Irak Kürtleri - Kerim Yıldız

8/9/2019 Irak Krtleri - Kerim Yldz

1/199


2/199

Bu kitapThe Kurds in Iraq zgn adyla Pluto Press tarafndan 2004tarihinde Byk Britanyada baslmtr. Btn haklar sakldr.

Pluto Press345 Archway Road, London

N6 5AA United Kingdomve

839 Greene Street, Ann Arbor, MI 48106United States of America

www.plutobooks.com

Teekkr

Bu kitabn basm iin yaptklar katk iin The Sigrid RausingVakfna ayrca teekkr ederiz.


3/199

Kerim Yldz

Binglde dodu. ngilterede Uluslararas nsan Haklar Hukuku zerinYksek Lisans eitimini tamamlayan Yldz 1992 ylnda Londradakurulan Krt nsan Haklar Projesinin (KHRP) kurucu yesi ve direktr

olarak, KHRPnin srdrd projelerin uygulanma sorumluluunustlendi. Trkiye, Suriye, ran, Irak, Azerbaycan ve Ermenistandayaayan Krtlerin haklar bata olmak zere insan haklar alannda oksayda kitap, makale yazd. nsan haklar alannda yazlm pek ok kitapiin blmler hazrlad.Uluslararas nsan Haklar szlemelerin kapsam ve bu alanda kmekanizmalarn kullanlmas konusunda Rusya, Arnavutluk, KosovaUkrayna, Azerbaycan, Ermenistan, Irak ve Gney Krdistandaaralarnda hakim, savc, retim grevlisi, hukuku ve insan haklaraktivistlerinin bulunduu topluluklara eitim seminereleri vermitirAvrupa nsan Haklar Mahkemesine bireysel bavuru ve BirlemiMilletlerin nsan Haklar Mekanizmalarnn kullanlmas zerine ekitaplar da hazrlayan Yldzn kitaplar Trkenin yansra, AzericeErmenice ve Rusa olarakta yaymland.

Kerim Yldzn daha nce yazarlk veya editrln yapt Trkeyaynlanm kitaplar

1-nsan Haklar Hukuku Alannda Uluslararas Mekanizmalar (1999-Ege Yaynclk) - Orhan Kemal Cengiz ile ortak yazarlk 2-Azerbaycan-Ermenistan, nsan Haklar-Etnik Aznlklar ve Krtler (2000 Scala Yaynclk) Deborah Russo ile ortak yazarlk 3-Hasankeyf ve Ilsu Baraj(2001 Bumerang Yaynlar) Koray Dzgren ile birlikte editrlk 4-Dicle-Frat ve Su Sorunu(2002 Senfoni Yaynlar) Koray Dzgren ile birlikte editrlk 5-AB Yolunda Trkiye, deiim iin Frsat m: yoksa Yol Ayrm m?(2002 Bumerang Yaynlar) Koray Dzgren ile ortak yazarlk 6-Trkiyede Krte Hakk(2002 Senfoni Yaynlar) Koray Dzgren ile birlikte editrlk 7-lke inde G Ettirilen nsanlar-KRT G(2002 Senfoni Yaynlar) - Koray Dzgren ile birlikte editrlk 8-Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Dava Gtrme Klavuzu(2003 Belge Yaynlar) Philip Leach ile ortak yazarlk 9-Krtlerin Kltrel ve Dilsel Haklar(2004 Belge Yaynlar)10- nsan Haklar ikyetlerini BM Mekanizmalarna Gtrme Klavuzu(2004 Belge Yaynlar) Anke Julia Stock ile ortak yazarlk 11- Trkiyede Krt ocuklarnn nsani Haklar(2004 Belge Yaynlar)


4/199

IRAK KRTLER

Kerim Yldz

RedaksiyonAhmet Kahraman

eviriA.H. Engin Urcan

2004

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK


5/199

indekiler

Sunu

Birinci Blm: Gemi

1- Krtler

a)Krtler ve Krdistan b)Dilc)Dind)Nfuse)Krdistann Topografyas

2- Sevr Antlamas ve Irakn Kuruluu

3- Barzani Ynetiminde Krtler

a)Ayaklanmalar b)Bir Krt Liderin Douuc)1958 Devriminin Sonrasd)Baas Rejimlerie)1970 Mart Manifestosuf)1974 zerklik Yasasg)ABD ve rann Krt-Irak likilerine Karmas 1970-75h)1975 Cezayir Anlamas ve Sonrasi)Krdistan Talan Ediliyor

4- Enfal Harekatlar

a)Savan Ganimetleri b)Ykmn Mantc)1988 lkbahar Saldrlard)Halepeye Saldre)Seyf Senana Saldrf)Dier Enfal Harekatlarg)Af h)Enfal Harekatlarna Uluslararas Tepkiler

5- Birinci Krfez Sava: Ayaklanmadan Demokrasiye

a)Arka Plan

b)ntifada (Ayaklanma)c)Baaslarn Yantd)Irak Krdistanndan kae)Trkiye, ran ve Irak Krtlerif)688 Sayl Karar g)Huzur Salama Harekath)Gvenli Blge Harekati)Saddam Hseyinle zerklik Grmeleri


6/199

6- Irak Krdistannda Demokrasi

a)Gkkua ittifak b)Uluslararas Kararszlk c)Krt Bak Asndan zerklik d)Seim lemlerie)Yeni Bir Siyasi Ortam?f)KDP ve KYB Arasndaki likiler

7- Irak Krdistannda nsan Haklar

a)Arka Plan b)Baas Rejiminin Sularc)Irak Hkmetinin Uluslararas Hukuku inemesid)nsan Haklar Hukukue)nsan Haklar rgtleri ve Krt Yetkililer f)Krdistanda Kadn Haklar

8- Irak Krdistannda Zorla Yurdundan Edilmilera)Yurdundan Edilmi Tarih b)Gvenli Blgenin Kurulmasndan Sonra Yurdundan Edilme

9- Krdistanda Ekonomik ve nsani likiler

a)Arka Plan b)Irakta Petrol:Ksa Bir Genel Bakc)Irak Krdistannda Petrol:Ksa Bir Genel Bakd)Boru Hatlar

e)Yaptrmlar f)Gda in Petrol Programnn Eletirisig)Ambargoh)Para Birimii)stihdam j)Sivil Toplum Kurulular

10- Krtlerin Dalardan Baka Dostu Yoktur

a)Trkiye:Zor Bir Komu b)Iraktan tesi:Trkiye, ran ve Irak Krtleri

11- Saddama Kar ABD D Siyaseti:11 Eyll ncesi


7/199

kinci Blm: Gnmz

12- Savaa Giden Yol

a) Ya Bizden Yanasn Yada Terrslerden b)Krtlerin Savaa Giden Yolu

13- kinci Krfez Sava: Irakn zgrl Harekat

a) Bombalar, Terlikler ve Kurunlarla Karlandlar b)Krtlerin Kudsc)Sava Bitti mi?d)Gnmzde Gvenlik Durumue)Gvenlik Stratejisi

14- Iraktaki Gncel Yrtme Yaps

a)Saddama Irakl Muhalefet b)Siyasi Yeniden Yaplanma

15- Gncel Yasal ve nsan Haklar Konular

a)Koalisyon Geici Otoritesi b)Uluslararas nsancl Hukukun Ykmllkleric)Uluslararas nsan haklar Hukukunun Ykmllkleri

1-Sreklilik 2-BM Yetkisi3-Koalisyon Hkmetlerinin nsan Haklar YkmllkleriIraktaki askerlerine ve personeline uygulanabilirmi?4-Koalisyona ye lkelerden birinin Asker yada Personelinin bir

baka ey lkenin emirlerine uyduu durum5-Bavurunun Yaplmas6-lkeii zmlerin Tketilmesi

16- zerklik Sorunu

17- Enfal Harekatlar: Sava Sular Mahkemesi

a)Kalc Miras b)Irak zel Mahkemesic)Sanklar d)dam Cezas

e)Uluslararas Yarglar f)Sular

18- lke inde Zorla Yerinden Edilenler: Bugnk Durum

a)Genel Durum b)Takiye Kampc)Surete Enfal Kampd)Bazyanda BM-Habitat Kamp


8/199

e)Mayn Sorunuf) Araplatrma Programnn Geri evrilmesi

19- Irak Krdistannda Gnmzn Ekonomik/nsani likileri

a)Yaptrmlar ve Ambargolar b)Gda in Petrol Programc)Para Birimid)Sivil Toplum Kurulular ve Uluslararas Kurulular e)Petrol

nc Blm: Gelecek

20- Kendi Kaderini Tayin Hakk ve zerklik

a)Kendi Kaderini Tayin ddialar b)Krtlerin Kendi Kaderini Tayin ddialarc)zerklik d)Bir BM Mandas?e)Ekonomik Konular

21- Mahkeme ve Kurbanlar

a)Sunu b)Bir BM Mahkemesic)Melez Bir Mahkemed)Uluslararas Ceza Mahkemesie)Gerek ve Uzlama Komisyonuf)Gelecein Yolu

22- Toprak Sorunua)Irak Mlk Uzlatrma Komisyonu b)Gelecein Yolu

Ekler

Ek1 1920 Sevr Antlamasnnn Krdistan ile lgili Maddeleri

Ek2 Krdistan Blgesel Hkmeti Iral Federal Cumhuriyeti Geici Anayasas

Ek3 Birlemi Milletlerin lke inde Zorla Yerinden Edilme zerine Klavuzlkeleri

Notlar


9/199

Sunu

Ksaca zetlemek gerekiyorsa eer, Krtler insanln ortak bahesiolan dnyann en eski, ayn zamanda en acl halklarndan biridir. Dnyada,uluslama srecinin balad Byk Fransa ihtilalinden beri, adeta kendiocuklarnn kan nehirlerinin umut ile umutsuzluk arasnda gidip gelendalgalar arasnda yzp, ar bedeller deyerek, bamszlk savalarvermektedirler.

Fakat, bir ok kar izgisinin kesitii bir corafyann halkolmann talihsizlii, nlerinde balca engel oldu. Bamszlk yolundaattklar her adm, yerli smrgen ve igalcilerden ok, blgede kar olan,ama perde arkasnda duran bat dnyasnca engellendi.

Nitekim, Birinci Dnya Savandan sonra yurtlar, dnemin egemengc ngiltere ve Fransann istei dorultusunda paralanarak TrkiyeCumhuriyeti (TC), ran, Irak ve Suriye arasnda paylatrlarak,yurtsuzlatrlm bir halk yaratld.Krdistann Iraka balanan paras, o gnden beri, ayaklanmadanayaklanmaya atlayarak var olma sava veriyordu.

Krtler, kendi yurtlarnda esir mi, rehine mi belli deildi. Ama,zaman zaman her iki olgu, eski alarda, ilkel kral ve komutanlarn esir ilerehinelerine reva grdkleri btn muamelelerin kurban oluyorlard. Bir halk, kelimenin tam anlamyla rk hrs, fke ve kinin ayaklar altndayd.

Arap polis ve askerleri iin Krtlere, her trl insanlkd davran mubaht. Evleri, ky ve kasabalar ateeveriliyor, ykm makinalaryla dm dz ediliyor, mallar talanediliyor, kendileri yurtlarndan sklp atlarak, kafilelerhalinde gneydeki llere srgn ediliyor, mlklerine Araplaryerletiriliyordu.

Dnyann yumulmu, kr olmu gz nnde, birhalk soykrma uruyordu. Bu insanlk vicdann kan kayb birtrajediydi.

Krtler, ykma kar tek banayd. Ama yenilgiyi kabullenmiyor,her defasnda, yerden dorularak, kaldklar yerden mcadeleye devamediyorlard.

Bu kitap, bir ynyle, bu mcadelenin sosyal tarihidir. Amac iseinsan haklarnn ucuzun da tesinde, hi derecesinde deersiz olduu bir blgenin halk olan Krtlerin trajedilerine, kaba izgileriyle baktr. Bir halkn, aclarla karlm kaderini kaderini, nasl tersine evirip deitirdiinizetlemektir.

Sondan balayarak zetleyecek olursak, Saddam Hseyinliderliindeki Irak BAAS rejimi, Arap milliyetilii temeli stndekurulmu, rklkla yrmt. BAAS rejiminin 2003 ylnda, AmerikaBirleik Devletleri nclndeki koalisyon gleri tarafndandevrilmesinden sonra Krdistanda, nemli gelimeler oldu.


10/199

Bu mcadelede, Krdistan koalisyonun bir yesiydi. Saddamrejimine kar, Krtede vatan iin cann fedaya hazr anlamna gelen 80 bin kiilik pemerge ordusuyla mttefiklerin yanndayd. Bir bakmakuzey cephesini onlar tuttular. Rejimin yklmasnda deerli katklar oldu.

Krtler, kurtulutan sonra siyasal, sosyal ve ekonomik haklarn

gvenceye alma konusunda kazanmlar elde ettiler. Elbette bu kazanmlar pahal, bedeli ard. O nedenle, Krtler asndan deeri, llemeyecek oranda bykt.

Krdistan, kendi devrimini yaratrken, te yandan, onca ezilmeye,getii soykrm kprlerine ramen, dnyaya verdii mesajlarla da, insanhaklar devrimini gerekletiriyordu. Onlar, onlarca yldan beri egemenAraplar ayaklar altnda rselenmi, itilmi, tekmelenmi, kan aktlm birhalkt.

Yer yz, ezilenlerin galebe almas halinde, kin ve fkeylemisilleme yapacandan, intikam alacandan endie duyuyordu. AmaKrtler, bunun tersini yaparak, hmanizma kavramn hayata geiriyor, kanlrejimin fkesini, savunmasz halktan karmyor, cinayetlerin intikamnhalktan almaya kalkmyordu.

