smail and Jacqueline S. smail, (ed), the Gulf war and the New World Order, University Pres of


20/120

16

Florida, 1994 s. 293 .


21/120

17

ran slam Cumhuriyeti, SSCBnin dalmasnn ardndan sadece

Ortadouda deil, Orta-Asya ve Kafkaslar da da yeni frsatlar ve

risklerle kar karya kald. ran, frsatlar deerlendirmek, riskleri en aza

indirmek iin dini ilevsel bir ideoloji olarak kullanarak yeni blgelere

nfuz etmeye alt10. rnein, Azerbaycann bamszlk ilan randa

ciddi endielere yol at. Ykselen Azeri milliyetilii ran korkutmaya

balad. Bu balamda ran, Trkiye ve onu destekleyen ABD ile Kafkaslar

ve Orta-Asyada rekabete giriirken, Rusya ve Ermenistan ile iyi ilikiler

gelitirdi11.

SSCBnin dalmasnn

ardndan Hazar

Havzasnn zengin petrol

ve doal gaz yataklar,

blgeyi uluslararas

rekabetin merkezine

tad12. Ortaya kan yeni

devletler, bu

zenginliklerini ran

darda brakan

gzerghlarla Bat

pazarlarna

ulatrmann

yollarn aramaya baladlar. Bu aray destekleyen ve cesaretlendirenABD

ynetimleri oldu. rann dland gzergh seimi, zaman zaman ABD ilekar

karya gelmesine nedenoldu.

ran slam Cumhuriyetinin radikal slamc gruplar desteklemesi,

Ortadou bar grmelerini sabote etmeye almas, 1980den beri

Suriye ile stratejik ibirlii yapmas ve dini rejimin teki olarak

gndemletirdii srail-Yahudi


22/120

18

10Akdeveleliolu Atay,rann Orta-Asya, Afganistan ve Azerbaycan Politikas, Mustafa Aydn (der), Kreel

Politikada Orta Asya, Nobel yaynlar, Ankara, 2005, s,149-186.11

Souk sava sonrar ran iin baknz. Fuller E. Graham, The Center of the Universe The Geopolitics of

ran westview Press, Oxford, 1991.12 Kemp Geoffrey and Harkavy E. Robert, Strategic Geography and the Changng Middle East, Brookingsnstititution Press, Washington.D.C. 1997, s. 109 .


23/120

19

dmanl ABD ile ztlamasnn bir dier nedeni oldu13. Bu balamda

ABD, ran Irakla birlikte snrlamay amalayan baz yaptrmlar hayata

geirmeye balad. ifte evreleme Politikas bu erevede ABD

Senatosunca 1996da kabul edilen yasa ile yrrle girdi.14 ABD-ran

ilikileri zaman zaman gergin ve dmanca bir zeminde srerken 11 Eyll

2001de ABDye ynelik terrist saldrlar gerekleti.

ABD ynetiminin 11 Eyll terrist saldrlarna cevap vermek

zere politikalarn yeniden oluturmaya balamas, ran ynetimini tedirgin

etti. ABDnin yeni dnemde g kullanmay birinci seenek olarak grmesi

tedirginliin temel nedeniydi. Her ne kadar ABDnin Afganistanda Taliban

rejimini ykmas ran rahatlatsa da, uzun vadede yeni sorunlar kartaca

belli olmutu. Bu srete ABDnin Orta Asya ve Kafkasya devletleri ile arka

arkaya askeri anlamalar yapmaya balamas, ran kayglandrmaya

balad. ran ABD tarafndan dou ve kuzeyden kuatlyordu.

Afganistann igalini takip eden dnemde ABD ynetimi Irakta rejim

deiikliini hedefleyen bir dier askeri harekt gndeme getirmeye

balad. Bu projenin gereklemesinin bir anlam da rann batdan da

kuatlmasyd. te yandan Irakn igali ran iin yeni frsatlar anlamna

gelebilirdi. ABD Mart

2003de Irak igal etti ve ran rejiminin en byk dmanlarndan Saddam

Hseyini iktidardan indirdi. Yeni durum ran bakmndan dmann

tasfiyesi anlamna gelse de, tpk Afganistanda olduu gibi yeni sorunlar

da beraberinde getirmekteydi. Nitekim ABD, Irak igal ederek Basra

krfezindeki geleneksel ran-Irak dengesinide yok etmi oluyordu. Yine

igalle birlikte Irakta g kazanan iiler kendilerine iktidarn yolunu aan

ABDden ok rana yakn durmaktaydlar. Bu durum ran iin olumlu

gelimeler anlamna gelse de, ABD tarafndan drt bir yandan kuatlm

olmak endie verici bir durumdu.

13Ehteshami Anoushiravan and Hinnebusch A. Raymond, Syria and ran, Routledge, London, 1997.

14Quandt B. William, America and the Middle East:A Fifty-Year Overview, Diplomacy in the Middle East, L.

Carl Brown, London, 2001, s, 51-74


24/120

20

Detaylar iin ayrca baknz: h tt p :// w ww.u se m b assy.i t /pd f /o th er/RS2 0 871.p d f .
http://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdfhttp://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdfhttp://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdf


25/120

21

Irakn igali blgedeki tm dengeleri altst ettii gibi, sava sonras artan

saldrlar ve i istikrarszlk igalciler iin ciddi sorunlar oluturdu. Ksa sre

sonra ABD ynetimi Iraktaki istikrarszlk ve i atmalarla ilgili olarak

ran sulamaya balad. Buna gre ran, Irakta iiler aracl ile Irakn

iilerine karyordu. Sulamalar, ran ynetiminin balangta gizli

yrtt sonradan aa kan nkleer silah almalar ve fze projeleri

ile birletiinde ise farkl bir nitelik kazand. Sava blgede sorunlar

zmek yerine yeni sorunlar dourmutu.

ABDnin Blgesel karlar ve ran slamCumhuriyeti: atan karlar

ABD ile ran arasndaki tartmalar gndeme rann nkleer silah edinme

abalarna tepki olarak yanssa da asl sorun taraflarn uzlamayan

karlardr. Bu durumda zerinde odaklanlmas gereken konu taraflarn

karlardr. Nkleer g karlarn gerekletirilmesinde stratejik bir ara

konumundadr. Bu noktada nem kazanan ABDnin ve rann politik

hedeflerinin aka ortaya konmasdr.ABDnin Ortadou blgesindeki karlar u ekilde tasnifedilebilir.

I. Petrol ve doal gaz yataklarnn gvenliinin salanmas, dnya

enerji arznn srdrlebilir olmas.

II. srailin gvenliinin salanmas.

III. Terrizm tehdidinin ortadan kaldrlmas.

IV. Kitle mha Silahlarnn retilmesi ve yaylmasnn nlenmesi.

Yukarda listelenen hedeflerin en nemli zellii birbirleri ile etkileim

halinde bulunmalardr. rnein kitle imha silahlar terrizm tehdidi ile

birletiinde daha ykc olabilmekte ve srailin gvenliini tehdit

edebilmektedir. Yine terrizm, srdrlebilir enerji arzna ciddi tehditler

oluturmaktadr. Bu nedenle karlarn bir btn olarak ele alnmas

gerekmektedir.


26/120

22

Dnyada bilinen petrol ve doal gaz kaynaklarnn %65ininin Basrablgesinde,

%17sininde Hazar Havzasnda yer almas ABD asndan blgenin nemini

ortaya koymaktadr. Enerji, srdrlebilir bir ekonomik refahn, etkili ve

srekli askeri gcn ve devletleraras karlkl bamllk ile i politikann

en nemli girdilerindendir.15 Bu balamda Orta Dou ve Hazar Havzas

ABDnin en nemli kar blgesi olup, d politika da birincil ilgi merkezi

olmaya devam edecektir.

ABD ile srail arasndaki politika ilikisi nevi ahsna mnhasrdr. srail

kurulduu gnden beri ABDnin destek ve himayesinde varln

srdrmektedir. ABDye ar sorumluluk ve maliyet ykleyen bu ilikinin en

nemli nedeni ABDde etkin konumda olan Yahudi lobisinin gcdr.

srailin varlna ynelik tehdit ve tehlikelerin alglanma biimi ve

bertaraf edilmesi ABD d politikasnn ncelikli hedeflerindendir.

