Internetowy Kurier Proszowicki · Bibliografia 20 . Paweł z Przemankowa, mity i fakty 3 WSTĘP ycie biskupa Pawła z Przemankowa, (teraz z ... rysunku Jana Matejki „Kłosy czasopismo

Internetowy Kurier Proszowicki

www.kurier.iap.pl

2009

Paweł z Przemankowa, mity i fakty

2

P I S TR E ŚC I

Wstęp 3

Początki 4

Mity? 5

Książęce konflikty 7

Po śmierci Leszka Czarnego 14

Legendy 16

Nie tylko polowania 17

Bibliografia 20


3

W ST Ę P

ycie biskupa Pawła z Przemankowa, (teraz z Przemykowa) budziło i budzi wiele kontrowersji. U dawniejszych historyków, Kroniki Długosza, Rocznik Traski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich … biskup nie miał wysokich notowań. Uchodził za zdrajcę Narodu układającego się z

ówczesnymi wrogami Ojczyzny, Jadźwingami, Litwinami, Prusami i Kumanami, wewnętrznego wichrzyciela będącego inicjatorem buntów rycerstwa przeciwko książętom krakowskim: w 1273 przeciwko Bolesławowi Wstydliwemu, w 1282(?) i 1285 przeciwko Leszkowi Czarnemu. Był też według nich człowiekiem, który nie przestrzega norm moralnych, zarzucali mu utrzymywanie „haremu” pełnego panien, urządzanie przyjęć suto zakrapianych alkoholem, na których dochodziło do gorszących scen. Według dawnych dziejopisarzy dopuścił się profanacji klasztoru w Skale, porywając z jego murów zakonnicę, zabił też na polowaniu człowieka itd. ...

Ostatnio jednak, na życie Pawła z Przemykowa zaczęto patrzeć pod innym kątem. Zaczyna być traktowany jak człowiek, który dążył do uniezależnienia władzy kościoła od władzy świeckiej, jako obrońca księżnej Kingi i klarysek ze Starego Sącza. Występował też jako arbiter w konfliktach na styku kościół – rycerstwo- książęta, np. pomiędzy Henrykiem IV Prawym a biskupem wrocławskim Tomaszem II. Paweł był też świadkiem i inicjatorem wielu nadań przywilejów dla klasztorów i kościołów. Był tez fundatorem paru kościołów między innymi w swoim rodzinnym Przemykowie. Wiele wydarzeń i cech charakteru jakie zarzucają biskupowi Pawłowi starzy kronikarze, obecnie przypisuje się biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie, który na tron biskupi w Krakowie wstąpił niespełna 3 lata po Pawle.

apewne jak uczy nas życie, prawda leży gdzieś pośrodku, nie był ani osobą świętą w przeciwieństwie do swoich poprzedników św. Stanisława i bł. Prandoty, ale też nie był do „dna” zepsuty jak chcą dawni kronikarze. Jego powołanie do stanu duchownego nie było bardzo żarliwe, a skłonności do świeckiego stylu życia były dominujące w jego życiu. Śluby kapłańskie złożył dopiero po tym jak został wybrany na biskupa krakowskiego.

Tak różne podejście historyków do osoby Pawła z Przemankowa wynika na pewno z różnych źródeł jakimi się posługiwali. Nie ulega wątpliwości, że te same fakty z życia naszego rodaka są inaczej interpretowane, oraz wiązane są one z różnymi faktami tworząc całkowicie różny kontekst historyczny, bardzo prozaiczną różnicą są też tłumaczenia tych samych dokumentów.

oniżej opierając się głownie na książce z 1851 roku „Paweł z Przemankowa. Rys historyczny z drugiej połowy XIII wieku w Polsce z nieznanych po większej części lub mało znanych źródeł skreślony” napisanej przez Aleksandra Przeździeckiego, opisałem postać naszego sławnego krajana. Zaglądałem też do Kronik

Długosza (w zasadzie do ich tłumaczeń), materiałów, które można znaleźć w internecie oraz do innych pozycji (wyszczególnione są one w zakładce „źródła”). Niektóre prace umieściłem na stronie aby czytelnik mógł też zapoznać się z innymi opisami postaci Pawła.

Paweł z Przemankowa fragment

rysunku Jana Matejki „Kłosy czasopismo ilustrowane

tygodniowe”

herb Pawła z Przemankowa „Półkozic”

wikipedia


4

Może biskup Paweł był złym człowiekiem jak opisują w większości historycy z XIX wieku i wcześniejsi, może był taki dobry jak chcą tego obecni. Może był trochę taki, a trochę taki. Jednak postać tą, umieściłem w dziale Ludzie Ziemi Proszowickiej, ponieważ w swoich czasach był osobą znaczącą w skali kraju, z którym liczyli się książęta i hierarchowie kościelni. My jego rodacy możemy go potępiać lub hołubić, ale najpierw powinniśmy go poznać.

POC ZĄ T K I iskup krakowski w latach 1266-1292 określany jako Paweł z Przemankowa w źródłach występował także pod innymi nazwiskami. Ludwik Łętowski w „Katalogu biskupów, prałatów i kanoników krakowskich” pisał o nim Przemiankowski Paweł, Franciszek Piekosiński w „Rycerstwie polskim wieków średnich”, nazywał go Pawłem Jazdowiczem

Przemankowskim. Nie ulega wątpliwości, że jego herbem rodowym był Półkozic (Półkoza, Półkozia, Ośla głowa), należał do gałęzi Lubowlitów – Ogniwów.

O jego dzieciństwie i latach młodzieńczych niewiele wiadomo. Był on synem komesa Jazdona (Jaśka, Jacka) herbu Półkozic, który w Przemykowie na „Winnicy” wybudował zamek. W nim najprawdopodobniej przyszedł na świat Pawik. Tak nazywa młodego bohatera swojej historycznej powieści „Syn Jazdona”, Józef Ignacy Kraszewski. Bujne i kontrowersyjne życie biskupa krakowskiego, stało się głównym tematem jego książki. Na jednego z głównych bohaterów wziął Pawła także Karol Bunsch w powieści „Powrotna droga”.

ratem Pawła był Wojsław (Wisław), w 1256 podsędek sandomierski, w 1258 kasztelan małogojski i w 1285 komes, podkomorzy krakowski. Siostra była żoną Prandoty (syna Warsza, kasztelana krakowskiego) z rodu Rawitów.

Według niepotwierdzonej tradycji młody Paweł wsławił się w bitwie pod Legnicą 9 kwietnia 1241 roku. Swoją karierę duchowną rozpoczął jako komornik, a później kapelan bpa Prandoty. Najprawdopodobniej zdobył wykształcenie w zakresie sztuk wyzwolonych i prawa kanonicznego, gdyż w 1253 roku występuje w źródłach z tytułem submagistra w scholasterii krakowskiej (szkole wawelskiej). Od 1262 lub 1263 do 1266 sprawował urząd kanclerza książęcego Bolesława V Wstydliwego, w tym czasie najprawdopodobniej był też archidiakonem sandomierskim.

óźnym popołudniem 20 września 1266 roku wawelskie dzwony obwieściły mieszkańcom Krakowa, że biskup krakowski słynący z pobożnego życia Prandota z Białaczewa herbu Odrowąż zmarł. Wkrótce został pochowany w katedralnym kościele pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła (po dwustu latach został on ogłoszony błogosławionym).

Krakowscy kanonicy i prałaci (członkowie Kapituły Krakowskiej) przystąpili do wyboru następcy. Drogą kompromisu, gdyż było dwóch kandydatów na to stanowisko, przez wybranych do tego arbitrów: Gerarda proboszcza wiślickiego, Stefana i Wysza czyli Wyszona kanoników krakowskich. W dniu 9 października wybrali na biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa, chociaż nie miał on święceń kapłańskich był tylko diakonem (wówczas była to częsta praktyka). Wiedzieli oni, że książę Bolesław V Wstydliwy dobrodziej kościoła krakowskiego (Prandota dzięki doskonałym stosunkom z Bolesławem uzyskał od niego, wiele nadań i przywilejów dla kościoła krakowskiego) był zwolennikiem wyboru

bitwa pod Legnicą na miedziorycie Matthäusa Meriana

Starszego z 1630 roku pod tytułem „Wielka klęska chrześcijan pobitych przez Tatarów”

wikipedia


5

swojego sekretarza na to stanowisko. 28 października 1266 roku w Uniejowie arcybiskup gnieźnieński Janusz I herbu Grzymała potwierdził wybór kanoników krakowskich.

