Investimet publike në infrastrukturën rrugore dhe ndikimi ... · PDF fileSiguria dhe mbrojtja nuk ndodhin vetë, ... Shqipëria vjen nga një histori diktatoriale, ... teste të

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

DISERTACION

INVESTIMET PUBLIKE NË

INFRASTRUKTURËN RRUGORE DHE NDIKIMI NË TREGUESIT MAKROEKONOMIKË TË SHQIPËRISË

Në kërkim të gradës shkencore “ Doktor i Shkencave”

Kandidati Udhëheqës

MSc. Sorina KOTI Prof. dr. Halit XHAFA

Tiranë, 2016

__________________________________________________________________________________

ii

DEKLARATË E ORIGJINALITETIT

Unë e nënshkruara, Sorina Vangjush Koti, deklaroj me përgjegjësi të plotë personale,

që punimi i paraqitur në kërkim të marrjes së gradës shkencore “Doktor” është

autentik. Çdo material i marrë nga burime të treta është referuar sipas rregullave.

___________________

Sorina Koti

__________________________________________________________________

© Sorina Koti

Tiranë, 2016

Të drejtat e këtij materiali rezervohen për autorin.

I jepet lejë Universitetitit të Tiranës, të përdorë pjesë të këtij materiali sipas nevojës

së tij.

__________________________________________________________________________________

iii

FAMILJES DHE ILARIAS Për durimin, dashurinë dhe sakrificën e kohës…

__________________________________________________________________________________

iv

Siguria dhe mbrojtja nuk ndodhin vetë, ato janë rezultat i një

konsensusi kolektiv dhe investimeve publike. Iu detyrohemi fëmijëve

tanë, qytetarëve më vulnerabël të shoqërisë sonë, për një jetë pa dhunë

dhe frikë.

-Nelson Mandela

Ne duhet të ndryshojmë politikat ekonomike: të krijojmë besim, të

nxitim investimet, të ulim deficitin publik, të ristrukturojmë sistemin

tatimor dhe të riformojmë ligjet e punësimit.

-Mariano Rajoy

__________________________________________________________________________________

v

FALENDERIME

Në artin e të shkruarit, qenka shumë e vështirë të falenderosh

gjithëkënd, që kontribuoi, mbështeti, frymëzoi, debatoi në përfundimin

e studimit. Do ndjehesha keq, nëse do filloja të përmendja emra, pasi

jam e sigurt që do harroja ndokënd. E rëndësishme është, që cdo

minutë dhe ditë e marrë me doktoraturën ka qenë një sfidë me veten

dhe ekonominë reale. Cdo ditë është jetuar me brendësinë e

problematikës dhe debateve të gjata se cfarë mund të sillja të re për

ekonominë shqiptare.

Falenderoj udhëheqësin tim, prof. Halit Xhafën, me të cilin diskutonim

gjatë edhe para fillimit të procesit të doktoraturës, ku tema e zgjedhur

ka qenë pjesë e debateve dhe problematikave të shumta që ka vendi

ynë. Tani, Prof. Haliti, je mentori im për të ardhmen.

Një falenderim shkon për kolegët e Universitetit të Korcës,

Universitetit të Tiranës, ekspertë të financave dhe politikave.

E në fund, falenderoj miqtë dhe familjen, të cilët duruan mungesën

time dhe bisedat e gjata rreth temës. Kjo temë ju dedikohet ju.....

Me shumë dashuri, faleminderit...!

__________________________________________________________________________________

vi

ABSTRAKT

Abstrakt

Investimet publike kapitale kanë qenë pjesë e debateve ekonomike-politike që dekadën e kaluar.

Analiza dhe studime të shumta janë kryer për vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim, duke përdorur

edhe metodologji të ndryshme, por ende nuk ka saktësime dhe qartësi në lidhje me ndikimin real që

kanë investimet në infrastrukturë tek rritja ekonomike. Një pjesë mbron tezën se infrastruktura ndikon

drejtpërdrejt në ekonomi, disa mbrojnë argumentin që infrastruktura ndikon nëpërmjet kanaleve të

tjera të transmisionit dhe ndikimi i saj i drejtpërdrejtë është shumë i vogël.

Literatura ishte e ndarë në studime, të cilat kishin testuar investimet në infrastrukturë si faktor

prodhimi (shkolla neo-klasike) dhe rritjen e investimit si rezultat i rritjes ekonomike (shkolla klasike).

Studimi ynë zgjodhi për studim shkollën neo-klasike, por rezultatet empirike për Shqipërinë nxorën një

ndikim minimalist të investimeve infrastrukturore në ekonomi. Kjo mund të ndodhë për shkak të

ineficiencës dhe jo-produktivitetit të lartë të investimeve publike në infrastrukturë si dhe

pamjaftueshmërisë së rritjes ekonomike për të suportuar ritme të larta investimesh. Mbi të gjitha,

vendet në zhvillim, ashtu si Shqipëria, nuk kanë hapësira fiskale dhe fuqi ripaguese të borxheve për të

kryer investime. Burimi i vetëm për të rritur këto investime janë nëpërmjet politikave nxitëse të

ekonomisë dhe formave të Partneritetit-Publik-Privat.

Fjalë kyce: investimet infrastrukturore, faktor prodhimi, eficienca, rritje ekonomike, partneriteti-

publik-privat

Abstract

Capital public investments have been debated through economists and politicians since the last

decade. Many analytical studies have been done for developed economies and transition ones. They

have used different methodologies, but still there are no clear statements and conclusions about the

real impact that public investments in infrastructure have in economic growth. Some of the authors

protect the thesis that public investment in infrastructure has a direct impact on economic growth and

the others lay on the thesis that infrastructure has an impact through transmission channels and its

real impact is very small.

Literature is divided in studies that have tested infrastructure investments as a production factor (neo-

classics) and the increase in the infrastructure investments as a result of economic growth (classics).

Our study choose the neo-classical school of economic thought, but the empirical results for Albania

find a minimum impact of infrastructure investments in the economy. This may occur as a result of

high inefficiencies and low productivity of infrastructure investment as well as insufficiency of

economic growth to support a high rate of public investments. Moreover, developing countries, such as

Albania, do not have enough fiscal space and repayment power of debt taken for investment. The ooly

way to increase the infrascture investments is through expansionist policy and public-private-

partnership agreements.

Key words: infrastructure investments, production factor, efficiency, economic growth, public-private-

partnership

Klasifikimi JEL: H 54

__________________________________________________________________________________

vii

PËRMBAJTJA

FALENDERIME v

ABSTRAKTI vi

LISTA E TABELAVE viii

LISTA E FIGURAVE ix

LISTA E SHKURTIMEVE x

___________________________________________________________________

PJESA E PARË

Kapitulli 1 HYRJE 1

1.1 Konteksti i studimit 1

1.2 Qëllimi dhe objektivat 6

1.3 Arsyet e zgjedhjes së temës 7

1.4 Metodologjia e kërkimit 7

1.5 Struktura e punimit 8

1.6 Burimet e referencave 9

___________________________________________________________________

Kapitulli II TRAJTIM TEORIK I INVESTIMEVE PUBLIKE NË

INFRASTRUKTURË 10

2.1 Investimet Publike në Infrastrukturë dhe Roli i Shtetit 11

2.2 Investimet Publike në Infrastrukturë dhe Borxhi Publik 13

2.3 Investimet Kapitale dhe Rritja Ekonomike 15

2.4 Investimet Kapitale si Faktor Prodhimi 20

2.5 Studime mbi grupimet e vendeve 22

2.5.1 Studime për investimet publike në vendet e zhvilluara 22

2.5.2 Studime për investimet publike në vendet në zhvillim 25

___________________________________________________________________

Kapitulli III ANALIZA E SEKTORËVE 31

3.1 Situatë e përgjithshme e sektorëve 31

3.2 Analiza e Sektorëve 34

3.3 Plani i Investimeve Publike në Infrastrukturën rrugore të Shqipërisë 44

3.4 Shpronësimet/Koncensionet 54

3.5 Analiza e Partneritetit Publik-Privat 56

3.6 Plani Afat-mesëm i zhvillimit të transportit 58

___________________________________________________________________

PJESA DYTË

Kapitulli IV METODOLOGJIA dhe ANALIZA E FAKTORËVE

TË PËRZGJEDHUR PËR STUDIM 60

4.1 Kanalet e Transmisionit dhe analiza e kostos – përfitimit 60

4.1.2 Ekuacioni dhe shpjegimi i variablave 63

4.1.3 Testet për Kointegrim 64

4.1.4 Qasja Johansen 65

__________________________________________________________________________________

viii

4.1.5 Qasja auto – regresive e vektorëve (VAR) 65

4.2 Performanca e variablave të studimit 66

4.2.1.Performanca e Investimeve 66

4.3 Analiza dhe lidhja e variablave 70

___________________________________________________________________

Kapitulli V REZULTATE DHE DISKUTIME

5.1 Testet e normalitetit 77

5.2 Rezultatet statistikore 79

5.3 Testi ADF,PP dhe stacionaritetit i variablave 82

5.4 Qasja Johansen 84

5.5 Testi i Shkakësisë Granger 86

___________________________________________________________________

Kapitulli VI KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

6.1 Konkluzione 89

6.2 Rekomandime 94

___________________________________________________________________

REFERENCA 97

___________________________________________________________________

ANEKSE 108

__________________________________________________________________________________

ix

LISTA E TABELAVE

Tab. 3.1 Treguesit e varfërisë 36

Tab. 3.2 Bilanci fiskal, borxhi i brendshëm dhe i jashtëm 39

Tab. 3.3 Bilanci i pagesave dhe kursi i këmbimit 40

Tab. 3.4 Shpenzimet publike në transport 47

Tab. 3.5 Ndarja sipas programeve 47

Tab. 3.5-1 Shpenzimet buxhetore sipas ministrive 50

Tab. 3.6 Shpenzimet në rrjetin rrugor 50

Tab. 3.7 Investimet publike sipas sektorëve 2007 51

Tab. 3.8 Buxheti 2016 52

Tab. 3.9 Indeksi Global i Konkurrencës së infrastrukturës 52

Tab.3.10 Indeksi Global i Konkurrencës së infrastrukturës 53

Tab. 3.11Indeksi Global i Konkurrencës së infrastrukturës 53

Tab. 3.12 Parashikimet për shpenzimet e mirëmbajtjes 58

Tab. 3.13 Plani i investimeve në sektorin e transporteve 59

Tab. 3.14 Situata e Rrjetit Kombëtar të rrugëve 59

Tab. 4.1 Pikët dhe renditja e vendit 69

Tab. 4.2 Të ardhurat për frymë krahasimore 71

Tab. 5.1 ADF Test (jo – stacionar) 82

Tab. 5.2 PP Test (jo stacionar) 83

Tab. 5.3 ADF Test (stacionare) 83

Tab. 5.4 PP Test (stacionare) 83

Tab. 5.5 Qasja Johansen 84

Tab. 5.6 AIC dhe SC 85

Tab. 5.7 Ekuacioni afat – gjatë 85

Tab. 5.8 Parashikimet për korrigjimin e gabimit 85

Tab. 5.9 Kahu i shkakësisë 86

__________________________________________________________________________________

x

LISTA E FIGURAVE

Fig. 2.1 Investimet Publike dhe stoku i borxhit 28

Grf. 3.1 Lidhja e të ardhurave për frymë me variablat 35

Fig. 3.1 Rritja ekonomike dhe linja e varfërisë 35

Fig. 3.2 Parametrat makroekonomike 39

Fig.3.3 Lidhja e të ardhurave me shpenzimet 37

Fig. 3.4 Totali i të ardhurave buxhetore 40

Fig. 3.5 Totali i shpenzimeve dhe rritja ekonomike 41

Fig. 3.6 Shpenzimet operacionale dhe mirëmbajtjes 41

Fig. 3.7 Shpenzimet kapitale dhe rritja ekonomike 42

Fig. 3.8 Shpenzimet kapitale dhe burimet e financimit 42

Fig. 3.9 Shpenzimet publike sipas sektorëve 42

Fig. 3.10 Cikli i Investimeve 46

Fig. 3.11 Formimi i kapitalit fiks bruto 46

Fig. 3.12 Shpenzimet në rrugë dhe shpenzimet kapitale 48

Fig. 3.13 Investimet në Infrastrukturën rrugore 48

Fig. 3.14 Buxheti i Ministrisë së Transporteve 49

Fig. 3.15 Shpenzimet në mirëmbajtje 51

Fig. 3.16 Të ardhurat dhe stoku kapital për frymë 53

Fig. 4.1 Kanalet e transmisionit 61

Fig. 4.2 Transmisioni i efektit 67

Fig. 4.3 Investimet publike, cilësia 68

Fig. 4.4 Linja e efiçencës së Investimeve Publike 69

Fig. 4.5 Investimet Kapitale si % PBB 71

Fig. 4.6 Ecuria e Borxhit 72

Fig. 4.7 Balanca tregtare si % PBB 73

Fig. 4.8 Indikatori i Hapjes Tregtare 73

Fig. 4.9 Papunësia 74

Fig. 4.10 Forca punëtore 74

Fig. 4.11 Përqindja e urbanizimit të popullsisë 75

Fig. 4.12 Përdorimi i makinave tregtare 76

Fig. 4.13 Numri i makinave për pasagjerë në përdorim 76

Fig. 5.1 Kanalet e transmisionit nëpërmjet investimeve në infrastrukturë 71

Grf. 5.1 Testi CUSUM 78

Grf 5.2 Vlerat e modelit 79

__________________________________________________________________________________

xi

LISTA E SHKURTIMEVE

AMP Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare

AGJ Afat Gjatë

ASH Afat Shkurtër

BB Banka Botërore

BE Bashkimi Europian

BSH Banka e Shqipërisë

IHD Investime Huaja Direkte

IP Investime Publike

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

FP Forcë puntore

KP Kapital Publik fizik

NX Eksporte Neto

PBB Produkt Brendshëm Bruto

PPP Partneritet Publik Privat

T Tregti

Investimet publike në infrastrukturën rrugore dhe ndikimi në treguesit makroekonomikë të Shqipërisë Sorina Koti _____________________________________________________________________________________________________________________

- 1 -

PJESA PARË

KAPITULLI I

Hyrje

Kapitulli i parë jep një përmbledhje të problematikës së zgjedhur, me fokus

fenomenin në vendet e zhvilluara dhe vendet në zhvillim. Problematika të shumta

janë hasur gjatë punimit të temës, të cilat janë diskutuar dhe analizuar në kapitujt

përkatës. Më tej kemi dhënë hipotezat e ngritura dhe pyetjet kërkimore, të cilat do

mbështesin studimin dhe rezultatet e përftuara.

1.1 Konteksti i studimit

Një ekonomi e zhvilluar ndikon pozitivisht në të gjitha aspektet e një vendi. Të gjitha

politikat e aktorëve bëhen me synimin për të pasur një stabilitet ekonomik, pasi ky

stabilitet do të sillte rritje ekonomike dhe stabilitet politik. Por, a mund të kemi një

rritje ekonomike konstante pa u ndikuar nga turbulencat politike?

Shqipëria vjen nga një histori diktatoriale, me mungesë totale të tregut të lirë, të fjalës

së lirë, së koncepteve bazë të lirisë. Një tranzicion i gjatë, prej 25 vitesh, një luftë e

përditshme për të konsoliduar lirinë, funksionimin e tregut dhe shtetit ligjor.

Diskutime, analiza, teste të shumta ekonomike janë bërë gjatë këtyre viteve, për të

dhënë një pamje sa më aktuale dhe reale të situatës. Shqipëria konsiderohet një nga

vendet kyç të Ballkanik Perëndimor, si nga pozicioni i saj gjeografik ashtu edhe nga

burimet natyrore që disponon. Ajo ka marrë vëmendje dhe mbështetje të

vazhdueshme nga Bashkimi Europian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës me

rekomandime, sugjerime, ekspertë dhe programe zhvillimi. Qeveritë shqiptare së

bashku me aktorët ndërkombëtarë synojnë stabilitet ekonomiko-politik afatgjatë për

Shqiperinë dhe për vendet e Rajonit. Por, në syrin kritik, nëse e krahasojmë me

vendet e rajonit, Shqipëria mbetet ende vendi i fundit në lidhje me madhësinë e

ekonomisë dhe të ardhurat për frymë. Ajo ka ende mungesa të theksuara ose

infrastrukturë kapitale të vjetëruar, nivel të ulët arsimor, luhatje të rritjes ekonomike,

nivel të lartë varfërie dhe disproporcion të theksuar të ardhurash. Gjithashtu, në

efiçiencën dhe produktivitetin e investimeve publike si dhe në performancën

ekonomike, ka shumë faktorë që ndikojnë, si p.sh: niveli i zhvillimit ekonomik;


- 2 -

cilësia e qeverisjes; karakteristikat strukturale të ekonomisë; klima, pozicioni

gjeografik; sistemi ligjor dhe institucional.

Raporte të huaja mbi Shqipërinë (FMN, BB) vlerësojnë infrastrukturën e transportit

(si për shembull: aeroportet, portet, rrugët dhe hekurudhat) ende me cilësi të dobët

dhe të pamjaftueshme për nevojat e popullsisë. Gjithashtu, investimet në sistemin

energjetik dhe ujësjellësa kërkojnë investime konkrete dhe efiçente, pasi shumë zona

të banuara vuajnë mungesën e tyre. Për më tepër, edhe shpenzimet në edukim dhe

shëndetësi janë kritikuar si më të ulëtat, në krahasim me vendet fqinjë, duke sjellë një

sistem të dobët arsimor dhe shëndetësor. Por, dilema qëndron në faktin: të

investosh në rrugë apo arsim dhe shëndetësi?

Në këtë situatë, prioritet për çdo qeveri mbetet zhvillimi i infrastrukturës në tërësi,

arsimi, shëndetësia, bujqësia dhe energjia, pasi investimet publike mbështesin

shpërndarjen e shërbimeve publike kyçe, lidhin qytetarët dhe bizneset me mundësitë

ekonomike, si dhe mund të shërbejnë si katalizatorë për rritje ekonomike. Problem

mbetet alokimi i fondeve, për shkak të kufizimit të burimeve financiare.

Për të shpejtuar zhvillimin e sektorëve prioritarë, qeveritë kanë ndërmarrë investime

të financuara pjesërisht nga buxheti i shtetit dhe pjesa tjetër me financim të jashtëm.

Por, në kushtet e prezencës së kufizimeve fiskale, qeveritë promovojnë partneritetin

publik-privat, duke dhënë ekspertizë fiskale dhe teknike për projekte të veçanta

investimi. Interesi për burime të reja të financimit privat për infrastrukturë u rrit gjatë

viteve të Krizës Ekonomike të vitit 2008. Shumë qeveri duan të tërheqin investitorë

privatë në shumë fusha të ekonomisë, nëpërmjet formave të ndryshme të partneritetit,

në mënyrë, që të mbajnë në të njëjtat nivele investimet publike, por duke ulur

shpenzimet publike. Kjo është një formë, ku edhe vepra publike ndërtohet, edhe

shpenzimet nuk regjistrohen në bilancet e institucioneve publike, por kontabilizohen

në financuesit privatë. PPP ndërmarrin ndërtimin, operacionet dhe financimin e

investimit publik nën një kontratë të vetme, ku pjesë e marrëveshjes është kapitali dhe

kreditimi, që financuesi mund të marrë nga banka. Këto janë pjesë e garancisë, që një

financues privat mund të ndërmarrë ndërtimin e veprave publike. Gjithsesi, probleme

të shumta kanë dalë nga operimet në treg të PPP, të cilat duhen rregulluar me

legjislacione përkatëse, më të sakta dhe më të forta.

Ndikimi ekonomik i investimeve publike në infrastrukturë ka qenë në qendër të

debateve akademike dhe politike, të paktën në dy dekadat e fundit. Infrastruktura

gjeneron eksternalitete pozitive për sektorin privat, duke kontribuar në mirëqënien e

familjarëve dhe firmave prodhuese. Por, është vështirë të besosh se në shumë shtete,

strategjitë e zhvillimit janë bazuar në investimet infrastrukturore; ndërkohë, në shtete

të tjera, dështimi për të arritur rritjen e nevojshme i është atribuar pa-mjaftueshmërisë

së infrastrukturës. Por, në kushtet e një krize ekonomike, ku sektori privat redukton

aktivitetin e tij, faktori shtet është ai, që stimulon ekonominë të reagojë dhe të

zhvillohet. Investimet kapitale publike japin një kontribut të rëndësishëm në mbajtjen

konstante të rritjes ekonomike ose mbrojtjen e ekonomisë nga një rënie e shpejtë dhe


- 3 -

e thellë. Gjithashtu, investimet publike kapitale kanë edhe efekt social, por kjo varet

shumë nga efiçenca e tyre (Pereira dhe Andraz, 2013). Por, çfarë i lidh investimet

publike në infrastrukturë me rritjen ekonomike dhe si i ndikon luhatjet e saj? Si

ndryshojnë investimet publike në infrastrukturë me PBB për periudhën afat-gjatë? A

është lidhja e investimeve në infrastrukturë me PBB e fortë gjatë kohës? A është

sinjifikative në shtete të ndryshme?

Performanca dhe zhvillimi i infrastrukturës rrugore ndikon në mirëqënien e

qytetarëve. Promovimi i një infrastrukture të re, të mirëmbajtur dhe të gjendshme në

të gjithë territorin e vendit, është kyç për zhvillimin njerëzor. Nëse nuk do të kishte

investime publike, presupozohet se do të ketë edhe shumë pak rritje ekonomike, sepse

nënshkrimi i kontratave, mbrojtja e pronësisë dhe zhvillimi i infrastrukturës, do të

ishte shumë i vështirë nëse nuk do të kishte prezencë qeverie. Me fjalë të tjera, disa

investime qeveritare janë të nevojshme për suksesin e operacioneve të funksionimit të

rendit dhe ligjit, edhe pse ato kërkojnë kosto financiare (Do et al. 2011).

Në rastin e Shqipërisë, edhe pse e përfshirë nga kriza globale, Shqipëria arriti të

mbronte ekonominë nga reçesioni i thellë, ku ndërhyrja e shtetit me shpenzimet

kapitale ishte thelbësore në ruajtjen e stabilitetit ekonomik. Në vendet me të ardhura

të ulëta, mangësitë në infrastrukturë mbeten kryesore dhe shpesh-herë citohen si

pengesë për rritjen afat-gjatë të ekonomisë. Në vendet e avancuara, një rritje në

investimet infrastrukturore mund të sjellë një rritje të kërkesës dhe këto mbeten një

nga levat e vetme, që mund të suportojnë rritjen ekonomike, duke pasur një politikë

akomodative monetare tashmë të ezauruar. Ndërsa në vendet në zhvillim, investimet

publike mund të adresohen në mungesat e investimeve aktuale ose të reja, që mund t’i

nevojiten ekonomisë. Gjithashtu, në të gjitha ekonomitë, investimet mund të

ndihmojnë në nxitjen e produktit përfundimtar për periudhën afat-mesme, mqs

kapitali infrastrukturor i lartë mund të ndihmojë në rritjen e kapaciteve prodhuese.

Bazuar në takimin G20 (2014) u konstatua se investimet në infrastrukturë janë kritike

për ekonominë, që të kalojë nga faza tranzitore në rritje të fortë dhe të qëndrueshme.

Gjithashtu, ka edhe kundërshtime rreth kësaj nxitjeje. Shumë vende të zhvilluara nuk

kanë hapësirë fiskale të vlefshme, për shkak të raportit Borxh/PBB shumë të lartë dhe

nevojave të mëtejshme për konsolidim fiskal. Ka akoma debate dhe diskutime mbi

madhësinë e multiplikatorëve të investimeve publike në infrastrukturë dhe kthimit

afat-gjatë të kapitalit publik, pasi që të dyja luajnë një rol kryesor në përcaktimin sesi

raporti Borxh/PBB do të zhvillohet si përgjigje e investimit publik të lartë. Për më

tepër, kundërshti ka edhe nga studiues kritikë, ku argumentohet se ndikimi i

investimeve mbi produktivitetin është mbivlerësuar, pasi janë injoruar faktorët e tjerë,

si dhe drejtimi i kahut të shkakësisë ndërmjet investimeve publike dhe rritjes së

produktit përfundimtar është ende i paqartë. Gjithashtu, edhe pse gjetjet empirike

mund të jënë korrekte, ato nuk japin të dhëna të qarta për këtë politikë.

“Ligji i Wagnerit” është një nga ligjet më të forta, që i ka rezistuar viteve për

kontributin, që ka dhënë me konstatimin se nëse rriten të ardhurat për frymë, atëherë


- 4 -

edhe përhapja e shpenzimeve publike do të rritet gjithashtu. Adolph Wagner, një

shkencëtar social gjerman (1835-1917) paraqiti Ligjin e Rritjes së Aktivitetit të

Shtetit, i cili thoshte, që me zhvillimin ekonomik ndër kohë, aktivitetet dhe funksionet

e qeverisë rriten gjithashtu (Internet 1). Studime, që mbështetën Ligjin e Wagnerit

janë të shumta dhe konstatuan se ka një lidhje pozitive ndërmjet shpenzimeve publike

dhe të ardhurave për frymë, si në përiudhën afat-shkurtër ashtu edhe në atë afat-gjatë

(Lamartina dhe Zaghini, 2003; Sideris, 2006).

Për të përcaktuar saktë përfitimet dhe kostot e rritjes së investimeve publike në

infrastrukturë është shumë e rëndësishme të përcaktohet impakti makroekonomik, që

investimi publik do të ketë. Punimi ynë do të japë përgjigje edhe për pyetjet:

Si është zhvilluar kapitali publik dhe investimet gjatë kohës? Si ndryshon

situata e infrastrukturës ndërmjet grupeve të shteteve dhe tipeve të

infrastrukturës?

Cilat janë efektet makroekonomike të investimeve publike? Deri në çfarë niveli

e rrit produktin kombëtar për periudhën afat-shkurtër dhe afat-gjatë? A rritet

raporti Borxh/PBB nëqoftëse projekti është financuar me borxh? Si variojnë

këto efekte me karakteristikat kyçe të ekonomisë, si: situata ekonomike,

efiçenca e investimeve publike dhe mënyra sesi investimi është financuar?

Çfarë sugjerojnë për investimet publike, studimet dhe rezultatet ekonomike dhe

analitike? A është koha e duhur për të rritur investimet publike? Si ndikojnë

ligjet dhe institucionet fiskale në evoluimin e investimeve publike?

Punimi ynë, më anë të literaturës, që do studiohet dhe rezultateve, që do dalin nga

modeli ekonometrik do u japë përgjigje pyetjeve të mësipërme, si dhe do ofrojë

sugjerimet përkatëse.

Gjithashtu, është konstatuar se investimet publike janë të lidhura ngushtë me sektorin

privat dhe sektorin bankar. Sektori bankar luan një rol të rëndësishëm në ekonominë

shqiptare, pasi është kontributori më i madh në ekonomi. Ky sektor përbëhet nga 16

banka të nivelit të dytë (2 me kapital shqiptar dhe 14 me kapital të huaj) dhe

Institucioni i Bursës së Tiranës, i cili është jo-funksional. Sistemi bankar dhe sektori

privat mund të konsiderohen pjesërisht të fortë dhe të maturuar, pasi nën efektet e

krizës, ato pësuan një tërheqje nga investimet dhe kreditimi. Bankat pësuan edhe një

rritje të kredive të këqija, që nga viti 2010 e deri në vitin 2015 (24% të totalit të

kredive). Kreditë e këqija u rritën edhe si rezultat i mos-kreditimit të ekonomisë

(dhënies së kredive të reja nga bankat) dhe nga mos-kthimi i kredive të marra

kryesisht nga sektori privat. Ky sektor mban edhe peshën më të madhe të kredive dhe

kredive të këqija në bankat e nivelit të dytë. Nga të dhënat e bankave, pjesa më e

madhe e kredive të këqija vjen nga bizneset (94%), të cilat ishin lidhur me punët

publike. Mos-likujdimi në kohë nga shteti i punëve publike krijoi probleme me

likujditetin e kompanive, të cilat çuan në vështirësi pagimi të kredive, që bizneset

kishin marrë për ndërtimin e veprave publike, të fituara nga tenderimet për punët

publike. Kjo ishte një kosto e madhe për biznesin dhe për shtetin njëkohësisht, pasi


- 5 -

përfitimet nga investimet publike vijnë në vitet në vazhdim, ndërsa kostoja e

investimit llogaritet në vitin që kryhet investimi, pa u shpërndarë në vite të ndryshme.

Shpërndarja e kostos ndër vite do të ulte koston totale në një vit dhe nga investimi i

kryer do të paguajnë edhe brezat, që do të përfitojnë në të ardhmen (BSH, 2015).

Studimi ynë do të orientohet drejt provimit me evidenca empirike të lidhjes midis

investimeve publike në infrastrukturën rrugore dhe rritjes ekonomike. Bazuar në

studimet e huaja dhe vendase, ky studim synon të sjellë një kontribut shtesë në

literaturë dhe të japë sugjerime të vlefshme për politikë-bërësit, duke e bërë këtë temë

me interes dhe me efekte konkrete praktike për palët e interesuara. Studim i mirefilltë

në Shqipëri, rreth IP në infrastrukturën rrugore nuk ka, duke e bërë temën e zgjedhur

më të nevojshme për ekonominë shqiptare.

Studimi do bazohet në dy shkollat, që kanë analizuar investimet publike

(Kejnsianiste, ku rritja ekonomike ndodh e para dhe më pas kjo do të shkaktojë rritje

të investimeve publike; si dhe shkolla Neo-klasike, ku e sheh infrastrukturën si faktor

të prodhimit dhe trajtohet njëlloj si forca punëtore dhe kapitali). Fokusi i studimit tonë

është të testojë ndikimin, që kanë investimet publike kapitale në rritjen ekonomike,

dhe rëndësinë e tyre për rritjen e mirëqënies së popullsisë. Studimi do ndërtojë

modelin ekonometrik bazuar në shkollën Neo-klasike, dhe në varësi të rezultateve të

përftuara, do të diskutojë nëse teoria Neo-klasike gjen zbatim në Shqipëri apo jo (për

vitet e marra në analizë dhe variablat e përzgjedhur) si dhe do të propozohen politikat,

që duhet të ndërmerren nga ana e ekzekutivit. Për më tepër, studimet e ndryshme të

huaja të kryera ndër vite, nuk janë gjithmonë në përputhje me njëra-tjetrën, duke e

lënë disktutimin mbi Investimet publike në infrastrukturën rrugore ende të hapur dhe

me interes.

Gjithashtu, punimi do të analizojë sektorët, që sjellin rritje ekonomike, si dhe fushat

ku janë fokusuar shpenzimet dhe investimet publike. Punimi do të marrë në analizë

vitet e para të tranzicionit deri në ditët e sotme (1990-2015). Për më tepër, tatimet

dhe doganat do të merren në konsideratë si elemente kyç në realizimin e të ardhurave

të buxhetit të shtetit. Në bazë të të ardhurave dhe prioriteve qeveritare, vendosen edhe

objektivat e shpenzimeve dhe sektorët strategjikë për zhvillim. Shqipëria ka

ndryshuar sistemin tatimor nga ai proporcional në progresiv. Ky ndryshim hyri në

fuqi në Janar 2014, me besimim se në arkën e shtetit do të hynin më shumë të

ardhura, të cilat do sillnin një rritje në shpenzimet publike. Por, në kushtet e një

defiçiti dhe borxhi publik të lartë, masat e ndërmarra nga qeveria janë reduktimi i

shpenzimeve publike, si masë për të ulur borxhin publik.

Ende mbeten për t’u hartuar shumë reforma strukturore, në mënyrë që të përmirësohet

klima politiko-ekonomike dhe financat publike të Shqipërisë.


- 6 -

1.2 Qëllimi dhe objektivat

Synimi i këtij punimi është të analizojë sektorët, që sjellin rritje ekonomike, ku janë

fokusuar shpenzimet dhe investimet publike. Punimi merr në analizë vitet e para të

tranzicionit deri në ditët e sotme (1993-2015).

Studimet, që janë marrë në konsideratë, do të paraqesin ndikimin që kanë shpenzimet

publike dhe veçanërisht ato në infrastrukturën rrugore në rritjen ekonomike dhe në

parametra të tjerë makroekonomike (defiçit, borxh publik, tregëti, volum udhetarësh

dhe transport mallrash), si dhe të përcaktojnë nëse ndikimi i tyre është primar në

rritjen/uljen e rritjes ekonomike.

Gjithashtu, në analizë janë marrë edhe fushat e investimit publik kapital, ndikimin që

infrastruktura rrugore ka në rritjen ekonomike për periudhen ASH dhe AGJ.

Me rëndësi për këtë punim është qartësimi i këtij raporti, pasi mund të ketë një

ndikim në vazhdimësinë e hulumtimeve dhe përmirësimin e politikave e reformave,

që mund të ndërmerren në fushën e investimeve publike, ndarjen e fondeve të

buxhetit të shtetit dhe prioritetet e investimeve.

OBJEKTIVAT

Objektivat që studimi synon të arrijë janë si më poshtë:

1. Vlerësimi dhe analiza e studimeve teorike mbi ndikimin e investimeve publike

në infrastrukturën rrugore në rritjen ekonomike të një vendi.

2. Trajtimi teorik i investimeve publike sipas klasifikimeve. Analizë dhe

diskutim i IP, duke krahasuar vendet në tranzicion, vendet në zhvillim dhe

vendet e zhvilluara.

3. Identifikimi i faktorëve kryesorë, që ndikojnë në investimet publike, si dhe

raporti i investimeve në infrastrukturën rrugore.

4. Vlerësimi i studimeve ndërkombëtare dhe kombëtare mbi konceptin, nëse

investimet publike (infrastruktura rrugore) përcaktojnë apo jo rritjen

ekonomike.

5. Analizë me indikatorë makroekonomikë, duke dhënë dhe sugjerimet

përkatëse.

6. Shpjegimi, analiza mbi investimet publike.

7. Analizë e buxhetit, të ardhurat dhe shpenzimet kapitale.

8. Sistemi tatimor në shqiperi.

9. Ndarja e fondeve nga buxheti i shtetit sipas ministrive.

10. Ndarja e shpenzimeve sipas klasifikimeve: ekonomik, funksional dhe

institucional.

11. Analiza e deficitit, borxhit, PBB, IHD, NX ndër vite 1993-2015.


- 7 -

12. Gjithashtu, do të shihet edhe ndikimi i IP në cilësinë e jetës në zonat ku janë

ndërtuar veprat infrastrukturore, transporti i udhëtarëve (volumi i udhëtarëve,

volumi i shkëmbimeve tregtare).

Më poshtë kemi ngritur edhe hipotezat shkakore, të cilat do marrin përgjigje pas

gjetjes së rezultateve empirike:

H0: Kapitali publik nuk sjell rritje ekonomike

H0: Kapitali publik nuk sjell rritje deficitit buxhetor

H0: Kapitali publik nuk sjell rritje borxhit publik

H0: Kapitali publik nuk sjell rritje të tregëtisë

H0: Kapitali publik nuk sjell rritje të investimeve të huaja direkte

H0: Kapitali publik nuk sjell rritje të arsimimit.

Në fund pritet të nxirren konkluzionet përkatëse dhe të jepen sugjerimet e duhura

në lidhje me ndikimin e investimeve në infrastrukturë tek parametrat

makroekonomikë, duke patur parasysh edhe faktorët e tjerë (të cilët nuk janë

marrë në analizë), të cilët ndikojnë në rritjen ekonomike të Shqipërisë.

1.3 Arsyet e zgjedhjes së temës

Zgjedhja e temës erdhi si rezultat i shumë diskutimeve mbi problemet ekonomike

shqiptare dhe nevojave, që ka sot popullsia në rajone të ndryshme. Bazuar në dëshirën

time profesionale dhe hulumtuese, së bashku me profesorin udhëheqës vendosëm të

analizojmë dhe të matim empirikisht efektet e investimeve infrastrukturore në

ekonominë shqiptare.

Kjo temë, ishte e pa ezauruar në studimet empirike shqiptare dhe, duke marrë në

konsideratë problemet e shumta, që vijnë nga mungesa e infrastrukturës rrugore,

menduam t’i japim një nxitje më tej studimeve me rekomandimet përkatëse.

Pavarësisht se tema është trajtuar në forma në ngjashme në vende të huaja, Shqipëria

nuk kishte një studim të mirëfilltë. Gjithashtu, duke u bazuar në literaturën e huaj, ne

ndërtuam një model ekonometrik me variabla, të pa testuara më përpara në lidhjet dhe

kombinimet e tyre. Për këtë arsye, synojmë të sjellim një kontribut shtesë për

ekonominë shqiptare dhe vendet në zhvillim.

1.4 Metodologjia e kërkimit

Bazuar në studimet e kryera nga autorë të huaj, punimi ynë do përdorë Metodologjinë

sasiore me bazë statistikore për parametrat e përzgjedhur. Filozofia e kërkimit është

deduktive dhe induktive, pasi është interpretuese e literaturës dhe shkollave

ekonomike si dhe analizuese dhe eksperimentuese në Rastin e Shqipërisë. Gjithashtu,


- 8 -

janë analizuar metodat e ndryshme, që kanë përdorur studimet e huaja, deri sa kemi

konkluduar në ndërtimin e modelit tonë ekonometrik. Studimi synon të formulojë një

model, që do të nxirrte më mirë në pah lidhjen e investimeve publike në

infrastrukturën rrugore (formimin e kapitalit publik fizik) me rritjen ekonomike.

Gjithashtu, modeli merr në konsideratë edhe variabla të tjerë, të cilët do të plotësojnë

pamjen e ndikimit të IP në infrastrukturë. Testi do kryhet për periudhën ASH dhe

AGJ, duke përdorur programin E-view 8, Testin e ndërlidhjes Johansen (AGJ) si dhe

Testin e Shkakësisë Granger. Gjithashtu, punimi synon të përcaktojë ndikimin

konkret, por dhe drejtimin e lidhjes shkakore së variablave të ekuacionit matematikor.

Rritja ekonomike do shprehet si funksion i faktorëve, që kanë ndihmuar në

rritjen/uljen e PBB, por të fokusuar në variablat e pavarur, ku variabli kryesor ështe

formimi i kapitalit publik fizik.

Studimi kërkimor bazohet në vëzhgimin, grumbullimin dhe përpunimin e të dhënave

statistikore seriale kohore, për t’iu dhënë përgjigje pyetjeve të ngritura për studim dhe

arritjen e objektivave të studimit.

1.5 Struktura e punimit

Punimi është menduar të jete i ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë do përfshijë anën

teorike të studimit, dhe pjesa e dytë ka në fokus evidencat dhe analizën empirike për

Shqipërinë.