ABDnin Ortadouya ynelik ilgisinin bir

dier nedeni ise Kitle mha Silahlarnn

Yaylmasnn nlenmesidir. KSler dman

eline getiinde lmcl hale gelmektedir. Bu

noktada dman, devletlerin yan sra terr

rgtleri de olabilmektedir. Bylesi bir durumda

ABDnin karlarn gerekletirmesi zorlaaca

gibi srailin varl da tehdit edilmektedir.

Nitekim souk sava sonras dnemde KSlerin

totaliter rejimlerin ve terr rgtlerinin elinegeebilecei ve kendisine kar kullanlabilecei

endiesi ABDnin en nemli gvenlik sorunu

olarak grlmektedir16.

15 Amerikann artan enerji ihtiyac ve da bamll iin baknz:

h tt p ://www.cs is.or g /m e d ia/cs i s/c o n g ress/ts06 0 30 7_ v errastro.p d f ; Petroln, gvenlik, refah ve d politikazerindeki etkileri iin baknz. Noreng Oystein, Ham G, Petrol Politikalar ve Pazar, ev. Nurgl Durmu,Elips, 2004.16

Terrizm ve kitle imha silahlar bileimi ABD iin dehet verici bir tablo haline gelmi bulunmaktadr.Baknz. Stern Jessica, Getting and Using the Weapons, Chyba F. Cchistopher, Toward Biological Security,
http://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdf


27/120

23

Michael L. Modie, The Chemical Weapons Threat, Russell D. Howard, Red L. Sawyer, (ed) Terrorism andCounterterrorism, McGraw-Hill, 2002.


28/120

24

11 Eyll saldrs terrizmi en nemli gvenlik sorunu haline getirmi

bulunmaktadr. ABD, radikal slami hareketlerdeki art kendisinin ve

mttefiki srailin karlarna ynelik en byk tehdit olarak alglamaktadr.

Terristlerin az maliyetle saldr dzenleyebilme yetenekleri, teknoloji ile

birletiinde artan hasar verme gc ve Kitle mha Silahlar ile

desteklendiinde daha da lmcl olabilmesi onu en nemli sorunlardan

birisi haline getirmitir. Terrizmin etkilerinden korunmak isteyen ABD, bu

olguya kaynaklk ettiini dnd Orta Dou blgesinde nemli

ekonomik ve politik deiimler gerekletirmek istemektedir. phesiz

ihtiya duyulan deiimler ancak uzun dnemde mmkn olabilecektir.

Bu balamda ran slam Cumhuriyeti ABDnin blgesel karlarn tehdit

eden birincil otoriter rejim konumundadr. ABDye gre ran nkleer

kapasiteye sahip olmaya alan, baskc, terrizmi destekleyen ve srailin

varlna tehdit oluturan bir lkedir. Bu sfatlarla tanmlanan ran, ABDnin

uzun vadeli hedef listesinin banda gelmektedir. ncelikli hedef randa

rejim deiikliidir. Bunun iin ilk aamada rann nkleer kapasiteye

sahip olmas nlenmelidir.


29/120

25

Daha sonraki aamalarda ABDnin randa rejim deiikliine

odaklanacan syleyebiliriz. Tm bu gerekeler gz nne alndnda

rann nkleer kapasiteye sahip olmasnn nlenmesi ABDnin politik

hedefinin ilk ve en nemli stratejik aamasdr. ABD, son tahlilde nkleer

silahlardan arnm, greceli demokrasiyi iler klm, liberal piyasa

ekonomisi ile dnyaya eklemlenmi ve blgesinde tehdit oluturmayan bir

ran hedeflemektedir.17

ran slam Cumhuriyetinin PolitikHedefleri

ran slam Cumhuriyetinin politik hedefinin slami/ia rejimini ve toprak

btnln koruyarak daha etkin bir blgesel g haline gelmek

olduunu syleyebiliriz.18 Rejimin slami/ia karakterini ABD tehdit

olarak alglarken, ran bunu dini referansl g kayna olarak

grmektedir19. Nitekim rejimin siyasal iskeletini dini kurumlarn

oluturmas, ran ynetimine bir yandan uhrevi bir nitelik kazandrrken,bir yandan da molla snfna kolektif bir sorumluluk ve dini meruiyet

salamaktadr20. Rejimin dini zmreye dayal olmas ona tahminlerin

tesinde diren salamaktadr. Bu durum ayn zamanda rann dini/siyasi

nfuzunu lke snrlarnn tesine tama frsat da vermektedir.21 rnein;

ia inanc Iraktan Lbnana kadar uzanan bir eksende ortak siyasi tutum

gelitirilmesini salayabilmektedir. Sonu olarak ran ynetimi, ABDden

kaynaklanan tehdidi caydrmak ve rejimi koruyarak blgesel

17ran sorununun Amerikan i politikasnda alglannda byk farkllklar bulunmadna dair ipular iin

Amerikan Kongre ve Senatosundaki nde gelen demokratlarn sylemleri iin baknz: New York SenatrHillary Rodham Clintonn aklamalar iin h tt p ://www.was h in g to n p o st.c o m /w p -dyn/content/article/2006/01/19/AR2006011903220.html. Senato D likiler Komitesinin nde gelendemokratlarndan Joseph Bidenin aklamalar ise politik amatan ok yntem farkllnda younlamaktadr.Baknz: h ttp ://www.g lo balsec u rity.or g /w m d /li b rary/news/ira n /2 00 2 /0 20 3 22- b id en.h tm ,h ttp ://www.ira n f o c u s.c o m / m o d u les/ n ews/pri n t.p hp?storyid=1365.18 Detayl bir deerlendirme iin baknz: Iranian Nuclear Weapons? The Threat from Irans WMD and Missile

Programs, s. 13-17, ubat 2006,h ttp ://www.csis.org /med ia /csis/pu bs/0602 21_ iran _wmd .pd f.19Dini otoritenin temelleri iin baknz. Uyar Mazlum, ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, Kakts, stanbul,

2004.20 Rejim ile mezhep arasndaki iliki iin baknz. Ayetullah el-Uzma Hseyn Ali El-Muntazeri, Velayet-i
http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.washingtonpost.com/wp-http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdf


30/120

26

Fakih,Endie yaynlar, Ankara, 1991.21 ia mezhebinin Ortadoudaki dalm iin baknz. Fuller E. Graham, Rend Rahm Francke, The Arab Shis,the Forgotten Muslims, St. Martins Press, New York, 1999.


31/120

27

g olabilmek iin nkleer silahlara sahip olmay bek sorunu olarak

grmektedir.22

rann blgesel g olarak kalma ve konumunu glendirme arzusunu

destekleyen drt farkl zellikten sz edebiliriz. Bunlar; lkenin jeopolitik

konumu, zengin doal kaynaklar, gen ve eitimli nfusu ile kltrel

zenginliklerden beslenen kkl devlet gelenei. Daha yakndan

bakldnda bu zelliklerin her biri rana byk avantajlar salamaktadr.

Jeopolitik konum23,

rana kresel ve blgesel

politikalarda byk

avantajlar salar.

ran kuzey-gney hattnda

petrol zengini Basra Krfezi ve

Hazar Havzasna kolaylkla

nfuz edebilir ve ekonomik

avantajlar kullanabilir. ran,

rnein, Hazar Havzasnn

petrol kaynaklar ve ticari

metalarnn dnya

pazarlarna tanmasnda

gei

yoludur ve benzer ilevi dou-bat hattnda da salayabilir. Bu nedenle

Trkiye, Orta-Asya ve Avrupa ticareti iin nem tar. Douda ise Pakistan

ve Afganistanla komudur. te yandan ran, Hrmz Boaz sayesinde

Basra Krfezindeki tm lkeleri snrlayabilmekte, onlar ibirliine

zorlayabilmektedir. Ayn zamanda dnya enerji arzn da

etkileyebilmektedir. Umman Krfezindeki kylar sayesinde dnyann her

taraf ile dorudan iliki kurabilecek konumdadr. Byk yzlm rana

askeri avantajlar salamakta, yabanc askeri glerin harektn

zorlatrmaktadr. Sonu olarak ran, jeopolitii ve corafyas ile etkileyici

ve nemli bir konuma sahiptir.