Oysa o halkn ocuklar olan polis ve askeri birliklerKrdistanda yryen canl, ta ta stnde brakmamt.Krtler, btn yaadklarna ramen, zalime olan fkelerinisivillere ynelerek karmyorlard.

rnein Saddam rejiminin kuzeydeki kalelerindenMusul ve Kerkk bata olmak zere, ehirler Krtsavalarca teslim alnd. ehre giren Krt askerlerin ilk iikan dklmesini nlemek, intikam hrsyla hareket etmekisteyenleri nlemek oldu. Bu sayede, fkeler insaniyete

dntrld. Krm ve kymlar yaanmad.Galip gelmi ezilenlerin tarihinde bu bir ilkti.Her eye ramen, Krtlerin kanlaryla ede ettikleri kazanmlar,

belki de, Orta Douda insan haklar kltr yolunda, yeni ve nemli bir aama, baka bir deyile, devrim niteliindeydi.

nk, blgenin yerleik yaama kltrnde, bir baka halkninsani haklar nemli deildi. Tannmas, hemen hemen imkanszd. Araplarkurulduu 1948 ylndan beri, hala srail devletiyle sava halindeydi.Krtlerin kazanmlar, bu adan yerleik bakn yklmas anlamna geliyorve nem tayordu.

Krtler, insani hak taleplerinin kan davasna dntrlerek bastrld bu blge kltrnn balca kurbanlarndan biriydi. ki yz ylakn mcadelelerinde, dayanma iradesini aan zulmlerle karlatlar.Getiimiz yz yl ise Krtler, kan banyosu ile terbiye edilmeye alld.Kendi kanlarnda boularak...

Bu yz yl, Krtler asndan, batan baa insan haklar ihlalidir.Krtlerin yurduna ynelik askeri seferler, hemen hemen hi durmad. Ky,kasaba ve ehirler inenerek yok edildi. Bireyin yiyecei, iecei suya bileBAAS rejimince ambargo uyguland.


11/199

BAAS rejiminin en acmasz diktatr olan Saddam Hseyin, aynzamanda, iktidarda en uzun mrl olanyd. 2003 ylnda, Amerika BirleikDevletlerinin liderliindeki koalisyon gleri tarafndan devrildikten sonra,Krtler iin kazd toplu mezarlardan binlerce kiinin kemii topland.

Halepe ehrini topluca zehirlemesi ise gaddarlnn te yzyd.

Halepeye yaplan zehirli gaz saldrs soykrmd.Fakat bu sonuncusu deildi. Krtler, halk olarak, topyekn lmkmaznda sktrlmaya devam ettiler. Bunun zerine, 1991de yaamaumudunu yakalamak zere ayaklandlar. Saddam rejimi an btnteknolojik sava aralarn kullanarak saldrd. Krtler iin tutunma imkankalmad. ki milyonu akn insan, cann kurtarmak iin komu lkeleredoru kamaya balad.

Ama yollara den milyonlar, snr boylarnda insanln scak eliyerine, lmn ad olan namlularla karlandlar.

nk, komular Trkiye Cumhuriyeti ve ran iin de onlar,potansiyel tehlike, hatta dmand. Birinci Dnya Savandan sonragalipler tarafndan paralanm Krdistann birer paras onlara verilmi(balanm)ti. Onun iin Iraktaki parann insani haklarna kavumasnkendileri iin sakncal gryor ve gizli deil, aktan aa Saddam rejimindestek veriyorlard.

Fakat, bu olaylar karsnda, evrensel vicdan bir kere daha karnnde tuttu. AB ve ABD insanln beklentilerini boa karacak lde sessikald. Saddam rejiminin stne gidemedi. Ta ki Saddam yaylmac hrsla blgedeki (Kuveyt) petrol kuyularn ele geirmeye kalkana kadar...

Yakn dnn zeti budur. Ancak, gnmz etkileyerek yaratanolgu uzak dnlerdir. Dnn tarihi, gnmz yaratan hartr.

O nedenle gnmz anlamak iin dnn tarihine bakmak zorunluluktur. oulcu demokrasi ile insan haklarnn kanl serveninianlamak iin de gereklilik...

Onun iin bu almann bir hikayesi de ABD ve rann 1975deIrak Krdistannna mdahalesi, TC elinin hi stnden kalkmamas,zellikle Saddam rejimiyle sk ittifaklar kurmasdr.

Bu arada, Krtlerin tanmlanabilecei kesin budun (corafyalar) bilimsel (etnolojik) ya da dilbilimsel (linguistik) bir lt yoktur. Krtenin bir dizi lehesi vardr. Onlar bir arada tutan tek bir din yoktur. ok lehelidil konutuklar gibi ok dinlidirler. eitli bask, srgn, soykrm tehlikesiyznden glere uram ve ok sayda lkeye yerlemilerdir. yle ki,Benedict Andersonun deyiiyle kendisinin Krt olduuna inanan Krttr diyebiliriz.1

Ancak Krt kimlii tek paral (monolitik ) deildir. Baz Krtler,tm Krtleri kapsayan bir ulusun varlna btn tutkular ile inanrken,dierlerinin arasndaki ba daha ok airet, ulus ya da din temelli kimlikler oluturmaktadr.

nk, gl lkelerin buluma noktasnda yer alan Krtler, kendiistemleriyle ya da istemlerinin dnda skma yaadlar. Srekli olarak bulkeler arasndaki ittifaklarn ve ekimelerin hzl deiimine bamlkaldlar. zet bir deyile, onlarn akna kapldlar.


12/199

Onun iin bu kitap, Irak Krdistanndaki Krtlerin hangi yollarlasrekli zorbalk ve bask altnda tutulduunu ele alacaktr.

Ancak zorbalk, yalnz Irakta geerli deildir. randa, Suriyede veeski Sovyetler Birliinde olduu gibi Trkiyede de Krtler, ky boaltmave ykm, katliam, ikence, gz altnda rza tecavz, keyfi tutuklama, sans

ve dier insan haklar ihlallerinin kurban oldular. Bir ok kez hkmetler birbirlerine kar grlere sahip olsalar da Krtleri bastrmak iinabalarn birletirme yolunu izlediler.

Krtleri kurban eden bu davran kalbnn ardnda, onlarn, kendiulusal birliklerini kurup, el altnda tutan devletlerden ayrlaca korkusuyatmaktadr. Gerekte de Krtlerin bamsz Krdistan hayali vardr. Ancakgelecee ertelenen bir hayaldir.

Birlemi Milletlerin halklarn kendi kaderini belirleme anlamasKrtleri el altnda bulunduranlar ayrca endielendirmektedir.

Fakat, biz bu kitap, arrlkl olarak, Saddam rejimininyklmasndan sonra meydana gelen gelimeleri aktarmakla yetineceiz.Zaten, kitaba konu olan aratrmann byk blm, son gelimelerinnda Krtleri tanma amacyla, Londrada gerekletirilmitir.

Krt nsan Haklar Projesi, 2003 Austosunda, BadattakiBirlemi Milletler (BM) binasnn bombalanmasndan ksa bir sre sonra,delil toplamak zere Irak Krdistanna ulat.2

O dnemde, bir ok uluslararas kurum grevlisi Irak terk etmi,ya da etmekteydi. Kalanlar, daha gvenli olan kuzeye gemekteydi.

BMnin bombalanmas, kurtuluun ardndan gelen zafer hissiniadeta bomutu. Saddamn Irakn, Krt Irakndan ayran yeil hattnkuzeyinde yaayan Krtler, on yl akn yaanan zorluklara ve snrllklarakarn zgrd. Savan sona ermesi yeni ferahlamalar getirmiti. Pek okKrt, Musul ve Kerkkte yaayan akrabalarn uzun yllardan sonra ilk kezziyaret edebilmiti. Bir Erbilli, zgrlemeyi anlatrken, on iki yldr snrnte yakasndaki Saddamn silahlar zerimize dorultulmu olarak yayorduk; onlarn ekildiini bilmek bile biraz daha rahat nefes almamzsalad diyordu.3

Saddam ynetiminin sona ermesi, ayn zamanda hayal krklklarda getirmiti. nk, bir ok aile, yllardr kayp olan annelerinin, baba,ocuk ve kardelerinin hapishanelerde yaadna, BAAS rejimi ykldktansonra, onlara kavuacana inanyordu.4 Fakat, lkenin eitli yrelerinde birbiri ardndan bulunan toplu mezarlarla bu umutlar snd. nsanlar, ikincikez yas tutulmaya balandlar.

Iraktaki Krtler zerine yazlanlarn ilgin arka plann bu politik ortam ve savan dorularyla yanllarnn yaratt gerginlikler oluturmaktadr. Bu savan hakl olup olmad sorusu, beklenmedik mttefikler ve beklenmedik dmanlar yaratt. Destekleyen ya da kar kansavlarn, aka tanmlanabilen ideolojik hatlarla elitii grlmekte.Dnceler savanda alan yeni cephe, BMe ve ABD nclndekiynetime den rolleri ilgilendirmektedir.


13/199

Tm bu konularda Irak Krtleri, Yal Avrupa ya da BMgvercinlerine deil, ABD ahinlerine yakn durdular. Onlarn bak as,sava ama kararn zorunlu olarak hakl kartmyor.

Baasln sona ermesinin Irak zerindeki etkisini ancak zamangsterebilir. Birok Krt uluslararas ibirliinden yana olmann

getirdiklerinden hayal krkl duyduu iin kendini, sonu alc eylemegirimeye hazr olas mttefiklere yakn buluyor. Krtler dostlarn semeyeounlukla bu karar vermenin faydalarn tam olarak deerlendiremeden,koullar tarafndan zorlandklarn kabul etmektedir. Ancak Krtler belki detarihlerinde ilk kez kazanacak ata oynadlar.


14/199

Blm I

Gemi


15/199

1Krtler

KRTLER VE KRDSTAN

Krtler, kendi topraklarnn doal halkdr. Bir bakma beeri,insansal tarihleri, lkelerinin tarihiyle paraleldir. Bu nedenle Krtlerintarihinin ve kkeninin belirli bir balangc yoktur.1

Modern an bir etnik grubu olan Krtler, binlerce yl boyunca,kendi lkelerinde, evrimleerek tarih sahnesinde yer almlardr. Batltarihiler, Krtlerin 10 bin yllk tarihinden bahsetmektedirler. Guti, Kurti,Mede, Mard, Kardui, Gordiyen, Adianbene, Zila ve Haldi gibi Krtkabilelerin binlerce yllk evrimi2 tarihi gerekilii resimler. Bu halk gereiyaklak drt bin yl nce Hint-Avrupa kabilelerinin Zaros dalar blgesingnn sonunda ortaya kmtr.3

Sekiz yz akn aireti ile Krdistan, dalk Kuzey skoyaya benzer bir tarihe sahiptir.4

Krt ad, Mezopotamya blgesinin, Milattan sonra (MS) yedinciyzylda Araplar tarafndan fethi ve sonrasnda, o blgede yaayan gebe,yerleik halk tanmlamak iin kullanlrd.

Krtlerin lkesi anlamna gelen Krdistan terimi ilk kez, onikinci yzylda Seluklu prensi Sencer tarafndan kullanld. Sencer,Krdistan adyla bir eyalet ynetimi kurdu. Bu vilayet, yaklak olarak ada randa bulunan Krdistan (Kordestan) ile akmaktadr.

Ancak Krdistan szcnn gnlk kullanmda yalnz Sencerinyaratt vilayeti deildir. Osmanl mparatorluunda da Krdistan vardr.Genel olarak Krt Tmar sistemini anlatan Krdistan deyimi on altncyzylda tam olarak hayata geti.

Krdistan lkesinin kapsad topraklarn yaylm tarih boyuncadalgalanma gsterdi, ancak arlkla Irak, ran, Suriye ve Trkiyeninsnrlarnn bulutuu dalk blgeyi kapsayan bir corafi alan olarak kald.Baka bir deyile, Krdistann omurgas, Toros ve Zaros sradalardr. Buomurgay gneyde Mezopotamya dzlkleri, kuzeyde, kuzey doudaErmenistan ve eski Ermeni Anadoluya uzanan stepleri, platolar sarmalar.Bugnk Ermenistan ve Azerbaycann TC ve ran snrnn hemen iindekalan ve az da olsa Krt nfus ieren blgeleri, yorumcuya bal olarak bazen Krdistann paras olarak saylr.

Bu alanlar gemite Kzl Krdistan olarak bilinirdi.Krdistan deyimi, on altnc yzyldan beri baz haritalarda

grnmektedir. Ancak, Krdistan szc, bu topraklarda yaayan insankltrn de anlatt iin yalnz bir corafya terimi deildir.5

nk, Krdistann sabit snrlar yoktur ve onun kapsadtopraklar zerindeki iddialar, rgt, grup ve kiilere gre farkllklar gstermektedir. Krdistann her yerinde farkl dil, etnik yapya rastlamak


16/199

mmkndr. Krtler, kendilerinden olmayanlara kar ho gr ile bir bakma blgesel hmanizmay olutura gelmektedirler. KrdistandaHristiyanlar, Trkmenler, Asuriler ve Ermeniler bata olmak zere bir ok aznlk yaam ve yaamaktadr

Osmanl mparatorluu boyunca Krdistan kendi

adyla vard. Fakat, mparatorluun dalmas zerineKrdistann byk blmn de ieren topraklar stndekurulan TC, balang dneminde sz vermesine ramen,daha sonra Krt varln ve Krdistan hibir zaman kabuletmedi. ran ve Irak benzer tutum taknd. Onlar, KrdistannKrtler tarafndan ne srld kadar geni olmadn iddiaede geliyorlar. Suriye ise Krdistann kendi topraklarnauzandn reddetmektedir. Onun iin tartmasz, birKrdistan haritas izilemez. 6

DL

Krdistann tek bir ortak dili yoktur. Krtler blgesel olarak bir dizi farkl leheler kullanmaktadr. Konuan halkn sayca okluu nedeniylen yaygn lehe Kurmancidir. Bu lehe TCde, Suriye ve eski Sovyetler Birliinde yaayan Krtler tarafndan kullanld gibi rann kuzey blgelerinden Irakta Byk Zap suyuna kadar uzanan geni alanlardayaayan Krtler tarafnda da konuulur.7 Ana lehelerin dieri, Irakta Byk Zap suyunun gneyinde yaayan Krtlerin ve rann Krdistan vilayetindeyaayan Krtlerin konutuu Sorani (ya da Krdi) lehesidir.