Kapitulli i Literaturës do të përshkruajë dhe vlerësojë kërkimet teorike mbi lidhjet

midis investimeve publike në infrastrukturën rrugore dhe rritjes ekonomike. Trajtimet

teorike tregojnë se në përgjithësi investimet publike, por edhe ato në infrastrukturën

rrugore në veçanti, ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike, pavarësisht nivelit të

ndikimit. Studimet janë ndarë në 3 grupe, duke përmbledhur grupime shtetesh në faza

të ndryshme zhvillimi, pasi edhe rezultatet e gjetura ndryshojnë nga një grupim tek

tjetri. Disa studime nxjerrin në pah anët pozitive të investimeve publike dhe disa të

tjera sjellin argumenta kundër tyre, pasi mund të kenë pasoja negative në raportin e

borxhit publik/PBB për periudhën ASH dhe AGJ.

Kapitulli i Analizës së Sektorëve do të fokusohet tërësisht në analizën e shpenzimeve

qeveritare, të ardhurat, buxhetin, investimet publike, parametrat makroekonomike,

sistemin bankar dhe lidhjet e saj me investimet publike (kryesisht me bizneset, të cilat

kanë qenë pjesë e zinxhirit investues). Gjithashtu do analizohet në detaje historiku i

investimeve publike në Shqipëri, fokusi, problematikat dhe roli i politikë-bërësve në

prioritetet e investimeve; prioritetet investuese para dhe pas zgjedhjeve parlamentare,

si dhe menaxhimin e të ardhurave kundrejt investimeve dhe huamarrjes së brendshme

dhe të jashtme.

Pjesa e dytë e punimit shtjellohet në tre kapituj: Metodologjia, Rezultatet dhe

Diskutimet; Konkluzione dhe Rekomandime.


- 9 -

Kapitulli i Metodologjisë do të shqyrtojë në mënyrë kritike literaturën empirike mbi

investimet publike në infrastrukturën rrugore (formimin e kapitalit publik fizik) dhe

rritjen ekonomike, e cila do përfshijë regresionet matematikore, metodologjinë e

përdorur, Testet dhe Qasjet ekonometrike, hipotezat dhe parametrat e tjerë shtesë, që

do analizohen bashkë me hipotezat. Programi i përdorur do jetë E-view 8. Më pas do

analizohen faktorët e marrë në studim, që do të përdoren për të ndërtuar modelin

ekonometrik për rastin e Shqipërisë, duke dhënë një pamje të plotë të situatës

ekonomike të Shqipërisë me tabela dhe grafikët përkatës.

Në kapitullin e Rezultateve do të analizohen gjetjet empirike për modelin e ndërtuar,

si dhe kahun e shkakësisë për secilën hipotezë të ngritur.

Kapitulli i fundit do të reflektojë dhe do të paraqesë konkluzione të përgjithshme dhe

të posaçme, që vijne nga rezultatet e vlerësimeve dhe të analizave. Gjithashtu, do të

jepen edhe rekomandime për grupet e interesit dhe institucionet qeveritare.

1.6 Burimet e referencave dhe statistikave

Baza e të dhënave të këtij punimi do të jetë sekondare, ku kryesisht të gjitha të dhënat

e nevojshme, që do të përdoren, do të jenë vjetarë statistikorë nga burime si Banka

Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Qëndrore e Shqipërisë, Ministria e

Financave, Ministria e Transporteve, Ministria e Ekonomise, etj.

Burime të tjera ku jemi bazuar për hartimin e studimit janë punime të autorëve të huaj

dhe pjesërisht vendas, pasi studimet specifike në Shqipëri ishin të kufizuara.

Janë analizuar raste konkrete në lidhje me shtete në stade të ndryshme zhvillimi

ekonomik si dhe metodologjitë përkatëse për çdo rast.

Janë studiuar problematikat e investimeve infrastrukturore në Shqipëri si:

shpronësimet dhe marrëdheniet konçensionare ose formave të PPP.

Janë diskutuar me ekspertë të fushës legjislacionet përkatëse dhe sugjerimet e

mundshme për amendime të ligjeve përkatëse.

Gjithashtu, janë në proçes edhe diskutime të tjera në përmbyllje të studimit.


- 10 -

KAPITULLI II

Trajtim Teorik i Investimeve Publike

Në Infrastrukturë

Kapitulli i dytë do të fokusohet në literaturën e huaj dhe vendase. Rishikimi i

literaturës na ndihmoi për të parë rryma të ndryshme ekonomike dhe studimet e

autorëve, që u përkasin këtyre mendimeve. Gjithashtu literatura ishte e shumtë për

vendet e zhvilluara dhe më e paktë për vendet në zhvillim. Pothuajse të gjitha

studimet kishin përdorur përcaktime të ndryshme të kapitalit publik fizik dhe

specifikisht për investimet publike në infrastrukturën rrugore.

Literaturë specifike për Shqipërinë, në lidhje me investimet publike në infrastrukturë

nuk kishte, kështu që u fokusuam në literaturën për investimet kapitale dhe më pas në

të dhënat statistikore nga burime vendase dhe të huaja. Gjithsesi patëm vështirësi, për

shkak të mungesesës specifike të literaturës, pasi ende konsiderohet e vështirë matja

dhe ndikimi i investimeve publike në infrastrukturë mbi ekonominë. Për këtë arsye, e

ndamë kapitullin e literaturës në seksione për të dhënë sa më të plotë lidhjen e

investimeve publike kapitale në rritjen ekonomike, nivelin e borxhit publik dhe rolin

e shtetit. Gjithashtu, literatura ka përmbledhur modelet ekonometrike dhe përdorimin

e investimeve kapitale si funksion prodhimi. Në fund është dhënë literatura e ndarë

sipas grupeve të vendeve në analizë: vendet e zhvilluara dhe vendet në zhvillim. Kjo

do shërbejë si nivel krahasimor midis dy grupimeve dhe krahasimit të rezultateve të

Shqipërisë me gjetjet empirike të literarurës për vendet në zhvillim.


- 11 -

2.1 Investimet Publike në Infrastrukturë dhe Roli i Shtetit

Liria ekonomike dhe tregu i lirë është çelësi i zhvillimit ekonomik, për të inkurajuar

sipërmarrjen e lirë dhe luftën ndaj monopoleve. Gjatë dy dekadave të fundit është

debatuar shumë rreth pikëpamjeve ekonomike, në lidhje me rolin e shtetit në proçesin

e zhvillimit. Në të vërtetë, është bërë shumë e domosdoshme, që shteti të mos jetë më

aktori kryesor në aktivitetet ekonomike, por shteti duhet ta kufizojë vetet e tij vetëm

në krijimin e mjedisit të përshtatshëm, ku sektori privat mund të udhëheqë dhe të

lulëzojë. Më specifikisht, ndërhyrja e shtetit në ekonomi duhet të projektohet me

shumë kujdes, në mënyrë që të suportojë sektorin privat dhe jo ta pengojë atë. Por, një

prezencë e tepërt e shtetit në investime dhe aksione tregon për de-liberalizim të tregut

dhe politikave stimuluese. Frenimi i tregut të lirë sjell shtrëngime dhe devijime të

mirë-funksionimit të sektorit privat dhe qeverisë. Shteti duhet të rregullojë dhe

drejtojë ekonominë sipas ligjeve të hartuara prej tij, të cilat duhet të jenë në përputhje

me kërkesat për mirë-funksionim nga grupet e interesit.

Qëllimi kryesor i një qeverie është:

mbrojtja e konsumatorit nga abuzimet,

zhvillimi i sektorëve që sjellin më shumë të ardhura,

ligje favorizuese për prodhuesin/konsumatorin vendas,

të garantojë zbatueshmërinë e ligjit.

Kështu që, pranimi në parim i kësaj paradigme është evidente në rënien graduale të

rëndësisë së aktiviteteve qeveritare, sidomos në ekonomitë e vendeve të zhvilluara.

Por, a mund të thuhet se kjo paradigmë e re do të thotë, që investimet qeveritare nuk

luajnë asnjë rol në rritjen ekonomike të vendeve në zhvillim? Në realitet ndodh, që

investimet publike zenë pjesën më të madhe të totalit të investimeve të kryera në

ekonomitë në zhvillim. Fokusi i studimeve qëndron në rëndësinë, që kanë investimet

publike kundrejt investimeve private, për të stimuluar rritjen ekonomike (Khan, 1996;

Countinho dhe Gallo, 1991; Koti, 2016).

Bazuar në studimet nga Rebelo (1991), Devarajan et al. (1996) u gjetën tre

karakteristika, që diferencojnë infrastrukturën nga format e tjera të kapitalit. Ato

konsistojnë në:

Së pari, investimet në infrastrukturë janë në shifra shumë të mëdha, projekte

intensive kapitale, që tentojnë të bëhen “monopole natyrale”, pasi shërbimet

janë kosto-efektive, nëse sigurohen nga një biznes i vetëm.

Së dyti, këto kanë kosto fillestare shumë të lartë, por përfitimet dhe kthimi

vazhdon për periudha shumë të gjata kohe, shpesh herë edhe me dekada, por

kjo kohë e gjatë e investimit dhe e kthimit sjell sfida të mëdha për financimin

dhe provigjionet.

Së treti, investimet infrastrukturore kanë mundësinë të gjenerojnë

eksternalitete pozitive, kështu që kthimi social i një projekti mund ta tejkalojë

kthimin privat të operatorit investues. Kjo mund të sjellë ulje të


- 12 -

provigjonimeve të investimeve të nevojshme. Për këto arsye, investimet

publike në infrastrukturë janë siguruar nga sektori publik, nga partneriteti

publik-privat si dhe biznese private të rregulluara (konçensionaret).

Për të vendosur se cilat projekte infrastrukturore duhen investuar, qeveritë duhen të

matin me shumë kujdes peshën e kthimit social përkundrejt kostove të financimit dhe

pasojave fiskale. Për këtë duhen marrë parasysh, që investimet në infrastrukturë nuk

kanë si qëllim primar rritjen e të ardhurave. Disa projekte infrastrukturore mund të

kenë kthim të lartë social, pavarësisht se kostot nuk mund të rikuperohen me

vendosjen e tarifave për përdoruesit e investimit ose me rritjen e tatimit mbi të

ardhurat nga aktiviteti. Këto situata sjellin mospërputhjen midis përfitimeve sociale

nga njëra anë dhe pasojave negative fiskale nga ana tjetër (Costa et al. 1987; Khan,

1996).

Kriza ekonomike botërore dhe veçanërisht ajo europiane (2008-2015) shkaktoi rënie

të rritjes ekonomike në shumë vende në zhvillim, e cila solli edhe ngërçin e

funksionimit normal të zinxhirit kërkesë-ofertë dhe rolit të shtetit. Në kushte krize

ekonomike, ku investimet private u paralizuan, stimuli për t’i dhënë ekonomisë një

impuls pozitiv mbetej vetëm ndërhyrja e shtetit me anë të investimeve publike dhe

formave të PPP.

PPP përfshin përkohësisht në pronësi private asetet publike, të ndërtuara nëpërmjet

konçensioneve, të cilat pasi mbaron afati kohor i marrëveshjeve i transferohen

qeverisë. PPP kanë strukturë të ndryshme, por karakterizohen nga dy elemente kyç:

PPP krijojnë flukse paraje të ndryshme dhe drejtojnë prokurimet publike. PPP

marrin shumë pak ose në disa raste aspak fonde publike për ndërtimin e

veprave publike, të cilat kompensohen më taksa direkt nga përdoruesit e

infrastrukturës, ose pagesa periodike të paguara nga institucionet publike (të

cilat kanë në varësi infrastrukturën e ndërtuar) për gjatë gjithë kohës që zgjat

konçensioni. Në krahasim me kreditë publike (bonot e thesarit), ripagimi i

investimit shtyhet deri në përfundimin e plotë të ndërtimit të infrastrukturës

publike. Nga studimet e kryera për PPP, është vërejtur që kombinimi me taksa

dhe pagesa vjetore publike është më i përshtatshëm, pasi nuk krijon kosto

totale mbi përdoruesit ose institucionet publike.

PPP krijojnë një kontratë të vetme si “mekanizëm për qëllim specifik”, e cila

zëvendëson disa kontrata të qeverisë me disa ofrues të përfshirë në ndërtimin

dhe financimin e projektit infrastrukturor. Kontrata e vetme specifike është një

konsorcium i kompanive financuese dhe ndërtuese, të cilat punojnë sëbashku

për të përfunduar projektin publik. Në këtë rast, risku i lidhur me aktivitetet

ndërmjet ofruesve transferohen nga qeveria tek Kontrata e Vetme, kështu që

përgjegjësia si për ndërtimin edhe për operacionet janë të bashkuara në një të

vetme (Irwin et al. 2012, OECD, 2013).


- 13 -

2.2 Investimet Publike në Infrastrukturë dhe Borxhi Publik

Zbatueshmëria e politikave fiskale të Traktaktit të Maastrichtit dhe Paktit të

Stabilitetit dhe Rritjes janë detyrim për vendet e Bashkimit Europian. Shumë herë ato

janë kritikuar, si një pengesë më shumë për të stimuluar ciklet e ekonomisë, për shkak

të mungesës së fleksibilitetit. Balassone dhe Franco (2000) dhe FMN (2004) testuan

Politikat fiskale të vendosura nga Traktati dhe nga Pakti. Gjithashtu, ata morën në

konsideratë edhe riskun, që këto politika fiskale mund të ulnin kontributin e sektorit

publik në akumulimin kapital. Në këtë pikëpamje, ata sugjeruan adoptimin e një

“rregulli të artë”. Ky rregull kërkon uljen e borxhit publik si dhe kufij të mjaftueshëm

për të stabilizuar politikat buxhetore. Nga analizat e studimit, autorët sugjeruan, që

rregullat e vendosura në Traktakt dhe në Pakt mund të ndikojnë negativisht

shpenzimet në investimet publike. Gjithsesi, sipas disa studimeve, rregulli i artë, nuk

duket të jetë një zgjidhje e duhur për problemet e borxhit.

Nëpër studime të ndryshme, niveli i lartë i borxhit i atribuohet investimeve kapitale,

pavarësisht se nuk ka gjetje empirike të sakta. Studimet e kryera nga Calderon et al.

(2003) dhe Chongo (2013) testuan ndikimin, që ka rritja e borxhit publik në rritjen

ekonomike. Për sugjerim të adoptimit të politikave, studimi analizoi edhe kanalet

nëpërmjet të cilëve borxhi publik ka ndikim në rritjen ekonomike, të quajtura

investime private, investime publike dhe kursime vendase. Rezultatet nga analizat

statistikore, konfirmuan një lidhje afat-gjatë negative ndërmjet borxhit publik dhe

rritjes ekonomike. Gjithashtu, një lidhje pozitive u gjet ndërmjet investimeve publike

dhe borxhit publik, ndërsa në lidhje me investimet private dhe kursimet vendase, u

ndje një prezencë shumë e lartë e qeverisë në tregun vendas, për shkak se qeveria

mobilizon të gjitha burimet për të financuar defiçitin fiskal.

Gjithashtu, argumentat kundër i qëndrojnë logjikës se financimi i investimeve publike

do shkaktojë rritje të defiçitit dhe borxhit publik. Madje, edhe investimet publike me

impakt të ndjeshëm publik mund të mos jenë të qëndrueshme, nëse qeveritë nuk janë

të afta të realizojnë objektivat e mbledhjes së të ardhurave nga taksat dhe tatimet, si

dhe veçanërisht, nëse nuk arrijnë dot të administrojnë të ardhurat, që vijnë nga

investimi publik. Huamarrja mund të jetë e vështirë, për shkak të limiteve, që mund të

ketë një qeveri për të siguruar një stabilitet afat-gjatë të borxhit. Për më tepër, nëse

ndiqen politika lehtësuese për investimet publike si ulja e taksave ose eliminimi i

taksave të ndërmjetme, këto mund të shkaktonin ç’balancim kundrejt investimeve të

tjera private në infrastrukturë (Ter-Minassian dhe Allen, 2004).

Argumentat pro targetimit të balancës korrente fiskale, për të mbështetur investimet

publike, janë debatuar shumë gjatë periudhës së reçesionit dhe rënies së nivelit të

investimeve publike. Studiuesit argumentuan se investimet publike produktive, në

krahasim me shpenzimet korrente, shtojnë stokun e kapitalit publik. Huamarrja, për të

financuar investimet produktive, mund të paguajë për veten e saj gjatë periudhës afat-

gjatë. Shpërndarja e kostos së investimit publik përgjatë kohës promovon kapital për


- 14 -

shumë gjenerata. Nëse investimi publik është produktiv, balanca korrente buxhetore

është konsistente me një raport të stabilizuar pozitiv të borxhit publik. Për më tepër,

rritjet në kapitalin publik si dhe rritjet në produktin potencial janë faktorë kyç, të cilët

vendosin se si do të zhvillohet raporti borxh/pbb për periudhën afatmesme dhe

afatgjatë. Veçanërisht, nëse multiplikatorët afatshkurtër, efiçenca e investimit publik

si dhe elasticiteti i produktit përfundimtar në raport me kapitalin publik janë

mjaftueshëm të lartë sa, që një investim publik mund të “vet-financohet”, duke sjellë

një rënie të raportit borxh/pbb. (La Ferrara dhe Marcellino, 2000; IEO, 2003).

Një rritje e investimeve publike në infrastrukturë e ndikon ekonominë në dy mënyra:

së pari, në periudhën afatshkurtër nxit kërkesën agregate nëpërmjet multiplikatorit

fiskal afatshkurtër, i ngjashëm me shpenzimet e tjera qeveritare, dhe së dyti, duke

rritur investimet private, si rezultat i natyrës komplementare, që kanë shërbimet e

infrastrukturës. Gjithashtu, nësë qeveria i financon shpenzimet me borxh, atëherë ky

borxh i shtohet stokut të borxhit publik që ka shteti. Nëse borxhi rritet si pjesë e PBB

në periudhën afatshkurtër, kjo varet nga multiplikatori fiskal dhe nga elasticiteti i të

ardhurave nga produkti përfundimtar (La Ferrara dhe Marcellino, 2000)

Ndërkohë, në kushtet e një politike fiskale shtrënguese për shkak të situatës makro-

ekonomike, ku borxhi publik dhe defiçiti janë në nivele të larta, qeveritë ofrojnë

partneritetin publik-privat për investimet publike me interes të gjerë publik. PPP

mund të ofrojë shërbime me kosto më të ulët se qeveria dhe risku transferohet nga

sektori publik tek ai privat. Por, problematikat me PPP qëndrojnë në faktin se shteti

është ai, që do vendosë për sasinë dhe cilësinë e investimit, që do ndërmerret nga ana

e sektorit privat. Edhe pse peshën më të madhe e mban privati, shteti duhet të

zhvillojë ekspertizën teknike për të kontrolluar investimin publik. Gjithashtu, shumë e

rëndësishme mbetet transparenca dhe kostot financiare të investimit, të raportuara nga

sektori privat. Në këto kushte, kur paaftësia e shtetit çon drejt një PPP, ose

pamundësia e zhvillimit ekonomik të jetë në ato nivele ku sektori privat është kyçi për

kryerjen e investimeve, shteti duhet të ofrojë platforma zhvillimi dhe mbështetje me

politika fiskale për të arritur objektivat afat-mesme dhe afat-gjata për rritjen e

mirëqënies sociale (Tanzi dhe Davoodi, 2002).

Studime të tjera ngrenë pyetje rreth efiçencës së investimeve publike nga njëra anë

dhe lidhjen e tyre me investimet private nga ana tjetër. Gjithashtu, ato argumentojnë

se investimet publike mund të mos kenë ndikim të favorshëm në rritjen ekonomike.

Për më tepër, meqënëse investimet shkaktojnë përfitime të transferuara, thelbi i

financimit të tyre (më shumë me taksa se me borxh) ndikon gjithashtu kapitalin ndër

gjenerata. Financimi me taksa ndikon në humbjen e mirëqënies së gjeneratës aktuale

në favor të gjeneratave të ardhshme. Gjenerata aktuale paguan të gjithë projektin, që

do përftohet në të ardhmen (Kitterer, 1994; Devarajan, 1996; Khan, 1996).

Gjithashtu, studime të tjera (Balassone dhe Franco, 2000; Buiter, 2001) tregojnë se

rregullat e buxhetimit ndikojnë në shpenzimet investimet publike, veçanërisht në

rastet e “rregullit të artë” për financat publike. Ideja pas këtij rregulli është, që


- 15 -

qeveria, si një kompani private, nuk duhet t’ia atribuojë koston totale të investimit një

viti fiskal, pasi ky investim pritet të gjenerojë të ardhura për shumë vjet.

Disa argumenta (Fitoussi dhe Creel, 2002; Blanchard dhe Giavazzi, 2004) kanë qenë

në favor të rregullit të artë. Së pari, financimi i investimeve jashtë planifikimit të të

ardhurave, mund të konfliktojë objektivat për shpenzimet e tjera institucionale ose

linjat politike. Në këto kushte, duke amenduar linjën e buxhetit me rregullin e artë,

mund të lejohet një rritje në produktivitetin e investimeve, e cila shton stokun e

kapitalit publik dhe rrit produktin përfundimtar. Së dyti, rregulli i artë merr në

konsideratë marrjen borxh për financimin e investimeve publike produktive, duke

pasur parasysh se këto investime mund të paguajnë veten e tyre gjatë periudhës afat-

gjatë, duke vendosur taksa kalimi për përdoruesit si dhe, duke rritur të ardhurat si

rezultat i rritjes së produktit përfundimtar. Së treti, shpërndarja e kostos së investimit

në kohë, promovon kapitalin ndër-gjenerata, duke zhvendosur pjesë të kostos së

investimit tek përfituesit e së ardhmes. Së fundmi, nëse investimi është produktiv, një

buxhet aktual i balancuar është konsistent me një raport pozitiv dhe të stabilizur të

Borxh/PBB si dhe me një politikë fiskale optimale.

Gjithashtu, rregulli i artë ka risqe sinjifikative të lidhura me zhvillimin e buxhetit dhe

ekonomisë.

Së pari, në prezencën e tepricës së kërkesës, investimi publik duhet të jetë

pjesë e axhustimit fiskal, që do të sjellë përthithjen vendase në një linjë me

mundësitë e burimeve.

Së dyti, investimet nuk kanë garanci për sukses, madje edhe investimet

publike, që mund të shtyjnë ekonominë në rritje, nuk mund të ulin presionin

buxhetor, nëse baza e taksueshme është e limituar ose përforcimi taksor është

i dobët.

Së treti, lehtësimi i investimeve publike nga kornizat fiskale mund të

diskriminojë investitorët privatë nga përfshirja e tyre në projekte

infrastrukturore.

Së fundi, rregulli i artë mund të krijojë një kontabilitet të ri, që mund të

përjashtojë disa shpenzime korrente nga targetimi fiskal, duke i klasifikuar si

investime.

Kapacitete të forta institucionale nevojiten për të siguruar, që adoptimi i rregullit të

artë të arrijë objektivat e tij, pa shkaktuar rritje të riskut fiskal. Për më tepër, në

vendet me problematikë të madhe rreth qëndrueshmërisë së borxhit qeveritar,

implementimi i rregullit të artë nuk mund të ishte shumë i prekshëm, pasi ka pak

alternativa për t’u fokusuar në balancën e përgjithshme.

2.3 Investimet Kapitale dhe Rritja ekonomike

Shpenzimet publike kapitale konsiderohen si element i rëndesishëm për të stimuluar

rritjen ekonomike, pasi në kushtet e një krize të përgjithshme ekonomike globale,


- 16 -

faktori shtet është ai, që e stimulon ekonominë të reagojë dhe të zhvillohet. Roli i

investimeve publike në proçesin e rritjes ekonomike ka qenë subjekt kërkimi nga

literatura teorike dhe empirike. Pikënisja e të dy literaturave është nocioni, që

veprimet e ndërmarra qeveritare kanë efekt të konsiderueshëm në performancën

ekonomike. Për shembull, niveli i investimeve publike mund të ndikojë investimet

private si dhe rritjen ekonomike afat-gjatë. Munnell (1990) tregoi një lidhje të fortë

ndërmjet produktit përfundimtar për njësi të kapitalit privat dhe stokut të kapitalit

publik. Gjithashtu, u gjet një lidhje pozitive ndërmjet nivelit të produktivitetit

shumëfaktorial dhe stokut të kapitalit publik, si dhe një lidhje pozitive ndërmjet

stokut kombëtar të kapitalit publik dhe nivelit të produktivitetit të forcës punëtore.

Studimi i kryer nga Otto dhe Voss (2003) testoi modelin e rritjes nga Solow për

shtetet e qëndrueshme dhe për shtetet, që po kalojnë nga tranzicioni drejt

qëndrueshmërisë. Modeli për shtetet e qëndrueshme tregoi se, investimet publike nuk

kanë efekt sinjifikativ tek niveli i produktit përfundimtar për çdo të punësuar. Ndërsa

për shtetet ende në tranzicion, u vërejt një kontribut i rëndësishëm në rritjen

ekonomike, që vinte nga investimet publike.

Një tjetër studim nga Devarajan et al. (1996) dhe FMN (2015) tregojnë se investimet

publike mund të kenë efekt negativ në rritjen ekonomike, për shkak të natyrës së tyre

jo efiçente dhe jo produktive. Nëse krahasohet vlera e kapitalit publik (input) dhe

matja e cilësisë dhe mbulimit të infrastrukturës (output), inefiçenca e investimeve

publike është mesatarisht rreth 30%. Gjithashtu, edhe përmirësimet në menaxhimin e

investimeve publike do të rritnin ndjeshëm efiçencën dhe produktivitetin. Studimet

tregojnë se forcimi i institucioneve, që kanë kompetencë në planifikim, alokim dhe

implementim të investimeve publike, duhet të jenë prioritet mbështetjeje dhe

financimi. Forcimi i këtyre institucioneve do të ndihmonte në përmirësimin e situatës

dhe do të mbyllte gropën e inefiçencës së investimeve publike. Prioriteti për të

forcuar institucionet, që kanë për detyrë menaxhimin e investimeve publike, varet nga

zhvillimi i vendeve. Vendet, të cilat kanë menaxhim të lartë të investimeve publike,

kanë investime më të parashikueshme, më të besueshme, më efiçente dhe produktive

si dhe anasjelltas. Vendet e zhvilluara duhet të sigurojnë, që planet fiskale dhe

buxhetore të jenë të stabilizuara dhe të konsoliduara, në nivele të larta për

mbështetjen e investimeve publike. Ndërsa vendet në zhvillim, duhet të adoptojnë

rregulla dhe ligje më rigoroze për vlerësimin, përzgjedhjen dhe miratimin e

projekteve investuese. Të gjitha vendet duhet të ketë një integrim më të mirë të planit

strategjik kombëtar dhe buxhetimit të kapitalit.

Në linjë me autorët dhe studimet e mësipërme është edhe studimi i kryer nga

Dalamagas (1995), që tregon se një ulje në investimet publike do të përbëjë një

problem nëse shkakton ulje të produktivitetit dhe rritjes potenciale të ekonomisë.

Gjithsesi, evidencë empirike e efekteve të investimeve publike nuk u dokumentua nga

studimi. Por, studiues të tjerë gjetën se një infrastrukturë me cilësi të lartë sjell edhe

zgjerim të ekonomisë dhe produktivitetit, duke bërë thirrje për rritje të investimeve


- 17 -

kapitale si shtysë për rritjen ekonomike afat-gjatë (Buffie et al. 2012; Ghazanchyan

dhe Stotsky, 2013).

Nëse i rikthehemi themeluesëve të botës ekonomike, Kejnes (1936) me teoritë e tij

pas Depresionit të Madh, i qëndroi fort argumentit se mënyra më e shpejtë dhe më e

mirë, që ekonomia mund të rikuperohet është duke rritur investimet publike, sepse ajo

stimulon forcën ekonomike. Barro (1991) testoi të dhëna për shtete të ndryshme në

lidhje me investimet publike dhe rritjen ekonomike. Ai gjeti lidhjen ndërmjet shteteve

me kapital të madh human, të cilat njëkohësisht kishin edhe raportin më të lartë të

investimeve/PBB. Por, gjithashtu u tregua se rritja ekonomike ishte e lidhur

negativisht me nivelin e shpenzimeve publike.

Një tjetër studim nga Jean –Pierre et al. (2002) dhe Lorenzo et al. (2007) konkludojnë

me rezultatet e gjetura se, vendet me të ardhura të larta e kanë nivelin e shpenzimeve

publike më të lartë. Por, politikat publike kanë një rol shumë kritik në përmirësimin e

efiçencës së investimeve, gjë që nuk kryhet me seriozitet nga qeveritë. Në mënyrë që

të rriten burimet e financimit dhe efiçenca e tyre, qeveritë duhet të bëjnë: 1)

identifikimin e nevojave për investime publike në infrastrukturë për popullsinë e tyre;

2) zhvillimin e politikave efiçente; 3) implementimin dhe monitorimin e tyre.

Gjithashtu, studimet gjetën se forcimi i menaxhimit është një faktor shumë i

rëndësishëm në marrëdhënien ndërmjet investimeve publike dhe rritjes ekonomike.

Vendet me të ardhura të ulëta, kanë mangësi në infrastrukturën fizike, të cilat

shkaktojnë pengesë të theksuar në rritjen ekonomike afat-gjatë. Në vendet e

zhvilluara, një rritje e investimeve infrastrukturore mund të sjellë një plotësim dhe

rritje të kërkesës, si dhe mund të jetë një nga levat e vetme të vlefshme, që mund të

suportojnë rritjen ekonomike, meqënëse politikat rregulluese monetare në këto vende

janë tashmë të ezauruara. Ndërsa në ekonomitë në zhvillim, investimi në

infrastrukturë mund të ndihmojë në përmirësimin ose ndërtimin e infrastrurës së re,

duke plotësuar boshllëqet në infrastrukturë. Por, në të gjitha ekonomitë, investimet

publike mund të rritin produktin përfundimtar për periudhën afat-mesme dhe afat-

gjatë, sepse një kapital i lartë infrastrukturor zgjeron kapacitetet prodhuese (Isaksso,

2009; Calderon dhe Chong, 2004).

Me argumente të ngjashme me autorët e mësipërm është testuar nga Tatom (1991)

dhe Wylie (1996) drejtimi i shkakësisë ndërmjet kapitalit publik dhe produktit

përfundimtar privat, çfarë shkakton çfarë. Nga njëra anë është gjetur, që kapitali

publik mund të ndikojë kërkesën për inpute private, si dhe prodhimin e tyre

marxhinal, kostot e prodhimit dhe nivelin agregat të prodhimit. Nga ana tjetër,

zhvillimi i inputeve private, mund të ndikojë veprimet e investimeve publike, sepse

ato do ndikojnë në luhatjet e produktit përfundimtar si dhe në bazën e taksueshme, që

bizneset paguajnë në shtet, duke ndikuar kështu, kapacitetet e qeverisë për të

financuar projekte të reja. Kapitali publik ndikon direkt në prodhimin privat. Inputet

private dhe kapitali publik, janë përdorur për të gjeneruar produkt përfundimtar

privat, duke u bazuar në teknologjinë e prodhimit, dhe sektori privat vendos për


- 18 -

masën e duhur të kërkesës për inpute. Në të njëjtën kohë, sektori publik, duke

përdorur një politikë, që lidh formimin e kapitalit publik me zhvillimin e variblave të

sektorit privat, përcakton edhe nivelin e investimeve të kapitalit publik. Këto çështje,

kanë nënvizuar edhe mundësinë e shkakësisë së ndërsjelltë.

Studime të tjera kanë lidhur rëndësinë e kapitalit publik me investimet private. Në

këtë lidhje, janë diskutuar dy anë: nga njëra anë kapitali publik nxit produktivitetin e

kapitalit privat, duke rritur normën e kthimit dhe duke inkurajuar investimet në

sektorin privat; dhe nga ana tjetër, kapitali privat mund të shërbejë si zëvendësues për

kapitalin publik, duke sjellë rënie të investimeve publike (Eberts, 1987; Schultze,

1990). Për më tepër, është matur edhe efekti i investimeve publike në formimin e

bizneseve të reja dhe rritjen e punësimit. Infrastruktura mund të ndikojë vendimet për

vendodhjen e bizneseve si dhe të zonave të banuara. Për shembull, rrugë të shtruara,

me infrastrukturë të ngritur do të inkurajonin njerëzit të lëviznin nga një zonë në një

zonë më të zhvilluar; në të njëjtën mënyrë, edhe bizneset mund të lokalizohen në zona

ku ka zhvillim dhe lëvizje të konsumatorëve, si dhe prezencë të forcës punëtore për

arsyeje kostoje më të ulët të punës, prodhimit dhe transportit (Eberts, 1989; Fox dhe

Murray, 1990).

Një studim i kryer për Italinë rrëzon studimet e mësipërme, për efektet e investimeve

publike në infrastrukturë për vendet e zhvilluara. Eksperienca e shtetit italian tregoi se

raporti i Investimeve/PBB nuk është një tregues i mirë për luhatjet e stokut të kapitalit

publik. Raporti italian ka qenë një nga raportet më të larta të vendeve të Europës

perëndimore, por pa përmirësuar renditjen e saj në lidhje me infrastrukturën. Përveç

faktit të amortizimit, rezultatet mund të reflektojnë menaxhim jo-korrekt ose

inefiçient të burimeve (Pontolillo, 1998).

Disa autorë (Rodriguez, 2010; Ortiz-Moctezuma, et al. 2010) studiuan dy shkolla

mendimesh, të cilat testuan lidhjen e investimeve në infrastrukturë me rritjen

ekonomike.

Së pari, shkolla Kejnsianiste fillon me nocionin, që çdo e ardhur ose

infrastrukturë mund të gjenerohet vetëm nëse ndodh rritja ekonomike në

fillim.

Së dyti, shkolla Neo-klasike e trajton infrastrukturën si një faktor prodhimi, në

të njëjtën mënyrë si forca punëtore dhe kapitali, të ndërfutura brenda Teorisë

së Rritjes së Brendshme.

Gjithsesi, diskutimi mbi lidhjen midis infrastrukturës dhe rritjes ekonomike mbeten

ende jo përfundimtare dhe me konkluzione të sakta, pasi nuk ka përcaktim konkret

dhe matje fikse për kapitalin publik fizik dhe investimet publike kapitale. Madje,

autorët argumentojnë se lidhja është aq e vogël dhe jo-ekzistente, sa investimeve

publike në infrastrukturë mund të mos u jepet rëndesi në vendimet për projekte

investimi. Studiuesi Kamps (2006) thotë, që kapitali publik dhe kapitali

infrastrukturor janë të lidhur ngushtë: një komponent i rëndësishëm i stokut të

kapitalit publik në shumë vende konsiston në infrastrukturë dhe sektori publik


- 19 -

vazhdon të jetë aktori kryesor në zhvillimin e saj. Gjithsesi, ka diferenca midis

kapitalit publik dhe kapitalit infrastrukturor: kapitali publik përfshin edhe

komponentë jo-infrastrukturorë (makineri, materiale, mallra, tokë etj.) dhe kapitali

infrastrukturor mund të zhvillohet edhe nga sektori privat ose kompanitë shtet-privat.

Për më tepër, një tjetër problematikë e hasur tek studimet e kryera për investimet në

infrastrukturë është efekti i pamatshëm, që ka investimi përveç rajonit ku është

investuar. Për shkak të mos-kryerjes së studimeve dhe analizave, që ka investimi

përtej zonës, në mënyrë paradoksale është i pamatshëm produkti përfundimtar në

nivel rajonal (Haugwout, 1998, 2002). Një studim i kryer për SHBA nga Pereira dhe

Andraz (2004) gjeti se 20% e efekteve agregate të investimeve publike në rrugë ishte

dhënë në shtetin ku ishte kryer investimi, dhe pjesa tjetër prej 80% i korrespondon

efekteve të investimit në shtetet e tjera, ku investimi ka ndikim (tregëti, prodhim,

punësim). Në studim sugjerohet, që ndërmjet shteteve ka lidhje intensive ekonomike,

dhe ato varen në mënyrë të theksuar nga investimet në rrugë të secilit shtet.

Studime të tjera nga autorët (Rioja, 2013; Adam dhe Bevan, 2014) kanë gjetur, që

rritja e shërbimeve infrastrukturore, mund të arrihet duke rritur investimet me

projekte të reja në infrastrukturë (ndërtimi i rrugëve të reja), ose duke rritur

shpenzimet operative dhe të mirëmbajtjes së rrugëve ekzistuese, të cilat ulin normën e

amortizimit të kapitalit si dhe rritin jetëgjatësinë e infrastrukturës së ndërtuar.

Pavarësisht evidencave për norma të larta kthimi, shpenzimet operacionale dhe të

mirëmbajtjes neglizhohen në favor të ndërtimit të rrugëve të reja dhe shpesh herë këto

shpenzime, si pasojë e presioneve fiskale, janë të parat që preken kur hartohet buxheti

i shtetit. Por, nga perspektiva afatgjatë, ulja e shpenzimeve operacionale dhe të

mirëmbajtjes nuk pasqyrohen në vlerë reale me kursimet fiskale, pasi gropat që nuk

mbushen sot, do mbushen mundesisht në të ardhmen me kosto më të lartë.

Kështu që, në pamje të përgjithshme të literaturës, mund të themi se, si studimet e

huaja dhe ato vendase, nuk na japin ende konkluzione të qarta për ndikimin, që kanë

investimet publike në infrastrukturën rrugore tek performanca ekonomike e një vendi.

Për këtë arsye, nevoja për studime empirike mbi ndikimet e investimeve publike në

infrastrukturë është ende e lartë.

Me infrastrukturë kuptojmë strukturën bazë, që lehtëson aktivitetin dhe zhvillimin

ekonomik. Gjithashtu, pjesa më e madhe e studimeve kanë analizuar ndikimin, që

kanë investimet publike në përgjithësi ose të ndara sipas sektorëve. Për më tepër,

duke parë rolin, që ka infrastruktura rrugore në zhvillimin e një vendi, studimi ynë

vlerësohet të jetë i pari në Shqipëri për nga forma dhe modeli i studimit. Mqs pjesa

më e madhe e studimeve të kryera nuk kanë qëndrime të sakta dhe të forta për

çeshtjen në diskutim, interesi për të vazhduar studimin mbetet akoma i lartë.