22ran rejiminin Nkleer silahlara sahip olma istei iin baknz. Arif Keskin, ran ve Ahmedinecad


32/120

28

Radikalizmi ,Radikal, 3 Mays 2006.23

ran jeopolitii hakknda detayl deerlendirmeler iin baknz. Anderson Ewan W., The Middle EastGeography&Geopoltcs, Routledge, London, 2003,s216. zzetullah zzeti, ran ve blge jeopolitii, ev. HakkUygur, Kre Yaynlar, stanbul, 2005


33/120

29

ran gl yapan bir dier husus sahip olduu doal kaynaklardr.

Gnmzn en nemli stratejik ham maddesi olan petrol ve gittike nemi

artan doal gaz, ran ekonomisinin en nemli ihra maddeleridir. hracat

gelirinin %80 ile 90n, kamu btesinin ise %40 ila % 50sini petrolden

elde etmektedir.24 ran, dnya petrol rezervlerinin %11ne, doal gaz

kaynaklarnn %15.3ne sahiptir.25 Bu deerler ile dnyada ikinci srada

gelmektedir. retimi dnya retiminin %5.2si mertebesinde olmasna

ramen, dnya enerji piyasasn etkileyebilecek gtedir. Ancak petrol

endstrisindeki teknolojik alt yapsnn geri ve yetersiz olmas ciddi sorun

tekil etmektedir. Sonu olarak ran, sahip olduu petrol ve doal gaz

kaynaklar ile avantajl konumunu daha uzun sre kullanabilir.26

Blgesel g olma abasndaki rann nfusu bu noktada etkili faktrlerden

birisidir. rann nfusu 72 milyona yakndr ve bu nfusun 2/3 30 yan

altndadr. Gen nfus eitimli olmakla birlikte lkede isizlik ciddi

boyuttadr. Nfusun lkeye dalm da orantszdr ve yerleim blgeleri

daha ok kuzey batda younlamtr.27 Nfusun %90 ii olup,

rejim dier inan ve mezheplerin haklarn kstlamtr. te yandan

siyasi liderlik, politik g ve dini meruiyetle desteklenmitir. Bu sayede

ran, Afganistandan Pakistana, Krfez Blgesinden Iraka ve Lbnana

kadar dini/politik nfuzunu kullanma imknna sahiptir. te yandan rann

ok sayda etnik gruba blnm olmas onun en nemli zayfl olarak

grlebilir28.

24Detayl bilgi iin baknz: h ttp ://www.eia.do e.g ov /emeu /cab s/Iran /Backgroun d.h tml

25

h ttp ://www.eia.do e.g ov /emeu /cab s/Iran /Natu ralGas.h tml26 h ttp ://www.eia.do e.g ov /emeu /cab s/Iran /Oil.h tml27

rana ilikin Dnya Bankasnn ekonomik ve sosyal verileri iin baknz:h ttp ://devdata.worldb an k.org /ex tern al/CPProfile.asp?CCODE=IRN&PTYPE=CP28 Keskin Arif, ran-ABD gerginlii erevesinde randa etnik milliyetilik, Stratejik Analiz, Say 72, Nisan
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/NaturalGas.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Oil.htmlhttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asphttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asphttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asphttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/NaturalGas.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Oil.htmlhttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asp


34/120

30

2006, s. 67-74


35/120

21


36/120

22

ran, kkl tarihsel gemie ve gl

devlet geleneine sahiptir. Bu

niteliklerini kolaylkla siyasi g

haline dntrebilmektedir. Rejim

faydac ve esnek davranabilmekte,

kendi yapsal zayflklarn dikkate

alacak biimde politikalar

retebilmektedir. Ancak iann politik

sorumluluk stlenmi olmas, siyasi

baarszlklarn sorumluluunu

stlenmesini de gerektirmektedir. Bu

nedenle siyasi baarszlk toplumun

ortak paydasn oluturan ve onu

birbirine balayan ia

inancnn amalgam olma zelliini zayflatmaktadr. Bu zayfln ennemli

nedenlerinden birisinin rejimin ekonomik alandaki baarszldr29. Tm bu

olumsuzluklara ramen randa devlet gelenei gl ve brokrasi etkindir.

Sonu olarak ran, mevcut rejimini ve toprak btnln korumak, ayn

zamanda blgesel g olmak iin baz avantajl zelliklere sahiptir. Ancak

kendi etrafnda meydana gelen gelimelerden de tedirgindir.

zellikle Basra Krfezinde Irakn igali ile bozulan dengeleri yeniden

kurma arayndaki ABDnin yaklamndan kuku duymaktadr. ran btn

bu gelimeleri beka sorunu olarak alglamakta ve rejim deiiklii

srasnn kendisine geldiini dnmektedir.

29Devrimin heyecannn tkeniine dair baknz. Khosrokhavar Farhad Olver Roy, ran: Bir Devrimin

Tkenii, ev. smail Yerguz, Metis Yaynlar, stanbul, 2000


37/120

23

ABD ile ran slam Cumhuriyetinin PolitikHedeflerinin

Uzlamazl

ABD ynetimi, ran slam Cumhuriyetini blgesel karlar bakmndan

en byk tehdit olarak grdn aka ilan etmitir30. ABDnin

aklamalarna gre ran; terrizme destek vermekte, otoriter ynetimiyle

halkna bask yapmakta, Kitle mha Silahlarna sahip olmaya almakta ve

blgesel istikrar bozarak sraile tehdit oluturmaktadr.31 O halde rann

tehdit olmaktan kartlmasnn yolu; otoriter rejiminin deitirilerek,

dnya dzeni ile uyumlu, siyasi ve ekonomik bir yapya

kavuturulmasndan gemektedir. ran, dini rejimden kurtarlmal, liberal

ekonomik dzene geerek kresel ekonomi ile btnlemeli, greceli bir

demokrasi kurulmal ve nkleer silah edinme abalarna son vermelidir.

ran, uluslararas sistem iin tehdit olmaktan ancak bu ekilde kabilir.

Dnlen ran modeli ancak iki stratejik aamadan sonra

gerekletirilebilir. Birinci aamay rann nkleer silahlara sahip olmasnn

engellenmesi oluturmaktadr. kinci aamada nkleer silahtan arndrlm

rejimin deitirilmesi gerekmektedir. Birinci aama gerekletirilmeden,

dorudan ikinci aamaya gemenin maliyeti ok yksek olacaktr. nk

ran nkleer silaha sahip olduunda bir yandan rejim pekiip, kalc hale

gelirken askeri anlamda da cevap verme kapasitesi artacaktr. te

yandan nkleer silaha sahip ran, blgesel dengeleri altst edebilecek

bir yetenek kazanacaktr. ABDye gre rann, nce nkleer kapasiteye

sahip olmas engellenmeli, ardndan da rejim deiiklii

gerekletirilmelidir. Aksi takdirde nkleer silaha sahip ranla birlikte

yaamann maliyetine katlanlacaktr.

30The National Security Strategy of the United States of America, s. 3,9,12,20 , Mart 2006,

h tt p ://www.white ho u se.g o v /nsc/ n ss/20 06 /n s s 2 00 6 .p df
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdf


38/120

24

31 Benzer aklamalar iin baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 21, 28, 32, ubat 2006,h tt p ://www.g lob alsec u rity.o r g /militar y /li b r a ry/ po licy/ d o d /q d r-2 0 06-re p o rt.p df
http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf


39/120

25

ABDnin politik niyetlerini analiz eden ran, onun giriimlerini boa

kartmak iin hzlanan bir tempoda nkleer silaha ve atma vastalarna

sahip olmaya almaktadr. ran, nkleer silahlara sahip olduu takdirde

ABDnin kendisini kolay hedef haline getiremeyeceini dnmektedir.