Ancak, bu lehelerden birini konuan, dier leheyi kullanangenellikle anlar. Bu iki ana lehenin yannda, Kirmanahi, Leki, Gorani ve

Zazaca da vardr. Bu alt lehelerin bazlar dier Krtler tarafndan kolaycarenilemez ya da anlalamaz.te yandan, rlanda dilinde ve baz teki aznlk dillerinin ounda

olduu gibi, Krtlerin evresinde konuulan resmi diller Krtlerin modernlehelerini olumsuz ynde etkilemektedir.8 Bylece Krte, ilikide olduudillerden ok sayda kelime iermeye balamtr. Irakta konuulanKrtenin zerinde Arapa szcklerden bir rt vardr.9

DN

Krdistan, tek dinli bir yap deildir. Krtler, bu amala herhangi

bir zorlamaya ba vurmamlardr. O nedenle Krtlerin hepsi ayn dindendeildir.Krtler, slamiyetle erken dnemde komuluk etmi, ancak

benimsememilerdir. slamiyete kar, yaklak yz yl mcadeleetmilerdir. Krt ounluu, on ikinci ile on altnc yzyllar arasnda SnniMslmanl kabul etmitir. Osmanl mparatorluu ile olan i ie ilikiyeramen, onun mezhebi olan Hanefili benimsememilerdir. afi mezhebiniizlemilerdir. Ancak Krtlerin arasnda baka dinlere bal olanlar da vardr


17/199

ve bunlarn arasnda Museviler, Hristiyanlar, iiliin ortodoks olmayanAleviler, rann yerleik dini olan sna-aeri ii slam izleyenler;Krdistann gney ve gney dousunda bulunan kk bir tarikat olan Ehl-Hak (Dorunun Halk) ve Yezidiler yer alr 10

NFUSYurtlar paralanp bllm Krtlerin nfusuna ilikin kesin

istatistikti bilgi yoktur. nk, egemenlikleri altnda bulunduklar bazdevletler tarafndan, (en bariz rnek TC) tarafndan, varlklar resmen kabuledilmemektedir.

Suriye, Trkiye, Irak ve randa yaplan nfus saymlarnn etnik kimlii meru bir kayt kategorisi olarak kabul etmemektedir. Krtlerinyaad lkeler, Krt topluluklarnn saylar ile oynama ve olduundan azgsterme yolluyla, onlarn siyasi adan glenip aktif rol oynamalarnengellemeye abalamaktadrlar.

Fakat varlklar ret ve inkar edilmesine ramen, dnyada devletiolmayan en byt etnik grup olduklar kabul edilmektedir.Tahmini rakamlara gre, en kalabalk Krt kitlesi TCde

yaamaktadr. TCde, 15 milyonu akn bir kitle olarak (nfusun yzde20si), en byk etnik yapdr. Irakta ise genel nfusa oranla en byk kitleyi oluturmaktadrlar.

Irakta 4 milyon (nfusun yzde 25i), randa 7 milyon (nfusunyzde 15i), Suriyede bir milyonu akn (nfusun yzde 9u),Ermenistanda 75 bin (nfusun yzde 1,8i) ve Azerbaycanda 200 bin(nfusun yzde 2.8i) Krt olduuna inanlmaktadr. Bu tahminler asgaridzeydedir ancak, Krtlerin gnmzde Orta Doudaki drdnc byk

etnik grup olduunu gstermektedir.KRDSTANIN TOPOGRAFYASI

Krdistan, geni lde dalktr. Bol ya almaktadr. Bu nedenlesulaktr. Yalar, blgenin tarm asndan zenginliini tekil eder. Krtarasnda toprak tarm ve hayvancln geliip, nem kazanmas busayededir.

Ticari tarm rnleri arasnda birinci sray ttn yer alr. Bazyrelerin tarmnda ise pamuk ve tahl retimi ndedir.

Meyve ve sebze gibi dier rnler, 1970lerden sonra hane ii

tketimden pazarlara ynelmeye balamtr.Bir zamanlar zengin ormanlarla kapl olan blge, egemendevletlerin gerilla barnyor gerekesiyle, hedefleri haline geldi. Yaygn vekesimle Krdistan plaklatrld. Bu durum, kereste ktlna, ekolojik dengelerin bozulmasna yol at gibi Krdistan her bakmdan fakirletirdi

Krdistann bir baka zenginlii ise petroldr. Petrol karlmaszerine srekli uzlamazlklar varolmutur. Krtlerle blgeyi yneten


18/199

hkmetler arasndaki atmalarn balca nedenlerinden biri petrolden eldeedilen gelir olmutur.

Krdistann yer at zenginlii petrolden ibaret deildir. Krdistan bir madenler zenginliidir. Krom, bakr, demir ve linyit gibi deerli madenyataklarna sahiplik etmektedir.

Irak, su yoksulu bir lkedir. Kuraklk balca sorun...Kuzey Krdistan dalarndan kaynayp lkeyi boydan boya geenFrat ve Dicle nehirleri ise Krdistann teki zenginliidir. Ancak Krtler, bu nehirlerin ak zerinde denetime sahip deildir.

Blgedeki hkmetlerinin Krtleri sindirmede kullandklar enetkin silahlardan biri de ekonomidir. Ekonomik kanallar tkaldr. Sanayiyatrmlar, genelde, kastl yok derecesinde tutulmutur. O nedenle Krdistansanayide yetersiz, eri kalmtr.


19/199

2

Sevr Antlamas ve Irakn Kuruluu1Tarihsel olarak Krtler, yaadklar toraklar zerinde denetim

kurmak isteyen eitli blgesel glere ramen, byk lde yar-zerk olmular ve Mirlikler (Beylikler) halinde, kendi Mirlerinin egemenliklerialtnda yaaya gelmilerdir.

Bu dnemde, airetsel ilikiler, ayn zamanda Mirliklerin belirleyiciliinde de etkin rol oynuyordu. Bunlarn iinde, imparatorluklara ba olan liderler de yetiti.

13. yz ylda, Kuzey Krdistanda yerleik Revandi aireti,komularyla anlamazlk ve savalar yznden gerek, Saddam Hseyini

de doum yeri olan bugnk Irakn Tikrit ehrine yerleti. Airetinnderlerinden erkox slamn naml bir komutan, kardei Eyup da vali olduEyubun olu Yusuf Selahaddin amcas erkoxun komutasndaki

slam ordularnda alt komutan olarak Msr ve Suriyede savalara katld.Amcasndan sonra, slam ordularnn bana geti. Fetihler yapt. Halordularn yenilgiye uratt. Eyubi devletini kurup, Sultan olarak ynetti.

Fakat, Sultan Selahaddin ve ynetimdeki Krtlere ramen, Eyubidevleti, bir Krt devleti deildi. Dnemin koullar ve anlayna uygunolarak ulusal deil, mmeti (dinsel) bir devletti. Selahaddin, btn slamaleminin Sultanyd.

O nedenle daha sonra ynetim Araplara geecekti.

Safavi ve Osmanl mparatorluklar, snrlarn korumak iin, onaltnc yzyldan balayarak Krtlere zerklik tandlar. zerk KrdistannMirlikleri komularyla iyi ilikiler kurarak yaadlar.

Byk Fransa ihtilalinden (1789) sonra dnyadabalayan ulusalc akm elbette Krtleri de etkiledi. O aradaOsmanl ynetimi, Krdistann i ilerine mdahale edip,egemen devlet politikas uygulamaya kalknda Krtler,baskya isyan baskya ba kaldrmaya baladlar. Bu Krtlerin,bamszlk yolundaki isyanlar sreciydi.

lk isyan 1800 ylnda balad. Krtler, KrdistandaOsmanl ynetimine son verip kendi ynetimlerini kurdular.

Dzenli ordularn ezicili ve komularnn da Osmalydesteklemesi sonucu, uzun mrl olamadlar. Fakat yenilgiyikabullenmediler. Bundan sonra isyanlar birbirini izledi. Krtlerzaman zaman kendi ynetimlerini, devletlerini kurup parabile bastlar.

Bu srete Osmanl dolayl yoldan Rusya ve randanda destek alyordu. Gerek ran, gerekse Rusya Osmanlyakar dmanlk gdyor, ama Krdistann bamszl sz


20/199

konusu olunca, onu destekliyordu.1800lerin ortalarnda Avrupann etkin gc lgiltere

ve Fansa da Krdistann kurtuluu hareketlerine kardorudan mdahil olmaya balad. ngiltere, randasmrge imparatorluu politikas gdyordu. Dolaysyla

egemen olduu topraklarn paralanmasn karna aykrbuluyordu. Rusya ve Fransa farkl kar hesaplaryrtyordu.

O nedenle Krdistan bamsz hareketleri yalnzOsmanl ve ranla deil, bu blgede etkin g olan smrgeimparatorluklaryla da dolayl olarak atmak zorundakalyorlard.

Bunlarn yannda, Krtler arasnda tam dayanma ver birliktelik salanamyor, baz airetleri, gnlk ya da dnemsel ka karlnda satnalnyor, kullanlyordu. Birleen devlet ve glerden ok, arkadan vurankardelerin ihaneti, Krtlerin yenilgisinde etkin rol oynuyordu.

Fakat buna ramen Krtler, bamszlk yolunda nemli ilerlemeler salyor, kazanmlar elde ediyor, sonuca yaklaan gelimeler eldeediyorlard.

Birinci Dnya Sava sreci Krtler iin de yeni bir frsatt. Osmanlmparatorluu dalmt. Kalntlar zerinde 24 ayr yeni devlet kuruldu.

Sava sonrasnda, aznlk gruplarn durumu yeni bir ilgili alan vekaynayd. lgi bireylerin, giderek etnik gruplarn korunmas amacndankaynaklanan bir dnce sistematii deildi. Stratejik siyasetin kar hesaplarna dayal bir ilgi idi.

Amerika Birleik Devletleri (ABD) Bakan Wilson, bu dnemde,Dnya Bar iin On Drt Noktal Programn aklad. Programa gre,

bask altndaki halklar zgrleiyordu. Programa, Osmanl mparatorluunuats, kabuu altndaki halklar, tm mdahalelerden uzak, mutlak zerk gelime frsat salanmas ifadesini de eklemiti.2

Wilson program bask altndaki halklar tarafndan sevinlekarland. Ayrca ngiltere, Fransa ve ABD gibi etkin devletlerin iinde de bu duyguyu yrekten destekleyen lider kadrolar vard.

Ancak hesaba katlmas gereken stratejik sorunlar Krtlerin lehinedeildi. Rusyada yaanan kanl bir ihtilal olmu arlk devrilmi,yerineSovyetler Birlii kurulmutu. Bat dnyas Sovyetlere kukuyla bakyor vetehdit olarak gryordu. Krm grm Katolik Ermenilerin durumu henzgvence altnda deildi.

En nemlisi ngilterenin smrge topraklarnda ve onlarnevresinde istikrar koruma arzusu bata geliyordu. ngiltere, Krtlerin kendkaderini tayin hakk kavramt. Bu hakk teslim ediyordu. Ama bu kavrayyetersiz, temelsizdi. ncelikle Krtler, bu konuda inandrc b,r konumdadeillerdi. Airetin karlarn Krt ulusunun amalar iin kurban edebilece bir lider kadrosu yoktu. ngiltere, airet balarn ve o dnemde halayaamakta olan dier ballklar aan bir Krt kimliinin ne kadar yaygn v birletirici olduundan bile emin deildi.


21/199

Osmanl mirasn sahiplenen TCnin Kemalist kadrolar, Sovyettehdidi ve ngilterenin korkularndan yararlanmasn bildi.3

TC, batnn, zellikle de ngilterenin karlara tampon olmaytaahht ederek Krtleri saf d brakt.

Savan galibi Mttefik Devletler, Btn snrlayc, setleyici

artlara ramen, Mttefik Devletler, Kemalist kadrolarn ortaya kpgvenceler vermesinden nce, Osmanl hkmeti arasnda 1920 ylnda bamsz bir Krt devletini ngren Sevr Antlamas imzaland.

Antlamann 62. Maddesi, Fransa, talya ve ngilterenin yrrlk tarihinden balayarak alt ay iinde atayaca bir komisyonun, Fratndousunda, Ermenistann gneyinde, Suriye ve Mezopotamyannkuzeyinde yer alan Krt blgeleri iin bu arazideki dier aznlklargvenceye alan bir yerel zerklik plan tasla hazrlamasn ngryordu.

64. madde ise, antlamann uygulanmasndan bir yl sonra bu blgedeki Krt nfus bamszlk isterse, Milletler Cemiyeti Konseyinintavsiyelerine baml olmak kouluyla, Trkiyenin bu blgedeki tmhaklarndan vazgemeyi kabul etmesini ngryordu. 64. Maddenin soncmlesi, Musulda yaayan Krtlere gnderme yaparak, MusulVilayetinin4 iinde bulunduu blgelerinde yaayan Krtler de yeni bamsz Krt devletinin vatandalar olmak isterlerse, ana Mttefik gler buna itiraz etmeyecektir ifadesini de ieriyordu.

64. Maddenin son blm, talihsiz Sevr Antlamasnn imzaland ylMilletler Cemiyetinin ngilizlere, (Musulu da kapsayan)Mezopotamyadaki Osmanl vilayetleri zerinde manda yetkisi tanmolmasna gnderme yapmaktadr. Balangta ngiliz siyaseti, Krt blgesiniayr ve zerk tutmu gibi grnd. Gelecein Irak Arap devletinin tartld1921deki Kahire Konferansnda ngiliz hkmetinin Orta DouBakanlnca gnderilen bir muhtrada yle deniliyordu: Glkanaatimiz, saf Krt blgelerinin Mezopotamya Arap devletine katlmamasgerektii ve Majesteleri Hkmetinin Krt birlii ve ulusu ilkeleriniolanakl olduu kadar ileri lde savunmas gerektii ynndedir.5

O dnemde Smrgeler Bakanlnn banda olan WinstonChurchill, Iraktaki Arap liderlerin, Krt duygularn gz nne almayacave Krt aznl ezecei6 grndeydi. O nedenle, Krdistann ngilizYksek Komiserine bal ayr bir ynetim altnda tutulmasna karar verildi7ngilizler gerekten de 1921 ylnda Musulda bir referandum yaptlar ancakoy verme hakkn mlk sahiplii ile snrladlar. Sonra da son derece azsayda oy kullanlan bu oylamay, Iraka ilhakn gerekesi olarak kullandlar8

O dnemde,Britanya Yksek Komiseri olarak Iraktabulunan Sir Percy Cox, eskiden beri Krt blgelerininkurulacak bir Arap devletine katlmas gerektiinisavunuyordu. Ayn zamanda, Britanya tarafndan baagetirilen Irakn yeni Kral Emir Faysal destekliyordu. Coxun,Krdistann Iraka dahil edilmesi gerektiini vurgulamaya


22/199

devam etmesi ve TCnin hak iddialarn ortaya atmas,Churchillin kararnda etkili oldu.