W Lelowie, w 1267 roku w ciągu ośmiu dni otrzymał wszystkie stopnie święceń kapłańskich wraz z sakrą biskupią. W sobotę przed drugą niedzielą postu (12 marca) arcybiskup wyświęcił elekta na kapłana, a w niedzielę 13 marca konsekrował go na biskupa krakowskiego). Chociaż był wtedy Wielki Post, Janusz I dał mieszkańcom Krakowa dyspensę i odbyły się z tej okazji zabawy połączone z tańcami.

aweł już jako biskup w czerwcu 1267 roku wystąpił w roli gospodarza podczas wizyty legata papieża Klemensa IV, kardynała Gwidona z zakonu Cystersów. Pomimo, że podczas uroczystości obecny był książę Bolesław i inni biskupi Polski, cieszył się on dużą sympatię legata, którą zdobył

jeszcze jako biskup elekt na synodzie we Wrocławiu 9 lutego 1267 roku. Na początku swojej posługi biskupiej Paweł z Przemankowa poświęcił się całkowicie swoim obowiązkom związanym z piastowanym urzędem. Uczestniczy w synodach prowincjalnych: 16 października 1267 w Dankowie (woj. śląskie), 20 września 1270 w Sieradzu (woj. łódzkie). Funduje altarie dla trzech ołtarzy w katedrze krakowskiej: św. Wojciecha, św. Małgorzaty i św. Leonarda oraz uposaża je odstępując dziesięcinę stołową ze wsi: Kalina, Zielenina, Chociegi i Rzepek. Odstępuje także dziesięcinę kościołowi parafialnemu w Mikułowie ze wsi biskupich Przedczyc, Toporowic i Targoszy. W trakcie swojej długiej posługi na stanowisku biskupa krakowskiego Paweł dbał o nadania i przywileje dla Kapituły Krakowskiej, kościołów i klasztorów oraz ziem będących w jurysdykcji kościoła.

MI T Y ?

ednak miłość i przywiązanie do świeckich (rycerskich) rozrywek wkrótce zaczęła przeważać nad sprawami ducha (kościoła). Polując w kieleckich lasach, tak zapamiętale gonił zwierzynę, że swojego łowczego, który mu nieostrożnie spłoszył zdobycz zabił oszczepem. Łowom towarzyszyły uczty, pijatyki i gorszące zabawy, odbywały się one w biskupich zamkach w Kielcach, Kunowie i Tarszku (w gminie Borzęcin).

Paweł z Przemankowa wykonując swoje obowiązki „pasterskie” oraz ze względu na łączące go związki z księciem Bolesławem Wstydliwym był częstym gościem w klasztorze Klarysek w Skale (na północ od Krakowa) gdzie przebywała siostra księcia Salomea. W klasztorze skalskim, Salomea nie pełniła funkcji ksieni, była "fundatrix monasteri", co pozwalało jej na niezależność w sprawach administracyjnych. Dzięki temu scaliła posiadłości klasztorne wokoło osady i nadała samemu miejscu prawa miejskie (1267 r.). 30 sierpnia 1268 roku, biskup był świadkiem sporządzonego tam testamentu księżnej, najprawdopodobniej, był też przy jej śmierci 10 listopada tego roku (ciało Salomei przeniesiono w następnym roku do kościoła oo. Franciszkanów w Krakowie).

Dochodzimy teraz do wydarzeń, na które historycy aktualnie nie znajdują, żadnych dowodów tak więc i nie są one przyjmowane za wiarygodne. Jednak Długosz opisywał je, więc albo miał jakieś dokumenty potwierdzające te fakty, albo istniała w tym czasie mocna tradycja przekazywana ustnie o tych zdarzeniach. Chodzi o fakt uprowadzenia zakonnicy z klasztoru w Skale i uwięzienie kanoników krakowskich.

Janusz I herbu Grzymała arcybiskup

gnieźnieński 1258-1271 lub 1272 Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium,

Vitae episcoporum Cracoviensium

błogosławiona Salomea

siostra księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego

wikipedia


6

ajprawdopodobniej w czasie wizyt u księżnej Salomei bp. Paweł musiał poznać jedną z mniszek pochodzenia szlacheckiego. Jej uroda wzbudziła w nim pożądanie i nie szanując świętości miejsca ani godności, którą piastował porwał ją z klasztoru. Mniszka w przepychu, który ją otaczał szybko zapomniała o złożonych ślubach i na czele służebnych kobiet w Kielcach i innych zamkach biskupich doskonale bawiła się na wystawnych ucztach.

ewnego razu na dwór przybyli kanonicy krakowscy i zarzucali biskupowi szerzenie zgorszenia, związki z Jadźwingami (wymarły w XIII wieku lud bałtycki, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami) i Litwinami, hulaszczy tryb życia i handlowanie beneficjami (dożywotnimi prawami do czerpania dochodów, związanych z piastowaniem określonego urzędu kościelnego). Grozili mu, że jeżeli nie zmieni swojego zachowania złożą doniesienie do Rzymu.

Paweł wymyślił przewrotny, ale skuteczny sposób zapobieżenia donosowi. Podczas uczty wydanej najprawdopodobniej z okazji przyjazdu gości, w której oprócz nich brali udział miejscowi rycerze ukrył on pod stołem kilku karłów, którzy pod koniec biesiady zaczęli boleśnie kłuć kanoników ostrymi szpilkami. Duchowni podskakiwali gwałtownie wydając z bólu okrzyki. Gospodarz wytłumaczył niezorientowanym rycerzom i dworzanom, że kanonicy postradali rozum. Kazał ich powiązać i zamknąć w ciemnicy. Trzymał ich tam tak długo, aż przyrzekli mu, że przestaną piętnować jego zachowanie i nie złożą doniesienia do Papieża.

Czynu tego jednak nie dało utrzymać się w tajemnicy, rozniosło się to po okolicy a nawet dotarło do uszu znanego z pobożności księcia Bolesława Wstydliwego i mocno go rozgniewało. Oburzyli się także rycerze, którzy dowiedzieli się o sposobie potraktowania dostojników kościelnych przez biskupa. Pogorszyło to znacznie stosunki między księciem Bolesławem i Pawłem z Przemankowa, które i tak od czasu kiedy książę wyznaczył swojego następcę nie były najlepsze. Bolesław nie mając własnych dzieci wyznaczył sześć lat wcześniej (1265 roku) na następcę, syna Kazimierza I (kujawskiego), Konstancji (śląskiej), Leszka Czarnego księcia kujawskiego (na Sieradzu). Sprzeciwiał się temu wyborowi biskup Paweł.

połowie stycznia 1271 roku dwaj rycerze z rodu Toporczyków, Otto i Żegota napadli na dwór biskupa w Kunowie, uprowadzili Pawła i przez okoliczne lasy wywieźli do Sieradza oddając go w ręce Leszka Czarnego. Przez miesiąc Paweł z Przemankowa był więziony na zamku (o porwaniu książę Bolesław

prawdopodobnie wiedział). Kiedy Janusz, arcybiskup gnieźnieński nałożył na kraj interdykt (nakładany przez władze kościelne lub powstający na mocy prawa kanonicznego przez sam czyn zakaz odprawiania obrzędów religijnych na danym terenie), Bolesław V Wstydliwy nakazał uwolnienie Pawła i zawarł z nim ugodę. Głównym warunkiem było ukaranie porywaczy (musieli: miesiąc siedzieć w wieży, sprzedać swoje majątki i mieli wynieść się na Śląsk), książę miał dać dwieście grzywien srebra i swobody dla wsi biskupich. Jednak mimo to, czuł on nadal urazę do książąt. Podburzał rycerstwo (szczególnie tych, którzy tracili swoje dobra), najpewniej miał też swój udział w skłóceniu Bolesława i Leszka oraz w separacji małżonków Leszka i Gryfiny. (Jerzy Wyrozumski łączy te dwa nazwiska z uwięzieniem w 1283 roku, i zaprzecza przy tym, że byli oni wygnani za porwanie biskupa, natomiast potracili oni dobra w buncie szlachty w 1285 roku).

Można ewentualnie uznać, że spór omawiany wyżej był pomylony ze sporem 1282 roku jednak nie ulega wątpliwości, że Paweł miał jakiś problem z księciem Bolesławem i księżną Kingą, ponieważ 22 lutego 1271 roku doszło między nimi do ugody. Dokładnie nie wiadomo czego dotyczył spór, ale

Bolesław V Wstydliwy

pinakoteka.zascianek.pl


7

najprawdopodobniej (przypuszczenie ks. Wł. Karasiewicza) nie była to kwestia polityczna lecz raczej sprawa podlegająca jurysdykcji kościoła np. sprawa finansowa.

KS I Ą ŻĘ C E KON FL I KT Y

tym też roku (1271) książęta polscy (Leszek Czarny i Bolesław Wstydliwy) wzięli udział w wojnie pomiędzy królem węgierskim Stefanem V a Przemysławem Ottokarem II królem czeskim, z którymi byli skoligaceni. Polscy książęta walczyli w przeciwstawnych obozach, Leszek wsparł

Przemysława Ottokara, a Bolesław Stefana.