- 20 -

2.4 Investimet Kapitale si Faktor Prodhimi

Një infrastrukturë e mirë rrugore është thelbësore për zhvillimin ekonomik. Ajo

promovon lëvizjen dhe ul kostot e transportit. Për më tepër, ajo promovon integrimin

e tregut, duke ulur ndjeshëm luhatjet e çmimeve të produkteve dhe rialokimin e

burimeve në përputhje me avantazhet krahasimore. Investimet publike në

infrastrukturën rrugore mund të influencojnë kapacitetet prodhuese nëpërmjet

përdorimit të saj, si një input direkt në proçesin e prodhimit, duke shkaktuar kështu

një rritje të burimeve. Psh. një rrugë e re e ndërtuar lejon transportin e mallrave më

shpejt drejt tregut, duke ulur në total kostot e prodhimit dhe të transportit. Nga ana

tjetër, infrastruktura rrugore mund të ndikojë në produktin përfundimtar të

ekonomisë, duke ndryshuar kërkesën agregate nëpërmjet krijimit dhe rritjes së

kërkesës për inpute imediate nga sektorë të tjerë, duke i matur me multiplikatorë të

ndërthurrur në ekonomi. Kjo infrastrukturë, mund të ndikojë indirekt në

produktivitetin e burimeve ekzistuese. Për më tepër, kjo mund të sjellë tërheqjen

natyrore të burimeve nga rajone të tjera përtej rajonit të zhvillimit infrastrukturor,

duke ulur kostot e prodhimit dhe të shpërdarjes, si dhe duke stimuluar investimet

private me anë të përmirësimit të produktivitetit të forcës punëtore dhe investimit në

inovacione teknologjike (Straub, 2011).

Një pjesë e literaturës dhe e studiuesve, që ndoqën modelin neo-klasik të rritjes, si

dhe teoritë e rritjes së brendshme, kanë theksuar rolin e investimeve publike në rritjen

ekonomike. Një linjë e literaturës merr anën pozitive të investimeve publike dhe

argumenton se investimet publike stimulojnë produktivitetin e sektorit privat, duke

rritur ekonominë. Bazuar në këtë pikëpamje, rëndësia e investimeve publike në

përcaktimin e rritjes afat-gjatë qëndron tek fakti se investimet publike jo vetëm që

gjenerojnë efekte pozitive në ekonomi, me anë të zhvillimit të edukimit, shëndetit,

kërkimeve me bazë shkencore dhe infrastrukturës fizike, por mund të zhvillojë edhe

investimet private, duke rritur ekonominë (Barro, 1991; Barro dhe Lee, 1993; Barro

dhe Sala-i-Martin, 1999).

Studime të hershme ekonomike për investimet publike në infrastrukturën rrugore, të

kryera kryesisht në vendet e zhvilluara kanë përdorur të dhëna kohore agregate

(Duggal et al. 1995; Sturm dhe Haan, 1995).

Aschauer (1989) e zhvilloi funksionin e prodhimit, duke përfshirë kapitalin publik ose

komponentët e tij, ndërkohë Munnell (1990) përdori funksionin e prodhimit Cobb-

Douglas, me një supozim të një shkalle kthimi konstante ndërmjet të gjithë inputeve.

Ndërsa, Moomaw (1995) zëvendësoi funksionin e Cobb-Douglas me funksionin e

trans-log, duke përdorur edhe proçedurat e OLS për të parashikuar parametrat e

modelit. Ata gjetën, që kapitali publik agregat ishte sinjifikativ në lidhje me produktin

përfundimtar, por jo i mjaftueshëm sa të shkaktojë ndryshime të mëdha.

Pjesa më e madhe e studimeve kanë probleme me metodologjinë, si ajo e

korrelacionit dhe e jo-stacionaritetit. Përpjekjet për të korrektuar problemin e jo-


- 21 -

stacionaritetit bëhet, duke diferencuar me shkallë të parë të dhënat kohore, por kjo

mund të sjellë problemin e fokusit të lidhjes së variablave me njëri-tjetrin vetëm për

periudhën afat-shkurtër. Gjithashtu, Munnell (1992) thotë se të dhënat kohore seriale

nuk janë shumë të vlefshme për të testuar efektet e kapitalit publik, sepse nuk ka

luhatje të mjaftueshme të të dhënave dhe diferencimi i parë do të shkatërronte çdo lloj

lidhjeje afat-gjatë.

Një tjetër studim i kryer nga Ghani dhe Ud-Din (2006) testoi më tej rolin e

investimeve publike në proçesin e rritjes ekonomike. Autorët përdorën qasjen

vektoriale auto-regresive (VAR) dhe u bazuan në teorinë ekonomike, duke përfshirë

në modelin e tyre, përveç investimeve publike edhe investimet private bashkë me

konsumin publik. Rezultatet treguan se rritja ekonomike është shumë e ndjeshme ndaj

investimeve private, ndërsa investimet publike dhe konsumi publik nuk ka ndikim të

fortë në rritje.

Një tjetër qasje, që është propozuar për të testuar infrastrukturën, është lidhja e rritjes.

Ky është përdorimi i metodës së funksionit të kostos, i cili shmang problemin e

lidhjeve të shumëfishta, i cili mund të rezultojë në koefiçentët e parashikuar,

meqënëse lidhjet e shumëfishta janë zakonisht problem me sasitë e inputit sesa me

çmimet e faktorëve. Problemi i shkakësisë, i cili është shumë i vështirë për t’u kaluar

në qasjen e funksionit të prodhimit, mund të mos shfaqet në metodologjinë e

funksionit të kostos, sepse çmimet e inputeve në krahasim me sasitë e tyre janë të

jashtme. Gjithsesi, funksionet e kostos janë më të pranueshme dhe të aplikueshme për

firma individuale (nivel mikro) sesa për të dhëna agregate ose nivel industrial (Oum

et al. 1998; Canning, 2000).

Seetanah (2000) dhe Kayode et. al (2013) paraqitën studime për vendet në zhvillim,

duke përdorur një variant të modelit ekonometrik të Solow. Ata analizuan lidhjen

ndërmjet infrastrukturës dhe rritjes ekonomike. Modelit i shtuan tre tipe të investimit

të kapitalit: kapitali privat, transporti dhe investimet kapitale publike. Autorëve u

interesonte investigimi i përcaktuesëve të rritjes ekonomike, që është sa % e rritjes

vjen si rezultat i rritjeve të disa faktorëve të prodhimit dhe sa prej forcave të tjera.

Një tjetër efekt i investimeve në infrastrukturë lidhet me ofruesit (prodhuesit), sepse

kapacitetet prodhuese të ekonomisë rriten me rritjen e stokut të kapitalit

infrastrukturor. Efiçenca e investimit është thelbësore në përcaktimin se sa i madh do

të jetë efekti në anën e ofruesit. Inefiçenca në proçesin e investimeve, si selektimi i

keq i investimit, implementimi dhe monitorimi i dobët, ndikojnë në produktivitetin e

infrastrukturës së ndërtuar, duke reduktuar fitimet e investimit për periudhën afatgjatë

(Seetanah, 2009).

Të tjera studime janë përqëndruar në komponentët e investimeve në infrastrukturë si

faktorë përcaktues. Infrastruktura mund të kontribuojë në rritjen e produktit

përfundimtar direkt ose indirekt. Kontributi direkt është evidentuar nga Barro (1996),

i cili mori në konsideratë një model, ku shpenzimet në infrastrukturë janë produktive.

Kështu që, infrastruktura pritet të ketë një efekt direkt, duke marrë në konsideratë një


- 22 -

funksion prodhimi, ku prodhimi përfundimtar agregat prodhohet, duke vënë në

funksionim kapitalin, forcën punëtore dhe infrastrukturën si input prodhimi.

Gjithashtu, Morrison dhe Schwartz (1996) argumentojnë se parashikimet

infrastrukturore përmirësojnë produktivitetin e firmave private dhe kontribuojnë në

prodhimin përfundimtar. Gjithsesi, Canning dhe Pedroni (2004) japin mendimin e

tyre, duke thënë se efekti i stokut infrastrukturor mund të varet nga natyra e modelit të

rritjes ose modelit të rritjes së jashtme.

Ndërsa efektet indirekte të investimeve në infrastrukturë lidhen me produktivitetin e

punonjësve, nëpërmjet uljes së kostove (Turnovsky, 1996; Agenor dhe Aizenman,

2006). Në të njëjtën linjë qëndron Brenneman dhe Kerf (2002) dhe Helpman (2004),

duke argumentuar, që investimet në infrastrukturë ndikojnë nëpërmjet zhvillimit

human, meqenëse investimet janë bërë për të përmirësuar shëndetin.

2.5 Studime mbi grupimet e vendeve

Studimet e kryera janë ndarë në tre grupime: në vendet e zhvilluara, vendet në

zhvillim dhe vendet në tranzicion. Autorët i referohen “infrastrukturës bazë” si rrugë

dhe lehtësi të tjera transporti, duke e cilësuar si burim të rëndësishëm për prodhimin

në ekonomi. Prodhimi dhe infrastruktura rrugore janë komplementarë të njëri-tjetrit,

sa është shumë e vështirë të imagjinosh proçesin e prodhimit të të gjithë sektorëve të

ekonomisë, të pavarur nga infrastruktura rrugore. Nga ana tjetër, mangësitë në

infrastrukturë ndjehen më shumë në vendet në tranzicion dhe në ato në zhvillim, ku

mungesa ndikon në cilësinë e jetës të njerëzve si dhe në kufizimet e të bërit biznes.

Gjithashtu, studimet e kryera për 48 ekonomi të zhvilluara dhe në zhvillim treguan

që, rritjet në stokun e kapitalit publik janë të lidhura ngushtë me rritjen ekonomike,

duke regjistruar efekte të forta ASH në vendet e zhvilluara dhe efekte AGJ në vendet

në zhvillim (Gupta, 2011).

2.5.1 Studime për investimet publike në vendet e zhvilluara

Munnell (1992) verifikoi disa studime më të hershme, duke analizuar vendet e G7 për

vitet 1966-1985. Studimet u përqëndruan në lidhjen ndërmjet kapitalit infrastrukturor

publik dhe produktit përfundimtar agregat të sektorit privat, duke u bazuar në

funksionin e Cobb-Douglas. Rezultatet e studimit treguan rëndësinë e kapitalit

infrastrukturor në produktin agregat privat, si dhe shpjeguan, që ngadalësimi i

produktivitetit në disa vende pas vitit 1973 ishte nga kapitali publik i ulët ose i pakët.

Dy studime të tjera, përdorën qasjet e ekuacioneve simultane, duke marrë në studim

28 rajone metropolitane, për të analizuar, që investimet publike lokale kanë efekt

pozitiv në të ardhurat për frymë. Gjithashtu, ata modeluan edhe proçesin e ekonomisë

politike, sesi kanalizohen investimet publike në infrastrukturë. Rezultatet e tyre

empirike gjetën, që fushatat elektorale dhe aktivitetet e rëndësishme, ishin shumë të


- 23 -

rëndësishme në përcaktimin e alokimit të investimeve publike në infrastrukturë nëpër

rajone (Duffy-Deno dhe Eberts, 1991; Cadot et al. 2006).

Studime të tjera tregojnë, që trendi i investimeve publike në infrastrukturë në vendet e

zhvilluara ka rënë nga 4% të PBB në vitet 1980 në 3% ditët e sotme. Ky si rezultat i

përmbushjes së nevojave për infrastrukturë si dhe rritjes së rolit investues të sektorit

privat në këtë fushë. Ndërsa, në vendet në zhvillim dhe tranzicion ka ndodhur e

kundërta, për shkak të pozitave ekonomike dhe nevojave për investim, ku shteti ka

qenë promotori i investimeve të mëdha. Gjithashtu, stoku i kapitalit publik në raport

me PBB është më i lartë në vendet në zhvillim sesa në vendet e zhvilluara, si pasojë e

normave të larta të investimit dhe nivelit të ulët të PBB në këto vende, pasi vendet e

zhvilluara janë të konsoliduara dhe hapësira për rritje është e vogël, por e stabilizuar.

Për më tepër, nëse flasim në terma për frymë, vendet në zhvillim kanë vetëm një

përqindje të kapitalit publik, që është i vlefshëm në vendet e zhvilluara. Gjendshmëria

e infrastrukturës fizike për frymë mbetet akoma problematike në vendet në zhvillim

dhe ato në tranzicion. Ndërkohë, edhe pse në vendet e zhvilluara sasia

infrastrukturore është e lartë, përsëri ka mungesa në cilësinë ekzistuese të

infrastrukturës, pasi me kalimin e viteve infrastruktura është konsumuar dhe kërkon

fonde të larta për mirëmbajtje (SHBA, Gjermani) (Dabla-Norris et al. 2012; Gupta et

al. 2014).

Studime të tjera (Romp dhe De Haan, 2007; Straub, 2011) tregojnë se për të

parashikuar saktë përfitimet dhe kostot e një investimi infrastrukturor, politikë-bërësit

duhet të kenë një pamje të qartë të implikimeve makroekonomike, që ky investim do

të ketë.

Bazuar në studimet empirike të kryera në vendet e zhvilluara (Coenen, 2014; Forni

dhe Gambetti, 2010; Leeper, Walker dhe Yang, 2013), ato kanë analizuar nëse efektet

e investimeve publike në infrastrukturë variojnë sipas zhvillimit ekonomik të një

vendi, efiçencës së investimeve publike dhe mënyrës sesi investimi ështe financuar

(me borxh apo pjesë e buxhetit). Studimet tregojnë se investimet publike kanë efekt

afatgjatë në produktin përfundimtar, si psh. 1% pikë rritje e investimeve publike të

PBB rrit me 0.4% produktin përfundimtar po atë vit, që kryhet investimi dhe 1.5%

pas 4 viteve që pasojnë. Atëherë, nëse do marrim mesataren e investimeve publike si

% e produktit përfundimtar (~3% e PBB), kjo do të sillte efekte për periudhën afat-

shkurtër dhe afat-mesme me 0.4% dhe 1.4% respektivisht. Këto rezultate janë të

verifikuara edhe nga studime të tjera, por gjithmonë nëse investimet publike nuk janë

të ndikuara nga investime të tjera qeveritare ose nga ndryshimet e theksuara të PBB.

Gjithashtu, studime të tjera (Ben Zeev dhe Pappa, 2014; Leeper, Richter dhe Walker,

2012) tregojnë se investime të larta publike ulin raportin Borxh/PBB si për periudhën

afat-shkurtër (0.9% pikë e PBB) ashtu dhe për periudhën afat-mesme (4% pikë e

PBB).

Efektet makroekonomike të investimeve publike variojnë sipas regjimeve ekonomike

të vendeve. Gjatë periudhave me rritje të ulët ekonomike, shpenzimet publike e rritin


- 24 -

nivelin e produktit përfundimtar me 1.5% në vitin e investimit dhe 3% në periudhën

afat-mesme. Por, gjatë periudhave me rritje të lartë ekonomike (periudha

ekspansioniste), efekti afat-gjatë i investimeve publike nuk është vërtetuar akoma.

Gjithashtu, investimet publike sjellin një rënie të raportit Borxh/PBB gjatë periudhave

me rritje ekonomike, për shkak të rritjes së madhe të produktit përfundimtar. Për më

tepër, efektet makroekonomike të investimeve publike janë më të forta në vendet me

efiçencë të lartë të investimeve publike, si në periudhën afat-shkurtër ashtu edhe në

periudhën afat-mesme. Në vendet me efiçencë të lartë të investimeve publike, një

shpenzim për investime publike rrit nivelin e produktit përfundimtar me 0.8% në atë

vit dhe me 2.6% pas 4 vitesh të investimit. Por, në vendet me efiçencë të ulët të

investimeve publike, efekti në produktin përfundimtar është 0.2% në atë vit dhe 0.7%

për periudhën afat-mesme. Si rezultat, mund të themi se investimet publike sjellin një

ulje të ndjeshme të raportit Borxh/PBB për periudhën afat-mesme (rreth 9 pikë % pas

4 vjet të investimit) në vendet që kanë efiçencë të lartë të investimeve publike, si dhe

një rritje të raportit Borxh/PBB në vendet me efiçencë të ulët të investimeve publike

(Ostry, Ghosh dhe Espinoza, 2014).

Akitoby dhe Stratmann (2008) gjetën se efektet në produktin përfundimtar janë më të

mëdha kur investimet publike financohen me borxh sesa nga pjesa e buxhetit të

shtetit. Psh. një investim publik i financuar me borxh sa 1% pikë e PBB rrit nivelin e

prodhimit përfundimtar me 0.9% në atë vit dhe me 2.9% pas 4 vitesh; ndërsa efektet e

investimeve të financuara nga buxheti nuk janë domethënëse për periudhën afat-

shkurtër dhe afat-mesme. Gjithashtu, është e mundshme, që investimet publike të

financuara me borxh, kur tashmë kanë borxh të lartë, mund të rritin borxhin sovran

dhe kostot e financimit, nëse produktiviteti i investimit është i dyshimtë (për shkak të

mos-selektimit të duhur), e cila do të sjellë akumulim të borxhit, duke përkeqësuar

situatën financiare të vendit.

Studime të tjera të analizuara nxorën se investimet publike në infrastrukturë mund të

vet-financohen (tarifa dhe taksa për mirëmbajtje dhe përdorim), duke mos shkaktuar

rritje të shpejtë dhe të lartë të raportit Borxh/PBB. Ato kontribuojnë në mirëqenien e

një vendi si pasojë e nevojës, që mund të ketë një vend për investime në

infrastrukturë. Për më tepër, në vendet me ekonomi të zhvilluar, sektori privat është

mjaftueshëm i zhvilluar për të prodhuar mallra dhe shërbime, të cilat në vendet e tjera

duhet të sigurohen nga sektori publik. Kështu që, në vendet me të ardhura të ulëta,

ndikimi i investimeve publike është më i madh sesa në vendet me të ardhura të larta.

Atëherë, pse qeveritë e vendeve në zhvillim nuk investojnë, kur efektet e investimeve

supozohen të jenë pozitive dhe efiçente? Kur është koha e përshtatshme për investime

në infrastrukturë? (Levine dhe Renelt, 1992; Fischer, 1993).


- 25 -

2.5.2 Studime për investimet publike në vendet në zhvillim

dhe me të ardhura të ulëta

Padyshim, që transporti është një stimulues potencial zhvillimi, që lidh aktivitetet

ekonomike me një shpërndarje ndër-rajonale brenda një vendi, por edhe jashtë saj, si

dhe ndikon në luhatjet e papunësisë, të të ardhurave dhe migracionit. Gjithsesi,

investimet në infrastrukturë dhe zhvillimi ekonomik janë një proçes kompleks,

sidomos në vendet në zhvillim (Haynes dhe Button, 2001). Autorët argumentuan se

lidhja ndërmjet sistemeve të transportit dhe investimit në vendet në zhvillim janë të

ndryshme nga vendet e industrializuara, sepse infrastruktura dhe investimet në

transport në vendet në zhvillimin është e mangët dhe problematike.

Në shumë vende në zhvillim, investimet në transport përbëjnë një komponent të

rëndësishëm të formimit të kapitalit, pasi shpenzimet publike në transport janë

investimet e vetme të kryera nga buxheti i shtetit. Por, një pjesë e rëndësishme e

realitetit për shumë vende në zhvillim është se, edhe pse qeveritë kanë prioritet

projekte të reja investimi në infrastrukturë, stoku i kapitalit publik vazhdon të

konsumohet dhe degradohet me shpejtësi, duke kontribuar më pak në rritjen

ekonomike. Kështu që, mbyllja e “gropës së infrastrukturës” është më e rëndësishme

se sa thjesht rritja e nivelit të investimeve publike. Ajo çka është e rëndësishme për

rritjen është një rritje graduale e shërbimeve produktive, që stoku i kapitalit publik u

ofron faktorëve privatë të prodhimit, të cilët ndërkohë kërkojnë në shkëmbim, që

stoku i kapitalit të operojë në mënyrë efiçente dhe të jetë i mirëmbajtur. Akumulimi i

kapitalit duhet të shoqërohet me veprime për të mbuluar shpenzimet operative dhe

mirëmbajtjeje. Këto probleme kostoje shtesë vijnë si rezultat i buxhetimit të dobët

publik dhe implementimit të sistemeve të shpenzimeve (Adam dhe Bevan, 2014; Fay

dhe Yepes, 2003). Gjithsesi, studimet e kryera për vendet në zhvillim janë bërë për

pak vende dhe në periudha kohe të limituara, si dhe nuk kanë marrë në analizë të

thelluar situatën jo të stabilizuar makroekonomike të këtyre vendeve, duke vënë

kështu ende në dyshim, vlefshmërinë dhe konkluzionet e rezultateteve empirike të

gjetura nga studimet.

Studimet e bazuara tek analizat e BB (1994) dhe FMN (2014) tregojnë, që një rritje e

investimeve publike në infrastrukturë rrit prodhimin në periudhën afatshkurtër dhe

afatgjatë, veçanërisht në periudha kur ndodhin kriza ekonomike si dhe kur efiçenca e

investimeve është e lartë. Në vendet në zhvillim, pjesa më e madhe e investimeve në

infrastukturë janë shtetërore, ku politikat industriale dhe kornizat ligjore kanë lidhur

direkt prodhimin e sektorit privat me aktivitetet e sektorit publik, si në tregun

industrial ashtu dhe në produktet. Studimet sugjerojnë, që në vendet me nevoja

infrastrukturore të larta, ku mungesa e investimeve publike dhe infrastrukturore është

e theksuar, atëherë nevoja për një nxitje në investimet publike është e lartë, duke

përdorur fonde (donacione) të vendeve të zhvilluara. Gjithashtu, investimet me borxh

konsiderohen me risk, pasi rritin borxhin publik. Por, nëse identifikohen nevojat


- 26 -

thelbësore për infrastrukturë dhe zbatohen me përpikmëri kriteret e një investimi

efiçent, atëherë projektet e financuara me borxh kanë efekt shumë të madh në

prodhim.

Studimi i kryer nga Corong et al. (2012) analizoi ndikimin e investimeve publike në

infrastrukturë tek rritja ekonomine për shtetin e Filipineve. Ata përdorën një model

dinamik, ku kapitali publik u përdor si input prodhimi. Rezultatet treguan, që efektet

pozitive të krahut të ofertës, me shpenzime të larta në investimet publike gjatë viteve,

shtuan akumulimin e kapitalit publik dhe rritën produktivitetin. Gjithashtu, rezultatet

treguan jo vetëm, që investimet publike ndikuan pozitivisht në rritjen ekonomike, por

gjithashtu ulën varfërinë dhe pabarazinë si në periudhën ASH ashtu edhe në

periudhën AGJ. Për më tepër, rezultatet e gjetura konfirmuan, që financimi

ndërkombëtar (financim i jashtëm, borxh i jashtëm) është një alternativë më e mirë

sesa financimi nga taksat, kur merren në konsideratë termat e mundësisë së tij për të

përmirësuar infrastrukturën fizike të ekonomisë, në mënyrë që të krijohen mundësi

punësimi, të përmirësohet produktiviteti dhe të plotësohen nevojat sociale.

Studimet, që janë kryer më shumë në vendet në zhvillim, kanë testuar më shumë

gjurmët e periudhave kur kanë filluar efektet e investimeve publike, sesa të

parashikojnë efektin shkakor të investimeve infrastrukturore. Këto studime nuk kanë

marrë parasysh një aspekt shumë të rëndësishëm të infrastrukturës publike, ku

investimet implikojnë përfitimet e individëve dhe bizneseve përtej lokalitetit dhe

shtetit ku infrastruktura është e përqëndruar. Nga ana tjetër, infrastruktura e mirë e një

lokaliteti mund të ndihmojë bizneset e lokaliteteve fqinjë të aksesojnë më lehtësisht

burimet, të cilat janë thelbësore për funksionimin e firmave, ku është ndërtuar

infrastruktura. Këto efekte, të lidhura me njëra-tjetrën (pozitive dhe negative) janë

shumë të rëndësishme në llogaritjet e elasticitetit të infrastrukturës së ndërtuar si në

nivel lokal ashtu edhe në nivel kombëtar (Haughwout, 2002; Cohen, 2007).

Meqënëse, të dhënat statistikore për vendet në zhvillim janë të limituara, janë

përdorur tre qasje, të cilat japin evidencë plotësuese për efektet makroekonomike të

investimeve publike në infrastrukturë për vendet në zhvillim.

Qasja e parë bazohet tek studimi i Warner (2014), i cili identifikon investimin

si një raport domethënës të rritjes së shpenzimeve qeveritare. Njëherësh kur

identifikohet viti i parë i investimit, në të njëjtën kohë fillon të zhvillohet edhe

gjurmimi i variablave kryesorë makroekonomikë për periudhën një vit pas

investimit. Analiza gjurmon zhvillimin e borxhit publik pas fillimit të

investimit. Nga studimet nuk ka evidencë se rritet raporti Borxh/PBB në

periudhën fillestare të investimit publik në infrastrukturë.

Qasja e dytë e studiuar nga Corsetti, Meier dhe Muller (2012) mbështetet në

idenë se pjesë të rëndësishme të investimeve publike qeveritare përcaktohen

nga informacioni i së shkuarës dhe nuk i përgjigjen lehtësisht rrethanave

aktuale ekonomike. Kështu që, nëse parashikohen politika fiskale për

investimet publike, mund të parashikohen edhe efektet e tyre. Kjo është e


- 27 -

ngjashme me strukturën vektoriale autoregresive, që lidh ndryshimet e

investimeve me hapësirat kohore, që të japin efektet dhe pritshmëritë për vitin

që vjen.

Qasja e tretë e ndërtuar nga Kraay (2012); Eden dhe Kraay (2014) aplikohet

kryesisht në vendet me nivel të ulët të ardhurash. Në shumë nga këto vende,

kreditë zyrtare të dhëna nga Banka Botërore ose nga agjensitë multilaterale

ose bilaterale, financojnë pjesën më të madhe të shpenzimeve qeveritare.

Disbursimi i kredive të dhëna për investim janë të shpërndara në shumë vite,

kështu që, luhatjet e investimeve qeveritare janë të paracaktuara, dhe

reflektojnë miratimet e kredive në vitet e mëparshme.

Qasjet e mësipërme sugjerojnë, që investimet publike në infrastrukturë mund të kenë

efekte pozitive në produktin përfundimtar. Efekti i 1% pikë të PBB rritje në

investimet publike do të sjelle një rritje prej 0.25% të produktit përfundimtar, duke u

rritur gradualisht në 0.5% pas 4 vitesh të investimit. Multiplikatori afat-mesëm është

ndërmjet 0.5 dhe 0.9, pak më ulët se multiplikatori. Gjithashtu, një diferencë e

rëndësishme ndërmjet këtyre dy grupeve është se efiçenca e investimeve publike në

infrastrukturë është më e lartë se në vendet në zhvillim, por nëse krahasohen më

investimet private, studimet kanë treguar se sektori privat ka investime më efiçente se

sektori publik. Nga kjo, del shqetësimi në lidhje me efiçencën e investimeve publike

në lidhje me investimet private dhe kontributin e tyre në rritjen afat-gjatë për vendet

në zhvillim. Për këtë arsye, investimet publike në infrastrukturë, duke u bërë

plotësuese e investimeve private, mund të rritë produktin marxhinal të kapitalit privat

(OECD, 1980; Blejer dhe Khan, 1984; Buffie et al. 2012; Eden dhe Kraay, 2014).

Meqënëse, investimet publike konsiderohen si plotësuese të investimeve private, në

rastin e Shqipërisë, mund të konstatojmë se, investimet private në infrastrukturë kanë

qenë në nivele të ulta. Sektori privat nuk ka qenë faktor investues (shkaqe krize

ekonomike, mungesë fondesh dhe prioritetesh, mungesë stimuli qeverie etj.), duke

mos ndikuar në rritjen e produktit përfundimtar. Gjithsesi, rezultatet empirike për

Shqipërinë do na tregojnë edhe nivelin e ndikueshmërisë së investimeve publike

kapitale në rritjen ekonomike.

Më poshtë janë dhënë në mënyrë grafike krahasimore niveli i investimeve publike

dhe stoku i kapitalit publik për vendet me të ardhura të ulëta, vendet në zhvillim dhe

vendet e zhvilluara.


- 28 -

Fig. 2.1 Investimet publike dhe stoku i kapitali, % PBB

Burimi: OECD, 2014; FMN, 2015

Nga grafikët e mësipërm shohim se në të treja rastet e marra në studim, investimet

publike mbeten në nivele të ulëta në krahasim me investimet private dhe totalin e

investimeve. Diferenca midis vendeve të zhvilluara dhe vendeve në zhvillim si dhe

vendeve më të ardhura të ulëta, është se niveli real i stokut të kapitalit/frymë është

shumë herë më i lartë, por niveli i investimeve publike ka qenë i ulët dhe me trend

zbritës. Ndërsa vendet në zhvillim kanë pësuar një rritje më të ndjeshme të kapitalit

publik, por mbetet ende larg standarteve për të plotësuar të gjitha nevojat për

infrastrukturë për popullsinë, që jeton në këto vende. Kjo do të thotë, që këto vende

kanë ende nevojë për investime publike, ku ofruesi më i madh i infrastrukturës dhe

shërbimeve është sektori publik, pasi sektori privat është i pafuqishëm për të qenë

faktor investues.

Më tej, vazhdojmë me një studim të kryer nga Kayode et al. (2013) për një vend në

zhvillim (Nigeria), i cili është zhvilluar sipas modelit të rritjes së brendshme, ku

investimet publike në transport hyjnë në funksionin e prodhimit si input, duke

përdorur teknikën e parashikimit OLS (teknika e katrorëve të vegjël). Rezultatet e

studimit treguan, që transporti nuk luan rol sinjifikativ në përcaktimin e rritjes

ekonomike. Sugjerohet një rritje në financimet publike dhe një strukturë e plotë

transporti. Investimet publike dhe ato private kanë treguar, që kanë një efekt pozitiv

në rritjen ekonomike afat-gjatë, por në periudhën afat-shkurtër vetëm investimet

private kanë lidhje pozitive me rritjen ekonomike.

Brenneman dhe Kerf (2002) investiguan Kinën midis viteve 1986-2005, për të parë

efektin e rrjetit të transportit në produktivitetin ekonomik dhe zhvillimin demografik


- 29 -

rajonal. Rezultatet treguan, që rrjeti rrugor kishte ndikim të madh në të ardhurat për

frymë ndërmjet sektorëve.

Autorë të tjerë (Corsetti dhe Roubini, 1997) argumentojnë se në praktikë, investimet

publike në infrastrukturë nuk janë të udhëhequra nga racionaliteti ekonomik. Kjo

ndodh në rastet kur, projekte jo-efiçente dhe produktive miratohen nga qeveritë

thjesht për imazh ose afera korruptive, duke lënë jashtë miratimit projekte, që vërtet i

duhen shoqërisë dhe ekonomisë. Nevoja për infrastrukturë rrugore është ende e lartë

në vendet në zhvillim dhe në ato me nivel të ulët të ardhurash, si mënyrë për të

suportuar zhvillimin ekonomik. Por, rritja e investimeve publike mund të sjellë një

rritje të limituar të produktit përfundimtar, nëse efiçenca nuk përmirësohet në

proçesin e investimit. Përmirësimi, përveç reformave të tjera, mund të përfshijë:

vlerësim dhe selektim më të mirë të projekteve, që identifikojnë mangësitë në

infrastrukturë; verifikime nga ekspertë të jashtëm të pavarur; analiza rigoroze të

kostos dhe përfitimit si dhe koston e riskut. Investimet publike, që të bëhen më

efiçente, duhet të plotësojnë dy kushte: nëse fondet alokohen në projekte me raport të

lartë përfitimesh kundrejt kostove, si dhe niveli agregat duhet të jetë në një linjë me

qëndrueshmërinë fiskale. Efiçenca nuk lidhet vetëm me alokimin e drejtë të

investimeve nëpër sektorë, por edhe me prodhimin e aseteve publike me koston më të

ulët. Kur investimet publike nuk janë efiçente, atëherë niveli i lartë i shpenzimeve do

të sjellë një rritje në borxhin publik, pa rezultuar në rritje të sasisë ose cilësisë së

rrugëve, të cilat ndihmojnë në rritjen ekonomike.

Një metodë për të rritur efiçencën e investimeve është duke parashikuar “kufijtë e

efiçencës”. Kjo do të thotë, që nëse një shtet ka cilësi më të lartë infrastrukturore sesa

shtetet e tjera, me nivel stoku të kapitalit të njëjtë ose më të lartë, atëherë themi se ky

shtet është në limitin e efiçencës. Sa më larg kufirit të efiçencës të jetë shteti, aq më e

ulët është edhe pika e tij e efiçencës. Në mesatare, vendet në zhvillim dhe ato me të

ardhura të ulëta janë 10-20% më pak efiçente së vendet e zhvilluara (Albino-War

et.al, 2014). Ekzaminimi i menaxhimit të cilësisë së investimeve publike ndihmon në

identifikimin e shkaktarëve të këtyre inefiçencave. Psh. Indeksi i Menaxhimit të

Investimeve Publike vendos pikë për shtetin përkatës, në lidhje me katër fazat e

menaxhimit të investimeve publike: vlerësimi i projektit, selektimi dhe buxhetimi,

implementimi dhe vlerësimi pas ndërtimit të projektit infrastrukturor. Këto pikë

tregojnë se vendet në zhvillim performojnë më mirë se vendet me të ardhura të ulëta.

Gjithashtu, edhe vendet e zhvilluara kanë probleme me strategjitë e zhvillimit, planin

e buxhetimit dhe vlerësimin e projekteve (Dabla-Norris et.al, 2012).

Bazuar tek Collier et.al. (2010) dhe Van der Ploeg dhe Venables (2011) tregojnë, që

efiçenca e investimit varet edhe nga burimet natyrore. Vendet e pasura me burime

mund të kenë burime shtesë për të financuar rritjen e investimeve. Burimet natyrore

ofrojnë mundësi të vlefshme për t’i investuar këto burime në vend, në mënyrë për të

shpejtuar zhvillimin. Efekti makroekonomik i rritjes së investimeve publike ndikon

në karakteristikat strukturore të një vendi. Veçanërisht, në vendet me efiçencë të lartë


- 30 -

të investimeve, rritja e investimeve publike mund të sjellë efekte sinjifikative të rritjes

si dhe një rënie të raportit Borxh/PBB për periudhën afat-gjatë (pas 25 vitesh). Në

vendet me efiçencë të ulët investimi, kjo do të sillte rënie të rritjes së dividentëve dhe

dinamika të pa stabilizuara të borxhit.

Në përmbledhje të literaturës, shohim që literatura e përzgjedhur është e

pamjaftueshme për të dhënë konkluzione përfundimtare në lidhje me efektin e

investimeve publike në infrastrukturën rrugore tek rritja ekonomike dhe kanalet e

transmisionit. Studimet e kryera në të dyja grupimet kanë gjetur rezultate të

ngjashme, por edhe të ndryshme; sinjifikative dhe anasjelltas. Kështu që, studime të

mëtejshme janë mëse të nevojshme të kryhen si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në

vendet në zhvillim. Gjithashtu, do të ishte mëse e nevojshme përcaktimi i variablave

dhe matësve korrektë të kapitalit fizik publik dhe investimeve kapitale në

infrastrukturë, pasi pothuajse të gjitha studimet janë fokusuar në variabla të ndryshëm

me të dhëna statistikore jo të disponueshme plotësisht si dhe me aplikime të

metodologjive të ndryshme. Nga njëra anë, kjo shumëllojshmëri na sjell më shumë

informacion, por ende shohim se nuk ka konkluzione të qarta dhe të sakta për çdo

studim. Kështu që, interesi mbetet ende i lartë për investigime të tjera. Punimi ynë do

kontribuojë në plotësimin e pjesshëm të kësaj mungesë në literaturë dhe studimi

empirik për Shqipërinë.


- 31 -

KAPITULLI III

Analiza e Sektorëve dhe Infrastruktura në Shqipëri

Kapitulli i tretë do të fokusohet në problematikën e sektorëve kontribues, duke

analizuar shpenzimet qeveritare, të ardhurat, buxhetin, investimet publike, parametrat

makroekonomike, sistemin bankar dhe lidhjet e saj me investimet publike (kryesisht

me bizneset, të cilat kanë qenë pjesë e zinxhirit investues).

Për më tepër, pjesë e studimit do të jenë edhe variablat si defiçiti dhe borxhi publik,

inflacioni, normat e interesit për kredinë, raporti i kredive të keqija. Këto janë marrë

në studim për të analizuar luhatjet e defiçitit buxhetor dhe borxhit publik në periudhat

kur janë bërë shpenzimet publike në infrastrukturë. Pjesa më e madhe e investimeve

publike janë kryer nga firmat private, të cilat kanë fituar tenderat për ndërtim. Raporti

i kredive të këqija të analizuara, vjen nga sektori privat, i cili ka qenë pjesë e lidhjes

me shtetin për ndërtimin e punëve publike.

Pjesa e parë e kapitullit përmbledh gjithë shpenzimet sipas sektorëve dhe aktivitetit

ekonomik shtetëror, duke dhënë edhe nivelin e varfërisë para dhe pas investimeve të

mëdha publike në infrastrukturën rrugore. Ndërsa pjesa e dytë është fokusuar në

infrastrukturën rrugore, luhatjet, shpenzimet operative dhe të mirëmbajtjes si dhe

nivelin e efiçencës së projekteve infrastrukturore.

3.1 Situatë e përgjithshme e sektorëve

Shqipëria, ashtu si vendet e rajonit dhe Europa u prekën nga kriza ekonomiko-

financiare, ku vendet e zhvilluara u dëmtuan më shumë, për shkak të ekspozimit të

tyre ndërkombëtar. Shqipëria, si një vend në tranzicion, është i varur nga performanca


- 32 -

ekonomike e vendeve fqinjë, sidomos e Greqisë dhe Italisë, si dhe nga zhvillimi i

vendeve të Ballkanit Perëndimor. Vendi ynë pësoi ulje të rritjes ekonomike, për shkak

të rënies së kërkesës konsumatore nga vendet e BE, uljes së remitancave, uljes së

prodhimit vendas, uljes së kreditimit, rënies së likujditetit si dhe shtrëngimit të

politikave nga ana e qeverisë. Disa autorë e kanë quajtur “stanjacion sekular”, pasi

kërkesa është ende e dobët, inflacioni shumë i ulët dhe akomodimi i politikës

monetare me atë fiskale është i tejzgjatur në kohë (Summers, 2013; Teulings dhe

Baldwin, 2014).

Edhe pse, Shqipëria e përfshirë nga kriza globale arriti të mbronte ekonominë nga

reçesioni i thellë, ku ndërhyrja e shtetit me shpenzimet kapitale ishte thelbësore në

ruajtjen e stabilitetit ekonomik, përsëri është e nevojshme hartimi i reformave

strukturore për të stabilizuar klimën politike-ekonomike dhe për të stimuluar rritjen

ekonomike. Shqipëria është shumë e ndjeshme ndaj zhvillimeve ekonomike

ndërkombëtare dhe sidomos me pjesën e ofertës, e cila pësoi një shok ekonomik në

disa sektorë specifikë të ekonomisë si ndërtimi, industria, transporti, të cilat

kontribuan negativisht në rritjen ekonomike. Një tjetër problem, që lidhet me

investimet publike është borxhi publik, pasi një pjesë e investimeve kryhet me

financim të jashtëm dhe të brendshëm, duke shkaktuar rritje të borxhit. Shpesh-herë,

pasiguritë dhe paqartësitë rreth preferencave qeveritare në të ardhmen, mund të

ndikojnë politikë-bërësit të kalojnë në defiçit buxhetor.