Churchilli Ekim 1921de Coxun grne teslim oldu. Yerel zerklik kouluna bal olarak Krdistann Iraka ilhaknve Badattaki Ulusal Meclise katlmasn kabul etti.

Irakn bamsz bir devlet olarak douuna ynelikgelime, bir yl sonra (1922) Britanya ile Irak arasndaimzalanan 1922 ttifak Anlamas ile temeline oturdu. Aralk1922de Britanya ve Irak hkmetleri, Aralk 1922deMilletler Cemiyetine, Krtlerin Irak snrlar iinde birhkmet kurma hakkn tanyan bir Ortak Aklamasunduklar zaman bile ngilizler Krt zerklii konusundaverdikleri sz tutuyormu gibi grnd.

Bu dnemde, artk Sevr Antlamas da uygulamaya konmad.Taraflar grmelerle hak ve karlarn gvenceye almaya altlar.Grmelerin yapld yer ise TCnin kuruluunun gerekleip ilan edildii

Lozand.Krt liderler, 1923 Lozan Antlamas grmeleri srasndazerkliin tannmas iin Milletler Cemiyetine ve Britanyaya dilekeler verdiler. Ancak bu anlama yalnz dini aznlklarn haklarnn korunmasntanyarak, Krtlerin her tr bamszlk iddialarn yok sayd ve Krdistan paralad. Sevr Antlamasna konu olan blge zerinde Trkiyeninegemenlii tannd. Geri kalan blgeler ran ve yeni Irak devleti arasnda bltrld.9

Ancak Milletler Cemiyeti, 1924 ylnda Krtlerin zerklik istemlerini glendirdi. Cemiyetin, TC ile Irak snrlarnn belirlenmesikapsamnda kurduu Uluslararas Aratrma Komisyonu, 1925 ylnda

Musula gitti. Komisyon, uzlamazlk konusu olan blgede nfusun sekizde beinin Krt olduunu saptad. Bu durumun etnik kken temelinde, bams bir devlete iaret ettiini belirtti. Ancak, Byk Zap suyunun kuzeyindeyaayan Krtlerin, TCde kalanlarla daha yakn olduu, Zapn gneyindekalanlarn ise ran Krtleriyle daha fazla ortak zelliklere olduunu not etti.Komisyonun son tavsiyesi, uzlamazlk konusu olan Musul blgesinin Irakiinde kalmasn salad.

Ancak Komisyon, Irakn istikrarl gelecei konusundaki ciddiendielerini de belirtiyordu. Komisyon raporuna gre, Irak devleti glenipgelimesini tamamlayana kadar Milletler Cemiyetinin himayesi altndakalmal ve korunmalyd.

Cemiyet, Komisyonun blnmeye kar kan tavsiyesini kabul etti.Musulun Iraka balanmasna da karar verdi. Ancak bunu, Musulun 25 ylsreyle Milletler Cemiyetinin mandas altnda kalmas kouluna baland.Bu sre iinde Krtenin resmi dil olmas konusuna, sorumluluklar veadalet sisteminin devri iin Krt memurlarn eitimine zen gsterildi.Manda yetkilisi olan Britanya, Musulun ynetimi, Krtlerin haklarnntannmas, Krdistann zerklik konularnda, Cemiyete rapor vermeklegrevlendirildi. 1922 ttifak Anlamas buna uygun olarak deitirildi.


23/199

Fakat, Britanyann ykmllklerini yerine getirdii sylenemez.Cemiyetin kararnda belirlenen ykmllklerini yerine getirmesine ynelitek somut adm, Erbil ve Sleymaniyede Krtlerin kendi dillerinde ilk retim grmeleri, kitap yaymlamaya izin veren 1926 Yerel Diller Yasasntesine geemedi. 1926 ve 1927 yllarnda kurulan eitli Krt kltr

dernekleri giderek artan lde siyasi tutum almaya balaynca, Britanya, bunlar polis gcyle datt.Bu dnemde Irak Krdistan, srarla Arap ynetimini kabul etmeyi

reddediyordu. Britanya ise Krt muhalefetini bastrmaya ynelik nlemler alyordu.

te yanda, TC de Krdistan ele geme aba ve saldrgangiriimler iindeydi. Britanya, Trk igal giriimlerini caydrp geri pskrtecei umuduyla, Krt liderlerden eyh Mahmutu,10 1922 ylndaSleymaniyede kurulan Krt ynetiminin bana getirilip Krdistan Kralilan edildi.

eyh Mahmud, kendini Krdistana adam, yolundan amayan birKrt milliyetisiydi. lk i olarak, gvenilir kadrolardan oluan ynetiminekirdeini kurdu. Krtleri rgtlemeye balad.

Fakat, eyh Mahmut ksa zaman sonra Britanya ynetimiyleanlamazla dt. Onlara kar Trklere yanat. ngiltere, bunun zerineteslim olmasn istedi. Ret cevab zerine, 1923 ylnda kar bir saldrdzenlediler. eyh Mahmut, Sleymaniyeden kmak zorunda kald.

Ama mcadeleyi brakmad. Krt gleri, Britanya havakuvvetlerince bombaland. ngiltere, Sleymaniyeyi yeniden igal etti. Bir yl sonra, (1924) yaplan seimlerin ardndan, Krtler Musulda ba kaldrdBu isyan da bombardman ile bastrld.

Britanya ve Irak arasnda, 1930 ylnda yeni bir anlama dahaimzaland. Bu, Britanya mandasnn (himaye) sona erdirilmesini veilikilerin geleceini garantiye alan bir ittifak Anlamasyd. Badatlayaplan bu anlama, Krdistann zerklii ve temel haklarnn gvenceyealnmas bir yana, Krtlerden hi sz etmemekteydi.

Bunun zerine, Sleymaniyedeki Krt liderler, Milletler Cemiyetine dilekeler yollayarak, Krdistann zerkliini garantileyen1925 kararlarn hatrlattlar. Ancak bu giriimleri dikkate alnmad.Huzursuzluk yeniden trmand. Eyll 1930da askerler Sleymaniyedegsteri yapan bir kalabala ate at ve onlarca kiiyi ldrd.

eyh Mahmut, bir kere daha isyanclarn bandayd. Fakat, ar bir yenilgiye urad ve Badat hkmetine teslim olmak zorunda kald.Yarglanp ev hapsinde tutulma cezasna arptrld. 1956da lnceye kadar20 yl akn bir sre ev hapsinde tutuldu.11

Irak 1932 ylnda ngiltereden bamszln kazand. Fakat,Milletler Cemiyeti yeliine alnmad. yelik, Krtlerin, Irak tarafndanaznlk grup olarak kabul, aznlk haklarnn korunmasna ynelik uluslararas ykmllkleri tanmas, vatandalk, siyasi haklarnn yasalarngvencesine kavuturulmas artlarna baland. Bu koullar, Irakn dahasonra karaca yasa, tzk ya da resmi kararlarla bozulamayacak temel


24/199

yasa ve ykmllkleri zerinde uluslararas gzetim kurulmas olarak belirtildi.

Ama pratikte Kral Faysal ynetimindeki Haimi monarisi,uygulamada ngilterenin Krtler iin salad korumalar andrmaktangeri durmad. Dil haklarn gvenceye almak iin hazrlanm olan kilit

mevzuat ya gnlszce uyguland ya da hi uygulanmad.Faysal,1933 ylnda ld. lm, Krtler tarafndan kurtulu ansolarak deerlendirildi.

Fakat, gelen gideni aratan nitelikteydi. Verilen szler boa kyor,ihanetler yaanyor, tuzaklar kuruluyor, atmalarn n, ard kesilmiyordu.Daha sonra balayan zincirleme darbe dnemleri de hem Krtlerin, hem deArap halknn kaderinde ar ve acmasz yaralar at.


25/199

3

Barzani Ynetiminde Krtler

AYAKLANMALAR

Kral Faysaln lmnn sonra Badatta, entrikal iktidar kavgalar, blnmeler balad. Sonunda, Kral Gazi rakiplerini etkisiz klp baa gemeyi baard.

Fakat muhalifleri biat etmediler. Yeni ayaklanmalar ortaya kt.Bu dnemde, Krt liderler hak ve zgrlklerini gvence altna

alma ura veriyorlard. Airet liderleri, 1935 ylnda, bir deklerasyonla,Badat ynetiminden, Krdistana ilikin sz ve taahhtlerini yerinegetirmesini, Krdistanda Krtenin resmi dil olmasn, parlamentoda temsve gelir kaynaklarndan adil bir pay verilmesini istediler.

Badatn yeni ynetimi, Krt istemlerini geri evirdi. Gerginlik bymeye balad.

te yandan, Kral Gaziye kar Arap muhalefeti de yaylyordu.General Bakr Stk, muhalefetten yararlanarak, Ekim 1936da, Ahaligrubuyla ibirliine gitti. Badat ynetimini askeri darbe dzenledi. KralGazi, darbeci generale boyun edi. Yerini koruma artyla onu hkmetin bana getirdi.

General, Krt kkenli bir Krt kartyd. Gnmzn deyimiyle paray verene hizmet eden bir paral asker kiilikliydi. Uzun yllar,Krdistanda isyanclara kar savaan ordulara komuta etmiti.

Ancak, ancak generalin de gl muhalifleri vard. Stk, Austos1937de bir suikastla ldrlerek saf d brakld. Irak ordusunun Musulkomutanl, bir darbeyle General Stk hkmetini devirdi. Kadrolarnayklad.

Badatta artk askeri darbeler sreci balamt. -be yanda bulan general darbe yapyor, hkmetin bana geiyor, Kral Gazi aresizlikiinde, her gelene onay veriyor, tanyordu.

1937 darbesini, 1938 ve sonraki darbeler izledi.Gazi ise hala Krald. Ama, Kral Gazi 1939 ylnda, bir otomobil

kazasnda ld. Yerine, drt yandaki olu II. Faysal Kral ilan edildi.Badat, rejimi darbelere ramen Britanya sayesinde ayakta veKrtleri yadsyordu.

1939 yl sonlarnda, kinci Dnya Sava diye adlandrlan byk sava balad. ngiltere, sava balatan Almanya ile savaa girdi. Badatrejimi, 1940 ylnda artc bir hamle ile koruyucusu Britanyaya kardmanlarna yanat. Irak rejimi, Britanyaya kar savaan Almanya vetalya ile diplomatik ilikiler kurdu.


26/199

ngiltere, Almanyaya kar Rus cephesini amak iin Iraktakisleri kullanmak istedi. Britanya birlikleri, bu amala Basraya vardklarndMihver devletleri (Almanya, talya) yanls Irak hkmeti, Kraliyet HavaKuvvetlerine tm uularn durdurmasn emretti. Britanya, olay ihanetolarak kabul eti. Cevab sert oldu. ngiliz uaklar, Irak hedeflerine saldrd.

Direnen Irak ordusunu kolayca yenilgiye uratt.BR KRT LDERN DOUU

Irakn bamszl ile 1958de gerekleen Badatdarbesine kadar geen dnemde, Krtler asndan en nemliolay, halknn ona, onun halkna olan inanl ballkla gl,direngen kiilii ve karizmatik yapsyla etkileyici efsanevilider Melle Mustafa Barzaninin ortaya kyd.

Mustafa Barzaninin ailesi, iki kuaktan beri Krdistandavasnn nclerindendi. Dedesi ve babasndan sonra

kendisi, savaan nc kua temsil ediyordu. Onun kiilik,inan ve halkna ballk hrs, kan, ate sahnelerinde oluuppekleti. Bir ynyle kendi yaam, ailesinin aclar, kendihalknn dramatik serveniydi.

Osmanl ynetimi, Krdistan elde tutmak iin Krd,Krde kar kullanlyor, kardeleri birbirine krdrarakaralarnda kan davalar yaratyor, bu sayede rahat etmeyebakyordu. Melle Mustafa Barzani ailesinin de kurban seildiibu laylardan birini yle anlatyordu:

Ben dokuz aylktm. Yl, herhalde 1903-1904 olsagerek. ou Krtlerden meydana gelme HamidiyeAlaylarndan bir grup bizim ky basm. Basknda ailenin birok erkei ldrlm, kadnlar snglenmi, yzlerce ocukyetim braklm, mallar yama edilmi,, ky bir yangn yerihaline getirilmi,, eri kalanlar ise da bayr demeden, atlaskerler tarafndan ta Amede (Diyarbakr) kadar srlm.Btn ailemizle birlikte bizi, Diyarbakr hapishanesineatmlar. Ben iki yama kadar Diyarbakr hapishanesindebydm. Elbete ki o gnleri, hi bir ekilde hatrlamyorum.

Yalnz, hapishane hayat annem iin, babam iin, kardelerimiin olduka ackl gnlerle gemi. A, susuz , perian halde,btn ailemiz en zor gnlerini orada yaam.

Barzani, Osmanlnn Musul Valisi Sleyman Nazif tarafndan lm cezasna arptrlan aabeyi Abdsselamn,1915de idamn yle anlatyor:

O gn gayet iyi hatrlyorum. Olduka yakc birscak vard. Musul adeta alev alev yanyordu. Byk birkalabalk, aabeyimle birlikte aslanlarn bulunduu yeredoru akn ediyordu. Biz kamtk. Daa, bayra dorukamtk. Ancak, o gn bir ka arkadamla birlikte gizlice


27/199

kalabala kartm ve aabeyimin asl cesedini grmeyegittik.

O tarihte henz, 10-12 yamdaydm. zgrln,adaletsizliin anlamn kavramamtm. Byk aabeyiminsallanan cesedini, Musul kapsnda seyrettim.

te benim yaadm ortam buydu. Bu ortamdagzlerimi atm. Bu ortamda, annemin sdn hapishanedeemdim.

Ben bir katrn srtnda, hep aabeyimidnyordum. Onun asl cesedi gzlerimin nndengitmiyordu. O kk aklmda, insan haksz yereaslmaktansa, dalarda, ormanlarda, kurtlar tarafndanparalansn daha iyi diyordum. Bir daha hapishaneyegirmemeye yemin ettim.