Nitekim bu balamda rann nnde iki farkl rnek de bulunmaktadr.

Nkleer silahlara sahip Kuzey Kore ile ABD arasndaki ilikiler reticidir.

ran, nkleer silahlara sahip olmayan Irakta yaananlardan da ders alm

grnmektedir. Eer ran, nkleer silahlara sahip olabilirse ABD karsnda

eli glenecektir. Bu erevede ran, rejiminin geleceini bir anlamda

nkleer silahlara sahip olmaya balam grnmektedir.

Grlecei zere sorunun en kritik noktasn rann nkleer silahlara

sahip olma giriimleri oluturmaktadr. Her iki lkenin politik hedefini

gerekletirme istei nkleer silah konusuna kilitlenmi durumdadr.

ABD, rann bu abalarn engellemeye alrken, ran da bir an nce

nkleer silaha sahip olmaya almaktadr. ABD bakmndan bu aamada

randa rejim deitirmenin maliyetinin, nkleer gce sahip ranla birlikte

yaamaktan veya nkleer gce


40/120

26

sahip randa rejim deitirmekten daha az olduu sylenebilir. Sonu

olarak nkler silah sorunu, ABD bakmndan rana mdahale iin uygun bir

gereke olutururken, ran asndan da rejimi ayakta tutmann en nemli

arac konumundadr. Bu durumda, temel soruyu u ekilde sorabiliriz: ABD

ve rann politik karlarn gerekletirmelerinin ilk stratejik aamasn

oluturan nkleer silah sorunu nmzdeki dnemde nasl bir seyir

izleyebilir?


41/120

27

ABD-RAN LKLERNN GELECENE YNELK

SENARYOLAR

Yukarda sorulan soruya ok sayda senaryo erevesinde cevap verilebilir.

Bu almada senaryolar, taraflarn politik hedeflerini gerekletirme

abalar dikkate alnarak drt farkl ekilde tanmlanmtr: Rejim Garantisi

Senaryosu, Nkleer Gce Sahip ran Senaryosu, Beklenmedik Rejim

Deiiklii Senaryosu ve Askeri Mdahale Senaryosu. ngrlen

senaryolarn balanglar ayn olmakla birlikte, gelimeler sreci

etkileyerek senaryolar deiime uratabilir ve farkl sonular dourabilir.

Senaryolarn OrtakYnleri

Gelecee ynelik tahmin ve gelimelere dikkat ekmek isteyen bu analizin

iaret ettii senaryolarn kesinlik iermedii unutulmamaldr. nktarafmzdan ngrlmeyen veya yeterince nemsenmeyen girdiler,

senaryolarn beklenmedik ynde evirilmesine neden olabilir. Bu balamda

taraflarn sreci hzlandrma, srpriz yapma ve dorudan yeni bir

aamaya geme inisiyatifine sahip olduu, her aamada/senaryoda

ihtimal dhilinde bulunmaktadr.

Gelecee ynelik tm modellerin farkl aamalardan geerek sonulanmaskanlmazdr. Bununla birlikte tm modellerin ortak yanlar da

bulunmaktadr. En dikkat ekici olan husus, ilikilerin kritik eii

olarak tanmladmz rann nkleer kapasiteye sahip olma andr.

Sz edilen kritik eik ncesinde, ABDnin kullanabilecei aralarn

younluu ve eitliliinin artmas muhtemeldir. Senaryolarn tamamnda

ihtimal dhilinde grlen askeri mdahalenin zaman veya olup

olmayaca da dier deikenler gibi nkleer eie baldr. Grleceizere senaryolarn gereklemesinde kritik karar bu eikten nce

verilmelidir. Taraflarn politik hedefleri ancak belirli bir sre sonunda


42/120

28

gerekleebileceinden zamanla farkl gelimeler yaanabilir. Sorunun


43/120

29

daha kolay anlalabilmesi iin grafiklerle gsterilen tm senaryolarda

yatay izgi zaman, dikey izgi politik gerginlik dzeyini gstermektedir.

Senaryolarn balangcnda, politik gerginlik dzeyinin seviyesini ve

kullanlacak aralarn eitliliini belirleme tekelinin ABDde olaca

dnlmektedir. ABD, rana kar eitli aralar kullanabilecektir.

Listedeki g unsurlar birbirleri ile uyumlu ve birbirini destekler mahiyette

olacaktr. Buna karlk ran, her bir araca kendi yeteneklerine gre cevap

verebilecek veya kendine uygulanan yaptrmlarn etkisini krmak iin

nleyici giriimlerde bulunabilecektir. Tm senaryolarda zaman aralklar

belirsizliini korumakta olup rann verebilecei muhtemel cevaplarn

asimetrik karakterde olabilecei unutulmamaldr.

Taraflarn KullanabilecekleriAralar

Senaryolarda taraflarn kullanabilecekleri aralar be balk altnda

toplamak mmkndr. Bunlar; Diplomatik, Hukuki, Ekonomik, Politik-

psikolojik ve son aamada da Askeri aralar olarak snflandrlabilir.

Aralarn karlkl bamll ve birbirini etkileme zellii dikkat ekicidir.

Taraflarn kullanabilecei aralar ayn isimle snflandrlm olsa da, ierik

ve etkilerinin birbirinden farkl olaca aktr. rnein, corafi olarak

potansiyel atma alanndan uzak ve teknolojik stnle sahip ABDnin

askeri g kullanmas halinde rann buna benzer ekilde askeri aralarla

cevap vermesi beklenebilir. Ancak verilecek cevabn nitelii ve etkisi

ABDninki ile ayn zellikte olmayacaktr. rann verecei cevabn asimetrik

karakterde olaca ve daha ok ABDnin blgesel karlarn hedef alaca

dnlebilir. Bu balamda ran ve ABD bakmndan kullanlacak aralarn

detaylar nem kazanmaktadr.


44/120

30

DiplomatikAralar

ABD, ran zerinde bask kurarak politik hedeflerini gerekletirmek veya

e zamanl olarak eitli aralar kullanabilmek g ve yetenee sahiptir.

Bu aralardan ilki diplomatik aralardr. ran uluslararas alanda yalnz

brakmak, psikolojik bask altna almak, yldrmak ve dier bask aralarnn

kullanmna zemin hazrlamak isteyen ABD, nmzdeki srete


45/120

31

eitli platformlarda


46/120

32

diplomatik abalarn younlatracaktr. abalar zellikle BM, NATO, UAEK

ve AB gibi uluslararas kurulularn yan sra, in ve Rusya gibi lkeler

nezdinde srecektir. Bu noktada, Irak tecrbelerini de dikkate alan

ABDnin, uluslararas destee ve mutabakata daha fazla nem vermesi

beklenmelidir. Diplomatik destein salanmas zaman alacandan ran

krizinin uzun srmesi de kanlmazdr. ABDnin rana ynelik diplomatik

basklar arttrarak srdrmesi tm senaryolarda ve eitli aamalarda

ncelikli gndem maddesi olmaya devam edecektir. Btn bu

giriimlere ramen diplomatik aralarla sonu alnmas mmkn

grnmemektedir.

Diplomatik aralarn kullanm hususunda

rann, ABD karsnda greceli bir

zayflndan sz etmek mmkndr.

rann temel stratejisi, uluslararas

mutabakatn oluumunu mmkn

olduunca engellemek, eer bu

olmuyorsa nkleer silah elde edinceye

kadar ertelemektir. Bu noktada

zerinde younlaaca lkelerin BM daimi yesi olan Rusya ve in olmas

beklenebilir. Rusya, ran-ABD krizinin uzamasnda en fazla kar olan

lkedir. Kriz uzadka bir yandan rana silah satarken, bir yandan da artan

petrol fiyatlarndan byk gelirler elde edebilecektir. te yandan ran krizi

Rusyaya ABD ile ilikilerinde yeni bir boyut da kazandrmaktadr.

nmzdeki srete ABD, Rusyann Dou Avrupadaki baz politik

hamlelerini grmemezlikten gelebileceinin sinyallerini vermektedir. in

balangta tarafsz bir tutum taknsa da krizin ilerleyen aamalarnda

ABDnin yannda yer alabilir. nk uzun vadede in, ekonomik olarak

ABDye baml ve enerji gvenlii asndan ran sorununun bir an nce

bitmesini ve petrol fiyatlarnn makul bir seviyede kalmasn isteyecektir.

te yandan ran, ini ikna etmek iin ayrcalkl baz yatrmlar ile petrol ve

doal gaz tedariki teklifinde de bulunabilir. Kriz boyunca ran, slam

Dnyasnn sempatisini kazanmak iin sk sk Siyonizm dmanl kartn

da kullanabilir. Sonu olarak ran, ksa ve orta vadede Rusya - in


47/120

33

kartlarn oynamay baarsa da, srail zerinden slam Dnyasna

eitli


48/120

34

mesajlar gnderse de, orta ve uzun vadede eer ABD kararl davranacak

olursa kendisini diplomatik yalnzlk iinde bulabilir.