Podczas potyczek z sojusznikami Przemysława rycerstwo krakowskie i mazowieckie pod wodzą książąt (Bolesława i Konrada II czerskiego [mazowieckiego]) razem z Rusinami, Kumanami i Litwinami (ich sprzymierzeńcami) pustoszyli ziemie śląskie i lubuskie od połowy kwietnia do końca maja (między innymi dobra biskupa wrocławskiego i lubuskiego). Biskup wrocławski Tomasz skarżył się na te grabieże do arcybiskupa gnieźnieńskiego i innych biskupów polskich, w tym Pawła „krakowskiego”.

liście z 28 czerwca 1271 roku tak pisał do biskupa krakowskiego: (...)Z niezmiernym żalem Wielebności Waszej donieść mamy, że Bolesław, pan i książę krakowski, za nic mając bojaźń Boga, za niecną radą idąc, z niezliczonemi tysiącami Rusinów, Kumanów i Litwinów, jak nieprzyjaciel na Szlązk napadł, i wsie nasze, oraz lubuskiego kościoła i innych kościołów naszej dyecezyi, złupił i spalił. A co więcej, (o czem z wielką boleścią donosimy), po wyłamaniu drzwi kościelnych, i wyprowadzeniu ztamtąd nędznych ludzi,

bez względu na przywileje kościoła, wielu z nich życia pozbawiono, wielu poraniono, a niezliczone mnóstwo wiernych Chrystusowych, młodzianów i dziewic, starców i dzieci, bez różnicy płci i wieku, w żałosną uprowadzono niewolę.

Z tego powodu Wielebny Ojcze, błagamy was jak najgoręcej, abyście upomnieli rzeczonego księcia i baronów jego, Warsza kasztelana, Piotra wojewodę krakowskich; Janusza wojewodę sandomierskiego; Dobiesława wiślickiego, Lassotę sandeckiego, Smilona brzeskiego, Jakuba lubelskiego, Boxę małogoskiego kasztelanów; Mikołaja syna Mzuja (sic); Mirosława sędziego nadwornego (Judex Curie); Żegotę podczaszego krakowskiego, Pełkę syna Michałowego, Bogufała młodszego, i Wawrzyńca, aby przed następującem świętem Wniebowzięcia Najświętszej Panny (15 sierpnia), nam i kościołowi naszemu, a takie innym kościołom tak srodze, bez ich winy, skrzywdzonym, za krzywdy i zniewagi wyrządzone zadość uczynili. W przeciwnym razie wyroki, jakiebyśmy prawnie z urzędu naszego wydali, lub jakie ipso-facto wypadną, zechcecie w dyecezyi waszej ogłosić, lub ogłosić kazać: aby broń Boże, czyn tak występny, na wzgardę swobód kościelnych dokonany, nie pozostał bez kary, i aby drudzy nie poważyli się go naśladować. Dan we Wrocławiu w wigilią śś. apostołów Piotra i Pawła 1271 roku.

rudno uwierzyć w to, że Paweł (mimo niechęci do księcia) naciskał silnie na Bolesława o naprawienie szkód, szczególnie, że biskup Tomasz domagał się też ukarania Litwinów, z którymi biskup krakowski miał przyjazne stosunki. Wkrótce pomiędzy królem Węgier i Czech stanął pokój (3 lipca 1271 r.). Później książę Bolesław podpisał rozejm z Czechami,

bardzo mu potrzebny gdyż zbliżał się bunt rycerstwa małopolskiego (podburzanego przez Pawła z Przemankowa?).

pieczęć piesza Konrada II

czerskiego z 1285 wikipedia

epitafium księcia Władysława

opolskiego w kościele klasztornym w Rudach Wielkich

wikipedia


8

iektórzy możnowładcy małopolscy, przeszli do księcia opolskiego Władysława, chcieli oni, żeby właśnie on objął zwierzchnictwo na ziemią krakowską i sandomierską. Bolesław wysłał przeciwko nim wierne mu wojska i pokonał buntowników 2 czerwca 1273 roku (Długosz podaje datę 10 czerwca), oddziały śląskie w krwawej bitwie pod Bogucinem, nie opodal Olkusza. Długosz za głównego winowajcę rokoszu podaje biskupa Pawła, jednak pewniejsza jest hipoteza, że stali za tym Czesi. Przeciwny łączenia tego buntu z

nazwiskiem biskupa jest także Wł. Karasiewicz. Według Włodarskiego Paweł nie był przywódcą lecz raczej doradcą, był z nimi w kontakcie, oraz raczej sprzyjał im.

W tym roku (1273) jak niestety często się to zdarzało na ziemię lubelską napadają Litwini. Jadźwingowie i Prusowie, przemaszerowując przez ziemię łukowską (Długosz obwinia także o to biskupa). Narzekania na te najazdy ludzi w starych kronikach zamieniają się w „głosy duchów” (teraz określilibyśmy to raczej jako głosy opinii społecznej). „Głosy” te, które ponoć słyszeli oprócz Pawła liczni świadkowie napominały biskupa, aby zmienił swoje życie, obciążały go także za zbrodnie plemion pogańskich dokonywane na Lubelszczyźnie. Po jakimś czasie „głosy” znowu się odezwały ostrzegając Pawła, że w siódmym roku umrze. Biskup wytłumaczył sobie, że jeżeli zmieni diametralnie swoje życie to klątwa będzie z niego zdjęta.

Czy to były „głosy”, czy też opinia dworu biskupiego, faktem jest, że od tego czasu w kronikach nie obciąża się już Pawła z Przemankowa bezprawiami. Nie przypisuje mu się winy za napad Litwinów na ziemie: Łęczycką, Dobrzyńską i okolice Brześcia Kujawskiego, w październiku 1277 roku.

apomniano mu także uprowadzenie mniszki, papież Inocenty V bullą z 4 kwietnia 1276 roku poleca Pawłowi objąć szczególna opieką klasztor w Skale. Bolesław pogodził się z Leszkiem i wspólnie z Konradem mazowieckim w 1274 roku najechali na księcia opolskiego z zemsty za udział w buncie rycerstwa krakowskiego. W tym też roku książę krakowski zawiózł Leszkowi żonę Gryfinę do Sieradza i pogodził małżonków.

7 grudnia 1279 roku umiera Bolesław V Wstydliwy, przekazując księstwo krakowskie i sandomierskie Leszkowi Czarnemu. Wszystko wskazywało na to, że biskup Paweł zaakceptował wybór Bolesława.

W latach 1280-1283 z inicjatywy biskupa krakowskiego powstawał duży kompleks obronny w Sławkowie, zamek biskupi i wieża obronna. Pierwotne założenie miało na celu obronę miasta od strony Krakowa. Prawdopodobnie w 1283 budowa zamku została przerwana z powodu uwięzienia biskupa Pawła przez księcia Leszka Czarnego. Książę przejął wszystkie posiadane przez tego biskupa zamki i pozostały majątek wraz z dotychczasowymi dochodami. Zamek w Sławkowie musiał jednak być później ukończony ponieważ 1291 r. został on oddany w lenno Przemyślidom (królowi Czech Wacławowi II) a w dwa lata od śmierci biskupa Pawła z Przemankowa w 1294 r. przechodzi w ręce biskupa krakowskiego Jana Muskaty.

eszek usiłował odebrać Sądecczyznę Kindze, wdowie po swym poprzedniku. Zagrożona w swych prawach księżna wysunęła pretensję do Biecza i Korczyna, natomiast w części swych sądeckich posiadłości utworzyła klasztor klarysek. W sporze z księciem Leszkiem Czarnym biskup krakowski poparł księżną Kingę. Sprawa zakończyła się kompromisem 31

października 1280 roku w Czchowie. Leszek zgodził się na fundację klasztoru, uznał władztwo Kingi na Sądecczyźnie, przejął natomiast Biecz i Korczyn. Nie był to łatwy

bł. Innocenty V papież w 1274

roku (styczeń – czerwiec) pochodzący z Francji

mbkm.pl

św. Kinga (Kunegunda)

poślubiona księciu Bolesławowi Wstydliwemu

gimnazjum43.pl


9

kompromis ponieważ Leszek wielokrotnie łamał ustalenia, co wytykał mu Paweł. Spór pomiędzy Leszkiem a Kingą zakończył się dopiero po uwięzieniu Pawła, kiedy włączył się do niego bullą z 5 lipca 1283 papież Marcin IV. Biskup krakowski oraz duża i wpływowa część możnych nie byli zadowoleni z rządów Leszka. Narastający konflikt doprowadził w 1282 r. (1283) do uwięzienia biskupa. Wielu historyków właśnie, poparcie Kingi stawia jako powód uwięzienia po raz pierwszy jak chce Karasiewicz lub po raz drugi jak twierdzi Przeździecki.

iestety siedem lat według „proroctwa” już się kończyło, Paweł z Przemankowa nie umarł. W krótkim czasie następuje parę faktów, które Długosz łączy z osobą biskupa: 1282 i 1283 napady Jadźwingów na ziemię lubelską, bunt Sandomierzan. W 1282 roku, kiedy wojewoda sandomierski Janusz wykorzystując zaangażowanie Leszka na innych frontach wydał grody w Sandomierzu i Radomiu księciu czerskiemu Konradowi II. Bunt ten (jeżeli w ogóle miał miejsce, gdyż pierwszy o nim podał dopiero Jan Długosz [w ślad za

rocznikiem Traski], wojewoda pomimo tej zdrady pozostał w dalszym ciągu na urzędzie co wydaje się mało prawdopodobne) został stłumiony w zarodku. Możliwe, że chodzi tutaj o bunt z 1285 roku.

października 1282 roku w Krakowie zgromadziła się kapituła zakonu Kaznodziejskiego (Dominikanów). Zjechało tu prawie całe rycerstwo krakowskie i sandomierskie, wykorzystali to Litwini najeżdżając ziemię sandomierską. Rycerzom polskim pod dowództwem Leszka Czarnego udało się dogonić napastników i w bitwie pod Rowinami (w powiecie bialskim - w województwie lubelskim) rozgromić ich, odbijając około 6000 osób jeńców.