Investimet publike mesatarisht kapin vlerën e 5% të PBB. Ndërsa, investimet në

infrastrukturën rrugore zenë rreth 70-80% të Investimeve publike. Investimet publike

kryen me fonde, që shpërndahen nga buxheti i shtetit sipas sektorëve prioritarë, nga

borxhi i jashtëm dhe i brendshëm. Financimi i investimeve me borxh sjell rritje të

shpejtë të borxhit (MF, 2015). Një zgjidhje për këtë problem u propozua nga

ekonomistët (Dur et al. 1997), të cilët sugjeruan vendosjen me imponim të një rregulli

kufizues për borxhin. Ata argumentuan se vendosja e një rregulli kufizues për

borxhin, nuk eliminon luhatjet e tij për shkak të sjelljeve strategjike të politikanëve,

por manipulimi strategjik zhvendoset nga borxhi publik në investimet publike. Si një

alternativë, autorët testuan efektet e një rregulli për huamarrje kapitale, i cili lejon

qeverinë të kalojë në një defiçit buxhetor, të barabartë me sasinë e investimeve

publike. Ky rregull, në mënyrë efektive eliminon sjelljet strategjike, duke eliminuar

borxhin e keq dhe tejkalimin e defiçitit.

Rritja e shpejtë dhe e shpeshtë e borxhit, ka sjellë në vëmendjen e shumë

ekonomistëve pyetjen: pse politikë-bërësit sillen në mënyrë kaq të

papërgjegjshme fiskale? Studimet tregojnë se, akumulimi i borxhit mund të

ekzistojë nga luhatjet në proçesin e politikë-bërjes. Argumenti bazë është, që borxhi

publik mund të përdoret nga partia në pushtet për të influencuar politikë-bërjen e së

ardhmes. Dy autorë, Tabellini dhe Alessina (1990) tregojnë se, nëse qeverisja e

partisë në pushtet është e paqartë, për mandatin pasardhës, atëherë kjo qeveri tenton

të akumulojë borxh. Duke pasur defiçit, partia në pushtet mund të shpenzojë më


- 33 -

shumë në mallrat publikë, që preferon tani, në kurriz të shpenzimeve të konsumit

publik në të ardhmen. Pasiguria elektorale shtyn politikë-bërësit të devijojnë nga

përdorimi efiçent i burimeve, duke shkaktuar ulje të mirëqënies. Nëse partitë politikë

do frenonin shpenzimet e tyre deri në një nivel të borxhit publik, atëherë ata do

votonin në favor të një rregulli kufizues të defiçitit, ku niveli i borxhit të ishte i

barabartë me vlerën e tij optimale sociale. Pas vendosjes së rregullit të kufizimit,

politikë-bërësit nuk mund të përdorin më defiçitin për financime strategjike. Si

rezultat, politikë-bërësit do përdorin instrumenta të tjerë, si uljen e investimeve

publike, për të zbutur shtrëngimin e buxhetit në kurriz të të ardhurave në të ardhmen.

Kështu që, reduktim i investimeve do të ndodhë me vendosjen e rregullit kufizues të

borxhit.

Gjithsesi, (Milesi dhe Ferreti, 1997; Alesina dhe Perotti, 1996) dhanë dy argumente

kundër rregullit kufizues të borxhit.

Së pari, ky rregull përjashton funksionimin e stabilizuesëve automatikë;

Së dyti, ndalon qeveritë të luhatin taksat si përgjigje për goditje të

paparashikuara.

Një rregull më flexibël, i cili lejon defiçitet buxhetore të luhaten brenda disa

kufizimeve, në parim mund të ishte një zgjidhje, por kjo mund të sillte probleme në

monitorimim e kufizimeve dhe të defiçitit.

Një rregull alternativ, që tejkalon këtë problem, është një rregull që lejon politikë-

bërësit të kenë defiçit me sasinë e barabartë të investimit publik, që do të

ndërmarrin. Ky rregull i huamarrjes kapitale, quhet “rregulli i artë i financimit

qeveritar”, i cili përdoret në SHBA dhe bashkitë e Gjermanisë. Rregulli i huamarrjes

kapitale kërkon që, çdo $ shtesë në borxh, duhet të shpenzohet në investimet publike,

ndërsa një $ më pak investim, duhet të shoqërohet me një rënie prej një $ të krijimit të

borxhit. Kështu që, një politikë-bërës, nuk mund të rritë konsumin aktual në kurriz të

konsumit në të ardhmen, as duke krijuar borxh, as duke ulur investimet. Në këtë

mënyrë, mund të eliminohet me efektivitet sjellja strategjike me rregullin e

huamarrjes kapitale. Rregulli i huamarrjes kapitale rrit mirëqënien totale, nëse kostot

e lidhura me luhatjet politike, janë mjaftueshëm lart sa të kompensojnë për rënien e

mirëqënies si pasojë e uljes së fleksibilitetit të politikës fiskale. Kështu që, ky rregull

duket më i saktë për shtetet me një sistem politik jo të stabilizuar dhe me një shkallë

të lartë polarizimi ndërmejt partive politike (Lott, 1997; Roubini dhe Sachs, 1989;

Poterba, 1995).

Përveç konsumit publik dhe borxhit publik, politikë-bërësit vendosin për nivelin e

investimeve publike. Investimet publike ulin të ardhurat e vlefshme për konsum në

periudhën aktuale, por rritin të ardhurat në të ardhmen. Kështu që, politikë-bërësit

nuk i përdorin investimet publike në mënyrë efiçente, nëse ata e vendosin lirshmërisht

nivelin e borxhit publik (Milesi dhe Ferreti, 1997).

Studime të tjera tregojnë se, defiçiti dhe borxhi publik vijnë si rezultat i shpenzimeve

qeveritare të pa mbuluara financiarisht, si dhe ç’balancimit financiar të llogarive të


- 34 -

subjekteve ekonomike. Për shkak të hapjes ekonomike dhe krizës globale, problemi i

borxhit dhe defiçitit mori përmasa shqetësuese. Ndërsa për vendet e Ballkanit, autorët

argumentuan se lidhja e shpenzimeve qeveritare dhe rritjes ekonomike ende mbetet e

paqartë. Ndërkohë, shpenzimet kapitale publike, grantet, investimet private dhe hapja

e tregut kanë lidhje pozitive me rritjen ekonomike, ndërsa forca punëtore nuk ka efekt

sinjifikativ në rritjen ekonomike (Sever et al. 2009; Alexiou, 2009).

Eksportet filluan të ulen për shkaktë uljes së kërkesës së jashtme, kostot bankare u

rritën dhe burimet e financimit për bizneset u reduktuan në mënyrë të ndjeshme. Pjesa

më e madhe e kompanive nuk mund të konkurrojnë në tregun ndërkombëtar, për

shkak të mungesës së teknologjisë dhe çmimeve të larta, të shkaktuara nga politikat e

kursit të këmbimit.

Ç’balancimi, si rezultat i investimeve të mëdha në infrastrukturë në vitet mëparshme,

ndikon në situatën ekonomike dhe sociale të vendit, pasi nuk përputhet potenciali i

këtyre investimeve në infrastrukturë me pagesat e detyrimeve të shkuara nga rrjedhjet

e parasë së këtyre investimeve (BSH, 2015).

Gjithashtu, ky kapitull do analizojë në detaje historikun e investimeve publike

infrastrukturore në Shqipëri, fokusin, problematikat dhe rolin e politikë-bërësve në

prioritetet e investimeve; prioritetet investuese para dhe pas zgjedhjeve parlamentare,

si dhe menaxhimin e të ardhurave kundrejt investimeve dhe huamarrjen e brendshme

ose të jashtme.

3.2 Analiza e sektorëve

Analiza e sektorëve të ekonomisë na jep një pamje më të plotë, se cilët nga sektorët

kontribuon më shumë në ekonomi, si janë shpërndarë fondet nga buxheti i shtetit dhe

prioritetet për investim.

Shqipëria, si vend në tranzicion ka kaluar periudha të vështira ekonomike, me rritje të

ngadaltë ekonomike dhe prezencë varfërie në nivele të larta. Prioritet për çdo qeveri

ka rritja e mirëqënies, për të reduktuar varfërinë. Politikat e ndjekura nga qeveritë,

kanë qenë stimuluese dhe shtrënguese, sipas situatave makroekonomike ndër vite.

Niveli i varfërisë është një tregues i rëndësishëm, ku Shqipëria e ka reduktuar

ndjeshëm nga 25.2% në vitin 2002 në 12.5% në 2008, dhe me një rritje të lehtë në

vitin 2012 në 14.5% për shkak të krizës globale, duke pësuar një reduktim të lehtë në

14.1% në vitin 2015. Kështu që, prioritet i qeverive nuk duhet të jetë rritja

ekonomike, por rritja e mirëqënies dhe kjo kërkon politika stimuluese dhe lehtësimi,

ku të funksionojë shteti dhe tregu, duke rritur mirëqënien individuale (BB, 2014).

Grafiku i mëposhtëm tregon rritjen e PBB me rritjen e të ardhurave për frymë për

vitet 1990-2015. Vërejmë se pothuajse gjatë gjithë periudhës luhatjet kanë qenë në

një trend, pa diferencime të theksuara. Kjo do të thotë, që rritje mirëqënieje nuk ka

pasur, pasi konsumi ka qenë në nivele më të ulëta se rritja ekonomike dhe të ardhurat

për frymë.


- 35 -

Grafik 3.1 Lidhja e të ardhurave për frymë, PBB dhe shpenzimet për konsum

-30

-20

-10

0

10

20

30

90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

cons.expend.%growth

GDP

GNI%growth Burimi: Autori, 2016

Ndërsa grafiku i mëposhtëm tregon rritjen ekonomike dhe nivelin e varfërisë. Gjatë

viteve 2005-2009 Shqipëria ka pasur ritme rritjeje të larta dhe të qëndrueshme, si

rezultat i një klime të mirë ekonomike kombëtare dhe ndërkombëtare, fillimit të

reformave për rritjen e pagave dhe pensioneve, si dhe një reforme fiskale stimuluese

për sektorin privat. Kështu që, rritja ekonomike solli edhe uljen më të madhe të

varfërisë gjatë viteve 2007-2009. Pas këtij viti, rritja e varfërisë filloi të rritet për

shkak të Krizës ekonomike dhe pamundësisë shtetërore për stimuj dhe lehtësim fiskal.

Fig. 3.1 Rritja ekonomike dhe linja e varfërisë

Burimi: BB, 2014


- 36 -

Për të parë nivelin e varfërisë nëpër rajonet e Shqipërisë, tabela më poshtë e tregon të

ndarë në tre periudha kohore.

Tab. 3.1 Treguesit e varfërisë sipas rajoneve në %

Matësit e

varfërisë

Tirana Bregdetar Qëndror Malor Gjithsej

I

varfër

Tejet i

varfër

I

varfër

Tejet i

varfër I varfër

Tejet i

varfër

I

varfër

Tejet i

varfër

I

varfër

Tejet

i

varfër

2002

Përqindja 17.8 2.3 20.6 3.6 25.6 4.6 44.5 10.8 25.4 4.7

Hendeku 3.8 0.6 4.4 0.7 5.7 0.5 11.1 2.0 5.7 0.8

Ashpërsia 1.3 0.2 1.5 0.2 1.8 0.1 4.1 0.5 1.9 0.2

2005

Përqindja 8.1 1.0 16.8 2.3 20.8 4.9 25.2 3.1 17.9 3.3

Hendeku 1.6 0.1 3.3 0.3 4.8 0.8 5.0 0.4 3.9 0.5

Ashpërsia 0.5 0.0 1.0 0.1 1.7 0.2 1.5 0.1 1.3 0.1

2008

Përqindja 8.8 0.2 12.7 1.5 10.7 0.9 25.9 3.7 12.5 1.2

Hendeku 1.2 0.0 2.6 0.3 1.9 0.2 5.5 0.5 2.4 0.2

Ashpërsia 0.2 0.0 0.8 0.1 0.5 0.0 1.7 0.1 0.7 0.1

2012

Përqindja 12.1 1.6 17.7 3.0 12.6 2.3 15.1 1.2 14.3 2.3

Hendeku 2.4 0.2 3.8 0.5 2.7 0.5 2.4 0.1 3.0 0.4

Ashpërsia 0.7 0.0 1.3 0.1 0.9 0.2 0.6 0.0 1.0 0.1

Burimi: Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës, INSTAT, 2012

Nga të dhënat statistikore, në vlerën totale shohim se varfëria ka filluar të ulet nga

periudha 2002-2005-2008 dhe më pas, ndikimi i krizës ekonomike ka sjellë një rritje

të moderuar të varfërisë. Ndërsa, nëse i shohim të ndara më rajone, niveli i varfërisë

është më i theksuar në zonat malore sesa në Qëndër, Bregdet dhe në Tiranë, si

kryeqytet. Por, uljen më të ndjeshme e ka ndjerë Rajoni Malor nga viti 2002-2005 dhe

2008-2012, ku edhe niveli i varfërisë së tejskajshme është ulur pas vitit 2008, ndërsa

zona e Tiranës, Bregdeti dhe Qëndra kanë pësuar rritje të varfërisë ekstreme nga viti

2008-2012. Këto statistika lidhen edhe me rritjen e qëndrueshme ekonomike të viteve

2005-2010, duke ulur nivelin e varfërisë, pasi edhe investimet në infrastrukturën

rrugore të ndërtuara në Veri të vendit, sollën një përmirësim të jetës së zonave të

banuara, duke ulur kostot e transportit tregëtar dhe të qarkullimit të udhëtarëve nga

zonat malore drejt zonave të zhvilluara urbane. Ky fakt është pranuar edhe nga

Autoritetet shqiptare (MT) si sektori kyç për zhvillimin ekonomik, pasi zhvillimi

infrastrukturor:

Nxit punësimin në nivel lokal dhe rajonal;

Zhvillon bujqësinë dhe blegtorinë;

Lidh tregjet më shpejt dhe me kosto më të ulët;


- 37 -

Rrit mundësinë për arsimim të popullsisë;

Afron shërbimet shëndetësore;

Nxit pushtetin vendor për mirë-menaxhim të fondeve të mirëmbajtjes.

Studimet e institucioneve të huaja financiare e konsiderojnë Shqipërinë si një vend,

që po punon ende për të pasur një stabilitet makro-fiskal dhe stabilitet të sektorit

financiar. Një stabilitet i qëndrueshëm respektivisht do të sjellë edhe rritje ekonomike

të përshpejtuar dhe të konsoliduar. Një ekonomi e përballur më krizen europiane dhe

pamundësinë për të plotësuar nevojat e brendshme me produkt kombëtar, do

shkaktojë ulje të mirëqënies ekonomike si dhe rënie të përgjithshme ekonomike, duke

sjellë defiçit të lartë, borxh publik përtej normës së lejuar, pagesa të prapambetura të

shtetit kundrejt sektorit privat; planifikim dhe jo monitorim të rregullt të investimeve

publike, sidomos në infrastrukturën rrugore, si dhe një sektor bankar jo mirë të

balancuar me nevojat e tregut dhe prezencës së lartë të kredive të këqija. Shqipëria

vuan nga këto probleme makroekonomike-fiskale.

Grafikisht më poshtë jepet rritja reale, inflacioni, papunësia, investimet dhe borxhi

publik. Gjithashtu, nga të dhënat historike, viti 1997 ka qenë viti ku defiçiti ka arritur

nivelin e tij më të lartë, pasi rënia e Skemave Piramidale shkaktoi një kolaps

ekonomik-financiar të Shqipërisë. Më pas, defiçiti ka erdhur duke u ulur, duke pasur

njëkohësisht edhe nivelin më të lartë të rritjes ekonomike prej 12%. Aktiviteti

ekonomik ka erdhur duke u rritur, duke stabilizuar edhe parametrat makroekonomikë

të Shqipërisë. Gjithashtu, nëse analizojmë periudhën e investimeve të mëdha publike

në infrastrukturë me defiçitin dhe borxhin publik shohim, që defiçiti është rritur gjatë

viteve 2007-2009 dhe më pas është ulur, duke arritur në nivelin e përcaktuar të 3%.

Ndërsa, borxhi publik është rritur gradualisht dhe pas vitit 2013 shohim që edhe

investimet publike kanë pasur një nivel fiks prej 4.5-5% të Buxhetit.

Fig. 3.2 Parametrat makroekonomike

Burimi: MF, 2016


- 38 -

Niveli i huamarrjes qeveritare është një pikë shumë e rëndësishme e politikës fiskale

si dhe e menaxhimit të kërkesës agregate në një ekonomi. Një qeveri quhet që ka

defiçit buxhetor, atëherë kur në nje vit fiskal, totali i shpenzimve qeveritare i tejkalon

të ardhurat totale. Prezenca e defiçitit buxhetor detyron qeverinë të marrë borxh

afatshkurtër ose afatgjatë, gjithmonë në varësi të nevojave dhe destinacionit ku do

përdoren fondet. Ankandi i bonove të thesarit kryhet nga Banka Qëndrore, ku pjesa

më e madhe blihet nga institucionet financiare (në Shqipëri rreth 97%) dhe një pjesë

nga individë (BSH, 2015).

Midis analistëve financiarë, qeveritarëve dhe politikanëve, konsensusi i vetëm midis

tyre është, që një defiçit buxhetor i lartë mund të kthehet në problemin më të madh

ekonomik të një vendi. Studimet konfirmojnë supozimet teorike, që struktura e

shpenzimeve është e rëndësishme për efektet e shpenzimeve buxhetore në rritjen

ekonomike dhe analizat empirike treguan se shpezimet për investime kapitale kanë

efekte pozitive në rritjen ekonomike gjatë periudhave të reçesionit si për periudhën

afat-gjatë ashtu edhe afat-shkurtër. Gjithashtu, konkluzione thelbësore u gjetën, duke

argumentuar, që shpenzimet buxhetore totale nuk kanë efekt të mjaftueshëm në rritjen

e PBB. Në këtë mënyrë, rritja ekonomike ndikohet duke ndryshuar strukturën e

shpenzimeve buxhetore, si dhe orientimin e huamarrjes publike drejt financimit të

investimeve (Sever et al. 2011).

Në grafikun e mëposhtëm paraqiten të dhëna nga Banka Botërore dhe Ministria e

Financave, në lidhje me nivelin e totalit të shpenzimeve, totalit të të ardhurave dhe

donacioneve si dhe balancën e përgjithshme. Të ardhurat buxhetore janë kritike për

nivelin e investimeve dhe shpenzimeve publike. Të ardhurat lidhen ngushtë me

performancën e Tatimeve dhe Doganave. Nga të dhënat e mëposhtme shohim se të

ardhurat kanë pësuar luhatje negative gjatë viteve 2010-2013 dhe më pas një rritje, si

rezultat i ndryshimit të sistemit tatimor, nga proporcional në progresiv (biznesi

paguan nga 10% në 15% tatim mbi fitimin, ndërsa individëd tatim të përshkallëzuar).

Për më tepër, shpenzimet kanë qenë më të balancuara gjatë viteve 2010-2013 dhe

kanë pësuar rritje të konsiderueshme pas vitit 2013. Gjatë viteve të fundit janë rritur

shpenzimet korrente, duke reduktuar shpenzimet kapitale. Kjo mund të quhet

problematike për situatën ekonomike të Shqipërisë, pasi ndikon ndjeshëm në

thellimin e defiçitit buxhetor dhe borxhit publik.


- 39 -

Fig. 3.3 Lidhja e totalit të të ardhurave dhe shpenzimeve

Burimi: MF dhe BB, 2015

Për më tepër, tabela më poshtë jep të detajuar të ardhurat dhe shpenzimet buxhetore si

dhe financimin e borxhit. Defiçiti dhe borxhi janë rritur në nivele të konsiderueshme,

ku problem serioz mbetet rritja e shpenzimeve korrente dhe ulja e shpenzimeve

kapitale. Pasojat e gjendjes fiskale të viteve të fundit do reflektohen në vitet e

ardhshme, pasi borxhi i marrë është kosto për brezat e ardhshëm dhe kjo kosto është

akoma më e lartë, kur borxhi i marrë nuk shkon për investime, por për shpenzime

korrente dhe operative. Marrja e borxhit gjatë viteve 2014-2015 ka shkuar për

shlyerjen e detyrimeve të prapambetura dhe hedhjen e likujditetit në treg. Por, nga

rezultatet e përftuara, biznesi nuk ka pasur efekt të madh pozitiv, pasi likujdimi i

faturave të prapambetura ka shkuar për shlyerjen e overdrafteve dhe kredive të marra

nga sistemi bankar gjatë periudhës së mungesës së likujditetit. Gjithsesi, situata

fiskale tregon për një përdorim jo efiçient të të ardhurave dhe borxhit të marrë.

Tab. 3.2 Bilanci fiskal, borxhi i brendshëm dhe i jashtëm

Burimi: MF, Statistikat fiskale, 2014

Tabela më poshtë jep bilancin tregëtar dhe nivelin e investimeve të huaja. Shohim, që

bilanci tregëtar ka pësuar rënie si rezultat i rënies së kërkesës për mallra importi dhe


- 40 -

eksporti. Kjo ka erdhur si pasojë e rënies së konsumit dhe të ardhurave. Gjithashtu,

Investimet e Huaja Direkte kanë pësuar një tkurrje të lehtë, si pasojë e ndryshimit të

sistemit tatimor.

Tab.3.3 Bilanci i pagesave dhe kursi i këmbimit

Burimi: BSH, 2014

Ndërsa tabela më poshtë jep totalin e të ardhurave buxhetore, të shpenzimeve

qeveritare dhe nivelin e rritjes ekonomike.

Fig. 3.4 Totali i të ardhurave buxhetore

Burimi: MF, 2016


- 41 -

Fig.3.5 Totali i shpenzimeve dhe rritja ekonomike

Burimi: MF, 2016

Nga dy figurat e mësipërme shohim, që edhe pse rritja ekonomike ka pësuar luhatje të

theksuara, shpenzimet totale nuk kanë ndjekur trendin e të ardhurave ose të rritjes

ekonomike. Nëse lidhim vitet e shpenzimeve me rritjen ekonomike shohim, që viti

2008 ka pasur rritjen më të madhe ekonomike, që vjen si rezultat i arkëtimeve dhe

shpenzimeve të larta. Gjithashtu, që nga viti 2005 shpenzimet janë rritur ndjeshëm pa

pësuar ulje, por me kulmin e tyre në vitin 2009 (investime publike në rrugë) dhe në

vitin 2014 (shpenzime korrente dhe administrative).

Më poshtë, analiza vazhdon me nivelin e shpenzimeve operacionale, të mirëmbajtjes,

të cilat konsiderohen si shpenzime shumë të rëndësishme në krijimin dhe

funksionimin afat-gjatë të infrastrukturës së ndërtuar.

Fig. 3.6 Shpenzimet operacionale, të mirëmbajtjes dhe rritja ekonomike

Burimi: MF,2016


- 42 -

Fig. 3.7 Shpenzimet kapitale dhe rritja ekonomike

Burimi: MF, 2016

Fig. 3.8 Shpenzimet kapitale dhe burimet e financimit

Burimi: MF, 2015

Një përmbledhje e tre figurave të mësipërme, ku kemi shpenzimet operacionale dhe të

mirëmbajtjes, shpenzimet kapitale dhe rritja ekonomike si dhe format e financimit të

investimeve publike në infrastrukturë. Shpenzimet kapitale, kryesisht në

infrastrukturën rrugore janë rritur ndjeshëm që nga viti 2007-2009, ku edhe rritja

ekonomike arriti edhe nivelin e saj më të lartë. Por, fillimet e Krizës Botërore

shkaktuan një rënie mjaft të ndjeshme të PBB, por duke ruajtur vlera pozitive.

Ndërhyrja e shtetit me anë të Investimeve publike në infrastrukturë arriti të mbronte

ekonominë nga reçesioni i thellë dhe ndikimi i drejtpërdrejtë i Krizës, që vinte nga


- 43 -

vendet fqinjë. Për më tepër, pjesa më e madhe e investimeve kapitale janë kryer me

burime të brendshme dhe pjesërisht me të jashtme, por pas vitit 2012, financimi i

jashtëm është rritur, duke arritur vlera të përafërta me financimin e brendshëm.

Ndërsa shpenzimet operacionale dhe mirëmbajtjeje janë rritur që nga viti 2006 deri në

vitin 2010 dhe më pas kanë filluar të reduktohen. Ulja e fondeve për mirëmbajtje dhe

rehabilitim do të shkaktojë dëmtime të investimeve infrastrukturore si dhe do të rritë

koston e udhëtarit, kohën e transportit, amortizimin e automjeteve etj. Edhe në rastet

kur fondet për mirëmbajtje janë të larta, ato janë mëse të domosdoshme për

jetëgjatësinë e investimit.

Më poshtë jepen të dhëna për shpenzimet publike sipas sektorëve dhe projektet e

realizuara, ku shpenzimet dhe realizimet më të mëdha janë për shëndetësinë,

mbrojtjen, mirëqënien dhe politikën e jashtme. Ndërsa, transporti mbetet një nga

sektorët jo prioritarë në aspektin e përfundimit të veprave publike të nisura, çka do të

sjellë edhe rritje kostoje në të ardhmen si për buxhetin e shtetit ashtu edhe për aktorët

ekonomikë.

Fig. 3.9 Shpenzimet publike sipas sektorëve

60

86

38

68 90

69

100

68 90

79 85 82 71

97 100 87

31

8

63 23

0 21

0

27

8

6 9 14 29

3 0 13 10 6 0 9 10 10

0 5 2 15 7 4 0 0 0 0

0

20

40

60

80

100Përqindja e realizimit të produkteve buxhetore të planifikuara

Plotësisht Pjesërisht Pa realizuar

Burimi: MF, 2016

Me rëndësi do të konsiderojmë analizën e sektorëve ekonomikë dhe kontributin e tyre

në PBB të Shqipërisë dhe rritjen ekonomike. Tabela e mëposhtme jep kontributin e

çdo sektori dhe aktiviteti ekonomik në PBB. Nga analiza e të dhënave shohim se

Bujqësia, Tregëtia dhe Ndërtimi japin kontributin e tyre më të madh në ekonomi.

Ndërsa nga shërbimet është nënsektori i transportit. Gjithashtu, tregëtia dhe bujqësia

duhet lidhur me zhvillimin e rrjetit rrugor, ku afërsia me rrugën kombëtare do të sillte

rritje të tregtisë dhe ndërtimit, pasi ulen kostot dhe rritet aksesi i konsumatorit

(Apendiks A).


- 44 -

3.3 Plani investimeve publike në infrastrukturën rrugore të

Shqipërisë

Investimet publike në infrastrukturën rrugore konsiderohen si investimet më të mëdha

të kryera nga qeveria shqiptare. Investimet në infrastrukturë janë thelbësore në rritjen

ekonomike, zhvillimin e tregëtisë, rritjen e mirëqënies, rritjen e prodhimit dhe

zhvillimit rajonal. Studiuesit kanë studiuar përcaktimin e një limiti minimal dhe

maksimal të investimeve publike, të cilat duhet të jenë rreth 15-25% të të ardhurave

kombëtare. Por, diskutimet vazhdojnë ende, pasi ka studime, që nuk vendosin kufij,

sepse kjo varet edhe nga situata makroekonomike, shkalla e zhvillimit dhe nevojat për

investime publike. Shqipëria e ka nivelin e shpenzimeve rreth 29-30% të PBB, por

burimet e financimit janë ende të shtrembëruara dhe jo efiçiente (MF, 2015). Është

evidente, që shumë sektorë dhe zhvillimi i tyre varet nga çështjet strukturore, të cilat

pengojnë kryesisht aktivitetin privat dhe mirëqënien e popullsisë. Vendi ynë vuan nga

baza e ngushtë e taksimit dhe taksat e larta, ku gjithë përqëndrimi fiskal është në disa

sektorë prioritarë, duke dekurajuar zhvillimin e sektorëve të tjerë për investim dhe

punësim. Gjithashtu, është shumë i rëndësishëm fakti se Shqipëria ka mundësi shumë

të mëdha për të përmirësuar cilësinë dhe efiçencën e investimeve publike në

infrastrukturë, produktivitetin dhe funksionimin, si burim i pavaruar për rritjen

ekonomike, duke qënë plotësuesit kryesorë të investimeve kapitale të sektorit privat.

Shpenzimet publike dhe menaxhimi i tyre gjithmonë ka qenë në fokus të qeverive

shqiptare, për shkak të situatës strukturore të trashëguar nga regjimi komunist. Nxitja

e investimeve dhe rritja e efiçencës së tyre ka qenë sfidë për Shqipërinë si përgjigje

ndaj nivelit të varfërisë dhe pabarazisë së shpërndarjes së shërbimeve. Infrastruktura

luan një rol të rëndësishëm në mirëqënien e popullsisë pasi ajo:

a) përmirëson situatën makroekonomike të vendit, duke hartuar një kuadër të plotë

rregullator institucional për zhvillimin e investimeve publike;

b) krijon vende pune;

c) rrit kontributin e sektorit privat në ekonomi si dhe siguron shërbimet publike në

çdo zonë të Shqipërisë me kosto më të ulët;

d) kontribuon në krijimin dhe akumulimin e kapitalit njerëzor, të cilat rritin

produktivitetin e investimeve publike si dhe ndikojnë në efiçencën e investimeve të

sektorit privat (Raporti i BB, 2006).

Në Shqipëri, gjatë viteve 2002-2005, pjesa më e madhe e burimeve financiare shkonte

për investimet publike në infrastrukturë, të cilat kanë zënë rreth 8% të Investimeve

Publike totale si dhe 37% të investimeve publike buxhetore. Nga këto, nënsektori

rrugë konsumonte rreth 90% të fondit. Edhe gjatë viteve 2007-2012 infrastruktura ka

marrë 5-6% të Investimeve publike, duke pësuar rënie gjatë dy viteve të fundit.

Infrastruktura është përmirësuar ndjeshëm, duke lehtësuar aksesimin e kufijve

tokësorë të Shqipërisë nga turistët, emigrantët dhe udhëtarët. Por, me gjithë


- 45 -

investimet e kryera deri më sot, nëse do e krahasonim më vendet e rajonit, gjendja e

rrjetit rrugor është e dobët dhe ka ende nevojë për investime.

Nga studimet e kryera nga BB (2006, 2014) tregojnë se rrjeti rrugor në Shqipëri është

përmirësuar ndjeshëm, por cilësia e mirëmbajtjes është e dobët. Rrugët e Bashkive

janë me cilësi të dobët, sidomos në zonat malore dhe rurale, ku edhe sinjalistikat

rrugore janë jashtë përdorimit, duke shkaktuar aksidente të shumta rrugore.

Sipas studimeve të kryera nga Ministria e Financave dhe Institucionet e huaja

financiare, Shqipëria ka kapacitete të mjaftueshme për të përmirësuar efiçencën dhe

produktivitetin e investimeve publike, si një burim shtesë i rritjes ekonomike, si dhe

duke siguruar një rritje shtesë të produktivitetit të sektorit privat. Gjithashtu, parimet

kryesore të hartimit të planit të investimeve publike konsistojnë në:

a. Kursimi dhe ekonomizimi

b. Renditje e drejtë sipas të ardhurave periodike e investimeve publike

c. Investime sipas nevojave prioritare dhe proporcionalitetit

d. Parimi i produktivitetit, ku investimet ndikojnë direkt dhe indirekt (rritja e

produktivitetit).

e. Realizimi i investimeve publike të bazuara gjithmonë në bazën ligjore.

f. Ndërtim i investime publike vetëm për interesa sociale.

g. Investime publike të shpenzuara brenda mundësive të të ardhurave buxhetore.

Gjithashtu, ministria i klasifikon investimet publike në:

a. Shpenzime të rregullta dhe të jashtëzakonshme për investime publike

b. Investime publike produktive dhe jo-produktive

c. Shpenzime rentabël dhe jo-rentabël

Investimet publike kryhen nëpër sektorët, të cilët janë prioritarë, kërkojnë investim si

dhe ndikojnë në mirëqënien e komunitetit. Këto investime kryhen nëpërmjet

projekteve të zhvillimit dhe investimit. Menaxhimi i projekteve të investimeve

publike kalon në disa pika, siç është treguar edhe më poshtë:


- 46 -

Fig. 3.10 Cikli i investimeve publike

Burimi: MF, 2008

Investimet publike efektive kërkojnë, që qeveritë të adresojnë problemet me kostot,

për të siguruar, që shpenzimet për operacionet dhe mirëmbajtjen të jenë të

mjaftueshme për të përballuar kalimin e flukseve nga shërbimet kapitale publike

produktive drejt faktorëve prodhues privatë. Një problematikë e vazhdueshme për

Shqipërinë është sistemi i mirëmbajtjes dhe rehabilitimit të infrastrukturës rrugore, ku

vonesat në buxhetim dhe investimet e pambaruara sjellin vështirësi në funksionimin e

sektorëve dhe shpërndarjen e shërbimeve. Mungesa e financimit të mirëmbajtjes,

rindërtimit dhe rehabilitimit shkakton përsëri rritje të kostos së trasportit rrugor, kohës

së udhëtimit dhe amortizimit të mjeteve.

Fig. 3.11 Formimi i kapitalit fiks bruto

Burimi: BB, 2014


- 47 -

Në Shqipëri, pa dyshim që transporti rrugor ka marrë vëmendjen më të madhe të

qeverive si dhe alokimin e shpenzimeve kapitale, ndërkohë që transporti ajror ka

marrë vëmendje më të vogël. Tabelat më poshtë tregojnë investimet në infrastrukturë

sipas sektorëve, ku prioritet vazhdon të jetë rrjeti rrugor.

Kombinimi i porteve detare dhe zhvillimit ujor ka qënë më shumë i zhvilluar se ai

hekurudhor. Në këtë situatë, ku shteti si ofruesi kryesor i këtyre investimeve dhe

shërbimeve, nuk ka mundësinë për të ofruar cilësinë dhe sasinë e nevojshme, atëherë

lind nevoja për partneritetin publik-privat. Ky partneritet përmirëson jo vetëm

zgjerimin e burimeve sektoriale, por edhe produktivitetin dhe efiçencën teknike të

investimeve publike. Deri tani aviacioni, ka qenë sektori ku ka gjetur zhvillim ky

partneritet, por nevojitet një kuadër institucional dhe rregullator i përcaktuar qartë për

PPP në rrjetin rrugor, porte dhe hekurudha.

Tab. 3.4 Shpenzimet Publike në sektorin e transportit (Milion Euro)

2008 2009 2010 2011 2012

Rrugë (rrjeti

kombëtar)

505.2 487.1 241.8 210.1 156.9

Porte 3.4 3.1 5.0 10.0 4.5

Hekurudha 1.6 0.2 0.4 0.9 0.4

Transporti ajror 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1

Totali 510.4 490.6 247.2 221.1 161.8

Burimi: MF, 2013

Tab. 3.5 Ndarja sipas programeve (mln lek)

NR. Emërtimi i Programit Plani 2015 Fakti 2015 Përqindja e

realizimit

1 Planifikim, menaxhimi dhe administrimi 530 371 349 331 65.9

2 Transporti rrugor 27 312 569 26 157 493 95.8

3 Mbështetje për studime në transport 20 430 31 815 155.7

4 Transporti detar 653 331 929 779 142.3

5 Transporti hekurudhor 781 997 588 580 75.3

6 Transporti ajror 17 111 15 721 91.9

7 Furnizimi me ujë e kanalizime 12 769 552 11 876 247 93

8 Menaxhimi i mbetjeve urbane 353 406 239 304 67.7

TOTALI 42 438 767 40 188 270 94.7

Shpenzime nga të ardhurat jashtë limitit 74

GJITHSEJ 40 188 344 94.7

Burimi: MF, 2016


- 48 -

Për më tepër, në studim janë marrë kryesisht vitet 2008-2012, si vitet ku janë kryer

edhe investimet më të mëdha në infrastrukturën rrugore.

Fig. 3.12 Shpenzimet në Rrugë dhe shpenzimet totale kapitale (%PBB)

Rrugë Investimet

Burimi, MF, FMN, BB, 2012

Ndërsa figurat e mëposhtme tregojnë Buxhetin e Ministrisë së Transporteve, ku mbi

90% të shpenzimeve janë kapitale të fokusuara në investimet rrugore.

Fig. 3.13 Investimet në Infrastrukturën Rrugore 2008-2012 (mln Lekë)

Burimi: MF, Projekt-Buxheti 2012


- 49 -

Fig. 3.14 Buxheti i Ministrisë së Transporteve dhe pesha ndaj PBB

Burimi: MF, 2014

Nga ndërtimet më të rëndësishme të kryera në rrjetin rrugor përmendim akset: Milot-

Rrëshen-Kalimash-Rexhepaj-Kukës-Morinë (118km); Autostrada Tiranë-Elbasan

përfshirë edhe Tunelin (29km) si pjesë e Boshtit Qëndror- Jugor Tiranë-Elbasan-

Berat-Tepelenë; Rruga Levan-Vlorë (24km) pjesë e Autostradës Fier-Vlorë; Unaza e

Re Tiranë; Rruga Plepa-Kavajë-Rrogozhinë; Rruga e Arbrit; Rruga Shkodër-Hani i

Hotit; Rruga Milot-Fushë Krujë (Thumanë); Rruga Levan-Damës-Tepelënë;

Autostrada Qafë Plloçë-Qukës (ende në ndërtim). Prioritet të lartë ka marrë sektori i

rrugëve, duke thithur mbi 90% të fondeve të Ministrisë së Transporteve dhe 9% të

Investimeve Publike. Prioritet i është dhënë ndërtimit të rrugëve të reja, duke mos i

dhënë rëndësi mirëmbajtjes së rrugëve të ndërtuara dhe atyre dytësore (MT, MF,

2014).

Tabela e mëposhtme jep të përmbledhur shpenzimet buxhetore të Ministrive, ku

shohim se për vitin 2013 Ministria e Mirëqënies Sociale merr buxhetin më të madh,

ndërsa më pas vjen Ministria e Transporteve. Në vitin 2014, Ministria e Transporteve

merr më pak financim, rreth 5% më pak të shpenzimeve buxhetore.


- 50 -

Tab. 3.5 Shpenzimet buxhetore sipas Ministrive

Burimi: MF, 2014

Ndërsa tabela e mëposhtme tregon shpenzimet në rrjetin rrugor kombëtar për vitet ku

janë kryer edhe investimet e mëdha infrastrukturore. Problem mbetet investimi për

rehabilitim dhe mirëmbajtje. Shqipëria zë vendin e fundit në Rajon për shpenzimet në

mirëmbajtje. Ndoshta ky ngërç vjen për shkak të kontratave jo të sakta dhe të qarta,

për ndërtimin dhe mirëmbajtjen e rrugëve, midis qeverisë dhe kompanive ndërtuese.