HukukiAralar

Uluslararas Hukuk dzeni ve BMnin ilevleri 11 Eyll saldrlar ile

balayan srete ABD tarafndan oka eletirildi ve ardndan

gerekleen Irakn igalinde de tamamen gz ard edildi. Bu durum igalin

meruiyetine glge drd gibi, ABD ynetiminin her platformda

eletirilmesine de neden oldu. nmzdeki srete uluslararas hukuk,

taraflarn ihtiya duyacaklar en nemli meruiyet arac olarak nemini

korumaya devam edecektir. Gerek ABD, gerekse rann atacaklar her

admn meruiyetini uluslararas hukukta aramalar muhtemeldir. ABD,

nkleer silah edinme konusunda rann uluslararas szlemelere aykr

davrand tezini ilerken, ran da kendi tezlerini uluslararas hukukla

desteklemeye alacaktr. phesiz ki hukuk zemininde yaplan bu

tartmalar, taraflarn yaklamna ve uluslararas destek bulmalarna da

yardm edecektir. Bu nedenle her iki taraf da sorunun her aamasnda

hukuksal aralar kullanmaya alacaktr.

Ekonomik ve FinansalAralar

ABD, tm senaryolarn hemen her aamasnda rana kar ekonomik ve

finansal yaptrmlar uygulanmasn nemli bir ara olarak grecektir.

ABDnin ekonomik ve finansal ambargodan amac sadece uluslararas

alanda deil, ieride de rejimi bask altna almaktr. Nitekim rana

uygulanacak uzun sreli ekonomik ve finansal ambargonun lkede ciddi

sosyal patlamalar ve huzursuzluklara yol aaca tahmin edilmektedir.

Sosyal patlamalarn, siyasal talepleri tetiklemesi, ardndan da kamuoyunezdinde rejimin meruiyetinin tartmal hale gelmesi byk ihtimaldir.

Yaptrmlarla birlikte toplumsal refahn azalmas, gndelik geim


49/120

35

kayglarnn artmas ve bunun toplumsal tepkilere yol amas


50/120

36

kanlmazdr. te yandan siyasal kriz ve gvensizlik ortam randan byk

lekte dviz kna da neden olabilecektir Bylesi bir ortamda gelien

sosyal tepkilere rejimin sert karlk vermesinin i huzursuzluklar arttran

bir sarmala yol amas beklenebilir. Baka bir ifade ile ekonomik ve

finansal ambargo dier politik ve psikolojik aralarla desteklendiinde arzu

edilen kargaa ortamnn olumas sadece zamana bal olacaktr. Nitekim

ABD ynetimi, bir yandan da rtl ve ak operasyonlarla ekonomik

ambargonun yol at krizleri derinletirerek rejimi zorlayacak bir sreci

balatmak isteyebilecektir. Sonuta, ekonomik ve finansal ambargonun

yaygn toplumsal kalkma ortamna yol aarak rejimi zorlamas ve

meruiyetini sarsmas beklenmektedir. Bu durum rejim deiikliine giden

yolda nemli mesafe alnmas anlamna da gelecektir.

ABDnin ekonomik ambargo giriimine kar rann muhtemel cevaplar

petrol ve finans piyasalarnda ekillenecektir. Bu erevede ran, dnya

piyasalarna petrol ihra eden nemli bir oyuncu olma avantajndan

faydalanmak isteyecektir. Nitekim bylesi bir giriimin petrol fiyatlarn yz

dolara kadar karabilecei ve bunun bata ABD ekonomisi olmak zere

kresel pazarlar olumsuz ynde etkileyecei ngrlmektedir. Yine ran,

bir yandan ucuz petrol vaadi ile baz lkeleri ibirliine ikna etmenin

yollarn ararken, bir yandan da petrol ve dier ticari mallarn kaakln

zendirebilecektir. ran ile komular arasnda nemli bir karaborsa ve

kaaklk a olumaya balayacaktr. Bu durum ABD ile rana komu

devletlerarasnda gerginlik nedeni olabilecektir. Finans piyasalarnda

ise ran, elindeki Dolar rezervini Euroya evirerek mali alanda ABDye

cevap vermeye alacaktr. Sonu olarak her iki taraf da ekonomi ve

finans alanlarnda mmkn olduunca dierine zarar vermeye,

olumsuz etkilemeye alacaktr.


51/120

32


52/120

33

Politik ve PsikolojikAralar

Politik-psikolojik aralarn kullanlmasnn amac, hedef lkede minimum

g kullanarak politik hedefleri gerekletirmeye imkn verecek i

kamuoyunun hazrlanmasdr. ABD ynetimi randa rejim deiikliine

uygun bir ortam hazrlamak amacyla politik-psikolojik aralar belirli bir

plan dhilinde seferber edebilir. Bu plann iki ekilde hayata geirilebilir.

ncelikle, ABD aktan aa ran rejiminin meruiyetinin

sorguland tartmal ortamlar yaratabilir. letiim teknolojilerindeki

gelimeler bu konuda ABDye uygun frsatlar sunmaktadr. rnein,

muhalif TV, radyo yaynlar yaplabilir/yaplmakta32, internet zerinden

rejim muhalifi grlerin yaylmas salanabilir, muhalif sivil toplum

rgtleri desteklenebilir.33 kinci olarak, ABD dorudan ya da dolayl

olarak rana ynelik rtl operasyonlar dzenleyebilir.34 rnein,

etnik/ideolojik nitelikli muhalif silahl direni gruplar tekilatlandrlabilir,

olanlar destekleyebilir/destekliyor. Sabotaj, saldr, suikast gibi ekonomik

sosyal ve siyasal dzeni altst edecek eylemleri yapabilir/yaptrabilir.

Benzer ekilde, ABD zel Kuvvetleri ve benzeri birimler aracl ile rann

stratejik neme sahip ekonomik, askeri, siyasi alt yaplarna saldrlar

dzenleyebilir. Grlecee zere ABD, ran rejiminin inanrll ve

meruiyetini sarsacak her trl eylem ve giriimi destekleyebilir,

zendirebilir ve ynlendirebilir.