Po powrocie z wyprawy przeciwko Litwinom, Leszek zwołał rycerstwo sandomierskie na wiec w Łagowie, zaprosił również Pawła z Przemankowa witając go serdecznie. Jednak gdy biskup udał się do pobliskiego dworu biskupów kujawskich został pochwycony przez rycerzy księcia i uwięziony w Sieradzu. Nie jest znana dokładna data uwięzienia biskupa krakowskiego. Było to, albo pod koniec 1282 roku na pewno po 4 października, albo na początku 1283 (luty – marzec). Już 10 kwietnia 1283 roku ukazuje się bulla papieża Marcina IV, ostra z żądaniem od biskupa wrocławskiego Tomasza i biskupa poznańskiego Jana Łodzi obłożeniem klątwą Leszka Czarnego. Bullę tą w tłumaczeniu z XIX w. przytoczę poniżej, gdyż jest tam wiele szczegółów związanych z porwaniem Pawła:

„(...)Marcin IV papież, do wielebnych braci biskupów: wrocławskiego i

poznańskiego.

O ciężkiem i straszliwym nadużyciu, którego mąż szlachetny Leszek (Lescho) książę krakowski, sandomierski i sieradzki, dopuścił się (jak powiadają) w obmierzłej zuchwałości swojej, na osobie wielebnego brata naszego, Pawła biskupa krakowskiego, usłyszeliśmy niedawno; i tem większego doznaliśmy stąd niepokoju, im boleśniejsze nam są wyrządzone spółbiskupom naszym krzywdy i zniewagi.

Słyszeliśmy bowiem, że książę ten, nagannym obyczajem przykładając się do przewrotnych złośliwości czynów; dla łatwiejszego wykonania ukartowanej naprzód niegodziwości, i rozlania jadu bezbożnego, jaki w kryjówkach nienawistnego serca, przeciw temu biskupowi chował; nakazał zjazd (parlamentum) na dzień oznaczony, i rzeczonego biskupa osobnem wezwaniem zaprosił. A gdy ten z ufnością w obliczu księcia stanął, po udanej łaskawości przywitaniu, które zdawało się bezpieczeństwo zwiastować, przypuszczono go do pocałunku pokoju, pod pokrywę zmyślonej życzliwości. Tak więc poszedł przeklętym torem tego, który Zbawiciela rodzaju ludzkiego zdradliwym pocałunkiem wydał! A po takiem przyjęciu biskupa, niegodziwie łamiąc zapory ukrytej zdrady, i na oścież otwierając złośliwości bramę, gwałtowną ręką targnął się na biskupa, na bok odkładając bojaźń Boga, i

Marcin IV papież w latach

1281-1284 Francuz wikipedia


10

uszanowanie sługom bożym winne, świętokradzkim czynem kazał go schwytać i na wóz drewniany zelżywie posadzić. A na domiar ciężkiej krzywdy, bezbożnemi rękami nogi mocno skrępowawszy, do jakiegoś zamku swojego Sieradz, (Syrac) w języku pospolitym zwanego, w tejże samej sromotnej zelżywości odwieźć go kazał. Tam zamknął go do ciemnicy, w klórej, powiadają, że go dotychczas w kajdany okutego trzyma. Nie dość było dla złości pomienionego księcia, tak zdradziecko biskupa schwytać, tak obelżywie z nim się obejść; jeśliby członków do chodzenia przeznaczonych, nie skrępował ciasnemi pętami! Nie bez przyczyny dziwić się nam przychodzi, iż książę ten (jeżeli czyny jego zgadzają się z tem, co o nich donoszą), porywczej woli tak dalece cugle popuścił, i niegodziwym zamysłom tak zupełnie się oddał, aby wpaść w tak śmiałe zuchwałość (że nie powiemy szaleństwo), popełniając czyny tak występne, tak potworne! Wszak powiadają, że książę ten, niegodziwości całkiem oddany, nie przestając na wykonanych już nagannych czynach, ale dodając złość do złości, gromadząc przestępstwa jedne na drugie, zuchwale zabrać kazał zamki, księgi, ornaty biskupie, konie, tudzież wszystkie prowenta i dochody tak stolicy biskupiej krakowskiej, jak duchownych (clericorum) i innych domowników (familiurium) biskupa, na obrazę Majestatu Boskiego, zniewagę i wzgardę stolicy apostolskiej, na ciężkie zgorszenie okolicznego kraju, i niemałą krzywdę swobód kościelnych. Ponieważ przestępstwa tak niezmiernego, tak szkodliwego przykładu, i tak obmierzłego w obliczu Najwyższego Pana, nie możemy i nie powinniśmy milczeniem pokrywać; dla ukarania go jak słusznie, aby bezkarność gorszego złego nie zrodziła, postanowiliśmy użyć władzy apostolskiego urzędu. Dlatego braterstwu waszemu listem apostolskim zalecamy, jeżeli takowe porwanie się rękoma na biskupa i trzymanie go w więzieniu, rzeczywistem się okaże: abyście rzeczonego księcia i wszystkich takich, którzyby okazali się spólnikami jego, albo sami, albo przez drugich; lub też którykolwiek z was, sam albo przez drugich, publicznie wyklęli, i rozkazali wszystkim unikać ich najstaranniej, dopóki rzeczonego biskupa nie uwolnią, i nie uczynią mu zupełnie zadość; zasługując takim sposobem na dobrodziejstwo rozgrzeszenia od stolicy apostolskiej. Poprzednio więc upomnieniem, potem klątwą na osobę księcia rzuconą (od której apellacyi niniejszem wzbraniamy), zmuszać go będziecie do restytucji zupełnej wszystkich rzeczy zabranych przez niego lub na jego korzyść, i do zadośćuczynienia za wszystkie szkody, stolicy biskupiej krakowskiej, duchownym i domownikom zrządzone. Jeżeliby zaś pomieniony książę po takiem ogłoszeniu waszem, w klątwie tej dni piętnaście z zatwardziałym umysłem przetrwał: wtedy ziemie jego macie pod interdykt duchowny podciągnąć, obciążając ręce wasze przeciw niemu, jak sprawiedliwość poradzi, i jak zuchwałość nieposłuszeństwa wymagać będzie; wezwawszy przeciw księciu i stronnikom jego, jeżeliby tego potrzeba była, pomocy świeckiego ramienia. Dan w Civita Vecchia IV Idów Aprilis, roku III."

eszek Czarny chyba nie bardzo przejął się klątwą (zresztą w tym czasie była to dość częsta forma nacisku władz kościelnych na władzę „cywilną”) i nie uwolnił zaraz biskupa Pawła. Okres niewoli był dość długi, oprócz klątwy na księcia, na jego kraj nałożono interdykt. W latach późniejszych zadośćuczynienie za

niewolę biskupa było jeszcze nie spełnione, o czym mówią bulle

pieczęć Pawła z Przemankowa

biskupa krakowskiego wikipedia

Leszek Czarny



11

papieskie Honoriusza IV, z 27 lipca 1285 roku oraz z 18 lipca 1296 roku do biskupa Pawła i prowincjała Dominikanów polskich, w których na prośbę księżnej Gryfiny poleca im dać rozgrzeszenie kapelanom, którzy mimo interdyktu odprawiali msze.

iskup krakowski musiał odzyskać pełną wolność już w grudniu 1284 roku lub wcześniej, około dwa lata od chwili uwięzienia, ponieważ w dniu 8 grudnia 1284 roku podpisał on ugodę z księciem Leszkiem Czarnym. Umowa ta była dla biskupa krakowskiego bardzo korzystna. Jako zadośćuczynienie za niewolę Leszek miał zapłacić biskupowi w ciągu sześciu lat aż 6000 grzywien srebra, jako zastaw na 3000 grzywien miały służyć dochody z Nowego Korczyna, a na drugie 3000 wieś Konary (nad rzeką Dzierzązną?) oraz rękojmia

możnych rycerzy Leszka: Janusza kasztelana krakowskiego, Ottona wojewody sandomierskiego, Marka kasztelana sandomierskiego, Sułka kasztelana wiślickiego, Jana kasztelana lubelskiego, Piotrka kasztelana radomskiego i Świętosława kasztelana wojnickiego. Ponadto Leszek zobowiązał się do walki z poganami, z którego się wywiązał, walcząc z Tatarami. Klątwę z Leszka Czarnego na polecenie papieża Honoriusza IV (bullą z 27 lipca 1285 roku) zdjęli biskupi: płocki i krakowski.