Hayata bu felsefe ile baladm. lm var, fakat teslimolmak yok! lm var, fakat hapishaneye girmek yok! Bunun

da bir tek aresi vard: Dalarda kalmak.syanc lider Mustafa Barzani, ata yurdu olanBarzanda yerel ayaklanmalar rgtleyerek, siyasi eylemlerebalad. Bir sre Barzandan Sleymaniyeye srgn edildi.1943 ylnda kancaya kadar orada ev hapsinde tutuldu.

1943 ylnda, Sleymaniyeden katnda artk addrt bir yanda sylenen isyanc bir liderdi. Airetler arasndabir trl eksilmeyen anlamazlklar giderip dayanmasalamaya arlk verdi. Bunu bir lde baararakKrdistann, saygnl tartlmasz lideri haline geldi.

Ayn yl, yeni bir ayaklanma balatp bana geti.

Badat ordularn yer yer yenilgiye uratt. Badat, rejimi1945 ylnda, btn gcyle, Krdistann stne yrd. Irakordusunun getii gzergahlarda ta ta stnde kalmad.Barzaninin gerilla gleri de nemli kayplara urad.Barzani, dalar terk edip rana gemek zorunda kald. Amaorada bo durmad. randaki Krtlerin rgtlenmesindenemli katklarda bulundu. 1946 ylnda, Mahabadda KrtCumhuriyetinin kurulmas almalarna katld. Rollerstlendi.

Mahabad Cumhuriyeti, Krdistan ulusalclnda gelime, nemli bir adm, ve ulalan nokta asndan kilometre tayd. ok ksa bir hayat

srmesine ramen, Mahabad Cumhuriyeti Krdistana nemli kazanmlar brakt. Ulusal dayanma ruhunun yannda, Krt Demokrat Partisi (KDP)1945 ylnda orada kuruldu. Yine orada nin yan sra Barzanininliderliindeki Irak Krdistan Demokrat Partinin (KDP) tohumlar oradaatld. Krdistan artk airetsel kabuu kryor, btn katmanlarn katlmylaulusalcla yelken ayordu.

Fakat, Mahaad Cumhuriyetinin ilan, zaman bakmndan talihsiz bir srece rastlamt. Dnya savann bittii, stratejik karlarn yeniden


28/199

yapland dnemdi. Batnn randaki karlarna iyi bekilik eden ahlk rejimi gzdeydi. Bat, onu kaybetmek istemedii iin Mahabad KrtCumhuriyetine cephe ald.

Ayn bat, greceli de olsa Krtlere destek veren Sovyetlerin kuzeyrandan ekilmesini istiyordu. Moskova bu istee direnmeden ekildi.

ran ordular, bundan sonra Mahabad stne yrd. Krtler yenildiler. Mahabadn ilk Cumhurbakan Gazi Muhammed yakalanp idamedildi. Sonuna kadar direnenkomutan Barzani ve gerilla kollar 52 gnlk biyryten sonra 16 Haziran 1947 tarihinde soveyler birliine ulatlar.

Barzani, Sovyetler Birliinde askeri strateji ve teknikler konusundayounlap alarak zamann geirdi. Bu arada askeri akademiye devamedip, buradan General rtbesiyle mezun oldu. Gerilla liderleri, buradaeitimden geirildi. Bir yandan da, ana yurdundaki rgtlenme almalarnuzaktan denetledi.

Barzani, Iraktaki Haimi monarisinin 1958 ylnda GeneralAbdlkerim Kasm tarafndan devrilmesine kadar orada kald.

1958 DEVRMNN SONRASI

Hi bir kesim, Haimi Krallndan memnun deildi. Onun iinTrkler dahil, Irak toplumunun tm kesimleri, deiimin gerekleeceiumuduyla, 1958 darbesini sevinle karlad.

Krtler, umutluydu. Krt-Arap uzlamasnn kurulaca yeni bir a baladna inanyorlard.

Balangta, bu umudun iaretleri de vard. General Kasm,srgnde bulunan Barzaniye bir heyet gndererek lkesine geri ard.Krt lider arya uydu. Geri dn muhteemdi. Krtler, yollara

dklerek, onu sevin enlikleri ve ulusal kurtulu lideri olarak karlad.Irak genelinde ise rzgar Krtlere doru esiyordu. General Kasm,Irak Cumhuriyetinin Krt ve Araplarn ortak devleti olduuna ilikin bir yasay yrrle koydu. Barzaninin liderliindeki KDPye meruluk tandKrte yaynlara izin verildi.

Ayrca kiilik, Irak Ynetim Konseyine bir Krt atand. Atananilk Krt Halit Nakibendi idi.

Ancak, bahar rzgarlar ve iyi ilikiler ksa srd. Barzaninindnnden ve Krt haklarnn gvenceye alnmasndan memnun olmayanAraplar vard. Bunlar zamanla darbeci subaylar da etkilemeye baladlar.

Dahas komu ran ah Muhammed Rza Pehlevi ve TC ynetimi

tedirgindi. ki komu, Krtlerin kazanmlarn endie ile izliyordu. Irak Krdistanndaki gelime dalgalarnn, kendi Krtlerine yansyacandankorkuyorlard.

Gariptir, bu korku blgesel bir hastalk olarak, hep kalc oldu.Saddam Hseyin diktatrlnn yklmasndan sonra, korku bir kez dahadepreti. 1958de en ok korkan ran ah Pehleviydi. Bu kez korkunun ban TC ekiyordu.


29/199

TC, elinin altnda Krt bulunan komu ran ve Suriye arasnda,mekik dokumaya balad. Dileri Bakan Abdullah Glden sonraBabakan Recep Tayip Erdoan, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer,Krtlere kar ortak tavr taknmak zere bakentlere geziler yapt. TCKrdistandaki her trl insani gelime ve elde edilecek haklara kar

krmz izgilerini aklad. Krdistann Federasyon olmasn sava veigal nedeni olarak aklad.Ama, ortak korkular tayan komularyla mutabakatlara ramen,

etkili olamad. Bu kez Amerika faktr vard ve caydrcyd. Trk subaylarKerkkte yeralt eylemlerine hazrlandklar gerekesiyle yakalanpkelepelenerek, balarna uval geirildikten sonra sorgulandlar.

1958de, komularn korkusu bir yana, uzun zaman Moskovadakalm, orada eitim grm, Krtleri eitimden geirmi Barzaniden batdnyasnn da ekinceleri vard. Souk Savan en kzgn gnleriydi.Barzaninin Moskovann adam olabileceinden endie ediyor ve kartavr alyorlard.

Btn bu olumsuz sebepler bir araya gelince, Badat ynetimi karcephe almaya balad. General Kasm ynetimi, bir sre sonra Krdistannzerkliini askya ald.

Krdistan kamu oyunda da tartmalar balad. Badat rejiminidestekleyen, verilen haklarla yetinilmesini isteyenler vard. t kamuoyunda dBarzani ise tam zerklikte srarlyd. Badat rejimi stne gelmeye balaynca sava kt. Barzaninin liderliindeki Krt gerilla gleri( pemergeler),1 Zahodan ran snrna kadar Irakn kuzeyini igal etti.Hkmet bunu uzun sren ama sonu vermeyen bir bombardmankampanyas ile yantlad ve bombardman 1975 ylna dek u ya da bu biimde srd.

BAAS REJMLER

General Kasm rejimi, subaylarn g olma atmalaryznden kan kaybediyor, zayflyordu. General AbdsslamArif liderliindeki subaylar, bundan yararlanarak Kasm1963te iktidara el koydular. 3 Arif, Barzani ile grerekbirka ay iinde bir bar anlamas yapt ve atmalarda birduraksama yaand.

Darbenin lideri General Arifti. Fakat perde gerisindekig, Nasyonal Sosyalist olan, baka bir deyile yeni Arap

milliyetilii ideolojisini savunan, BAAS partisiydi. Baaslarn,farkllklara tahamml yoktu. Rejimin felsefesine aykrgr belirtmek bile sutu.

O nedenle, disiplinsiz ve yeterince vatanseverbulmad eskinin btn kalntlarn silmek istiyordu.

Baaslar, ayrca sabrsz ve gzleri kanlyd. ktidar elegeirdikten hemen sonra, i dmana kar taarruza getiler. Bir ka hafta


30/199

iinde binlerce Irakl ldrld. Tutuklananlar ikenceden geirildi. Irak hapishaneleri Baaslarn dman saydklar insanlarla doldu.

Bu srete Krtler beklenti iine girdiler. Hatta, Baaslarn Krtsorununa soukkanlca bakacan umdular. Melle Mustafa Barzaniliderliindeki KDP, darbeden sonra soruna eilmelerini salamak iin iyi

niyetin belirtisi olarak ate kes ilan etti.Baaslar, Krlerin yaklamn yadsyp cevapsz brakmadlar.Krdistann zerklii zerine grmeler balad. Ancak Krtler, Kerkk vMusulun da Krdistana dahil olduunda srar edince, zaten zerklie pek scak bakmayan Baaslar grmeleri kestiler.

Baas rejimi Krtleri askeri gle ezme siyasetini balatt. Silahlarndili konumaya balad. Baas rejimi, bir yandan da 2003 ylnda sonaerinceye kadar srecek olan asimilasyon (Araplatrma)2 sreciniuygulamaya koydu.

Ariften in sonra yerine El Bezzaz geti. Haziran 1966ta El Bezzaz bir Deklarasyon yaynlayarak Irak devletinin iki uluslu (Krt-Arab)karakterini aka tand ve Irakn birliini tehlikeye drmedii srece blgesel zerklii kabul ettiini aklad. Bu, Barzani ve Krtler asndannemli bir kazant.

Ancak gerekte El Bezzazn subaylar arasnda yeterli desteiyoktu. Anlamay imzaladktan ksa bir sre sonra darbeyle iktidardan dtBunun ardndan askeri adan bir duraganlk yaanmaya baland. Barzani bu durumdan yararlanarak glerini takviye etti. Tabann gelitirdi.Eksikliklerini giderdi.

1968 Temmuzunda, Baaslar yeniden iktidara el koydular. Yenidarbenin lideri General Hasan el Bekr olarak grnyordu. Fakat perdegerisindeki g, bir yer alt rgt olarak, terrist faaliyet srdre gelmiBAAS partisi ve onun gen liderlerinden Saddam Hseyindi. SaddamHseyin, Cumhurbakan General Bekrin yardmcs, ama perde gerisinde btn ipleri elinde tutan muktedir gt.

1970de Krtlerle zerklik pazarlklar balad. Anlamalarnn pazarln yapan ve uygulamaya koyan Saddam Hseyindi.

1970 MART MANFESTOSU

Krtlerin etnik haklar, yani dil ve kltrel zgrlkleri Iraknkuruluu srasnda tannmt. Tanma, 1958 Anayasas ile yeniden teyitedildi.

O nedenle, Irakn siyasi ve anayasal denkleminin bir paras olanKrdistann zerklii, en azndan 1970 ylnda kan Mart Manifestosukadar eskidir. zerklik, Mart deklarasyonuna kadar kat zerinde kalsa biledefalarca onaylanmtr.

Eer, daha nce varlan anlamalar uygulamaya konsayd, byk birihtimalle, atmalar olmayacak, kan dklmeyecekti. Ama Krtlerin srarnramen, Badatn gelip geen rejimleri, rk hrslarna yeniliyor, kalc bara yanamyorlard.


31/199

1970 Martnda yaymlanan bildiri, Irak federal terimlerletanmlam olmasa bile hkmleri kalcln koruyor. O nedenle, Saddamrejiminin yklmasndan sonra, yeni bir anayasal erevenin tasla olarak ortaya getirildi.

Mart Manifestosunun tasla, Baasn, 1968 ylnda iktidar ele

geirmesinden sonra, lkenin sivil, siyasi ve askeri glerine egemen olma,kendini tahkim etmenin bir paras olarak hazrlanmt. Krtlerin sorunkarmamasn, onlar kazanamazsa ile yattrmak, hareketsiz istiyordu.

nk, yeni Baas rejimi, hem ierde, hem de darda sorunlarlakar karya idi. erde, Komnist Parti (IKP) bata olmak zere, parti vemuhalif kurumlar kapatlm, yaa d ilan edilmiti. Onlarn di bilemeleridevam ediyordu.

Geleneksel Arap tutumunun sonucu olarak sraille savahalindeydi. Rejim, Basra bataklklar zerinde hak iddia etmesi nedeniyleranla anlamazlk iindeydi. rana bak ve Sovyetler Birlii ilegelitirdii siyasal, sosyal ve ekonomik ilikiler nedeniyle Amerika Birleik Devletleri tarafndan dosta karlanmyordu.

Baaslar, btn bu sorunlar yznden, kuzeydeki basnc azaltmak iin Krt sorununa bir bar zmde istekli grnyordu.

nk, savan Krdistan dalarnda kilitlenmesinin, Krtlere byk zarar verdiini renen Barzani, atei Arap topraklarnda yakmaya,ekonomik hedeflere saldrmaya balamt. Nitekim, Krt gerillalar, Mart1969da, Kerkkteki Petrol tesislerine gz pek bir saldr dzenlemi, byk zarar vermiti. Bu saldr ayn zamanda, Badat rejimine yapt ve petrol yataklarnn saldrya ak, Krt gerillalarn da savata yetkinolduunun mesajyd.4 Ayrca Krtler, ksa dnemli de olsa ilan edilen atekes srecinde yeni silahlar edinmi, gerilla eitimden geirilmiti. Baas partisi, teki i ve d faktrleri de gz nnde bulundurarak, uzlamayayanamak zorunda kald.

Uzlama grmelerine, Badat rejimi adna Saddam Hseyin,Krdistan temsilen de Mahmut Osman bakanlndaki heyetler katld.Uzun grmelerden sonra, niahi bildiri (Manifesto) zerinde anlamayavarld ve 11 Mart 1970 tarihinde yaynland.

Baas rejimi, Krdistan tarafnn btn istemlerini kabul etmiti. 11Mart 1970 tarihinde aklanan anlamaya gre, Krt nfusun ounluktaolduu blgelerde Arapann yan sra Krte resmi dil olacakt. Krteeitim ve kltr glendirilecek, Krte Irakn btnnde ikinci retimdili olacakt. Krte edebiyat, sanat ve kltrel giriimlerin balatlmas vedesteklenmesi, Krte basn ve televizyon istasyonu kurulmasgerekletirilecekti.