32 Amerikann destekledii muhalif radyo yaynlar iin baknz: Radio Farda,h tt p :// w ww.rferl.o r g /re p orts/ira n -report/default.asp.33

Amerikan Dileri Bakan Condoleezza Rice, 15 ubat 2006 tarihinde Amerikan Senatosu D likilerKomitesinin al konumasnda Amerikan Kongresine geen sene randa zgrlk ve insan haklarndesteklemek iin verdii 10 milyon dolar iin teekkrlerini bildirdi ve 2006 yl iin 75 milyon dolar ek kaynakistedi. Bu paray demokrasiyi desteklemek iin radyo yaynlarn ve uydudan televizyon yaynlarn gelitirmek,

kamu diplomasisi iin ranl rencilere burs vermek amacyla kullanlacan ifade etti. Detayl bilgi iinbaknz: h tt p ://www.state.g o v /secretary/r m /2 00 6 /6 1 26 2 .h tm Parann nasl kullanlacana dair detayl bilgi iinbaknz: h tt p ://www.state.g o v /r/ p a/p r s/p s/20 06 /6 12 6 8.h tm34 zel kuvvetlerin yeteneklerinin arttrlmas ile ilgili baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 45, ubat2006, http://www.g lobalse c urity.org/ m ilita ry /library/poli c y/dod /qdr-2006-report.pdf.
http://www.rferl.org/reports/iran-http://www.rferl.org/reports/iran-http://www.rferl.org/reports/iran-http://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htmhttp://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.rferl.org/reports/iran-http://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf


53/120

34

Politik-psikolojik aralarn etkin olarak

kullanlmas rann potansiyel zafiyetlerinin

doru ve etkin tanmlanmasna baldr. Bu

alanlar, dini, etnik ve ekonomik-sosyal fay

hatlarndan olumaktadr35. Sz konusu fay

hatlarnn birbirini tetikleme gc dikkate

alndnda sorun, ran asndan daha da

karmak hale gelmektedir. rann yapsal

zayflklar, rejime ynelik tehdit ve tehlikelerin

dardan ok ieriden gelebileceini

gstermektedir.36 Bylesi bir ortamda ran,

dardan ok ieriye odaklanmak zorunda

kalacaktr. eriye odaklanan ran

kendi

vatandalarna kar gvensiz, baskc ve otoriter tutumlar taknabilir.Sonu

olarak politik-psikolojik aralarn kullanmnda sklet merkezinin dini, etnik

ve ekonomik-sosyal alanlara ina edileceini ifade edebiliriz.

rana kar kullanlacak politik-psikolojik aralarn uygulama alanlarndan

birincisini din/mezhep sorunlar oluturmaktadr. lk bakta din

konusunda ran rejiminin herhangi bir sorununun olamayaca dnlse

de, iann devrim sonras politik baarszlklar ve %10a varan Snni

nfusun memnuniyetsizliklerinin rejimi endielendirdii de bir gerektir.

Tarihsel olarak ran toplumunun en nemli birletirici unsuru ia inanc

olmutur. ia ilk defa

35 rann etnik yaps iin baknz. Blaga Rafael, ran Halklar El Kitab, Bask yeri yok, 1997.36

7 Mart 2006 tarihinde Amerikan Bakan Yardmcs Dick Cheney, nl srail lobi kurulularndan olanAmerican Israel Public Affairs Committeenin 2006 Konferansnda yapt konumada Amerikanndemokratik emelleri olan ran halkn desteklediinin altn izdi. ran halknn bu fanatik rejim altnda nesillerdirsren bask ile karlatn belirtti ve bu rejimin terrn ba destekilerinden biri olduunu syledi. u andaki

ran Cumhurbakannn sraili haritadan silmek konusundaki ve ayn zamanda Amerikan kart sylemlerinibir kere daha hatrlatt ve bu rejimin nkleer aktiviteleri ile de dnyaya meydan okuduunu syledi. Cheney,randaki rejimi uyard ve eer bu ekilde yollarna devam ederlerse, uluslararas toplumun anlaml yaptrmlaruygulayacan syledi. Amerikann rann bu sorumsuz tutumuna karlk vermek iin tm olaslklar dikkatealmaya hazr olduunu vurgulad. ran halknn kendi lkelerinde bask ve zulmden uzak yaamay hakettiini


54/120

35

syleyen Cheney, biz de Amerikan halk olarak bamsz ve demokratik bir randa yaayan ran halk ile yaknarkada olacamz gn drt gzle bekliyoruz dedi. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/03/07/AR2006030700739.html.
http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-


55/120

36

dorudan politik sorumluluu 1979 ran slam Devrimi ile stlenmitir37.

Ancak devrim sonras uygulad ekonomik ve sosyal politikalarda baarl

olamam, kresel ve blgesel gelimeler karsnda toplumsal amalgam

olma zelliini byk lde yitirmitir38. Dolaysyla ortaya kan siyasal

tepkiler rejime ve bir anlamda rejimle aynlam olan ii din adamlarna

ynelmitir. Bu gelimenin en nemli gstergesi seimlere gittike azalan

katlm oranlardr. te yandan ran Anayasasnn aka devleti mezhepsel

temele oturtmu olmas lke nfusunun %10unu oluturan Snni kesimin

dlanmasna neden olmaktadr. Snnilerin ounun Trkmen ve Krt

olmas konuya etnik bir boyut da kazandrmaktadr. Tm iktidarlar gibi ii

din adamlarnn iktidar da zaman iinde erozyona uram, lkede

memnuniyetsiz gruplarn domasna neden olmutur. ABD nmzdeki

srete eitli bask aralarn devreye soktuka, rejime ve onun sahibi olan

ii din adamlarna ynelik tepkilerde art grlmesi kanlmazdr.

Politik-psikolojik aralar ilevsel klan bir dier alan da ekonomik ve sosyal

fay hatlardr. nmzdeki dnemde ABD ile ran arasnda gerginliin

artmas ve bask aralarnn youn olarak kullanlmas halinde lkede zaten

var olan gelir dalmndaki uurumun daha da derinlemesi

kanlmazdr39. Adaletsiz gelir dalmnn yan sra lkenin srekli politik

gerilim altnda bulunmas, kronik isizlik ve genel geim artlarnn

zorlamas rejime olan tepkileri arttracaktr. Bu srete ekonomik ve siyasi

bakmdan rejimin en nemli mevkilerinde konumlanm ve onunla

btnlemi olan Molla snfna ynelik tepkilerin ortaya kmas da

kanlmazdr. Dolaysyla randa i dinamiklerin harekete geirilmesinde

ekonomik-sosyal fay hatlarn derinletirecek giriimler ABD tarafndan

gzard edilmeyecektir.

37Ahavi ahruh, randa din ve Siyaset, ev. Selahattin Ayaz, Yneli yaynlar, stanbul,1990.

Gelvin L. James, The Modern Middle East, Oxford Pres, 2005, s 278-289.38

Devrim dnemi etnik kimliklerle ilgili baknz. Menashri David,rans Revolutionary Politics, Nationlasmand slamic dentity, Leonard Binder, Ethnic Conflict and nternational Politics in the Middle East, UniversityPress of Florida, 1999 s,131-149.39

ran ekonomisinin sorunlar iin baknz. Henry M. Clement and Springborg Robert, Globalization and thePolitics of Development in the Middle East, Cambridge, 2004, s. 212-217.


56/120

37

randa i dinamikleri

etkileyerek ciddi sorunlara yol

aabilecek nc fay hattn

etnik kimlikler oluturabilir.

Nitekim ABD ynetimi de

rann etnik sorunlarnn

nemli bir fay hatt olduunu

gz ard etmemektedir. ran,

ok sayda etnik grubun

yaad bir lkedir. Ancak

etnik gruplarn lke

corafyasndaki dalm ve

genel nfusa oranlar farkllklar

gstermektedir. Bu balamda

randa etnik gruplar kendi

iinde ikiye ayrmak

mmkndr. Birinci grubu

oluturan Fars ve Azeriler,

gerek

nfuslarnn fazlal, gerekse politik merkez olan Tahranda yerleikolmalar

nedeniyle siyasal sistemde etkin olabilecek gruplardr. Eer rejim zerinde

etkili olabilecek projeler sz konusu ise bu ancak Azeri ve Farsiler aracl

ile gerekletirilebilir. kinci grubu ise sayca daha az ve merkezden daha

uzaklarda yaayan etnik gruplar oluturmaktadr. Bunlar, kuzey batda

Krtler, gney batda Araplar, Kuzey douda Trkmenler ile doudaBelucilerdir. Grld zere, ran etnik bakmndan olduka karmak

olup, gruplarn sistemle ilikileri ve etkinlikleri de farkllk arz etmektedir.