święto Trzech Króli (6 stycznia) 1285 roku w Łęczycy Paweł z Przemankowa wraz z innymi biskupami pod przewodnictwem Jakuba Świnki (Jakub Zwinka) herbu Świnka arcybiskupa gnieźnieńskiego spotkali się na synodzie. Biskupi potwierdzili tam klątwę biskupa wrocławskiego Tomasza II Zaremby na księcia

wrocławskiego Henryka IV Prawego (Henryk IV Probus). Napisali także do kardynałów rzymskich skarżąc się na to, że Niemcy, którzy zamieszkali w Polsce znieważają Polaków i wykorzystują ich, wydano wówczas ustawy, które nakazały mówić kazania w języku polskim. 29 czerwca 1285 biskup krakowski gościł w Krakowie arcybiskupa Jakuba Świnkę wraz z biskupami polskimi. Poskarżyli się znowu, na postępowanie Henryka IV, tym razem do świeżo wybranego papieża Honoriusza IV. Ponowili swe żale na franciszkanów, którzy oderwali osiem klasztorów od prowincji polskiej.

o poważniejszego wystąpienia rycerstwa przeciwko Leszkowi Czarnemu doszło w 1285 roku. W kwietniu zbrojnie przeciwko księciu wystąpili wojewoda sandomierski Otto Toporczyk, kasztelan krakowski Janusz (były wojewoda), oraz wojewoda krakowski Żegota. Bunt całkowicie zaskoczył Leszka, który nie będąc nikogo pewnym, ewakuował się do zaprzyjaźnionych Węgier. Na szczęście dla Leszka kandydat

na tron, wysunięty przez rebeliantów Konrad mazowiecko – czerski, działał niezwykle ospale i nie zdołał zająć grodu wawelskiego, bronionego przez wiernych księciu mieszczan krakowskich, na Wawelu przebywała księżna Gryfina. 3 maja (w niektórych źródłach podawana jest data 3 sierpnia - Rocznik Traski) 1285 roku doszło do decydującego starcia w bitwie nad Rabą pod wsią Bogucice, gdzie Leszek Czarny dzięki pomocy węgierskiej odniósł zwycięstwo, zmuszając przeciwników politycznych do opuszczenia kraju. Pokonanie opozycji umożliwiło Leszkowi prowadzenie nowej „polityki kadrowej”, dzięki czemu pod koniec panowania rządy księcia krakowskiego były bardziej stabilne. Długosz twierdzi, że „naczelnikiem” buntu był Paweł z Przemankowa. Przywództwo tego buntu lub jego wykluczenie jest najmniej przejrzyste ze strony „przeciwników” jak i „zwolenników” biskupa.

trony ugody z 1284 roku książę Leszek i biskup Paweł, ze względu na to, że po upadku buntu baronów żyranci umowy, zginęli lub potracili majątki postanowiły zawrzeć nową ugodę. Za pośrednictwem i arbitrażem dostojników kościelnych i świeckich 30 listopada 1286 roku pomiędzy księciem i biskupem stanęła nowa ugoda, którą Leszek przywilejem potwierdził. Poniżej treść ugody w tłumaczeniu z XIX wieku:

Jakub II Świnka (Jakob Zwinka) herbu

Świnka arcybiskup gnieźnieński w latach 1283-1314

Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium, Vitae episcoporum

Cracoviensium


12

„W imię Boże amen.

Jeżeli czyny ludzkie prawem dozwolone, do trwałości wiecznej przeznaczone, nieporuszone zostawać winny; tem bardziej więc czyny książąt i starszych (majorum), których chwała niby pochodnią jest (lumen), dla potomności niezłomnem i wiecznem stwierdzeniem cieszyć się powinny, a zwłaszcza przy staraniu się o pokój trwały, i o wyrwanie z korzeniem niezgody. Niechże wiadomo będzie teraźniejszemu i przyszłemu wiekowi, iż my, Leszek, z Bożej łaski książę krakowski, sandomierski i sieradzki, gdy żagiew nienawiści, nasienniki nieprzyjaźni i niezgód koleje (discrimina), między wielebnym ojcem naszym Pawłem, biskupem krakowskim, z jednej strony, a nami z drugiej, z poduszczenia nieprzyjaciela rodzaju ludzkiego, wzniecone zostały; pragnąc teraz pomienioną żagiew zagasić, rzeczone nasienniki wyrwać, i wspomnione koleje do szczętu wygładzić; aby między nami czysta miłość i przymierze wiecznej przyjaźni, w pokoju, wytrwałości i zgodzie, na wieki dotrwały; dla lepszego i stalszego ułożenia, wybieramy z naszej strony: Sulka kasztelana, i Piotra wojewodę krakowskich; a biskup ze swojej strony obrał dostojnych mężów, panów: Wojciecha dziekana, i Prokopa scholastyka krakowskich, na pośredników i arbitrów, dając im zupełne, doskonałe i wszelkie prawo układania, urządzenia i postanowienia pokoju i zgody pomiędzy nami, a rzeczonym ojcem naszym, wiecznie trwać majęcej.

Cokolwiek zaś ci pośrednicy ułożą, urządzą i postanowią w tym względzie, przyjąć i dotrzymywać wiecznemi czasy obiecujemy. Oni. po przekonaniu się i ocenieniu szkód, uciążliwości i zniewag, ułożyli, urządzili i postanowili: że za wszystkie szkody, uciążliwości, zniewagi i obelgi, przez nas na osobie biskupa i dobrach kościelnych bez winy jego, (jak utrzymywał) wyrządzone, zapłacić winniśmy 3000 grzywien srebra; oraz, że wszystkich przywilejów przez poprzedników naszych, jego poprzednikom i kościołowi samemu nadanych, dotrzymywać będziemy sami, i dziedzicom naszym i następcom, stale i nienaruszenie, na zawsze i we wszystkiem dotrzymywać nakażemy.

Że całkowitą ziemię, którą ludzie książęcy (ducales homines), w Dzierząznie (in Derusna), uprawiali i posiadali, ze wszystkiemi jej pożytkami i przynależnościami, z temi ludźmi i ze swobodami (cum libertate), do stołu biskupstwa krakowskiego, wiecznemi czasy darujemy. Nadto, że swobody, których wsie kapituły krakowskiej używają, rozciągniemy w zupełności na kasztelanią pustkowicką, ze wszystkiemi jej wsiami i mieszkańcami.

Że kasztelanii sławkowskiej, ze wszystkiemi jej wsiami, mieszkańcami i z miastem samem oddamy na zawsze swobody, jakich używała za czasów Bolesława świętej pamięci książęcia poprzednika, i stryja naszego. Nakoniec że samego ojca naszego biskupa, kościół krakowski, niby matkę naszę duchowną, jako syn przywiązany, z uszanowaniem synowskiem, w szczerości ducha kochać i miłować będziemy.

My więc książę, przerzeczony powyższy układ we wszystkiem potwierdzając, szczególnie pragnąc wygód pokoju, z których wyradza się spoczynek dla ciała, pokój dla duszy, dostatek dla poddanych (subditorum), i rozkrzewienie rzeczypospolitej (Reipublice propagatio). Naprzód i głównie obiecujemy w dobrej wierze, rzeczonego ojca naszego, i rzeczony kościół jego z synowskiem uszanowaniem miłować, a wszystkie ich przywileje chcemy mieć przez nas i naszych dziedziców i następców, stale i niewzruszenie zachowane, potwierdzając je na wieczne czasy, i wszystkim niezłomne ich dotrzymanie nakazując.

Przytem wyraźnie objawiamy i potwierdzamy, że kasztelania sławkowska, wraz z miastem i wszystkiemi wsiami i mieszkańcami swoimi, oraz z całym obszarem gruntów (cum toto suo trritorio), używać ma tychże samych swobód, które za czasów księcia Bolesława posiadała. Nadto wszystkie ziemie ludzi książęcych w Dzierząznie, wraz z temiż ludźmi, z pożytkami, z przynależnościami wszystkiemi, w zupełności nadajemy, i tytułem wiecznej darowizny, nieodwołalnie do stołu biskupiego, prawem dziedzicznem w posiadanie oddajemy. Ziemi tej i mieszkańcom, którychby na niej biskup wedle woli swojej osiedlił, te same swobody nadajemy, któremi się inne wolne wsie biskupie cieszą.