Rejime kar savam Krtler iin genel af ilan edilecekti.Irakn bakan yardmclarndan biri Krt olacak, Krtler hkmete

tam olarak katlacak, kabine ve orduda nemli grevler alacaklard.Krdistandaki tm memurlar Krt olacak ya da Krte

konuacakt. Krtler zgrce renci, genlik, kadn ve retmen rgtlerikurabileceklerdi. Krdistann kalknmas iin fonlar ayrlacak savata


32/199

hayatn kaybetmi pemergelerin(gerilla) ailelerine dul ve yetim maa balanacakt.

Tarm arazilerinin mlkiyeti ile ilgili olarak tarm reformuuygulanacakt.

Krtlerin ounlukta olduklar alanlar z ynetimli tek bir birim

olarak bir araya getirilecekti.Yine anlamaya gre, Krdistandaki devlet grevlileri ve polis ilegvenlik efleri de iinde olmak zere vali dzeyine kadar tm st memurlaKrt ya da Krte konuur olacaklard.

Krdistann azgelimiliini gidermeye ynelik olarak yatrmlar yaplacak, yoksullara yardm edilecek, isizlere alma imkan salanacaktBadat, ekonomik kalknma plan erevesinde Krdistana ek yatrmdenekleri ayracakt

Bundan sonra, anlamann hayata geirilmesi iin drt Krt, drt deAraptan oluan bir alma grubu kuruldu. Drt Krt ve drt Araptanoluan bir alma grubu kuruldu ve bu grup manifestonun nasl hayatageirileceini belirlemekle grevlendirildi. Sleymaniye, Erbil ve Dehuk (bsonuncusu Krtleri yattrmak zere kurulan yeni bir Krt vilayeti idi)valiliklerine Krtler atand. Geici Anayasa deitirilerek Irak halk ikiulustan oluur: Arap Ulusu ve Krt Ulusu ibaresi eklendi.5

Kyler yeniden ina edildi ve pemergeleresnr korucusu olmakouluyla maa bile dendi.

Krtler, Araplara gvenmiyorlard. Bir anlama imzalanm, amauygulamadan emin deillerdi. Anlamann oyalama amal hile olduunainanyorlard. Aradan daha yl gemeden, Krt liderlerin hakll ortayakmaya balad. Anlamann uygulanmas savsaklanyor, Krtlere yenituzaklar kuruluyordu.

Krdistann lideri Barzaniye kar, hkmet tarafndandzenlenmesi olasl byk bir dizi sonusuz suikast giriimi yapld.Krtlerin bakan yardmcl iin setikleri aday olan Habip Kerim, Badattarafndan reddedildi.

Ancak ana sorun, Kerkkn meselesiydi. Kerkk ehri veevresindeki petrol yataklarnn Krdistana dahil edilmesi, anlamametninde de mulak braklmt. Anlamada, bu konuda ounluunolduu blgelerin z ynetim birimi olarak birletirilmesi ifadesine yer verilmitir.6

Yine anlamaya gre Badat rejimi iki blge arasndaki snrnfusa gre belirlemeyi kabul etmitir: Krt nfusun ounlukta olduuyerler zerk blgeye katlacakt. Bu durum, bir nfus saym ile belirlenecekti.7

Anlamann eksiksiz uygulanmas beklenirken Saddam, nfusoranlarn deitirmeye hz verdi. Barzani, onu lkenin kuzey ve gneyindengmenler getirterek, blgenin nfus yapsn deitirme giriiminde bulunmakla sulamaya balad. 1973 ylnda, iki taraf arasnda grmeler srerken, atmalar yeniden balad.

Saddam Hseyin, drt yl sonra 11 Mart 1970 anlamasn geersizilan ederek, kendi zerklik Yasasn dayatt.


33/199

Krtler iin yeniden silaha sarlma zaman geldi.

1974 ZERKLK YASASI8

Saddam Hseyin, ierde muhaliflerini ldrerek, tutuklatarak,

korkutup bastrarak sindirdikten sonra, artk kendini gl hissediyordu.Badatn tek egemeniydi. Sra Krtleri sindirmeye, Krdistann fethinegelmiti.

1974 ylnda, Krdistana isteklerini ltimatom bir yasayla bildirdi. Ad da zerklik Yasasyd. Krdistann lideri Melle MustafaBarzaniye kabuln bildirmesi iin iki hafta sre tand.

zerklik yasas, blge diktatrlklerinin entrikal reformgsterilerinden biriydi. Bu da Saddam tarz Krdistan zerkliiydi.Saddam, yasann bir maddesiyle verdiklerini, ancak diye balayan bir sonraki maddeyle geri alyordu.

Baka bir deyile, zerklik tannm gibi yaplarak,

Krdistan Badata balanyordu.Aslnda bu tutum planlyd. Krtlerin kabul etmeyeceibilinerek hazrlanmt, yasa. Ama, resmen ret cevab ileKrdistana sefer gerekesi yaratmakt. Nitekim yle oldu.

Barzani yasay reddetti. Hazrlklarn tamamlam Badat ynetimiuak ve tanklaryla Krdistan seferine kt. Zorlu bir sava balad.

Savaa neden olan 1974 yasas, 1970 Martndakianlamann stne izgi eken hkmleriyle ilginti.

Yeni kanun, Krdistan kendi toplumsal ve ekonomikilerinde nemli lde sz sahibi klyor gibi grnyor,zerk ynetimi yetkili gsteriyordu. Blgenin idari ve yasama

yaplarn ayrntlaryla belirliyordu. Ama gncel bir saymolmad iin, 1970 anlamasnca ngrlen Krdistannsnrlarn, 1957 nfus kaytlarna gre belirliyordu.

Badat rejimi yeni yasayla, Kerkkten vazgemediigibi, daha da ileriye giderek, Krdistan zerindeki denetimini,Mart mutabakatnn snrlarn aan genilikte sklatryordu.

Yasa zerk blgeyi, bakenti Erbil olan; Irak Cumhuriyeti iindetzel kiiliine ve zerkliine sahip, btnn parasn oluturan bir idari birim olarak tanmlyordu. Resmi ve retim dilleri Krte ve Arapaolacakt. Blgenin kendi btesi ve yerel vergilerden oluan mali kaynaklarolacakt. Seimle gelen bir yasama organ olmas ngrlen bir Yasama

Meclisi ve atamayla oluan bir ynetim yaps, Yrtme Konseyikurulacakt. Yrtme Konseyi yeleri bakan rtbesinde olacak ve direktolarak Bakanlar Konseyine hesap verecekti.

zerklik Yasasna gre Yasama Konseyi, blgenin kalknmas veyerel, toplumsal, kltrel, ekonomik alanlarda gelitirilmesi ile ilgilikararlar almakla yetkilendirilmiti. Ayrca kltrn, ulusal zelliklerin vegeleneklerin gelitirilmesi, yerel bakanlklarn, kurumlarn ve idari yaplarnilemesi de Yasama Konseyinin yetkisi altnda olacakt. Yasama Konseyi,


34/199

Yrtme Konseyinin ekonomik ve toplumsal alanda, kalknma, eitim vesalk konularnda plan ve programlarnn onaylanmas ile degrevlendirilmiti. Ayrca mali konularda gzetim ve denetimi de bu konseygerekletirecekti.

Aralarlnda eitim ve yksek retim, imar ve iskan, tarm ve tarm

reformu, iileri, ulatrma ve iletiim, kltr ve genlik, belediyeler ve tatil beldeleri, toplumsal olaylar ve devlet mlkleri de iinde olmak zere,hkmetin ana ynetim ilevlerinin ou Yrtme Konseyinin denetimine braklmt. Ancak Konseyin sorumluluu dier konularda daha snrlydve bunlarn arasnda adalet, gvenlik ve kamu dzeni idaresi ile zerk Blgenin Krt ya da Krte konuan memurlarnn atanmas yer alyordu.

Yasann 1. maddesi, Krdistann Irak erevesi iinde btnn bir paras olarak zerklikten yararlanacan hkme balyordu. Krdistan,Barzaninin hibir zaman geerli saymad 1957 nfus saymna gre belirlenen ounluun varlna gre tanmlanacakt. Erbil bakent olarak belirlenmiti.

13. Madde yle diyordu: Cumhurbakan Yasama Konseyinin biryesini Yrtme Konseyini oluturmak zere grevlendirir.Cumhurbakan, Yrtme Konseyinin Bakann istedii zaman (!)grevden alabilir ve bu durumda Yrtme Konseyi feshedilmi olur.

17. Madde, devlet organlarnn blgede sk kontroln gvencealtna alyordu: Blgedeki polis, gvenlik ve ulusal birlikler, ileriBakanl bnyesindeki kendi genel mdrlklerine bal olacaklardr veonlarn personeli Irak Cumhuriyetinde geerli yasa ve talimatlara tabiolacaktr. 19 madde unu eklemekteydi: zerk yaplarn ald kararlarnnyasalara uygunluu, Irak Yksek tiraz Mahkemesi tarafndan denetlenir.

zerk blge (mntkat-l hkm-l tahti) Irak Krdistannn toplamalannn yarsndan daha azn kapsayacakt. Yasal snrlamalar zerkliinemli lde daraltyordu; merkezi ynetim, yerel ynetime genel olarak yol gsterme yetkisi ile donatlrken, bir devlet bakanna da szde zerk yaplarn tm toplantlarna katlma yetkisi verilmiti. Adalet Bakan, zerk yetkililerin herhangi bir kararnn geerliliine itiraz edebiliyordu ve itirazdurumunda Irak Temyiz Mahkemesinin bir komitesinin karar ile bu kararnyrtmesi durdurulabiliyordu. Bunlar ilk bakta ar yetkiler olarak grnmese de etkili bir itiraz olanann ya da yrtme zerinde herhangi bidenetimin olmad koullarda, en sonunda bakannn iradesi her kararnyerine geecekti.

Yasada daha sonra yaplan deiiklikler, Yasama Konseyiseimlerinde kimin aday olabilecei zerinde snrlamalar getirerek zerklii daha da azaltyordu. 1986 ylnda karlan bir yasaya gre tmadaylar mutlaka, Arap Baas Sosyalist Partisinin nc rolne, 17-30Temmuz 1968 devriminin ilke ve amalarna inanmal ve bu ilke veamalarn hayata geirilmesinde kayda deer bir rol oynam olmaldr.Aday listelerinin merkezi hkmet tarafndan onaylanmas gerekiyordu; bylece seilecek konseyin yelerinin Saddam Hseyin ve Baas partisinesempati duyanlar olmas gvence altna alnyordu. 1980li yllar boyuncaYasama Konseyi seimleri yapld. Yine de hkmetin 1992de kuzeyden


35/199

ekilmesine kadar, Yasama ve Yrtme konseylerinin hibir ilevi olmadgrlmektedir.

ABD VE RANIN KRT-IRAK LKLERNE KARIMASI: 197075

1972 ylnda Moskova ile Badat arasnda bir dostluk antlamasimzalanncaya kadar Barzani Sovyetler Birliinin desteini almaya devametti. Barzani, bu tarihten sonra Ruslara gvenini yitirdi. Dier ideolojik kutbynelmeye balad.

Barzaninin 1970li yllardaki eylemleri, blgeyi derindenetkiliyordu. Krtler, etkinlikleriyle Irakla dost olmayan evrelerden,zellikle randan da zaman zaman destek alyordu. rann yan sraABDnin de Krtlere sempatiyle bakt izlenimi douyordu. Gerekte, ABDve ran Krtlere sempati beslemekten ok kendi karlarnn peindeydi.Barzani, bu iki gce gvenmese bile desteklerine muhtat. nk, Irak karsnda zor durumdayd. ABD ve rann dostluk ilikilerini ktye

kullanp Krtleri yz st brakabilecei ihtimaline ramen, son ana kadar gveniyormu gibi grnmek, kanlmazd.9ran ile Irak arasnda toprak anlamazl vard. Irak Basra Krfezi

ve Kuzistanda hak iddia ediyor, bu yzden iki lke zaman zaman savaneiine geliyordu. rann Basra Krfezindeki liman Abadan ile Iraknliman Basrann kulland attl Arap su yolu Irakn denetimindeydi. 193ylndan beri, geilere koyduu snrlamalar nedeniyle, ran kendiniaalanm hissediyordu.

Dahas, ran ah Muhammed Rza Pehlevi, Baas rejiminin lideriSaddam Hseyinin, lkesinin i ilerine kartna, ajan szntlaryla,karklklar karp rejimi devirmeye altndan pheleniyordu.

Btn bu nedenlerle, iki lke arasnda grnmeyen bir savasryordu. O yzden ah, Irakn tehditkar tutumunu Krtlerle setlemeyealyor, onlara el altndan destek veriyordu.

te yandan, 1970 anlamasnn zerinden daha iki yl gemeden, pratik sonular ortadan kalkmt. Badat, anlamay adeta hasr altnaatm, uygulamalar unutmu,1972den itibaren dk younluklu da olsasava yeniden balamt. Bir yandan da Kerkk meselesi, nfus saym vezlmeyi bekleyen dier konularda grmeler yaplyordu.

Badat rejimi, 1972 ylnda Sovyetler Birlii ile dostluk antlamasn imzaladktan sonra, ABD, Irakn sorunlaryla giderek artanlde ilgilenmeye balad. Saddam rejimi, adeta Amerikann ilgisine

misilleme yaparcasna, Haziran 1972de petrol devletletirdi. Komu raniin bu, tehlikeli bir gelimeydi. nk, kendi lkesinde, petroln devlettekeline alnmasn isteyen evrelerin gc az deildi.

ran ahn, bundan sonra Krtlere daha fazla askeri ve maliyardm yapmaya balad. Amerika Birleik Devletleri de, Sovyetlere iyiceyanaan, ibirlii anlamalar imzalayan Badat rejimine kar, Krtleredestek veriyordu. Amerikan Dileri Bakan Henry Kissinger de el altndansrdryor, destek, Krtlerin kendine gvenini arttryordu.


36/199

Oysa Amerika, daha nceleri Irakn toprak btnl ve Krtlerinyaad tm lkelerin snrlarna saygl olduunu aklad iin Krtleriherhangi bir biimde tanmaktan ya da desteklemekten uzak duruyordu.Ancak, ahn kendilerine olan ballna karlk vermemek de karlarnaaykryd. ran ah, yalnz Orta Dou asndan deil, ayn zamanda Gney

Dou Asyadaki ABD siyaseti asndan da nemliydi. O nedenle, ahkoruma arzusuyla, 1972 ylnda, Badat rejimine kar Krtlere yardmetmeye vard.