Një kuadër ligjor më i plotë do ndihmojë në hartimin e marrëveshjeve më të mira për

ndërtimin, monitorimin, kontrollin dhe vlerësimin e ndërtimit të rrugëve pasi ato të

jenë përfunduar. Gjithashtu, nga një studim i BB (2007) është vërejtur se rreth 90% e

rrugëve të ndërtuara janë në gjendje të keqe dhe kanë probleme me asfaltin. Reforma

e decentralizimit, ku mirëmbajtja e rrugëve dytësore dhe lokale kalon nën varësinë e

Bashkive ka shkaktuar mjaft probleme, për shkak të mungesës së fondeve. Burimet e

pamjaftueshme të të ardhurave bashkiake dhe keq-menaxhimi i fondeve janë një nga

ngërcet kryesore. Për më tepër, nga raporti i BB thuhet se ndërtimi i infrastrukturës

rrugore nuk është planifikuar dhe menaxhuar në nivel rajonal ose më gjerë, duke

sjellë rënie të efiçencës dhe përdorim të fondeve nga sektorë të tjerë.

Tab. 3.6 Shpenzimet në rrjetin rrugor kombëtar (milion Euro)

Burimi: Autoriteti Rrugor Shqiptar, 2013

2008 2009 2010 2011 2012

Mirëmbajtje 14.6 12.7 10.1 12.0 10.9

Rehabilitim 22.7 37.5 23.3 9.3 6.2

Investime 259.0 496.7 251.1 276.4 152.4

Totali 296.4 546.9 284.5 297.7 169.4


- 51 -

Fig. 3.15 Shpenzimet në Mirëmbajtje (Euro/km)

Burimi: BB, Agjensitë e Rrugëve, 2013

Më poshtë është marrë vetëm viti 2007, pasi ka qenë viti ku Transporti ka filluar të

marrë përqindjen më të lartë të investimeve publike, prej 74% të totalit të

investimeve.

Tab. 3.7 Investimet publike sipas sektorëve në vitin 2007

Burimi, MF, 2008

Ndërsa tabela më poshtë jep të dhëna për shpenzimet kapitale dhe mënyrat e

financimit të projekteve për vitin 2016, ku vemë re se pjesa më e madhe e investimit

do mbulohet me financim të jashtëm, çka e ekspozon Shqipërinë ndaj risqeve të

jashtme si: kursi i këmbimit, normat e interesit si dhe luhatjet politike-ekonomike të

vendeve europiane.

Rumani (2011)

Serbi (2012)

Kosova (2011)

Shqiperia (2012)


- 52 -

Tab. 3.8 Buxheti 2016, Ministria e Transportit

Totali i

Shpenz.

korrente

Financim i

brendshem

Financim

i huaj

Totali i

shpenz.kapitale

Totali i

shpenz.buxhetore

Ministria e Transportit dhe

Infrastruktures 2,862,400 7,231,597 13,895,000 21,126,597 23,988,997

Planifikimi, Menaxhimi dhe

Administrimi 373,000 78,000 0 78,000 451,000

Transporti rrugor 1,592,160 3,752,650 8,782,000 12,534,650 14,126,810

Mbeshtetje per Studime ne

Transport 19,230 1,000 0 1,000 20,230

Transporti Detar 69,500 135,317 500,000 635,317 704,817

Transporti Hekurrudhor 261,800 160,000 0 160,000 421,800

Transporti Ajror 22,510 5,000 0 5,000 27,510

Furnizimi me Uje dhe

Kanalizime 524,200 2,999,630 4,313,000 7,312,630 7,836,830

Menaxhimi i Mbetjeve

Urbane 0 100,000 300,000 400,000 400,000

Burimi: MF, 2015

Ndërsa, nga Indeksi Global i Konkurrencës në Infrastrukturë, Shqipëria është ngjitur

ndjeshëm nga viti 2008 në vitin 2013. Përmirësimin më të madh e ka bërë në sektorin

e rrugëve dhe ky si rezultat i Investimeve të mëdha në infrastrukturën rrugore të

kryera deri në vitin 2013. Kilometrat e rrugëve të ndërtuara gjatë viteve 2009-2012

kapin 430 km dhe janë rehabilituar ose përmirësuar 761 km rrugë. Ky përmirësim i

infrastrukturës rrugore solli një fluks rritës së mjeteve, tregtisë dhe udhëtarëve me

vendet e Rajonit, kryesisht me Kosovën, Maqedoninë dhe Malin e Zi. Gjithsesi,

zgjerimi i infrastrukturës rrugore duhet të integrohet edhe me zhvillimin e llojeve të

tjera të transportit si ai hekurudhor, ajror dhe detar, të cilat priten të jenë prioritet për

zhvillim në planin afat-mesëm qeveritar (2015-2019).

Tab 3.9 Renditja e Shqipërisë në Indeksin Global të

Konkurrencës së Infrastrukturës

Burimi: WEF, renditje e ulët konkurrëncë më e mirë

2007-2008 2012-2013

Renditja e përgjithshme 108 89

Numri i vendeve të renditura 134 144

Rrugë 114 59

Infrastruktura hekurudhore 109 119

Portet 124 96

Transporti ajror 76 66


- 53 -

Por, frenimi i investimeve në infrastrukturë pas vitit 2013, e ka ulur Shqipërinë me

një vend, duke e renditur të 90-tën. Sipas Raportit Global të konkurrencës, Shqipëria

ka humbur një pozicion në Konkurrencën e Infrastrukturës.

Tab. 3.10 Indeksin Global i Konkurrencës së Infrastrukturës 2014-2015

Burimi: WEF, 2014-15

Ndërsa, përfundimi i disa investimeve infrastukturore e ngjiti Shqipërinë me dy

vende, në krahasim me një vit para, duke na treguar rëndësinë e infrastrukturës në

rritjen e konkurrueshmërisë së vendit tonë në raport me vendet e tjera.

Tab. 3.11 Indeksin Global i Konkurrencës së Infrastrukturës 2015-2016

Burimi: WEF, 2015-2016

Një tjetër tregues i rëndësishëm i zhvillimit të rrjetit rrugor është edhe treguesi i stoku

kapital/frymë. Figura më poshtë jep pozicionin e Shqipërisë.

Fig. 3.16 Të ardhurat dhe stoku kapital për frymë, 2012

Burimi: BB, 2012


- 54 -

Gjithashtu, nga një analizë e grafikëve të mësipërm, mund të nxjerrim edhe periudhat

e investimeve të mëdha infrastrukturore. Nga literatura shpjegohet se investimet më të

mëdha bëhen gjatë vitit të fundit të mandateve qeverisëse dhe gjatë vitit të parë të

qeverisjes. Nëse shohim statistikat, shpenzimet kapitale më të larta janë kryer gjatë

viteve 2001, 2008-2009, 2012-2013, kur ka pasur edhe zgjedhje parlamentare. Por,

nga ana tjetër, gjatë 3 viteve të fundit është investuar shumë pak në rrugë të reja,

mirëmbajtje dhe rehabilitim, për shkak të mungesës së fondeve dhe prioritetit për të

përfunduar investimet infrastrukturore të nisura. Për më tepër, prioritetet afat-mesme

do të jenë zhvillimi i sektorëve të tjerë të transportit si hekurudha, porte dhe

aeroporte.

3.4 Shpronësimet/Konçensionet

Një problematikë, që lidhet më nivelin e investimeve publike në infrastrukturën

rrugore është shpronësimi dhe mos-regjistrimi i plotë i investimeve publike të

financuara më burime të huaja, duke ulur transparencën dhe mos-llogaritjen e saktë të

burimeve financiare të buxhetit. Shpronësimet duhet të kryheshin sipas Ligjit 8561,

datë 22.12.1999 Mbi Shpronësimet dhe Përdorimin e Përkohshëm të pronës private

për Interes Publik, ku i shpronësuari duhet të sitemohet dhe të kompensohet për të

shmangur varfërimin e tij dhe humbjen e jetesës së mëparshme. Këto procedura kanë

fazën e konsultimeve, fazë e përgatitjes së planit të kompensimit dhe shpronësimit, si

dhe fazën e dakordësimeve. Por, një nga problemet kryesore ishte nisja e fillimit të

disa projekteve infrastrukturore, pa i kaluar dhe verifikuar të gjitha fazat e

shpronësimit dhe kompensimit. Kjo situatë solli edhe ngërçin e vazhdimit të

punimeve dhe bllokimin e kompensimeve. Në shumë zona, ku shpronësoheshin toka

bujqësore, pati reagime të forta nga ana e të prekurve, duke lënë pezull ndërtimin e

rrugëve (p.sh Autostrata Tiranë-Elbasan dhe Rruga e Arbrit).

Përmbledhje e problematikave të theksuara është bërë si më poshtë:

shpronësimet në zonat ku kalonin investimet publike në infrastrukturën

rrugore;

vonesat në dëmshpërblimin e pronave (tokë + banesë);

mos-regjistrimi i tokave në Hipotekë;

mungesat e Çertifikatave të pronësisë i kanë privuar fermerët nga e drejta e

shpronësimit, edhe pse mund të kenë tapinë e tokës;

vlera e dëmshpërblimit ka qenë shumë e ulët nga 720 -1200 lek/dynym;

regjistrimi në Hipotekë, kosto shumë e lartë për t’u paguar nga fermerët;

mos-vlerësimi i banesave të dëmtuara nga kalimi i rrugës kombëtare (MT,

2015).


- 55 -

Një mënyrë për të rritur efiçencën, cilësinë dhe sasinë në shërbim të infrastrukturës,

është promovimi i Konçensioneve ose Partneritetit Publik-Privat, si mënyrë për të

ulur kostot. Kur PPP përdoren efektivisht, ato mund të sjellin ulje të shpenzimeve dhe

rritje të kursimeve. Nën përcaktimin e një PPP, një firmë mund të ofrojë financim,

ndërtim, mirëmbajtje të veprës publike në shkëmbim të një tarife ose pagese të kryer

nga qeveria përgjatë viteve të nënshkruara në kontratë.

PPP mund të ofrojnë avantazhe sinjifikative në krahasim me prokurimet tradicionale

publike, në terma të përdorimit të fondeve private financiare, promovimin dhe

përdorimin më efiçent të fondeve publike si dhe përmirësimin e cilësisë së

investimeve. Edhe pse financimi privat është tipikisht më i shtrenjtë se huamarrja

qeveritare, duhet një përpilim i kontratës me kushte, ku detyrimet e firmës private dhe

të shtetit të jenë efiçente për të rimarrë investimin e kryer gjatë viteve të ardhshme.

Gjithsesi, jo të gjitha investimet mund të jenë efiçente, duke përdorur PPP. Përfitimi

nga përdorimi i PPP vjen nga aftësia e qeverisë të menaxhojë riskun efektivisht,

nëpërmjet palëve publike dhe private, në mënyrë që të sigurojë nxitësit e duhur, duke

ulur kostot e përgjithshme të projektit të investimit. Për ta bërë këtë, duhet që

produkti përfundimtar dhe cilësia e shërbimeve të jetë e parashikueshme dhe e

matshme përgjatë zhvillimit të projektit. PPP kërkon ligje të forta, vlerësim, aprovim

dhe marrëveshje monitorimi, në mënyrë që negocimi i kontratës të sigurojë dhe të

qartësojë palët për detyrimet e tyre (FMN, 2015).

Evidenca se kur PPP kanë qenë të suksesshme dhe efiçente në krahasim me

tenderimet publike është mikse. Përfitimet nga PPP varet ndjeshëm nga vendet dhe

llojet e projekteve të investimit. Në shumë vende ndodh, që prokurimi të jetë si PPP,

jo për arsye efiçence, por për të frenuar zgjatjen e proçedurave dhe koston financiare

për shërbimet që do ofrohen. PPP shihet si mënyrë më e shpejtë dhe më pak e

kushtueshme për ofrimin e shërbimeve sociale, edhe pse në disa raste, PPP mund të

rezultojë me kosto të larta fiskale, për shkak të hartimit të dobët të kontratave,

supozimeve tepër optimiste për realizimin e të ardhurave nga tarifat, që do të

vendosen për shërbimin publik, si dhe minimumin e garancisë të dhënë nga qeveria

(Schwartz et al. 2008; Engel et al. 2014).

Në rastin e Shqipërisë, kjo do të kerkonte një kuadër ligjor më të plotë dhe të qartë,

për të ndihmuar në funksionimin e këtyre konçensioneve pa dëmtuar shtetin shqiptar,

kompaninë dhe popullsinë vendase. Për shembull, një nga Konçesionet e diskutuara

për rrugët, është ajo e rrugës kombëtare të ndërtuar (Durrës-Kukës-Morinë), ku për

shkak të çmimit të lartë të kompanisë ofruese, nuk ka ende një marrrëveshje të

firmosur. FMN dhe qeveria shqiptare ranë dakord për të vendosur taksë kalimi rruge,

prej 5 Euro në autostradën e veriut, e cila do të përfshinte mirëmbajtje dhe rregullim

rruge të mëtejshmë, por nuk gjeti mbështetje nga grupet e interesit (udhëtarët, biznesi

vendas dhe i huaj) pasi kjo do të silltë një shtrenjtim të produkteve të import-exportit,

si dhe automatikisht një rënie të tyre. Kështu që, konsultime të shumta duhen


- 56 -

adoptuar në mënyrë, që partneritetet dhe konçensionet të jepen në favor të zhvillimit

ekonomik të Shqipërisë dhe të pranuara nga grupet e interesit (MF, 2015).

3.5 Analiza e Partneritetit-Publik Privat

Për rritjen e efiçencës dhe produktivitetit të investimeve publike, qeveritë zgjedhin

format e PPP/konçensioneve. Interesi për PPP u rrit gjatë viteve të Krizës ekonomike

dhe pamundësisë së shteteve për të mbajtur në nivele të larta investimet publike dhe

kërkesat në rritje të popullsisë për infrastrukturë dhe shërbime. PPP promovohen për

të ndërtuar infrastrukturë në mënyrë më efiçente sesa mund ta ofrojë prokurimi

publik, duke pasur buxhete fikse për secilin investim. Eksperiencat e shteteve kanë

treguar se, në një vend PPP për infrastrukturën janë efiçente dhe në disa jo, duke ri-

negociuar kontrata, të cilat kanë rënduar më tej taksa-paguesit. Rritja e kostove dhe

riskut të PPP/konçensioneve, e cila vjen si rezultat i ri-negocimeve mund të jetë për

shkaqe të ndryshme si psh:

rënie e paparishikuar e rritjes ekonomike;

mos mbledhja e tarifave dhe taksës së vendosur për përdoruesit e veprës

publike;

skenarë tepër optimistë për projektin;

mos llogaritje e saktë e fondeve për investim;

mos-transparencë e plotë e kostove dhe afateve kohore.

Gjithashtu, pjesa më e madhe e projekteve hasin vështirësi në zbatim dhe fonde, për

shkak të paqartësisë së kontratës fillestare të projektit që është ndërmarrë, duke mos

negociuar kostot dhe shpenzimet, nëse do të ndodhte një ri-negocim i kontratës së

PPP.

PPP mund ta përmirësojë efiçencën në krahasim më prokurimin publik në tre mënyra:

1) Krijimin e një kontrate të vetme operimi, duke ulur kostot gjatë zgjatjes së

konçensionit.

2) Kontrata e ndërtimit të veprës publike është nën përgjegjësinë e një firme të

vetme, duke trasferuar menaxhimin e riskut jashtë sektorit publik dhe duke

përfituar nga ekspertiza e kompanive private, të cilat janë specializuar në

sektorin ku do ndërtohet vepra publike. PPP mund të marrin ekspertizën më të

mirë të fushës nga kompani të tjera private.

3) PPP e menaxhojnë më mirë buxhetin, duke bërë pagesat në bazë të cilësisë

dhe gjendshmërisë.

PPP mund të arrijnë ulje të kostos nëpërmjet teknikave të inovacionit, të cilat mund të

ndryshojnë projektimin e veprave publike dhe të përdorin teknika të ndryshme

ndërtimi. Në këto raste kërkohet një liri në kontratën e nënshkruar, e specifikuar me


- 57 -

detaje për ndryshimet që ofrohen. Në shumë raste, kostot e projekteve janë ulur me

1/3 për shkak të inovacioneve, që PPP sjell në ndërtimin e veprave publike, edhe pse

qëllimi për të ulur kostot dhe përdorur inovacionet në disa projekte është shumë i

vogël (OECD, 2013).

Një tjetër faktor, që ndikoi në ekonomi dhe sektorin privat është kriza financiare, e

cila detyroi sektorin bankar për rikapitalizim. Kjo do të thotë se bankat, kryesisht ato

të investimit, kanë më pak kapital të vlefshëm për kredi financimi të projekteve

publike me ndërmjetësimin e PPP. Kjo ka sjellë dhe një reduktim të pjesëmarrjes së

PPP në investimet publike. Në këto kushte, kur Banka Qëndrore ka ulur ndjeshëm

normat e interesit për të stimuluar kreditimin e ekonomisë, kërkesa nga ana e sektorit

privat mbetet në nivele të ulëta. Kjo do të thotë, që stimuli nga politika monetare nuk

dha efektet e parashikuara dhe kërkohet detyrimisht ndërhyrje qeveritare me anë të

politikës fiskale për reduktim të barrës fiskale të sektorit privat, si një nxitës për

rritjen e investimeve private dhe pjesëmarrjen e tij në ndërtimin e veprave publike.

Nga ana tjetër, qeveritë kanë kufizimet e tyre për shpenzimet publike, për shkak të

defiçitit të lartë dhe borxhit publik tej normave të lejuara. Në këto kushte, qeveritë

kërkojnë rritje taksash dhe tarifash, ulje të shpenzimeve publike, si mënyrë për të

reduktuar defiçitin dhe borxhin. Gjithashtu, kjo e kufizon ndjeshëm mundësinë e

qeverisë për të investuar direkt në infrastrukturë, si dhe t’u përgjigjet marrëveshjeve

për pagesa të PPP, kur marrëveshja është me pagesa periodike nga institucionet

shtetore dhe jo kur përdoren tarifat (Toll) për përdoruesit e veprës publike. Kjo ka

sjellë, që qeveritë të kërkojnë më shumë investitorë privatë me marrëveshje specifike,

për të limituar grumbullimin e detyrimeve, e cila ka qenë edhe një shkaktare kryesore

për rritjen e nivelit të kredive të këqija nga ana e kompanive private (Schwartz, 2008).

Nga studimet dhe statistikat rezulton se, pjesa më e madhe e kredive të këqija lidhen

me bizneset, të cilat kanë qenë pjesë e ndërtimit të veprave publike dhe për shkak të

pamundësisë së shtetit për të paguar detyrimet ndaj këtyre firmave, biznesi nuk pati

likujditetin e mjaftueshëm për të shlyer detyrimet ndaj bankave për kreditë e marra.

Kjo solli një ngërç në ekonominë shqiptare, pasi biznesi u shtrëngua si në likujditet,

në prodhim dhe në pamundësinë për t’u rritur. Gjithashtu, rritja e barrës fiskale e

frenoi më tej sektorin privat dhe është mëse e nevojshme ndërhyrja e shtetit me

reforma strukturore për t’i dhënë frymëmarrje të re biznesit. Në kushte të vështira

financiare-ekonomike, biznesi e ka të pamundur të bëhet partner me qeverinë për

ndërtimin e infrastrukturës publike.

Një alternativë funksionale mund të jetë një ndërthurrje e ndërtimit të infrastrukturës

private dhe publike. Por, këtu investimi privat mund të jetë subjekt ndërhyrjeje nga

qeveria, e cila mund të shkojë deri në konfiskim të vlerës së asetit privat, nëse privati

nuk përmbush kërkesat ose detyrimet e shtetit. Kështu që, qëllimi i hartimit të

kontratave të PPP duhet të ketë një bazë ligjore për të zgjidhur të gjitha “përplasjet”

midis qeverisë dhe kompanisë private.


- 58 -

Kompanitë, të cilat duan të marrin pjesë në projektet publike, duhet të përmbushin

disa kushte si:

kapitali,

profili,

mundësitë financuese,

sasinë e kreditimit, që mund të marrë nga sektori bankar,

stafin menaxherial etj.

Në disa raste, projekti mund të ri-financohet në përfundim të tij, duke paguar kredi

afat-shkurtra, si dhe duke lëshuar obligacione. Kjo është faza kur fondet e pensioneve

dhe investitorë të tjerë afat-gjatë mund të investojnë në PPP. Financuesit afat-gjatë të

investimeve kërkojnë parashikueshmëri të kthimit të investimit, e cila lidhet me

riskun e lartë, që kanë investimet publike në fazat e para të financimit (FMN, 2015;

Banka Credins, 2016)

3.6 Plani afat-mesëm i Qeverisë për Zhvillimin e Transportit dhe

Investimeve Publike. Programi i Integruar i Zhvillimit 2015-2017

Seksioni i fundit i kapitullit tre ka përmbledhur planin e zhvillimit afat-mesëm të

infrastrukturës. Ky plan parashikon rritje të fondeve të mirëmbajtes dhe operacionale.

Bazuar në të dhënat e MT (2016), plani i parashikimeve nuk ka nisur ende të

zbatohet, pasi fondi i emergjencave për mirëmbajtje dhe ndërtim të rrugëve të

dëmtuara është i pamjaftueshëm, duke mos lejuar ri-ndërtimin e rrugëve (p.sh Rruga

Librazhd-Elbasan).

Tab. 3.12 Parashikimet për shpenzimet në mirëmbajtje (milion Euro)

Burimi: ANTP2

Kostoja Totale Kostoja

vjetore

Rrjeti kryesor

Pa limit buxhetor 473 24

Shpenzimet vjetore deri ne 32 mln Euro 473 24



Rrjeti dytesor

Parashikime 427 21

Totali 40 ne 45


- 59 -

Tab. 3.13 Plani Investimeve në Sektorin e Transporteve (milion Euro)

Burimi: ANTP2

Tab. 3.14 Situata e Rrjetit Kombëtar të Rrugëve (%)

Rrjeti rrugor

Kombëtar Kryesore Dytësore

Shumë mirë 32 55 5

Mirë 10 12 11

Mesatar 26 30 30

Dobët 5 1 9

Në ndërtim 1 2 5

Të panjohura 25 0 45

Burimi: ANTP2

Nga informacioni i tabelave të mësipërme shohim, që pothuajse të gjitha nivelet e

rrugëve do përfitojnë më shumë fonde në vitet e ardhshme, por rrugët dytësore do të

marrin më shumë. Mbrojtja dhe mirëmbajtja do jetë prioritet për planin afat-gjatë, por

problematike duket situata e fondeve për sigurinë rrugore, e cila është edhe një nga

shkaqet kryesore për aksidentet rrugore. Për më tepër, tabela e fundit tregon se më

mirë është rrjeti rrugor kryesor, i cili mban edhe peshën më të madhe të qarkullimit.

Ndërsa rrjeti kombëtar ka probleme dhe kërkohet ndërhyrje e menjëhershme e

Autoriteteve për mos shkaktuar dëmtim edhe më të madh të rrugëve. Kurse, rrjeti

dytësor (rrugët bashkiake dhe njësive administrative) është i amortizuar, tepër i

dëmtuar dhe me mungesë të theksuar fondesh për ri-ndërtim dhe mirëmbajtje.

Kështu që, mund të argumetojmë se rritja e fondeve për mirëmbajtje duhet të

konsiderohet primare, si dhe përfundimi i veprave publike të nisura, por ende të pa

përfunduara. Në këto kushte të rrugëve shqiptare, edhe pse mund të jetë i nevojshëm

ndërtimi i rrugëve të reja, më e rëndësishme do të ishte përfundimi, mirëmbajtja dhe rritja

e sigurisë rrugore.

2010-2015 2016-2030 Totali Vjetor

Projektet kombëtare të

zhvillimit të rrjetit rrugor

1292 1731 3023 151

Mbrojtja e rrjetit kombëtar 248 680 928 46

Kryesore 101 297 398 20

Dytësore 117 309 426 21

Ura 11 16 27 1

Siguria rrugore 28 11 39 2

Programi i rrugëve lokale

dytësore (200 km vjetore)

66 499 566 28

Transporti urban 230 390 620 31

Totali 1873 3329 5202 260


- 60 -

PJESA E DYTË

KAPITULLI IV

Metodologjia

dhe

Performanca e variablave të përzgjedhur

Kapitulli i katërt do analizojë metodologjinë dhe teknikat e përdorura në punim, të

cilat do iu përgjigjen hipotezave të ngritura për studim. Metodologjia është bazuar në

teorinë ekonomike të rritjes së brendshme, tek Shkolla Neo-Klasike, ku investimet

publike në infrastrukturë janë përdorur si funksion prodhimi. Gjithashtu, qasjet dhe

teknikat do testojnë lidhjen afat-shkurtër dhe afat-gjatë të formimit të kapitalit publik

fizik me variablat e tjerë, duke marrë në konsideratë edhe marzhin e gabimit, që mund

të vijë si rezultat i përzgjedhjes së metodologjisë dhe variablave. Gjithashtu, kapitulli

do analizojë variablat e marrë për studim, të cilët janë përzgjedhur nga literatura e

përmbledhur dhe modelet e studimit të vendeve të huaja. Faktorët e modelit tonë të

studimit (borxhi, urbanizimi, tregëtia, papunësia, arsimimi dhe rritja ekonomike) janë

përshtatur sipas kushteve të zhvillimit ekonomik të Shqipërisë, si dhe në përpjekjen

për të sjellë risi në studimet mbi infrastrukturën dhe ndikimin.

4.1 Metodologjia

4.1.1 Kanalet e transmisionit dhe analiza e kostos-përfitimit

Janë dy përfitime shumë të mëdha të ekonomisë, që vijnë si rezultat i një sistemi të

përmirësuar ose të zhvilluar të transportit rrugor. Këto përfitime konstatojnë në uljen

ANALIZA E FAKTORËVE TË

PËRZGJEDHUR PËR STUDIM

Metodologjia

Performanca e Investimeve Publike

Analiza e PPP

Analiza dhe lidhja e variablave me njëra-tjetrën


- 61 -

e kostos së transportit dhe rritjen e aksesit ndër-rajonal. Duke marrë në konsideratë

këto përfitime, është e pritshme, që transporti do të ndikojë rritjen ekonomike direkt

dhe indirekt (nëpërmjet faktorëve të tjerë) sipas rastit.

Bazuar në Raportin e OECD (2002), në analizën e kostos-përfitimit të investimit

infrastrukturor, përdoruesi direkt përfiton nga koha e udhëtimit, ul kostot operative të

mjetit si dhe rrit sigurinë. Për më tepër, investimet në infrastrukturën rrugore kanë

efekt social-ekonomik, e cila i referohet ndikimit indirekt – riorganizimi dhe

racionalizimi i prodhimit, prodhimtari më e mirë dhe investime private më të larta,

tregje më të mëdha, rritje e specialiteteve dhe ekonomitë e shkallës. Investimet në

transport kanë efekt në ofertën e tregut të punës, koston dhe produktivitetin e fuqisë

punëtore.

Kanalet, nëpërmjet së cilëve investimet në infrastrukturën publike ndikojnë në

produktin përfundimtar dhe në rritjen ekonomike janë përmbledhur në grafikun e

mëposhtëm.

Fig. 4.1 Kanalet e Transmisionit ndërmjet investimeve në infrastrukturën

rrugore dhe rritjes ekonomike

Burimi: Seetanah, 2009

Grafiku tregon se investimet publike në infrastrukturë kanë efekt direkt në kostot e

inputeve të ndërmjetme dhe sjellin rritje të aksesit. Kjo në kthim sjell efektin e

rialokimit, rrit efiçencën e kapitalit privat, tërheq investime të brendshme dhe të huaja

direkte, sjell zgjerim të tregut, prodhon treg pune dhe efiçencë në punësim. Të gjitha

këto efekte sjellin përmirësim të produktivitetit agregat, duke stimuluar rritjen

ekonomike (Seetanah, 2009).


- 62 -

Nga literatura e mësipërme tregohen lidhjet e investimeve kapitale në transport me

rritjen ekonomike. Lidhjet e diskutuara në këtë kontekst, marrin formën e modelit të

Solow, i cili shkruhet si më poshtë:

Y(t) = F[(K(t), A(t)L(t)]

Modeli i rritjes së Solow është një model dinamik, që lejon të shohim sesi variablat

tonë të brendshëm (kapitali për punëtor dhe produkti për punëtor) ndikohet nga

variablat e jashtëm. Gjithashtu, modeli i mësipërm supozon, që në çdo moment të

kohës, ekonomia ka një sasi kapitali (K), forcë punëtore (L) dhe njohuri ose efiçencë

të forcës punëtore (A), të cilat kombinohen për të prodhuar produktin përfundimtar

(Y). Nga funksioni i prodhimit, “t” përcakton kohën, e cila nuk hyn në funksionin e

prodhimit direkt, por nëpërmjet kapitalit, forcës punëtore dhe njohurive. Kështu që,

produkti përfundimtar ndryshon me kalimin e kohës, vetëm nëse inputet e prodhimit

ndryshojnë. Në veçanti, sasia e produktit përfundimtar (Y) e përftuar nga sasitë e

dhëna të K dhe L rritet me kalimin e kohës. Modeli supozon, që ka një progres

teknologjik, vetëm nëse sasia e A rritet (Abramovitz, 1956; Solow, 1957).

Ne, jemi të interesuar të investigojmë përcaktuesit e rritjes ekonomike, që është sa

pjesë të rritjes, gjatë një periudhe kohe, vjen nga rritja e disa faktorëve të prodhimit

dhe sa nga forca të tjera.

Studimi ynë do përdorë modelin e rritjes së brendshme, ku shpenzimet publike në

infrastrukturën rrugore janë pjesë e funksionit të prodhimit. Modeli ynë ka marrë në

konsideratë studimet nga Barro (1996) dhe Kayode et.al (2013), si dhe modelet e tyre

ekonomike. Studimet janë bazuar në modelin bazë të Solow-it. Gjithashtu, modeli ynë

ka shtuar numrin e variablave studiues për një studim më të thelluar të efekteve që

këto variabla kanë mbi rritjen ekonomike. Për më tepër, e rëndësishme është të shihet

edhe efekti, që ka investimi publik në të ardhurat për frymë.

Ky studim do të përdorë një metodologji sasiore, në mënyrë që të testojë rritjen

ekonomike. Disa qasje do të përdoren për të treguar hap pas hapi proçedurën e

përcaktimit, nëse rritja ekonomike është e lidhur me investimet publike në

infrastrukturën rrugore (formimi i kapitalit fiks bruto), raporti i të regjistruarve në

arsimin e mesëm, forca punëtore, investimet e huaja direkte dhe eksportet neto

(Tregëtia).

Qasja e parë është Testi Augmented Dickey-Fuller dhe Phillips-Perron, të cilët

përdoren për të testuar rendin e integrimit të variablave. Mqs, të gjithë variablat janë

seri kohore dhe normalisht janë të integruar në rendin një I(1), atëherë ne përdorim

qasjen Johansen (1988) për të testuar vektorët e ko-integrimit, të cilët do të përdoren

në teknikën VAR. Teknika VAR tregon lidhjen e variablit te varur me variablat e

pavarur në periudhën afat-gjatë, si dhe modelin e korrigjimit të gabimit, i cili tregon

rregullimin e variablave në periudhën afat-gjatë.


- 63 -

Të dhënat statistikore janë vjetore, për një periudhë studimi 1993-2015, të cilat janë

mbledhur nga Ministria e Financave, Ministria e Transportit, Banka e Shqiperisë,

Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar. Variablat e studimit konsistojnë

në: rritjen ekonomike; formimi i kapitalit publik fizik; forca punëtore, investimet e

huaja direkte, eksportet neto.

Këto variabla janë përzgjedhur, duke marrë në konsideratë teorine e rritjes ekonomike

Y = f (K, H) ku kapitali fizik dhe human luajnë rolin kyç në rritjen ekonomike.

Variblat e tjerë janë shtuar për një analizë më të thelluar.

Studimi ka limitet e tij, pasi të dhënat janë marrë nga faqet zyrtare në internet të

institucioneve, kështu që aksesi ka qenë i limituar.

4.1.2 Ekuacioni dhe shpjegimi i variablave

Duke ndjekur modelin analitik të mësipërm, një variant i modelit ekonometrik të

Solow është përdorur edhe në studimin tonë, duke e pasuruar më variabla të tjerë, për

të sjellë në vëmendje të ekonomisë një model të ri ekonometrik.

Bazuar në teorinë ekonomike, ekuacioni matematikor është:

ΔPBB = f (KP, FP, AM, IHD, T)

ndërkohë Modeli ekonometrik mund të shkruhet si më poshtë:

+ + + + +

ΔPBBt = a0 + b1KP + b2FP + b3IHD + b4T + b5AM ɛt

Ku ΔPBB = ndryshimi i rritjes ekonomike

KP = formimi i kapitalit publik fizik

FP= forca punëtore

IHD= investimet e huaja direkte

T = Tregëtia

AM = rregjistrimet me arsim të mesëm

ɛt = marzhi i gabimit (gabimet e mundshme, që mund të ndodhin gjatë

regresionit)

a = koefiçienti i modelit

b = koefiçentët për çdo variabël


- 64 -

Teoria ekonomike sugjeron, që shpenzimet publike në infrastrukturë janë pozitivisht

të lidhura me rritjen ekonomike. Kështu që, një rritje/(ulje) e shpenzimeve publike në

infrastrukturë (kapitali publik) do të sjellin një rritje/(ulje) të rritjes ekonomike. Forca

punëtore është pozitivisht e lidhur me rritjen ekonomike. Kështu që, një rritje/(ulje) e

raportit të regjistrimeve në arsimin e mesëm do të sjellin një rritje/(ulje) të rritjes

ekonomike. IHD janë pozitivisht të lidhura me rritjen ekonomike. Kështu që, një

rritje/(ulje) e IHD do të sjellin një rritje/(ulje) të rritjes ekonomike. T janë pozitivisht

të lidhura me rritjen ekonomike. Kështu që, një rritje/(ulje) e T do të sjellin një

rritje/(ulje) të rritjes ekonomike.

Modeli do të kryhet, duke përdorur një paketë E-view, për të testuar lidhjen e variablit

të varur (PBB) me variablat e pavarura (KP, FP, IHD, AM, T) për periudhën ASH

dhe AGJ. Duke zhvilluar modelin ekonometrik, studimi do të kontrollojë nëse modeli

është normal dhe nuk vuan nga heteroskedasticiteti dhe korrelacioni serial.

Bazuar në Studenmund (2001), normaliteti nënkupton shpërndarje identike të numrit

të variablave të pavarur mbi mesataren. Korrelacioni serial është problemi, që ndodh

në të dhënat me seri kohore, e cila tregon koefiçentët e korrelacionit ndërmjet termave

të gabimit. Nëse dy vëzhgime tregojnë se këta koefiçentë nuk janë zero, atëherë ne

kemi korrelacion serial, sepse termat e gabimit janë të lidhura. Problemi i fundit është

heteroskedasticiteti, i cili mbështetet në shkeljen e supozimit të Homoskedasticitetit.

Kjo do të thotë se, mospërputhjet janë të qëndrueshme në disa vëzhgime. Kështu që,

lidhur me supozimet e mësipërme, hipotezat alternative dhe null konsistojnë në:

H0: Normal: H0: Pa korrelacion serial H0: Homoskedasticitet

H1: Jo normal H1: Korrelacion serial H1: heteroskedasticitet

Për më tepër, studimi përcakton prishjet strukturore, të cilat janë devijime nga kufijtë

të modelit të plotë. Kjo identifikohet nga testi CUSUM (teknika ekonometrike).

4.1.3 Testet për Kointegrim

Studimi do të merret me testimin e rrënjëve njësi. Njësia Root konfirmon vendosjen e

serive, duke përdorur metodën Dickey-Fuller ose metodën e Phillips-Perron. Për më

tepër, testi Phillips-Perron është më i besueshëm se testi Dickey-Fuller, sepse ajo

merr në konsideratë korrelacionin serial dhe problemet e heteroskedasticitetit, duke e

mbrojtur modelin nga efektet e tyre. Stacionare do të thotë se mesatarja dhe varianca

e variablave lëvizin në të njëjtin drejtim me kalimin e kohës dhe ata nuk përmbajnë

një rrënjë njësi. Në qoftë se një variabël është i integruar në rendin d, atëherë kjo do

të thotë se rrënja e tij njësi (trendi stokastik) rrethohet nga diferencimi i saj d herë.

Pra, kjo do të thotë se, variablat të cilat janë të integruara në rendin zero I (0) nuk

përmbajnë një rrënjë njësi. Metodat testojnë variablat në nivelet I (0). Nëse variablat

nuk janë të palëvizshme, atëherë merret Diferenca e Parë apo Diferenca e Dytë derisa


- 65 -

seritë të bëhen të palëvizshme. Nëse variablat nuk janë të palëvizshme në Nivele,

atëherë është e nevojshme Analiza e Kointegrimit, testi i cili tregon nëse ka një lidhje

serie afatgjatë (Phillips dhe Perron, 1988). Pothuajse në të gjitha rastet, të dhënat

makroekonomike (të dhëna në kohë-seri) janë të integruara në rendin I (1). Analiza e

Kointegrimit përcakton ekuilibrin afatgjatë të variablave dhe është kthyer në një mjet

shumë të rëndësishëm për testimin e lidhjes afatgjatë të variablave jostacionare.

Kointegrimi nënkupton anullimin afatgjatë të devijimeve nga ekuilibri dhe integrimin

e serive në rendin zero I (0) (Hendry dhe Juselius, 1999).

4.1.4 Qasja Johansen

Qasja Johansen përdoret për të kontrolluar nëse midis variablave ka ndonjë vektor

kointegrues. Kjo qasje është emërtuar nga Johansen. Kjo qasje sugjeroi maksimumin

e gjasave të statistikave dhe gjurmët e statistikave, në mënyrë që të identifikojnë

numrin e vektorëve kointegrues në qasjen e Korrigjimit të Gabimit të Vektorëve

(VAR). Nëse ka ndonjë vektor kointegrues pas përzgjedhjes së rendit (intervalin lag),

atëherë ekuacioni i normalizuar është ekuacioni optimal, që rezultoi nga qasja

Johansen. Qasja Johansen është përdorur kryesisht, për shkak se ajo është një metodë

e thjeshtë për testimin e vektorëve kointegrues në sistemet e thjeshta dhe komplekse

(Johansen, 1988; Hjalmarsson dhe Osterholm, 2007).

4.1.5 Qasja auto-regresive e vektorëve (VAR)

Qasja VAR është miratuar për të hetuar lidhjen e variablave afatshkurtër dhe

afatgjatë. Ky sistem përdoret për sistemet me të dhëna të ndërlidhura kohë-seri dhe

nëse këto variabla janë të palëvizshme në rendin një I (1). Megjithatë, nëse studimi

injoron problemin jo-stacionar, atëherë do të arrihet në përfundime dhe rezultate të

paqëndrueshme. Për këtë arsye, për të kapërcyer problemin e mësipërm, testi Njësia

Rrënjë duhet të kryhet para se të fillojë modeli VAR. Kështu, modeli VAR pranon

palëvizshmërinë dhe integrimin e të gjitha variablave në rendin një I (1). Për më

tepër, modeli VAR nuk kërkon modelim strukturor, sepse ajo mund të shfaqë të gjitha

variablat endogjene veçmas si funksione të vetme të vlerave të vonuara. Modeli VAR

merr parasysh strukturën e luhatshme të të dhënave dhe variablat e përzgjedhura

trajtohen si endogjene; ndërsa kur trajtohet një variabël ekzogjen, ose variablat kopje,

kemi rastin e variablit dummy. Kështu, modeli VAR merr formën e:

yt = A1yt-1 + A2yt-2 + ... + Anyt-n + Bxt + _t

Ku: yt është një vektor k për variablat endogjene;

xt është një vektor d për variablat ekzogjene të sistemit;

B dhe A1-An janë matricat e koefiçentëve që duhet të vlerësohen

_t është vektori i risive,


- 66 -

të cilat ndoshta do të lidhen përkohësisht me njëra-tjetrën, por ato nuk janë të lidhura

me vlerat e tyre të vonuara dhe me të gjitha variablat në të djathtë.

Disa teknika ekonometrike marrin parasysh variablat endogjene ose ekzogjene lidhur

me teoritë e diskutueshme ekonomike. Modeli VAR, si një teknikë trajton variablat si

endogjene, ndërsa ekzogjeniteti i variablave nuk është një supozim, por një rezultat

prej testeve statistikore. Kështu, modeli VAR jep një strukturë më të mirë të modelit

ekonometrik, ndërsa modelet klasike mund t’i marrin si endogjene ose ekzogjene

shumicën e variablave. Për më tepër, modeli VAR merret me shumë variabla

dinamike dhe me shumë ngadalësi për çdo variabël endogjen, si edhe merret me një

numër të vogël variablash. E fundit por jo për nga rëndësia, meqënëse modeli VAR

mund të strukturojë formën për të gjithë variablat endogjenë si funksione të veçanta të

vlerave të tyre të vonuara, ajo mund të parandalojë problemin e endogjenitetit.

Për më tepër, modeli VAR përdoret vetëm në rastet kur variablat janë I (1), dhe jo në

modelin Autoregressive Distributed (ARDL), e cila mund të përdoret kur studimi

përdor variabla të integruar I (0) ose I (1). Kështu, modeli VAR është e lidhur më

shumë me kointegrimin e vetëm se sa me raste multivariate. Prandaj, modeli VAR jep

rezultate unike dhe më realiste, duke nënvizuar rastet me shumë variante afatshkurtra

dhe afatgjata (Pesaran et al. 2001).

Një numër i madh studimesh empirike përdorën qasjen VAR për të testuar lidhjen

midis investimeve qeveritare dhe rritjes ekonomike. Duke vendosur sado pak

kufizime ekonomike, kjo teknikë modeli mundohet të zgjidhë disa nga problemet

prezente në qasjet e prodhimit dhe sjelljeve. Një avantazh i modeleve VAR është që,

nuk ka drejtime shkakore të vendosura paraprakisht ose kushte të tjera të identifikuara

nga teori ekonomike. Gjithashtu, merren në konsideratë edhe efektet indirekte të

investimeve publike (Aaron, 1990).

4.2 Performanca e variablave të studimit

Ky seksion do të analizojë variablat, që punimi përcaktoi për ndërtimin e modelit

ekonometrik. Variablat janë parë të ndërthurur me njëri-tjetrin dhe luhatjet që kanë

pësuar gjatë viteve. Gjithashtu, performanca e investimeve publike në infrastrukturë

është trajtuar si çështje prioritare.

4.2.1 Performanca e investimeve publike kapitale

Investimet publike kapitale maten si formimi bruto i kapitalit fizik të një vendi, të

investuara nga qeveria. Infrastruktura publike është rrjeti i aseteve fizike të krijuara

nga investimet publike. Të gjitha ekonomitë do të donin të kishin një infrastrukturë të

zhvilluar dhe nivel investimesh publike të larta, por një nga problemet më të mëdha,

që hasin ekonomitë është inefiçenca dhe jo-produktiviteti i investimeve të kryera.


- 67 -

Efiçenca e investimeve publike është lidhja midis vlerës së stokut të kapitalit publik

dhe cilësisë së matshme të aseteve infrastrukturore. Ndërsa, produktiviteti i

investimeve kapitale çon në rritje ekonomike. Të dy parametrat, efiçenca dhe

produktiviteti na japin performancën e investimeve publike. Shumë i rëndësishëm

konsiderohet efekti i investimeve publike në rritjen ekonomike, ku është edhe thelbi i

studimit tonë.

Grafiku më poshtë jep transmisionin nga investimet publike drejt rritjes ekonomike.

Fig. 4.2 Transmisioni i efektit

Burimi: FMN, 2015

Nga grafiku shohim se, nëse investimet publike janë efiçente, atëherë kjo do të sillte

rritje të infrastrukturës publike në funksion të ekonomisë dhe shoqërisë së vendit. Në

të njëjtën kohë, rritja e produktivitetit të investimeve publike, me anë të ndikimit në

ekonomi dhe shoqëri do të sillte rritje ekonomike. Gjithashtu, nëse efiçenca dhe

produktiviteti i investimeve publike janë të larta, atëherë kjo do të sillte një rritje

ekonomike konstante dhe të stabilizuar. Ekonomitë e stabilizuara, pothuajse

gjithmonë kanë tendencë të kenë produktivitet dhe efiçencë më të lartë të investimeve

publike, duke siguruar edhe një stabilitet ekonomik-politik.

Cilësia dhe mbulimi i territorit me shërbime publike kërkojnë nivel të lartë të

investimeve publike. Problemi me mbulimin dhe me cilësinë e shërbimeve mbetet

ende i lartë, pasi shtetet kanë inefiçencë në nivele të larta të investimeve. Figura më

poshtë tregon se në ç’raport qëndron mbulimi dhe cilësia me nivelin e investimeve

publike.


- 68 -

Fig. 4.3 Investimet Publike, cilësia dhe mbulimi me infrastrukturë

Burimi: FMN, 2015; BB, 2014

Nga figura shohim lidhjen midis investimeve publike dhe perceptimit të mbulimit dhe

cilësisë së infrastrukturës. Lidhja e tyre e dobët do të sugjeronte për një punë më të

mirë në rritjen e efiçencës së investimeve publike në pjesën më të madhe të vendeve

të marra në analizë.

Indikatori i efiçencës së investimeve publike (PIE-X), i ndërtuar nga FMN parashikon

lidhjen midis stokut të kapitalit publik dhe indikatorëve të aksesit të cilësisë së

aseteve infrastrukturore. Tre parametra janë përdorur për të matur cilësinë dhe aksesin

e infrastrukturës, të cilat konsistojnë në:

indikatorin fizik;

indikatorin e vëzhgimeve;

indikatorin hibrid.

- Indikatori fizik jep të dhëna për mbulimin e rrjetit infrastrukturor dhe outputit

fizik të investimeve publike, por ka probleme me matjen reale të cilësisë të

infrastrukturës.

- Indikatori i vëzhgimeve bazohet në perceptimet e korporatave të mëdha për

cilësinë e shërbimeve më kryesore infrastrukturore. Edhe pse ky indikator mat

cilësinë e aseteve infrastrukturore, ato bazohen në perceptimet individuale, të

cilat nuk japin një pamje të qartë dhe të saktë.

- Indikatori hibrid kombinon indikatorët fizikë me vëzhgimet, duke ndërtuar një

indeks për cilësinë e rrjetit të infrastrukturës.


- 69 -

Fig. 4.4 Linja e efiçencës së Investimeve Publike

Burimi: FMN, 2015

Grafiku i mësipërm jep kufirin e efiçencës së investimeve publike, i cili tregon se sa

më larg kufirit të jetë vendi, aq më të lartë e ka inefiçencën, duke mbledhur edhe pikët

më të ulëta në Indikatorin e Efiçencës PIE-X. Nga studimet e FMN, vendet me

efiçencë të lartë janë vendet, që ndodhen mbi kufirin e efiçencës, ndërsa vendet që

ndodhen jashtë linjës, mund të kenë inefiçenca në inputet e përdorura ose në

produktin përfundimtar. Gjithashtu, supozohet se vendet më efiçencë të lartë të

investimeve publike kanë edhe rritjen më të madhe të të ardhurave për frymë. Për më

tepër, shohim se këndi i kufirit fillon të zvogëlohet me rritjen e kapitalit publik dhe

kjo lidhet me limitin e burimeve për rritjen e infrastrukturës si dhe me limitin e

kërkesës për shërbime infrastrukturore.

Në rastin tonë studimor, Shqipëria ka një mesatare prej 1.64 pikësh nga 4 pikë

(Apendiks G) dhe ndodhet në mes të hartës së vendeve në zhvillim dhe vendeve me të

ardhura të ulëta të marra në studim (70 vende) nga Dabla-Norris et al. (2012) dhe

FMN (2015). Gjithashtu, tabela më poshtë jep edhe pikët së bashku me renditjen e

Shqipërisë, në lidhje me secilën nga kriteret e përzgjedhura për vlerësimin e

investimeve publike (Apendiks H).

Tab. 4.1 Pikët dhe renditja e vendit

Shteti Vlerësimi Selektimi Implementimi Monitorimi

dhe Vlerësimi

Pikët Renditja Pikët Renditja Pikët Renditja Pikët Renditja

Shqipëria 2.67 14 2.80 7 1.60 45 1.33 24

Burimi: Dabla-Norris, 2011; FMN, 2015


- 70 -

Nga të dhënat e mësipërme mund të themi se problemi më i madh për Shqipërinë

është implementimi sipas kritereve dhe kushteve të përcaktuara për investimet

publike si dhe monitorimi dhe vlerësimi pasi ka mbaruar projekti publik së ndërtuari.

4.3 Analiza dhe lidhja e variablave me njëra-tjetrën

Studimi ynë do analizojë marrëdhënien e variablave të përzgjedhur si dhe efektet e

tyre në rritjen ekonomike. Rritja ekonomike e Shqipërisë ka pësuar luhatje të

ndjeshme, duke filluar që nga vitet e para të tranzicionit deri në ditët e sotme. Rënia e

rritjes ekonomike si dhe jo-stabiliteti makroekomik kanë sjellë rritje të defiçitit

buxhetor dhe borxhit publik.

Shkaqet, që sollën jo-stabilitet dhe reçesion janë të shumta, por më kryesorja, që

lidhet drejt për së drejti me Shqipërinë është kriza europiane dhe paaftësia e vendit

tonë për të menaxhuar, kontrolluar dhe përballuar krizën. Thellimi i borxhit dhe i

defiçitit solli edhe reduktim të shpenzimeve qeveritare si dhe një destabilizim

makroekonomik. Gjithashtu edhe tregëtia pësoi luhatje, duke shkaktuar rritje të

defiçitit tregëtar. Rritja e nivelit të importeve dhe rënia e eksporteve erdhën si rezultat

i rënies së prodhimit të brendshëm, ku biznesi vendas uli ndjeshëm prodhimin për

shkak të politikave jo-stimuluese qëveritare dhe rënies së konsumit vendas. Konsumi

vendas ra si pasojë e rënies së të ardhurave për frymë, rritjes së papunësisë, rritjes së

pasigurisë për stabilitetin e së ardhmes. Në mënyrë, që të ulet defiçiti buxhetor dhe

borxhi publik, duhet që qeveritë të hartojnë planin e konsolidimit fiskal. Konsolidimi

fiskal do të sjellë planifikime të hartimit të politikave dhe buxhetimit. Ndarja e

burimeve sipas programeve buxhetore do të sjellë investime në sektorët prioritare me

efekte të ndjeshme në produktivitet dhe në rritjen ekonomike.

Tabela më poshtë jep luhatjet e të ardhurave për frymë në Shqipëri, duke e krahasuar

me vendet e Rajonit, Europës dhe Botës.


- 71 -

Tab. 4.2 Të ardhurat për frymë krahasimore

Burimi: BB, 2016

Kështu që, në kushtet e krizës ekonomike, me shtrëngime fiskale qeveritare,

gjeneratori i vetëm për rritje do jetë konsumi dhe investimi privat, por gjithmonë duke

lehtësuar biznesin nga barra fiskale. Nëse lehtësohet biznesi nga barra fiskale, atëherë

efekti do të jetë zinxhir tek rritja e prodhimit, rritja e punësimit, rritja e të ardhurave

dhe rritja e konsumit. Gjithsesi, Qeveria për të reduktuar defiçitin dhe borxhin publik

do vazhdojë të reduktojë shpenzimet dhe investimet publike. Parashikohet, që

investimet publike të qëndrojnë në nivelin e 5% të PBB për planet e zhvillimit afat-

mesëm, të cilat do refletohen në formimin e kapitalit bruto në periudhën afat-gjatë

(METE, 2015).

Më poshtë jepet niveli i investimeve kapitale si përqindje e PBB.

Fig. 4.5 Investimet Kapitale si % PBB

Burimi: BB, 2014

Viti

Të ardhurat

për frymë $/

Shqipëria

Rritje

% Përhapja %

Bota Europë Europa

Juglindore

2007 3526 5.9 0.019 0.053 0.22

2008 4340 7.5 0.02 0.057 0.24

2009 4111 3.4 0.02 0.059 0.24

2010 4110 3.7 0.018 0.058 0.24

2011 4467 2.5 0.017 0.057 0.25

2012 4285 1.6 0.016 0.057 0.27

2013 4480 1.4 0.017 0.058 0.27

2014 4642 2.1 0.017 0.061 0.32


- 72 -

Investimet kapitale janë rritur gradualisht, që nga viti 1990 me një ulje gjatë krizës së

Skemave Piramidale 1997-1998, si dhe rritje gjatë viteve 2001-2003 dhe 2007-2008.

Me fillimet e krizës europiane dhe rënies së përgjithshme të konsumit dhe prodhimit,

u ulën investimet publike si përgjigje për frenimin e mëtejshëm të rritjes së borxhit

dhe defiçitit. Figura më poshtë jep nivelin e borxhit, i cili ka pësuar rritje vit pas viti,

ku rritja më e shpejtë ka qenë gjatë viteve 2012-2013 dhe Shqipëria vazhdon të vuajë

ende pasojat e krizës ekonomike dhe rënies së konsumit.

Fig. 4.6 Ecuria e Borxhit

Burimi: MF, 2016

Kjo rritje e borxhit publik ka erdhur si rezultat i financimit të projekteve

infrastrukturore kryesisht me borxh, ku problem ka qenë mos-likujdimi në kohë i

kompanive private, të cilat kishin fituar tenderat për ndërtimin e veprave publike. Në

pamundësi për të shlyer borxhin e trashëguar, qeveria u detyrua të marrë përsëri hua

për të paguar detyrimet e mbetura. Por, a është zgjidhje efiçente fiskale shlyerja e

borxhit me borxh? A nuk do krijohet përsëri një gropë borxhi? Nga literatura dhe

evidencat empirike, të cilat i diskutuam në kapitullin e Teorive, na rezulton që vendet

me nivel borxhi të lartë nuk mund të shlyejnë detyrimet afat-shkurtra me borxh të ri,

por të përdorin borxhin për investime kapitale (adoptimi i rregullit të artë).


- 73 -

Fig. 4.7 Balanca tregëtare si %PBB

Burimi: BB, 2014

Ndërsa Hapja tregtare ka pasur ekspozimin e saj më të madh pas rënies së

Komunizmit dhe hapjes së kufijve. Më pas, indikatori ka pësuar rritje, por pas vitit

2013, pësoi një rënie të ndjeshme. Tregëtia ishte një nga sektorët, që u prek më

shumë, pasi ekspozimin më të madh Shqipëria e ka me vendet e BE. Reduktimi i

kërkesës dhe prodhimit nga ana e vendeve të BE shkaktoi rënie së eksport-importeve

shqiptare. Gjithashtu, problematikë në Shqipëri mbeten investimet portuale dhe

lehtësitë në infrastrukturë për t’i kthyer portet shqiptare në përdorim ndërkombëtar.

Sipas MT (2015) investimet publike në porte do jenë prioritet për zhvillimin afat-

mesëm.

Fig. 4.8 Indikatori i Hapjes Tregtare

Burimi: BSH, INSTAT 2015


- 74 -

Fig. 4.9 Papunësia

Burimi: Tradingeconomics, INSTAT 2016

Fig. 4.10 Forca punëtore

Burimi: INSTAT, 2015

Dy grafikët e mësipërm, të cilët lidhen me forcën punëtore dhe papunësinë në

Shqipëri, na japin trendin se si janë luhatur këto dy parametra. Nga të dhënat historike

shohim se papunësia është luhatur pak a shumë në një njëjtat nivele, duke pësuar një

rritje pas vitit 2013, për shkak të krizës dhe reduktimit të prodhimit nga ana e

bizneseve. Bizneset prodhuese, kryesisht ato të cilat kishin bashkëpunim

ndërkombëtar, patën një reduktim të kërkesës për produkte, gjë që u reflektua në

prodhimin vendas. Shumë kompani reduktuan forcën punëtore, duke arritur në nivelet

më të ulëta gjatë gjithë viteve të tranzicionit. Gjithashtu, ndikim në forcën punëtore

kanë edhe investimet publike, ku efekti i tyre nuk u reflektua. Kjo e dhënë vë në

diskutim tregun e punës, efiçencën dhe formalitetin. Me vazhdimin e krizës

ekonomike-financiare forca punëtore ra ndjeshëm, pasi rënia e kërkesës dhe


- 75 -

prodhimit reduktoi edhe vendet e punës. Një faktor, që lidhet me rënien e forcës

punëtore lidhet me faktin e emigrimit të një pjese aktive të forcës punëtore drejt

vendeve të BE, ose pjesa tjetër nuk u regjistrua në zyrat e punës si forcë pune e

papunë. Informaliteti dhe puna në të zezë mbeten ende problem për t’u zgjidhur.

Variabël tjetër i marrë në analizë është urbanizimi i popullsisë.

Fig. 4.11 Përqindja e urbanizimit të popullsisë

Burimi: BB, 2014

Nga figura e mësipërme shohim, që me fillimin e periudhës së tranzicionit e deri në

ditët e sotme, popullsia ka filluar të zhvendoset nga zonat rurale drejt zonave të

urbanizuara, duke rezultuar më tepër se gjysma e popullsisë. Popullsia lëviz për

kushte më të mira jetese, më shumë shërbime dhe produkte, infrastrukturë mësimore,

mjekësore etj. Për më tepër, investimet në zonat rurale kanë qenë të vogla, duke

vështirësuar edhe jetesën e banorëve të këtyre zonave. Kjo ka qenë edhe pengesa e

zhvillimit të zonave rurale; pamjaftueshmëria e infrastrukturës për të prodhuar dhe

tregtuar produktet bujqësore. Gjithashtu, popullsia e zonave rurale ka pranuar se

mungesa e infrastrukturës ka qenë një nga faktorët kyç të varfërisë së tyre dhe

mbijetesës në kushtet e vështira atmosferike. Pritet, që me planet e zhvillimit afat-

mesëm t’i jepet një frymë zhvillimi bujqësisë, blegtorisë dhe shpërndarje më

proporcionale e popullsisë midis zonave rurale dhe urbane. Gjithashtu, edhe dy

faktorët e fundit, që morëm në studim ishte rritja e përdorimit të makinave tregtare

dhe makinave të pasagjerëve.


- 76 -

Fig. 4.12 Përdorimi i makinave tregtare

Burimi: OICA, 2013

Fig. 4.13 Numri i makinave për pasagjerë në përdorim

Burimi: OICA, 2013

Nga figurat e mësipërme shohim se, pas viteve të rritjes së infrastrukturës rrugore

është rritur ndjeshëm edhe përdorimi i makinave tregtare dhe pasagjerëve.

Infrastruktura e mirë rrugore sjell rritje të lëvizjes, më pak kosto për makinat dhe

shpenzim kohe. Kjo ndikon edhe në rritjen e tregtisë dhe uljes së kostos së

shërbimeve dhe produkteve.

Kështu që, në fund të kapitullit mund të argumentojmë se investimet publike kapitale

janë të lidhura ngushtë me variablat, që ne përzgjodhëm për studim, pavarësisht se në

kushtet e zhvillimit ekonomik të Shqipërisë ka edhe faktorë të tjerë, që ndikojnë në

rritjen ekonomike. E rëndësishme është hartimi i platformave të zhvillimit urban, të

ndërthurura me format e PPP, si mënyrë për të maksimizuar efiçencën,

produktivitetin dhe ulur kostot. Në Shqipëri mbetet ende sfidë aplikimi i PPP dhe

ruajtjes së stabilitetit makro-ekonomik nëpërmjet konsolidimit fiskal.


- 77 -

KAPITULLI V

Rezultatet dhe Diskutime

Kapitulli i pestë analizon rezultatet e modelit të ndërtuar dhe përmbledh pjesën

empirike të autorit, e cila përbën edhe autenticitetin e punimit. Ky kapitull është nga

më të rëndësishmit, pasi diskuton rezultatet lidhur me teoritë ekonomike, nëse

përputhen apo jo, si dhe argumenton në çdo rast efektin. Modeli ynë i ndërtuar u

bazua në Shkollën Neo-Klasike të funksionit të prodhimit, por variablat e përzgjedhur

ishin nën përgjegjësinë e autorit. Studimi solli një risi në këtë fushë, edhe pse ende ka

hapësirë për investigim.

5.1 Testet e normalitetit

Bazuar në modelin ekonometrik, modeli nuk është normal (p<0.05), pasi nuk kemi

shpërndarje identike të variablave të pavarur. Kjo do të thotë, që të dhënat nuk janë të

shpërndara në mënyrë normale, pasi kemi disa variabla që të dhënat e tyre, edhe pse

janë kohore seriale, kanë shpërndarje të ç’rregullt. Jo normaliteti i shpërndarjes mund

të shkaktojë, që një nga variablat të ketë shenjën e gabuar dhe të jetë jo sinjifikativ.

Në rastin tonë, kemi IHD, e cila doli statistikisht jo-sinjifikative, duke argumentuar se

IHD nuk kanë ndikim në rritjen ekonomike, gjë që bie ndesh me teoritë ekonomike

dhe të dhënat statistikore ku shohim se, IHD dhe rritja ekonomike kanë lidhje të

drejtë dhe pozitive. Edhe pse, ne e hoqëm variablin e IHD nga modeli, ne e kemi të

provuar, që IHD ndikojnë në PBB, por për shkak të problemit të jo-normalitetit, u

detyruam ta heqim.


- 78 -

Më tej vazhdojmë me testin e lidhjes seriale, ku modeli ynë nuk vuan nga lidhja

seriale. Kjo do të thotë që, koefiçentët e korrelacionit ndërmjet termave të gabimit

nuk janë të lidhur. Specifikisht, variablat e përzgjedhur nuk janë të lidhur dhe të varur

nga njëri tjetri, që do të thotë se modeli është mirë i ndërtuar. Por, vuan nga

heteroskedasticiteti, ku koefiçentët e korrelacionit ndërmjet termave të gabimit kanë

mos-përputhje të qëndrueshme në disa vëzhgime. Gjithsesi, kur modeli është i mirë

ndërtuar, problemi i heteroskedasticitetit nuk është serioz.

Gjithashtu, nëse bazohemi tek teoria, variablat nuk kanë shenja gabim, kështu që,

modeli ynë nuk vuan nga lidhja e shumëfishtë. Variablat nuk janë shumë fort të

lidhura me njëra-tjetrën, duke mos na sjellë problemin e lidhjes së shumëfishtë

(Apendiks B).

Për më tepër, me ndihmën e CUSUM TEST, ne mund të identifikojmë nëse ka thyerje

strukturore në ekonominë shqiptare. Nga grafiku mund të shohim se Shqipëria ka

pësuar goditje ekonomike, pasojat e të cilave kanë vazhduar për një periudhë të gjatë

kohore. Rënia e skemave piramidale shkaktoi pothuajse një shkatërrim të plotë të

ekonomisë dhe funksionimit të shtetit shqiptar. Pasojat e destabilizimit politik-

ekonomik ishin shumë të mëdha dhe me efekt të gjatë në kohë. Nga grafiku më

poshtë shohim se, stabiliteti fillon të ndjehet pas viteve 2007.

Grafik 5.1 Testi CUSUM

-0.4

0.0

0.4

0.8

1.2

1.6

00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

CUSUM of Squares 5% Significance Burimi: Autori, 2016


- 79 -

Ndërsa grafiku më poshtë na jep vlerat aktuale, vlerat e modelit dhe mbetjen.

Grafik 5.2 Vlerat e modelit

-12

-8

-4

0

4

8

-15

-10

-5

0

5

10

15

1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

Mbetja Aktual Modeli Burimi: Autori, 2016

Nga grafiku shohim se modeli ynë ndjek pothuajse të njëjtin trend me vlerat aktuale,

por me luhatje diferenciale të vazhdueshme, të cilat vijnë nga marzhet e gabimit.

5.2 Rezultatet statistikore

Testet e mësipërme na dhanë një pamje të përgjithshme për kushtet e modelit tonë,

ndërsa më poshtë do të japim rezultatet statistikore, të përfituara nga zbatimi i modelit

matematikor.

Bazuar në rezultatet, ato treguan, që modeli vuan nga lidhjet e shumëfishta dhe jo-

normaliteti, të cilat shkaktojnë shenja koeficientësh jo korrekte. Në rastin tonë,

variabli i formimit të kapitalit publik dhe tregëtia nuk kanë shenja pozitive, që do të

thotë se nuk ndikojnë pozitivish në rritjen ekonomike. Kjo bie në kundërshtim të plotë

me teoritë ekonomike dhe realitetin e zhvillimit ekonomik.

Më poshtë po japim rezultatet e para statistikore, sipas modelit primar të ndërtuar.


- 80 -

Dependent Variable: GDPGROWTH_

Method: Least Squares

Included observations: 18 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -1233.162 384.7055 -3.205471 0.0076

GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-6) -0.622800 0.241158 -2.582536 0.0240

LABOR_FORCE(-1) 14.78997 4.557715 3.245041 0.0070

SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-3) 4.090170 1.269454 3.221993 0.0073

TRADE_GDP(-5) -0.303806 0.072186 -4.208669 0.0012

FDI_GDP(1) 1.098036 0.581835 1.887195 0.0836 R-squared 0.665230 Mean dependent var 5.077778

Adjusted R-squared 0.525743 S.D. dependent var 4.720215

S.E. of regression 3.250640 Akaike info criterion 5.456782

Sum squared resid 126.7999 Schwarz criterion 5.753573

Log likelihood -43.11104 Hannan-Quinn criter. 5.497706

F-statistic 4.769101 Durbin-Watson stat 2.466361

Prob(F-statistic) 0.012443

Në këto kushte, pasi testuam modelin në shumë variante dhe efekte kohore, vendosëm

të heqim IHD nga modeli dhe të aplikojmë modelin e ri matematikor. Më poshtë, po

japim rezultatet e përftuara nga ekuacioni i dytë, i ndërtuar në programin ekonometrik

E-view 8.

Dependent Variable: GDPGROWTH_


Included observations: 20 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -410.8353 133.9320 -3.067492 0.0078

GROSS_CAPITAL_FORMATION_(-5) 0.063933 0.016662 3.837142 0.0016


LABOR_FORCE(-2) 5.305610 1.773293 2.991953 0.0091

TRADE_GDP(-1) 0.510644 0.236310 2.160903 0.0473 R-squared 0.590402 Mean dependent var 5.330000








- 81 -

Ekuacioni i dytë është sinjifikativ, normal dhe me koefiçentë korrektë. Kështu që,

bazuar tek tabela e mësipërme, ekuacionin matematikor mund ta shkruajmë si më

poshtë:

ΔPBBt = - 410.83 + 0.06KP-5 + 5.3FP-2 + 0.51T-1 + 0.43AM-4 + ɛt

Shohim, që forca punëtore ka koefiç,entin më të lartë, duke dhënë edhe ndikimin më

të madh në rritjen ekonomike. Më pas vjen tregëtia, niveli arsimor dhe në fund

kapitali publik fizik i formuar në Shqipëri.

Nëse kapitali i formuar publik fizik rritet me 1%, atëherë kjo do të sillte një rritje

ekonomike prej 0.06% pas 5 vitesh të investimit. Nëse forca punëtore rritet me 1%,

atëhere kjo do të sillte një rritje prej 5.3% të PBB pas 2 vitesh. Nëse tregëtia rritet me

1%, atëherë kjo do të sillte rritje ekonomike prej 0.51% pas një viti dhe nëse

regjistrimet në arsimin e mesëm rriten me 1%, atëherë kjo do të sillte një rritje

ekonomike prej 0.43% pas 4 vitesh.

Nga rezultatet e mësipërme, shohim se regjistrimet në arsimin e mesëm e japin

efektin pas 4 vitesh, të cilat rakordojnë me vitet e shkollës së mesme (arsimi i mesëm

është bërë 3 vjeçar gjatë viteve të fundit). Rritja e nivelit arsimor të popullsisë sjell

rritje të mirëqënies ekonomike, e cila është shumë e rëndësishme në rritjen e

konsoliduar të PBB. Rritja e tregëtisë sjell rritje të nivelit të trasportit të mallrave dhe

udhëtarëve .

Nëse bazohemi tek literatura dhe gjetjet empirike të studimeve të huaja, FMN (2015)

gjeti se në vendet në zhvillim, rritjet në investimet publike do të sillnin një rritje të

produktit përfundimtar me 0.25% në vitin, që bëhet investimi dhe 0.5% pas 4 vitesh.

Nga rezultatet e studimit tonë, doli se investimet publike kapitale ndikojnë gati 10

herë më pak në rritjen e produktit kombëtar, çka do të thotë se investimet kapitale

fizike nuk kanë efiçencë dhe produktivitet të lartë si dhe nuk janë shumë të

ndjeshme në ekonominë kombëtare dhe atë rajonale, por efekti i tyre lokal është

shumë herë më i madh. Këtu sjellim rastin e zonave ku janë ndërtuar veprat e mëdha

publike, të cilat janë diskutuar më sipër tek niveli i varfërisë sipas Rajoneve. Këto

zona kanë marrë edhe përfitimin më të madh, për shkak të rritjes së aksesit të

shërbimeve dhe lehtësimit të kushteve të transportit. Zonat malore patën mundësi të

kenë dalje më të lehtë dhe të shpejtë në zonat urbane, ndërsa zonat fushore, të nxjerrin

produktet e tyre bujqësore më shpejt në treg. Gjithsesi, në rastin e Shqipërisë ka edhe

faktorë të tjerë kyç, që ndikojnë në rritjen ekonomike dhe rritjen e mirëqënies, të cilat

jo domosdoshmërisht lidhen me infrastrukturën rrugore, por e rëndësishme është të

themi se në kushtet e krizës së përgjithshme ekonomike, pa investimet publike

infrastrukturore, situata ekonomike e Shqipërisë do të ishte edhe më e keqe. Efektet e

krizëse kanë zbehur efektin e investimeve rrugore në termin kohë, pasi studimi është

për 22 vjet, por meqënëse investimet më të mëdha janë kryer gjatë viteve të krizës


- 82 -

ekonomike, kjo ka ndikuar në mbajtjen konstante të rritjes ekonomike (Apendiks H,

I).

Përmirësimet në mënyrën sesi kryhet i gjithë proçesi i investimeve publike kapitale,

nuk kanë marrë vëmendjen e duhur nga institucionet përkatëse, duke sjellë nivele të

ulta efiçence dhe skarciteti të lartë të kapitalit publik fizik të ndërtuar.

5.3 Testi ADF, PP dhe stacionariteti i variablave

Studimi vazhdon me Testin e Dickey-Fuller dhe Phillips-Perron, të cilët përdoren për

të parë nëse seritë përmbajnë njësinë rrënjë apo ato janë stacionare. Seritë janë

stacionare nëse ato nuk luhaten me kalimin e kohës, nuk luhaten nga auto lidhjet me

njëra-tjetrën, ose nga pritshmëritë në të ardhmen. Nga studimet e shumta, seritë

kohore janë të luhatshme dhe të varura nga variablat e tjerë, kështu që pritet jo-

stacionaritet në nivelin zero. Testet më poshtë do na tregojnë stacionaritetin dhe

nivelet e tyre.

Ne do t’i mbështesim konkluzionet tona bazuar në Testin Statistikor ADF dhe Vlerën

Kritike (Apendiks B). Kështu që:

H0: seritë kanë njësi rrënjë

H1: seritë janë stacionare

Atëherë, nëse ADF > Vlera Kritike seritë janë stacionare dhe pranojmë H1, në të

kundërt pranojmë H0. Tabela më poshtë tregon vlerat për të dy testet dhe rezultatet

pas testimit të serive në Nivelin I (0).

Tab. 5.1 ADF Test (jo-stacionar)

Testi Augmented Dickey-Fuller për Njësinë Rrënjë

ADF Vlera Kritike

1%

Vlera Kritike

5%

Vlera

Kritike 10%

Kapitali publik 1.5 3.75 3.01 2.6

Tregëtia 0.9 3.76 3 2.64

Forca punëtore 1.1 3.75 2.99 2.63

Arsimi i mesëm 0.66 3.73 2.99 2.63


- 83 -

Tab. 5.2 PP Test (jo stacionar)

Testi Philips-Perron për Njësinë Rrënjë

PP Vlera Kritike

1%

Vlera Kritike

5%

Vlera

Kritike

10%

Kapitali publik 2.44 3.73 2.99 2.63

Tregëtia 2.50 3.73 2.99 2.63

Forca punëtore 0.13 3.73 2.99 2.63

Arsimi i mesëm 1.03 3.73 2.99 2.63

Bazuar në rezultatet, ne mund të themi se në nivelin zero I(0) seritë kanë një njësi

rrënjë, duke pranuar hipotezën alternative. Kështu që, modeli vazhdon të testojë seritë

në Diferencën e Parë I(1). Hipoteza e parë dhe alternative qëndrojnë të njëjtat

(Apendiks D).

Tabela më poshtë jep rezultatet:

Tab. 5.3 ADF Test (stacionare)

Testi Augmented Dickey-Fuller për Njësinë Rrënjë

ADF Vlera Kritike

1%

Vlera Kritike

5%

Vlera

Kritike 10%

Kapitali publik I(1) 5.57 3.76 3 2.64

Tregëtia I(1) 5.37 3.76 3 2.64

Forca punëtore I(2) 6.73 3.76 3 2.64

Arsimi i mesëm I(2) 9.4 3.76 3 2.64

Tabela 5.4 PP Test (stacionare)

Testi Philips-Perron për Njësinë Rrënjë

PP Vlera Kritike

1%

Vlera Kritike

5%

Vlera Kritike

10%

Kapitali publik I(1) 6.56 3.75 2.99 2.63

Tregëtia I(1) 5.9 3.75 2.99 2.63

Forca punëtore I(2) 7.1 3.76 3 2.64

Arsimi i mesëm I(2) 8.43 3.76 3 2.64

Duke parë rezultatet, Testi ADF dhe PP janë më të mëdha se Vlerat Kritike

respektive. Kështu që, seritë janë stacionare në Diferencën e parë I(1), me ndryshim


- 84 -

të variablit Forcë punëtore dhe Arsim i mesëm ku seritë ishin stacionare në

Diferencën e dytë I(2). Duke u bazuar në literaturë dhe studime ekonomike, të cilat

kanë gjetur, që pjesa më e madhe e variablave janë të integruara në I(1) dhe I(2),

rezultatet tona realizuan të njëjtat konkluzione. Kjo do të thotë, që nëse variablat janë

të integruara me njëra-tjetrën, atëherë ndryshimet pozitive dhe ato negative do të

reflektohen në të ardhmen, pa u varur nga niveli aktual i variablave.

5.4 Qasja Johansen

Studimi ynë vazhdon me Qasjen Johansen, i cili tregon nëse ka ndonjë vektor

ndërlidhjeje midis variablave. Nqs variablat përmbajnë vektorë ndërlidhjeje, atëherë

mund të vazhdojmë testin e lidhjes afat-gjatë. Hipoteza e parë dhe alternative

ndërtohet si më poshtë:

H0: asnjë vektor ndërlidhjeje

H1: ka një vektor ndërlidhjeje

Ne vendosëm 1-1 intervale kohe, për shkak të serive kohore të kufizuara në vite dhe

gjetëm 2-4 vektorë ndërlidhjeje, që do të thotë se variablat janë të lidhur në periudhën

afat-gjatë (Apendiks D). Tabela më poshtë tregon statistikat e gjurmëve, maksimumin

eigenvalue dhe probabilitetet.

Tabela 5.5 Qasja Johansen

Hip. No. i

vektorëve

ndërlidhës

Eigenvalue Trace

Value

5% Vlera

Kritike

Prob. Stat.

Maksimumi

eigenvalue

5% Vlera

Kritike

Prob.

Asnjë* 0.953978 152.4298 69.81889 0.0000 70.80879 33.87687 0.0000

Të paktën 1* 0.883786 81.62104 47.85613 0.0000 49.50349 27.58434 0.0000

Të paktën 2* 0.488929 32.11755 29.79707 0.0266 15.43869 21.13162 0.2593

Të paktën 3* 0.457772 16.67886 15.49471 0.0330 14.07760 14.26460 0.0535

Të paktën 4* 0.106937 2.601260 3.841466 0.1068 2.601260 3.841466 0.1068

Trace Value tregon për 4 vektorë ndërlidhjeje, Maks.Eigenvalue tregon për 2 vektorë

* tregon që ka vektorë ndërlidhjeje (rrëzohet hipoteza e parë)

Bazuar në Testin e Ndërlidhjes Johansen, nga koefiçentët e pakufizuar të ndërlidhjes,

janë formuluar koefiçentët e normalizuar të ndërlidhjes për çdo variabël. Kështu që,

ekuacioni i normalizuar i ndërlidhjes konsiston në (gabimet standarte në kllapa):

PBB KP Forca Punëtore Tregëtia Arsimi Mesëm

1.0000 -0.1454 2.7898 0.4675 -0.2936

(0.01829) (0.56746) (0.06545) (0.09112)


- 85 -

Ekuacioni i Normalizuar konsiston në modelin afat-gjatë. Meqënëse, ne kemi vektorë

ndërlidhjeje, mund të vazhdojmë me Qasjen VAR, në mënyrë që të përcaktojmë

modelin afat-shkurtër dhe afat-gjatë (Apendiks E). Modeli auto-regresiv i vektorëve

tregon përshtatjen e variablave në periudhën afat-shkurtër, në mënyrë që të jenë në

ekuilibër në periudhën afat-gjatë. Duke parë Kriterin Akaike dhe Schwarz, duhen

përdorur periudha të ndryshme, në mënyrë që të gjejmë minimumin e kritereve të

mësipërme, të cilat japin edhe maksimumin e informacionit. Pas testimit me periudha

të ndryshme, nga 1-12, ne gjetëm që periudha më e përshtatshme është 1-1, sepse,

numri i observimeve ishte i pamjaftueshëm për të testuar periudha të tjera. Kështu që,

mund të themi se vlerat e mëposhtme janë të vetmet që mund të gjenim, duke mos

pasur mundësinë për të gjetur vlerat e tyre minimale. Si pasojë, edhe informacioni i

marrë nuk është maksimali.