13

Nadto, tytułem nieodwołalnej darowizny, nadajemy kasztelanii pustkowickiej, leżącej w ziemi sieradzkiej, oraz wszystkim wsiom tej kasztelanii i mieszkańcom, oraz czasowie mieszkającym (incolis et inhabitatoribus), zupełnie te same swobody, któremi wsie kapituły krakowskiej, z łaski poprzedników naszych wiecznemi czasy obdarzone zostały. To jest: ażeby wszyscy ludzie wolni i niewolni (non liberi sive ascriptitii), w całej kasztelanii pustkowickiej, i wsiach do niej należących, takich swobód zupełnie używali, jakie osadnikom niewolnym (ascriptitii), świętej stolicy krakowskiej, zdawien dawna służą.

Kasztelanią pustkowicką, wraz z jej wsiami i mieszkańcami wszystkimi, uwalniamy zupełnie od stróży, stanu, powozu i od wszystkich innych służebności, służb, opłat, podatków i posług zwyczajnych i nadzwyczajnych (angariis et perangariis), pod jakiembądź nazwiskiem, i komukolwiekby się nie należały. Uwalniamy także od władzy naszej i następców i dziedziców naszych, także wszystkich kasztelanów, wojewodów i jakichbądź sędziów, urzędników, władz i urzędów.

Nikomu więc oprócz kapituły krakowskiej, lub tego, który je z nadania tejże kapituły posiadać będzie, podlegli nie będą. Z tym jednak wyjątkiem, że wedle dotychczasowego zwyczaju, do naprawy zamku i mostu sieradzkiego należeć będą; a w razie napadu wojska nieprzyjacielskiego na ziemię sieradzką, na obronę tejże ziemi, (ale w żadnym innym razie) służbę wojenną pełnić będą. Nadto, jeżeli raz w rok zdarzy nam się przez grunta tej kasztelanii dla łowów przejeżdżać, to nas swoim kosztem utrzymywać i przeprowadzić obowiązani będą, oraz do przewodu (ad prevod militare), wedle zwyczaju tej ziemi. (...)

Te więc przerzeczone darowizny, swobody i ulgi (exempiones) wszystkie, które nadaliśmy dla zadośćuczynienia rzeczonemu biskupowi i kościołowi jego, oraz dla zbawienia duszy naszej i najukochańszej małżonki naszej Gryfiny, oświeconej księżnej tych ziem, oraz poprzedników naszych, obiecujemy w dobrej wierze, za siebie i za dziedziców lub następców naszych, stale i wiecznie dotrzymywać i nic przeciwnego nie czynić, ani przez siebie, ani przez kogokolwiek, ani prawem, ani fortelem, ani czynem żadnym; i nie odwoływać ich żadnym sposobem, ani dla żadnej przyczyny, dopóki rzeczonego ojca, i kapituły jego stałość ku nam wedle sprawiedliwości dotrwa.

Ten zaś ojciec nasz biskup i pan widząc życzliwość naszę ku niemu i kościołowi jego, rzeczone 3,000 grzywien srebra, przez pośredników i arbitrów wspomnianych z łaski swojej i hojności nam darował.

Na oczywiste tedy i pewne świadectwo wszystkiego o czem wyżej wspomniono, kazaliśmy niniejszą kartę napisać, i obwarować pieczęciami, naszą, ukochanej małżonki naszej, która zgodę swoję (beneplacitum et consensum) na powyższe nadania oświadczyła, oraz przerzeczonych pośredników i arbitrów.

Działo się publicznie w Krakowie, roku pańskiego 1286, Indykta XIIII przed kalendami decembrowemi. Obecni byli: hrabia Boxa wojewoda sandomierski; mistrz Mikołaj archidyakon, Michał kustosz krakowscy, Floryan kasztelan lubelski, Wojciech łowczy, Mszczuj koniuszy, Mścigniew podkomorzy sieradzcy, i innych wielu, Dano przez ręce Prokopa kanclerza naszego krakowskiego, arbitra rzeczonego." Tym razem ugoda pomiędzy Leszkiem i Pawłem z Przemankowa musiała być z obu stron dotrzymana, gdyż już do śmierci Leszka Czarnego nie było między nimi zatargów.

Paweł z Przemankowa rysunek Jana Matejki „Kłosy czasopismo ilustrowane tygodniowe”


14

grudnia 1287 rozpoczął się III najazd mongolski na Polskę, pod wodzą Nogaja i Telebogi. Siła militarna przeciwników, wsparta wojskiem księstw ruskich, była zbyt duża, by stawić im czoła w polu, w związku z czym rycerstwo i ludność schronili się w obwarowanych grodach. Leszek Czarny wyruszył do Węgier z prośbą o

pomoc, większość umocnionych grodów z Krakowem i Sandomierzem na czele udało się obronić. Zniszczenia Małopolski były jednak znaczne i biskupi polscy uzyskali obniżenie kwoty dziesięciny z 1000 grzywien na 700, którą mieli zapłacić do Rzymu na obronę Ziemi Świętej.

Przed rokiem 1288 Paweł otrzymał w testamencie po kanoniku Wyszu z rodu Półkoziców dwie wsie na Sądecczyźnie: Świniarsko i Muszynę, które stały się zaczątkiem słynnego państwa Muszyńskiego należącego do biskupów krakowskich. Po śmierci scholastyka zapis zakwestionowali krewni, co doprowadziło do procesu z biskupem krakowskim w 1288 r. W wyniku zawartej ugody, którą 23 maja 1288 r. potwierdził książę krakowski Leszek Czarny, biskup krakowski otrzymał na własność stołu biskupiego dobra Muszynę i Świniarsko, zrzekając się równocześnie roszczeń do innych posiadłości pozostałych po Wyszu.

PO ŚMI E R C I L E SZKA C ZA R N E G O

o bezpotomnej śmierci Leszka Czarnego 30 września 1288 roku w Krakowie. Jako że władca ten nie pozostawił dziedzica, możni małopolscy wraz z biskupem krakowskim Pawłem z Przemankowa oraz rycerstwo sandomierskie i lubelskie na wiecu pod Sandomierzem powołali na tron krakowski Bolesława II Płockiego (mazowieckiego).

Jednak dzięki poparciu mieszczan i kasztelana Sułka z Miedźwiedzia, Henryk IV Probus opanował Kraków i przejął księstwo krakowskie. Biskup Paweł w sporach o tron krakowski po śmierci Leszka wspierał też jego przyrodniego brata księcia kujawskiego Władysława Łokietka. Kiedy Probus opanował Kraków uwięził biskupa krakowskiego, a jego dobra uległy konfiskacie. Tuż przed swoją śmiercią (książę został najprawdopodobniej otruty 23? czerwca 1290 roku we Wrocławiu), krzywdy te, naprawił jednak zapisując w swoim testamencie „...Chcemy zaś i rozkazujemy, aby książę polski, dziedzic nasz w ziemi krakowskiej, do kościoła św. Wacława w Krakowie, dla zbudowania nowego klasztoru (monasterium), dał sto grzywien złota. Chcemy także, aby ornaty, księgi i sprzęty kościelne krakowskie i tynieckie, zwrócone były kościołom przez posiadaczy, jacybykolwiek byli...".

o Henryku IV w Krakowie na mocy w/w testamentu nastał Przemysł II. Na prośbę Pawła z Przemankowa, Przemysław, 12 września 1290 nadał kościołowi krakowskiemu prawo do pobierania dziesięciny z połowy dochodów żupy krakowskiej oraz mieszczaństwa. Balzer podejrzewa, że była to cena za wydanie ze skarbca katedralnego insygniów koronacyjnych (zostały one użyte do koronacji królewskiej Przemysława i jego trzeciej żony Małgorzaty w 1295 roku). Możliwe, że w

przekazaniu insygniów „maczał palce” arcybiskup Jakub Świnka.

znak Złotej Ordy

ilza.com.pl

fragment nagrobka Henryka IV

Prawego, rekonstrukcja polichromii wikipedia


15

ymczasem z pretensjami do Małopolski wystąpił książę czeski Wacław II. Roszczenia te znajdowały oparcie w darowiźnie ciotki Wacława, wdowy po Leszku Czarnym, Gryfinie, oraz nadaniach króla niemieckiego Rudolfa I. Oba dokumenty w myśl polskiego prawa nie miały żadnych podstaw, jednak siła militarna i bogactwo

Czech spowodowała, że kandydaturę Wacława powszechnie przyjęto w Małopolsce (biskup Paweł, kapituła krakowska, możni, rycerstwo, mieszczanie).

ie wiadomo, kiedy dokładnie rozpoczęły się rokowania Przemysława z Wacławem II. Musiały jednak zakończyć się one pomiędzy 6 stycznia (wydanie ostatniego dokumentu, w którym Przemysław użył tytułu księcia krakowskiego) a 10 kwietnia 1291 (pierwsze użycie tytułu przez Wacława II). Wiadomo też, że w drugiej

połowie kwietnia oddziały czeskie dowodzone przez biskupa bamberskiego Arnolda były już na Wawelu.