Fakat gerek rann, gerekse Amerikann Krdistana destei,dorudan deil dolaylyd. Barzani, rana tam olarak gvenmese bile, sperg olmas nedeniyle Amerikaya inanmak istiyordu. Nitekim 1973 ylnda,kendisiyle yaplan bir rportajnda yle diyordu:

Biz aha gvenmeyiz Ben Amerikaya gveniyorum. AmerikaKrtlere ihanet etmeyecek kadar byk bir gtr10

1974 ylnda, taraflar yeniden savamaya baladklarnda, Krtler artk glyd. O gne kadar eski tfeklerle savaan Krtlerin elinde, topuve tanksavar fzeleri vard. Krdistan ordusu, iyi eitim grm 60 bin pemergeile ayn saydaki dzensiz birliklerden meydana geliyordu.

Irak kuvvetleri 90 bin asker, 1,200 tank ve zrhl ara ve 200uaktan oluuyordu.11

Irak sava uaklar kyleri, byk yerleim merkezlerini hedef almaya, cephe gerisindeki savunmasz sivilleri vurmaya balad.Yz biniakn insan kaarak snr geti ve randaki kamplara snd.

Fakat Barzani, bu aamada Tahrandan bekledii askeri desteialamad. Tedirgin olmaya alad. nk, bamllk zm olmadnnfarkndayd. ran ile Irak arasnda varlacak bir anlamadan korkuyordu. BuKrtler iin felaket demekti.

Washington iin de ayn endieleri tayordu. Barzani, yz st braklmamalar ve yardm edilmesi iin Washingtonda almalar yapt.Ancak, olumlu yant alamad. Bu gelecei belirleyen iaretti.

1975 CEZAYR ANLAMASI VE SONRASI

Amerika, ran ile Irak arasnda kacak bir sava, blgesel karlarasndan sakncal buluyor, bunu nlemek iin snr ve su haklarkonusundaki anlamazlklar grmeler yoluyla zmeye alyordu.Ancak grmeler iin iki taraf liderinin bir araya gelmesi gerekiyordu.Bunun iin taraflar ikna edemiyordu.

1975 ylnn balarnda Cezayirde yaplan Petrol hra Edenlkeler (OPEC) toplants, Amerika iin aranan frsat oldu. ran ahMuhammed Rza Pehlevi de, Irak diktatr Saddam Hseyin de Cezayiregelmiti.

Amerika iki lideri buluturmak iin Cezayir Devlet BakanBumedyeni arac olarak kulland ve onlar bir araya getirmeyi baard.Bumedyenin bakanlk ettii toplantlarda ah ile Saddam uzlap baranlamas imzalad.


37/199

ran, Krtlere verdii destei kesme karlnda atl Arapdaki suyolunun yarsnn egemenlik hakkn kazand. Irak, ayrca rann petrolasndan zengin bir blgesi olan Kuzistan zerindeki hak iddialarndanvazgeti.

Buna karlk ah, Krtlere verdii askeri destei, 48 saat iinde

geri ekti.Krtler, karlara kurban edilmiti.O arada, Badat rejimi ilan ettii iki haftalk atekese uymad. Irak,

karadan ve havadan btn gcyle saldrya geti. Sivil, savunmasz Krtlerkitleler halinde snrlara yld. Baz komularnn snr kapatmas Saddamrejiminin iine yarad. Irak ordusu, iddetli bir misillemeye giriti. Sivil, Pemergebinlerce kiiyi katletti.

Melle Mustafa Barzani hem askeri, hem de duygusal olarak yenilmiti. Liderlik sorumluluunu, olu Mesut Barzaniye brakt.

O arada Irak ordusu, ykm ve kymlarn srdryordu. TrkiyeCumhuriyeti, Suriye ve ran snrlarn kuatarak Krdistan ablukaya ald.Bin kilometre uzunluundaki snrlar boyunca bir gvenlik blgesi kurdu.Tahmini olarak bin be yz ky yakp ykt.

Katlettikleri insan says ise on binlerle ifade edildi.Gerek rakam hi bir zaman anlalamad.

KRDSTAN TALAN EDLYOR

Maddi, manevi, insani ve doasyla Krdistann ykmyaanyordu. Krt savalar, silahl atmay srdrme yeteneklerinikaybetmilerdi.

Badatn ordular, silahl gleri darmadan olmu, halk akn, perian ortada kalakalm, her trl saldrya ak, destekten, savunmadanyoksun dm Krdistanda, vahi imeklerle ilerliyor, nne kan her canly ldryor, gtrebildiklerini talan ediyor, gtremedikleri doay, balar, baheleri, ky ve kasabalar atee veriyordu.

Sa kalanlar yeni felaketler bekliyordu: Bunun ad srgnd.Resmi rakamlara gre yaklak yz bin Krt, yerlerinden, yurtlarndankoparlarak, uzaktaki Arap illerine, gneyin scaklarna, lere srld.Araplar, yklm Krt kylerini igal ettiler.

Krdistann nfus yapsn deitirmek ve Araplatrmak iinehirlere Araplar yerletirildi.

O arada Krtler arasnda da gruplamalar, hararetli tartma sreci balad. Krdistan mcadelesinin diplomasisini yrten Celal Talabani vearkadalar KDPden ayrld. Talabani, Haziran 1975te amda KrdistanYurtseverler Birlii (KYB) adnda yeni bir partinin kurulduunu aklad.

Saddam Hseyin, Krdistandaki tm kurumlar ayklayp, liderlerisaf d braktktan sonra, yeniden herhangi silahl ayaklanmann meydanagelmemesi nlemler almaya balad. Krdistandaki istihbarat alarn,neredeyse kii bana bir polis decek dzeyde yayd. Halk elde etmek iinde ekonomik olanaklar kulland.


38/199

Saddam, Krdistan, kendi adamlar araclyla, diledii ynetmeye balad. 1987 ylnda, rann Krtlerle ibirliinin yaratt tehditleritmyle ortadan kaldrmaya karar verdi.12


39/199

4

Enfl HarekatlarSAVAIN GANMETLER

Enfl deyimi, Kurann Surelerinin birinde geer. Kutsal savanganimetleri anlamna gelmektedir.1

Baas silahl kuvvetleri, 1988 ylnn ilkbahar ve yaz aylarnda,zincirleme olarak Krdistannda yrtt sekiz askeri saldrya, bu advermiti.

Badat rejiminin Krdistanda yrtt kuralsz savalar, ozamana kadar dnyada pek yank bulmuyordu. Ama Enfal harekat,Saddam rejimine en kt nn kazandrd.

Bunun nedeni ise Baas rejiminin, hem askeri, hem de sivil hedeflerekar, sistematik olarak kimyasal silahlar kullanmasyd.

Enfl harekatlarnn yaratt ykm, tarihte sivil insanlara karilenmi, en ar insanlk sularndan biri olarak deerlendiriliyor. Saldrlarsona erdiinde, tahminen bin ky yerinde yoktu. Tm tahrip edilmi,kullanlamaz hale getirilmiti. Kesin say belirlenememekle birlikte, Enflharekatlarnda, yz seksen bin kiinin ldrld sanlmaktadr.

Nitekim, Saddam rejiminin yklmasnn stnden ikisene getii halde, 2004 ylnda, hala kitlesel krmkurbanlarnn gmld toplu mezarlar kefedilmekte,ortaya karlmaktayd.

Yine Enfal Harekat srasnda, yaklak 1,5 milyon insannyerinden, yurdundan koparlarak gmenletirildi.

YIKIMIN MANTII

Enfl harekatnn gerekesi, ran-Irak Savanda (1983-88)yatmaktadr.

1987ye gelindiinde Irak, kt durumdayd. Irakn askeri personelinin nemli bir blmn saf d olmu, ekonomisi zora dmt.

1986 ylnda, rann aracl ile Krdistann kurtuluu iinmcadele eden, ama birbiriyle de geinemeyen iki g olan Mesut Barzaniliderliindeki Krdistan Demokrat Parti (KDP) ile banda CelalTalabaninin bulunduu Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) arasndaatekes anlamas saland.2 Ortak g oluturuldu.

Saddam Hseyin, bu durum karsnda korkuya kapld. KorkusuKrdistan ortak gcnn ran ile ittifak kurmasndan kaynaklanyordu.


40/199

Sava boyunca, savunmada kalm ran, Krtlerle ittifak kurmas halindesaldr ile kesin stnl ele geirebilirdi.

Saddam, korkularn yenmek iin, btn gcn Krtler zerindedenemeye ve onlar sindirmeye karar veriyordu. Saddam Hseyin, 29 Mays1987de Devrimci Komuta Konseyinin 160 Sayl Kararnamesini

yaynlayarak, kuzeni Ali Hasan el-Meciti Baasn Kuzey Blgesikomutanlna atadn aklyordu.3 Kararname, el-Mecite, neredeyseKrdistanda snrsz iktidar yetkisi tanyordu. Onun karar ve talimatlarna,askeri istihbarat dahil, tm istihbarat kurumlar ile Halk Ordusu Komutanl( Kydet-l ey- abi) ve kuzey blgesi askeri komutanlar sorusormakszn uyacaklard.4 nk, Ali Hasan el Mecit, Enfln her adan enyksek komutan, sancaktaryd.5

Krtlere kar yer yer zehirli gazlar kullandktan sonra, Halepeehrini, insanlar, kedi, kpek, tavuk ve keileriyle btn canllardanarndrmak zere, kitle krm bombalarna tutunca, Kimyasal Ali olarak nlenen El Mecitin atanmasndan nce, Erbil ve Kerkkte slenmi olanBirinci ve Beinci Kolordular Krlere kar savayordu.Enfl Harekatyla birlikte Krtlere kar savan sorumluluunu Baas partisi stlendi. Ama,Krt silahl glerine destek veren kyleri yerle bir etmekti.

Yakp ykma, topluca ya da tek tek insan ldrme dahil, her trlyetkiyle donatlan Kimyasal Ali, yakp kalntlarn makinelerle dzelterekyleri insanszlatrmaya balad. Yer yznden silinen kylerin sakinlerinimucemmat lere ya da toplama kamplarna yerletirdi.

Baaslar, ilk kez bu dnemde, direnen Balisan vadisindeki Balisanve eyp Vasan kylerinde Krtlere kar ilk kez kimyasal silah kulland. Bu birka yl iinde her yerde kullanlmaya balanan kitle imha silahlarnn ilk nclleriydi.

Irak hava kuvvetlerinin uaklarndan ve helikopterlerinden atlankimyasal silahlar, Krt kurbanlarnda yanklara, krle, kusma krizlerine vlme yol ayordu. Kimyasal taarruzdan sonra sa kalanlar, nereyeolduunu bilemeden kayordu. Uak ve helikopter sesini duyanlar dalarnkuytuluklarna snyordu. Kyller, snacak bir yer ve yardm bulmak iin kanca, bo kalan kyler yamalanyor, sonra askerler ve paramiliter, Krtlerin ah 6 dedikleri parayla tutulmu Krtler tarafndanyklyordu.

Toplu imha silahlarnn ilk saldrlarna hedef olan ve Erbildekihastanede derman arayan kyller yaa ve cinsiyete gre gruplara ayrldktasonra, Emn (Emniyet Genel Mdrl) tutukevlerinde gzaltnatoplandlar. Sonra, erkekler toplanp aralara doldurularak gtrld.Bunlardan, bir daha haber alnamad.

Yaayan kadnlar ve ocuklar, nehrin yamalarndaki ak bir arazide, kendi kaderleriyle ba baa brakldlar.7

Bu, sadece bir balangt. Sonrasnda, yl boyunca, uygulamatekrarland. Bebek, ihtiyar her ya ve cinsiyetten ka kiinin bu yntemdeyok edildii, hi bir zaman kesin olarak renilemedi.


41/199

Kimyasal Alinin komutasndaki lm birlikleri,1987 yl boyunca, bu yntemle 703 ky imha etti. Kurtulabilen kyller, Krt glerinin( pemerge)denetimindeki blgelere katlar. Baka ky, kasaba ve ehirlerdeyaknlar bulunanlar, onlarn yanna sndlar. Gidecek hi bir yeri bulunmayanlar ise toplama kamplarnda esir hayata boyun ediler.

1988 LKBAHAR SALDIRILARI

Enfl szc ilk kez Baas Partisi ve Irak ordusu, Enfldeyimini, lm tabur ve mangalarn evklendirmek iin Kuranda aram bulmu, ilk kez ubat 1988de kullanmaya balamt. Kimyasal Alininkomutasndaki lm birliklerinin bireyleri, daha ok l soyup, ganimettoplamak iin doymaz bir hrsla insan ldryor, nlerine kan engeliykyorlard.

Bylesine vahi ve ganimet toplana hrsyla insann insanlktankarld bir baka kym yoktu, amzda. Bu icadn varsa erefi

Baaslara aitti.Bebekleri de ldrp kundaklarn soyanlar, propagandalarda, radyotelevizyon yaynlarnda, kendilerini insanla adanm masumlar, teyanda direnen Krt glerini ( pemerge), sabotajc; KYBnin lideri CelalTalabaniy de, ran ajan olarak ilan ediyordu.8

1988 ilk baharndaki birinci Enfl harekat, Krdistannn gneydoundaki dalk alanda bulunan Celafi vadisinde balad. Vadideki Bergalove Sergalo kyleri hedef alnd.

Bu kyler ayn zamanda, KYBnin nemli bir askeri hedefi olanDukan Baraj ve hidroelektrik santralna da yaknd. Baraj ve santral Araplaiin hayati nem tad iin KYBnin nemli bir askeri hedeflerinden

biriydi. Irak hkmeti, tesisleri korumak amacyla, daha nce yreyi yasak blge ilan etmiti. O nedenle blgede yaayanlar, Irak askerleri vetopusunun dzenli bombardmanlarna alknd.

Celafi vadisi 1987de de kimyasal saldrya maruz kalm, amaar bir can kayb olmamt.

Enfal birlikleri, ubat 1988de Celafi vadisini kuatma altnaaldlar. Kuatma bir ay srd. lk kimyasal patlamalar bu srete duyuldu.

Buna ramen, KYB gleri haftalar boyu direndiler. Ancak,direniilerin says umutsuz derecede azd. Kyleri kuatm Irak piyade birlikleri, hava kuvvetleri, Cumhuriyet Muhafzlar kimyasal silahkullanyordu.