Tab. 5.6 AIC dhe SC

AIC SC

Modeli 6.7 7.1

Kështu që, modeli afat-gjatë konsiston me koefiçentët e mëposhtëm:

Tab. 5.7 Ekuacioni afat-gjatë

KPt-n FPt-n AMt-n Tt-n

PBBt -0.14 2.78 0.46 -0.29

Për më tepër, modeli i korrektimit të gabimit tregon përqindjen e ndryshimit të

variablit në kohën t-n, në mënyrë që të jetë në ekuilibër në kohën t. Kështu që,

rezultatet nga modeli VAR janë dhënë si më poshtë.

Tab. 5.8 Parashikimet për korrigjimin e gabimit

Korrigjimi i

gabimit

D(PBB) D(KP) D(FP) D(AM) D(T)

Ek.i

ndërlidhjes

-0.640433 0.981040 0.007661 -1.851641 0.341336

Rezultatet tregojnë se rreth 98% e ç’ekuilibrit rregullohet çdo vit nga ndryshimet e

kapitalit publik fizik. Kështu që, kapitali publik fizik duhet të rritet me 98% në

periudhën e mëparshme (1 vit para), në mënyrë që të jetë në ekuilibër në periudhën

afatgjatë. Gjithashtu, në lidhje me produktin e brendshëm bruto, rreth 64% e

ç’ekuilibrit rregullohet çdo vit nga ndryshimet e PBB. Kështu që, PBB duhet të ulet


- 86 -

me 64% një periudhë më përpara, në mënyrë që të jetë në ekuilibër në periudhën t. Në

vazhdim, në lidhje me forcën punëtore, rreth 7% e ç’ ekuilibrit rregullohet çdo vit nga

ndryshimet e forcës punëtore. Kështu që, forca punëtore duhet të rritet me 7% një

periudhë më përpara, në mënyrë që të jetë në ekuilibër në periudhën t. Në lidhje me

regjistrimet në arsimin e mesëm, rreth 185% e ç’ekuilibrit rregullohet çdo vit nga

ndryshimet në regjistrime. Kjo mund të shpjegohet me ofertën e kufizuar të vendeve

të punës si pasojë e rritjes ekonomike të vogël. Kështu që, regjistrimet në arsimin e

mesëm duhet të ulen me 185% një vit para, në mënyrë që të jetë në ekuilibër në

periudhën t. Së fundmi, rreth 34% ç’ekuilibër i tregtisë rregullohet çdo periudhë nga

ndryshimet në nivelin e tregtisë së Shqipërisë. Kjo do të thotë se, tregtia duhet të rritet

me 34% një periudhë më përpara, në mënyrë që të jetë në ekuilibër në periudhën t.

Nga rezultatet e mësipërme mund të themi, që rregullimi i ç’balancimeve kërkon % jo

të mundshme në realitet për t’u realizuar, pasi fondet monetare dhe kushtet

ekonomiko-sociale të Shqipërisë nuk i mbështesin dot. Në rastin konkret sugjerohet,

që kapitali publik fizik të rritet me 98%, në mënyrë që të jetë në ekuilibër me rritjen

ekonomike, me kërkesën për tregëti dhe transport, me kërkesën për punësim dhe

arsim, gjë që nuk mund të ketë mundësi reale realizimi. Kjo çështje hap shumë debate

dhe sugjerohet një e mesme e artë, ku fondi për investimet kapitale infrastrukturore të

marrë më shumë pjesë nga buxheti i shtetit. Nëse deri tani, në një mesatare Investimet

publike kapitale kanë zënë 4-5% të Buxhetit, kërkohet që kjo vlerë të rritet në vlerë të

konsiderueshme, sa mund të ketë ndikim real në rritjen ekonomike. Gjithsesi, vlen të

theksohet edhe rëndësia e këtij kapitali të investuar në rritjen ekonomike, pasi ritmet e

rritjes mund të ishin edhe më të ulta nëse këto investime nuk do ishin kryer.

5.5 Testi i Shkakësisë Granger

Tab. 5.9 Kahu i shkakësisë

Hipoteza Prob.

PBB Formim të KP 0.023

KP PBB 0.19

AM KP 0.000005

KP AM 0.85

T KP 0.00005

KP T 0.03

FP FP 0.15

KP FP 0.74

Nga rezultatet e Testit të Shkakësisë Granger shohim se, rritja ekonomike shkakton

rritje të formimit të kapitalit publik fizik, pasi më shumë fonde janë të disponueshme


- 87 -

për investime dhe rritje të infrastrukturës. Sa më shumë të ardhura të ketë buxheti i

shtetit, aq më shumë fonde do alokohen në ministritë përkatëse. E rëndësishme është

të investohet në sektorët, të cilët kanë prioritet zhvillimi, sjellin produktivitet dhe

efiçencë të lartë. Në një studim të kryer nga Koti (2016) është gjetur, që PBB ka pasur

koefiçentin më të lartë të ndikimit në formimin e kapitalit publik dhe vitet, që kanë

pasur rritje të lartë ekonomike janë pasuar me rritje edhe të kapitalit publik, duke

lidhur drejtpërdrejt rritjen ekonomike me rritjen e investimeve në kapitalin publik

infrastrukturor.

Gjithsesi, shkakësia e anasjelltë, ku kapitali publik sjell rritje ekonomike është

lehtësisht jo sinjifikative. Këtë mund ta argumentojmë më faktin se, niveli i

investimeve publike në Shqipëri nuk ka qenë në nivele të larta dhe ka zënë një

përqindje të ulët të buxhetit të shtetit. Investimet publike mesatarisht kanë qenë nga

3.5-5% të Buxhetit, shifër e ulët për të transmetuar rritje. Gjithashtu, nga studimet e

FMN, niveli i investimeve publike kapitale ka pasur efiçencë dhe produktivitet të ulët

dhe kjo është reflektuar përsëri në ndikimin e ulët, që kanë në rritjen e PBB.

Lidhja tjetër shkakore është midis formimit të kapitalit publik dhe shkollimit (në

nivelin e dytë). Nga testimi doli, që rritja e numrit të regjistrimeve dhe e shkollimit të

popullsisë sjell rritje të KP, kjo për shkak të rritjes së kërkesës për infrastrukturë dhe

shërbime. Një kërkesë në rritje për shkollim do të sillte një kërkesë më të lartë për

infrastrukturë, por kjo nuk është shkakësi e ndërsjelltë, pasi rritja e KP nuk do të sillte

rritje të të shkolluarve, pasi faktorët, që ndikojnë në shkollim nuk janë kryesisht

infrastrukturorë, por ekonomiko-sociale. Gjithashtu, mund të themi se jo

domosdoshmërisht, fondet e miratuara për KP rritin efiçencën, mundësinë

infrastrukturore për të afruar komunitetin me shkollat, cilësinë e mësim-dhënies etj.,

që do të thotë se niveli i deri tanishëm i kapitalit të investuar nuk ndikon në rritjen e

shkollimit.

Në lidhje me variablin Forcë punëtore, testi i shkakësisë na tregoi se nuk ka shkakësi

me një drejtim dhe as të anasjelltë. Ky rezultat nuk përputhet totalisht me teoritë

ekonomike, por mund të argumentojmë se investimet infrastrukturore nuk kanë qenë

fronte të mëdha pune për afate të gjata kohe, pasi punësimet kanë ndodhur vetëm

gjatë periudhave të ndërtimit të veprave publike, të cilat kanë pësuar edhe ndërprerje

të shumta të punimeve, për shkak të nivelit të ulët të fondeve. Gjithashtu, një faktor

tjetër shqetësues ka qenë informaliteti i të punësuarve. Ekonomia dhe punësimi

informal mbetet ende problem në Shqipëri, çka kërkon monitorim dhe kontroll

periodik të kompanive, të cilat fitojnë tenderime publike.

Së fundmi, lidhja e shkakësisë midis tregëtisë dhe formimit të kapitalit publik fizik

është e anasjelltë. Rritja e tregëtisë sjell rritje të kapitalit fizik dhe rritja e kapitalit

fizik sjell rritje të tregëtisë dhe hapje të indikatorit të tregëtisë. Meqënëse, nga të

gjithë variablat e marrë në studim, vetëm tregëtia ka shkakësi të anasjelltë me

formimin e kapitalit publik fizik, si dhe duke u mbështetur në rezultatet statistikore të

modelit tonë, mund të argumentojmë me bindje se investimet më të mëdha dhe fondet


- 88 -

më të larta janë fokusuar në ndërtimin e infrastrukturës rrugore. Si nevojë e hapjes

tregëtare, pozicionit gjeografik të Shqipërisë dhe zhvillimit të rajoneve, infrastruktura

rrugore ka qenë prioritet investimesh. Rritja e cilësisë në infrastrukturë, edhe pse

ngelet ende shumë për të investuar në transportin rrugor, por jo vetëm, rriti edhe

marrëdhëniet tregtare në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, pasi një infrastrukturë e

mirë dhe e zhvilluar ndikon përtej rajoneve lokale ku është ndërtuar vepra publike.

Investimet infrastrukturore kanë lehtësuar kalimin e mallrave drejt Kosovës,

Maqedonisë dhe Greqisë, gjithashtu prioritet mbetet shfrytëzimi i porteve shqiptare

në nivel ndërkombëtar të tregtisë. Kjo do kërkojë investime të larta në infrastrukturën

portuale dhe hekurudhore, të cilat janë prioritet zhvillimi afat-mesëm të qeverisë.


- 89 -

KAPITULLI VI

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

6.1 Konkluzione

Punimi ynë i jep një shtysë të mëtejshme studimeve mbi kapitalin publik fizik,

faktorët që ndikojnë në të dhe se si përçohet rritja e kapitalit publik në rritje

ekonomike.

Performanca e investimeve publike varet shumë nga performanca e institucioneve

fiskale. Institucione të dobëta qeveritare i shoqërojnë nivelet e larta të investimeve

publike kapitale, me shpenzime të larta dhe me efiçiencë të ulët të tyre. Efiçenca e

lartë e investimeve publike lidhet me institucione të forta, me zbatueshmëri të lartë të

ligjit si dhe me burimet natyrore të vendit.

Në vendet me të ardhura të ulëta, mangësitë në infrastrukturë mbeten kryesore dhe

shpeshherë janë pengesë për rritjen afatgjatë të ekonomisë. Në vendet e zhvilluara,

një rritje në investimet infrastrukturore mund të sjellë një rritje të kërkesës dhe keto

mbeten një nga levat e vetme, që mund të suportojnë rritjen ekonomike, duke pasur

një politikë akomodative monetare tashmë të ezauruar. Ndërsa në vendet në zhvillim,

investimet publike mund të adresohen në mungesat e investimeve aktuale ose të reja,

që mund t’i nevojiten ekonomisë. Gjithashtu, në të gjitha ekonomitë, formimi i

kapitali publik fizik mund të ndihmojë në nxitjen e produktit përfundimtar për

periudhën afat-mesme, mqs kapitali infrastrukturor i lartë mund të ndihmojë në rritjen

e kapaciteve prodhuese.

Nga literatura nxorëm se është bërë shumë e domosdoshme, që shteti të mos jetë më

aktori kryesor në aktivitetet ekonomike, por shteti duhet ta kufizojë vetet e tij vetëm

në krijimin e mjedisit të përshtatshëm, ku sektori privat mund të udhëheqë dhe të

lulëzojë. Më specifikisht, ndërhyrja e shtetit në ekonomi duhet të projektohet me

shumë kujdes, në mënyrë që të suportojë sektorin privat dhe jo ta pengojë atë. Një

prezencë e tepërt e shtetit në investime dhe aksione tregon për de-liberalizim të tregut

dhe politikave stimuluese.

Studimet gjetën tre karakteristika, që diferencojnë infrastrukturën nga format e tjera të

kapitalit. Ato konsistojnë në:

Së pari, investimet në infrastrukturë janë në shifra shumë të mëdha, projekte

intensive kapitale, që tentojnë të bëhen “monopole natyrore”;

Së dyti, këto kanë kosto fillestare shumë të lartë, por përfitimet dhe kthimi

vazhdojnë për periudha shumë të gjata kohe;


- 90 -

Së treti, investimet infrastrukturore kanë mundësinë të gjenerojnë

eksternalitete pozitive, kështu që kthimi social i një projekti mund ta tejkalojë

kthimin privat të operatorit investues.

Kështu që, disa projekte infrastrukturore mund të kenë kthim të lartë social,

pavarësisht se kostot nuk mund të rikuperohen me vendosjen e tarifave për

përdoruesit e investimit ose me rritjen e tatimit mbi të ardhurat nga aktiviteti. Këto

situata sjellin mospërputhjen midis përfitimeve sociale nga njëra anë dhe pasojave

negative fiskale nga ana tjetër.

Parimet kryesore të hartimit të planit të investimeve publike janë:

a. Kursimi dhe ekonomizimi

b. Renditje e drejtë sipas të ardhurave periodike e investimeve publike

c. Investime sipas nevojave prioritare dhe proporcionalitetit

d. Parimi i produktivitetit, ku investimet ndikojnë direkt dhe indirekt (rritja e

produktivitetit).

e. Respektimi i bazës ligjore në realizimin e investimeve publike.

f. Ndërtim i investime publike vetëm për interesa sociale.

g. Investime publike të shpenzuara brenda mundësive të të ardhurave buxhetore.

Në mënyrë, që të përballohet me kosto sa më të ulët rritja e borxhit për shkak të

investimeve publike, studiuesit rekomandojnë adoptimin e “rregullit të artë”. Ky

rregull merr në konsideratë marrjen borxh për financimin e investimeve publike

produktive, duke pasur parasysh se këto investime mund të paguajnë veten e tyre

gjatë periudhës afat-gjatë, duke vendosur tarifë kalimi për përdoruesit si dhe duke u

rritur të ardhurat si rezultat i rritjes së produktit përfundimtar. Gjithashtu, shpërndarja

e kostos së investimit në kohë, promovon kapitalin ndër-gjenerata, duke zhvendosur

pjesë të kostos së investimit tek përfituesit e së ardhmes. Së fundmi, nëse investimi

është produktiv, buxheti aktual i balancuar mbahet konsistent me një raport pozitiv

dhe të stabilizur Borxh/PBB, si dhe me një politikë fiskale optimale.

Për më tepër, është matur efekti i investimeve publike në formimin e bizneseve të reja

dhe rritjen e punësimit. Infrastruktura mund të ndikojë vendimet për vendndodhjen e

bizneseve si dhe të zonave të banuara. Infrastruktura e ngritur do të inkurajonte

njerëzit të lëviznin nga një zonë në një zonë më të zhvilluar; në të njëjtën mënyrë,

edhe bizneset mund të lokalizohen në zona ku ka zhvillim dhe lëvizje të

konsumatorëve, si dhe prezencë të forcës punëtore për arsyeje kostoje më të ulët të

punës, prodhimit dhe transportit.

Tjetër gjetje nga literatura është se investimet publike në infrastrukturë mund të

vetfinancohen (tarifa dhe taksa për mirëmbajtje dhe përdorim), duke mos shkaktuar

rritje të shpejtë dhe të lartë të raportit Borxh/PBB. Ato kontribuojnë në mirëqenien e

një vendi si pasojë e nevojës që mund të ketë një vend për investime në infrastrukturë.

Për më tepër, në vendet me ekonomi të zhvilluar, sektori privat është mjaftueshëm i

zhvilluar për të prodhuar mallra dhe shërbime, të cilat në vendet e tjera duhet të


- 91 -

sigurohen nga sektori publik. Kështu që, në vendet me të ardhura të ulëta, ndikimi i

investimeve publike është më i madh sesa në vendet me të ardhura të larta.

Nga tërësia e kërkimeve shohim, që literatura e derisotme është e pamjaftueshme për

të dhënë konkluzione përfundimtare në lidhje me efektin, që investimet publike në

infrastrukturën rrugore kanë tek rritja ekonomike dhe kanalet e transmisionit.

Studimet e kryera në të dyja grupimet kanë gjetur rezultate të ngjashme, por edhe të

ndryshme; sinjifikative dhe anasjelltas. Kështu që, studime të mëtejshme janë mëse të

nevojshme të kryhen si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në vendet në zhvillim.

Gjithashtu, do të ishte mëse e nevojshme përcaktimi i variablave dhe matësve

korrektë të kapitalit fizik publik dhe investimeve kapitale në infrastrukturë, pasi

pothuajse të gjitha studimet janë fokusuar në variabla të ndryshëm me të dhëna

statistikore jo të disponueshme plotësisht si dhe me aplikime të metodologjive të

ndryshme. Nga njëra anë, kjo shumëllojshmëri na sjell më shumë informacion, por

ende shohim se nuk ka konkluzione të qarta dhe të sakta për çdo studim. Kështu që,

interesi mbetet ende i lartë për investigime të tjera. Punimi ynë, do kontribuojë në

plotësimin e pjesshëm të kësaj mungese në literaturë dhe studim empirik për

Shqipërinë.

Në vazhdim të konkluzioneve, investimet publike në Shqipëri mesatarisht kapin

vlerën e 5% të PBB. Ndërsa, investimet në infrastrukturën rrugore zenë rreth 80% të

Investimeve publike. Investimet publike kryen me fonde që shpërndahen nga buxheti

i shtetit sipas sektorëve prioritarë. Ndërtimi i veprave të mëdha infrastrukturore,

ndikuan në nivelin e varfërisë, duke e ulur gjatë viteve 2002-2005-2008, por ndikimi i

krizës ekonomike solli një rritje të moderuar të varfërisë. Ndërsa, nëse i ndajmë në

rajone, niveli i varfërisë është më i theksuar në zonat malore sesa në Qendër, Bregdet

dhe Tirana si kryeqytet. Por, uljen më të ndjeshme e ka ndjerë Rajoni Malor nga viti

2002-2005 dhe 2008-2012, ku edhe niveli i varfërisë së tejskajshme është ulur pas

vitit 2008, ndërsa zona e Tiranës, Bregdeti dhe Qëndra kanë pësuar rritje të varfërisë

ekstreme nga viti 2008-2012. Kjo erdhi si rezultat i rritjes së qëndrueshme ekonomike

të viteve 2005-2010, duke ulur nivelin e varfërisë, pasi edhe investimet në

infrastrukturën rrugore të ndërtuara në Veri të vendit, sollën një përmirësim të jetës së

zonave të banuara, duke ulur kostot e transportit tregëtar dhe të qarkullimit të

udhëtarëve nga zonat malore drejt zonave të zhvilluara urbane.

Këto fakte na çojnë në përfundimin se zhvillimi infrastrukturor:

Nxit punësimin në nivel lokal dhe rajonal;

Zhvillon bujqësinë dhe blegtorinë;

Lidh tregjet më shpejt dhe me kosto më të ulët;

Rrit mundësinë për arsimim të popullsisë;

Afron shërbimet shëndetësore;

Nxit pushtetin vendor për mirë-menaxhim të fondeve të mirëmbajtjes.


- 92 -

Në Shqipëri, gjatë viteve 2002-2005, pjesa më e madhe e burimeve financiare shkonte

për investimet publike në infrastrukturë, të cilat kanë zënë rreth 8% të Investimeve

Publike totale si dhe 37% të investimeve publike buxhetore. Nga këto, nënsektori

rrugë konsumonte rreth 90% të fondit. Edhe gjatë viteve 2007-2012 infrastruktura ka

marrë 5-6% të buxhetit, duke pësuar rënie gjatë dy viteve të fundit. Infrastruktura

është përmirësuar ndjeshëm, duke lehtësuar aksesimin e kufijve tokësorë të

Shqipërisë nga turistët, emigrantët dhe udhëtarët. Por, me gjithë investimet e kryera

deri më sot, nëse do e krahasonim më vendet e rajonit, gjendja e rrjetit rrugor është e

dobët dhe ka ende nevojë për investime.

Gjithashtu, Indeksi Global i Konkurrencës në infrastrukturë, e ka ngjitur Shqipërinë

ndjeshëm nga viti 2008 në vitin 2013. Përmirësimin më të madh e ka bërë në sektorin

e rrugëve dhe ky si rezultat i Investimeve të mëdha në infrastrukturën rrugore të

kryera deri në vitin 2013. Edhe pse Shqipëria pësoi një rënie të konkurrueshmërisë në

vitin 2014-2015, gjatë vitit 2015-2016 u ngrit përsëri dy pozicione si rezultat i

përfundimit të disa veprave publike të nisura më përpara. Kilometrat e rrugëve të

ndërtuara gjatë viteve 2009-2012 kapin 430 km dhe janë rehabilituar ose përmirësuar

761 km rrugë. Ky përmirësim i infrastrukturës rrugore solli një fluks rritës të mjeteve,

tregtisë dhe udhëtarëve me vendet e Rajonit, kryesisht me Kosovën, Maqedoninë dhe

Malin e Zi.

Ndërkohë, edhe probleme janë hasur gjatë kësaj periudhe, siç janë: rehabilitimi dhe

mirëmbajtja. Shqipëria zë vendin e fundit në Rajon për shpenzimet në mirëmbajtje.

Kjo ndodh kryesisht si rrjedhojë e përqëndrimit të investimeve në shtimin e stokut të

rrugeve të reja dhe të rikonstruktuara. Por, ky ngërç vjen edhe për shkak të kontratave

jo të sakta dhe të qarta, për ndërtimin dhe mirëmbajtjen e rrugëve midis qeverisë dhe

kompanive ndërtuese. Një kuadër ligjor i rikonceptuar do ndihmojë në hartimin e

marrëveshjeve më të mira për ndërtimin, monitorimin, kontrollin dhe vlerësimin e

ndërtimit të rrugëve pasi janë ndërtuar.

Tjetër problematikë është shpronësimi ku:

shpronësimet në zonat ku kalonin investimet publike në infrastrukturën

rrugore;

vonesat në dëmshpërblimin e pronave (tokë + banesë);

mos-regjistrimi i tokave në Hipotekë;

mungesat e Çertifikatave të pronësisë i kanë privuar fermerët nga e drejta e

shpronësimit, edhe pse mund të kenë tapinë e tokës;

vlera e dëmshpërblimit ka qenë shumë e ulët nga 720 -1200 lek/dynym;

regjistrimi në Hipotekë kosto shumë e lartë për t’u paguar nga fermerët;

mos-vlerësimi i banesave të dëmtuara nga kalimi i rrugës kombëtare

Ndërkohë pamë efiçencën dhe produktivitetin e Shqipërisë, të matur nga Indeksi PIM,

i cili na tregoi se Shqipëria kishte nivel të ulët të efiçencës dhe produktivitetit të


- 93 -

investimeve publike në një mesatare përgjatë viteve të marra në studim. Niveli i

investimeve kapitale ka qenë relativisht i lartë në periudha të ndryshme kohe, ku është

reflektuar edhe në rritjen ekonomike, por në terma kohore është zbehur për shkak të

Krizës ekonomike dhe vështirësive të tjera ekonomike, që u përball Shqipëria.

Gjithsesi, nuk mund të anashkalojmë edhe problemin e korrupsionit, ku institucione

qeveritare të dobëta me nivel korrupsioni të lartë ofrojnë dhe shpenzime të larta

kapitale. Gjithsesi, Indeksi PIM le hapësirë për studime të mëtejshme, pasi nuk merr

në analizë të gjitha institucionet specifike, që lidhen me investimet kapitale dhe

institucionet në varësi të tyre. Por, ky indeks mbetet nga më cilësorët dhe të

rëndësishmit në përcaktimin e performancës së investimeve kapitale të një vendi.

Për më tepër, efiçenca dhe produktiviteti mund të përmirësohet nëpërmjet PPP në tre

mënyra:

1) Krijimin e një kontrate të vetme operimi, duke ulur kostot gjatë zgjatjes së

konçensionit.

2) Kontrata e ndërtimit të veprës publike është nën përgjegjësinë e një firme të

vetme, duke transferuar menaxhimin e riskut jashtë sektorit publik dhe, duke

përfituar nga ekspertiza e kompanive private, të cilat janë specializuar në

sektorin ku do ndërtohet vepra publike. PPP mund të marrin ekspertizën më të

mirë të fushës nga kompani të tjera private.

3) PPP e menaxhojnë më mirë buxhetin, duke bërë pagesat në bazë të cilësisë

dhe gjendshmërisë.

Nga testimi i modelit të ndërtuar, rezultatet statistikore nxorën se:

Forca punëtore ndikon më shumë nga të gjitha variblat në rritjen ekonomike; më pas

vjen Tregëtia, arsimimi i mesëm dhe në fund formimi i kapitalit publik fizik.

Kjo vjen si rezultat i efiçencës dhe produktivitetit të ulët, si dhe e pamjaftueshmërisë

së fondeve për investim. Gjithsesi, pavarësisht rezultatit jo shumë sinjifikativ të

investimeve në rrugë, mund të themi se këto investime kanë qenë të përqëndruara në

disa periudha kohore, ku ndikimi i tyre ka qenë shumë i lartë gjatë viteve të ndërtimit

dhe disa vite më pas, por efekti kohë gjatë këtyre 25 vjetëve si dhe kriza ekonomike e

kanë zbehur ndikimin e tyre.

Gjithashtu, gjetëm se modeli kishte vektorë ndërlidhjeje, që do të thotë se variablat

kanë lidhje afatgjatë me njëra-tjetrën.

Ndërkohë, testuam edhe drejtimin e shkakësisë, ku rezultatet treguan se drejtimi i

shkakësisë ishte nga rritja e PBB drejt kapitalit publik fizik dhe jo anasjelltas, duke na

sinjalizuar se në rastin e Shqipërisë duhet të rritet PBB, të ardhurat buxhetore dhe më

pas të rriten fondet për investime në rrugë.


- 94 -

6.2 Rekomandime

Qeveritë shqiptare duhet të marrin masa urgjente për konsolidim fiskal, si mënyrë për

të ulur borxhin publik dhe defiçitin. Duhen përpjekje më të mëdha për të menaxhuar

në mënyrë efiçente borxhin, si dhe për të hartuar strategji për zgjatjen në kohë të

borxhit. Gjithashtu, një menaxhim i mirë i investimet publike, do të vinte edhe nga

menaxhimi efiçient i finanacave publike, duke hartuar buxhete mirë të planifikuara,

të rishikuara nga ekspertë të jashtëm dhe të pavarur.

Zbatimi i “Rregullit të artë” për menaxhimin e borxhit; për cdo $ të marrë borxh të

rritet kapitali publik fizik me 1$, ose për çdo rënie të investimeve publike, të ulet

edhe borxhi me të njëjtin nivel. Investimet publike kapitale = borxhin e marrë, është

një mënyrë, që borxhi të jetë efektiv. Jashtë këtij raporti ai është problematik për

ekonominë.

Hartimi i një platforme të investimeve publike infrastrukturore do të sillte një

parashikim më të detajuar dhe të plotë të shpërdarjes së burimeve financiare

ndërsektoriale dhe brendasektoriale. Gjithashtu, proçesit të planifikimit të

investimeve publike duhet t’i shtohet edhe parashikimi për shpenzimet operacionale

të mirëmbajtjes, në mënyrë që investimi dhe mirëmbajtja të jenë pjesë integrale të

njëra-tjetrës, që në fazën planifikuese.

Duhet një zbatim më rigoroz i Planit të zhvillimit afat-mesëm, i cili duhet të

përmbajë projektet e investimeve publike të specifikuara së bashku me vlerësimin e

tyre.

Duhet planifikuar dhe zbatuar në mënyrë rigoroze shpërndarja e burimeve për

mirëmbajtjen rrugore, të përcaktuara sipas Planit Kombëtar të Transportit Rrugor

Shqiptar.

Shqipëria ka ende nevojë për investime të mëdha në infrastrukturë si dhe në

përmirësimin e performancës së shpenzimeve operacionale dhe financiare të

shërbimeve, kryesisht në mirëmbajtje dhe rehabilitimin e rrugëve të ndërtuara.

Gjithashtu, në sektorin e Transporteve qeveria duhet të balancojë shpenzimet

kapitale për ndërtimet e rrugëve drejt rritjes së shpenzimeve për rehabilitim dhe

mirëmbajtje. Duhet të ngrihet sistemi i menaxhimit të kapitalit rrugor, si mënyrë për

të rritur efiçencën e rrugëve kombëtare.

Menaxhimi i kapitalit të investuar duhet të kalojë në analiza rigoroze të

kostos-përfitimit, duke pasur parasysh proçesin e hartimit të buxhetit. Vlerësimet

paraprake të projekteve të investimeve, duhet të kenë proçedura transparente, në

mënyrë që projektet e përzgjedhura të bazohen në parashikime të besueshme të

kostos dhe përfitimeve.

Duhet ndërtuar menaxhimi i kapaciteteve investuese (monitorim, raportim dhe

menaxhim risku) për investimet publike. Rëndësi këtu ka hartimi i një platforme


- 95 -

buxhetore afat-mesme, për unifikimin e buxheteve kapitale dhe konsolidimin e

fondeve shtesë, të cilat duhet të përdoren efektivisht në investimet infrastrukturore të

sektorëve më produktivë që ka ekonomia.

Edhe pse Shqipëria ka ritme konstante të investimeve publike, ato ende ngelen

nën potencialin e shpenzimeve ose nën nivelin e nevojave që ka Shqipëria. Për këtë

arsye, partneriteti publik-privat shihet me prioritet për ndërtimin e rrugëve nacionale

me efiçencë dhe standarte të larta. Për funksionimin e PPP, duhet hartuar kuadri ligjor

i qartë dhe i saktë për detyrimet dhe përfitimet e të dy palëve, si dhe kontratat për

vlerësimin e ndërtimit bazuar mbi rezultatet përfundimtare.

Duhet ngritur edhe një sistem për menaxhimin e aseteve rrugore, për të

mundësuar mirëmbajtjen, rehabilitimin dhe rindërtimin e rrugëve të amortizuara.

Qeveria shqiptare duhet të nënshkruajë një Marrëveshje bashkëpunimi me FMN për

menaxhimin e investimeve publike. FMN duhet të ofrojë asistencën e saj nëpërmjet

Modelit të Vlerësimit të Riskut Fiskal të PPP (P-FRAM), e cila është një metodë

analitike për të vlerësuar në mënyrë sistematike kostot dhe risqet e mundshme, që

mund të dalin nga projektet e PPP.

Rol shumë të rëndësishëm kanë edhe firmat fituese, të cilat do të zbatojnë

projektet në ndërtimin e infrastrukturës. Ndaj këtyre firmave duhet të ketë kontroll të

shpenzimeve, menaxhimin efiçent të fondeve, raportim të rregullt periodik mbi

avancimin e punimeve dhe shpenzimeve, si dhe menaxhim të fortë të zbatueshmërisë

së projektit, në mënyrë që vepra publike të dorëzohet në afatet kohore dhe e mbuluar

me buxhetin e përcaktuar.

Qeveritë mund të përforçojnë qëndrueshmërinë fiskale të PPP duke:

1. Ndërtuar një buxhet për asetet e ndërtuara nga PPP, duke e hedhur në votim

parlamentar buxhetin e kontratave të PPP për gjatë gjithë kohës së zgjatjes së

kontratës. Këtu mund të krijohet edhe plani afat-mesëm i zhvillimit të

projekteve me PPP.

2. Rëndësi të veçantë ka transparenca e proçedurave dhe mirë-qeverisja e

institucioneve. Rol ka kuadri ligjor për të siguruar nivele të qëndrueshme të

investimeve publike si dhe plane efektive strategjike të integruara në nivel

kombëtar dhe lokal, për të maksimizuar fitimet dhe ulur risqet e lidhura me

PPP. Si për çdo vend në zhvillim është e domosdoshme të forcohen

institucionet, që lidhen me implementimin e projekteve të investimeve publike

si dhe të rriten nivelet e monitorimit dhe kontrollit mbi PPP para dhe pas

përfundimit të veprës publike.

3. Problem në Shqipëri mbetet dhënia e liçensave për konçension tek kompanitë,

të cilat nuk përmbushin parametrat financiare, historike dhe kredituese. Kjo duhet

riparë me urgjencë nga institucionet përkatëse, në mënyrë që fitues të jenë kompani,

të cilat kanë mundësi kredituese, stafe menaxheriale, aftësi teknike dhe profil për

ndërtimin e veprave publike. Gjithashtu, ndërprerjen ose rishikimin e kontratave të


- 96 -

konçensioneve/PPP, nëse veprat publike të ndërtuara nuk janë produktive. Në këto

raste duhet monitorim i rregullt dhe të përcaktuara në afate kohore për zhvillimin e

projekteve.

4. Për këtë, sugjerohet testi i aftësisë së PPP, i cili kryhet në bazë të të dhënave

historike të kontratave të PPP, si dhe regjistri i PPP, ku do të kryhet raportimi

periodik i projekteve dhe kontraktuesve, afatet e përmbushura, kostot, shpenzimet,

dhe arsyet për ri-negocim të kontratave.

5. Një tjetër sugjerim risi për Shqipërinë është pjesëmarrja e institucioneve

financiare me anë të fondeve të investimit në format e PPP. Për këtë nevojitet

amendimi i Kuadrit Ligjor të aktivitetit të kuotave të fondeve të investimit nga AMF,

në lidhje me lehtësimin e barrierave për investimin e fondeve private në varësi të

interesave të investitorëve. Në këtë mënyrë rriten mundësitë e pjesëmarrësve në PPP

dhe fondet për investime do të kenë rritje të konsiderueshme. Kjo do të lehtësonte

punën e institucioneve publike, në përzgjedhjen e kompanive dhe do të rriste aftësitë

e tyre për përmbushjen e detyrimeve kundrejt investimit publik të fituar.

6. Një mangësi që ka legjislacioni shqiptar është mungesa e penalizimeve dhe

sanksioneve të forta për konçensionarët, të cilët shkelin afatet kohore. Legjislacioni

duhet të parashikojë qartë penalitete financiare dhe administrative (mos-marrje pjesë

më në tendera dhe punë publike), për shkak të dëmit të kryer ndaj shtetit. Me fitimin e

tenderit, shteti parashikon që konçensionari të fillojë të punojë, të prodhojë, të

punësojë njerëz, të paguajë detyrimet ndaj shtetit etj. Të gjitha vonesat janë kosto

shtesë për ekonominë dhe humbje në buxhetin e shtetit.

7. Si përfundim, mund të sugjeronim që, edhe pse Shqipëria ka investuar në

ndërtimin e rrugëve kombëtare dhe infrastrukturë, ka ende nevoja për përmirësim të

mëtejshëm dhe rrugë të reja. Gjithsesi, duke parë rezultatet statistikore dhe raportin e

efiçencës dhe produktivitetit, do sugjeronim një alokim të fondeve për investim

publike drejt rritjes së arsimimit dhe shëndetësisë. Studimet të ndryshme kanë gjetur

që, investimet publike në arsim dhe shëndetësi e kanë ndikimin më të lartë, më të

ndjeshëm në rritje ekonomike dhe mirëqënien e popullsisë. Për më tepër, investimet

në arsim dhe shëndetësi janë më të qëndrueshme dhe ndikojnë në kalimin më të

shpejtë të krizës ekonomike si dhe janë më të prekshme për gjithë popullsinë.

8. Raporti i alokimit të fondeve midis investimit në infrastruktutrë dhe atij në

kapitalit njerëzor (arsim, shëndetësi) do të ketë fokus studimi ynë për Shqipërinë në të

ardhmen.


- 97 -

REFERENCA

Aaron, H. J. (1990) Why is Infrastructure Important? Is there a Shortfall in Public

Investment? Conference Series, Federal Reserve Bank of Boston, Vol.34, fq.51-63.

Abramovitz, M. (1956) Resources and Output Trends in the United States since 1870.

American Economic Review, Vol.46, fq.5-23.

Adam, Ch. & Bevan, D. (2014) Public Investment, Public Finance and Growth: The

impact of Distortionary Taxation, Recurrent Costs and Incomplete Appropriability.

IMF Working Paper 14/73, International Monetary Fund, Washington.

Agenor, P. & Montiel, P. (1996) Development Macroecomics. Princeton University

Press, New Jersey.

Agenor, P. & Aizenman, J. (2006) Investment and Deposit Contracts Under Costly

Intermediation and Aggregate Volatility. International Review of Economics and

Finance, Vol.15(3), fq.263-275.

Akitoby, B. & Stratman, Th. (2008) Fiscal policy and Financial Markets. Economic

Journal, Vol.118(533), fq. 1971-1985.

Alesina, A. & Perotti, R. (1996) Fiscal Disicpline and the Budget Process. American

Economic Review, Vol.86, fq.401-407

Alexious, C. (2009) Government Spending and Economic Growth: Econometric

Evidence from the South Eastern Europe (SEE). Journal of Economic and Social

Research, Vol.11(1).

Aschauer, A. (1989) Is Public Expenditure Productive? Journal of Monetary

Economics,Vol.23(2), fq.177-200.

Aschauer, A. (1989) Does Public capital Çrowds out Private Capital. Journal of

Monetary Economics, Vol.24, fq.171-188.

Autoriteti Rrugor Shqiptar (2013) Të dhëna statistikore

Balassone, F. & Franco, D. (2000) Public Investment, The Stability Pact and the

Golden Rule. Fiscal Studies, Vol.21(2), fq. 207-229


- 98 -

Banka e Shqipërisë (2006) Shqipëria: Rikonstruktimi i Shpenzimeve Publike për të

mbështetur Rritjen. Një Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe i Kuadrit Institucional.

Dhjetor 2006. Vol. I. www.wordbank.org

Banka Botërore (2015) Të dhëna statistikore, Shteti Shqipëria

Banka Credins (2016) Fondet e investimeve

Barro, R. J. (1990) Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth.

Journal of Political Economy, Vol.98, fq.103-125

Barro, R. J. (1991) Economic Growth in a Cross Section Countries. The Quarterly

Journal of Economics, Vol.106.

Barro, R. J. & Lee, J. (1993) International Comparison of Educational Attainment.

Journal of Monetary Economics, Vol.106, fq.407-444.

Barro, R. J. & Sala-i-Martin, X. (1999) Economic Growth. The MIT Press,

Cambridge.

Ben Zeev, N. & Pappa, E. (2014) Chronicle of a War Foretold: The Macroeconomic

Effects of Anticipated Defense Spending Shocks. CEPR Discussion Paper 9948.