Kimlikleri n plana karan ve etnik fay hatlarn ilevsel klan

gelimelerden de sz etmek gerekir. slam Devrimi sonras iann politik

ve ekonomik baarszlklar yeni ideolojik araylarda etnik kimlikleri n

plana kartmtr. te yandan btn dnyada olduu gibi randa da SoukSava sonras dnemde etnik milliyetilik artmtr. Milliyetilik fikirlerini

besleyen ve etkileyen iletiim teknolojisindeki gelimeler ran bakmndan


57/120

38

da benzer sonular dourmutur. Son olarak kuzeyde Azerbaycan

Cumhuriyetinin bamszlk kazanm olmas da


58/120

39

ran etkilemektedir. Tm bu faktrler rejimi sarsabilecek etnik

milliyetilikler zerinde arpan etkisi yaratmaktadr. Sonu olarak unu

syleyebiliriz; ABD, rann politik merkezinde ciddi krizler yaratmak

istiyorsa, Azeri milliyetilii faktrn gz ard etmemek zorundadr ve

gelecekte zerinde en fazla younlaaca konu da bu olacaktr.

Azeri milliyetilii, sadece rejim deiikliine deil, ayn zamanda ia

dnyasn blebilecek bir gce de sahiptir. Bu durumda ia, etnik

kimliklerin glenmesiyle kendi iinde blnebilecektir.

Azeri ve Fars nfustan daha az sayda olan ve merkezden uzak yerlerde

yaayan etnik gruplarn rejim zerindeki etkileri ise snrldr. Bu gruplar,

rejimi deitirme gcne sahip olmasalar da etnik taleplerle beslenen

eylemleri aracl ile randa istikrarszlk yaratabilirler. rnein Krtler

ayaklanabilir veya petrol blgelerinde yaayan Araplar kendi blgelerinde

etkin huzursuzluk kayna oluturabilirler. Bu gruplar randa ekonomik

yaam ve gvenlii etkileyebilirler. Tek bana nemli gibi grnmese de

bu durum farkl aralarn kullanld ve gerginliin trmand bir ortamda

dikkate alnmas gereken nemli bir faktrdr.

phesiz ki ran kendi zayflklarnn farkndadr ve ABDnin niyetlerini

okuyabilmektedir. Bu noktada zayflklarn giderebilmek ABDnin

giriimlerini boa kartmak iin baz dzenlemeler yapabilir. ran, ABD ile

krizi bahane ederek demokratik taleplerde bulunan i muhalefet zerinde

denetim ve basklarn arttrabilir. Yine kriz, kaybolan slam devrimi

heyecannn benzerini yaratabilir. te yandan ran, ABDnin blgedeki

mttefiklerinin etnik ve mezhepsel blnmln derinletirecek

almlarda da bulunabilir. zellikle Basra Krfezindeki ABD mttefiki

devletlerde karklk kartabilir ve terrist faaliyetleri zendirebilir.

rann iiler zerindeki etkisi Basra Krfezi ile de snrl kalmayabilir.

Aralarnda Trkiyenin de bulunduu ok sayda lkenin i istikrarn

etkileyebilir. zellikle Irak, rdn, Filistin, srail ve Lbnan, ran


59/120

40

iin potansiyel eylem alan olarak grlebilir.40 Bu lkelerde ABDninkarlarn

hedef alan eylemleri tevikedebilir.

Askeri G vekullanm

Senaryolarn tamamnda askeri gcn kullanm nemli bir aamaya iaret

etmektedir. ABD, dier aralar kullanmasna ramen sonu alamaz ise,

askeri g kullanmn gndemine alabilir. Politik gerginliin tepe noktasolan bu aamaya gelindiinde, askeri gcn kullanm daha sonraki

gelimeler zerinde de etkili olacaktr. Politik hedef, corafi koullar, her iki

tarafn askeri ve teknolojik kapasitesi kullanlacak gcn niteliini

belirleyecektir. Bu koullar hem ran, hem de ABD iin geerlidir. rnein

ABD, askeri bakmdan youn teknoloji kullanrken, ran ynetimi buna

asimetrik g kullanarak cevap verebilecektir. te yandan askeri gcn

nereleri hedef alaca da nemli bir konudur. Askeri g sadece nkleer

kapasiteye kar deil, politik amalarn gerekletirilmesine hizmet edecek

stratejik neme sahip ekonomik alt yapy da hedef alacaktr. Son tahlilde

askeri mdahale dorudan politik sonuca ulalmasn salayamasa da,

dolayl etki yaparak sosyal ve siyasal huzursuzluklar tetikleyebilecektir.

ABD ynetimi rana kar askeri g

kullanmaya karar verecek olursa,

bunu, zellikle Stratejik Hava

Kuvvetleri ve Uzun Menzilli Fzeler

kullanarak youn stratejik

bombardmanla snrl sayda

40Amerikan Savunma Bakan Donald Rumsfeld yapt bir aklamada, ran devrimci glerinin Irak ilerineszdn belirtmitir. Rumsfeld, bu kiilerin Irakn geleceini tehlikeye atacak davranlarda bulunduuaklamasn yapmtr. Bu devrimci glerin merkezi ran ynetimi tarafndan desteklenip desteklenmediisorusuna ise, Rumsfeld u ekilde cevap vermitir: ran Devrim Muhafzlarna bal Al-Qods askerlerinin bu


60/120

41

blgede spontane ya da geliigzel hareket ettiini dnmek pek de mmkn deildir. Bu gler geliigzelhareket edemezler. http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmh tt p ://www.d efe n selin k .m il /tra n scr ip ts/2 0 0 6 /tr2 0 06 0 30 7 - 1 2 6 1 9 .h tm l .
http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.htmlhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.htmlhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.htmlhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.html


61/120

42

hedefi yok ederek yapacaktr.41 Bu ngrnn referanslar, ABDnin askeri

yetenekleri, rann corafyas ile askeri kapasitesi ve ulalmak istenen

politik hedeflerdir. Bu nedenle, igale dayal konvansiyonel bir sava

ihtimal d grnmektedir. ABD, rana yaplacak konvansiyonel bir

saldrda ihtiya duyaca ok sayda askerden yoksundur ve byle bir

tercihte ciddi kayplar verme ihtimali yksektir. stelik Irak deneyimi onu

byle bir karardan da uzak tutmaktadr.

Askeri g kullanmnn

dorudan doruya politik

hedefleri gerekletirmesi

beklenmediinden, ABDnin

askeri saldrlarn farkl

hedef grubuna yneltecei

dnlebilir. Bu balamda

birinci stratejik hedef grubunu

rann nkleer alt

yaps

oluturacaktr. nk bir askeri mdahaleye meruiyet salayacak temel

gerekeyi nkleer kapasite oluturmaktadr. kinci grup askeri

hedefleri, stratejik neme sahip ekonomik tesisler ve alt yap

oluturmaktadr. Bu tesislere saldrnn amac orta ve uzun vadede ran

ekonomisini kertmektir. Bylece lkede politik, sosyal ve ekonomik

kargaa ortam hazrlanabilecektir. Son grubu ise ran Silahl Kuvvetleri ve

Devrim Muhafzlarnn oluturmas muhtemeldir. rann konvansiyonel

askeri gleri, rejimin ve merkezi ynetimin ran halk zerindeki en

nemli denetim aralardr. Saldrlarda vurularak zayflatlan ran

ordusu, slami hkmetin evre zerindeki denetim yeteneklerini

kaybetmesine neden olacaktr. Bylesi bir ortamda doacak ekonomik,

sosyal ve etnik kargaa rejimin sarslmasna ve meruiyetini yitirmesine

neden olabilecektir. ABD asndan rana kar askeri g kullanm rejim

deiiklii srecini ilerleten en nemli aama olarak grlebilir.

41Stratejik hava kuvvetlerinin yetenekleri ile ilgili baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 45, ubat

2006, http://www.g lobalse c urity.org/ m ilita ry /library/poli c y/dod /qdr-2006-report.pdf.
http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf


62/120

43

te yandan nkleer tesisler rann geni corafyasna serpitirilmi ve

korunakl alanlara ina edilmitir. Tesislerin farkl blgelerde ve yeraltnaina edildii bilinmektedir. Ama nkleer tesislere pasif koruma salayarak,

ABDnin olas saldrlarn boa kartmak, saldrlar en az hasarla

atlatmaktr. Bu tedbirlere ramen ABDnin teknolojik kapasitesi, hava

bombardman ve fze imha yetenekleri tesislere nemli hasarlar vererek

projenin uzun sre ertelenmesini

salayabilir hatta projeyi tmden ortadankaldrabilir.