Bu yzden diren kesildi. Irak askerleri, kyleri ele geirdiler.Kyler, buldozerlerle yerle bir edildi, Kap kurtulabilen kyller,Sleymaniye ehri ve rana snmak zorunda kaldlar.

Krtler asndan, artlar her bakmdan zordu. rana gemek isteyen pemergeve her yatan sivil, dalarda Irak uaklarnn saldrsnaurad. Kurtulabilenler daha sonra karla, don ve souklarla mcadele etmek


42/199

zorunda kald. ou yenildi, yzlercesi ld. Irak askerleri tarafndan canlolarak yakalanan erkekler ve delikanllar tek szle kayboldu.

HALEPEYE SALDIRI

Halepe soykrmna kadar, dnyann vicdan Krdistann trajedisikarsnda kr, sar ve dilsizdi. Alaskada buzlar arasnda skp kalm bir balinann kurtarlmas, iyi yrekli medeniyetin gz ya oluyordu.Televizyonlar, basn skm balinann hallerini an anna bize duyuruyordu

Ama dnyann bu kesinde, bir halkn soykrma uramasndankimsenin haberi yoktu. nk, soykrmc petrol kuyularnn stndeoturuyordu. Medeni dnyaya enerji salyordu.

karlar gerei vicdanlar, tatildeydi.Ancak, Halepe kasabas, Saddam rejiminin kimyasal taarruzuna

uradktan sonra evrenin vicdan, birazck da olsa kprdayp hayat belirtisigsterdi. Medya olaya yer verdi. O kadar.

Evrenin gc olan lkeler, Saddam rejimine kar herhangi bir yaptrmda bulunmad. Tersine, petrol karlnda maddi, manevi destek sunmaya devam etti.

Her neyse, Halepe kasabas, ran snrndadr. Stratejik nemi byk lde Badatn su kayna Derbend-i Han Glne yakn olmasnedeniyle, Stratejik nemi bykt. Ayrca kasaba, KYB pemergelerininslerinden biriydi.

Halepe, 1987de de Irak askerleri tarafndan hedef alnm vekasabann baz blgeleri buldozerlerle yklmt.

ran-Irak sava srasnda, ran bu stratejik alan ele geirmek iinolaanst bir aba gsterdi. ran ordusu, Mart 1988de youn bir yarma

harekatna giriti. Kasabay, 13 Martta ar topu ateine tuttular. ki gnsonra da ele geirmeyi baardlar.Irak, kasabay geri alabilmek iin kuatma balatt. Irak kara

ordusu, 16 Mart 1988 gn, topu atei ve hava destei ile saldrya geti.Hava kuvvetleri, arka arkaya gelen dalgalar halinde napalm ve fosfor bombalaryla ehri ate altnda tuttu. Gnn ilerleyen saatlerinde kimyasalsilahlar kullanld.

ehir lm bulutlarnn arasnda kald. Grg tanklar, toplu imha bombalarndan sonraki manzaray yle anlatyorlard:

Sokaklar, kap aralar, birbirini kucaklam, bazlar arabalarnndireksiyonunun zerine eilip kalm insan ve hayvan cesetleri ile kaplyd.Sa kalanlar, yere kmeden nce isterik kahkahalar atarak sokaklardasendeliyorlard. ran askerleri, koruyucu kyafetlerin iinde ve yzleri gazmaskeleri ile rtl olarak karanlk sokaklarda rpnmaktaydlar.Kaabilenler zorlukla grebiliyorlard ve gzlerine ineler saplanyormugibi hissediyorlard. drarlar kanla kzllamt.9

Sa kalanlar rana doru katlar. Orada, saldrda kullanlantoksinlere kar tek kullanlabilir panzehir olan atropin ineleri ile tedaviedildiler. Basra Krfezine yakn Sangurda ve Krt kenti Kirmanaha yakn


43/199

Kamiranda bulunan snma kamplarnda barndrldlar. Halepe fiilenranllarn denetimi altnda kald. En sonunda Irakllar tarafndan yenidenalnd zaman tmyle yerle bir edildi. Kesin l says henz belirlenemedi. nsan Haklar zleme Komitesi (HRW- Human Rights Watch)adl kurulu, 3.200 kurbann ismini belirlemi ancak, l saysnn drt ile

yedi bin arasnda olduunu tahmin ediyor.10

nsan Haklar zleme Komitesi, Halepeye yaplan saldrnn, Enflharekatlar dnemindeki tek bana en lmcl kimyasal saldr olmasnakarn, aslnda Enflin bir paras olmadn kabul ediyor.11Halepe bir kentti; Enfl harekatlar ise krsal Krt nfus arasnda direniin belini krmaiin tasarlanmt. Kylere yaplan Enfl saldrlarnda olduu gibi sivilhalkn toplanp gzaltna alnmas ya da infaz sz konusu olmamt. AncakHalepe saldrs, Sergalo ve Bergalodaki KYB savalarnn moralini bozmutu. Bu kyler, Araplar tarafndan hzla alnd ve 27 Irak tmenininkatld birinci Enfl harekat sona ermi oldu.

SFYF SENANA SALDIRIkinci Enfl harekat 22 Mart 1988de, Krtlerin ylba gnnn

ardndan Seyf Senan kyne kimyasal topu saldrs ile balad.Senan byk ve merkezi bir kyd.Ordu piyade birlikleri, ertesi gn saldrya getiler. Ard ardna

gelen saldrlarla, bir hafta sonra ky Araplar tarafndan ele geirildi.Manzara, kelimenin tam anlamyla korkuntu.

Kyn ii insan ve hayvan lleriyle kaplyd. Evler yanyordu. Sakalabilmi baz kyller, toplama kamplarna yerletirildi. Bazlar alnpgtrld. Bunlardan bir daha haber alnamad.

Birinci Enfl harekat srasnda, ergin erkekler, delikanllar, bir daha bulunmamak zere kaybolmutu. Bu kez ayrm yoktu. gney Germiyannkomu blgesi olan Karadaa doru kaan yzlerce kadn ve ocuk yakalanarak yok edildi.

Bir baka kyde, Irak kuvvetlerine teslim olan yzlerce erkek, kadnve ocuktan bir daha haber alnamad.12

DER ENFL HAREKATLARI

nc Enfl harekat, youn hava ve kara saldrlaryla, bir ok adan, nceki iki taarruza benziyordu.

Kylerin ykm ve binlerce Krdn yerinden yurdundan edilmesi.kadn, erkek ve ocuklar kaybolmas...Ancak Enflin nc perdesinde, sivil Krtlerin sistematik yok

edilmesinde gzle grnr bir art oldu (yine de brokratik mekanizmann bir btn olarak mkemmelletirilmesi daha sonra oldu).

KYBnin ald destei ortadan kaldrmak iin, Germiyandzlndeki btn kyler hedefti.


44/199

O arada entrika, ikinci tuzak olarak kullanld. Siviller ve pemergeler sahte af vaatleriyle kandrlarak Irak kuvvetlerine teslim olmatuzana drld. Kendiliinden teslim alnanlar, kuzeydeki Leylan,Aliava, Kader, Kerem, amamal ile daha gneyde bulunun Tur Hurmatu ilKoratudaki ilk toplanma noktalarna gtrldler.13

nsanlar, bu toplama kamplarnda, yaa ve cinsiyetlerine greayrld. ou, farkl toplama kamplarndan tekine nakledilerek dolatrld.Toplama kamplarnn artlar dayanlr gibi deildi. Yiyecek yok denecek kadar azd. Temizlik iin hibir olanak yok ya da ok snrlyd.

Kamplara doldurulanlar, gvencelerle oyalanyorlard,yaayacaklarna dair umut veriliyordu. Bir sre sonra hkmetin tesbit ettiyerleim alanlarnda, yeniden iskan edilecekleri gvencesi verildi. ou, bugvenceyle, kamyonlara doldurularak gtrld. Onlardan bir daha haber alnamad.

Bu Enfal harekat srasnda, yalnz gney Germiyandan on binden fazla insann kaybolduu sanlyor.14

Daha sonraki Enfl harekatlar ayn biimde devam etti. Saldrlarnounluu KYBnin denetimindeki alanlara ynelikti.

Son Enfl harekat Barzani liderliindeki KDPnin egemenlik alanlarn hedef ald. Bu dnemde Tikrit, Topzava, Dibs (kadnlar kamp) ve(yallarn tutulduu) Nugra Selman gibi baz kamplarn ad, Krtler arasnda, terr dehetinin kendisi olarak anlmaya baland. Bu isimler,silinmemek zere Krtlerin beynine kaznd.

Kamplarda, Nazilerin frnlarda insan yakma yntemi hari btnuygulamalar yrrlkteydi. Arap askerler, dilediini ldrme yetkisinesahipti. Her iki cinsten ve her yatan tutsaklar dzenli olarak dvlyordu.Verilen ekmek, o kadar azd ki, zellikle ocuklar ve yallar alktanlyordu.

Yine Hitler rejiminin yapt gibi ocuklar, annelerindenayrlyordu. Gzleri balanp elleri kelepelenerek gtrlen insanlardan birdaha haber alnamad.15

Enfal Harekat srasnda yaklak yz bin Krt kayboldu. Krtdireniini krmak iin kadnlar, erkek ve ocuklar topluca katledildiler. Bukonuda ok miktarda kant vardr.

Esirler, elleri kelepeli ve gzleri bal olarak kamplardan otobs yada dier aralara doldurulup konvoylar dzenleniyor, I gzden uzak blgelere gtrlyordu. Gda ve su yokluundan zayf dm insanlar,orada kavuran, yakan gnein altndaki boucu havada, aralarn iindetutularak ikence ediliyordu. nsanlar, kapatldklar aralarn iinderpnarak can veriyor, sa kalabilenler, darya karlyor ve yeni kazlmtoplu mezarlarn kenarnda makineli tfeklerle taranarak toplucaldrlyordu.

Bir konvoyun, her defasnda yaklak bin kiiyi tad ve tmnnhavaszlk ile scaklk ikencesinden sonra ldrld saptanmtr. Yalnz bir yrede, on iki bin kiinin ldrld sanlmaktadr. Bu mezarlar, ancakBaas rejimi sona erdikten sonra ortaya kmaya balad.


45/199

Sonuncu Enfl harekat, 25 Austos 1988de, Irak Krdistannnyalnz KDP denetimindeki Badinan kyne yapld. Bu saldrda da zehirligaz kullanld. Daha nceki rneklerde olduu gibi siviller toplu haldekuruna dizildi. Irakn kendi askeri kaynaklar gzaltnda, 13 bini aknsivilin ldn kayda geirmitir.

AF

Kimyasal toplu imha bombalar ve toplu krmdan kaanlar, kar, tipialtnda len yaknlarn dalara gme gme, adeta kendilerini denizlereatarcasna, komu snrlara ylm, namlulardan oluan barikatlar yarpteye gemilerdi. Arlkl olarak ran tarafna kaanlarn yan sra, binlerceyakn snr Trkiye Cumhuriyetine akmt. Bunlar, uzun grmelerdensonra altm bin insanin snmasna izin verildi.

Trk devleti, gelenlerin kendi Krtleriyle kaynamasndanekiniyordu. Bir yandan da, dnya kamu oyu dikkatlerinin, kendi Krt

nfusunun kt durumu zerinde toplanmas olasln nlemeyeabalyordu. O nedenle gnlsz bir ev sahibi oldu. Snrn geenleresnmac stats tanmay reddetti. Trk kurumlar dnda, Krt kurum vekiilerin kamplarda barnanlara yardm yapmasna izin vermedi. Krtlerinyardm malzemelerine el konuldu.

Daha byk sayda snmac, tahminen yz bin kii, rana snd.ran, Trk devletine oranla Krtleri daha scak karlad. Yardm eli uzatt.

Trk devleti, lmden kaanlar, kendi Krtlerinden tecrit etmi, telrglerine ardnda adeta hapsetmiti. On binlerce kii kt koullar iindeyayordu. Ama Trk devleti de kendi Krtlerinin onlardan etkilenmesindenkorkuyor, temas olmasn diye polis, asker kuatmas altnda tutuluyor, bir

yandan da, dost olduu Saddamdan, geri dne izin vermesini istiyordu.Saddam rejimi, 6 Eyll 1988 tarihinde, genel ve kapsaml bir afkarld duyurarak 16, kamplarda tutulan Krtlerin serbest braklacan, oarada TCdeki snmaclarn da geri dnebileceini aklad.

TCde tel rglerin ardnda, byk blm adrlarda, tecrit hayatyaayan Krtler, kendi yurtlarna dnmeye baladlar. Geri dnte, onlar bekleyen konut, salam barnak yoktu. Tel rgler, nbeti kuleleriylesarlm yeni kylere (toplama kamplar) yerletirildiler.17 Kt koullararamen iyimserdiler.

Onlara hibir malzeme verilmeden, yeni kylerde kendilerine barnak ina etmeleri istendi.

Eski kylerine geri dnmeleri olanakszd nk o kyler yerle bir edilmiti, ayrca geri dn yasaklanmt. Af kararnamesiyle18 yeni yerleimyerini terk etme cezasnn lm olduunu aklamt.

Kararnamede n grlen artlar ard. Onlara, esir yerine yurttadeniyor, ama dayatlan aalayc artlar, esir muamelesinin de tesindeydiKararnamede yle deniliyordu:

....kararnamesinden yararlananlar iyi niyetlerini, hayatn iinde,tutarl davranlar gstermezlerse ve sabotajclarla her trl ibirliine son


46/199

verdiklerini kantlayamazlarsa, Iraka, akranlarndan daha sadk olduklarngstermezlerse, af kararnamesi gereince, haklar ve devler asndan dierIrakllarla eit davran grmeyeceklerdir19

Kararnamede bir madde daha vard: Krtler iki yllk sre dolmadandevlet topra satn alamayacak ve memur olamayacaklard.

Geri dnenler, ember altnda esirce yayorlard.Krdistan genelinde ise 1988 sonbahar ve k aylarnda da topluinsan krmlar srmeye devam etti. Toplu cinayetler uluslararas kurumlarnraporlarnda da yer ald.

te yandan, Saddam rejimi, 1989 yazna kadar Krt kyleri vekasabalarn ye

Documents

Irak Kürtleri - Kerim Yıldız