Centre for Economic Policy Research, London.

Bhatt, A. (2010) Revisiting Indicators of Public Debt Sustainability: Capital

Expenditures, Growth and Public Debt in India. MPRA Paper No.28289, January,

2011.

Blanchard, O. & Perotti, R. (2002) An Empirical Characterization of the Dynamic

Effects of Changes in Government Spending and Taxes on Output. Quarterly Journal

of Economics, Vol.107(4), fq. 1329-68.

Blejer, M. & Khan, M. (1984) Government Policy and Private Investment in

Developing Countries. IMF Staff Paper, June 1984.

Bom, P. & Ligthart, J. (Forthcoming) What Have We Learned from Three Decades of

Research on the Productivity of Public Capital? Journal of Economic Surveys.

Brenneman, A. & Kerf, M. (2002) Privatizing Africa’s Infrastructure: Promise and

Challenge. World Bank Technical Papers, Vol.337.

Buffie, E. & Berg, A. & Pattillo, C. & Portillo, R. & Zanna, L. (2012) Public

Investment Growth and Debt Sustainability: Putting Together the Pieces. IMF

Working Paper, 12/144, Washington.

http://www.wordbank.org/


- 99 -

Buiter, W. (2001) Notes on A Code for Fiscal Stability. Oxford Economic Papers,

Vol.53(1), fq.1-19.

Cadot, O. & Roller, L. & Stephan, A. (2006) Contribution to Productivity or Pork

Barrel? The Two Fases of Infrastructural Investment. Journal of Public Economics,

Vol.90, fq.1133-1153.

Calderon, C. et al. (2003) Latin America’s Infrastructure in the Era of

Macroeconomic Crisis. World Bank Paper, Washington.

Calderon, C. & Chong, A. (2004) Volume and Quality of Infrastructure and the

Distribution of Income: An Empirical Investigation. Review of Income and Wealth,

Vol.50, fq.87-105.

Canning, D. & Bennathan, E. (2000) The Social Rate of Return on Infrastructure

Investments. World Bank Research Project, RPO 680-89, Washington D.C.

Canning, D. & Pedroni, P. (2004) Infrastructure and Long-Run Economic Growth.

Working Paper No.99-09. Centre for Analytical Economics, Cornell University, New

York.

Cavallo, E. & Daude, Ch. (2008) Public Investment in Developing Countries: A

Blessing or a Cause? Working Paper No.648, Inter-American Development Bank,

Organization for Economic Co-operation and Development, Washington.

Chongo, B. (2013) An Econometric Analysis of the Impact of Public Debt on

Economic Growth: The Case of Zambia. Dissertation thesis. The University of

Zambia.

Clements, B. et al. (2003) External Debt, Public Investment and Growth in Low-

Income Countries. IMF Working Paper No.249.

Coenen, G. et al. (2012) Effects of Fiscal Stimulus in Structural Models. American

Economic Journal: Macroeconomics, Vol.4(1), fq.22-68.

Cohen, J. (2007) Economic Benefits of Investments in Transport Infrastructure.

Discussion Paper No.2007-13, Joint Transport Research Centre, USA.

Collier, P. et al. (2010) Managing Resource Revenues in Developing Economies.

IMF Staff Papers, 57(1), fq. 84-118.

Corsetti, G. & Roubini (1997) Politically Motivated Fiscal Deficits: Policy Issues in

Closed and Open Economies. Economics and Politics, Vol.9, fq.27-54.

Corsetti, G. et al. (2012) What Determines Government Spending Multipliers? IMF

Working Paper 12/150. International Monetary Fund, Washington.


- 100 -

Corong, E. & Dacuycuy, L. & Reyes, R. & Taningco, A. (2012) The Growth and

Distributive Impacts of Public Infrastructure Investments in the Philippines. Working

Paper 2012-15

Countinho, R. & Gallo, G.(1991) Do Public and Private Investment Stand in Each

Other’s Way. WDR Background Paper, World Bank, October 1991.

Dabla-Norris, E. et al. (2012) Investing in Public Investment: An Index of Public

Investment Efficiency. Journal of Economic Growth, Vol.17, f.235-266.

Da Silva, C. & Ellson, R. & Martin (1997) Public Capital, Regional Output and

Developments: Some Empirical Evidence. Journal of Regional Science, Vol.27(3),

fq.419-437.

Dalamagas, B. (1995) Growth, Public Investment and Deficit Financing. Australian

Economic Papers, Vol.65, fq.244-262.

Devarajan, S. & Swaroop, V. & Zou, H. (1996) The Composition of Public

Expenditure and Economic Growth. Journal of Monetary Economics, Vol.37, fq.313-

344.

Do, Th. & Li, Sh. & Zhao, H. (2011) The Relationship Between Government Health

Investment and Economic Growth. Dissertation Thesis, Malardalen University

Sweden.

Duffy-Deno, K. & Eberts, R. (1991) Public Infrastructure and Regional Economic

Development: A Simultaneous Equations Approach. Journal of Urban Economics,

Vol.30, fq.329-343.

Duggal, V. G. & Saltzman, C. & Klein, L. R. (1995) Infrastructure and Productivity:

A non-linear Approach. Conference Paper, 7th World Congress of the Econometrics

Society, Tokyo, Japan.

Dur, R. & Peletier, B. & Swank, O. (1997) The Effect of Fiscal Rules on Public

investment if Budget Deficits are Politically Motivated. Working Paper, Erasmus

University Rotterdam, Tinbergen Institute, The Netherlands.

Eden, M. & Kraay, A. (2014) Crowding In and the Returns to Government

Investment in Low-Income Countries. World Bank Policy Research Working Paper

6781, Washington.

Engel, E. & Fisher, R. & Galetovic, A. (2014) The Economics of Public Public-

Private Infrastructure PPPs: A Basic Guide. Cambridge University press.

Fay, M. & Yepes, T. (2003) Investing in Infrastructure: What is Needed from 2000 to

2010? World Bank WPS 3102.


- 101 -

Fischer, S. (1993) The Role of Macroecomic Factors in Growth. National Bureau of

Economic Research, Working Paper No.4565.

Fitoussi, J. & Creel, J. (2002) Have to Reform the European Central Bank. Centre for

European Reform, London.

Forni, M. & Gambetti, L. (2010) Fiscal Foresight and the Effects of Government

Spending. CEPR Discussion Paper 7840. Centre for Economic Policy Research,

London.

Fox, W. & Murray, M. (1990) Local Public Policies and Interregional Business

Development. Southern Economic Journal.

Ghani, E. dhe Din, M. (2006) The Impact of Public Investment on Economic Growth

in Pakistan. The Pakistan Development Review, Vol.45 (1), Spring 2006, pp.87-98.

Ghazanchyan, M. & Stotsky, J. (2013) Drivers of Growth: Evidence from sub-

Saharan Africa. IMF Working Paper, WP 13/236. International Monetary Fund.

Haugwout, F. (1998) Aggregate production functions, interregional equilibrium and

the Measurement of infrastructure productivity. Journal of Urban Economics, Vol.44,

fq.216-227.

Haugwout, F. (2002) Public Infrastructure Investments, Productivity and Welfare in

Fixed Geographical Areas. Journal of Public Economics, Vol.83, fq.402-428.

Haynes, K. & Button, K. (2001) Transportation Systems and Economic Development.

Handbook of Transport Systems and Traffic Control, Elsevier Science, London.

Helpman, E. (2004) The Mystery of Economic Growth. Harward University Press,

Cambridge.

Independent Evaluation Office (2003) Evaluation Report: Fiscal Adjustment in IMF –

Supported Programs, International Monetary Fund, Washington.

Instituti i Statistikave (2012) Të dhëna statistikore

Instituti i Statistikave (2015) Të dhëna statistikore

Isaksson, A. (2009) Public Capital, Infrastructure and Industrial Development.

UNIDO Working Paper 15. Vienna: United Nations Industrial Development

Organization.


- 102 -

Irwin, T. & Funke, K. & Rial, I. (2012) Budgeting and Fiscal Reporting for Public-

Private-Partnerships. Fiscal Affairs Department, IMF. International Forum Discussion

Paper 2012-8, OECD 2012.

Jean-Pierre et al. (2002) The Pattern of Global Health Expenditure.

Kamps, Ch. (2006) New Estimates of Government Net Capital Stocks for 22 OECD

Countries, 1960-2001. IMF Staff Papers, 53(1), fq.120-150.

Kayode, O. & Adegbemi, B. & Abiodun, F. (2013) An Empirical Analysis of

Transport Infrastructure Investment and Economic Growth in Nigeria. Social Science,

Vol.2, No.6, 2013, pp.179-188.

Keynes, J. M. (1936) The General Theory of Income. Employment and Money,

London

Khan, M. & Reinhart, C. (1990) Private Investment and Economic Growth in

Developing Countries. World Development, Vol.18(1), fq.19-27.

Khan, M. (1996) Government Investment and Economic Growth in the Developing

World. The Pakistan Development Review, Vol.35(4), fq.419-439.

Khan. M. & Kumar, M. (1997) Public and Private Investment and the Growth Process

in Developing Countries. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol. 59(1), fq.

69-88.

Kitterer, W. (1994) Tax Versus Debt-financing of Public Investment: A dynamic

simulation analysis. Kredit und Kapital, Vol.2, fq.163-187.

Koti, S. (2016) Kërcënimi nga Mbirregullimi. UET Press, Mars 2016.

Koti, S. (2016) Përcaktuesit e Kapitalit Publik: Rasti i Shqipërisë 1990-2015.

Konferenca II Kombëtare për Financën, 27 Maj 2016, Tiranë-Shqipëri.

Kraay, A. (2012) How Large is the Government Spending Multiplier? Evidence from

World Bank lending. Quarterly Journal of Economics, Vol.127(2), fq.829-887.

La Ferrara, E. & Marcellino, M. (2000) TFP, Costs and Public Infrastructure: An

Equivocal Relationship. IGIER Working Paper No.176, Italy.


- 103 -

Lepper, E. et al. (2012) Quantitative Effects of Fiscal Foresight. American Economic

Journal: Economic Policy, Vol.4(2), fq.115-144.

Lepper, E. et al. (2013) Fiscal Foresight and Information Flows. Econometrica,

Vol.81(3), fq. 1115-1145.

Levine, R. & Renelt, D. (1992) A Sensitivity Analysis of Cross-Coutry Growth

Regressions. American Economic Review, September.

Lorenzo, M. et al (2007) Health: A Vital Investment for Economic Development in

Eastern Europe and Central Asia.

Lott, J. R. (1997) Does Political Reform Increase Wealth? Why the Difference

between the Chicago and Virginia Schools is Really an Elasticity Question? Public

Choice, Vol.91, fq.219-227.

Milesi-Ferreti, G. (1997) Fiscal Rules and the Budget Process. CEPR Discussion

Paper No.1664.

Milesi-Ferreti, G. (1997) Good, Bad or Ugly? On the Effects of Fiscal Rules with

Creative Accounting. IMF Research Department.

Ministria e Financave (2015) Të dhëna statistikore, Buxhetet e shtetit

Ministria e Financave (2016) Të dhëna statistikore, Buxhetet e shtetit

Ministria e Ekonomisë (2015) Programi Ekonomik Kombëtar Shqiptar 2015-2017

Ministria e Transporteve (2015) Të dhëna Statistikore

Moomay, R. & Mullen, J. & Williams, M. (1995) The Interregional Impact of

Infrastructure Capital. Southern Economic Journal, fq.830-848.

Munnell, A. (1990) Why Have Productivity Declined? Productivity and Public

Investment. Investment, Federal Reserve Bank of Boston, 1990.

Munnell, A. ( ) How Does Public Infrastructure Affect Regional Economic

Performance?

Morrison, C, & Schwartz, E. (1996) State Infrastructure and Productive Performance.

American Economic Review, Vol.86, fq.1095-1111.


- 104 -

Munnell, A. (1992) Policy Watch: Infrastructure Investment and Economic Growth.

Journal of Economic Perspectives,Vol.6(4), fq.189-198.

Niloy, B. & Haque, E. & Osborn, D. (2003) Public Expenditure and Economic

Growth: A Disaggregated Analysis for Developing Countries. Working Paper Centre

for Growth and Business Cycle Research. University of Manchestor, USA.

Ortiz-Moctezuma, M. & Pivovarchuk, J. & Szolgayova, J. & Sabine, F. (2010)

Development of Transportation Infrastructure in the Context of Economic Growth.

Oum, T. & Waters, W. & Chunyan, Y. (1998) Development of an Econometric

Model Linking Public Transportation Investments to Economic Growth in British

Columbia. The Centre for Trasportation Studies, the University of British Columbia.

Organization for Economic Co-operation and Development, OECD (2002) Impact of

Transport Infrastructure Investment on Regional Development. OECD Publications,

Paris.

Ostry, J. et al. (2014) Public Debt, Public Investment and Growth: Normative

Considerations. IMF Working Paper, Washington.

Pereira, A. & Andraz, J. (2004) Public Highway spending and state spillovers in the

USA. Applied Economics Letters, Vol.11(12), fq.785-788.

Pereira, A. & Andraz, J. (2013) On the Economic Effects of Public Infrastructure

Investment: A survey of the International Evidence. Working Paper No.108. College

of William and Mary, Department of Economics, July 2013.

Pontolillo, V. (1998) Aspetti Economico-Istituzionali del project financing:

Problematiche ed esperienze in Italia, Banca d’Italia, Documenti, No.59.

Poterba, J. (1995) Capital Budgets, Borrowing Rules and State Capital Spending.

Journal of Public Economics, Vol.56, fq.165-187

Qëndra për Kërkim dhe Zhvillim (2005) Analiza në vite e shpenzimeve publike në

Shqipëri.

Randall, H. et al. (2005) The Effects of Public Investment on Private Investment in

Developing Economies. Public Finance Review, Vol.33(5).


- 105 -

Randall, E. (1986) Estimating the Contribution of Urban Public Infrastructure to

Regional Economic Growth. Cleveland: Federal Reserve Bank of Cleveland,

Working Paper No.8610.

Randall, E. (1987) Estimating the Relationship Between Local Public and Private

Investment. Cleveland: Federal Reserve Bank of Cleveland, Working Paper No.8703.

Randall, E. (1989) Some Empirical Evidence on the Linkage Between Public

Infrastructure and Local Economic Development. Presented at the Western Economic

Association Meetings.

Robinson, J. & Torvik, R. (2005) White Elephants. Journal of Public Economics,

Vol.89, fq.197-210.

Rodriguez, F. (2010) Have Collapses in Infrastructure Spending led to Cross-Country

Divergence in per Capita GDP? A Century Foundation Report, Century Foundation,

New York.

Romp, W. & Haan, J. (2007) Public Capital and Economic Growth: A Critical

Survey. Perspectiven der Wirtschaftspolitik, Vol.8(1), fq.6-52.

Roubini, N. & Sachs, J. (1989) Government Spending and Budget Deficits in the

Industrial Countries. Economic Policy, Vol.8, fq.99-132.

Seetanah, B. (2009) Using GMM Framework to Analyse the Role of Transport

Infrastructure in Economic Growth: The African Case. Discussion Paper at the 9th

Conference on Business and Economics.

Serven, L. (1997) Uncertainty, Instability and Irreversible Investment: Theory,

Evidence and Lessons for Africa. World Bank Policy Research Working Paper

No.1722, Washington.

Sideris, D. (2006) Wagner’s law in 19th Century Greece: A Cointegration and

Causality Analysis. University of Ioaninna.

Sever, I. & Drezgic, S. & Blazic, H. (2011) Budget Spending and economic growth in

Croatia: Dynamics and relationships over the past two decades. Zb.rad.Ekon.fak.Rij.

Vol.29(2), fq.291-331.

Sever, I. and associates (2009) Starting Point New Economic Policy in the Cause of

Recession, Proceedings of Rijeka Faculty of Economics, Vol.27(2).


- 106 -

Schwartz, G. & Corbacho, A. & Funke, K. (2008) Public Investment and Public-

Private Partnerships: Addressing Infrastructure Challenges and Managing Fiscal

Risks. IMF, Palgrave Macmillan.

Solow, R. (1957) Technical Change and The Aggregate Production Function. Review

of Economics and Statistics, Vol.3(3), fq.312-320.

Straub, S. (2011) Infrastructure and Development: A Critical Appraisal of the Macro-

Level Literature. Journal of Development Studies, Vol.47(5), fq.683-708.

Summers, Lawrence H. (2013) Remarks in honor of Stanley Fischer, Fourteenth

Jacques Polak Annual Researc Conference, International Monetary Fund,

Washington, November 7.8.

Tabellini, G. & Alessina, A. (1990) Voting on the Budget Deficit. American

Economic Review, Vol.80, fq.37-49

Tanzi, V. & Davoodi, H. (2002) Corruption, Public Investment and Growth. IMF

Working Paper, Washington.

Tatom, J. (1991) Public Capital and private-sector performance. Review of the

Federal Reserve Bank of St.Louis, Vol.78(3), fq.267-278.

Teulings, C. dhe Baldwin, R. (2014) Secular Stagnation: Facts, Causes and

Cures.VoxEU, August 15. http://wwwvoxeu.org/content/secular-stagnation-facts-

causes-and-cures.

Ter-Minassian, T. & Allen, M. (2004) Public Investment and Fiscal Policy. IMF

Working Paper in cooperation with World Bank and Inter-American Development

Bank.

Turnovsky, S. (1996) Fiscal policy, Growth and Macroeconomic Performance in a

Small Open Economy. Journal of International Economics, Vol.40(1-2), fq. 41-66.

Van der plog, F. & Venables, A. (2014) Harnessing Windfall Revenues. Optimal

Policies for Resource-Rich Developing Economies. Economic Journal, Vol.

121(551), fq. 1-30.

Warner, A. (2014) Public Investment as an Engine of Growth. IMF Working Paper

14/148, International Monetary Fund, Washington.

http://wwwvoxeu.org/content/secular-stagnation-facts-causes-and-cures

http://wwwvoxeu.org/content/secular-stagnation-facts-causes-and-cures


- 107 -

World Bank (1994) Overview and Infrastructure: Achievements, Challenges and

Opportunities. In World Development Report 1994: Infrastructure for Development,

1-26, Oxford; Oxford University Press.

World Bank (2014) Albania’s Documents Book.

World Bank (2014) Corporate Governance of State-Owned Enterprises: A Toolkit,

Working Paper.

World Economic Forum (2015) Global Index of Competitiveness-Infrastructure

World Economic Forum (2016) Global Index of Competitiveness-Infrastructure

Wylie, P. (1996) Infrastructure and Canadian Economic Growth 1946-1991. The

Canadian Journal of Economics, Vol.29(1), fq.350-355.

Zaghini, L. & Lamartina, D. (2005) Increasing Public Expenditure: Wagner’s Law in

OECD Countries.

Internet 1 – http://kalyan-city.blogspot.com/2011/02/wagner-law-of-increasing-state-

activity.ht


108

Apendiks A PPB sipas sektorëve dhe aktivitetit ekonomik


109

Apendiks B

Testi i Normalitetit

0

2

4

6

8

10

12

-10.0 -7.5 -5.0 -2.5 0.0 2.5 5.0 7.5

Series: Residuals

Sample 1995 2014

Observations 20

Mean -7.11e-14

Median 0.164134

Maximum 5.495183

Minimum -9.682055

Std. Dev. 3.132580

Skewness -1.287617

Kurtosis 5.963918

Jarque-Bera 12.84720

Probability 0.001623

Testi i lidhjes seriale

Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test: F-statistic 0.861666 Prob. F(2,13) 0.4452

Obs*R-squared 2.340955 Prob. Chi-Square(2) 0.3102

Test Equation: Dependent Variable: RESID Method: Least Squares Sample: 1995 2014 Included observations: 20 Presample missing value lagged residuals set to zero.

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -27.42985 139.5089 -0.196617 0.8472



LABOR_FORCE(-2) 0.342447 1.857458 0.184363 0.8566 TRADE_GDP(-1) 0.047538 0.253457 0.187557 0.8541

RESID(-1) 0.254994 0.384061 0.663941 0.5183 RESID(-2) -0.312167 0.276142 -1.130459 0.2787


110

Testi i Heteroskedasticitetit

Heteroskedasticity Test: White

F-statistic 27.49878 Prob. F(13,6) 0.0003

Obs*R-squared 19.66986 Prob. Chi-Square(13) 0.1038

Scaled explained SS 27.46113 Prob. Chi-Square(13) 0.0108

Test Equation:

Dependent Variable: RESID^2


Sample: 1995 2014

Included observations: 20

Collinear test regressors dropped from specification

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C -5256.670 3029.098 -1.735391 0.1334

GROSS_CAPITAL_FORMATION_(-5)^2 -0.000391 0.001143 -0.341711 0.7442 GROSS_CAPITAL_FORMATION_(-

5)*SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-4) -0.214088 0.118767 -1.802592 0.1215 GROSS_CAPITAL_FORMATION_(-

5)*LABOR_FORCE(-2) -0.699114 0.598849 -1.167430 0.2873 GROSS_CAPITAL_FORMATION_(-

5)*TRADE_GDP(-1) 0.029286 0.027794 1.053678 0.3326


SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-4)^2 -0.091975 0.270060 -0.340573 0.7450 SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-

4)*LABOR_FORCE(-2) -8.098239 1.895513 -4.272319 0.0052 SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-

4)*TRADE_GDP(-1) -0.709994 0.246986 -2.874634 0.0283


LABOR_FORCE(-2)^2 1.001719 0.488907 2.048894 0.0864

LABOR_FORCE(-2)*TRADE_GDP(-1) 6.706170 1.483352 4.520955 0.0040

TRADE_GDP(-1)^2 0.718089 0.145319 4.941464 0.0026

TRADE_GDP(-1) -490.2901 104.4491 -4.694055 0.0033

R-squared 0.983493 Mean dependent var 9.322406








111

Apendiks C

Augmented Dickey-Fuller Test

Null Hypothesis: GROSS_CAPITAL_FORMATI01 has a unit root

Exogenous: Constant

Lag Length: 3 (Automatic - based on SIC, maxlag=5) t-Statistic Prob.* Augmented Dickey-Fuller test statistic -1.534268 0.4972

Test critical values: 1% level -3.788030

5% level -3.012363

10% level -2.646119 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Augmented Dickey-Fuller Test Equation

Dependent Variable: D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01)


Date: 05/29/16 Time: 12:51

Sample (adjusted): 1994 2014

Included observations: 21 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-1) -0.173180 0.112874 -1.534268 0.1445

D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-1)) 0.294032 0.236484 1.243348 0.2317

D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-2)) -0.285569 0.197786 -1.443827 0.1681

D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-3)) -0.082950 0.136220 -0.608944 0.5511

C 4.559604 2.684948 1.698210 0.1088 R-squared 0.475928 Mean dependent var 0.550509








112

Null Hypothesis: LABOR_FORCE has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -2.998064



Dependent Variable: D(LABOR_FORCE)



Included observations: 23 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. LABOR_FORCE(-1) -0.026520 0.022576 -1.174720 0.2539

D(LABOR_FORCE(-1)) 0.537384 0.159712 3.364700 0.0031

C 1.623808 1.498097 1.083914 0.2913 R-squared 0.363990 Mean dependent var -0.243478




Log likelihood 2.018297 Hannan-Quinn criter. 0.122614




113

Null Hypothesis: TRADE_GDP has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -3.004861



Dependent Variable: D(TRADE_GDP)



Included observations: 22 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. TRADE_GDP(-1) -0.110924 0.122693 -0.904079 0.3779

D(TRADE_GDP(-1)) -0.100233 0.128766 -0.778415 0.4464

D(TRADE_GDP(-2)) -0.212344 0.121677 -1.745142 0.0980









114

Null Hypothesis: SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -2.991878



Dependent Variable: D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM)



Included observations: 24 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-1) -0.053419 0.080149 -0.666504 0.5120


Adjusted R-squared -0.024762 S.D. dependent var 3.140638







115

Apendiks C-1

Philips-Perron Test pwr Njwsinw Rrwnjw

Null Hypothesis: GROSS_CAPITAL_FORMATI01 has a unit root

Exogenous: Constant

Bandwidth: 1 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel Adj. t-Stat Prob.* Phillips-Perron test statistic -2.447473 0.1402


5% level -2.991878


Residual variance (no correction) 24.77194

HAC corrected variance (Bartlett kernel) 33.32173

Phillips-Perron Test Equation

Dependent Variable: D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01)



Included observations: 24 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-

1) -0.345575 0.155536 -2.221826 0.0369









116

Null Hypothesis: LABOR_FORCE has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -2.991878





Dependent Variable: D(LABOR_FORCE)



Included observations: 24 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. LABOR_FORCE(-1) 0.006306 0.030206 0.208784 0.8365

C -0.624587 1.994874 -0.313096 0.7572 R-squared 0.001977 Mean dependent var -0.208333








117

Null Hypothesis: SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM has a unit root

Exogenous: Constant

Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel

Adj. t-Stat Prob.*

Phillips-Perron test statistic -1.037182 0.7228


5% level -2.991878

10% level -2.635542

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.




Dependent Variable: D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM)



Included observations: 24 after adjustments


SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-

1) -0.053419 0.080149 -0.666504 0.5120

C 4.106556 5.982532 0.686424 0.4996









118

Null Hypothesis: TRADE_GDP has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -2.991878





Dependent Variable: D(TRADE_GDP)



Included observations: 24 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. TRADE_GDP(-1) -0.394152 0.157426 -2.503731 0.0202









119

Apendiks D

Augmented Dickey Fuller Test (stacionare)

Null Hypothesis: D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01) has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -3.004861



Dependent Variable: D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01,2)



Included observations: 22 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-1)) -0.951062 0.170655 -5.573021 0.0000

D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-1),2) 0.396311 0.094357 4.200107 0.0005









120

Null Hypothesis: D(LABOR_FORCE,2) has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -3.004861



Dependent Variable: D(LABOR_FORCE,3)



Included observations: 22 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. D(LABOR_FORCE(-1),2) -1.284677 0.190658 -6.738134 0.0000

C -0.001924 0.054988 -0.034998 0.9724 R-squared 0.694201 Mean dependent var 0.027272








121

Null Hypothesis: D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM,2) has a unit root

Exogenous: Constant

Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=5) t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -9.400814 0.0000


5% level -3.004861

10% level -2.642242



Dependent Variable: D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM,3)





D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-1),2) -1.210424 0.128757 -9.400814 0.0000

C 0.553440 0.427303 1.295193 0.2100









122

Null Hypothesis: D(TRADE_GDP) has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -2.998064



Dependent Variable: D(TRADE_GDP,2)



Included observations: 23 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. D(TRADE_GDP(-1)) -1.175551 0.218846 -5.371590 0.0000









123

Apendiks D-1

Philips-Perron Test (stacionare)

Null Hypothesis: D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01) has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -2.998064





Dependent Variable: D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01,2)



Included observations: 23 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. D(GROSS_CAPITAL_FORMATI01(-1)) -0.838717 0.119440 -7.022080 0.0000









124

Null Hypothesis: D(LABOR_FORCE,2) has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -3.004861





Dependent Variable: D(LABOR_FORCE,3)



Included observations: 22 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. D(LABOR_FORCE(-1),2) -1.284677 0.190658 -6.738134 0.0000

C -0.001924 0.054988 -0.034998 0.9724 R-squared 0.694201 Mean dependent var 0.027272








125

Null Hypothesis: D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM,2) has a unit root

Exogenous: Constant

Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel

Adj. t-Stat Prob.*

Phillips-Perron test statistic -8.438932 0.0000


5% level -3.004861

10% level -2.642242





Dependent Variable: D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM,3)





D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM(-

1),2) -1.210424 0.128757 -9.400814 0.0000

C 0.553440 0.427303 1.295193 0.2100









126

Null Hypothesis: D(TRADE_GDP) has a unit root

Exogenous: Constant



5% level -2.998064





Dependent Variable: D(TRADE_GDP,2)


Date: 05/29/16 Time: 14:09


Included observations: 23 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. D(TRADE_GDP(-1)) -1.175551 0.218846 -5.371590 0.0000









127

Apendiks E

Qasja Johansen

Sample (adjusted): 1992 2014 Included observations: 23 after adjustments Trend assumption: Linear deterministic trend Series: GDPGROWTH_ GROSS_CAPITAL_FORMATION_ LABOR_FORCE TRADE_GDP SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM Lags interval (in first differences): 1 to 1

Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace)

Hypothesized Trace 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.**

None * 0.953978 152.4298 69.81889 0.0000

At most 1 * 0.883786 81.62104 47.85613 0.0000 At most 2 * 0.488929 32.11755 29.79707 0.0266 At most 3 * 0.457772 16.67886 15.49471 0.0330 At most 4 0.106937 2.601260 3.841466 0.1068

Trace test indicates 4 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values

Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue)

Hypothesized Max-Eigen 0.05 No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.**

None * 0.953978 70.80879 33.87687 0.0000

At most 1 * 0.883786 49.50349 27.58434 0.0000 At most 2 0.488929 15.43869 21.13162 0.2593 At most 3 0.457772 14.07760 14.26460 0.0535 At most 4 0.106937 2.601260 3.841466 0.1068

Max-eigenvalue test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level * denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I):

GDPGROWTH_

GROSS_CAPITAL_FORMATIO

N_ LABOR_FORCE TRADE_GDP

SECONDARY_SCHOOL_ENROL

LM -0.187399 0.027249 -0.522818 -0.087615 0.055029 0.380468 -0.038096 1.822862 -0.022003 0.506189 0.177990 -0.000469 2.160741 0.149503 0.276772 -0.150228 -0.048354 0.655267 0.139108 -0.171350 0.071796 0.000893 0.461588 0.033422 0.200680

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha): D(GDPGROWT

H_) 3.417477 -2.387273 0.873724 2.789821 -0.448132 D(GROSS_CAPITAL_FORMATI -5.235024 12.11790 -6.014610 15.65724 -1.852318


128

ON_) D(LABOR_FOR

CE) -0.040879 0.010679 -0.110265 -0.054446 0.039036 D(TRADE_GDP

) 9.880725 4.997149 -1.687132 -0.490821 -0.502072 D(SECONDARY_SCHOOL_ENR

OLLM) -1.821438 -0.943113 -0.049656 -0.222795 -0.307150

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood -267.8951 Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)

GDPGROWTH_




LM 1.000000 -0.145408 2.789860 0.467532 -0.293647

(0.01829) (0.56746) (0.06545) (0.09126)

Adjustment coefficients (standard error in parentheses) D(GDPGROWT

H_) -0.640433 (0.24547)

D(GROSS_CAPITAL_FORMATI

ON_) 0.981040 (1.33261)

D(LABOR_FORCE) 0.007661

(0.01003) D(TRADE_GDP

) -1.851641 (0.30243)

D(SECONDARY_SCHOOL_ENR

OLLM) 0.341336 (0.06889)


GDPGROWTH_




LM 1.000000 0.000000 9.216539 -1.219589 4.921843

(1.69820) (0.18896) (0.30349) 0.000000 1.000000 44.19767 -11.60270 35.86806

(14.1266) (1.57191) (2.52459)


H_) -1.548714 0.184068 (0.49453) (0.05461)


ON_) 5.591515 -0.604290 (2.72854) (0.30133)

D(LABOR_FORCE) 0.011724 -0.001521

(0.02266) (0.00250) D(TRADE_GDP

) 0.049615 0.078873 (0.43328) (0.04785)

D(SECONDARY_SCHOOL_ENR -0.017488 -0.013704


129

OLLM) (0.11962) (0.01321)


GDPGROWTH_




LM 1.000000 0.000000 0.000000 -7.371923 14.84450

(0.70097) (1.49532) 0.000000 1.000000 0.000000 -41.10606 83.45188

(3.64959) (7.78534) 0.000000 0.000000 1.000000 0.667532 -1.076614

(0.06801) (0.14508)


H_) -1.393201 0.183659 -4.250497 (0.52683) (0.05365) (3.29288)


ON_) 4.520978 -0.601471 11.83021 (2.87712) (0.29300) (17.9832)

D(LABOR_FORCE) -0.007903 -0.001469 -0.197417

(0.02106) (0.00214) (0.13161) D(TRADE_GDP

) -0.250676 0.079664 0.297841 (0.42797) (0.04358) (2.67498)


OLLM) -0.026327 -0.013681 -0.874178 (0.12960) (0.01320) (0.81003)


GDPGROWTH_




LM 1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.073317

(0.08594) 0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 1.087366

(0.61807) 0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 0.260925

(0.01531) 0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -2.003708

(0.11020)


H_) -1.812310 0.048759 -2.422419 0.271815 (0.43962) (0.06117) (2.67900) (0.20288)


ON_) 2.168823 -1.358568 22.08989 1.470894 (2.36087) (0.32848) (14.3869) (1.08953)

D(LABOR_FORCE) 0.000277 0.001164 -0.233094 -0.020712


130

(0.02115) (0.00294) (0.12888) (0.00976) D(TRADE_GDP

) -0.176941 0.103397 -0.023778 -1.296160 (0.44629) (0.06209) (2.71962) (0.20596)


OLLM) 0.007143 -0.002908 -1.020169 0.141920 (0.13364) (0.01859) (0.81441) (0.06168)


131

Apendiks F

Modeli VAR

Vector Error Correction Estimates



Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] Cointegrating Eq: CointEq1 GDPGROWTH_(-1) 1.000000

GROSS_CAPITAL_FOR

MATION_(-1) -0.145408

(0.01829)

[-7.95156]

LABOR_FORCE(-1) 2.789860

(0.56746)

[ 4.91636]

TRADE_GDP(-1) 0.467532

(0.06545)

[ 7.14377]

SECONDARY_SCHOOL

_ENROLLM(-1) -0.293647

(0.09126)

[-3.21773]

C -194.6886

Error Correction: D(GDPGROW

TH_)

D(GROSS_CAPITAL_FORM

ATION_) D(LABOR_FO

RCE) D(TRADE_GD

P)

D(SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM)

CointEq1 -0.640433 0.981040 0.007661 -1.851641 0.341336

(0.24547) (1.33261) (0.01003) (0.30243) (0.06889)

[-2.60896] [ 0.73618] [ 0.76404] [-6.12261] [ 4.95485]

D(GDPGROWTH_(-1)) 0.107635 -0.378199 -0.005719 0.591253 -0.185777

(0.25410) (1.37946) (0.01038) (0.31306) (0.07131)

[ 0.42359] [-0.27416] [-0.55101] [ 1.88862] [-2.60515]

D(GROSS_CAPITAL_F

ORMATION_(-1)) -0.053144 -0.356295 0.000512 -0.110632 0.018314

(0.02648) (0.14377) (0.00108) (0.03263) (0.00743)

[-2.00663] [-2.47816] [ 0.47336] [-3.39065] [ 2.46411]

D(LABOR_FORCE(-1)) 3.844145 12.94263 0.473943 -5.957135 -0.688231

(5.80524) (31.5150) (0.23712) (7.15212) (1.62917)

[ 0.66219] [ 0.41068] [ 1.99876] [-0.83292] [-0.42244]

D(TRADE_GDP(-1)) 0.244096 3.033888 -0.003280 0.348867 -0.076590

(0.10261) (0.55705) (0.00419) (0.12642) (0.02880)

[ 2.37884] [ 5.44637] [-0.78258] [ 2.75963] [-2.65969]


132

D(SECONDARY_SCHO

OL_ENROLLM(-1)) -0.629072 -2.692693 -0.028075 1.992872 0.298352

(0.64069) (3.47811) (0.02617) (0.78934) (0.17980)

[-0.98187] [-0.77418] [-1.07282] [ 2.52475] [ 1.65935]

C 1.756296 -3.767950 -0.125355 -0.755213 0.185311

(1.82174) (9.88970) (0.07441) (2.24440) (0.51125)

[ 0.96408] [-0.38100] [-1.68465] [-0.33649] [ 0.36247] R-squared 0.643092 0.836190 0.407012 0.839094 0.780750

Adj. R-squared 0.509252 0.774761 0.184642 0.778754 0.698532

Sum sq. resids 631.4263 18608.74 1.053453 958.4133 49.72961

S.E. equation 6.282050 34.10346 0.256595 7.739563 1.762981

F-statistic 4.804919 13.61233 1.830333 13.90615 9.496029

Log likelihood -70.72919 -109.6383 2.823755 -75.52811 -41.50331

Akaike AIC 6.759060 10.14247 0.363152 7.176358 4.217679

Schwarz SC 7.104645 10.48805 0.708737 7.521943 4.563264

Mean dependent 1.368696 -0.765919 -0.243478 1.768999 0.133604

S.D. dependent 8.967513 71.85824 0.284167 16.45428 3.210900 Determinant resid covariance (dof adj.) 55291.27

Determinant resid covariance 9007.771

Log likelihood -267.8951

Akaike information criterion 26.77349

Schwarz criterion 28.74826


133

Apendiks G

Pairwise Granger Causality Tests

Sample: 1990 2014

Lags: 2

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

GDPGROWTH_ does not Granger Cause GROSS_CAPITAL_FORMATION_ 23 8.65095 0.0023

GROSS_CAPITAL_FORMATION_ does not Granger Cause GDPGROWTH_ 1.76753 0.1991

LABOR_FORCE does not Granger Cause GROSS_CAPITAL_FORMATION_ 23 2.03313 0.1599

GROSS_CAPITAL_FORMATION_ does not Granger Cause LABOR_FORCE 0.29771 0.7461

SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM does not Granger Cause GROSS_CAPITAL_FORMATION_ 23 26.2789 5.E-06

GROSS_CAPITAL_FORMATION_ does not Granger Cause SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM 0.16041 0.8530

TRADE_GDP does not Granger Cause GROSS_CAPITAL_FORMATION_ 23 17.9711 5.E-05

GROSS_CAPITAL_FORMATION_ does not Granger Cause TRADE_GDP 3.95036 0.0378

LABOR_FORCE does not Granger Cause GDPGROWTH_ 23 0.32930 0.7237

GDPGROWTH_ does not Granger Cause LABOR_FORCE 0.81839 0.4569

SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM does not Granger Cause GDPGROWTH_ 23 0.71133 0.5043

GDPGROWTH_ does not Granger Cause SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM 13.7882 0.0002

TRADE_GDP does not Granger Cause GDPGROWTH_ 23 0.03246 0.9681

GDPGROWTH_ does not Granger Cause TRADE_GDP 8.59744 0.0024

SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM does not Granger Cause LABOR_FORCE 23 2.48920 0.1111

LABOR_FORCE does not Granger Cause SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM 29.6450 2.E-06

TRADE_GDP does not Granger Cause LABOR_FORCE 23 0.19116 0.8277

LABOR_FORCE does not Granger Cause TRADE_GDP 7.34954 0.0046

TRADE_GDP does not Granger Cause SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM 23 23.6232 9.E-06

SECONDARY_SCHOOL_ENROLLM does not Granger Cause TRADE_GDP 88.9848 5.E-10


134

Apendiks H


135

Apendiks I