1291 biskup stanął na czele panów małopolskich, którzy pertraktowali w Lutomyślu z Wacławem II. Książę Wacław, 1 września podpisuje tam przywileje, gdzie miedzy innymi obiecuje obsadzanie urzędów księstwa miejscowymi panami, zobowiązuje się do nie nakładania nowych podatków i płacenia rycerzom zwyczajowego żołdu, potwierdzenie wcześniejszych immunitetów i przywilejów rycerstwa i duchowieństwa.

26 czerwca 1295 arcybiskup Jakub Świnka doprowadził Przemysła II do apogeum potęgi koronując go w otoczeniu biskupów poznańskiego, włocławskiego i płockiego na króla Polski. Nie było to wprawdzie królestwo, którego realna władza sięgała poza Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, ale idea z pewnością odnosiła się do dawnego państwa wielkich Bolesławów.

ydarzeń tych, nie doczekał już biskup krakowski Paweł z Przemankowa. Zmarł on w Tarczku 29 listopada 1292 roku (L. Łętowski w katalogu biskupów podaję datę 30 listopada – ostatni „dzień listopada”) na dworze biskupim po 26 latach piastowania urzędu biskupa krakowskiego. Został pochowany w Katedrze

Wawelskiej.

Kilka miesięcy wcześniej w Starym Sączu 24 lipca 1292 r. zmarła księżna Kinga (Kunegunda), która welon zakonny otrzymała z rąk Pawła. Jej modlitwom przypisuje się ulgę jaką po trzech dniach ataku kamieni nerkowych doznał wcześniej biskup Paweł.

astępcą Pawła z Przemankowa zostaje Prokop pochodzący z Rusi, szlachcic z rodu Korczaków, prepozyt (przewodniczący kapituły kanoników - kapituły katedralnej lub kolegiackiej) gnieźnieński, sandomierski i kanonik krakowski, kanclerz księcia krakowskiego, sandomierskiego i sieradzkiego Leszka Czarnego.

Przemysł II


Wacław II



16

an Długosz w Żywotach biskupów krakowskich pisze o Pawle "...Mąż okrutny, cielesny i światowy, rzadko kiedy za ciężkie zbrodnie wyrzutami sumienia trapiony". Również niekorzystny obraz życia Pawła z Przemankowa (Przemykowa) nakreślił w sześciu wierszach napisanych po łacinie Krzysztof Kątski (opisał on, pod koniec XVI wieku, żywoty biskupów krakowskich wierszami). W XIX wiecznym tłumaczeniu wiersz poświęcony Pawłowi z Przemankowa brzmi:

On w borach, nie w kościele miał upodobanie; Psy przekładał nad trzodę, lud twój, Chryste Panie. Cóż, na łowach zabity? Mniszka uwiedziona? Cóż księży strofujących wolność pohańbiona? Wszystko można, nie wszystko służy, a zbrodniarzy, Bystrem okiem Bóg wszystko widzący ukarze.

LE G E N DY ucjan Siemieński w swoich „Podaniach i legendach polskich, ruskich i litewskich”, tak opisuje biskupa Pawła:

PAWEŁ Z PRZEMANKOWA

Ksiądz Paweł z Przemankowa zły był człowiek i wszystko w Rzeczypospolitej mieszał, przeto też trzykroć był w więzieniu. Jednego czasu będąc u dominikanów, mnichów w Krakowie, usłyszał głos z nieba taki: ,,Biada tobie, Pawle niebożę, i lepiej żebyś się był na świat nigdy nie rodził." Co nie tylko sam słyszał, ale i ci co przy nim byli, których było do 70. Też i mnich jeden jawnie to zeznawał, że widział przed nim wilka, a on się wspiął na przednie nogi mówiąc do niego człowieczym głosem: "Biada tobie biskupie, boś wziął i zabił"; co ludzie rozumieli o owej mniszce ze Skały, co ją był wziął z klasztora i płodząc z nią niecnotę, duszę jej zabił. Zaczem dopiero jął pokutować. I przeto zasię usłyszał taki głos: Odpuszczone tobie będzie, Pawle, dla twojej skruchy i będzie się już lepiej wszystko działo, a będziesz żyw jeszcze siedm lat." A Paweł odpowiedział: "Dobrze by mi miłosierdzie Boże uczyniło, by mi tak długo przedłużyło żywota, żebym wypokutował za swe grzechy."

Ten to biskup był przy tym tak myśliwy, iż gdy mszą miewał, tedy psi około niego chodzili i z sokoły przed nim myśliwcy stali. Nawet trafiło się to, że gdy mu kto z sieci zwierza zepsował, tedy go rohatyną z gniewu przebił.

Inna legenda umieszczona na stronie http://dziedzictwo.eki.pl:

Legenda o trzech duchach nawiedzających katedrę na

Wawelu Zejście do krypt w katedrze wawelskiej wieńczy baldachim, na którym widnieje napis: „Corpora dormiunt, vigilant animae” – „Ciała śpią, duchy czuwają”. I nie jest to napis całkiem bezpodstawny, bo wg legendy nocami katedrę nawiedzają trzy duchy.

Pierwszy z nich to duch świątobliwego biskupa Jana Grota (zm. 1347), pochowanego w kaplicy św. Jana Ewangelisty.

Paweł Jazdowicz Przemankowski

„Rycerstwo polskie wieków średnich” tom III

Katedra Wawelska

media.photobucket.com


17

Kolejny - duch biskupa Pawła z Przemankowa (zm. 1292) przechadza się około północy po katedrze, pokutując w ten sposób za swe niecne zachowanie.

Trzeci, duch biskupa Zawiszy z Kurozwęk (zm. 1381), pokutuje za brak skromności w obcowaniu z kobietami. Snuje się on po katedrze, jęcząc i błagając o modlitewne wsparcie.

Na szczęście, wszystkie trzy zjawy wracają do grobów o świcie.

aweł z Przemankowa w czasie pełnienia funkcji biskupa krakowskiego nie tylko polował i ucztował, uczestniczył i był inicjatorem wielu przedsięwzięć związanych z krakowskim kościołem (przywilejami dla duchowieństwa i ziem kościelnych, fundacjami, darowiznami). Jako głowa „stołecznej” diecezji uczestniczył czynnie także w wielu wydarzeniach związanych z kościołem polskim. Poniżej wyszczególniłem niektóre z nich:

arowizny, fundacje: 3 lutego 1271 roku uposaża altarystów (duchownych opiekujących się ołtarzami) przy kościele

krakowskim dla trzech ołtarzy ku czci św. Wojciecha, św. Małgorzaty i św. Leonarda ufundowanych przez Hermana z Leodium kanonika krakowskiego w dziesięciny stołowe ze wsi Kalina (Trojanowice), Zelenina (Zielonki), Chochea (Goszcza), Replin (Rzeplin),

odstąpił kościołowi w Mikułowie dziesięciny ze wsi biskupich Przedczyc, Toporowic i Targoszy, ufundował kościół w Przemykowie, 30 sierpnia 1268 roku uczestniczy jako świadek przy przekazaniu przez księżnę Salomeę relikwii

Świętych, kielichy, ornaty klasztorowi dla klarysek w Skale,

klasztorowi cystersów w Jędrzejowie odstąpił dziesięciny z wiosek biskupich Przelank i Kozanki, zakonnicom z klasztorów w Staniatkach i Ołoboku odstąpił dziesięcinę na okres swego życia ze

wsi Kargowy i Wielkiego Zakrzewa,

15 maja 1273 roku odstąpił kapitule krakowskiej dział we wiosce Skrzyszowice, w 1279 roku książę Bolesława nadaje biskupstwu krakowskiemu wioskę Bolesław, w 1280 roku wieś Kamienica w nieznanych okolicznościach przeszła na jego własność, 15 maja 1287 roku opat tyniecki, Wojciech, w zamian za dziesięciny w Leńczach i Rzozowie

odstąpił biskupowi Byczynę i Gorysławice z dziesięcinami oraz dziesięciny z Dąbrowna pod Lelowem,

23 maja 1288 roku książę krakowski Leszek Czarny potwierdził ugodę pomiędzy biskupem Pawłem a innymi spadkobiercami po kanoniku Wyszu z rodu Półkoziców, otrzymał on na własność stołu biskupiego dobra Muszynę i Świniarsko, ale zrzekł się roszczeń do innych posiadłości pozostałych po Wyszu,

12 września 1290 roku otrzymał od Przemysława Wielkopolskiego dziesięciny z połowy żup krakowskich,

w 1291 roku przysądził dziesięciny benedyktynom w wielkopolskim Mogilnie.

N I E TY LKO POLOW A N I A


18

adania, przywileje:

8 grudnia 1268 roku w Osieku był świadkiem jak Bolesław Wstydliwy dał klasztorowi cystersów w Koprzywnicy prawo lokowania tej wsi na prawach miasta Krakowa,

w 1269 roku dał prawo lokowania wsi Possedk (Biesiadki) niejakiemu Radoście, 23 kwietnia 1273 roku transumuje (przejmuje) przywilej lokacyjny dany cystersom z Jędrzejowa

dnia 16 lutego 1271 roku w Krakowie, 19 maja 1273 roku kapituła uzyskała od Bolesława Wstydliwego oświadczenie, że wieś

Raciborowice będzie posiadała te same wolności, co inne wioski kapitularne, 11 czerwca 1275 roku w Stubnicy jest świadkiem nadania wolności przez Bolesława Wstydliwego

klasztorowi cystersów w Wąchocku,

17 sierpnia 1278 roku najprawdopodobniej pod wpływem biskupa książę Bolesław restytuuje kościołowi w Bochni żupy solne,

w 1286 roku nadał Fryczkowi Fretonowi z Bytomia przywilej na założenie, w istniejącej już wsi "Cressouicy" (Krzeszowice), sołectwa na zasadzie prawa magdeburskiego.

ażne wydarzenia w życiu kościoła:

9 lutego 1267 roku uczestniczył w synodzie we Wrocławiu, koniec czerwce 1267 roku podejmował w Krakowie legata papieskiego Gwidona, 16 października 1267 roku uczestniczył w synodzie w Dankowie, w 1269 roku eryguje parafię i kościół p.w. św. Wawrzyńca w Biegonicach (fundacja św. Kingi), 20 września 1270 roku uczestniczy w synodzie w Sieradzu, 4 października 1277 w Kamieniu erygował kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła (najstarsza

parafia wiejska na Śląsku),

6 stycznia 1285 roku uczestniczył w synodzie w Łęczycy, 27 czerwca 1285 w Krakowie, arcybiskup gnieźnieński Jakub i biskupi polscy Paweł krakowski,

Tomasz wrocławski, Jan poznański, Tomasz płocki, Wisław kujawski i Konrad lubuski wystosowali do papieża Honoriusza IV i kardynałów kościoła rzymskiego oświadczenie, iż przeciwko księciu wrocławskiemu Henrykowi IV należy użyć ramienia świeckiego,

w 1291 roku erygował kościół w Łące, fundatorem był mieszczanin Bertold, 6 maja 1292 roku wystawił dla kapituły krakowskiej dokument o ufundowaniu nabożeństw

żałobnych za zmarłych biskupów i niektórych kanoników, oraz spłacie ich długów.

gody i arbitraże:

w 1273 roku wystawił dokument zatwierdzający umowę pomiędzy biskupem Prandotą a kołodziejem Witem na zbudowanie w Wawrzeńczycach młynu wodnego,

17 maja 1281 roku w Wawrzeńczycach przeprowadził ugodę pomiędzy rektorem kościoła w Bodzanowie a klasztorami w Staniątkach i Ołoboku,

po śmierci Bolesława Wstydliwego (7 grudnia 1279) występował w obronie księżnej Kingi w sporze z Leszkiem Czarnym,

był arbitrem w długoletnim sporze (1282-1287) pomiędzy księciem Henrykiem IV Prawym a biskupem wrocławskim Tomaszem II Zarembą.


19

ak już pisałem na początku tego opracowania postać naszego rodaka jest postacią kontrowersyjną. Uważam, że wiele opinii i tych dobrych i tych złych wynika nie tyle z faktów jakie w starych dokumentach znajdywano lecz z ich interpretacji. Niektórzy z nich zaczynając pisać o postaci Pawła z Przemankowa (Przemykowa) mieli już o nim wyrobione zdanie i szukali tylko potwierdzenia tego sądu. Uważam, że np. na opinię Długosza (głównego krytyka biskupa krakowskiego) o Pawle, wpłynęło w znacznym stopniu to co

usłyszał – dowiedział się podczas nauki w szkole parafialnej w Nowym Korczynie, odległym od rodzinnej miejscowości biskupa, Przemykowa tylko 18 kilometrów. Były to pewnie jakieś opinie, sądy przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie, gdzie fakty z życia biskupa mieszały się z mitami przeinaczającymi wydarzenia, wprowadzając jakieś nadnaturalne siły, np. „głosy”.

arakterystyka ta, nie jest historyczną analizą postaci Pawła z Przemankowa – nie sięgałem w niej do źródeł pierwotnych. Jednak starałem się ująć w niej opinie zawarte w paru opracowaniach, w których autorzy mieli o naszym krajanie diametralnie różne zdanie. Oceniając Pawła należy wziąć też pod uwagę to, że żył on w Polsce średniowiecznej. Normy i zasady jakie tam funkcjonowały trudno jest ocenić z perspektywy XXI wieku, ludzie żyjący

wtedy mieli całkowicie inne spojrzenie na wydarzenia, które toczyły się wokół nich, ich zachowania dla nas są dziwne i nie zrozumiałe, jednak wówczas nie budziły kontrowersji.

eżeli uznamy, że epizody z mniszką i łowczym nie wydarzyły się, jeżeli opinia o zbyt częstych polowaniach i ucztach to pomówienia, jeżeli spiskowanie z ówczesnymi wrogami Polski to zwykłe oszczerstwo, jeżeli zawieranie kompromisów ze wszystkimi, aby tylko uzyskać jak najwięcej to tylko efektywna polityka, to trudno coś zarzucić naszemu Pawłowi. Nasuwa się tylko jedno pytanie czy faktycznie te wszystkie „jeżeli” można tłumaczyć tylko na korzyść? Dlaczego, do końca XIX wieku prawie wszyscy historycy mieli

raczej krytyczny stosunek do biskupa? Dlaczego, Jan Długosz, Ludwik Łętowski (obaj będąc księżmi), Aleksander Przeździecki, Franciszek Piekosiński i inni mając dostęp do różnych dokumentów, wydali tak negatywny sąd o Pawle z Przemankowa?


20

I B L I OG R A F IA

1. „Paweł z Przemankowa. Rys historyczny z drugiej połowy XIII wieku w Polsce z nieznanych po większej części lub mało znanych źródeł skreślony”; Aleksander Przeździecki; Warszawa 1851

2. „Jan Długosz - Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego księgi VII i VIII”; opracowanie tekstu łacińskiego Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, przekład na język polski Julia Mrukówna; 2004

3. „Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie”; Siemieński Lucjan Hipolit; Poznań 1845 4. „Rycerstwo polskie wieków średnich” tom III; Franciszek Piekosiński; Kraków 1901 5. „Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich” tom I; Ludwik Łętowski; Kraków 1852 6. „Kłosy czasopismo ilustrowane tygodniowe” tom XIII, nr 326; Warszawa 1871 7. „Paweł z Przemankowa” biogram; Jerzy Wyrozumski; „Polski słownik biograficzny” tom 25;

Wrocław 1980 8. „Paweł z Przemankowa, biskup krakowski 1266-1292”; Władysław Karasiewicz; Nasza Przeszłość,

tom 9; 1959 9. „Polityczna rola biskupów krakowskich w XIII wieku”; Bronisław Włodarski; Nasza Przeszłość,

tom 27; 1967 10. „Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium, Vitae episcoporum Cracoviensium”; Jan Długosz;

rękopis

11. tygodniksalwatorski.icm.com.pl – „Paweł z Przemankowa herbu Półkozic (zm. 1292)”; Piotr Biliński

12. dziennikpolski24.pl – „Rozpustnik na biskupim tronie?”; Aleksander Gąciarz 13. biblionetka.pl – „Dzieje nikczemnego biskupa krakowskiego”; Luck Carpenter 14. biblionetka.pl – „Niech już się zrośnie”; krisss 15. pinakoteka.zascianek.pl 16. wikipedia 17. polona.pl 18. pawet.net 19. it-jura.pl 20. nsi.pl 21. piastowie.kei.pl 22. poczet.com 23. dziedzictwo.ekai.pl 24. brewiarz.katolik.pl 25. gimnazjum43.pl 26. ilza.com.pl 27. media.photobucket.com 28. sarr.com.pl

Documents

Internetowy Kurier Proszowicki · Bibliografia 20 . Paweł z Przemankowa, mity i fakty 3 WSTĘP ycie biskupa Pawła z Przemankowa, (teraz z ... rysunku Jana Matejki „Kłosy czasopismo