Askeri g kullanmna karar verilmesi halinde randa hedef

olabilecek, stratejik neme sahip ok eitli ekonomik tesis bulunmaktadr.

Bunlar ncelikle petrokimya tesisleri, enerji ve boru hatlar, iletiim alar

ile ulam imknlar, liman ve havaalanlarndan olumaktadr. Saldrdan

ama lkenin ekonomik alt yapsn kertmek ve halkn ynetime olangvensizlii ile fke ve kzgnl derinletirmektir. Nitekim bu giriimin

ezamanl olarak dier rtl harekt ve propaganda unsurlar ile


63/120

44

desteklendiinde uzun vadede ie yarayabilecei


64/120

45

dnlmektedir. Bu nedenle de ABD, zel Kuvvetlerini sayca ve

yeteneke gelitirmeyi planlarna eklemi bulunmaktadr.

ABD askeri g kulland takdirde, ran

bu duruma askeri yetenekleri

erevesinde cevap vermeye alacaktr.

ki lke arasndaki teknolojik uurum ve

askeri kapasite farkll dikkate

alndnda rann ABDye asimetrik

nitelikte cevaplar verebilecei grlr.

Gerek corafi uzaklk, gerekse teknolojik

orantszlk rann konvansiyonel

g kullanmn

snrlamaktadr. Ancak bu durum konvansiyonel g kullanmnn

hi olmayaca anlamna gelmemektedir. zellikle Basra Krfezi ve

Hrmz Boaz ABD bakmndan stratejik neme sahiptir ve ran bu

blgelerde aktif olabilir. te yandan ok hassas olmasa da ran sahip

olduu uzun menzilli fzelerle ABDnin denizde ve karada bulunan

hedeflerini tehdit edebilir. En kayg verici gelime fze saldrlarnn sraile

ynelmesi olacaktr. ran ve ABD arasndaki askeri gcn dengesizlii ran

atmann doasn ve artlarn deitirmeye zorlayacaktr. phesiz bu

durumda ilk akla gelen rann politik ve dini nfuz alannn genilii

sayesinde asimetrik atmaya ynelmesi olabilecektir42. Nitekim rann

terrizm ve rtl operasyon yetenekleri blgedeki ABD karlarna ve

mttefiklerine hasar verebilecektir. zellikle Irak, Filistin, Basra Krfezi

lkeleri ile Afganistan potansiyel eylem alanlar olabilecektir. ran bu

durumda istikrarszlk ve atmalar tm blgeye yayabilecek

imknlara sahiptir.

42Asimetrik sava yntemleri ve etkileri iin baknz: Barnett W. Roger, Asymmetrcal Warfare, Brasseys Inc,


65/120

46

Washington, D.C. 2003.


66/120

47

SENARYOLAR

Sorun nmzdeki srete farkl ekillerde seyredebilir. Bu balamda ortak

noktalar aklanan ve politik hedeflere ynelmi senaryolar eitli

ekillerde snflandrlabilir. Bir tutamak olmak zere senaryolar

tarafmzdan drt farkl ekilde snflandrlmtr.


67/120

48

1.Rejim GarantisiSenaryosu.

2.Nkleer Silahlara Sahip ran

Senaryosu.3.Beklenmedik Rejim DeiikliiSenaryosu.

4.Askeri Mdahale le Rejim DeiikliiSenaryosu.

Rejim GarantisiSenaryosu

Rejim Garantisi senaryosu adndan da anlalaca zere iki tarafn

kayglarn giderecek garantilerin verilmesi temeline dayanmaktadr. Bu

modele gre ABDnin yan sra Rusya, in, AB ve BM rana ynelik

dmanca giriimlere son verilecei, bir tehdit olarak grlmeyecei,

muhalif gruplarn desteklenmeyecei vb. taahhtlerde bulunabilirler ve

bunlar ilevsel bir mekanizmaya balayabilirler. Buna karlk ran dankleer silah retme giriimlerinden vazgeer, sraili tehdit olarak

grmediini ilan eder, terrizmle mcadelede ibirliine hazr olduunu ve

Irakn iilerine karmayaca taahhdnde bulunur. Bu durumda

kayglar giderecek ok tarafl mekanizmalar karlkl iletilir ve iki tarafl

gerginlik azalr.

te yandan Rejim Garantisi Modelinin ilerlii iki koula baldr. lk olarakmodelin ilemesi iin siyasal ortamn hazrlanmas gerekmektedir. Bunun

iin taraflarn ekonomik, diplomatik, hukuki ve politik/psikolojik aralar,

gerginlii belirli bir dzeyde tutacak ya da hafifletecek dzeyde

kullanmalar gerekir. kinci olarak grmelerin rann nkleer silaha sahip

olma anndan nce sonulanmas gerekmektedir. Eer ran, nkleer silah

retme projesini srdrecek olursa, ABD ynetimi son tahlilde bunu

engellemenin tek yolunun askeri mdahale olduunudeerlendirebilecektir. Bu nedenle eer askeri mdahale olacaksa bu

rann nkleer kapasiteye sahip olmasndan nceki bir anda


68/120

49

gereklemelidir. Grlecei zere modelin ilemesi ortamn ksa srede

hazrlanmas ve rann nkleer silaha sahip olmasndan nceki bir anda

taraflarn ikna olmasna baldr.


69/120

44


70/120

Rejim Garantisi Modelinin bir dier zellii de dier modellere ani gei

imkn salamasdr. Grmeler ve giriimler modelin ileyeceine

dair umut vermesine ramen taraflar bunu farkl amalarla kullanabilir.

rnein ran, balangta bu modelin ileyeceine dair umut veren

davranlarda bulunmasna ramen, grmelerde geen zaman

nkleer silah retebilmek iin kullanlabilir. Benzer bir ekilde ABD de bu

modeli dier modellere gei iin kullanlabilir.

Rejim Garantisi Modeli ilk bakta sorunu zecekmi gibi grnse de,

gerekte geici bir sre iin dondurmaktadr. Taraflarn politik hedeflerinin

analizinde de ortaya koyduumuz zere bu model, ABDnin isteklerini tam

olarak yerine getirmekten uzaktr. ABD iin ama son tahlilde randa rejim

deiikliidir. Sonuta rann nkleer silah retiminden vazgemesi

sorunun ve krizin bittii anlamna gelmeyecektir. Bu durumda kriz, yeni bir

bahane ortaya kncaya kadar telenecektir. Son tahlilde bu senaryo

sadece bir ara zm olabilir.

Nkleer Silaha Sahip ranSenaryosu

ran Bat dnyasnn kendi arasnda anlaamamasndan faydalanarak

zaman kazanp, istihbarat faaliyetlerini de boa kartarak beklenmedik

bir anda baarl bir nkleer deneme gerekletirebilir. Baarl bir nkleer

denemenin zamanlamas ok nemlidir. Denemeyi ABDnin askeri g

kullanm niyetini fiiliyata geirmeden nceki bir aamada

gerekletirmelidir. Aksi halde nkleer tesisleri imha olacandan bu

senaryo ilemez. Baarl bir nkleer deneme blgesel hesaplar tmyle

alt st edecektir. nk nkleer silahlara sahip bir ran tm i ve d politik

aktrleri pozisyonlarn, kullanlabilecek d politika aralarn ve hedeflerini

yeniden gzden geirmeye zorlayacaktr.

ran nkleer silahlara sahip olduunu baarl bir deneme ile gstermekzorundadr. Zira bu yndeki aklamalar inandrc olmad gibi,

nkleer

almalardaki ilerlemeler teknik istihbarat ile tespit edilebilmektedir.


71/120

Zaman

45


72/120

46


73/120

iinde taraflarn ellerindeki btn kartlar oyuna sokacaklar

dikkate alndnda gvenirlilik en nemli sorun olarak masada kalmaya

devam edecektir. Gven sorununu amak ve inanrllk salamak

isteyen rann dnyaya ciddi bir kant sunmas gerekir.

Eer ran bunu baaracak olursa bir sonraki aamada gerek ABD, ge

Documents

Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler