Integrimi i komuniteteve Rom - DeSo (Development Solutions)

magazina evropiane 2

Integrimi i komuniteteve RomAshkali dhe Egjiptase ne KosoveShumë pak është debatuar dhe shkruar deritash për politikat europiane ndaj komunitetitRom, të cilit duhet shtuar edhe atë Ashkalidhe Egjiptas kur flasim për Kosovën. Jo se BEnuk ka qenë e interesuar për këto komunitetedhe çështjet që lidhen me punën, kulturën,të drejtat, integrimin, arsimimin e tyre,sidomos kur jetojnë në shtetet anëtare të BE�së. Por edhe përkundër këtij angazhimi, ecjapërpara e këtyre komuniteteve, që nuk janëfare pakicë në Europë, ka qenë engadalshme, dhe diku ka shënuar edheregres. Mund të thuhet se çështja Rome, si i thonënë Europë, vitet e fundit është bërë edhesubjekt i politikave më të shprehura tëvendeve anëtare të BE ndaj tyre, të cilat do tëduhej të rezultonin me përmirësimeinkurajuese. Në këtë magazinë, është sjellënjë informacion i bollshëm për këto politika,që do të duhej të shënonin një kthesëpozitive drejt integrimit të këtyrekomuniteteve në Europën e sodit. Magazina Europiane, ashtu si është ekonceptuar nga ne në Fondacionin e Kosovëspër Shoqëri të Hapur, sjell këndvështrime tëndryshme të ekspertëve dhe aktivistëve tëkësaj lëmie. Dhe, për këtë numër kemi gjeturshumë persona të interesuar që të ndajnë mene ekspertizën dhe eksperiencën e tyre, qëështë e bollshme, në adresimin e çështjeverome në Europë dhe atyre që ndërlidhenposaqërisht me komunitetet RAE në Kosovë.Në dy dekadat e fundit, sidomos në Ballkan,këto grupe etnike u gjetën në mes tëluftërave të cilat nuk ishin të tyre, dhe janëdashur të lëvizin nga një situatë ekstreme nëtjetrën. Shumica migruan, dhe një pakicë kambetur të ballafaqohet me tmeret e luftës.Por edhe vendet e Europës perendimore, kumigruan ata që quhen me fat, nuk i pritënme krah të hapur. Hjek asistencënhumanitare, vendet perendimore nuktreguan se dinë dhe donë me i adresuarproblemet e këtyre komuniteteve, përveq setë ju ofrojnë strehim të përkohshëm.Viteve të fundit, kur një pjesë e madhe eqytetarëve të përfshirë në luftë ështëkonsoliduar brënda shteteve ballkanike kujetojnë, në Kosovë, egzodi i komuniteteveRAE fillon për së dyti, por në drejtim të

kundërt. Ata tash kthehen me forcë ngashtetet nikoqire perendimore në Kosovë, dhekryesisht ballafaqohen me probleme njejtë tërënda si një dekadë më parë.Kjo Magazinë sjell artikuj të ndryshëm qësjellin informacion por edhe gjykim kritik përkëto procese. Posaqërisht shpalosin opcionetqë e kanë burimin në politikat europiane, kushpresojmë të jetë Kosova së shpejti, si dherezultatet e marrëveshjeve që autoritetetkosovare i kanë bërë lidhur me ri�atdhesimine personave që nuk kanë leje qëndrimi nëvendet e europës perendimore,kryesishtantare të BE. Poashtu, janë adresuaredhe dy procese që e shënojnë dukshëmdiskursin aktual, dhe njëkohësisht janëshansë për integrim të suksesshëm. Nëplanin ndërkombëtar është Dekada eRomëve dhe në planin kombëtar ështëStrategjia për Integrimin e Komuniteteve RAEnë Kosovë. Besoj se ka shumë informacionqë e sjell lexuesin më afër këtyre proceseve,të cilat qëndrojnë në ballë të veprimit tëinstitucioneve civile dhe donatorëve tëndryshëm. Edhe institucionet qeveritaretashma janë më afër këtyre problemeve, dhetashmë janë duke treguar se e kanë kuptuarpeshën e tyre: kanë akorduar buxhet për disanga aktivitetet që dalin nga strategjia si dhepër përkrahje të procesit të riatëdhesimit.Besojmë fort se tashmë jemi duke i parëshenjat e para të një vetëdije të ngritur nëEuropë, Ballkan dhe Kosovë, për nevojënemergjente që komuniteteve rom, ashkalidhe egjiptas të ju ofrohet një shansë seriozpër tu integruar sa më shpejtë dhe më mirënë shoqëritë ku jetojnë.

Luan ShllakuDrejtor EkzekutivFondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur

HYRJE

Romë

t, Ashk

alijtë

& Eg

jiptia

nët

Revista është inicuar dhe realizuar nga Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur. Opinionet e autorëve të artikujvetë publikuar nuk përfaqësojnë qëndrimet e Fondacionit. • Bordi editorial: Luan Shllaku, Agron Bajrami,

Venera Hajrullahu, Iliriana Kaçaniku, Fatmir Curri, Ilir Deda e Alban Zogaj. Koordinator i këtij edicioni: Vera Pula, Design & Layaut: Sami Kçiku. • Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur � Adresa: Ulpiana, Imzot Nikë Prela,

Villa Nr. 13, 10000 Prishtinë; tel.: +381 38 542 157; e�mail: [email protected]

magazina evropiane3

Romë

t, Ashk

alijtë

& Eg

jiptia

nët

BE-JA NDËRMERR VEPRIM LIDHUR ME INTEGRIMIN E ROMËVE: A DO TA BËJNË TË NJËJTËN GJË EDHESHTETET ANËTARE?Bernard Rorke

Faqe 4

POLITIKAT E BE-SË PËR PËRFSHIRJEN E ROMËVE Martin Demirovski

Faqe 6

KORNIZA E BE-SË PËR STRATEGJITË NACIONALE PËR INTEGRIMIN E ROMËVE –NJË MUNDËSI PËR RIORGANIZIMIN E PËRP-JEKJEVE NË BALLKANIN PERËNDIMOR DHEPËR TA TRASUAR RRUGËN PËRPARA Blerinda Idrizi

Faqe 10

ANTI-CIGANIZMI: PARAGJYKIMI QË ENXJERR PROGRESIN NGA BINARËT Bernard Rorke

Faqe 13

PARA SE TË BËHET TEPËR VONË –DEKADA E PËRFSHIRJES SË ROMËVE NË BALLKANIN PERËNDIMORËStephan Müller

Faqe 16

E ARDHMJA PËRTEJ SIMBOLIKËS:PJESËMARRJA, PËRFAQËSIMI DHEEMANCIPIMI I ROMËVE Željko Jovanović

Faqe 19

PA ATDHE – TË VËRTETAT LIDHUR MERIATDHESIMIN NË KOSOVË SOT Verena Knaus

Faqe 21

RISTRUKTURIMI I DEBATIT: RIATDHESI -MET E DETYRUESHME SHIKUAR NGAPRIZMI I TË DREJTAVE TË FËMIJËVE Chelsey Lepage

Faqe 24

KOSOVA: RIATDHESIMI I POPULLATËSMË TË CENUESHME TË EVROPËSShkruar nga Qendra për Dokumentimtë romëve dhe ashkalinjëve – RADC

Faqe 28

NJË VËSHTRIM PRAPA, DHE TË SHIKOSHVJEDHURAZI NË TË ARDHMEN Strategjia për Integrimin e Komu-niteteve Roma, Ashkali dhe Egjiptase nëRepublikën e Kosovës.Muhamet Arifi dhe Rand Engel

Faqe 31

ROMËT, ASHKALIJËT DHE EGJIPTASITSFIDA EVROPIANE Vera Pula

Faqe 35

SFIDAT GJATË MONITORIMIT TË ZBATIMIT TË STRATEGJISË DHE PLANITTË VEPRIMIT PËR INTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROMA, ASHKALIDHE EGJIPTASE 2009-2015 Cairan O’Toole Faqe 37

DYZETË MASA PËR TË NXITUR ZBATIMIN E STRATEGJISË DHE PLANITTË VEPRIMIT PËR KOMUNITETET ROM, ASHKALI DHE EGJIPTIAN

Faqe 39

PROJEKTET PËR MBËSHTETJE TË IMPLEMENTIMIT TË STRATEGJISË PËRINTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROM,ASHKALI DHE EGJIPTAS

Faqe 41

PËRKRAHJA E BE-SË PËR ZBATIMIN ESTRATEGJISË RAEPërkrahja e BE-së për procesin e integrimit Faqe 42

SOROS FONDI PËR IMPLEMENTIM TË RAE STRATEGJISËRebeka Qena

Faqe 45

KULTURA ROMEKujtim Paçaku Faqe 47

ROMËT – KULTURA DHE IDENTITETI I TYREIbrahim Elshani Faqe 51

ARTI NË VEPRIM, IMAGJINATA I SHTYNTË RINJTË ROM, PLEMETINA I DREJTO-HET PLANETIT

Faqe 55

ROLLING FILM FESTIVALI: KINEMATO -GRAFIA ROME, RROKU LLISJA PËRNDRYSHIM Filma të krijuar nga & për romëtCharlotte Bohl

Faqe 57

NË KËTË NUMËRROMËT, ASHKALINJTË & EGJIPTIANËT

magazina evropiane 4 Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit BE dhe iniciativat rajonale

Miratimi i ‘Kornizës së BE�së për StrategjitëKombëtare për Integrimin e Romëve derimë 2020’ nga ana e Këshillit Evropian më24 qershor shtyu Komisioneren VivienReding të deklarojë që:“Marrëveshja e sotme është një hap imadh përpara për miliona romë anembanëEvropës. BE�ja po dërgon një sinjal tëfuqishëm: përjashtimi i romëve nuk ështënë pajtueshmëri me vlerat tona shoqëroredhe me modelin tonë ekonomik.”Një hap gjigant për zyrtarët e BE�sëndoshta, por një hap gjigant për njerëzimin,një hap i madh përpara për miliona romë?Ende duhet të punohet shumë për tarealizuar hiperbolën sepse sfida me të cilënballafaqohet korniza evropiane është ezymtë. Si i përkufizojmë ‘vlerat shoqërore’përkundër suksesit zgjedhor anembanëEvropës të partive politike ekstreme tëdjathta që përhapin urrejtje dhe të mohimitkoherent gjithnjë e më të zëshëm tëmultikulturalizmit që buron nga rrymaqendrore e të djathtës? Çka ështëgjithëpërfshirëse lidhur me ‘modelin tonëekonomik’ në një union ku aq shumështete përbërëse anëtare mbeten tëskllavëruara nga zbatimi i bindjeve tëpranuara të neo�liberalizmit? Ekziston njëperspektivë shumë reale që Evropa e vitit2020 do të mund të përbëhej nga gjithnjëe më tepër shoqëri të mbyllura dhedemokraci jo�liberale ku pabarazia dhevarfëria lulëzojnë në masë të madhe dheromët dhe pakicat e tjera të dallueshmevazhdojnë të denigrohen dhe tëposhtërohen si viktima dhe shtresë e ulët. Megjithatë, korniza aludon në një mundësitjetër: një perspektivë me shanse përsukses të shoqërive që shikojnë përparadhe që janë plotësisht gjithëpërfshirëse të

cilat e nxitin ndërmjet qytetarëve njëndjenjë të përkatësisë së përbashkët, tëkohezionit dhe të respektit reciprok,pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike.Për këtë arsye dhe pavarësisht ngaparalajmërimet, kornizën duhet tamirëpresin të gjithë ata që janë tëpërkushtuar ndaj thellimit të demokracisë.Pa dyshim që korniza është shprehja më eçiltër dhe më e hollësishme e qëllimit ngaana e Komisionit Evropian deri më tanilidhur me përfshirjen e çështjes së romëve.Ndërsa konkluzionet e Këshillit të cilat emiratojnë kornizën, të nxjerra më 19 maj,paraqesin nivelin më të lartë të pranimitpolitik që integrimi i romëve ka lëvizur ngamargjinat drejt rrjedhës së përgjithshme tëshqetësimeve të politikave brenda dhepërtej Bashkimit Evropian. Kërkesa e Komisionit që të gjitha shtetetanëtare të zhvillojnë dhe të zbatojnëstrategji të planifikuara dhe të kushtojnëburime të mjaftueshme për përkrahjen eintegrimit në katër fusha me prioritet siçështë ajo e shëndetësisë, e strehimit, earsimimit dhe e punësimit, merr shembulldrejtpërdrejt nga Dekada e Përfshirjes sëRomëve 2005�15, e filluar ngaFondacionet për Shoqëri të Hapur dheBanka Botërore. Është shumë inkurajueseperspektiva e një mekanizmi të fuqishëmmbikëqyrës me raportim vjetor ngaKomisioni Evropian për të garantuar që dotë zbatohen strategjitë, do të arrihetpërparim i prekshëm dhe që paratë ededikuara për integrimin e romëve do tëarrijnë tek përfituesit e duhur. Korniza është e qartë në përkushtimin e sajpër t’iu ndihmuar shteteve aspiruese tëEvropës Juglindore, në nivel rajonal dhenacional që t’i rrisin përpjekjet e tyre për

përfshirjen e romëve në tri mënyra: tapërmirësojnë ofrimin e mbështetjes sipasInstrumentit të ndihmës për para�anëtarësim; ta fuqizojnë përfshirjen eshoqërisë civile; dhe ta mbikëqyrin ngaafër përparimin e arritur nga secili vend.Përkushtimi i tillë jep shpresë që, përdallim nga valët e mëhershme të zgjerimittë BE�së, çështja e të drejtave të romëvedhe përfshirja e tyre mund të kenë rëndësidhe që Kriteret e Kopenhagës do të merrenpara sysh kur është në pyetje çështja eanëtarësimit të shteteve të reja nëBashkimin Evropian. Ngjashmëritë ndërmjet Dekadës dheKornizës janë aq të mëdha sa që është earsyeshme të sugjerohet që Korniza nuk kamundur të krijohet pa kontekstin e ofruarnga Dekada që nga viti 2005, kur njëduzinë e qeverive nacionale u zotuan taplotësojnë boshllëkun ndërmjet romëvedhe pjesës tjetër të popullsisë në katërfushat me prioritet, u zotuan ta luftojnëdiskriminimin dhe ta përkrahin barazinëgjinore. Pra, ajo që është aprovuar dhe qëështë ratifikuar zyrtarisht në nivelet më tëlartë të BE�së është shenjë e përparimit tëDekadës. Ngjashmëria është e tillë sa që kamësime të dobishme që duhet të mësohentë cilat mund të kursejnë shumë kohë. Paspesë vjetëve të kornizës nuk duhet të flasimpër boshllëqet lidhur me zbatimin, përmungesën e objektivave real në fushat meprioritet, për buxhetet e papërshtatshme,për mungesën e bashkërendimit ndërmjetministrive të linjës në lidhje me StrategjitëNacionale për Integrimin e Romëve. Paspesë vjetëve të kornizës nuk dëshirojmë qëtë marrim pjesë në konferenca dhe nëpunëtori duke vajtuar për mungesën e tëdhënave të zbërthyera të besueshme, duke

BE-JA NDËRMERRVEPRIM LIDHUR

ME INTEGRIMIN EROMËVE: A DO

TA BËJNË TËNJËJTËN GJË

EDHE SHTETETANËTARE?Bernard Rorke

magazina evropiane5BE dhe iniciativat rajonale Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit

menduar çfarë të bëjmë me bllokimet dhepengesat lidhur me shfrytëzimin së më tëmadh të fondeve të BE�së për përfshirjen eromëve. Pas pesë vjetëve të kornizës nukdëshirojmë të ballafaqohemi me situatën epërkeqësimit të kushteve të jetesës tëmiliona romëve që jetojnë në privim akutdhe që paragjykimi kundër�romëve të rritetende. Për arsye se e kemi kaluar kufirinpesë vjeçar me kornizën dhe aktualishtgjendemi aty. Kjo nuk bëhet për t’i minimizuar tëarriturat e Dekadës të cilat kanë siguruarshabllona të punës lidhur me atë se çkaduhet të bëhet për ta arritur integrimin,barazinë, kohezionin shoqëror dhe luftimine diskriminimit dhe të paragjykimit. Qënga fillimi i Dekadës është nxjerrë njëpërvojë shumë e madhe dhe një praktikë emirë e cila duhet të shfrytëzohet nëmënyrë që të ketë efektin më të mirë dhetë rritet proporcionalisht. Ndërmjet tanidhe vitit 2020 ekziston nevoja për njëmekanizëm bashkërendues që do të jetë ipërpjesshëm me detyrat që shfaqen në tëardhmen. Në Komunikatë pranohet qëduhet të përforcohet roli i Platformës sëBE�së për Romët. Raporti që i drejtohetKomitetit për liritë civile, drejtësinë dhepunët e brendshme është i qartë kur thotëqë metoda e hapur e bashkërendimit nuke ka përmbushur detyrën e përkrahjes sëpërfshirjes së romëve. Ka pak gjasa që kjotë ndryshojë. Komisioni mund t’ishfrytëzojë më shumë mekanizmat eDekadës, ta shfrytëzojë kompetencën përmbledhje, strukturat e tij dhe grupin uniktë partnerëve, në të cilin përfshihen

agjencitë e Kombeve të Bashkuara,organizatat ndërkombëtare, shoqëria civiledhe qeveritë pjesëmarrëse, për ta mbajturmomentin e duhur për t’u siguruar që kjoKornizë e BE�së do ‘të bëjë ndryshim derinë vitin 2020’, moto kjo e Komisionit. Sfidat përpara janë të vështira. Sipas njëraporti të paradokohshëm të Komisionit“shtetet anëtare nuk i shfrytëzojnë si duhetparatë e BE�së për qëllim të integrimitshoqëror dhe ekonomik të romëve.” Në tëthuhej që mungesa e njohurisë dhe ekapacitetit për mënyrën e absorbimit tëfondeve të BE�së kombinohet mestrategjitë e dobëta të përfshirjes dhepengesat në nivelin nacional, rajonal dhelokal. Duhet të lavdërohet qëllimi ideklaruar në komunikatën e kornizës për“kapërcimin e problemeve të kapacitetit”dhe për të punuar me shtetet anëtare përndryshimin e programeve operative nëmënyrë që të trajtohen nevojat e reja, tëthjeshtësohet realizimi dhe tëpërshpejtohet zbatimi i prioriteteve. Komunikata po ashtu mirëpret mekënaqësi përmendjen e pjesëmarrjes dhetë konsultimit të romëve. Siç ka pohuarKomisioni gjetkë, “cilësia e politikave tëBE�së varet nga sigurimi i pjesëmarrjes sëgjerë përmes zinxhirit të politikave – ngakonceptimi tek zbatimi.” E në mënyrë qëkorniza të jetë e suksesshme, atëherë ajoduhet të sigurojë konsultime kuptimplotadhe të strukturuara dhe ta sigurojëpjesëmarrjen e romëve. Ka kaluar koha kur romët mund tëkonsiderohen si popullsi e diskriminuar,pasive dhe e varur. Komisioni duhet të luajë

rol jetik në përkrahjen e pjesëmarrjessubstanciale të romëve në këtë proces dhet’i inkurajojë fuqishëm shtetet anëtare qëta përqafojnë idenë që qytetaria aktiveështë me rëndësi themelore për përfshirjesociale dhe e përfshinë tërë popullsinëpavarësisht nga përkatësia e tyre etnike.Komuniteteve dhe përfaqësuesve romëduhet t’iu jepet mundësia për të marrëpjesë në formësimin e politikave dhe tënismave të cilat ndikojnë drejtpërdrejt nëjetën e tyre. Është e qartë nga komunikata e kornizësdhe nga konkluzionet e Këshillit qëpërgjegjësinë primare për të drejtat,mirëqenien dhe sigurinë e të gjithëqytetarëve e mbajnë qeveritë nacionale.Fundi i fundit, kjo është ashtu siç ështëpërpjekur Komisioni të theksojë, një kornizëpër strategjitë nacionale për integrimin eromëve. Megjithatë, përgjegjësia primarendryshon nga përgjegjësia e vetme.Aktivistët e shoqërisë civile ka një kohë tëgjatë që kanë insistuar që BashkimiEvropian duhet të luajë një rol jetik nëmbrojtjen e të drejtave të pakicave përfshirëromët dhe t’i bashkërendojë përpjekjet eshteteve anëtare për përkrahjen e barazisëdhe zbatimin e politikave për përfshirjeefektive shoqërore. Siç ka deklaruarpresidenti Barroso në samitin e parë të BE�së për romët më, ‘nuk ka hapësirë për qasjetë mosndërhyrjes apo të kryerjes së punës sizakonisht.’ Korniza, e përkrahur ngakonkluzionet e Këshillit ofron njëudhërrëfyes për integrimin e romëve deri nëvitin 2020. Po ashtu nënvizon pohimin senë mënyrë që të tejkalohet retorika, ashtuqë integrimi të bëhet realitet për pakicën mëtë madhe etnike të Evropës, duhet të ketëpjesëmarrje aktive të vetë romëve. Detyraqë gjendet para qeverive lokale është ‘që tëbëhet një ndryshim i tillë deri në vitin 2020’që do të ketë ndikim të prekshëm nëvendbanimet, getot, qytetet dhe fshatrat kuromët rrojnë në kushte të pavarësisë sëskajshme dhe përjashtimit.

(Autori është Drejtor i Hulumtimeve dheAvokimit Nderkombëtarë, RomaInitiatives, Instituti për Shoqëri të Hapur Gjetjet, interpretimet dhe përfundimet eshprehura në këtë artikull janë të autoritdhe nuk reflektojnë domosdoshmërishpolitikat dhe këndvështrimet e OSI�it.)


Korrik 2011Në pesë vjetët e fundit është arriturpërparim i madh në zhvillimin e një qasjejetë përbashkët të BE�së për rritjen epërfshirjes së romëve dhe përmirësimin ekushteve shoqëroro�ekonomike nëkomunitetet rome. Megjithatë, ky misiondhe ai i sigurimit të të drejtave tëbarabarta për romët mbeten tëpapërfunduar. Ndonëse Korniza e BE�sëpër bashkërendimin e strategjive nacionalepër romët është miratuar nga KëshilliEvropian më 24 qershor, duhet të bëhetedhe më shumë për ta siguruar respek �timin e të drejtave të romëve dhepërfshirjen shoqërore në mbarë Evropën.Si mund të lëvizë BE�ja nga një kornizë dheqasje e përgjithshme tek zbatimi në nivelnacional? Ky dokument i vlerëson zhvi �llimet e fundit në politikat e BE�së përromët dhe i nxjerrë në pah përkushtimet emëtejshmet cilat nevojiten për të arriturrezultate të qarta.

Zhvillimet e fundit në politikat e BE�sëpër romët Parlamenti Evropian ngriti vëmen djene shtuar lidhur me çështjen e romëve dhekjo ishte arsyeja kryesore që nxitiKomisionin dhe shtetet anëtare tëreagojnë. Gjatë mandatit parla mentar2004�2009, grupet më të mëdha politikeu bashkuan për të drejtat e romëve, e cilagjë përfundoi me një RezolutëParlamentare në të cilën kërkohej ngaKomisioni dhe Këshilli që ta miratojnë njëStrategji Evropiane për Romët.1 Më 2011 umiratua një rezolutë e ngjashme merekomandime dhe ambicie politike mëkonkrete.2 Në rezolutën e dytë u përfshinështatë fusha me prioritet dhe mbi 30objektiva për strategjinë për përfshirjen e

romëve. Vëmendja të cilën ParlamentiEvropian ia kushtoi romëve krijoi njëmoment politik drejt një politike të ardhmetë BE�së për romët, edhe pse janë zhvilluarhollësitë dhe mekanika dhe ka pasurkundërshtime ndërmjet Komisionit dheshteteve anëtare. Komisioni Evropian ka bërë një hap tërëndësishëm përpara këtë vit meKomunikatën e tij “Korniza e BE�së përstrategjitë nacionale për integrimin eromëve deri më 2020”.3 Korniza e BE�sëështë prezantuar në prill 2011, ështëmirëpritur me konkluzionet e Këshillit nëmaj dhe është aprovuar nga KëshilliEvropian më 24 qershor.4 Korniza ështëdokumenti më gjithëpërfshirës i politikavetë cilin e ka nxjerrë Komisioni Evropian derimë tani për përmirësimin e përfshirjesshoqërore të 10�12 milionë evropianëveme origjinë rome. Ai ka për qëllim t’ipërkufizojë dhe t’i bashkërendojëobligimet dhe përgjegjësitë e shteteveanëtare të BE�së dhe të vendeve kandidatendaj popullsisë rome. Në kuadër të kësajKornize, Komisioni propozon që shtetetanëtare t’i zhvillojnë strategjitë e tyrenacionale, duke u bazuar në katër synimetkryesore nacionale të integrimit (strehimi,shëndetësia, shkollimi dhe punësimi).Dokumenti po ashtu i shfrytëzon 10parimet themelore për përfshirjen eromëve5 dhe parimet e Dekadës sëpërfshirjes së romëve.6

Më 19 maj 2011, të gjitha 27 shtetetanëtare në Këshillin për punësim,politika sociale, shëndetësi dhe çështje tëkonsumatorëve (EPSCO) u pajtuan përnjë grup të konkluzioneve të cilat emiratojnë Kornizën e BE�së përbashkërendimin e strategjive nacionale përromët.7 Kjo marrëveshje ishte posaçërisht

inkurajuese kur e kemi parasysh kontekstine diskutimeve përçarëse ndërmjet shteteveevropiane perëndimore dhe lindore lidhurme atë se kush ka përgjegjësi për politikatpër romët dhe çfarë kompetencash ka BE�ja për formulimin e një agjende tëpërbashkët. EPSCO mbështeti konceptin e strategjivenacionale për romët duke mundësuar cafleksibilitet që vendet ta krijojnë grupin etyre të masave të politikave rreth katërsynimeve për integrim dhe të lidhura meprogramet nacionale për reforma si pjesëe Strategjisë 2020 të BE�së për “rritje tëshpejtë, të qëndrueshme dhe përfshirëse”.Konkluzionet i obligojnë shtetet anëtare ta“përmirësojnë zbatimin dhe ta fuqizojnëefikasitetin e fondeve të BE�së” dhe tashfrytëzojnë më mirë ndihmën teknike. Atojanë shumë më të guximshme nëpërfshirjen e romëve në procesetvendimmarrëse se sa Korniza dhepërqendrohen shumë në dhënien emundësisë romëve të marrin pjesë në

POLITIKAT E BE-SË PËR

PËRFSHIRJEN E ROMËVE

Martin Demirovski

1 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type= �MOTION&reference=P6�RC�2008�0050&language=EN.

2 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=�//EP//TEXT+TA+P7�TA�2011�0092+0+DOC+XML+V0//EN.

3 “Një Kornizë e BE�së për strategjitë nacionale për integrimin eromëve deri më 2020”, COM(2011) 173, Bruksel, 5.4.2011,http://eur�lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.d o?ur i=C �OM:2011:0173:FIN:EN:PDF.

4 Konkluzionet e Këshillit Evropian, 24 qershor 2011,http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/123075.pdf.

5 10 parimet e përbashkëta themelore: 1. Politikat konstruktive,pragmatike dhe jo�diskriminuese; 2. Qëllimi i hollësishëm por joekskluziv; 3. Qasja ndërkulturore; 4. Të synuarit e përfshirjes; 5.Vetëdijesimi për dimensionin gjinor; 6. Transferimi i politikave tëbazuara në dëshmi; 7. Shfrytëzimi i instrumenteve të komunitetit;8. Përfshirja e autoriteteve rajonale dhe lokale; 9. Përfshirja eshoqërisë civile; 10. Pjesëmarrja aktive e romëve. http://ec.euro �pa.eu/so ci al/main.jsp?catId=761&langId=en.

6 http://www.romadecade.org. Këshilli për punësim, politikashoqërore, shëndetësi dhe çështje të konsumatorëve (EPSCO)përbëhet nga ministra të punësimit, të mbrojtjes sociale, tëmbrojtjes së konsumatorëve, të shëndetësisë dhe të mundësivetë barabarta, të cilët takohen rreth katër herë në vit. Konkluzionete majit 2011 mund t’i gjeni si vijon: http://www.consilium.euro �pa.eu/uedocs/cms_Data/docs/pressdata/en/lsa/122100.pdf.

7 Korniza e BE�së, COM(2011) 173.


diskutimin e politikave dhe në zbatimin etyre. EPSCO e ftoi Komisionin “të ushtrojëmbikëqyrje rigoroze të zbatimit tëUrdhëresës së Këshillit 2000/43/EC”,ndoshta instrumentit më të fuqishëm tëBE�së për luftimin e diskriminimit përshkak të prejardhjes etnike. EPSCO poashtu nënvizoi nevojën për ta intensifikuarluftën kundër trafikimit të romëve dhe përt’i garantuar të drejtat ligjore të romëve qëjanë viktima të trafikimit. Konkluzionet e 24 qershorit nga Këshillipër çështje të përgjith shme paraqe �sin hapin e fundit në shkallën e krijimit tëkonsensusit në nivel të BE�së lidhur meçështjet të cilat së pari janë ngritur ngaorganizatat e shoqërisë civile meparlamentarët evropianë në fillim të 2000�ve (dhe më parë). Konkluzionet pranojnërëndësinë e përfshirjes së romëve në niveltë BE�së dhe ftojnë për zbatim të shpejtë tëkonkluzioneve të Këshillit (EPSCO) të datës19 maj 2011 mbi Kornizën e BE�së.Konkluzionet e EPSCO dhe vetë Kornizajapin hollësi lidhur me qasjen e BE�së ndajromëve por teksti përfundimtar i Këshillit iqershorit përcakton një afat të fundit për“përgatitjen, përditësimin ose zhvillimin estrategjive nacionale të përfshirjes”, osepër “grupe të integruara të masave tëpolitikave në kuadër të politikave të tyremë të gjëra për përfshirje shoqërore”, derinë fund të vitit 2011. Ndonëse ka hapësirëpër ndryshime të politikave në qasjetnacionale, së paku ekziston një datë ecaktuar për përparimin lidhur mestrategjitë.

Një kornizë e re dhe e mirëpritur e poli�tikave Komunikata e Kornizës paraqet njëndryshim të rëndësishëm të qasjes së BE�së ndaj politikave për romët. Deri taniKomisioni ka pohuar që zgjidhjet përromët duhet të gjenden në zbatimin më tëmirë të politikave ekzistuese përfshirëse,madje edhe nëse ato politika janë zhvilluarpa i marrë parasysh gjërat specifike tëgjendjes së romëve. Pranimi se qasja eplanifikuar për romët nuk e minon“strategjinë më të gjerë kundër varfërisëdhe përjashtimit” ose “nuk i përjashtongrupet e tjera të cenueshme dhe tëprivuara nga mbështetja” dhe “është nëpajtueshmëri me parimin e mos�diskriminimit si në nivelin e BE�së po ashtu

edhe në atë nacional” e ka mundësuarpjesën më të madhe të zhvillimi të fundittë politikave.8

• Mbikëqyrja: Njëri prej propozimevemë të vlefshme që e paraqiti Komisioni nëKornizën e BE�së është ajo që ai e quan“një mekanizëm i fuqishëm mbikëqyrës” icili do ta bëjë matjen e përparimitindividual të secilit shtet anëtar. Rezultatet,si të mirat ashtu edhe të këqijat, lidhur mezbatimin e strategjisë nacionale për romëtdo t’i raportohen Komisionit dhe më vonëKëshillit dhe Parlamentit Evropian. Kjothirrje për mbikëqyrje të fuqishme duhettë konsiderohet si mundësi unike përshpërndarjen e rregullave për përfshirjen eduhur të romëve, për mësimin nga kritikatdhe iu shërben shteteve anëtare për tandarë praktikën më të mirë. Megjithatë,mënyrat e mbikëqyrjes ka mundësi të jenëtë komplikuara. Për këtë do të nevojitet njëkontribut i përzier nga Agjencia për tëDrejtat Themelore (ADTH) së bashku me“organet e tjera relevante”, duke epërfshirë në mes tjerash, Fondacioninevropian për përmirësimin e kushteve tëjetesës dhe të atyre të punës, mekanizmatmbikëqyrës të vetë shteteve anëtare dheprocesin e mbikëqyrjes dhe të shqyrtimittë barabartë të Strategjisë 2020 të BE�së.Roli i ADTH që të punojë me shtetetanëtare për të zhvilluar metodambikëqyrëse të cilat prodhojnë të dhënakrahasuese do të jetë me rëndësivendimtare për tërë qasjen evropiane. • Zgjerimi: Anëtarësimi i BallkanitPerëndimor dhe i Turqisë në BE do të sillte

edhe 3.8 milionë romë të tjerë në BE.Komisioni qe një kohë të gjatë e kanënvizuar përmirësimin e trajtimit tëromëve në këto vende si kusht kryesorpolitik për zgjerim dhe jep fonde tëkonsiderueshme për barazinë dhepërfshirjen e romëve përmes Instrumentittë tij për para�anëtarësim (IPA). Komisionika njoftuar se do ta përmirësojë dhe do tabashkërendojë më mirë shfrytëzimin efondeve të IPA�s për romët dhe do t’iorientojë fondet drejt politikave mëstrategjike të orientuara drejt rezultateve.9

Pajoja e Zgjerimit 2010�2011 ngaKomisioni (në të cilën vlerësohet përparimii vendeve kandidate dhe të atyre që janëkandidate potenciale për anëtarësim) kanënvizuar rrezikun e shtuar ndaj romëve si“një pakicë posaçërisht e cenueshme” ngandikimet e krizës ekonomike. Zgjerimi DG,që e zëvendëson dokumentin e Kornizës, ika inkurajuar vendet e zgjerimit që tëpunojnë në zvogëlimin e varfërisë dhe tëpërjashtimit shoqëror, në harmoni meStrategjinë 2020 të Evropës, dhe tashfrytëzojnë Dekadën e përfshirjes sëromëve, dhe iu rekomandoi këtyrevendeve që të marrin parasysh “caktimine objektivave të qartë për punësimin,shkollimin dhe zvogëlimin e varfërisë tëkomuniteteve të dëmtuara, në veçanti tëromëve.”10 Faktikisht, BE�ja iu ka ofruar8 Korniza e BE�së, po aty.9 Strategjia e zgjerimit dhe sfidat kryesore 2010�2011, Bruksel,9.11. 2010 COM(2010) 660: http://ec.europa.eu/enlargement/p �df/key_documents/2010/package/strategy_paper_2010_en.pdf.

10 http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?refere �nce=IP/10/1097&format=HTML&aged=1&language=EN&guiLanguage=fr.


vendeve të zgjerimit një rast që t’i lënë passhtetet anëtare në trajtimin dhe përfshirjene romëve. • Grupi punues për romët: Grupipunues për romët i Komisionit Evropianështë themeluar për ta shqyrtuar mënyrëne përmirësimit të shpenzimit të fondeve tëBE�së. Në fund të dhjetorit 2010, grupipunues e publikoi një studim lidhur meshfrytëzimin e fondeve të BE�së përpërfshirjen e romëve.11 Në studim tregohejqë shtetet anëtare ende nuk i shfrytëzojnësi duhet paratë e BE�së për qëllim tëintegrimit efektiv shoqëror dhe ekonomiktë romëve dhe arsyet për këtë mund tëishin mungesa e njohurisë dhe ekapacitetit administrativ për tërheqjen efondeve të BE�së. Në studim po ashtuidentifikoheshin problemet lidhur meofrimin e bashkëfinancimit nacional dhevullneti i pamjaftueshëm politik në disashtete anëtare. Prandaj, Korniza e BE�së ipasqyroi rezultatet e grupit punues, dukerekomanduar që fondet e BE�së përpërfshirjen e romëve të shfrytëzoheshinmë mirë dhe në mënyrë më efikase ngashtetet anëtare gjatë periudhës aktuale tëplanifikimit dhe asaj të ardhmes. Grupipunues tani do të bëhet organ ipërhershëm i brendshëm për diskutime tëpërqendruara ndërmjet drejtorëve në

Drejtoritë përkatëse të përgjithshme tëKomisionit.12

Elementi që mungon: kundër�diskriminimi Komunikata e Kornizës së BE�së ka qëllimtë qartë që ta drejtojë përfshirjenshoqërore dhe asaj i mungon elementikryesor i luftimit të paragjykimit dhe tësjelljes diskriminuese ndaj romëve.Qëllimet e mira në nivel të BE�së nuk janëas për së afërmi të harmonizuara mepolitikat dhe deklaratat individuale nështetet anëtare. Evropa vuan nga ndjenjae rrënjosur thellë kundër romëve. “Kundër�Gabelizmi” është i dukshëm në një numërtë shteteve anëtare përmes medieve,politikave shtetërore dhe sjelljes sëqytetarëve individualë – që nga dëbimetme dhunë dhe spastrimet e kampeve nëbaza etnike, deklaratat raciste, gjuha eurrejtjes dhe nxitja e dhunës.13

Dhuna racore shpesh ushtrohet ngaanëtarët e grupeve ekstremiste, të cilatnganjëherë mbrohen politikisht ngapolitikanët e rrymave qendrore. Një jo�tolerancë në rritje po ashtu mund të shihetnë veprimet e disa qeverive. Është merëndësi thelbësore që Komisioni tëndërmarrë veprime të shpejta dhe të qartandaj sjelljes së tillë të shteteve anëtare.

Instrumentet dhe masat ekzistuese ligjorenë nivel të BE�së kanë mundur të futen nëlistën e komunikatës së Komisionit për t’uapërkujtuar shteteve anëtare që përfshirjadhe respektimi i romëve shkojnë paralelme luftën kundër diskriminimit. Njëpërqendrim më i fuqishëm në elementetlegjislative dhe në politikat kundër�diskriminimit dhe nevoja për zbatim më tëmirë në nivel nacional do ta bëninKornizën e BE�së një dokument më tëplotë. Fatmirësisht, konkluzionet e EPSCO�s lidhur me komunikatën e bëjnë një hapdrejt kësaj duke kërkuar nga Komisioni qëtë ushtrojë mbikëqyrje të rreptë të zbatimittë Urdhëresës së Këshillit 2000/43/EC.14

Romët e cenueshëm në Evropë llogarisinnë Komisionin që ai të jetë aktiv në thirrjene shteteve anëtare për shpjegime kurqeveritë e shkelin ligjin e BE�së gjatëdiskriminimit të romëve.

11 Kjo përfshin Drejtorinë e përgjithshme për drejtësi, të drejtathemelore dhe shtetësi; Punësim; Çështje të brendshme;Arsim, Kulturë, Shumë�gjuhësi dhe Rini; Politika rajonale;Kërkim, Zbulim dhe Shkencë; Bujqësi dhe zhvillim rural;Shëndetësi dhe politika të konsumatorit; Planifikim financiardhe buxhet; Politika të zgjerimit dhe të fqinjësisë evropiane;dhe zyrën e sekretarit të përgjithshëm të KomisionitEvropian).

12 Për shembuj, shih: http://www.romadecade.org/files/do wn �loads/News/CSCE%20Presentation%20�%20S tani �slav%20Daniel.pdf.

13 http://eur�lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CE �LEX:32000L0043:en:HTML

14 http://siteresources.worldbank.org/INTROMA/Resources/Po �licy_Note_Fact_Sheet.pdf.


Fushat kryesore në të cilat nevojitetangazhimi i mëtejshëm i shteteveanëtare • Shkollimi i romëve: Arsimi është njëriprej elementeve më thelbësore në Kornizëne BE�së. Qëllimi i caktuar nga Komisionilidhur me arsimin (për të siguruar që tëgjithë fëmijët romë e kryejnë së pakushkollën fillore) fton për mundësinë eshfrytëzimit të shkollimit cilësor padiskriminim ose ndarje; përfundim tëshkollimit fillor; mundësi të shkollimit dhekujdesit cilësor në fëmijërinë e hershme; njënumër më të vogël të atyre që e braktisinshkollimin e mesëm herët dhe një inkurajimtë fuqishëm për romët e rinj që të marrinpjesë në shkollimin e mesëm dhe të lartë.Këto janë elemente të rëndësishme porsidoqoftë qëllimit i mungon ambicia. NëseBE�ja arrin që të gjithë fëmijët romë tapërfundojnë shkollimin e përgjithshëm fillorderi më 2020, prapë se prapë ata do tëmbeten pesë vjet pas popujve në zhvillim tëcilët përpiqen t’i plotësojnë Objektivat eZhvillimit të Mijëvjeçarit të caktuara përvitin 2015. Në mënyrë më specifike, Kornizae BE�së e humb shansin që të bëjë thirrjepër eliminimin jo vetëm të ndarjes nëshkolla por edhe të vendosjes sëpapërshtatshme të fëmijëve romë nëshkolla të posaçme, të ndihmojë nëzvogëlimin e boshllëkut në arritjenarsimore ndërmjet romëve dhe qytetarëvetë tjerë të BE�së në nivelin e mesëm dhe tëlartë. Përkrahja e diplomimit të romëve nënivel universitar është me rëndësi kryesorepër fuqizimin e romëve. Nëse kanë shkollimtë mirë të rinjtë romë do të jenë në pozitëshumë më efektive që ta arrijnë përfshirjenshoqërore. • Pjesëmarrja e romëve: Pjesë marrjaaktive e romëve në formësimin e politikavepër romët dhe në zbatimin e tyre kamundur të shënohet në Kornizë si qëllimi ipestë për integrim. Politikat për romët nukmund të zhvillohen larg nga komunitetettë cilat ato synojnë t’i ndihmojnë.Pjesëmarrja e konsiderueshme e profesi �onistëve romë në formulimin dhe nëzbatimin e politikave për romët është merëndësi thelbësore për suksesin e tyre, përta ushqyer një ndjenjë të pronësisë dhe tëpërgjegjësisë. Për fat të mirë, në konklu �zionet e EPSCO�s është përfshirë kyelement thelbësor. Përfshirja nuk është e

mundur pa pjesëmarrje. • Mbikëqyrja efektive: Ndonësembikëqyrja e fuqishme është përvijuar nëKornizë, ende duhet të zhvillohen edhemë tej mekanizmat për sigurimin e saj.Element i domosdoshëm është një sistemmbikëqyrës i cili e tregon në hollësipërparimin, turpëron ata që nuk kanëarritur sa duhet dhe përkrahë praktikat emira. BE�ja do të mund të mësonte ngametodologjitë të cilat tashmë janëshfrytëzuar nga Mbikëqyrja e Dekadës, icili është një instrument mbikëqyrës izhvilluar për ta ndjekur përparimin nëDekadën e përfshirjes së romëve. Kjo iu kandihmuar vendeve anëtare të Dekadësduke i nënvizuar të arriturat e tyre dheduke treguar për cilat gjëra nevojitet mëtepër vëmendje. Mbikëqyrja efektive do të ishte më e lehtëpo të ishte më i qartë roli i institucionevekontaktuese nacionale për romët.. SipasKornizë së BE�së këto institucionekontaktuese kanë rol bashkërendues dhezhvillimor por konkluzionet e EPSCO�spërmendin vetëm rolin mbikëqyrës.Zgjidhja do të ishte që një komision tjetëri pavarur ta bëjë vlerësimin. Në bazë tëpërvojës së disa vendeve të EvropësLindore nëse i njëjti organ e bën zbatimin,mbikëqyrjen dhe zhvillimin e politikave,është e mundshme që kjo të ketë sirezultat zbatimin e dobët të politikave.

Konkluzion: Faktori politik Secili komunitet rom përkufizohet ngakonteksti i tij vendor, sidomos nivelet evijueshmërisë së shkollimit, përfshirjashoqërore, standardet e jetesës dhepunësimi. Standardet, ligjet dhekompetencat të cilat nevojiten për t’ikundërshtuar këto realitete vendasegjenden në nivelin lokal, nacional dheevropian, por çelës për ndryshimin efektivështë vullneti politik. Strategjive tështeteve anëtare për romët ende iumbetet ta mbushin boshllëkun ndërmjetmarrëveshjeve për politikat në Brukseldhe zbatimit të tyre në shtetet anëtare.Në Kornizën e Komisionit citohen shifrat eBankës Botërore të cilat tregojnë sa iukushton shteteve anëtare përjashtimi iromëve.15 Në disa raste përfshirja do tëmund ta rriste bruto prodhimin vendor(GDP) nacional edhe për 4%, ose sa i

përket përfitimit nga tatimi romët do tëmund të kontribuonin edhe me 175milionë euro për vend. EPSCO përsërinënvizoi “koston ekonomike për shoqërinësi tërësi, duke përfshirë shpërdorimin ekapitalit njerëzor dhe humbjen eprodhueshmërisë”.16 Krahas kësaj, BE�japo i inkurajon shtetet anëtare t’ishfrytëzojnë fondet e BE�së dhe ndihmënteknike për t’iu ndihmuar atyre të merrenme problemet e romëve. Përfitimetekonomike, në vend të kundërshtimit tëpërjashtimit shoqëror, varfërisë dheparagjykimit, mund të jenë motivimefektiv. Nëse hartuesit nacionalë tëpolitikave, parlamentarët dhe qytetarët ekuptojnë që përfshirja e romëve çon derite të hyrat shtesë në buxhetet eshtrënguara nacionale duke i shfrytëzuarfondet shtesë të BE�së dhe duke ipërmirësuar tregjet e punës, (si edhe dukee zvogëluar varfërinë dhe përjashtiminshoqëror), shtohen gjasat që deklaratatpolitike në nivel të BE�së të shndërrohennë strategji nacionale efektive dhe tëzbatuara mirë. Ngjashëm, nëse papajtu �eshmëria lidhur me përfshirjen nuk mundtë arsyetohet më me shpenzimet fina �nciare, ajo duhet të mbrohet nga akuzatpër diskriminim të qëllimshëm. Rezolutat e Parlamentit, Korniza eKomisionit, konkluzionet e EPSCO�s dhetë Këshillit Evropian së bashku paraqesinnjë grup të mirë të rekomandimeve përpolitikat për shtetet anëtare që ta luftojnëpërjashtimin e romëve. Këto baza tëpolitikave tani kërkojnë veprim tëfuqishëm nga shtetet anëtare deri sa atojanë duke i përgatitur, përditësuar apozhvilluar strategjitë e tyre. Për ta çuarpërpara këtë proces do të nevojitenburime të shtuara njerëzore dhefinanciare, presion politik për zbatimefektiv dhe një reagim i qartë i Komisionitnëse zotimet nuk përmbushen.

(Martin Demirovski, Personi kontaktuespër çështjet e romëve në OSI�BrukselGjetjet, interpretimet dhe përfundimet eshprehura në këtë artikull janë tëautorit dhe nuk reflektojnëdomosdoshmërish politikat dhekëndvështrimet e OSI�it.)

15 Konkluzionet e EPSCO, po aty.


Para njëzet vjetëve, Václav Havel nësimpoziumin e dytë të vitit 1991 për“Pakicat në politikë” në Bratisllavë,Sllovaki, tha: “Ndryshimet themelore tëcilat ndodhën pas rënies së të gjithasistemeve totalitare – liria e shtypit, liriae të shprehurit, arsimi, mendimi, liria eushtrimit të fesë, të gjitha këto liri civilee hapin rrugën për grupe të ndryshmeetnike, pakica nacionale dhe grupenacionale në mënyrë që këto grupe tëfillojnë ta krijojnë pavarësinë e tyre nëmënyrë të caktuar të natyrshme dhe tëkrijojnë raportet e tyre vetjake reciprokejo artificiale dhe të kontrolluara. Nëfillim të pjesës përkatëse të dokumentittë Kopenhagës të procesit të Helsinkitjepet një ide e rëndësishme, domethënëfakti që pakicat mund t’i gjejnë tëdrejtat e tyre dhe t’i realizojnë ato mësë miri në një mjedis demokratik, nëkushte demokratike ku institucionetdemokratike dhe juridiksioni i pavarurfunksionojnë si duhet, ku kompetencatekzekutive, legjislative dhe gjyqësorejanë të ndara, ku lejohet liria e tëshprehurit.”Njëzet vjet më vonë, Komisioni i BE�sëka filluar një nismë të re, Kornizën e BE�së për Strategjitë nacionale për inte �grimin e romëve, si mjet “...përplotësimin dhe fuqizimin e legjislacionitdhe të politikave të BE�së për baraziduke i trajtuar nevojat specifike tëromëve lidhur me mundësinë e bara �bartë për punësim, shkollim, strehimdhe kujdes shëndetësor, në nivelnacional, rajonal dhe lokal por po ashtuedhe përmes dialogut dhe pjesëmarrjessë romëve.” 1

Rënia e murit të Berlinit na dha shpresë

që shekulli 21 do të jetë shekull ishpresës, i të ardhmes më të mirë,përparimit, bashkëpunimit, demokra �cisë, humanizmit, bashkëjetesës dherespektimit të diversitetit dhe mul ti �kulturalizmit. Megjithatë, në dy dekadate kaluara kemi mësuar se pavarësisht satë vështira duken dhe mund të jenë këtoparime, pavarësisht sa dëshirë e zjarrtëmund të ekzistojë në ne për të gjithakëto, pavarësisht sa korniza për politikadhe konventa ndërkombëtare janëhartuar, ende nuk është realizuarpërkushtimi i shprehur politik dheaktiviteti udhëheqës i aktorëve të tëdrejtave të njeriut, rruga drejttolerancës dhe pranimit për ta mirë �pritur “të huajin” në mesin tonë. Murete paragjykimit dhe të keqkuptimit endembeten të larta, komuniteti rom endembetet i padëshiruar dhe mbahet nëmargjina të shoqërisë. Nisma e re e BE�së, ndonëse detyruesepër shtetet anëtare të BE�së, nuk ipërjashton vendet e zgjerimit (Ballka �nin Perëndimor dhe Turqinë) dhe do tëjetë pjesë e agjendës së zgjerimit tëKomisionit Evropian në dialogun e tijme këto vende, ashtu siç thuhet nëdokument: “Qëllimet e BE�së për inte �grimin e romëve vlejnë njëlloj për këtovende. Strategjitë e tyre për integrimine romëve dhe planet e veprimit (tëzhvilluara në shumicën e rasteve nëkornizën e Dekadës për përfshirjen eromëve 2005�2015) duhet të shqyrto �hen në pajtim me këto qëllime.”2 Më tejnë dokument thuhet që do të mbë �shteten përpjekjet e këtyre vendevepërmes Instrumentit për ndihmë paraanëtarësimit, me fjalë të tjera duke vënë

në dispozicion fonde shtesë për t’imundësuar dhe për t’i plotësuar për �pjekjet e qeverive dhe të OJQ�ve ven �dase dhe ndërkombëtare në vendet ezgjerimit të cilat punojnë për çështjet eromëve. Megjithatë, mbetet e paqartë dhe ediskutueshme çështja nëse kjo nismë ere do ta përmirësojë gjendjen e romëvenë këto vende dhe do të orientohetdrejt ndryshimeve të planifikuara tëcilat konsiderohen të domosdoshmenga Korniza. Dokumenti i Kornizës, nëmënyrë të lëvdueshme, i ka vlerësuardhe i ka shfrytëzuar disa prej mësimevekryesore të mësuara gjatë nismës sëDekadës për romët dhe nga të arrituratdhe dështimet e nxjerra nga raundi iparë i strategjive nacionale dhe i pla �neve të veprimit. Në mënyrë spe cifike,dokumenti i Kornizës i identifikon sek �torët me prioritet, të cilët kanë nevojëpër intervenim, siç është shkollimi,punësimi, strehimi dhe shëndetësia,kërkon hartim të politikave nacionale,krijimin e sistemit të mbikëqyrjes tëorganeve të bashkërendimit dhe ndar �jen e buxheteve të mjaftueshme dhesistemet pro�aktive për mbledhjen e tëdhënave si në nivel vendi po ashtu edhenë atë të BE�së dhe po ashtu i veçon nëmënyrë të qartë mekanizmat dheinstitucionet e BE�së për financim tëcilat do të luajnë dhe kryejnë role dhepërgjegjësi specifike.

KORNIZA E BE-SË PËRSTRATEGJITË NACIONALE

PËR INTEGRIMIN EROMËVE – NJË MUNDËSI

PËR RIORGANIZIMIN E PËRPJEKJEVE NË

BALLKANIN PERËNDIMORDHE PËR TA TRASUAR

RRUGËN PËRPARA Blerinda Idrizi

1 KOMUNIKATË E KOMISIONIT PËR PARLAMENTIN EVROPIAN,KËSHILLIN, KOMITETIN EVROPIAN EKONOMIK DHE SHOQË �ROR DHE PËR KOMITETIN E RAJONEVE, Një Kornizë e BE�sëpër Strategjitë nacionale për integrimin e romëve deri më2020,f. 4, (Bruksel, 5.04.2011).

2 Po aty, f. 11�12.


Ndonëse është një nismë për lëvdatë,për vendet e Ballkanit Perëndimor tëcilat kërkojnë t’i bashkohen familjes sëBE�së, kjo nismë rrezikon të mbetet eudhëhequr nga donatorët, një kërkesëe jashtme që mund të ndodhë se do tapërjetojë fenomenin e njëjtë si edhe 10vendet që hynë në BE më 2007, kustrategjitë për integrimin e romëve ubënë një praktikë e mbylljes së kësajçështjeje, më tepër një proces kuptim �plotë vetanak i vendit, i qëndrueshëmdhe i vazhdueshëm. Për ta tejkaluarkëtë përvojë të pakëndshme, BashkimiEvropian dhe institucionet e tij janëshumë të vendosur që ta ushtrojnëpresionin dhe peshën e tyre mbisubjektet politike dhe institucionet shte �tërore të këtyre vendeve dhe t’i shfry �tëzojnë mekanizmat dhe instru mentet etyre të asistencës në mënyrë përgje �gjëse ndaj realiteteve komplekse tëkëtyre vendeve që nuk mendojnë vetëmnë parashikueshmërinë, vlerën përqasjen në para dhe detyrat e plani �fikimit por që i marrin parasysh edhedimensionet shoqëroro�etnike dhekulturore të komunitetit rom dhe tëkontekstit në të cilin jetojnë ata. Në radhë të parë, sa i përket çështjet sëpronësisë, institucionet e BE�së duhet tangritin çështjen me partitë politike në

Ballkanin Perëndimor, si me ato që janënë pushtet ashtu edhe me ato që janënë opozitë. Partitë politike në këtovende kanë dështuar në mënyrë tëkonsiderueshme në konsiderimin ekomunitetit rom si zgjedhës të tyre tëmundshëm dhe të krijojnë hapësirë përpjesëmarrjen e tyre dhe të kontribuojnëkonkretisht drejt rritjes së pjesëmarrjesdhe përfaqësimit të tyre përmes qasjesdhe mundësive të barabarta në sisteminpolitik. Në vend të bërjes së fotografivedhe organizimit të aktiviteteve vetëmnjë herë, partitë politike duhet t’itejkalojnë veprimet e tyre të persona �lizuara dhe reaguese ndaj klientelës sëtyre dhe të gjejnë mënyrë efektive përudhëheqjen e “politikës me zhvillim”dhe ta pranojnë varfërinë dhepërfshirjen shoqërore të pakicave romesi qëllim politik; si pasojë, të mos evënë në dyshim efikasitetin dhelegjitimitetin e institucioneve shtetë �rore.BE�ja gëzon pozitë të rëndësishmestrategjike të ndikimit global, fuqiekonomike dhe autoritetin politik të 25shteteve të saj anëtare, që ka shumëndikim në shtetet që kërkojnë lidhje mëtë ngushta me të apo që të bëhen pjesëe saj. Pozita e tillë e fuqisë do të mbetete fortë dhe e papërkulur në përkrahjen

e të drejtave të romëve, të mos�diskriminimit dhe barazisë efektive nëplanifikimin e saj dhe në dialogun mevendet e Ballkanit Perëndimor si pjesëe plotësimit të standardeve dhe erespektimit të parimeve të agjendës sëzgjerimit. Duke qenë në pozitën e njërit prejdonatorëve më të mëdhenj multilateralnë këtë hapësirë gjeo�politike, BE�jaduhet ta marrë parasysh luajtjen e njëroli aktiv në organet bashkërenduesebrenda vendit, të përbëra nga shumëaktorë, lidhur me zbatimin e strategjivenacionale ose të planeve të veprimit përintegrimin e romëve. Në rastet ku orga �ni (organet) e tilla bashkërenduese tëpërbëra nga shumë aktorë mungojnë,BE�ja duhet ta inkurajojnë formimin etë njëjtave, të cilat do t’i përfshijnëinstitucionet shtetërore, përfaqësuesit eOJQ�ve/komunitetit rom, donatorëtkryesorë etj., por që nuk do të kufizohetvetëm në to. Pjesëmarrja në këtoorgane do ta lehtësojë mundësinë përtë ushtruar ndikim pro�aktiv nëzbatimin e strategjive nacionale, që ngapërkrahja e parimeve për përfshirje,fuqizimi, përfaqësimi, pjesëmarrja dhepërgje gjësia për ndarjen e mjaftueshmetë burimeve, propozimi i të drejtaveduke u bazuar në qasjen e politikave,


bashkërendimi i donatorëve, përfshirjae çështjeve të romëve. Në vendet e Ballkanit Perëndimorndonëse kuota e ndihmës zyrtare përzhvillim ka qenë e paqëndrueshme dheka qenë më masë të madhe e varur ngasituata e paqëndrueshme politike dhevargu i konflikteve etnike që kanëndodhur atje në njëzet vjetët e fundit,duhet theksuar që këto kuota endembesin substanciale. Prej vitit 2007 BE�ja e ka zbatuar Instrumentin e ndihmëspara anëtarësimit si mekanizmin e sajkryesor për mbështetjen e vendeve tëangazhuara në procesin e hyrjes nëBashkimin Evropian, “ai ka për qëllimrritjen e efikasitetit dhe të koherencëssë ndihmës me anë të një kornize tëvetme.”3 Duke e shfrytëzuar përvojën efituar përmes zbatimit të Instrumentitpër para anëtarësim, në vendet kubashkërendimi i donatorëve mbetet idobët, përmes delegacionit të saj në atëvend dhe takimeve të herëpashershmeme agjencitë bilaterale të ndihmës dhepërfaqësuesit diplomatik të shteteveanëtare të saj, BE�ja do të merret meçështjen e bashkërendimit të ndarjes sëfondeve për programet për integrimin eromëve. Si kundërshpërblim, ndarja einformatave dhe bashkërendimi më i

mirë ka shpresa se do të shndërrohet nëefikasitet dhe në vazhdimësi të shpër �ndarjes së ndihmave. Zbatimi i Kornizës së BE�së do të bëhetbrenda një periudhe dhjetë vjeçare. Nënjë mjedis ku dallimet kanë çuar drejtviktimizimit dhe përjashtimit më parë sepranimit dhe respektimit të diversitetit,vetëm proceset e gjata do ta lehtësojnëkrijimin e besimit, do t’i përforcojnëvlerat e përbashkëta dhe do ta shtojnëdinjitetin e të gjithëve. Në lidhje mekëtë nismë dhe zbatimin e saj tësuksesshëm do të merren parasysh disaaspekte të planifikimit. Për shembull,makro dhe mikro projektet luajnë rol tëndryshëm dhe arrijnë rezultate tëndryshme. Makro projektet kanë vlerëposaçërisht të madhe nëse nismat e tillandërmerren me qëllim që të ndryshohenqëndrimet, të luftohet diskriminimiinstitucional dhe të nxiten politikat dhepraktikat që e ndryshojnë jetën. Nëndërkohë, mikro�projektet bëhen tërëndësishme për t’u marrë me nevojate atyre që vazhdojnë të mbesin tëpadukshëm dhe trajtimin e tyre dhe metrajtimin e aspekteve që paraqesinmundësi për përmirësimin e jetës dhebërjen e ndryshimeve. Kombinimet e tëdy llojeve të projekteve, afatgjate dhe

me një vazhdim të duhur, që i nën �vizojnë metodologjitë pjesëmarrëse dheçështjet e fuqizimit, të cilat janë tëvlerësuara mirë dhe të mbikëqyrura ngaafër, të cilat merren me çështjet gjinoredhe të drejtat e fëmijëve, ku qasja ebazuar në të drejta mbetet parimikryesor më parë se ofrimi i shërbimitdhe mbetet fleksibil ndaj ndryshimit tërrethanave dhe ku kompleksiteti ndër �etnik kuptohet mirë, është dëshmuar sejapin rezultate të qëndrueshme që kanëjetë të gjatë. Kombinimi i tillë duhet tëkërkohet dhe të mbështetet plotësisht. Dhjetë vjet mund të mos jenë shumëpër të ndryshuar çdo gjë dhe për tëpërmirësuar atë që është bërë gabimme shekuj dhe si qenie njerëzore ne nukkemi shkop magjik për ta bërë këtë, porgjithmonë ka diçka magjike të cilën ekanë njerëzit e ajo është gatishmëria!Ajo gatishmëri mund ta hapë dhe tatrasojë rrugën e ndryshimit dhe t’imirëpresë “të huajt e sotëm në mesintonë” si qenie njerëzore ashtu sikur dotë jemi ne në të ardhmen.

(Autorja është konsulente për politikapublike)3 Instrument for Pre�Accession Assistance (IPA), http://eu�

ropa.eu/legislation_summaries/agriculture/enlargement/e50020_en.htm


Anti�ciganizmi është i rrënjosur aq thellë nëtërë Evropën, paragjykimi dhe jotolerancandaj romëve është aq i përhapur sa asnjëstrategji kombëtare për integrim nuk mundtë ketë sukses pa veprim të vendosur dhetë qartë për luftimin e racizmit dhediskriminimit. Shkalla e diskriminimit dhepërjashtimit që e përjetojnë romët, pakicaetnike më e madhe në Evropë, ështëparaqitur qartë në rezultatet e EU�MIDISHulum timit mbi Pakicat dhe Diskri miniminnë Bashkimin Evropian në vitin 2009.Raporti gjeti se mesatarisht, në nëntë fushate jetës së përditshme, romët diskriminohenpër shkak të përkatësisë etnike më shumëse çdo grup tjetër që ishte pjesë ehulumtimit EU�MIDIS, si afrikanët e sub�saharës apo afrikanët veriorë. Çdo i dyti romi pyetur tha se është diskriminuar në bazë tëetnisë së paku një herë gjatë 12 muajvepara prak.1

Nuk ka asgjë të re për anti�ciganizmin: aiështë alotropik dhe i ndryshueshëm sishumica e formave të paragjykimit, e nukështë statik as në lidhje me për mbajtjen etij. Në shtete të ndryshme paragjykimindaj romëve është më pak apo më shumëi përhapur, më pak apo më shumë idukshëm, manifestohet në shkallë tëndryshme dhe në forma shumë specifikedirekte apo indirekte ndaj romëve dhe eka zanafillën në rrjedhat dhe vorbullat ezhvillimeve më të gjera politike. Muvërejtja para shikuese e Presidentit çekVaclav Havel në Lety, në vendin ku dikurgjendje kampi i koncentrimit në vitin1995, gjatë zbulimit të monumentit për �kujtimor për viktimat rome të Holoka ustit,jehon me ngulmim edhe më të madhesot:“Nëse nuk ballafaqohemi me të keqenraciste në momentin e parë të

manifestimit, në dukje e padëmshme, ajodo të kthehet në fenomen që është me tëvërtetë i rrezikshëm, serioz dhe kërcënuespër tërë shoqërinë... Ndonjëherë edhe nëditët e sotme i dëgjojmë njerëzit duke iftuar ‘Ciganët në komorat e gasit’. Edhesot mund ta shohim indiferencën ndajkëtyre thirrjeve, përkrahjen e heshtur përata që u thërrasin, spektatorë qyqarë,përsëritjen e ndarjes në mes njerëzve nëbazë të origjinës së tyre etnike. Me gjithëkëtë duhet të ballafaqohemi vazhdimisht,sepse ky është territori i provuar dhe injohur i racizmit.”2

Në vendin e njëjtë komemorativ,gjashtëmbëdhjetë vite më vonë në ditëne njëjtë, 13 maj 2011, udhëheqësi iPartisë së Gjelbër Çeke Ond ej Liška e ftoishoqërinë Çeke ta nderojë në mënyrëdinjitoze kujtimin për ata që u torturuandhe u zhdukën në kampin Lety dhe epërshkroi fermën e afërt të derrave si njëfyerje për të gjallët dhe të vdekurit. Aideklaroi se “një pjesë e madhe eshoqërisë çeke ose nuk di si ta pranojëpjesën e vet të fajit historik për fatin eromëve këtu, ose nuk dëshiron ta pranojëatë ... Përkundër polakëve, të cilët sotdiskutojnë haptazi fajin e paraardhësvetë vet për fatin e çifutëve polak gjatëLuftës së Dytë Botërore, ne çekët nuk jemitë aftë të bëjmë asgjë të ngjashme nëlidhje me romët tanë”. Ai e përshkroielitën politike si bashkë fajtore thellë nëkëtë ‘qyqari’ dhe i ka qortuar përndihmesën në kalimin drejt racizmit, tëngjyrosur me popu lizëm në skenënkombëtare politi ke: “Ne kemi hasur nëmanifestime të hapura të racizmit dheksenofobisë në të gjitha – e përsëris, tëgjitha – partitë që janë momentalisht tëulura në Parlament”. Liška insistoi se

rreziku më i madh për pakicat nukparaqitet nga skinhedsat, por nga njerëzitnë dukje të parrezi kshëm në moshë tështyer në majë të elitës politike të cilëtflasin me aq entuziazëm për rreziqet që ikanosen kombit nga socialistët multi �kulturor në Bruksel:“Ata, përmes aktiviteteve të tyre publikepo i kontribuojnë faktit të hidhur që njëpjesë e madhe e shoqërisë çeke nuk ekonsideron 13 majin dhe kampin ekoncentrimit në Lety të denjë për për �kujtim në çfarëdo mënyre të mund shme.Këtu ka diçka për të përkujtuar: Një ekaluar e hidhur, dhe një e tashme ehidhur. Nuk kanë kaluar as katër vite kurGjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriutnë Strasburg mori vendim kundërRepublikës Çeke për segregimin efëmijëve romë në edukim, këta fëmijëende nuk gëzojnë qasje të barabartë dhetë drejtë në edukim e as mundësi nëjetë.”3

Shumë gjëra kanë ndryshuar gjatëgjashtëmbëdhjetë viteve nga fjalimet eHavel dhe Liška, megjithatë rreziku që ikanoset romëve nga racizmi ende nukështë zbehur. Disa gjëra kanë ndryshuarpër të mirë, pasi që në njërën anë që nga1990�tat, thirrjet nga romët dhemilitantët e aktivistët pro�romë përnjohje, përfaqësim dhe respekt përpakicën etnike më të madhe në Evropëkanë jehonë shumë më të madhe sekurdo më parë. Pa dyshim se ka pasur

ANTI-CIGA-NIZMI:

PARAGJYKIMIQË E NXJERR

PROGRESINNGA BINARËT

Bernard Rorke

1 Agjencia për të Drejtat Fundamentale,’ EU�MIDIS Raporti iRezultateve Kryesore, 2009’. http://fra.europa.eu/fraWeb�site/eu�midis/eumidis_main_results_report_en.htm

2 František Kostlán,’ † 13. 5. 1995: Vrasja e Tibor Berki’, ROMEAhttp://www.romea.cz/english/index.php?id=detail&detail=2007_2486

3 Ondrej Liška, Komentar: Udhëheqësi i Partisë së Gjelbër Çekei bën thirrje qeverisë ta largojë fermën e derrave nga Lety,ROMEA http://www.romea.cz/english/index.php?id=de�tail&detail=2007_2465


shenja inkurajuese që institucionetEvropiane dhe qeveritë kombëtare kanëfilluar t’i kushtojnë vëmendje këtyrethirrjeve. Megjithatë aty ku çon peshë mësë shumti, në bazë shumë pak kandryshuar për komunitetet thellësisht tëvarfra dhe të përjashtuara në aspektsocial. Në fakt, ajo që është mëalarmuesja është se këto ndryshime ngalart që mezi vërehen mund të ngecin apome të vërtetë të ndryshohen nga rrjedhanë rritje e anti�Ciganizmit: paragjykimihelmues dhe i shpërndarë gjithandej qërrezikon përmbysjen e progresit.Përkundër Dekadës për Përfshirjen eRomëve, dy Samiteve të BE�së për Romët,një Platforme të BE�së për Romët, njëgrumbulli të Rezolutave të ParlamentitEvropian dhe Kornizës së BE�së përStrategjitë Kombëtare për Integrimin eRomëve, anti�Ciganizmi është bërë edhemë toksik.Anti�Ciganizmi i orkestruar politikisht,dëshmitarë të së cilit jemi sot, ka rrjedhëtë ndryshme nga grumbulli i pazhvilluar iparagjykimeve tradicionale e të rëndomtatë fshehura nga shumica e popullatës nëqytete dhe shtete në tërë kontinentin.Paragjykimi është bërë forcë mobilizuesepër partitë skajsh mërisht të djathta, rojete tyre paramili tare dhe transmetimetmediale në lidhje me ta. Dhe paragjykimianti�rom i papenguar dhe i pa ndaluar eka zap tuar skenën qendrore me ultra�naci onalizmin si përbërësin kryesor nësulmin e gjerë radikal të popullarizuarndaj të ashtuquajturit konsensus liberal.Thomas Hammarberg e përshkroi urgj en �cën e klimës dhe mos�tolerancës ndajromëve dhe pakicave tjera si një kalimnga paragjykimi “tradicional” në qën dri �me të prera raciste, të predikuara ngagrupet e vogla politike po megjithatëgjithnjë e më të dukshme dhe të lënakryesisht pa kontroll nga pjesa më emadhe e shoqërisë”. Ajo që është mëshqetësuese për Hammarberg është se“sot as partitë më të mëdha nuk janëimune nga përdorimi i retorikës anti�romepër përfitim politik afat�shkurtër – diçkaqë nuk do të tolerohej një de kadë mëparë.” 4

Politikanët udhëheqës nga shtetet më tëreja anëtare të BE�së i kanë për shkruarromët si material i keq njerëzor, dhe pangurrim deklarojnë se romët janë

gjenetikisht të prirur ndaj aktivitetevekriminale, dhe i përshkru ajnë komunitetetrome si ‘inkubatorë të krimit’. Kur flasimpër krimin, si e ka vështruar së voniSalman Rushdie: krimi i vërtetë është yni,përderisa demokra citë tona epërjetësojnë përjashtimin, ato dështojnët’i luftojnë nivelet shokuese të varfërisë,dhe i flijojnë romët për të gjitha të këqijate shoqërisë, ne i dënojmë komunitetetrome, siç e përshkroi Rushdie si ‘ankth igjallë’.5

Në këtë ankth të gjallë fjalët toksike janëshoqëruar me vepra rrëqethëse. Siç evështroi Hammerberg: “Rritja e retorikës anti�rome shkon krahpër krahu me format e ndryshueshme tëdhunës ndaj romëve dhe sintive.Përderisa në fillim të viteve 1990�ta ishimdëshmitarë të rasteve të dhunës së rastitnga komuniteti kundër romëve, sotshohim një numër në rritje të sulmevendaj romëve të kryera nga individë tëmobilizuar nga ideologjia raciste anti�rome. Këto janë sulme me paramendim,me qëllim për të vrarë, që i synojnëindividët apo familjet e rastit për shkaktë etnisë së tyre”. Në Hungari, pas vrasjes së Jeno Kóka, tëvrarë me revole përderisa dilte ngashtëpia për në punë në ndërrimin e natësnë Tiszalok, famullesha e tij Agnesa erënduar nga pikëllimi, një studenteuniversiteti me mendje qytetare e cilakishte punuar në çështje për integrimin eromëve për shtatë vite shpjegoi: ”Nendihemi mu si shënjestra të vërteta.Vdekja e nunit tim vërteton se çkado që

bëjmë ne, sado që mun dohemi tadëshmojmë veten para shumicës sëpopullatës dhe vetes gjithashtu – evetmja gjë që vlen në fund është se jemilindur për të qenë romë.”6

Vargu i të shtënave dhe sulmeve mebomba ndaj vendbanimeve rome qëmorri jetën e burrave, grave dhe fëmijëvendodhi si rezultat i raportimit paragjykuesnga mediat, shpërndrja e anti�Ciganizmitdhe paramilitarizmit të djathtë u nxit ngapartia ekstremiste Jobbik dhe squadristitë saj në uni formë. Lidhja në mes tëfjalëve dhe veprave, në mes të retorikësanti�rome dhe dhunës racistevdekjeprurëse u bë shumë e qartë mepaditë që u bënë ndaj atyre qëakuzoheshin për vrasje. Neo�nazistët eakuzuar kishin bindje të përbashkët seshteti, gjyqësori dhe poli cia nuk po ekryenin punën e tyre në lidhje me ‘krimine Ciganëve’. Padia thekson se në gusht2007 të akuzuarit morën pjesë nëinaugurimin e Magyar Gárda. Ata ivlerësuan si të paaftë për ta zgjidhur‘situatën sociale’, dhe vendo sën tëarmatosen dhe të marrin rol aktiv në‘vënien e rendit’. Ata i zgjodhënshënjestrat e tyre në bazë rë raportimit të

4 Thomas Hammerberg, ‘Diskriminimi i romëve në Evropë:Perspektiva e të Drejtave të Njeriut’, Fjalim nga Komisioneripër të Drejtat e Njeriut I Këshillit të Evropës (Seminari për tëdrejtat e romëve i organizuar nga ABF – Shoqata ePunëtorëve Arsimorë) Stokholm, 30 shtator 2010

https://wcd.coe.int/wcd/ViewDoc.jsp?id=1674977&Site=Com�mDH&BackColorInternet=FEC65B&BackCol5 Bernard Rorke, ‘Thirre dëshmitarin: Rushdie për romët’,

http://blog.soros.org/2011/06/call�the�witness�rushdie�on�roma/

6 Szilvia Varró on Kisléta: Ne e kishim një ëndërr, e përkthyernga Népszabadság Online, e hënë, 17 gusht 2009, ngaBernard Rorke, ‘Nëse je rom mund të vrahesh si qen’http://www.romadecade.org/if_you_are_roma


medieve, “vëmendja e tyre tërhiqej kurdoqë kishte konflikt sinjifikant romë�hungarez.”Vrasësit mund të jenë kapur, por para �gjykimi dhe frika ende mbizotërojnë. Mëherët gjatë këtij viti, në qytetin hungarezGyöngyöspata, paramilitarë tëuniformuar neo�fashistë, të përkrahurnga ndihma e skinhedsave me kam xhikëdhe qen luftarak, përderisa policiaqëndronte aty duarkryq.7 Në bazë tëraporteve të dëshmitarëve okularë,policia vendore shikonte përderisa rojet ifrikësonin gratë dhe fëmijët rom gjatërrugës së tyre për dhe nga shkolla, dhegrindeshin me anëtarët e parlamentit tëcilët kishin guxim ta kalojnë vijën dhe tëtakohen me udhëheqës rom. Rrethimizgjati për dy javë e gjysmë. Kjo jep shenjapër qëllimin e qartë të të djathtës sëskajshme për të mbjellë frikë në mesin eqytetarëve rom. Reagimi i KryeministritViktor Orban ishte se ‘gjëra të këqija kanëmundë të ndodhin’ dhe i jemi shmangurpër shkak se policia veproi mepërkushtim të sigurt të liruar ngavetëkënaqësia. Kjo është një gjëjashtëzakonisht e shëmtuar për demo kra �cinë, me çerdhe në Bashkimin Evro pian,kur monopoli i shteteve për përdorimin eforcës është i uzurpuar nga militantëtfashist që veprojnë në emër të partisëJobbik, përfaqësuesit e të cilës janë pjesëe Parlamentit Hungarez dhe atij Evropian.Është një gjë jashtëzakonisht e shëmtuarkur qytetarët e pakicës etnike janë tëterro rizuar, keqtrajtuar dhe rrethuar nëaso mënyre që ti kujton vitet e 1930�ta.Për shumicën e romëve, ky skenar duketmë i mundshëm se sa agimi i një dite tëre me përfshirje, barazi dhe respekt tëndërsjellë.Reagimi i qytetarëve të Gyöngyöspata nëkorrik ishte zgjedhja e kandidatit tëJobbik Oszkár Juhász për kryetar gjatëzgjedhjeve ku 45% e elektoratit votuanpër kandidatët e djathtë. Juhász dekla �roi se ai do ta zbatojë ligjin dhe rendinduke prezantuar patrullat në terren dheforcën policore ‘vendore’ të armatosur.Duke i hutuar kritikët e tij, Jobbik kaarritur ta rimarrë nivelin e përkrahjes qëe ka pas gjatë zgjedhjeve të vitit 2010.Sipas Political Capital, kjo është meritë eriafirmimit publik të udhëheqësisë sëJobbik me një stil më radikal dhe më të

guximshëm në politikë: kthimi në poli �tikat e rrugës, rritja e retorikës anti�romedhe anti�semitike dhe përkrahja eorganizatave të stilit të Gardës: “Është eqartë se nxitja e tensionit etnik është nëinteresin politik të Jobbik dheorganizatave tjera skajshmërisht tëdjathta me lidhje të ngushta mepartinë”.8 Ajo që nuk është e qartë ështënëse udhëheqësia e Jobbik mund tambajë kontrollin mbi këto organizataparamilitare. Të trimëruara nga suksesetnë rrugë, ekziston rreziku i mobili zi mevemë radikale dhe më raciste të orga �nizatave të stilit të Gardës, të dedikuarapër të frikësuar si dhe pa përgjegjësi ndajelektoratit dhe të parrezikuara nga votatnë votimet e opinionit.Ekstremizmi i tillë i kontaminon të gjithafushat e jetës publike. Siç e theksoiAmbasadori Janez Lenar i (Drejtor i zyrëssë OSBE�së për Institu cione Demokratikedhe të Drejtat e Njeriut) tash së voni, dukeiu referuar Republikës Çeke, manifestimete joto lerancës duke përfshirë retorikënanti�rome nga figurat publike në nivelkombëtar dhe lokal, dhe frikësimiekstremist i komuniteteve rome i kontri �buon një mjedisi armiqësor që ka ndikimnegativ në përpjekjet për integrim.9

Më 8 mars, një rezolutë e ParlamentitEvropian i bëri thirrje KomisionitEvropian t’i lidhë prioritetet e përfshirjessociale me një set të objektivave qëpërfshijnë mbrojtjen e qytetarëve ngadiskriminimi në të gjitha fushat e jetës;nxitjen e dialogut shoqëror në mes tëromëve dhe jo�romëve për ta luftuarracizmin dhe ksenofobinë; dhe përKomisionin, si roje e marrëveshjeve, tësigurohet se po zbatohet legjislacionirelevant dhe sanksionet e përshtatshmendaj krimeve të motivuara nga racizmi.10

Edhe pse kjo nuk ishte paraqitur qartë nëKomunikimin e Kornizës së Komisionit,Konkluzionet e Këshillit të cilat pasuan eripohuan rëndësinë thelbësore të kësajndërlidhje. Në pjesën e hyrjes nëkonkluzione, Këshilli i BashkimitEvropian thekson se është i autorizuar tëmarrë masa të përshtatshme për taluftuar diskriminimin, dhe i ka zbatuarkëto fuqi ‘kur e ka miratuar Udhëzimin200/43/EC që e zbaton principin etrajtimit të barabartë në mes personavepa dallim race apo etnike dhe e fton

Komisionin “të ushtrojë monitorimrigoroz të zbatimit të Udhëzimit tëKomisionit 200/43/EC i cili ështëinstrument i fuqishëm për luftën kundërdiskriminimit të bazuar në origjinëetnike”.11

Komisioni ka plotësisht të drejtë nëinsistimin e tij që përgjegjësia primarepër mbrojtjen e të drejtave, mirëqeniendhe sigurinë e qytetarëve bie mbiqeveritë kombëtare. Megjithatë, nëseKorniza dëshiron ta arrij synimin e vet“10 vite për të bërë ndryshim”, atëherëKomisioni duhet të bëjë çdo gjë që ështënë fushën dhe kompetencat e tij për tainicuar ftesën e Këshillit dhe për t’isinjalizuar shteteve anëtare dhe shtetevekandidate se asgjë më pak se qasja zero�tolerancë do të jetë e mjaftueshme kurbëhet fjalë për anti�Ciganizmin dhe tëgjitha format e diskriminimit ndajromëve.12 Por a do të dëgjojnë qeveritë?Të dhënat e tyre deri më tash japin pakarsye për optimizëm. Megjithatë, pasmasakrës në Norvegji, as edheudhëheqësi politik më i mpirë nuk mundtë mbetet indiferent ndaj rreziqeve ngaekstremizmi i skajshëm i djathtë. Bileedhe mund të jetë e dukshme për ta senxitja e popullatës ndaj racizmit ështëlojë me zjarr; se racizmi është, ashtu sitërhoqi vërejtjen Havel shumë vite mëparë, një fenomen me të vërtetë irrezikshëm, që i bën dëm tërë shoqërisë.

(Autori është Drejtor i Hulumtimeve dheAvokimit Nderkombëtarë, RomaInitiatives, Instituti për Shoqëri të Hapur Gjetjet, interpretimet dhe përfundimet eshprehura në këtë artikull janë të autoritdhe nuk reflektojnë domosdoshmërishpolitikat dhe këndvështrimet e OSI�it.)

7 Richard Field, Thirrje për lëmoshë, Budapest Times, 26 mars2011 http://www.budapesttimes.hu/index.php?optio n=co �m_con tent&task=view&id=17156&Itemid=223

8 Political Capital Institute Budapest , Analiza e thellë:Perspektiva politike e të drejtave radikale në Hungari, 26korrik 2011

9 OSCE Komunikatë për Shtyp, ‘Shefi i OSBE�së për të drejtat enjeriut bën thirrje për t’i dhënë fund segregimit dhediskriminimit ndaj fëmijëve romë në shkollat çeke’, 17 maj2011 http://www.osce.org/odihr/78815

10 Presidenca Hungareze në këshillin e Bashkimit Evropian,EU2011.hu, ‘Parlamenti Evropian për krijimin e strategjisëpër romët 2011’, 9 mars http://www.eu2011.hu/news/euro�pean�parliament�roma�strategy

11 Këshilli i Bashkimit Evropian (2011) Konkluzionet e Këshillitmbi Kornizën e BE�së për Strategjitë për Integrimin Kombëtartë Romëve deri në vitin 2020.

12 Bernard Rorke, Përtej Retorikës: Rruga për Integrimin eRomëve për vitin 2020, Dekada e Përfshirjes së Romëve2005�15. http://www.romadecade.org/beyond_rhetoric

Më 2005, Instituti për Shoqëri të Hapurdhe Banka Botërore e filluan Dekadën epërfshirjes së romëve. Vendet pjesë �marrëse u zotuan se do ta mbushinboshllëkun ndërmjet popullsisë shumicëdhe romëve.Në Ballkanin Perëndimor, Kroacia, Serbia,Maqedonia dhe Mali i zi ishin në mesin evendeve që e themeluan Deka dën epërfshirjes së romëve ndërsa Shqipëriadhe Bosnja dhe Hercegovina iubashkëngjitën Dekadës vetëm më vonë.Megjithatë, Kosova dhe Greqia janëvendet e vetme të Ballkanit Perëndimortë cilat nuk janë duke marrë pjesë nëDekadën e përfshirjes së romëve.Dekada shkaktoi pritje të mëdha nëmesin e popullsisë rome dhe të sho qërisëcivile në vendet e Ballkanit Perëndimor.Romët janë duke jetuar në margjina apothënë ndryshe në fund të shoqërive dukeu ballafaquar me shkallë të lartë tëpapunësisë, me shkallë të ulët tëvijueshmërisë në shkolla, me gjendje tëkeqe shënde tësore dhe duke pasurkushte të papra nueshme të jetesës.Paragjykimet dhe diskriminimi, madjeedhe dhuna kundër romëve janë tëpërhapura. Në këtë aspekt, gjendja nëBallkanin Perëndi mor është e ngjashmeme gjendjen në vendet e tjera evropianetë cilat kanë numër më të madh tëpopullsisë rome.Megjithatë, varfëria e përgjithshme nëBallkanin Perëndimor dhe në veçantipasojat e luftërave në të nëntëdhjetat ekanë bërë më komplekse gjendjen e tyreshoqëroro�ekonomike. Përveç kësaj, mepërjashtim të Maqedonisë dhe të Serbisë,në asnjërin prej vendeve të BallkanitPerëndimor nuk ekziston një shoqëricivile rome e madhe dhe e fuqishme..

Dekada e përfshirjes së romëve ka filluarnë një periudhë kur u bë e qartë qëpërkundër investimeve financiare gjendjae romëve u përkeqësua edhe më shumëdhe u rrit edhe më shumë distanca etnikendërmjet romëve dhe jo�romëve.Politikanët përkatës mund ta kenëkuptuar gjendjen por ose nuk ishin tëgatshëm ose nuk ishin në gjendje tëmerreshin me përjashtimin shoqëror tëromëve në vendet e tyre.Shumë përfaqësues të shoqërisë civile eperceptuan Dekadën (dhe ende eperceptojnë) si mbështetje kryesore që dotë mund ta ndalte procesin ngapërkeqësimi i mëtejshëm si i kushteve tëjetesës të romëve po ashtu edhe tëmarrëdhënieve ndërmjet romëve dhegrupeve të tjera etnike.Megjithatë, a ishte (ose a është) Deka danë të vërtetë mbështetja kryesore që dotë mund t’i ndalte të gjitha zhvilli metnegative dhe t’i kthejë politikat ngadalënë drejtimin e duhur? A ka çuar Dekadanë krijimin e politikave gjithëpërfshirësedhe të qëndrueshme në vendetpjesëmarrëse? Dhe a ka ndry shuargjendja shoqëroro�ekonomike e romëvenë ato vende?Me Fondin për arsimimin e romëve,Dekada e ka krijuar një institucion i ciliinveston në mënyrë të suksesshme nëpërkrahjen e arsimit cilësor për fëmijëtromë dhe në mundësinë e tyre për tashfrytëzuar arsimin cilësor. Nuk ka kurrfarë dyshimi që Dekada e kangritur vetëdijen për gjendjen e romëvedhe për më tepër e ka rritur të kuptuaritpër domosdoshmërinë e politikaveurgjente gjithëpërfshirëse për përmirë �simin e gjendjes së romëve. Në njëfarëmënyre, Dekada mund të ketë pasur

ndikim madje edhe në krijimin e Korni zëssë re Evropiane për Politikat Nacio nalepër Romët.Korniza Evropiane vlen po ashtu edhe përvendet që janë në procesin eanëtarësimit. Në Komunikatën përka tësetë Komisionit thuhet që “synimet e BE�sëpër integrimin e romëve janë njësoj tërëndësishme për këto vende. Strategjitëe tyre nacionale për integ rimin e romëvedhe planet e veprimit (të krijuara nëshumicën e rasteve në korni zën eDekadës së përfshirjes së romëve 2005�2015) duhet të shqyrtohen në pajtim mekëto synime.”1

Komiteti ndërkombëtar drejtues i Deka �dës së përfshirjes së romëve iu përgjigjkësaj sfide dhe, në seancën e tij tëmbajtur më 28 qershor 2011 në Pragë,miratoi një zotim në të cilin në mestjerash thuhet:“Ne do t’i përditësojmë dhe do t’i zhvi �llojmë edhe më tutje planet tona naci �onale të veprimit të Dekadës për taplotësuar thirrjen e konkluzioneve tëKëshillit që shtetet ta zhvillojnë një qasjeplotësisht gjithëpërfshirëse për përfshi �rjen e romëve. Ne do të caktojmë synimetë arritshme nacionale në fushat meprioritet si arsimi, punësimi, kujdesishëndetësor dhe strehimi; ne do tëkrijojmë mekanizma mbikëqyrës për tamatur përparimin e arritur dhe për tëraportuar çdo vit lidhur me këtë; dhe dot’ua mundësojmë romëve t’i shfrytëzojnëmë lehtë fondet ekzistuese të BE�së për


PARA SE TËBËHET TEPËR

VONË – DEKADAE PËRFSHIRJES

SË ROMËVE NË BALLKANINPERËNDIMORË

Stephan Müller

1 Komisioni Evropian, Komunikatë nga Komisioni për Parla �mentin Evropian, Këshillin, Komitetin Evropian Ekonomik dheShoqëror dhe për Komitetin e Regjioneve – Një Kornizë e BE�së për Strategjitë Nacionale për Integrimin e Romëve deri nëvitin 2020, COM (2011) 173 përfundimtar, Bruksel 5. prill2011, mund ta gjeni në http://ec.euro pa.eu/jus ti ce/po li �cies/discrimination/docs/com_2011_173_en.pdf (përdorurmë 29 korrik)


projektet për përfshirjen e romëve ashtuqë ata “t’i trajtojnë nevojat e reja, tathjeshtojnë realizimin dhe ta shpejtojnëzbatimin e prioriteteve” në mënyrëefektive”.”2

Me këtë zotim, vendet që marrin pjesë nëDekadë i kanë pranuar tërthorazi dobë �sitë e Dekadës:• Pjesa më e madhe e planeve të veprimit

të hartuara në kornizën e Dekadës nuk epasqyrojnë një qasje gjithëpërfshirëse tëpolitikave; përkundrazi ato pasqyrojnënjë listë të dëshirave të intervenimeve tëmundshme të cilat është e pamundur tëzbatohen në kornizat e caktuara kohoretë planeve të veprimit.

• Për më tepër, shumica e planeve tëveprimit nuk përmbajnë as “synime tëarritshme nacionale” as tregues SMARTdhe as buxhetin që nevojitet përzbatimin e tij (ose buxheti i propozuarnuk mund të mbështetet kurrë).

• Nga aspekti metodologjik shumica eplaneve të veprimit duhet të korrigjo �hen tërësisht.

• As vendet as Bashkimi Evropian nukkanë ofruar burime të mjaftueshmefinanciare për ta trajtuar gjendjen në

mënyrë serioze.• Në asnjërin prej vendeve nuk ekziston

ndonjë mekanizëm mbikëqyrës apo ipërshtatshëm i raportimit.

• Ndikimi në terren është shumë ikufizuar.

Lista do të mund të vazhdonte: • Përfshirja e romëve në zhvillimin,

zbatimin dhe mbikëqyrjen e politikavembetet shumë e dobët.

• Kushti i Dekadës që gjinia duhet të jetëçështje që prekë të gjithë sferat nukështë trajtuar pothuajse aspak.

• Institucionet e nivelit nacional të cilatjanë përgjegjëse për zbatimin osebashkërendimin e politikave që kanë tëbëjnë me romët nuk kanë ndikim tëmjaftueshëm në qeveritë për tëpërkrahur politika gjithëpërfshirëse dhenë përgjithësi nuk kanë personel tëmjaftueshëm.

Ky vlerësim i përgjithshëm vlen edhe mëshumë për vendet e Ballkanit Perëndimor.Megjithatë, raporti për mbikëqyrjen eDekadës i vitit 2010, duke u bazuar nëstudimin e ekspertëve, ka zbuluar njëvlerësim pozitiv të ndikimit të Dekadës në

vendet e Ballkanit Perëndimor:3

Ndikimi i programeve të qeverisë në“arsim” është vlerësuar më së miri nëRumani, në Serbi dhe në Bosnjë dheHercegovinë, ndërsa “strehimi” nëBosnjë dhe Hercegovinë, në RepublikënÇeke dhe në Shqipëri, “punësimi” nëSerbi, në Maqedoni dhe në Shqipëri,ndërsa “shëndeti” ka marrë vlerësiminmë të mirë në Maqedoni, në Rumani dhenë Spanjë.4

Dy vlerësimet më të mira të përgjithshmejanë dhënë nga dy vende, Shqipëria(4.00) dhe Spanja (3.92) që i janëbashkuar Dekadës së fundi. Nëpërgjithësi, vendet e Ballkanit Perëndimor(dhe vendet që i janë bashkuar Dekadëssë fundi) janë prirur të bëjnë vlerësim mëpozitiv të ndikimit të Dekadës.Sa i përket ndryshimit të integrimit dhe tëdiskriminimit gjatë pesë vjetëve të kaluar,studimi ka treguar rezultate të ngjashme

2 Zotimi i aprovuar për Dekadën e përfshirjes së romëve përmbështetjen e Kornizës së BE�së për strategjitë nacionale përintegrimin e romëve deri në vitin 2020 mund të gjendet nëhttp://www.romadecade.org/20th_isc_meeting_eu_roma_framework_pledge (përdorur më 4 korrik 2011)

3 Mbikëqyrja e Dekadës, rezultatet e Studimit 2009. Budapest2010

4 Është përdorur vlerësimi si vijon: shumë pozitiv 5 pikë; pozitiv4 pikë; neutral 3 pikë; negativ 2 pikë; shumë negativ 1 pikë;nuk e di 0


me vlerësime më të mira në BallkaninPerëndimor dhe në vendet që i janëbashkuar Dekadës së fundi.Si mund të sqarohet ky vlerësimrelativisht pozitiv i ekspertëve nëBallkanin Perëndimor duke i pasurparasysh dobësitë e Dekadës dhemungesën e rezultateve të vërteta nëterren? Në njërën anë, duhet ta pranojmë qëpikënisja për vendet e BallkanitPerëndimor ishte më e ulët se sa përvendet që janë anëtare të BashkimitEvropian. Shtetet anëtare të BE�së kanë mundësi tëshfrytëzimit të më shumë burimevefinanciare dhe shtetet e reja anëtare kanëmarrë shuma të konsiderueshme në vitete fundit para se të hyjnë në BashkiminEvropian. BE�ja e ka paraqitur zhvillimine strategjive nacionale për integrimin eromëve si kusht për anëtarësim dhe sirrjedhojë shtetet e reja anëtare të BE�së ikanë zhvilluar këto strategji gjatë vitevetë nëntëdhjeta.Vlerësimi relativisht negativ i ekspertëvenga shtetet anëtare të BE�së me sa dukete pasqyron më shumë zhgënjimin qëdokumentet ekzistuese si strategjitënacionale dhe planet e veprimit të Deka �dës dhe burimet e shtuara financiare nukkanë pasur ndikim më të mirë. Në anëntjetër, vlerësimi pozitiv i ekspertëve ngavendet e Ballkanit Perëndimor duket qëbazohet në zhvillimet pozitive në vendesiç është miratimi i planeve të veprimitdhe formulimi i politikave nacionale, qënënkupton se politika dhe politikanëtkanë filluar ta marrin seriozisht nevojënpër ta trajtuar gjendjen e romëve, por tëbëjnë më pak për përmirësimin e vërtetëtë gjendjes shoqë roro�ekonomike tëromëve.Edhe pse Kosova ende nuk është anëtaree Dekadës së përfshirjes së romëve, ajomund të mësojë nga përvoja e vendevetë Dekadës në Ballkanin Perëndimor. Kosova e ka miratuar edhe Strategjinë përintegrimin e romëve, të ashkalinjëve dhetë egjiptianëve dhe planet përkatëse tëveprimit tashmë para një kohe dhe duhett’i shfrytëzojë ato për zbatimin e njëpolitike gjithëpërfshirëse, të integruar dhetë qëndrueshme.Njëra nga mësimet e mësuara nga vendete tjera në Ballkanin Perëndimor është që

qeveria, në bashkëpunim të ngushtë mepërfaqësuesit e romëve, të ashkalinjëvedhe të egjiptianëve, duhet të jetë në ballëtë zbatimit të dokumenteve të politikavedhe ta integrojë komunitetin ndërkom �bëtar të donatorëve në këtë proces.Në Kosovë ende ekzistojnë pasojat ekonfliktit – po ashtu edhe në mesin ekomunitetit të romëve, të ashkalinjëvedhe të egjiptianëve. Qeveria duhet tapranojë këtë mendim dhe të marrë rol mëpro�aktiv në përkrahjen e integrimit të trikomuniteteve në shoqërinë e Kosovës. Në veçanti sa i përket procesit tëintegrimit evropian, integrimi i të trikomuniteteve do të bëhet temë gjithnjëmë e rëndësishme.Një mësim shumë të rëndësishëm të cilinqeveria do të mund ta mësonte ngapërvojat e vendeve të tjera në BallkaninPerëndimor është që shtyrja e trajtimit tëpërjashtimit dhe të diskriminimit tëromëve, ashkalinjëve dhe egjiptianëvenuk shpaguhet. Shtrirja e problemit do tërritet dhe do ta vështirësojë gjithnjë e mëshumë gjetjen e zgjidhjeve. Një përkushtim i shtuar që po ashtu i

trajton rrethanat specifike të komuni �teteve në Kosovë mund të kontribuojë nëlehtësimin e integrimit të Kosovës nëDekadë.

P.S. Për fat të keq, nuk ekziston një “vendmodel” për përfshirjen e romëve nëBallkanin Perëndimor edhe pse duke epasur parasysh nivelin e ulët të përfshirjesnë rajon do të ishte relativisht lehtë tëshndërrohet në një vend të tillë model. Do të nevojitej një udhëheqje politike që epranon se vetëm zbatimi i përkushtuar injë politike gjithëpërfshirëse, të inte gruardhe afatgjate mund ta ndryshojë gjendjenpër romët dhe që të gjithë qytetarët,pavarësisht nga përkatësia e tyre etnikedo të përfitonin nga ky ndryshim.

(Autori është shkencëtar politik. Kapunuar në Kosovë në mes tjerash siekspert i lartë për zhvillimin e Strategjisëpër integrimin e romëve, të ashkalinjëvedhe të egjiptianëve (2006�2008) dhe sikëshilltar për çështje të pakicave nëmisionin e OSBE�së në Kosovë (2000�2002))

“Kur njerëzit janë të zhytur në shtypje, atae përjetojnë çlirimin vetëm atëherë kurkanë akumuluar fuqi për ta imponuarndryshimin.”Fjalët e Dr. Martin Luther King�ut në vitin1967 për shtypjen, çlirimin dhe fuqinë përtë bërë ndryshim jehojnë me po aq fuqisot dhe fuqizimi mbetet principi ynëudhëheqës në Iniciativat për Romë tëShoqërisë së Hapur për ta sfiduarshtypjen, dhunën, diskriminimin dhesegregimin me të cilin ballafaqohenromët në tërë Evropën.Shpesh herë tregimet individuale demo n �strojnë më fuqishëm se si romët mbeten‘të zhytur në shtypje’ dhe sa vështirëmund të jetë për ta thyer ciklin epërjashtimit. Një nga shembujt është ai itetë�vjeçarit Danijel Stepanovic dhenënës së tij që u larguan nga Valjevo përnë Vjenë në vitin 2002. Nëna e Danijelitnuk shihte perspektivë për një të ardhmemë të mirë dhe më të ndritshme për vetedhe djalin e saj poqese mbeten në Serbi.Shumë shpejt u vendosën në Vjenë;Danijeli u regjistrua në shkollë dhe nënae tij gjeti punë. Atje jetuan për shtatë vitederi sa erdhi koha që Danijeli tëregjistrohet në shkollë të mesme. Pasi qëstatusi i tij ligjor ende nuk ishte zgjidhur,edhe pse nëna e tij kishte të drejtë tëqëndrojë në Austri, Danijeli u deportua.Të dy, nëna dhe djali u kthyen në Valjevo.Të ngujuar në Serbi për një vit, Danijelimbeti jashtë shkollës, dhe nëna e tij mbetipa punë. Menjëherë pas liberalizimit tëvizave në janar 2010, ata u kthyen nëVjenë.Për shumicën e romëve në Serbi eardhmja duket e zymtë. Përveç nivelit tëlartë të varfërisë dhe papunësisë që ështëmë i lartë se për pjesën tjetër tëpopullatës, ata ballafaqohen edhe me

shumë forma të diskriminimit direkt dheindirekt. Me shpresa të vogla për një tëardhme më të mirë në Serbi, është epashmangshme që mijëra romë do tëzgjedhin të emigrojnë, mu si Danijeli dhenëna e tij. Ata janë të lodhur nga pritja qëqeveritë t’i mbajnë premtimet e tyre, tëlodhur nga pritja që politikat abstrakte tëprodhojnë ndryshim të vërtetë. Kjopërvojë nuk është e veçantë e Serbisë.Është realiteti i zymtë i situatës së romëvenë tërë Ballkanin Perëndimor.Jemi rreth një milion romë në BallkaninPerëndimor. Rreth 700,000 mbeten tëpapunësuar, dhe rreth 300,000 të rinisëtonë janë analfabetë. Për të gjithë ne,anëtarësimi eventual i shteteve tona nëBashkimin Evropian mban shpresën përnjë jetë më të mirë dhe një të ardhme mëtë ndritur. Në ndërkohë ne e pyesimveten: a të mbetemi në shtëpi, apo tëmigrojmë dhe të provojmë ta bëjmështëpi tonën ndonjë vend tjetër nëBashkimin Evropian?Ndërsa tani për tani, zgjedhjet janë: rri nështëpi, ballafaqohu me diskrimi nimin,varfërinë dhe mungesën e mundësive;apo migro në kërkim të një jete më tëmirë. Nuk ka dyshim se komunitetet tonado të ballafaqohen edhe jashtë mediskriminimin, por shumica konsiderojnëse e vlen ky çmim për të krijuar një tëardhme për fëmijët e tyre.Siç e ka bërë të qartë ‘komponenta ezgjerimit’ e Kornizës së BE�së për StrategjitëKombëtare për Integrimin e Romëve, BE�jaka rol vital në ngritjen e fondeve dhemonitorimin e ndikimit të tij progresiv nëkohezionin social, mun dësitë e barabartadhe përfshirjen e romëve në këtë proces tëzgjatur të anëtarësimit. Ai nevojitet tësigurojë se Shtetet Anëtare të reja në tëardhmen i përkrahin Kriteret e Kopenhagës

për anëtarësim në BE. Ai nevojitet t’i mbajëkëto shtete përgjegjëse nëse dështojnë nëpërkushtimet dhe obligimet detyru ese tëtyre për qytetarët e tyre më të cenueshëm,të mohuar dhe të përjash tuar.Bashkimi Evropian ka gjithashtu rol vitalnë asistimin e qeverive dhe komunave poashtu në ndërtimin e kapacitetit dhekoordinimit të për pjekjeve ekzistuese dhetë ardhme për ta promovuar përfshirjene romëve. Nga kjo anë, BashkimiEvropian duhet të sigurohet seinstrumentet momentale të financimitjanë të shpërndara në atë mënyrë që tëkenë ndikim sa më të mirë në tërëBallkanin Perëndimor. BE�ja duhet tësigurohet se principi udhë heqës i “synimiteksplicit po jo përjash tues” krijon bazënpër politikë strate gjike për romët në tërërajonin. Përderisa po hyjmë në gjysmën edytë të Dekadës së Përfshirjes së Romëvenën Presidencën e Maqedonisë, është eqartë se edhe shumë duhet të bëhet përta luftuar varfërinë dhe përjashtiminshoqëror në atë mënyrë që të ketëndryshim në jetët e njerëzve, të ofrojë sëpaku një çikë shpresë për të ardhmen.Anëtarësimi i shteteve të BallkanitPerëndimor në Bashkimin Evropian ështënjë rast për progres për të gjithëqytetarët. Edhe Danijel dhe nëna e tij janëpjesë e shpresës që do të sjell zgjerimi, nëmesin e të tjerave, mundësi më të mëdhapunësimi, perspektivë më të mirëarsimore dhe kujdes shën detësor tëpërmirësuar. Ekziston nevoja për tëmbetur vigjilent për të siguruar se kjomundësi historike për ta promo vuarkohezionin shoqëror, për ta luftuarpërjashtimin, dhe për ta rrënjosur ndje �njën e shpresës për të ardhmen që të moshumbet, dhe se gjatë këtij tranzicionihistorik, romët nuk do të jenë humbës.


E ARDHMJAPËRTEJ

SIMBOLIKËS:PJESËMARRJA,

PËRFAQËSIMIDHE EMANCIP-IMI I ROMËVE

Željko Jovanović

Nëse na duhet të mësojmë ndonjë mësimnga e kaluara, kjo është se kur vije punate konsultimi me rom, fuqitë që janëduhet të shkojnë përtej simbolikës, qëqeveritë ta përqafojnë idenë se ‘qytetariaaktive është bazë për përfshirjeshoqërore, dhe i përfshin të gjithëqytetarët pa dallim etnije. Komunitetevedhe përfaqësuesve rom duhet tuakordohet mundësia për të marrë pjesënë hartimin e politikave dhe iniciativaveqë kanë ndikim direkt në jetën e tyre.’1Është premtim i demokracisë se çdoperson do të përfaqësohet në vendim�marrje. Vetëm atëherë personi mund tëndihet përgjegjës dhe t’i përmbushërregullat e përbashkëta që e lidhin njështet. Thomas Hammarberg, Komisio nerii Këshillit të Evropës për të Drejtat eNjeriut, e përshkroi përfaqësimin e vogëltë rreth dhjetë milion romëve si dështimserioz të demokracisë sot.2 Kështu që kurflasim për strategji integrimi duhet takemi parasysh se vetëm kur romët të jenëtë përfaqësuar dhe të njohur plotësisht siqytetarë, vendimet që kanë të bëjnë mejetën e tyre do të kenë legjitimitet dherele vancë. Në të kundërtën, interve nimetpolitike nga lart�poshtë – të manifes tuaranë mënyrën më skandaloze në fuqinështazarake të buldozerëve duke ishkatërruar shtëpitë e romëve – do tëvazhdojë ta gërryejë nocionin e romëvesi qytetarë.Gjatë pesëmbëdhjetë viteve të kaluara,romët dhe organizatat pro�rome u bënëjashtëzakonisht të zhurmshëm nëkërkesat e tyre për pjesëmarrje të romëve.Gjatë viteve, qeveritë kombëtare,organizatat ndërkombëtare dhe agjencitëndërqeveritare arritën ta përqafojnëretorikën e pjesëmarrjes së romëve. Përshembull, deklarata e vizionit dhe vleravetë Dekadës për Përfshirjen e Romëve i vëtheks të veçantë pjesëmarrjes së romëve:Asgjë për ne pa ne: Pjesëmarrja e romëvedo ta krijojë apo shkatërrojë Dekadën.Përfaqësuesit e romëve dhe organizatate shoqërisë civile janë të përfshirë në çdofazë të Dekadës. Romët e kanë hartuardhe definuar vizionin që nga fillimi.Grupet rome të shoqërisë civile dheekspertët rom i kanë identifikuar prio �ritetet e politikave dhe kanë luajtur rolkryesor në definimin e qëllimeve dhesynimeve të Dekadës. Pjesëmarrja eromëve do të jetë qendrore në vizitat e

rregullta dhe monitorimin e procesit gjatëdhjetë viteve të ardhshme.Kështu që, retorika është përmirësuarndjeshëm gjatë viteve të fundit.Megjithatë, mbetet një zbrazëtirë dhesfida jonë është të shkojmë përtej thjeshtbërjes gjoja se në nocionin e pjesëmarrjessë romëve. Nuk është e mjaftueshme përromët që disa prej tyre janë të punësuarnë institucionet shtetërore, që një grushtpërfitimesh nga takimet simbolikepolitike, apo që qeveritë ndonjëherë iftojnë OJQ�të dhe ekspertët rom përkonsultime. Pjesëmarrja nënkuptonshumë më shumë se kaq. Në mënyrë ideale, partitë politike duhetta përfaqësojnë elektoratin e tyre, dukepërfshirë qytetarët romë. Megjithatë,realiteti nuk është kështu. Partitë kryesorepolitike ofrojnë hapësirë jashtëzakonishttë limituar për kandidatët me origjinërome dhe i përfaqësojnë shumë ultënevojat e komuniteteve rome. BE�ja nukbën të qëndrojë dhe të presë që partitëpolitike të ndryshojnë. Ajo vetë duhet tëndërmarrë veprime.Bashkimi Evropian duhet ta gjejë njëmodel për ta stimuluar përfaqësimin eromëve. Rregulloret mbi kuotat gjinoreduhet të miratohen si zgjidhje afatmesmepër numrin e ngritur të përfaqësuesve tëzgjedhur romë në parlamentin Evropiandhe ato kombëtare. Prej tash deri në vitin2020, komisioni duhet ta shtyjë konceptine qytetarisë aktive në krye të Kornizës sëvet për Strategjitë Kombëtare përIntegrimin e Romëve. Duhet të hartohendispozita për të siguruar se çdo qytetar

me origjinë rome është i regjistruar për tëvotuar, ka qasje në votim, dhe mund tëmarrë vendime të informuara kur e jepvotën e vet.Romët duhet të bëhen një elektorat injohur politik i qytetarëve që kanë tëdrejta. Ne duhet të akumulojmë fuqipolitike dhe civile në proporcion menumrin tonë. Vetëm atëherë do tëdëgjohet zëri ynë, vetëm atëherë do t’idëgjojnë qeveritë kërkesat tona dhevetëm atëherë, sipas fjalëve të Dr. King,mund ta ‘përjetojmë çlirimin’. Në demokracitë e sotme, vota e secilitqytetar individual, të arsimuar apoanalfabet, të pasur apo të varfër, rom apojo�rom duhet të bartë njëlloj peshë tëbarabartë. Rrethanat tona shoqërore dhepolitike sot janë në mënyrë tëpakrahasueshme më të mira se ato tëafrikanëve amerikan nën skllavëri apoJug�afrikanët e zinj nën aparteid. Ne jemishumë, e edhe pse mund të jemi të varfër,analfabetë, apo të shtypur, ne mund tëzotërojmë fuqi në proporcion me numrintonë; fuqi për ta krijuar një të ardhme mëtë mirë për fëmijët tanë.

(Autori është Drejtor i Roma Initiatives,Open Society Institute, Gjetjet, interpretimet dhe përfundimet eshprehura në këtë artikull janë të autoritdhe nuk reflektojnë domosdoshmërishpolitikat dhe këndvështrimet e OSI�it.)


1 Bernard Rorke, Përtej Retorikës: Rruga e Integrimit të Romëvepër 2020. Dekada e Përfshirjes së Romëve 2011, f 7.

2 Audio clip at http://www.osce.org/item/26769.html.

Ka kaluar një vjet prej kur UNICEF�i botoripër herë të parë raportin e tij ‘Integrimi ivarur nga kushtet: raport për gjendjen efëmijëve romë, ashkalinjë dhe egjiptianëtë Kosovës në Gjermani dhe pasriatdhesimit të tyre në Kosovë’. Gjendja epërshkruar në raportin e vitit të kaluarishte alarmuese. Në Gjermani, fëmijët tëcilët nuk kishin leje qëndrim përjetuankufizime serioze në mundësinë eshfrytëzimit të shkollimit, kujdesitmjekësor dhe pjesëmarrjes shoqërore. NëKosovë, tre nga katër fëmijë të riatdhesuarromë, ashkalinjë apo egjiptianë nuk evijonin shkollimin më për shkak tëpengesave gjuhësore, mungesës sëdëftesave shkollore dhe varfërisë. Dyzetpër qind e fëmijëve të riatdhesuar ngaGjermania nuk kishin dokumente civiledhe përfunduan de fakto ‘pa shtetësi’. Shumë familje të riatdhesuara kishinshëndet të dobët psikologjik dhe fizik;fëmijët që vuanin nga depresioni dhesëmundjet e tjera u lanë që vetë tëballafaqohen me to. Çdo i dyti fëmijëromë, ashkalinjë apo egjiptianë iriatdhesuar nga Gjermania jetonte nështëpi të rrënuara në varfëri të plotë;nëntë prej tyre përfunduan që të jetojnënë kampet në Mitrovicë dhe në Leposa �viq. Të çorientuar dhe të zhvendosur, këtafëmijë – sidomos ata që ishin lindur, rriturdhe shkolluar në Gjermani – u përpoqënta pranojnë Kosovën si ‘atdheun’ e tyre.Programet ekzistuese për riintegrim tëfinancuara nga Gjermania dështuan nëmasë të madhe t’iu ndihmojë familjevemë të lën dueshme që të riintegrohen nëmënyrë të qëndrueshme. Para një vitiqeveria në Prishtinë dhe institucionetkomunale përgjegjëse thjeshtë i mbyllënsytë ndaj nevojave të këtyre fëmijëve; u

ndanë vetëm 100,000 euros për të ofruarstrehim të përkohshëm për familjet eriatdhesuara. Në gusht të këtij viti, UNICEF�i publikoi njëraport të përditësuar të titulluar ‘Pa atdhe:riatdhesimi nga Gjermania në Kosovëashtu si është parë dhe përje tuar ngafëmijët romë, ashkalinjë dhe egjiptianë’’.Rezultatet përsëri janë bazuar në rreth310 intervista sy më sy me fëmijët eriatdhesuar romë, ashka linjë dheegjiptianë dhe në më shumë se 40intervista me zyrtarët përgjegjës nëinstitucionet qendrore dhe komunale nëKosovë. Raporti më fundit paraqetpërvojat personale të çdo të dytit fëmijëromë, ashkalinjë dhe egjiptianë tëriatdhesuar nga Gjermania ose Austria më2010. Veç Gjermania vitin e kaluar kariatdhesuar 133 fëmijë romë, ashka linjëdhe egjiptianë, për fshirë 94 fëmijë tëmoshës shkollore. Shumica e këtyrefëmijëve ishin lindur dhe rritur nëGjermani; mesatarisht familjet e riat dhe �suara sot kishin jetuar në Gjermani rreth15 vjet. Raporti i përditësimit përpiqet të japëpërgjigje në tri çështje specifike: A janëautoritetet përkatëse të Gjermanisë dhetë Kosovës duke i marrë parasyshrekomandimet e vitit të kaluar lidhur mepraktikat e riatdhesimit? A ka pasurpërmirësime në lidhje me politikat dheburimet buxhetore që i kushtohenriintegrimit? A ka arritur ndihma epremtuar tek familjet nevojtare dhe a iuka ndihmuar atyre të riintegrohen nëKosovë? Nëse shikojmë pas, shumë gjëra janëarritur gjatë dymbëdhjetë muajve tëkaluar. Duke bërë përpjekje mbresë lënësepër t’i plotësuar kushtet e Komisionit

Evropian për fillimin e dialogut për vizat,qeveria e Kosovës i ka rritur fondet endihmës për riintegrim nga 100,000 euronë 3.4 milionë euro (për dyzet herë mëshumë), ka aprovuar një Strategji të re përriintegrim dhe një plan të hollësishëm tëveprimit, ka krijuar një fond për riintegrimtë mbikëqyrur nga një bord ekzekutiv ipërbërë nga shtatë ministritë e linjës, katrajnuar rreth 190 zyrtarë komunalë përriintegrim dhe ka filluar të paguajëndihma. Në krahasim me vitin e kaluartani ekzistojnë fondet, procedurat dhepolitikat e riintegrimit. Në ndërkohë, disa lande (Länder) gjer �mane po ashtu kanë marrë veprim nëpajtim me rekomandimet e UNICEF�it.Çka është më e rëndësishmja, në shtator2010, qeveria e sapo zgjedhur e RhineWestphalia Veriore nxori një vendim i cilikufizonte dëbimin e romë ve, ashkalinjëvedhe egjiptianëve të Kosovës për arsyehumanitare dhe në të cilin kërkohej ngatë gjitha autoritetet që në radhë të parëta marrin para sysh interesin më të mirë tëfëmijëve. Më tej autoritetet udhëzoheshinqë ta shqyr tojnë secilin rast individualishtdhe t’iu shmangeshin mundimeve tëtepruara. Si rezultat, numri i të miturveromë dhe ashkalinjë të riatdhesuar ngaRhyne Westphalia Veriore u zvogëlua nga30 në gjysmën e parë të vitit 2010 në 4 nëgjysmën e dytë të vitit. Qeveritë e Saxony�Anhalt dhe Bremen�it nxorën vendime tëngjashme. Prej 1 korrikut të këtij viti, njëparagraf i ri (25a) në Aufenthaltsgesetz(ligji që i rregullon të drejtat e banimit) uamundëson të rinjve 15�21 vjeç të integruarmirë, të cilët janë lindur në Gjermani osekanë ardhur para moshës katërmbëdhjetëvjeçare që ta fitojnë të drejtën e banimit. Raporti pasues ‘Pa atdhe, megjithatë,

magazina evropiane21Riatdhesimi Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit

PA ATDHE – TË VËRTETAT

LIDHUR ME RI-ATDHESIMIN NË

KOSOVË SOT Verena Knaus

dëshmon se ka shumë pak apo aspakpërmirësime për pjesën më të madhe tëatyre fëmijëve romë dhe ashkalinjë të cilëtjanë “kthyer” tashmë. Përkundrazi,kushtet e jetesës për shumicën e familjevenë të vërtetë janë përkeqësuar. Shumëfamilje të cilat u vizituan sërish e kishinhumbur të drejtën për asistencë sociale;shumë syresh të vizituara sërish këtë vitmezi ia dilnin mbanë të blejnë bukë tëmjaftueshëm për një shujtë në ditë. Tëvetmit që ‘fitonin’ ca të ardhura të rregulltaishin ata që ishin aq të varfër sa të marrinasistencë sociale. Pesë familje, duke ipërfshirë pesëmbëdhjetë fëmijë, e kanëbraktisur Kosovën përsëri. Gjëja më zhgënjyese është se, mepërjashtim të dy vajzave, asnjëri prej 49fëmijëve të moshës shkollore tëportretizuar vitin e kaluar nuk kishin pasurmundësi të regjistrohen sërish në shkollënë Kosovë apo ta vazhdojnë atë. Gjendjambetet dramatike: tre nga katër fëmijëromë dhe ashkalinjë të moshës shkollore,të cilët janë riatdhe suar në Kosovë, nuk evijojnë shko llimin. Kjo është veçanërisht zhgënjyese dukepasur parasysh që në bazë të planit tëveprimit për riintegrim janë ndarë

181,000 euro posaçërisht për ofrimin ekurseve të gjuhës, për trajnimin emësimdhënësve dhe për orë plotësuese.Me një Urdhëresë Administrative(17/2010) madje parashihet emërimi i njëzyrtari që do të merret vetëm meregjistrimin e fëmijëve të riatdhesuar. Prejmuajit qershor të këtij viti, nuk ështëshpenzuar asnjë cent për kurse të gjuhësose për masat e tjera për riintegrimin efëmijëve të riatdhesuar. Drejtorët eshkollave dhe të departa mentevekomunale për arsim kanë vazhduar t’uamohojnë fëmijëve të riatdhesuar romë,ashkalinjë dhe egjip tianë mundësinë eshkollimit. Fusha e vetme ku ka pasur ndryshim tëmatshëm dhe pozitiv ka të bëjë meregjistrimin civil. Më 2010, 48 prej 116fëmijëve të anketuar nuk ishin regjis truar.Këtë vit, të gjithë, me përjashtim të tetëfëmijëve (të cilët nuk mund të regjistrohenpër shkak se iu mungojnë certifikatat elindjes nga jashtë vendit), tani janëregjistruar. Duket që ka funksionuar qasjae zbatuar që të informohen familjet eriatdhesuara në mënyrë të hollësishmelidhur me procedurat dhe kushtet eregjistrimit dhe përcjellja e rasteve të tyre

tek OJQ�të dhe zyrat e regjistrimit civil nëkomunat përkatëse. Në anën tjetër, procedurat për mundë sinëe shfrytëzimit të ndihmës për riintegrim,të parapara me fondin e riitengrimit, nukkanë funksionuar siç është shpresuar.Përgjegjësinë për identifikimin e familjevedhe përgatitjen e aplikacioneve përndihmë e kanë zyrtarët komunalë përkthim. Vendimin përfundimtar lidhur meaprovimin apo refuzimin e kërkesaveindividuale e merr bordi i fondit përriintegrim. Zyrtarët komunalë për kthimjanë përpjekur t’i identifikojnë dhe t’igjejnë familjet që kanë më shumti nevojë.Në të vërtetë shumë pak aplikacione ijanë përcjellë fondit për riintegrim dhecentralizimi i krejt vendimmarrjes në bordështë dëshmuar si i pavolitshëm dhe merrshumë kohë. Sistemi i tanishëm e bënpothuajse të pamundur gjurmimin dhembikëqyrjen e fondeve, të përfituesve osetë shërbimeve të ofruara. Përpjekjet efundit nga qeveria, të cilat kanë pasur përqëllim rritjen e numrit të aplikacionevedhe të përfituesve, ende nuk kanë dhënërezultate. Gjatë vitit të kaluar, Ministria ebrendshme u përpoq ta marrë mbi vete

magazina evropiane 22 Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit Riatdhesimi

pjesën më të madhe të përgjegjësisë përriintegrimin e personave të riatdhesuar;por në mënyrë që riintegrimi të jetë isuksesshëm duhet të ketë ndarje tëpërgjegjësisë ndërmjet institucioneveqendrore dhe të decentralizuara, qeverivenë vendet dërguese dhe të vetë tëkthyerve. Po ashtu edhe aktorëtndërkombëtarë siç është BashkimiEvropian duhet ta luajë një rol tërëndësishëm. Edhe pritjet duhet të jenë reale. Fondi përriintegrim i krijuar së fundi me siguri qënuk mundet t’i kthejë dekadat epërjashtimin shoqëror ose të ofrojëkompensim për dështimet e drejtorëve tëshkollave, për tregun e punës të Kosovësose për politikat gjermane të imigrimit.Edhe sikur të zbatohen të gjitha dispozitate planit të veprimit për riintegrim dhe egjithë shuma prej 3,4 milionë eurosh tëshpenzohet në mënyrë efikase përndihmën e riintegrimit, shumë familje tëriatdhesuara rome, ashkali dhe egjiptianedo të vazhdonin të jetonin një jetë nëmargjina. Me ritmin aktual, Gjermanisë do t’i duhenedhe 37 vjet të tjera që t’i riatdhesojë tëgjithë romët, ashkalinjtë dhe egjiptianëtqë ende banojnë në Gjermani pa ndonjë

të drejtë ligjore. Ka ardhur koha për njëzgjidhje politike që do t’u jap atyrefëmijëve sigurinë që mund të mbesin nëGjermani dhe më në fund t’i lëshojnërrënjët atje. Po ashtu nuk ka më arsyetime përmosveprimin e autoriteteve të Kosovës nënivel qendror dhe në atë lokal. Sidomossa i përket regjistrimit në shkollë,ekzistojnë fondet për ofrimin e kurseve tëgjuhës, lidhjen e klasave dhe masat e tjerapër ta lehtësuar riintegrimin e të gjithëfëmijëve të riatdhesuar në sisteminshkollor të Kosovës, përfshirë fëmijët menevoja të veçanta të edukimit. Vetëmduhet të shpenzohen fondet ekzistuesedhe duhet të zbatohen politikat eparapara në planin e veprimit përriintegrim. Më tej, në mënyrë që të rritet efikasitetidhe ndikimi i fondit për riintegrim duhet tëkrijohet një sistem bashkëkohor i mena �xhimit të lëndëve i cili është në gjendje t’iidentifikojë nevojat e të kthyerve, tabashkërendojë ofrimin e shërbimevendërmjet agjencive dhe ta mbikëqyrëpërparimin e arritur. Për ta mbështeturintegrimin afatgjatë të familjeve më tëlëndueshme, duhet po ashtu të fuqizohetsistemi i asistencës sociale i Kosovës me

para të gatshme dhe duhet të rishikohetkriteri për të drejtën e shfrytëzimit tëasistencës dhe proceset e aplikimit. Gjatëviteve të ardhshme, fëmijët më tëlëndueshëm romë, ashkalinjë dheegjiptianë do të vazhdojnë të mbështetennë skemën e asistencës sociale me paratë gatshme si burim i tyre kryesor i jetesës.Investimi në riintegrimin e qëndrueshëmtë këtyre fëmijëve është një investim nëtë ardhmen e Kosovës. Prandaj, mundemivetëm të shpresojmë që përkushtimi ndajriintegrimit, të cilin e ka treguar qeveriavitin e kaluar, do të vazhdojë edhe pasfillimit të dialogut për viza.

(Autorja është autore e raportit tëpërditësuar ‘Pa atdhe: riatdhesimi ngaGjermania në Kosovë ashtu siç është parëdhe përjetuar nga fëmijët romë, ashkalinjëdhe egjiptianë, gusht 2011, ©UNICEFKosovë & autorja e pjesës për Kosovën nëraportin e vitit të kaluar ‘Integrimi i varurnga kushtet, raport mbi gjendjen efëmijëve romë, ashkalinjë dhe egjiptianëtë Kosovës në Gjermani dhe pasriatdhesimit të tyre në Kosovë’, qershor2010, ©UNICEF Kosovë dhe KomitetiGjerman për UNICEF�in.)


Të drejtat e fëmijëve, njëlloj si të gjitha tëdrejtat e njeriut, janë të panego ci ueshme.Çdo fëmijë në çdo cep të botës i gëzonkëto të drejta. Të gjithë ne kemi përdetyrë t’iu ndihmojmë fëmijëve t’igëzojnë të drejtat e tyre dhe vendim �marrësve t’i përmbushin detyrimet qëndërlidhen me këto të drejta. Natyrisht,këtë e shoqëron debati politik se “si tëarrihet kjo”. Mirëpo nuk duhet politi zuarfakti që të gjithë fëmijët duhet t’i gëzojnëkëto të drejta. Kjo është çështjehumanizmi.

(Sebastian Sedlmayr, Udhëheqës iAvokimit dhe Edukimit për të Drejtat

e Fëmijëve, UNICEF Gjermani)

HyrjeKur shefi i zyrës së UNICEF�it në Kosovë,Johannes Wedenig, u nis për vizitë nëterren në një mëngjes nëntori në vitin2009, atij nuk i kishte shkuar ndërmendse do të takonte dy motra, tregimi i tëcilave do t’ia merrte pjesën dërrmuese tëdy viteve të ardhshme të jetës së tij. Dymotrat, 9 dhe 14 vjeçare, jetonin nëgjendje të vazhdueshme të shokut dhemohimit. Ato refuzonin çdo përpjekje përt’u integruar në komunitetin romë, ash �kali dhe egjiptas ku jetonin, dhe nukshfaqnin fare interesim për të komuni �kuar me të rinjtë e komunitetit të tyre apopër të dal nga shtëpia. Asnjëra nukvijonte mësimet në shkollë, dhe as qëkishin qenë ndonjëherë në klasë që kurishin kthyer në Kosovë tri vite më herët.Kur i pyesnin pse, përgjigja e tyre ishte ethjeshtë: “Wir warten darauf, wiedernach Hause zu fahren.” Po presim që tëkthehemi në shtëpi.

Historiku“Meqë jam nga Austria dhe flas gjer �manisht, u befasova shumë kur gjatëtakimit me fëmijët e këtyre komu nitetevedëgjova se flisnin rrjedhshëm gjuhëngjermane. Filluam t’i pyesim fëmijët dhefamiljet e tyre prej nga vinin, dhe kuptuamqë ishin kthyer me forcë nga Gjermania,”thotë shefi i zyrës së UNICEF�it në Kosovë,Johannes Wedenig. “Duke qenë se jemiorga nizata globale përgjegjëse për moni �torimin universal të Drejtave të Fë mi jëve, ekishim shumë të qartë se duhej tëintervenonim menjëherë”. Zyra e UNICEF�it në Kosovë kontaktoi Komi tetin Kombëtartë UNICEF�it në Gjer mani (NatCom) për tamësuar numrin e njerëzve që do tëriatdhesoheshin me forcë në Kosovë.Përgjigja të cilën e morën ishte alarmante.Numri i për gjithshëm i personave qëjetonin me ‘status të toleruar’ të pasigurt –duke qenë kështu në rrezik të drejtpërdrejtpër riatdhesim – kapte shifrën 12.000!1

Afro gjysma prej tyre ishin fëmijë, shumicae të cilëve kishin lindur ose kishin kaluarpjesën më të madhe të jetës së tyre nëGjermani. Ishte e pamundur të injorohej gjendja edëshpëruar e këtyre fëmijëve dhe jeta etyre në izolim për shkak të barrieravegjuhësore, kulturore, ekonomike dhearsimore. Kështu lindi aleanca jokonven �cionale në mes të një zyre të UNICEF�it nëterren dhe Komitetit Kombëtar me qëllimtë aktualizimit të të Drejtave të Fëmijëvenë fushën përplot bujë mbi politikat emigrimit të Bashkimit Evropian. Personat që punonin në terren në Kosovëmenjëherë e kuptuan që nuk do të ishtenë interesin e tyre më të mirë që në këtorrethana të deportonin fëmijë në një vendi cili akoma po luftonte të çlirohej nga

trashëgimia e konfliktit, varfërisë dhekorrupsionit. “Menjëherë e kuptuam që kyproces do të mund të përfshinte me mijërafëmijë të cilët natyrshëm identifikoheshindhe e konsideronin veten ‘gjerman’. Ata eflisnin gjuhën, ishin integruar në shkallë tëndryshme në shoqërinë gjermane dhe ekonsideronin Gjermaninë vendin e tyre,”shpjegon zyrtari për monitorim dhevlerësim në UNICEF, Beate Dastel. “Shumi �ca prej tyre nuk kishin qenë kurrë nëKosovë, prandaj në sytë e tyre ‘riatdhesimi’nënkuptonte deportim në një mjedis tëcilin e njihnin fare pak dhe ku nukdëshironin të shkonin. Por ç’është më erëndësishme, kjo nënkuptonte edhe fundine mundësive për shkollim dhe zhvillimsocial e profesional të cilat i kishin gëzuarnë Evropën Perëndimore – gjë që ishtethjesht e papranueshme.”Kosova sot është rajoni më i varfër nëEvropë me shkallë të ndjeshme të varfërisësë skajshme. Në mesin e komunitetevepakicë në Kosovë, komunitetet roma,ashkali dhe egjiptas (RAE) janë më tëmargjinalizuara. Sipas një raporti tëBankës Botërore në vitin 2007, më tepërse gjysma e popullsisë jeton në varfëriabsolute dhe kjo gjendje i prek më sëtepërmi fëmijët. Përderisa nuk ka të dhënatë sakta mbi popullsinë RAE në Kosovë, nërrethanat aktuale, aftësia për pranimin enjë numri të madh të personave të kthyerme forcë është pothuajse inekzistente. Nëmomentin që janë kthyer në Kosovë,shumica e familjeve të riatdhesuara u lanënë pamundësi që të sigurojnë edhenevojat e tyre më themelore. Në mungesëtë regjistrave civil, këto familje nuk kishin


RISTRUKTURIMI I DEBATIT:

RIATDHESIMET E DETYRUESHME

SHIKUAR NGAPRIZMI I TË DREJ-

TAVE TË FËMIJËVE Chelsey Lepage

1 Verena Knaus, Peter Widmann, Integrimi i Varur nga Kushtet –raport mbi gjendjen e fëmijëve romë, ashkali dhe egjiptas ngaKosova në Gjermani dhe pas riatdhesimit të tyre në Kosovë.UNICEF Kosovë dhe Komiteti Gjerman për UNICEF�in, 2010.

qasje as në shërbimet ekzistuese sociale,përfshirë këtu regjistrimin e fëmijëve tëtyre në shkollë, marrjen e ndihmavesociale e as qasje në sistemin publik tëshëndetësisë. “Është e pamundur të mbivlerësohetndikimi që procesi i deportimit ka pasur nëjetën e këtyre fëmijëve,” thotë eksperti përmonitorim në terren i UNICEF�it, HilNrecaj. “Së pari, ata janë ndarë ngashkollimi, moshatarët e tyre dhe aktivitetete tyre të ndryshme jashtëshkollore. NëKosovë ata nuk kanë shokë e shoqe. Nukshkojnë në shkollë. Nuk marrin pjesë nëaktivitete të lira (jashtëshkollore). Madjenuk e flasin as gjuhën. Ata thjesht janë tëmbyllur në shtëpitë e tyre – punojnë, lajnë,pastrojnë dhe presin të martohen.”Të vetëdijshëm për nevojën e intervenimitnë terren, zyra e UNICEF�it në Kosovëkuptoi që nevojitej edhe një zgjidhjepolitike e cila do të pasqyronte interesatmë të mira të fëmijëve. NatCom nëGjermani dhe zyra në Kosovë vendosën tëzhvillojnë një hulumtim të përbashkët.Palët u pajtuan që mënyra më efektive përinkuadrimin e të Drejtave të Fëmijëve nëagjendën e politikave do të ishte mbledhjae të dhënave të besueshme dhe zbulimi iefekteve që procesi i riatdhesimit kishte nëjetën e këtyre fëmijëve në të dyja anët ekufirit. “Për të zhvilluar një hulumtim të mirëfilltë,ju duhet të angazhoni njerëz dhe duhet tëjeni në gjendje që në fund t’i prekni zemrate njerëzve. Në të njëjtën kohë, duhet tërespektoni standardet më të larta tëhulumtimit në mënyrë që të jeni tëbesueshëm,” thotë Johannes Wedenig.“Kjo bëhet edhe më e rëndësishme kurështë fjala për fëmijët. Politikbërësve dhehisedarëve duhet t’i ofroni dëshmi tëprekshme të cilat poashtu ngërthejnëdimensionin njerëzor në mënyrë që t’iangazhoni ata në aspektin intelektual dheatë emocional. Duhet të prezantonishembuj që ilustrojnë në mënyrë të qartëhulumtimet tuaja dhe të përfaqësoni nëmënyrë të bindshme trendin në të dhënattuaja sepse në fund të fundit është aspektinjerëzor ai i cili bart fuqinë për ndryshimine debatit.” Pastaj në të dy vendet u identifikuaninstitucionet partnere hulumtuese dhe nëshkurt të vitit 2010 u promovua njëfushatë e gjerë tejkufitare. Faza e parë e

fushatës përfshinte lokalizimin e familjevetë cilat ishin kthyer me forcë në Kosovë.Sipas hulumtuesve kryesor, në fillimaskush nuk e dinte ku ishin këto familjedhe nuk dihej numri i saktë i tyre. Kështuata filluan detyrën e vështirë të kontaktimittë të gjitha OJQ�ve dhe udhëheqësve tëkomuniteteve dhe gjetjen e secilës familjenjë nga një, duke dëgjuar dhe doku �mentuar tregimet e tyre individuale. Vetëmpas përfundimit të raportit ata kuptuan qënë fakt kishin mbuluar shumë më tepërsesa një mostër reprezentative të familjevetë riatdhesuara. Duke intervistuar 40familje dhe 173 individë, hulumtuesitkishin lokalizuar dhe intervistuar afro 40përqind të popullatës së ndikuar. Hollësitë e konkluzioneve u përfshin nëraportin e parë i cili u botua në tetor të vitit2010 me titullin ‘Integrimi i Varur ngaKushtet: Raport mbi gjendjen e fëmijëveromë, ashkali dhe egjiptas nga Kosova nëGjermani dhe pas riatdhesimit të tyre nëKosovë’. Raporti, i cili balanconte një gamëtë gjerë të dhënash me portrete prekësembi jetën e përditshme të fëmijëve dhefamiljeve të tyre, ofroi një bazë solide përavokim të mëtutjeshëm.

Trasimi i rrugës për avokim tëbazuar në dëshmi: prizmi i të Drejtave të FëmijëveDuke u mbështetur fuqishëm në studimine përfunduar, të dyja ekipet filluan raundete takimeve me vendimmarrësit kyç nëKosovë dhe jashtë vendit. “Që nga fillimi

ishte e qartë që pjesa kyçe do të ishteprocesi që do të vijonte pas raportit,” thotëudhëheqësi i të Drejtave të Fëmijëve dheEdukim (UNICEF Gjermani) SebastianSedlmayr. “Gjetjet e hulumtimit duhej tëshërbenin si bazë për vendimet e marrapas promovimit të raportit dhe duhej tëdëgjoheshin rekomandimet.”Pas takimeve me ministritë dhe politik �bërësit relevant në Kosovë, u zhvilluantakime edhe me Komitetin KombëtarGjerman dhe me Ministrinë e Punëve tëBrendshme të Gjermanisë. Gjetjet ehulumtimit pastaj u prezantuan nëKomisionin Parlamentar Gjerman për Punëtë Brendshme, ku u mbajt takimi meekspertë mbi çështjen e riatdhesimit tëromëve. Gjatë tërë procesit, ekipi vazhdonta trajtoj këtë çështje nëpër forume tëndryshme evropiane, përfshirë këtu edheKonferencën për të Drejtat Themelore nëBruksel dhe Këshillin e Evropës nëStrasburg. Në të gjitha rastet, hulumtimi uprit shumë mirë. “UNICEF�i është në pozitëtë veçantë për shkak të prezencës globaletë organizatës. Organizata ka ekspertizëdhjetëra�vjeçare në vendet në zhvillim esipër � nëpërmjet Komiteteve Kombëtare– si dhe në vendet e industrializuara,”shton Sebastian Sedlmayr. “Kjo ështëarsyeja pse UNICEF�i është në gjendje tëtregoj të gjitha fazat e udhëtimit të fëmijësnga jugu në veri, dhe kthimin prapa nësefëmija riatdhesohet.” Duket se disa faktorë kanë çuar nëpranimin e suksesshëm të raportit – dhe


në mesin e të cilëve jo më pak e rëndë �sishme është edhe aftësia për të ndikuarnë retorikën e lartë të riatdhesimit për tapasqyruar përqendrimin e qartë tek fëmija.Meqë të gjitha vendet anëtare janënënshkruese të Konventës për të Drejtat eFëmijëve, në kombinim me Traktatin eLisbonës, të Drejtat e Fëmijëve janë tëpërfshira në mënyrë të hollësishme nëlegjislacionin e Bashkimit Evropian. Dukepasur parasysh këtë, ekipi tejkufitar iUNICEF�it vendosi të hetoj se sa u morënparasysh interesat më të mira të fëmijëveromë, ashkali dhe egjiptian, gjatë procesittë riatdhesimit. Duke dokumentuar kom �prometimin e këtyre interesave, raporti iUNICEF�it për vitin 2010 hapi rrugë përhartimin relativisht të shpejtë të njëporosie të fuqishme avokuese. “Në fund, duhej të shikonim ku janëmundësitë, si t’i konceptojmë ato sipasvizionit tonë dhe pikën që donim ta arrinimme çështjen e të Drejtave të Fëmijëve, dhepastaj si t’i gjejmë dhe përdorim rrjetet endryshme në dispozicion për t’i mbrojtursa më mirë të drejtat e këtyre fëmijëve nëGjermani dhe Kosovë,” shton JohannesWedenig. Koordinimi i mirë kohor u dëshmua shumëi rëndësishëm. Aspirata e Kosovës për inte �grim në Bashkimin Evropian u tregua tëjetë rast i veçantë për ta çuar përparaçështjen e të Drejtave të Fëmijëve (brendaVendeve Anëtare të BE�së dhe më tej)nëpërmjet trekëndëshit specifik Kosovë�Gjermani�BE. Si njëra ndër pikat e dobëtabrenda kornizës së sigurisë të BashkimitEvropian, emigrimi mbetet çështje kyçe nëprocesin e liberalizimit të vizave përKosovën. Duke ofruar dëshmi për lobimstrategjik prej suazave të një çështjeje ecila tashmë figuronte lartë në agjendënpolitike evropiane, u krijua edhe mundësiapër ndikim më të madh politik në favor tëdrejtave të fëmijëve. Rezultatet e arritura i tejkaluan të gjithapritjet e para të stafit të UNICEF�it tëpërfshirë në këtë proces, përfshirë këtuedhe stafin e NatCom�it gjerman, të cilëtkishin avokuar në partneritet të ngushtëme kolegët e tyre nga Zyra Rajonale përEvropën Qendrore Lindore me seli nëGjenevë për të drejtat e fëmijëve romëqysh nga viti 2006. “Qeveria Federale kabërë hapa serioz në parandalimin eshkeljeve të drejtave të fëmijëve drejt dhe

në Kosovë dhe ka përkrahur ligjin e cili iuofron leje të qëndrimit të përhershëmfëmijëve me status të toleruar mbi moshën14 vjeçare me nivele të larta të integrimit.Shtetet kryesore federale (Länder) kanëshpallur dekrete për t’i marrë parasyshinteresat më të mira të fëmijëve para seata të riatdhesohen në Kosovë, dukezvogëluar kështu dukshëm numrin efëmijëve të riatdhesuar nga familjet romenga Gjermania në Kosovë, dhe ndërkohëpërkrahja për këta fëmijë në Kosovë ështërritur lehtë,” thotë Sebastian Sedlmayr.“Deri më tani, prizmi i të drejtave tëfëmijëve ka qenë pikë e verbër në politikëngjermane të emigrimit. Gjendja e fëmijëvedhe e drejtave të fëmijëve sigurisht kashërbyer si udhërrëfyes për debatin mbipraktikat e riatdhesimit, lejeve të qëndrimitnë Gjermani dhe nevojës për përkrahjen evendeve që nuk janë pjesë e BashkimitEvropian.”Është e qartë që këto rezultate nuk mundt’i atribuohen vetëm fushatës avokuese tëUNICEF�it, ato pasqyrojnë bashkimin emundësive dhe partneritetit politik në messhumë grupeve të interesit rreth njëçështjeje të përbashkët. Megjithatë,UNICEF�i ka dhënë kontribut domethënësdhe konkret. Në fillim të përfshirjes së tyrenë debatin rreth riatdhesimit, çështja efëmijëve thjesht nuk shihej fare dhe ishtee zhytur në diskursin teknik i cili përqen �drohej në aspektin e sigurisë. Sot, interesat

më të mira të fëmijëve përfaqësohen nëmënyrë të barabartë në tavolinën epolitikbërësve të Parlamentit Evropian.

Qëndrueshmëria e debatit Përderisa në nivelin e politikave janëarritur disa suksese, shumë pak gjëra kanëndryshuar në jetët e përditshme tëfëmijëve dhe familjeve më të lëndueshmetë cilat tashmë janë kthyer me forcë nëKosovë. Një vit pas botimit të raportit tëparë, një numër jashtëzakonisht i vogël ifëmijëve të intervistuar vijojnë mësimet nëshkollë. Shumica e familjeve ende jetojnënë kushte të mjerueshme të varfërisë dhenuk kanë qasje në shërbime publike dhenë punësim në mënyrë që të mund tasigurojnë mbijetesën e fëmijëve të tyre.Këto rrethana mbase theksojnë si kur mëparë nevojën për qëndrueshmërinë dhezgjerimin e përpjekjeve për avokim tëmëtutjeshëm. “Roli ynë si zyre në terrennuk është vetëm të hulumtojmë. Këto janëfamilje dhe fëmijë jetët e të cilëve i kemidokumentuar dhe portretizuar në raportintonë të parë. Ne e dimë saktësisht se kushdhe ku janë, e njohim shumë mirë gjen �djen e tyre. E kemi të pamundur t’uakthejmë shpinën dhe të themi ‘kaq ishte,mbaruam punë dhe tash duhet tëlargohemi’. Kjo thjesht nuk është e drejtë.Prandaj, aspekti etik i hulumtimit – për �kthimi i tij në veprime konkrete dhe tëqëndrueshme – mbetet shumë i rëndë �


sishëm për ne. Nëse nuk veprojmë mbigjetjet tona atëherë do të dështojmë nëushtrimin e mandatit tonë për mbrojtjen efëmijëve më të ndjeshëm në mesin tonë,”shpjegon Johannes Wedenig.Të gjitha palët e përfshira në procesin ehulumtimit pohojnë që botimi i raportit tëparë kurrë nuk është menduar si përfun �dim i procesit por më tepër si pedanëkërcimi për një fushatë të qëndrueshme tëavokimit. “Zakonisht nevojitet së paku njëvit për t’u parë ndikimet e politikave,”shpjegon hulumtuesja kryesore VerenaKnaus. “Kjo poashtu nënkupton që duhett’i vazhdoni përpjekjet e avokimit së pakupër të njëjtën periudhë nëse dëshironi tëkeni rezultate konkrete.”Një aspekt i strategjisë avokuese të udhë �hequr nga UNICEF�i parasheh angazhimin enjë këshilltari në terren i cili gjatë tërë vitit iundihmon familjeve të riatdhesuara të lidhenme ofruesit e shërbimeve dhe e ndjek përsë afërmi gjendjen e tyre, si dhe avokon nëbaza individuale në emër të tyre sa herë qëtë jetë e nevojshme. Në shumë raste,këshilltari është dashur të trokasvazhdimisht në dyert e zyrave komunale,shkollave dhe institucioneve tjera dhe tëndjek për së afërmi çdo hap, derisa janëarritur rezultate konkrete për fëmijët dhefamiljet e caktuara. Edhe pse në disamomente ky proces është jashtëzakonisht ingadalshëm ai megjithatë mbetet shumë irëndësishëm për ta monitoruar zbatimin epolitikave në praktikë dhe mbrojtjen eshtresave më të lëndueshme. Një aspekttjetër i strategjisë së UNICEF�it përqen �drohet në dokumentimin e vazhdueshëm tëgjendjes në të dy anët e kufirit, dhepërkushtimin për të ofruar mjete avokuesetë mbështetura në dëshmi publike. Kjopërfshin kërkimin e vazhdueshëm tëkanaleve të reja për ta aktualizuar këtëçështje anembanë Evropës, me synim tëngritjes së vazhdueshme të debatit publikmbi çështjen e riatdhesimeve tëdetyrueshme. “Në këtë lloj të hulumtimit, gjithmonëduhet të punosh në dy nivele,” thotëVerena Knaus. “Së pari duhet të punoshdrejtpërdrejt me politikbërësit e pastajedhe me mediat. Mediat ngarendin passtorieve që mund t’i përdorin dhe shpër �ndajnë me lehtësi. Prandaj ju ia lehtësonipunën gazetarit nëse i ofroni pjesënkryesore të stories, në vend se ata të vijnë

tek ju për të marrë informata dhe pastaj takërkojnë storien. Hulumtimi u përcjell mebujë të jashtëzakonshme në media dhemendoj se kjo i ka forcuar shumëpërpjekjet tona.”Grupet e gazetarëve dhe fotografëve ndër �kom bëtarë vazhdimisht ftohen të rapor �tojnë për këtë çështje në Gjermani dheKosovë, me ç’rast UNICEF�i iu ofron atyreqasje dhe informata paraprake. Organizatapartnere, One Minute Juniors, ështëangazhuar për të zhvilluar një punëtori(workshop) njëjavore me disa fëmijë dhetë rinj që janë kthyer me forcë në Kosovë.Në fund të punëtorisë, këta të rinjprezantuan videot e tyre mbresëlënëseprej 60 sekondash, duke pasur rastinkështu të shkëmbejnë storiet e tyrepersonale, përvojat dhe idetë me publikune gjerë. Videot e tyre pastaj u shfaqen nëdisa forume, u postuan në YouTube dhe nëdisa faqe tjera të internetit. Të Çrrënjosur, dokumentari 22�minutash izhvilluar në bashkëpunim me FondacioninKosovar për Shoqëri të Hapur (KFOS), dotë transmetohet për publikun në Kosovë.Në dokumentar bëhet fjalë për një tregimprekës rreth çështjes së riatdhesimit tëdetyrueshëm dhe sfidave aktuale, dheplanifikohet të shfaqet në disa ngjarje dhefestivale për të drejtat e njeriut anembanëEvropës gjatë muajve të ardhshëm.Ndërkohë, një producent anglez po punonnë një dokumentar tjetër për jetët e tërinjve që janë riatdhesuar dhe jetojnë nëKosovë si dhe jetët e shokëve të tyre tëdikurshëm të shkollës dhe të komunitetevenë Gjermani. Të dy emisionet dokumen �tare pastaj do të shfaqen për të rinjtë qëjetojnë në mjedise të kundërta – duke ilidhur kështu edhe një herë moshatarët edikurshëm nëpërmjet videos. Krahasimi imënyrës së jetesës dhe mundësive paradhe pas riatdhesimit pa dyshim do të sjellnjë pamje të zymtë. “Për ne, kjo vërtetë ka të bëjë me kërkimine vazhdueshëm të mënyrave kreative se sita mbajmë këtë çështje të hapur dhe nëmendjen e opinionit publik në mënyrë që tëbëjmë presion edhe më të madh politik mbivendimmarrësit, përveç përpjekjeve tonamë të drejtpërdrejta të avokimit,” thotëBeate Dastel. “Rrethanat aktuale nadëshmojnë që mbetet akoma shumë për t’ubërë për të siguruar mbrojtjen e interesave

më të mira të fëmijëve si në aspektin epolitikave ashtu edhe në prak tikë. Prandaj,detyra jonë kryesore mbetet të hedhim dritëdhe ta aktualizojmë këtë çështje kudo dhesa herë që është e mundshme.”

Përfundim Një vit pas botimit të raportit të parë,UNICEF�i po e boton edhe raportin pasues,Integrimi i Varur nga Kushtet: Raport mbigjendjen e fëmijëve romë, ashkali dheegjiptas nga Kosova në Gjermani dhe pasriatdhesimit të tyre në Kosovë, Pjesa 2.Raporti, i cili koincidon me transmetimin edokumentarit të KFOS�it, flet për progresine arritur si dhe për sfidat e mbetura dherekomandimet e politikave. Botimi i rapor �tit, pa dyshim, lë shije sa të ëmbël po aqedhe të hidhur. Është arritur shumë në këtëdrejtim, megjithatë mbetet akoma shumëpër t’u bërë. Shtresa më e lëndueshme, saherë që bëhet fjalë për çështjen e migrimitdhe riatdhesimit në veçanti, gjithnjë do tëjenë fëmijët. Përkundër sfidave në të ardhmen, UNICEF�i ka qëndrim të prerë. “Sipas mendimittim, ne si UNICEF nuk mund të mos avo �kojmë për të drejtat e fëmijëve, kudo qëjanë. Çdo gjë tjetër na bën të mos jemi tëbesueshëm. Çdo gjë tjetër në fund tëfundit do të jetë shkelje e mandatit tonë,”këmbëngul Johannes Wedenig. “Andaj,çështja kryesore është si ta funksiona �lizojmë këtë, apo si të sigurohemi që po ebëjmë këtë çdo herë dhe kudo që është enevojshme, pa bërë dallime në mes tështeteve ku këta fëmijë jetojnë. Nëseekziston një çështje në një vend të caktuare cila në mënyrë të drejtpërdrejt dhenegative ndikon në interesat e fëmijëve qëjetojnë në një vend tjetër, atëherë ne duhettë veprojmë bashkërisht për ta trajtuarkëtë çështje. Në këtë drejtim, mandati ynëuniversal mbetet i qartë.”

(Autorja është Eksperte për avokim,UNICEF.Gjetjet, interpretimet dhe përfundimet eshprehura në këtë punim janë të autores dhenuk pasqyrojnë domosdoshmërisht politikatapo qëndrimet e UNICEF�it. Teksti idokumentit nuk është redaktuar sipasstandardeve të botimeve zyrtare dheUNICEF�i nuk mban përgjegjësi për gabimeeventuale..)


R. B. ka jetuar në Gjermani që nga viti1991. Fëmijët e tij shkonin në shkollë dheishin qytetarë shembullorë, që kurrë nukshkaktuan probleme për qeverinë gjer �mane apo ligjin. Por ai ishte atje nënstatusin Duldung, leje e përkohshme “Etoleruar” për të jetuar në atë shtet e qëishte subjekt i përtrirjes çdo tre muaj. Më12 prill 2011, ai u kthye me forcë nëKosovë.“Policia arriti në orën shtatë të mëngjesitpa paralajmërim paraprak. Nuk më ështëdhënë kohë as për t’i mbledhur plaçkat emia; nuk e mora as xhaketën time. Mëkthyen me forcë në Kosovë, duke midhënë tetëdhjetë euro në aeroplan,tridhjetë për muai, pesëdhjetë për vajzëntime”, Z. B. i tregoi RADC�së përderisarrinim në tarracën e tij në Gjakovë, tërrethuar nga familja e tij.Të jesh në kontakt të afërt me komunitetetromë, ashkalinjë dhe egjiptas (RAE) nëKosovë, të jesh dëshmitar i kushteve tëtyre të jetesës dhe të dëgjosh tregimet etyre të dëshpërimit do të thotë tëpërkujtohesh se çka jemi në gjendje t’ibëjmë njëri�tjetrit. Vërtet, raca njerëzorevazhdon të gjejë mënyra për t’i nënshtruarpopujt thjesht për shkak se janë ata qëjanë.Unë kam pas fatin të takohem me disaanëtarë të komuniteteve romë, ashkalinjëdhe egjiptas gjatë kohës së shkurtër nëKosovë gjatë verës dhe kam mësuar ngadora e parë për vështirësitë me të cilatballafaqohen.Por nuk janë vetëm të rriturit që vuajnëpër shkak të Marrëveshjeve për Ripranimtë qeverisë së Kosovës, marrëveshjebilaterale që e rregullojnë procesin eriatdhesimit për ata që nuk kanë arritur ta

marrin shtetësinë në vendet e Evropës.Fëmijët romë, ashkalinjë dhe egjiptas, tëlindur dhe të integruar në aspekt shoqërornë Gjermani, që e flasin rrjedhshëmgjuhën gjermane, janë kthyer me forcë përtu ballafaquar me një pengesë të madhegjuhësore, shoqërore dhe të përjashtimit,si dhe me fundin e shkollimit të tyre.“Vajza ime ishte në shkollë fillore, djali nëklasën e nëntë. Të dy e flasin gjuhëngjermane. Djali im e kupton gjuhënshqipe, por nuk di të flasë”, tha Z. B. kure pyeta për fëmijët të cilët nuk kanë qenënë gjendje ta vazhdojnë shkollimin nëKosovë.Z. B. dhe familja e tij jetojnë me vëllanë etij me familje, vetëm një shembull ikushteve të jetesës në bashkësi me të cilatduhet të ballafaqohen romët, ashkalinjtëdhe egjiptasit e kthyer me forcë nëKosovë. Shumica e të kthyerve i kanëshitur pronat e tyre për ta financuaremigrimin e tyre në vende si Gjermania.Të kthehesh me forcë në Kosovë do tëthotë të jetosh me të afërmit, një ofertë epaqëndrueshme për shumicën.“Ne jemi gjashtë persona që jetojmë nënjë shtëpi të vogël pa tualet. Ne duhet t’ingrohim shishet me ujë për tu pastruar”,tha Sh. B., një zotëri rom që po lufton përmbijetesë në Gjakovë.A jeni kthyer të gjithë me forcë? pyetaunë.“Jo,” u përgjigj Z. B., “gruaja ime u kthyevullnetarisht për shkak të një deklarate tëbërë nga një anëtar i mëparshëm rom iParlamentit. Ai tha se ata që kthehen nëmënyrë vullnetare do të pranojnë bene �fite. Kanë kaluar më shumë se dy vite dheajo nuk ka pranuar asgjë.”Në Pejë, P. R., i cili njëjtë si Z. B. u kthye më

12 prill 2011, vuan nga psikoza paranoike,një gjendje e diagnostifikuar nga një mjekgjerman i cili i përshkroi medikamente.“Policia gjermane arriti në katër tëmëngjesit më 12 prill të këtij viti. Nuk kampranuar asnjë letër paralajmëruese. Pasiqë arrita në Kosovë, shkova te një mjek icili nuk deshi të më trajtojë pasi që, siçtha, mbiemri im tingëllon serbisht. Nukkam mundësi t’i marr medikamentet qëmë nevojiten për ta trajtuar këtësëmundje”, tha Z. R.Shumica e atyre që janë kthyer, të papunëe me shpresa shumë të vogla për të gjeturpunë, nuk marrin asnjë ndihmë socialenga qeveria. Gjatë një interviste me EtemArifin, përfaqësuesi i ashkalinjëve nëParlament, dhe Qazim Rahmanin, këshill �tar politik në Ministrinë e Punës dheMirëqenies Sociale, më është thënë sembledhja e bordit të drejtorëve nëMinistrinë e Punëve të Brendshme, që eka përgjegjësinë për marrjen e vendimitpër kërkesat për asistencë sociale ngaromët, ashkalinjtë dhe egjiptasit e kthyerme forcë, takohet një herë në tre muaj,duke ia mohuar familjeve që kanë nevojëurgjente për asistencë por që u nevojitetaq shumë për jetën e tyre të përditshme.“Ne jemi pakicë këtu. Ne jemi të shtypurdhe të lënë anash. Qeveria e Kosovës nuki jep prioritet romëve, ashkalinjëve dheegjiptasve sepse dëshirojnë që ta bëjnëKosovën shtet të barabartë me Evropën”,tha Z. Rahmani.Por Islam Caka, drejtor i Departamentitpër Azil, Qytetarë dhe Migrim dhe anëtari Bordit për Riatdhesim në Ministrinë ePunëve të Brendshme, e mohon faktin sebordi i drejtorëve takohet një herë në tremuaj.


KOSOVA: RIATDHESIMI I

POPULLATËS MËTË CENUESHME

TË EVROPËSShkruar nga Qendra përDokumentim të romëve

dhe ashkalinjëve – RADC

“Nëse kërkesa kompletohet, rishikimi idosjes nuk merr shumë kohë. Takimet ebordit mund të mbahen në çdo kohë dhemund të merren veprime të menjë �hershme,” tha Z. Caka.Janë disa nga ata që janë kthyer ngaGjermania të cilët i plotësojnë kushtet përtë pranuar asistencë të kufizuar financiare,por kjo nuk vjen nga qeveria e Kosovës.Projekti URA 2, degë e qeverisë Gjermane,u ofron atyre që kthehen nga rajone tëselektuara të Gjermanisë asistencë tëpara�caktuar financiare posa të arrijnë nëPrishtinë.“Secili ka të drejtë për këshillim social pamarrë parasysh prej cilës pjesë tëGjermanisë janë kthyer. Ata që kthehenvullnetarisht marrin pak më shumëasistencë se ata që deportohen. Për �ndryshe, ekziston buxheti për person përata që kthehen nga katër rajonet specifiketë Gjermanisë. Fakti që janë vetëm atokatër rajone është vendim politik për tëcilin nuk kam njohuri për të folur”, thaBirgit Budde, këshilltar banimi në zyrën eURA�s të bazuar në Prishtinë.Me ardhjen e Planit të Veprimit tëRepublikës së Kosovës për Implementimine Strategjisë për Integrimin e Komuni �

teteve Romë, Ashkalinjë dhe Egjiptas,2009�2015, të nënshkruar më 2 mars,2010 nga Kryeministri Thaqi, ata që janëpjesë e shoqërisë civile e që punojnë përavancimin e interesave të komuniteteverome, ashkalinje dhe egjiptase mezi presint’i shohin fjalët në letër të bëhen realitetnë tërë Kosovën. Por intervistat në terrenme ata që janë kthyer me forcë paraqesinnjë proces plot burokraci, pak komunikimnë mes të ministrive apo në mes tëministrive dhe komunave, dhe pak apoaspak përkrahje të qëndrueshme, finan �ciare apo tjetër, nga qeveria e Kosovëspasi që përdoret asistenca e URA�s deri nëfund.“Kosova nuk ka fonde për t’i përkrahurkthimet,” tha Shpresa Agushi, e cila eudhëheqë OJQ�në e vet që avokon për tëdrejtat e romëve, “Banimi dhe papunësiajanë çështje kryesore dhe nuk po shohimndryshime të mëdha.”Xhevahire Dervishi�Rexhepi është zyrtarekomunale për komunitete në Ferizaj. Kurnjë anëtar i kthyer nga komunitetet romë,ashkalinj dhe egjiptas i drejtohet zyrëstonë për ndihmë, ajo është përgjegjësepër mbledhjen e dokumenteve të nevoj �shme nga individët që të mund ta dërgojë

kërkesën për asistencë teknike nëMinistrinë e Punëve të Brendshme. “Unë nuk mund ta dërgoj kërkesën nëMinistri pa i pas të gjitha dokumentet enevojshme. Unë jam e përkushtuar për t’ipërkrahur njerëzit që kërkojnë ndihmë,por pa regjistrim civil dhe dokumentetligjore si certifikata e lindjes apo doku �mentimi i pronës, unë vetëm mund tambaj kërkesën deri sa individi ta sjelldokumentacionin e plotë”, tha Znj. Der �vishi�Rexhepi pasi që u takuam me disaindividë romë kërkesat e të cilëve përndihmë nuk kanë marrë përgjigje nëFerizaj.Kur e pyetëm për procesin e riatdhesimit sitërësi, Z. Caka theksoi se edhe pse qeveriapo ballafaqohet me disa sfida, ai beson sePlani i Veprimit po zbatohet me sukses.“Momentalisht, lidhja më e dobët nëproces është në nivel komunal. Ne duhettë intervenojmë atje dhe t’i bëjmë disapërmirësime. Me të thënë këtë, ne ekuptojmë se jemi përgjegjës për qytetarëte Kosovës; ne i trajtojmë të gjithë në më �nyrë të barabartë. Ekziston mekanizmi përreintegrimin e këtyre njerëzve në mënyrëtë shpejtë për shkak se nuk dëshirojmëpopullatë pasive,” tha Z. Caka.


Siç e theksoi me të drejtë Z. Caka, qeveriae Kosovës është qeveria e parë dhe evetme në Evropë që e ka implementuarplanin për ta adresuar përfshirjen ekomuniteteve romë, ashkalinjë dheegjiptas. Kjo është sinjifikante duke pasurparasysh se çështjet e romëve, ashkali �njëve dhe egjiptasve me të cilatballafaqohet Evropa nuk janë të reja. Tamarrim për shembull Dekada e Përfshirjessë Romëve, Ashkalinjëve dhe Egjiptasve,2005�2015, një iniciativë me synim tëmirë por pa financim të mjaftueshëm dheme afro 12 shtete pjesëmarrëse. Edhe psenuk është nënshkruese e Dekadës, qeveriae Kosovës, e armatosur me përkushtiminpër ta krijuar një shtet ku vizionet përprosperitet dhe demokraci nuk janë vetëmfjalë të kota por principe në bazë të sëcilave jetohet, mund ta kapin këtëmundësi për tu bërë model i asaj se siintegrohen më së miri popujt e cenuar.Me të vërtetë, qëllimet dhe objektivat ePlanit të Veprimit janë fisnike dhe mundtë jenë transformuese nëse zbatohen dhebëhen me kujdes. Shoqëria civile elavdëron qeverinë e Kosovës përparashikimin dhe zhvillimin e Planit meshpresë për krijimin e një shoqërie tëdrejtë dhe gjithëpërfshirëse. Me të thënëkëtë, përkundër pohimit të Z. Cakaj semekanizmi është funksional, intervistat emia sugjerojnë se ekzistojnë dy zbrazëtiranë procesin e riatdhesimit që mund tëadresohen menjëherë vetëm me një masëtë vogël të vullnetit politik dhe shpenzi �meve financiare.Së pari, pasi të aterojnë në Kosovë, tëkthyerve duhet tu epet një faqe në gjuhëne tyre amtare; në atë faqe duhet tëlistohen të gjitha dokumentet ligjore dhetë regjistrimit civil që kërkohen ngaMinistria e Punëve të Brendshme për taproceduar kërkesën për asistencë sociale.Kjo do t’i zvogëlonte, nëse jo eliminonte,të gjitha befasitë në lidhje me kërkesat eMinistrisë, kështu që do ta shpejtontekërkesën dhe do ta sillte më shpejt nëduart e duhura.Së dyti, e ftojmë Ministrinë e Punëve tëBrendshme për t’i rishikuar proceset e tyremomentale dhe për t’i alokuar fondet enevojshme në mënyrë që zbatohet njëproces gjithëpërfshirës e kujdestar iriatdhesimit, duke filluar nga momenti kur

familja ateron në aeroport. Secila familjeapo individ duhet të pritet nga njëpërfaqësues i informuar i cili mund tuofrojë udhëzime për procesin e riatdhe �simit, ta përkujtojë familjen përdokumentet që ju nevojiten për kërkesënpër asistencë dhe i cili mund të jetë igatshëm për konsultime shtesë në tëardhme nëse familja ka nevojë përndihmë shtesë.Unë nuk jam naiv. E di se Kosova poballafaqohet me shumë sfida komplekse,çështja e komuniteteve RAE është vetëmnjëra nga to. Por unë i bëj thirrje tëgjithëve që janë në pozitë për të bërëndryshim pozitiv ta bëjnë mu atë. Unë jubëj thirrje ta shfrytëzoni këtë mundësi për

t’i treguar pjesës tjetër të Evropës seqeveria dhe njerëzit e Kosovës mund tësjellin ndryshim transformues ku të gjithëqë jetojnë brenda kufijve të saj, pa marrëparasysh etninë, mund të kontribuojnë përzhvillimin e shtetit dhe mund të krijojnëmundësi për ta ndërtuar prosperitetin etyre individual.Ashtu siç e sheh me të drejtë Znj. Agushi,“Ne jemi qytetarë të Kosovës. Ne duhettë shihemi së pari si kosovarë, jo si romë,ashkalinjë apo egjiptas.”

(Ky artikull është nxjerrë nga raporti ifundit i RADC�së “Kosova: Riatdhesimi iPopullatës më të Cenueshme të Evropës”,të botuar në korrik 2011)


Procesi i hartimit dhe zbatimit të “stra �tegjisë” për përfshirjen e komu niteteveroma, ashkali dhe egjiptase po zgjat mëtepër se gjashtë vite, prandaj, është mirëtë flitet për progresin e arritur si për dhesfidat e mbetura. A po përfitojnë këtokomunitete kosovare nga strategjia nëfjalë – a janë në gjendje këto komunitetetë marrin pjesë në mënyrë më tëbarabartë në jetën, politikën dheekonominë kosovare? A po përmbushenpremtimet direkte dhe ato të nënkup �tuara të Kosovës dhe akterëve ndërkom �bëtarë, të mishëruara në “Strategjinë përIntegrimin e Komu nite teve Roma, Ashkalidhe Egjiptase në Republikën e Koso �vës”1? Në vijim do të përpiqemi tëofrojmë së paku disa përgjigje në këtopyetje.

Historiku i Strategjisë, 2005�2008 Hapi i parë drejt hartimit të strategjisëishte iniciativa e shoqërisë civile, mëkonkretisht konferenca e mbajtur më 17korrik 2005 nën organizimin e Forumit tëRomëve, Ashkalive dhe Egjiptasve mbizhvillimin e Sektorëve Prioritar të Ro �mëve, Ashkalive dhe Egjiptasve, nëpër �mjet Strategjisë Specifike. Në konferencëmorën pjesë përfaqësues politik, ZyraKëshillëdhënëse për Qeverisje të Mirëpranë Zyrës së Kryeministrit, përfaqësuestë shoqërisë civile nga radhët ekomunitetit roma, ashkali dhe egjiptian,OSBE�ja, Fonda cioni Kosovar për Shoqëritë Hapur (KFOS/SOROS) si dhe hisedarëtë tjerë. Palët më aktive në procesin e nisur ishinZyra për Qeverisje të Mirë pranë Zyrës sëKryeministrit, OSBE�ja, KFOS�i dhe trikomunitetet. Ministritë e ndryshme po �ashtu dhanë kontributin e tyre. U theme �

luan grupet punuese të cilat u përqen �druan në 11 aspekte të jetës që do tëtrajtoheshin në dokumentin strategjik:anti�diskriminimi, arsimi, kul tura, mediatdhe informimi, strehimi dhe vendbanimetjoformale, punësimi dhe fuqizimi ekono �mik, shëndetësia dhe çështjet sociale,kthimi dhe reintegrimi, regjistrimi dhedokume ntacioni, çështjet gjinore, pjesë �marrja dhe përfaqësimi në politikë, dhesiguria. Me synim të inkurajimit tëpjesëmarrjes, grupet punuese zhvilluantakime me komunitetet në mbarëKosovën. Shumi cës së grupeve punueseiu deshën dy vite për ta përfunduardetyrën e tyre, edhe pse grupi punues përarsimin i kryesuar nga Qendra për Arsime Kosovës, ishte në gjendje ta hartojStrategjinë e Arsimit më shpejt se të tjeratdhe e prezantoj atë së bashku me planete veprimet dhe buxhetin në nëntor të vitit2007.Drafti përfundimtar i Strategjisë udiskutua më 29 nëntor 2008 në konfe �rencën e mbajtur në Grand Hotel, nëPrishtinë. Strategjisë i mungonte plani iveprimit dhe buxheti. Disa OJQ dheindividë nga tri komunitetet ishin tëpakënaqur dhe pohonin që nuk kishinpasur kohë të mjaftueshme për tëkomentuar në draftin përfundimtar madjeas në mënyrë elektronike. Në versioninpërfundimtar të draftit nuk ishin përfshirëshumë komente të hisedarëve, posaçë �risht ato të pjesëtarëve të komuniteteveroma, ashkali dhe egjiptase. Në përgji �thësi, në atë fazë të procesit, shoqëriacivile dhe partitë politike të tri komuni �teteve ishin në favor të Strategjisë, përveçpartisë politike egjiptiane Iniciativa e ReDemokratike e Kosovës (IRDK).Më 24 dhjetor 2008, Qeveria e Kosovës e

miratoi Strategjinë për Integrimin eKomuniteteve Roma, Ashkali dheEgjiptase 2009 – 2015.Plani i veprimit2 i Qeverisë së Kosovës përzbatimin e Strategjisë u prezantua nëmars të vitit 2010. Në hyrje të doku �mentit, Kryeministri Hashim Thaçi shkroi,“Plani i Veprimit duhet të shihet si mjet ifuqishëm për arritjen e qëllimevefundamentale, të cilat janë kyçe përpërmbushjen e të drejtave të pakicave –pjesëmarrja, përfshirja dhe përmbushja eobligimeve. Me këtë rast, i ftojinstitucionet publike të Kosovës, akterëte shoqërisë civile, komunitetet roma,ashkali dhe egjiptase dhe bashkësinëndërkombëtare ta shfrytëzojnë këtë rast,dhe të punojnë së bashku për uljen evarfërisë, për qeverisje më demokratikedhe më përfshirëse dhe për stabilitet mëtë madh në shoqërinë kosovare.”

Konteksti Ligjor dhe Politik Kushtetuta e Republikës së Kosovës uhartua, duke marr parasysh edhe masatspecifike që u propozuan në Pakon eAhtisaarit. Përveç përfshirjes së doku �menteve ndërkombëtare për të drejtat enjeriut në Kushtetutë, Qeveria e Kosovëspoashtu u përkushtua se do të përdortemasa afirmative për ta përmirësuar mëshpejt gjendjen e këtyre tri komuniteteve. Nga këndvështrimi i Bashkimit Evro pian,zbatimi i Strategjisë paraqet element kyçtë kritereve të BE�së të cilat Kosova duhett’i përmbush për të hyrë në procesin eanëtarësimit në BE. Strategjia mund tëshihet edhe si pasqyrim i kornizës së BE�

magazina evropiane31Strategjia e integrimit Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit

NJË VËSHTRIM PRAPA,DHE TË SHIKOSH

VJEDHURAZI NË TË ARDHMEN

Strategjia për Integrimine Komuniteteve Roma,

Ashkali dhe Egjiptase nëRepublikën e Kosovës.

Muhamet Arifi dhe Rand Engel

1 http://www.roma�kosovoinfo.com/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=66&Itemid=

2 http://www.aktion302.de/fileadmin/aktion302/Kosovo�Int�ergration�RAE�2009�2015.pdf

së për të drejtat e njeriut dhe mbrojtjen epakicave, si dhe e rezolutave dhe marrë �veshjeve themelore të OKB�së për tëDrejtat e Njeriut. Konteksti i BashkimitEvropian bart në vete edhe implikime tëtjera, posaçërisht financiare – përfshirjennë Dekadën e Romëve, fondet e BE�së,fondet nga Fondi Arsimor Roma (REF), etj. Poashtu mund të thuhet që qëllimithemelor i disa vendeve anëtare ështëriatdhesimi i romëve, ashkalive dheegjiptianëve në Kosovë, dhe ata janëveçanërisht të interesuar që Strategjia talehtësoj procesin e kthimeve.Konferenca me titullin BE�ja dhe Për �fshirja e Romëve, Ashkalive dhe Egjip �tianëve – Rruga përpara për Kosovën3, umbajt më 11 maj në Prishtinë, nënkryesimin e Pierre Mirel, Drejtorit përBallkan Perëndimor në Komisionin Evro �pian. Sa i përket mangësive të percep �tuara në zbatimin e Strategjisë, BE�ja kabotuar 40 veprime të propozuara për tarritur procesin e zbatimit.

PërgjegjësitëMeqë Qeveria e Kosovës ka marr përsipërpërgjegjësinë e plotë për integrimin ekomuniteteve roma, ashkali dheegjiptian, atëherë është e logjikshme qëagjencitë e caktuara të qeverisë do tëmerrnin përsipër detyra për përmbushjene këtij qëllimi. Në fakt, disa hisedarëve tëqeverisë u janë caktuar këso detyra4.Përgjegjësitë specifike poashtu mund tëndahen në mes nivelit qendror dhekomunave. Në nivelin qendror, përgje �gjësia e parë është tek qeveria eKryeministrit dhe kjo është nën kompe �tencën e Zyrës Këshillëdhënëse përQeverisje të Mirë, të Drejtat e Njeriut,Mundësi të Barabarta dhe ÇështjeGjinore (ZKQM). Grupi Punues Teknik përPlanin e Veprimit (GPT), i emëruar ngaZKQM�ja, duhet të bashkërendoj zba �timin, të shkëmbej informata mehisedarët, ta mbikëqyr dhe vlerësoj zba �timin, dhe të hartoj e prioritizoj politikat.Këto qëllime përfshijnë edhe harmoni �zimin e investimeve të qeverisë dhe atotë donatorëve, zgjidhjen e çështjevebuxhetore, dhe përgatitjen e raportit mbizbatimin e strategjisë dy herë në vit. Pikae fundit është e trajtuar më poshtë. GPT�ja përbëhet nga 11 anëtarë dhe kryesohetnga drejtori i ZKQM�së, shërbyesit e lartë

civil nga ministri dhe agjenci të ndryshme,KFOS�i, Zyra Ndërlidhëse e KomisionitEvropian, USAID�i, dhe një anëtar iKëshillit Konsultativ të Komuniteteve(KKK). Komiteti Drejtues i nivelit të lartë uemërua për ta rishikuar procesin e punës.Komiteti Drejtues kryesohet nga Zëven dësKryeministri, përfshin disa ministra,përfaqësues të tri komuniteteve, dhe njëpërfaqësues nga KKK�ja. Komiteti takohetçdo gjashtë muaj për ta vlerësuar procesine zbatimit dhe për të miratuar raportetmbi procesin e zbatimit. Deri tani janëmbajtur dy takime. Këshilli Konsul tativ përKomunitete (KKK) përbëhet ngapërfaqësues të të gjitha grupeve jo�shumicë në Kosovë. Këshilli vepron nënpatronazhin e Presidentit të Kosovës. KKK�ja krijoi Grupin Punues (GP) për çështjet eromëve, ashkalive dhe egjip tianëve.Agjencitë tjera qeveritare që mund tëpërfshihen janë Ministria për Kthim dheKomunitete (MKK), Zyra për Çështjet eKomuniteteve (ZÇK) pranë Zyrës sëKryeministrit, Njësitë Ministrore për tëDrejtat e Njeriut, Ombudspersoni, etj.Në nivel komunal, Zyra Komunale përKthime dhe Komunitete (ZKKK), ish�ZyraKomunale për Komunitete (ZKK), duhetta bashkërendoj procesin e zbatimit tëStrategjisë. Departamentet tjera komu �nale, siç janë departamenti i arsimit, ishëndetësisë, i punës e të tjerë, mund tëpërfshihen sipas nevojës.

Pengesat në Procesin e Zbatimit Asnjë pjesëmarrës në procesin e Strategjisënuk mund të ketë pritur një proces tërrjedhshëm e të shpejtë të zbatimit, dhenuk mund të thuhet që do të befasoheshinnga realiteti aktual. Edhe pse flitet për njëqasje proaktive me diskriminim pozitiv, përata të cilët presin të përfitojnë nga këtondryshime, procesi i zbatimit ështëjashtëzakonisht i nga dalshëm. Në realitet,shumica e kom ponentëve të planit tëveprimit akoma nuk janë financuar ngaqeveria, nuk janë përkrahur me plane tëveprimit, janë plotësisht të panjohura përnivelin komunal, dhe (prandaj, natyrisht)nuk gëzojnë asnjë linjë buxhetorekomunale apo buxhet në çfarëdo forme,për për mbushjen e tyre. Në vijim kemiparaqitur disa pengesa serioze në procesine zba timit:

• Planet e veprimit janë pothuajse plo �tësisht të pafinancuara. Me fjalë tjera,as ministritë dhe as zyrat komunale nukkanë ndonjë linjë buxhetore për zba �timin e strategjisë.

• Komunitetet – një numër relativisht ivogël i aktivistëve – i kanë kushtuarenergji të konsiderueshme grupeve tëtyre punuese, konferencave për strate �gjinë, etj. Ata akoma po presin rezultate– dhe janë të lodhur. Ekziston për �shtypja që “premtimet” – reale apo tënënkuptuara – nuk po përmbushen.

• ZKKK�të kanë kapacitete tejet tëkufizuara – kapacitete që të bëjnë çkanuk kanë bërë, të hartojnë linjabuxhetore dhe të kërkojnë fonde.Shpesh herë ato nuk kanë përfaqësimadekuat të komuniteteve roma, ashkalidhe egjiptiane. Ndodh që ato janëplotësisht të përqendruara tek komu �niteti serb.

• Në mesin e komuniteteve roma, ashkalidhe egjiptiane ekziston përshtypjemjaft e përhapur që pakica serbe ka mëtepër gjasa të përfitoj çka të dojë ngaMinistria për Kthim dhe Komunitetesesa këto komunitete.

• Departamentet komunale shpeshherënuk janë të vetëdijshme që ekzistonStrategjia për Komunitetet Roma, Ash �kali dhe Egjiptiane. Si mund të dinë çkatë bëjnë me të, kur nuk e dinë se “ajo”ekziston. Për shembull, OSBE�ja kaorganizuar disa takime kohëve të funditnë pesë komuna në të cilat u pa qartëqë drejtorët e departamenteve nukkishin fare njohuri për Strategjinë.

• Disa drejtorë, kuadro dhe departa �mente të komunave mund të mos jenëtë gatshëm të bëjnë atë që duhet përfinancimin e një Plani të Veprimit.

• Në shumë komunitete, ZKKK�ja nukështë funksionale. Në disa komunitetetjera ku ZKKK�ja është funksionale ajomund të mos ketë fare përfaqësim të trikomuniteteve.

• Udhëheqësit politik të komuniteteveduhet t’i përdorin kapacitetet e tyrepolitike – votat dhe rrjetet – për tëavokuar për buxhete për zbatimin eStrategjisë.

magazina evropiane 32 Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit Strategjia e integrimit

3 http://eeas.europa.eu/delegations/kosovo/press_corner/all_news/news/2011/20110621_01_en.htm

4 http://www.ecmi�map.com/map/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=35&Itemid=62&lang=en

• Qeveria e Kosovës ka prioritete tjeradhe kufizime reale për financim. Nëplan afatgjatë, qeveria mund tëpërkushtohet për përmbushjen emandatit të saj kushtetues – mirëpo nëplanin afatshkurtër nuk ka fonde.Përveç kësaj, duke marr parasysh që kjoështë agjendë e imponuar, disa nuk dotë jenë aq të gatshëm ta trajtojnë këtësi prioritet.

• Deri në botimin e raportit të ZKQM�së,qeveria e ka monitoruar pak procesin,edhe pse ka pasur raporte të ndryshmenga OJQ�të ndërkombëtare dhe ven dore.

• Buxheti i Kosovës për vitin 2012 – si nëvitet e kaluara – nuk ka fonde tëalokuara posaçërisht për zbatimin eStrategjisë.

Raporti i Parë Rishikimi i parë i dokumentit strategjik,

Raporti Vjetor mbi Planin e Veprimit përZbatimin e Strategjisë për Integrimin eKomuniteteve Roma, Ashkali dheEgjiptase në Republikën e Kosovës 2009– 2015, përgatitur nga Grupi PunuesTeknik u botua për herë të parë në maj tëvitit 2011. Synimi që një raport i tillë tëbotohej çdo gjashtë muaj nuk u realizuame gjasë për shkak të raportimit tëvonshëm nga ministritë dhe hisedarët etjerë. Raporti është i dobishëm dheparaqet kontributin e parë për theme �limin e rolit të qeverisë për ta monitoruardhe çuar përpara Strategjinë. Me 210faqe, raporti përfshin përmbledhje tëshumë informatave, siç u mblodhën ngaministritë, departamentet dhe komunat.Informatat mund të jenë shumë tëdobishme për bashkëpunim në meshisedarëve, për përshtatjen e buxhetevedhe për caktimin e agjendave realiste.

Në të njëjtën kohë, siç edhe mund tëpritet nga një raport i parë, janëevidencuar disa të meta. Edhe pse ështëshfrytëzuar kohë shtesë, në fund shumëkomuna nuk kanë raportuar duke pohuarqë nuk e kanë ditur këtë. Raporti iuprezantua Komitetit Drejtues më 5 maj2011, me kërkesë për miratim tëmenjëhershëm. Kur KD�ja nuk u pajtua,atyre iu dha afat 24�orësh për tëkomentuar. Aktivistët e komuniteteve nukishin të kënaqur me kohën e lejuar përlexim, mendime dhe komente. Njëproblem tjetër ishte që në pjesën kuraporti përfshin informata për një numërtë madh aktivitetesh për zbatimin eStrategjisë, ai nuk e bën dallimin e plotënë mes të aktiviteteve të qeverisë dheatyre të shoqërisë civile. Kjo mund tëkrijoj përshtypjen që qeveria po e kryentërë punën – derisa shumica e projektevedhe investimeve bëhen nga ana eshoqërisë civile – donatorëve dhe OJQ�vevendore dhe ndërkombëtare. Në raportnuk janë shënuar buxhetet. Nuk ekzistonmënyra për të krahasuar se çkaparashikojnë Strategjia dhe Planet eVeprimet për nevojat buxhetore përzbatimin e Strategjisë dhe çka shpen �zohet në të vërtetë. Aty thuhet qëpjesëtarët e komuniteteve marrin bene �ficione nga qeveria, siç është asistencasociale. Por meqë të gjithë njerëzit evarfër që janë në gjendje të ngjashmepërfitojnë nga kjo asistencë, atëherë kjonë të vërtetë nuk paraqet shembull përzbatimin e Strategjisë, pasi që procesi iStrategjisë përfshin në vete diskriminiminpozitiv. Për më tepër, disa aktivitete tëraportuara nuk kishin fare të bënin mekomunitetet roma, ashkali dhe egjiptian,duke lënë të kuptohet se jo vetëm qëkomunitetet nuk kishin kohë ta komen �tonin raportin, por as ZKQM�ja nuk kishtekohë të rishikonte se çka kishte pranuarpara afatit përfundimtar për botimin eraportit.5 Poashtu duket që ka raste kurnjësia qeveritare (Ministria, komuna, etj.)ka bërë më tepër sesa që është raportuarnë Raport Vjetor.6

Këndvështrimi Aktual Raporti i Grupit Teknik Punues pranëZyrës Këshillëdhënëse për Qeverisje tëMirë, i botuar në maj të këtij viti, edhepse nuk është e kompletuar plotësisht,


mbetet pasqyra më e mirë deri më tani.Është vështirë të shihet se çka poshpenzohet dhe ku dhe si mund tëkrahasohet kjo me nevojat e projektuara.Programet më të mëdha përfshijnëkthimin e personave të zhvendosur ngakampet në pjesën veriore të Kosovë nëlokacione tjera, në Mëhallën Rome nëMitrovicë, dhe në disa vende tjera. Sipjesë e këtij programi, deri më tani 200familje janë rivendosur në pjesën jugoretë qytetit të Mitrovicës, me ndihmën eOJQ�ve ndërkombëtare dhe vendore(Mercy Corps, Këshilli Danez përRefugjatë, RADC, KAAD) dhe donatorëtjerë duke përfshirë USAID�in dheKomisionin Evropian.7 Përfshirja e komu �nës në legalizimin e risistemimit dhelehtësimit të kthimeve është më etheksuara në qytetin e Mitrovicës, Gjilanitdhe Gjakovës (lagja Ali Ibra). Në arsimdhe kulturë, Fondacioni Kosovar përShoqëri të Hapur (KFOS) vazhdon të ketërol udhëheqës, siç ka pasur që disa vite,në përkrahje të zbatimit të Strategjisë,dhe në financimin e projekteve. Projektetkryesore arsimore kanë qenë Rrjeti iQendrave të Mësimit i Balkans Sunflo �wers (BSF),8 projekti i iniciuar rishtazi iQendrës për Arsim të Kosovës (KEC) –KFOS për qendrat e mësimit dhe komu �nitetit, përkrahur nga Bashkimi Evropian,dhe programet arsimore të Zërit tëRomëve, Ashkalijve dhe Egjiptianëve mepërkrahje nga Swiss Development dheHEKS (Swiss Interchurch Aid), BethanyChristian, Iniciativa 6, dhe Caritas. Minis �tria për Arsim, Shkencë dhe Teknologji(MASHT) ka hartuar programin e gjuhësrome i cili u promovua në Prizren nështator të vitit 2011. Yekhipe dheDurmish Aslano kontribuojnë në pasu �rimin e mediave dhe kulturës.Programi për të Drejtat Civile Kosovë(CRPK) dhe Qendra për Dokumentimin eRomëve dhe Ashkalive (RADC), mepërkrahje të UNICEF�it, ka disa vite qëështë përfshirë në procesin e regjistrimitcivil. Disa projekte që gjenerojnë burimenë Kosovë kanë bërë orvatje të veçantapër të përfshirë pjesëtarë të komuniteteveroma, ashkali dhe egjiptiane – mirëpo,shkalla e papunësisë në mesin e këtyrekomuniteteve akoma mbetet mbi 90%.Organizata për Siguri dhe Bashkëpunimnë Evropë (OSBE) vazhdon të monitoroj

gjendjen e përgjithshme në fushën edrejtave të njeriut, si dhe në veçantizbatimin e Strategjisë, përfshirjen epakicave, dhe kontribuon në trajnime nëarsim, media dhe politikë. Qendra Evropiane për Çështje të Pakicave(QEÇP) është dëshmuar agjenciaudhëheqëse për trajnimin dhe këshillimine ZKQM�së, KKK�së dhe komunave. QEÇPdhe BSF do të bashkëpunojnë, mepërkrahjen e UNICEF�it, në përmirësimine zbatimit të Strategjisë në Fushë Kosovë.Në partneritet me People in Need, dheme përkrahjen e Agjencisë Çeke përZhvillim, BSF po zhvillon një projekt në 10komuna për zbatimin e mëtutjeshëm tëStrategjisë nëpërmjet informimit,zhvillimit të grupeve punuese lokale,monitorimit dhe iniciativave që synojnëpërmbushjen e përkushtimeve të qeverisënëpërmjet planeve të komunale tëveprimit dhe buxheteve të komunave.Edhe pse të gjitha këto përpjekje epërkrahin zbatimin e Strategjisë, kashumë pak bashkërendim të këtyrepërpjekjeve në mes donatorëve apozbatuesve, nuk ka vlerësim tëmjaftueshëm të ndikimit, duplifikimeveapo përqendrimit tek prioritetet.

Të Shikosh Vjedhurazi në tëArdhmen “Të shikosh vjedhurazi në të ardhmen”është sikur takimi i personazhit kryesor

me fantazmën e Krishtlindjeve të sëardhmes në tregimin e Charles Dickensit“Një Histori Krishtlindjesh”. Në këtëtregim, fantazma e paralajmëronpersonazhin kryesor se duhet ta ndryshojsjelljen përndryshe në të ardhmen do tëmbetet i vetmuar, i padobishëm dhe ihumbur. “Çfarë duhet të bëjë për t’iushmangur kësaj,” pyet personazhi.Fantazma nuk flet, por përgjigja duket tëjetë, “Varet nga ti se a do të përpiqesh tëndryshosh apo jo. Ti vendos”. Strategjiapër integrimin e komuniteteve rom,ashkali dhe egjiptian do të zbatohet nëseministritë dhe komunat i miratojnë planete veprimit, i qasen me seriozitetin e duhurzbatimit të planeve të veprimit nëpraktikë dhe ndajnë fonde për këtoaktivitete. Nëse këto fonde nuk figurojnënë linjat buxhetore, atëherë i tërë procesi,që nga viti 2005 e këtej, do të duketvetëm një premtim i zbrazët.


5 Për shembull, në fund të raportit të hollësishëm prej 3 faqeshpër procesin e kthimit në Dragash thuhet se nuk ka pasurasnjë rast të kthimit të romëve, ashkalive apo egjiptianëve.

6 Kryetari i komunës së Lipjanit, në një takim rishtazi, ipërmendi disa raste të kontributeve domethënëse të komunësnë dokumentin strategjik të cilat fare nuk ishin përfshirë nëRaportin Vjetor.

7 Raporti Vjetor për zbatimin, f 209, përmend afërsisht €15milion të shpenzuara në projektet e kthimit dhe risistemimitpor këto figura nuk përfshijnë të gjitha projektet e kthimitdhe risistemimit të përmendura në pjesët tjera të raportit.

8 Autorët e këtij artikulli janë drejtorët e Balkan Sunflowers.Ky projekt është përkrahur nga Fondacioni Sunshine Lady,UNICEF�i, KFOS�i, People in Need, Agjencia Çeke për Zhvillim,Ambasada Amerikane, Ambasada Norvegjeze, AgjenciaAustriake për Zhvillim, OSBE�ja, Zyra e Luksemburgut,Ambasada Finlandeze, Ambasada Holandeze, Ambasada eBritanisë së Madhe, dhe të tjerë.

Gjysma e parë e këtij viti filloi me zhvillimeshumë pozitive për komunitetin rom nëskenën Evropiane. Kërkesa e BE�së për tëgjitha shtetet anëtare për t’i rishikuarpërkushtimet e tyre për përmirësimin ekushteve të jetesës dhe përfshirjes socialetë romëve përmes hartimit të rundit të dytëtë strategjive kombëtare e vërteton këtë.Kjo kërkesë nuk i lë anash shtetet përzgjerim, rajonin e Ballkanit dhe Turqinë; mesiguri se kjo do të jetë pjesë e agjendës sëdialogut për zgjerim të Komisionit Evropianpër këto shtete. Deklarata në Komunikatëne Komisionit të drejtuar ParlamentitEvropian, Këshillit, Komitetit Evropian Eko �nomik dhe Social të Rajoneve1, dokumenti cili thekson se margjinalizimi, diskrimi �nimi, jotoleranca, pozita e varfër socio�ekonomike dhe të tjera të romëve nëEvropë nuk është e pranueshme në fillimtë shekullit 21 në BE, dëshmon përkushtimtë fortë të strukturave të BE�së për tapërmbyllur hendekun në mes të romëve,komunitetit pakicë më të madh në Evropë,dhe jo�romëve. Lëvizja rome në tërëEvropën çdo ditë është më e fortë dhe mëe mobilizuar në kërkesat për përmbushjene të drejtave të njeriut, përmirësimin ekushteve të jetesës dhe barazi për anëtarëte vet.Iniciativa e re e BE�së e gjen Kosovën menjë Strategji për Integrimin e KomuniteteveRomë, Ashkali dhe Egjiptas, mirë tëzhvilluar dhe në vitin e saj të dytë tëzbatimit. Shumë donatorë janë të përfshirëmomentalisht në zbatimin e Strategjisë dhenjë numër i tyre i kanë shtuar përpjekjet etyre dhe i kanë rritur kontributet duke ipërkrahur sektorët specifik të Strategjisëdhe aktiviteteve të saj përkatëse që synojnëpërmirësimin e jetës së këtyre komuni �

teteve. Edhe pse buxheti i Kosovës ështëndikuar nga kriza globale dhe fondet nëdispozicion për Strategjinë janë të pa �mjaftueshme për të siguruar përmbushjene objektivave të saj, duhet të përmendet senjë numër i aktiviteteve që nuk kërkojnëinvestime të mëdha janë momentalishtduke u financuar nga buxheti i Kosovës.OJQ�të e romëve, ashkalinjëve dheegjiptasve kanë demonstruar iniciativëduke qenë të përfshirë në mënyrë aktivedhe duke zbatuar shumë aktivitete tëpërcaktuara në dokumentin e Strategjisë.Por, a është kjo e mjaftueshme? A do takonsiderojë BE�ja se Qeveria e Kosovës eka kryer punën e vet vetëm duke i hartuarkëto dokumente? Edhe pse fillimi i procesit të zbatimit tëStrategjisë RAE në Kosovë duhet tëmirëpritet, gjithashtu mund të vijmë nëpërfundim se ka mbetur edhe shumë përtu bërë. Pothuaj se të gjitha veprimet përpërmbushjen e objektivave të specifikuaranë Planin e Veprimit deri më tash janëzbatuar përmes fondeve të siguruara ngadonatorët dhe institucionet ndërkombëtareqë janë prezente në Kosovë, dhe në mënyrësporadike përmes buxhetit të konsoliduartë Kosovës. Është koha që Qeveria eKosovës t’i rishikojë zotimet dhe vullnetine saj politik në lidhje me zbatimin eStrategjisë RAE duke e vendosur atë nëmesin e prioriteteve të saj dhe menjëherë tëndajë burime të mjaftueshme për tësiguruar zbatimin e saj dhe përmbushjen eobjektivave, siç janë specifikuar në Planin eVeprimit përmes procesit të planifikimit tëbuxhetit vjetor, vazhdimësisë dhe koor �dinimit në mes të institucioneve përgje �gjëse për veprim.Mungesa e koordinimit, prioretizimit të

objektivave, shkëmbimit të informatave nëmes të institucioneve qeveritare, dona �torëve dhe OJQ�ve si dhe mekanizmave tëmonitorimit dhe vlerësimit për zbatimin eStrategjisë RAE vetëm sa po e pengojnëprocesin e zbatimit të saj, dhe si rezultatedhe përmirësimin e kushteve të jetesës sëtri komuniteteve. Prandaj Qeveria eKosovës duhet të marrë rol udhëheqës nëkëtë proces duke i vënë në funksion tëplotë organet qeverisëse dhe koordinuesepërgjegjëse për mbikëqyrjen e zbatimit tëPlanit të Veprimit, respektivisht GrupiPunues Teknik për Planin e Veprimit dheKëshilli Drejtues Ndër�Institucional. Të dykëto organe duhet t’i vëzhgojnë me kujdestermat e referencës dhe procedurat siçkanë përcaktuar në dokumentin e Planit tëVeprimit, dhe dekretet e qeverisë. Këto dyorgane duhet të përcaktojnë grupe tëveprimeve të cilat duhet të zbatohen meprioritet, të sigurojnë buxhetin e nevojshëmdhe të kërkojnë veprime të menjëhershmeqë duhet të ndërmerren nga institucionetpërgjegjëse.Pamja në nivelin lokal administrativ, kundodh çdo gjë, nuk është në situatë më tëmirë. Edhe kapaciteti i personelit tëkomunës për të hartuar dhe zbatuarpolitika edhe aftësia për të gjeneruar bu �rime financiare, mbeten të pamjaftueshmedhe sfidë e vazhdueshme për Planin eVeprimit që të ketë ndikim në nivelin lokal.Krijimi i bazës së të dhënave dhe sistemit tëmbledhjes së tyre të cilët do të ndihmojnëpërcjelljen e progresit të arritur përderisazbatohet Plani i Veprimit duhet të vendosetpa vonesë; përndryshe nuk do të jetë emundur të matet progresi as në afat të


ROMËT,ASHKALIJËT

DHE EGJIPTASITSFIDA

EVROPIANE

Vera Pula

1 http://ec.europa.eu/justice/policies/discrimination/do �cs/com_2011_173_en.pdf

shkurtër e as në afat të gjatë. Fonacioni iKosovës për Shoqëri të Hapur i ka bërë dystudime në vitin 2009; njëri për pozitënsocio�ekonomike të komuniteteve rom,ashkali dhe egjiptas2 dhe tjetri përkapacitetin e qeverisë në të dy nivelet përzbatimin e Strategjisë3. Të dyja janëdokumente të vlefshme të cilat mund tëpërdoren edhe nga institucionet qeveritareedhe nga komuniteti ndërkombëtar qëështë prezent në Kosovë dhe shoqëria civilepër planifikimin e iniciativave apo përmatjen e ndikimit të të njëjtave më vonë.Marrja e statusit të “vëzhguesit” nëKëshillin Drejtues Ndërkombëtar të Dekadëssë Përfshirjes së Romëve 2005�2015 ështëpadyshim një e arritur që meriton përgëzim;megjithatë qeveria nuk do të duhet të jetëe kënaqur me këtë status në njërin ngainstitucionet më të rëndësishme që synonpërmirësimin e romëve në Evropë. Qeveriae Kosovës duhet të tregojë përkushtim tëvërtetë për të qenë anëtare e plotë nëDekadën e Romëve duke e emëruarinstitucionin përgjegjës për mbajtjen ekontakteve dhe konsultimeve tëmëtutjeshme me Sekretariatin e Dekadëspër përgatitjen e të gjitha strukturave dhemekanizmave të nevojshëm për tu bërëanëtare e plotë dhe në fund të zotojëbuxhetin e nevojshëm për këtë qëllim.(Shënim: Anëtarësimi i plotë i Kosovës nëDekadën e Romëve mbetet sfidë dhe epasigurt për shkak të mungesës së pranimittë pavarësisë së saj nga pesë shtete anëtaretë BE�së, tri nga të cilat janë anëtaremomentale të Dekadës së Romëve). Raporti i Progresit i Komisionit Evropian përvitin 2010 ishte mjaft kritik ndaj qeverisësë Kosovës, duke përfshirë këtu edheprogresin e zbatimit të strategjisë RAE dhePlanit të saj të veprimit, dhe në përgjithësipërmirësimin e kushteve të jetesës për këtotri komunitete4. Raporti i ri për vitin 2011është gati për tu prezantuar dhe nuk pritettë jetë më pozitiv se ai paraprak.Perspektiva e secilit shtet që synonanëtarësimin në BE varet shumë nga gjetjete prezantuara në raportin e progresit, kjopoashtu vlen edhe për Kosovën.Sipas logjikës së Dialogut të Procesit tëStabilizim�Asocimit me 11 maj në Prishtinëu mbajt konferenca “BE�ja dhe përfshirjaromëve, ashkalinjëve dhe egjiptasve – RrugaPërpara për Kosovën”. Kjo konferencë një�

ditore e bashkë�udhëhequr nga Drejtori përBallkanin Perëndimor në DG për Zgjerim, Z.Pierre Mirel dhe Ministrja për IntegrimEvropian, Znj. Vlora Çitaku u mbajt në nivelshumë të lartë institucional, me pjesëmarrjetë organizatave kryesore vendore dhendërkombëtare, donatorëve dhe shoqërisëcivile, doli me një listë prej 40 reko �mandimeve për të dy nivelet e qeverisjes dhedëshmoi e theksoi edhe një herë rëndësinëe procesit të integrimit dhe përfshirjes sëkomuniteteve romë, ash kalinjë dhe egjiptaspër aspiratat e Kosovës për tu bërë shtetanëtar i Bashkimit Evropian.Këto rekomandime duhet të merren shumëseriozisht nga qeveria dhe organet tjerazbatuese nëse dëshirojmë të marrimvlerësim më pozitiv nga KomisioniEvropian, së paku në vitin 2012, por ajo qëështë më me rëndësi është se duhet të jemitë përkushtuar për përmirësimin e pozitësdhe mirëqenies së këtyre komuniteteve në

Kosovë dhe të ndihmojmë në kërkimin etyre për shoqëri të drejtë dhe ruajtje tëdinjitetit njerëzor.Autori është Koordinator i Programeve nëFondacionin Kosovar për Shoqëri të Hapur.Gjetjet, interpretimet dhe përfundimet eshprehura në këtë artikull janë të autoritdhe nuk reflektojnë domosdoshmërishpolitikat dhe këndvështrimet e KFOS�it.

(Autorja është Koordinatore e Programeve në Fondacionin e Kosovëspër Shoqëri të Hapur. Gjetjet, interpretimet dhe përfundimete shprehura në këtë artikull janë të au�torit dhe nuk reflektojnë domosdosh�mërish politikat dhe këndvështrimet eKFOS�it. )


2 http://kfos.org/wp�content/uploads/2011/10/The�Position�of�RAE�Communities�in�Kosovo�Baseline�Survey_ENG.pdf

3 http://kfos.org/wp�content/uploads/2011/10/Governance�of�Roma�Ashkali�and�Egyptian�Rights�in�Kosovo.pdf

4 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/201 �0/package/ks_rapport_2010_en.pdf

Strategjia dhe Plani i Veprimit për Integrimine Komuniteteve Roma, Ashkali dhe Egjiptaseështë dokument gjithpërfshirës i cili synon tëplotësoj përpjekjet e institucioneve tëKosovës për zgjerimin e të drejtave të tëgjithë anëtarëve të shoqërisë. Megjithatë,duhet shtuar që dokumenti nuk ështëharmonizuar në masë të mjaftueshme mestrategjitë e tjera sektoriale dhe tejsektorialeduke e rritur kështu koston e operacionevenë nivelin komunal dhe atë qendror. Përveçkësaj, duplifikimet në procesin e raportimit ingarkojnë edhe më tepër strukturatekzistuese që monitorojnë zbatimin dhe sirezultat stafi duhet të kaloj më shumë kohënë përgatitjen e përgjigjeve të ndryshme përfushat e mbuluara. Është jashtëzakonisht erëndësishme që mekanizmat e këtyrePlaneve të Veprimit të rreshtohen për ta rriturefektshmërinë e proceseve të monitorimitdhe raportimit duke e rritur kështu edhemundësinë e rafinimit të qasjeve si dhezbatimin e monitorimit në kohë të duhur. Nëfigurën 1 është paraqitur struktura epropozuar për sistemin e unifikuar tëmonitorimit të institucioneve që punojnë nëfushën e drejtave të njeriut. Aktualisht, dy mekanizmat kryesor përzbatimin dhe monitorimin e Integrimit tëKomuniteteve Roma, Ashkali dhe Egjiptasejanë Komiteti Drejtues Ndër�Institucional dheGrupi Punues Teknik për Planin e Veprimit(GPTPV). Mekanizmi i parë është trup politikme përfaqësim institucional të gjerë dhe tënivelit të lartë, roli kyç i të cilit ështëbashkëpunimi në mes të sektorit joqeveritardhe Qeverisë në zbatimin e aktiviteteve.GPTPV�ja përcjell zbatimin e aktiviteteve;harton, prioritizon dhe ekzaminon çështjetrelevante në nivelin e politikave; dhe bënmonitorim të vazhdueshëm dhe të përafërt.Grupi punues teknik kryesisht përbëhet ngastafi i Njësive për të Drejtat e Njeriut të

ministrive respektive, dhe si rezultat nuk kanumër të mjaftueshëm të stafit të lartëteknik. Shkëmbimi ndër�institucional iinformatave në disa departamente tëministrive respektive duhet të përmirësohetnë mënyrë që niveli teknik të informohet mekohë mbi rezultatet e arritura. Këto vonesamund të shkaktohen pjesërisht nga niveli iulët i senioritetit të këtyre përfaqësuesve. Struktura e propozuar (Figura 1) i shtonarranzhimet aktuale bashkërenduese nënivelin teknik dhe atë politik duke e rrituranëtarësinë dhe duke iu mundësuarhisedarëve kyç të marrin pjesë dhe tëekzekutojnë funksionet e tyre të caktuara, sidhe duke harmonizuar agjendën për tëdrejtat e njeriut në një tërësi koherente(integrimi i komuniteteve roma, ashkali dheegjiptase; personat me aftësi të kufizuara; tëdrejtat e fëmijëve, etj). Komisionet ekzistuesenë nivelet e ndryshme do t’i ofrojnë të dhënaGrupit Punues Teknik Ndër�Sektorial përrrugë të qarta të raportimit të cilat do tëbashkërendojnë proceset e punës dhe do tëtrajtojnë të drejtat e njeriut në tërësi e jo siçështje të izoluara. Arranzhimi i propozuarmundëson komunikim të shtuar në mesGrupit të Lartë Punues Teknik që përbëhetnga Sekretarët e Përgjithshëm të ministriverespektive të cilët i raportojnë nivelit politiktë përbërë nga Ministrat. Rrjedha einformatave në mes të Sekretarëve tëPërgjithshëm dhe Ministrave është njëra ndërhallkat që mungon në zbatimin e të drejtavetë njeriut në Kosovë, dhe si e tillë struktura erishikuar do ta trajtojnë këtë komunikim nëmënyrë të konsoliduar. Grupi Punues Teknik Ndër�Sektorial do t’itrajtoj në tërësi çështjet e drejtave të njeriut,por edhe ndaras për tu siguruar që çdoçështje do të ketë kohë të mjaftueshme përdiskutime dhe analizim të progresit, për tainformuar pastaj në mënyrë adekuate

Komisionin Drejtues Ndër�Institucional dhepër të ofruar rekomandime përbashkërendimin e përpjekjeve në fushën edrejtave të njeriut. Në mënyrë nivelet ecaktuara të Qeverisë të informohenplotësisht, sugjerohet që Komisioni DrejtuesNdër�Institucional, çdo gjashtë muaj t’idorëzoj raport Komisionit për të Drejtat eNjeriut, Barazinë Gjinore, Personat e Zhdukurdhe Peticionet, mbi progresin dhe pengesatdrejt Drejtave të Njeriut për raportim tëkonsoliduar në Kuvend. Raporti vjetor 2010 për integrimin ekomuniteteve roma, ashkali dhe egjiptase ufinalizua në maj të vitit 2011, për shkak tëdisa sfidave, përfshirë këtu kapacitetet ekufizuara monitoruese të GPTPV�së si dheraportimit në nivelin e aktiviteteve i cili nuk iureferohej indikatorëve të propozuar në Planine Veprimit. Për arsye të ngjashme nuk ështëfinalizuar as raporti i parë për vitin 2011, i cilido të duhej të hartohej dy herë në vit. Për tabërë këtë çështje edhe më komplekse, Njësitëpër të Drejtat e Njeriut raportojnë në formatnarrativ me informata të kufizuara tek �nike/statistikore dhe si rezultat sistemimi iformateve të ndryshme të raportimit paraqetnjë sfidë e vërtetë. Prandaj, është më se eqartë se duhet të ekzistoj një format uniformi raportimit dhe se formati i akorduar duhettë respektohet plotësisht. Sa i përket sistemittë monitorimit, nuk ekziston një kornizë emirëfilltë dhe raportimi narrativ përfshin njëqasje me pika të shkurta për shkak tëmungesës së plotë të pikave të krahasimitdhe synimeve me të cilat do të matej progresii arritur. Për shkak të mungesës së pikave tëkrahasimit dhe të synimeve, është epamundur të bëhet vlerësimi i mbështetur nëdëshmi i progresit e as rafinimi i planevevjetore të punës të Ministrive relevante përrritjen e dukshme të përpjekjeve në fushatspecifike.


SFIDAT GJATË MONITORIMIT TË

ZBATIMIT TËSTRATEGJISË DHE

PLANIT TË VEPRIMITPËR INTEGRIMIN E

KOMUNITETEVEROMA, ASHKALI DHEEGJIPTASE 2009-2015

Cairan O’Toole

Sfidë tjetër në zbatimin e Strategjisë janëpengesat buxhetore nga ministritërespektive, përfshirë këtu Ministrinë përArsim, Shkencë dhe Teknologji (MASH) si dheMinistrinë e Shëndetësisë. Edhe pse burimetfinanciare për përmbushjen e aktivitetevejanë të përcaktuara në masë të madhe,alokimet aktuale buxhetore për këtoaktivitete paraqesin sfidë dhe shkaktojnëzvarritje në procesin e zbatimit e në disa rasteedhe moszbatim të plotë të aktiviteteve. Këtokufizime buxhetore kanë ndikuar nëpërparime në fushën e arsimit siç ështëpërfshirja e numrit më të madh tëedukatorëve në nivelin parashkollor, që ështëthemel i karrierës solide në arsimor dhe njënga hapat e parë për të dal nga varfëria.Përveç kësaj, MASHT�i ka vërejtur numër tëkufizuar të stafit të kualifikuar në mesin ekomunitetit rom për përdorimin e gjuhësrome në shkolla. Këto sfida vijnë edhe mëtepër në shprehje si rezultat i nivelit të ulët tëzbatueshmërisë nga institucionet relevantenë të gjitha nivelet (siç janë, shkollat,komunat dhe niveli qendror) e Ligjit përArsimin Obligativ dhe nivelet e larta tëanalfabetizmit – posaçërisht në mesin efemrave dhe vajzave – si dhe martesat ehershme, që shpeshherë rezultojnë memungesën apo largimin e vajzave ngashkolla. Ministria e Shëndetësisë ka cekur qëmungesa e bazës së të dhënave përkomunitetet roma, ashkali dhe egjiptase kashkaktuar sfida sa i përket përgjigjeskoherente për ofrimin e shërbimeve për këtokomunitete. Përveç kësaj, ka shumë pakhulumtime për këto komunitete specifike sidhe për fushat në të cilat ato kanë nevojë përpërkrahje të shtuar në mënyrë që të gëzojnëqasje të barabartë në shërbime shëndetësoresi të gjithë kosovarët e tjerë. Procesi aktual i hartimit të “Ligjit përMekanizmat për Bashkëpunim, Raportimdhe Promovim të Drejtave të Njeriut”paraqet rast të volitshëm për rreshtimin emekanizmave të propozuar në Figurën 1.Përfshirja e këtyra kornizave në këtë Ligjmund të ofroj mundësinë e shumëpritur qëçështjet e të Drejtave të Njeriut të trajtohennë mënyrë më koherente dhe jo sikomponentë të ndarë. Zyra Këshilldhënësepër Qeverisje të Mirë (ZKQM) në Zyrën eKryeministrit, e përkrahur nga UNICEF�i,është në proces të operacionalizimit të PlanitKombëtar të Veprimit për të Drejtat eFëmijëve 2009�2013, dhe shumëkomponente të këtij plani janë të përfshira

edhe në Planin e Veprimit për Integrimin eKomuniteteve Roma, Ashkali dhe Egjiptase.Qasje e ngjashme mund të përdoret edhe përkëtë Plan të Veprimit në mënyrë që tëharmonizohen qasjet dhe të shmangetduplifikimi në raportim – duke e zvogëluarkështu barrën mbi strukturat ekzistuese.Korniza e rishikuar e monitorimit do tërreshtonte mekanizmat e monitorimit dhe dotë harmonizonte formatet e raportimit tëPlaneve të ndryshme të Veprimit Kombëtarnë një tërësi të vetme koherente me qëllimtë informimit sa më të mirë të sistemit tëshfaqur në Figurën 1. Korniza monitoruesesynon të informohet me të dhëna rutinore nënivelin e ministrive i cili ose është i gatshëmose i forcon sistemet në mënyrë që të jenë tëgatshme, në vend të aktiviteteve ad�hoc përmbledhjen e të dhënave për ta monitoruarzbatimin e aktiviteteve. Këto sistememonitoruese do të pasqyroheshin çdo vit nëraportin vjetor mbi monitorimin e buxhetit,për të parë nëse janë bërë alokime tëmjaftueshme financiare për përmbushjen eaktiviteteve të parapara. Raporti vjetor do tëpërmbante shënime për çdo sektor për tëvlerësuar progresin drejt arritjes së Planevetë Veprimit në një qasje të bashkërenduar,duke e rritur monitorimin rutinor tëpërjashtimit social. Rritja e numrit të stafit në zyre është tejet edomosdoshme nëse ZKQM�ja dëshiron tëfunksionoj si sekretariat për punën në fushëne të Drejtave të Njeriut, jo vetëm në ofrimine përkrahjes për nivelet politike dhe tekniketë paraqitura në Figurën 1 por edhe për njëgamë të gjerë të komisioneve që tash do t’i

raportonin Grupit Punues Teknik Ndër�Sektorial. Përveç kësaj, Njësitë për të Drejtate Njeriut, në nivelin komunal dhe qendror,duhet të kenë numër adekuat të stafit nëpërputhje me Udhëzimet Administrative qëpërcaktojnë funksionet e tyre, në mënyrë qëtë ketë ndarje efektive të përgjegjësive nënivelin bazë të tërë arranzhimit të propozuarstrukturor. Për shkak të kapacitetit të kufizuarmonitorues të Njësive për të Drejtat e Njeriutnë të dy nivelet, është shumë e rëndësishmetë bashkohen trajnimet dhe zhvillimet ekapaciteteve në strukturën e rishikuar. Procesii zhvillimit të kapaciteteve duhet tëpërqendrohet në kapacitetet monitoruesedhe raportuese të niveleve qendrore dhekomunale. Në mënyrë që të arrihen të gjithaarranzhimet e propozuara strukturore si dhetë përmbushen kërkesat për zhvillimin ekapaciteteve, duhet aplikuar për Fondet IPApër të siguruar një qasje adekuate. ZKQM�jamund të shfrytëzoj shërbimet përkrahëse qëofron bashkësia ndërkombëtare nëpërmjetUNICEF�it, gjatë hartimit të këtij Ligji, si dhepërkrahjen e tyre në përgatitjen e aplikacionitpër Fondet IPA.

(Autori është Ekspert Ndërkombëtar përMonitorim, UNICEF Gjetjet, interpretimet dhe përfundimet eshprehura në këtë punim janë të autorit dhenuk pasqyrojnë domosdoshmërisht politikatapo qëndrimet e UNICEF�it. Teksti idokumentit nuk është redaktuar sipasstandardeve të botimeve zyrtare dheUNICEF�i nuk mban përgjegjësi për gabimeeventuale.)


Figura 1: Struktura e propozuar për bashkërendimin e arranzhimeve rreth zbatimit dhe monitorimit të planeve kombëtare të veprimit që ndërlidhen me të drejtat e njeriut

Komunitetet romë, ashkali dhe egjiptas(RAE) në Kosovë i takojnë grupeve më tëcenueshme. Andaj Komisioni Evropian kandërmarrë iniciativën dhe e ka organizuarnjë konferencë për politikat e dialogut sëbashku me Ministrinë për Integrim Evropianpër fuqizimin e përfshirjes së komuniteteveRAE në Kosovë. Konferenca është mbajturnë Prishtinë, më 11 maj dhe është drejtuarnga Drejtori për Ballkanin Perëndimor në DGEnlargement, Z. Pierre Mirel. Në të janëpërfshirë të gjitha palët me interes, si atondërkombëtare po ashtu edhe ato vendore,të cilat punojnë për çështjet RAE. U hartuan40 veprime konkrete për përkrahjen eZbatimit të Strategjisë dhe Planit të Veprimitpër romë, ashkalinj dhe egjiptas. Kjo shkonprej masave për të siguruar vijimin eshkollimit nga fëmijët RAE, përpjekjet përrekrutimin e RAE në sektorin publik e deri tepërpjekjet e forta për regjistrimin civil tëkomuniteteve RAE dhe alokimin e tokës përzgjidhje të qëndrueshme të banimit. Ështëmenduar se një mekanizëm monitorimi dheimplementimi i zhvilluar dhe i përshtatur dota ngritë efikasitetin për të gjitha përpjekjet.Në vijim janë 40 veprimet.

Çështjet ndër�sektoriale:1. Përparësitë për masat e përfshira në

Strategjinë dhe Planin e VeprimitRAE (SPVRAE) duhet të përcaktohenpërmes planeve vjetore të punës dhecaktimit të buxhetit për ministritë rele �vante dhe komunat.

2. Grupi Teknik i Punës për Planin eVeprimit për zbatimin e Strategjisë përIntegrimin e Komuniteteve rom, ashkalidhe egjiptian duhet të rrisë veprimtaritë etij për të koordinuar në mënyrë më efikaseshpërndarjen e burimeve dhe për tëmonitoruar zbatimin e prioriteteve. GTP �PV duhet të informojë pa vonesë

autoritetet përkatëse për rolin e tyre si dheta ndjekë atë në vazhdimsi.

3. Komunatkanë një rol kyç në përfshirjene komuniteteve RAE. Komunat dheministritë përkatëse, në bashkëpunim tëngushtë me komunitetet RAE duhet tërrisin bashkëpunimin e tyre në këtë drej �tim. GTPPV duhet të orientojë komunatpër vendosjen e prioriteteve dhe/ose përzbatimin e prioriteteve të propozuara tëSPVRAE.

4. Lehtësuesit nga komuniteti, udhë �heqësit si dhe familjet e komu �nitetit kanë një rol vendimtar përngritjen e besimit, arsimimit, punësimitdhe shërbimet sociale duke përfshirë këtuedhe parandalimin e martesave në moshëtë re. Është me shumë rëndësi qëkomunat të njohin lehtësuesit.

5. Ndërgjegjësimi, transparenca, pje �së marrja dhe përfshirja janë vendim �tare për zbatimin e SPVRAE. Për të rriturndërgjegjësimin mbi të drejtat e komuni �teteve RAE dhe për të inkurajuarangazhimin e komuniteteve RAE meautoritetet duhet të realizohen fushatamediatike që shënjestrojnë institucionetqendrore, komunat dhe publikun e gjerë.

6. Aksesi i padiskriminuar në siste �min e drejtësisë është jetik për tërealizuar përfshirjen e komuniteteve RAE;pra qeveria duhet të caktojë burime përtë mbështetur komisionin e ndihmësligjore si dhe për të lehtësuar aksesin ekomuniteteve RAE në sistemin e drej �tësisë.

7. GTPPV duhet të sigurojë mbledhjen etë dhënave në mënyrë që prioritetet eSPVRAE të rishikohen çdo vit; duhet tëkrijohet një sistem për mbledhjen e tëdhënave të izoluara në të gjitha institu �cionet e agjencitë shtetërore si dhe nëpërkomuna.

8. Qeveria duhet të krijojë një sistem unikpër monitorimin dhe raportiminrutinë i cili duhet të mishërojë instrumentetë standardizuara dhe procedura tënjëtrajtshme për mbledhjen e të dhënave.

9. Një vëmendje e veçantë duhet t’ukushohet grave dhe vajzave tëkomuniteteve RAE.

10. Kosova duhet të planifikojë që të aplikojëpër anëtarësimin në Dekadën Rome.

Regjistrimi Civil1. Regjistrimi në gjendjen civile duke për �

fshirë regjistrimin e lindjeve të komuni �teteve RAE duhet të kryhen dhe tëpërditësohen në mënyrë proaktive ngaZyrat Komunale të Gjendjes Civile measistencën e punonjësve komunal qëmerren me çështjet e komuniteteve RAE.Duhet të aktivizohen bordet e shqyrtimitpër lehtësimin e regjistrimit të komuni �teteteve të cënueshëm të cilët nuk pose �dojnë dokumente.

2. Certifikatat e regjistrimit të anëtarëve tëkomuniteteve RAE duhet të jepen falasgjatë fushatave që ndërmerren për tëzgjidhur problemin e regjistrimit të shte �tasve RAE.

3. Legjislacioni i ri për gjendjen civile ku për �fshihen aktet normative dhe udhëzimetadministrative për ri�regjistrimin dheregjistrimin e vonuar duhet të miratohetshpejt. Punonjësit e zyrave të gjendjes civiletë të gjitha komunave duhet të trajnohen sesi të zbatojnë kornizën e e re ligjore.

4. Në çdo komunë,me mbështetjen e Zyravetë Gjendjes Civile dhe të Agjencisë sëGjendjes Civile, duhet të zhvillohenregjistrime rutine si dhe të ketë sistemekontrolli.

5. Procesi i regjistrimit për fëmijët e ri�atdhesuar duhet të realizohet në mënyrësistematike.


DYZETË MASAPËR TË NXITUR

ZBATIMIN E STRATEGJISË

DHE PLANIT TËVEPRIMIT PËR

KOMUNITETETROM, ASHKALIDHE EGJIPTIAN

Arsimi 1. Duhet të merren masa për të siguruar

vijimin e shkollës duke përfshirë këtu njëproces regjistrimi falas dhe të thjeshtëzuar,fushata ndërgjegjësimi dhe monitorim tëvijimit efektiv. Këto masa duhet të shën �jestrojnë si fëmijët që janë regjistruarashtu edhe ata që nuk janë regjistruarasnjëherë.

2. Kosova duhet të luftojë braktisjen eshkollomit, ndër të tjera edhe dukezbatuar Planin e Veprimit kundër Brakti �sjes së Shkollimit dhe duke identifikuarnevojat dhe numrin e nxënësve, sidomostë vajzave që kanë lënë shkollën. Kujdesinë vitet e para të fëmijërisë, veprimtaritëparashkollore, klasat për të rikuperuarorët e humbura dhe bursat janë mjete tërëndësishme për të lehtësuar frekuen �timin e shkollës dhe për të reduktuarbraktisjen e shkollimit.

3. Duhet të njihet dhe të theksohet roli kyç iprindërve “dhe ndërmjetësve”.

4. Komunat duhet të luftojnë paragjykimetdhe diskriminimet në shkolla, konkretishtduke organizuar seminare për mësuesitnëpër shkolla.

5. Ministria e Arsimit, Shkencës dheTeknologjisë dhe komunat nga shtatori2011 duhet të zbatojnë kurrikulën romedhe të shpërndajnë tekstet përkatëse.Mësuesit e kurrikulës rome duhet t’inënshtrohen trajnimit të nevojshëm.

6. Për nxënësit dhe të rriturit e komuniteteveRAE duhet të ofrohen trajnime të hartuaranë bazë të nevojave duke përfshirë kursegjuhe dhe kurse kundër analfabetizmit.

7. Kuotat e vendosura për studentët ekomuniteteve RAE duhet të përdoren nëmënyrë efektive.

8. Duhet të rritet mbështetja e donatorëvendërkombëtarë për arsimin.

Punësimi1. Duhet të bëhen përpjekje të mëdha për të

punësuar anëtarë të komuniteteve RAEnë sektorin publik, konkretisht në shkollasi mësues dhe asistentë si dhe në shër �bimet komunale dhe shërbimet publike.

2. Ministria e Punës duhet të vazhdojë tëzbatojë planin e punës për ngritjen ekapaciteteve të punësimit publik për tëpërmirësuar punën e tyre me grupet elëna pas dore.

3. OJQ�të RAE duhet të lehtësojnë bashkë �rendimin ndërmjet qendrave komuna �le/rajonale të arsimit profesional dheqendrave të punësimit në mënyrë që të

përmirësohet qasja e komuniteteve RAEnë tregun e informacionit dhe të punës.

4. OJQ�të dhe qendrat e punësimit duhet tëlehtësojnë ngritjen e urave ndërmjetkomuniteteve RAE dhe sipërmarrësveprivatë; mund të zhvillohen trajnime tëpërbashkëta në punë.

5. Për të bërë më të lehtë punësimin eanëtarëve të komuniteteve RAE si dhehapjen e bizneseve të reja nga ta duhettë realizohen incentiva fiskale dhe masapër realizimin e të ardhurave duke për �fshirë dhënien e granteve të vogla dhenëpërmjet partneriteteve ndërmjet sek �torit publik dhe atij privat.

Kujdesi social dhe shëndetësor1. Ministria e Shëndetësisë duhet të realizojë

“hartën e të grupeve të cënueshme” përtë identifikuar përqendrimet më të lartadhe nevojat e sakta të grupeve tëcënueshëm.

2. Skema e përfitimeve shoqërore duhet tërishikohet dhe, në mënyrë që të luftohetvarfëria e fëmijëve, duhet të fillojnë tëzbatohen masa për një skemë të diver �sifikuar të asistencës sociale që jepet nëpara në dorë. Pjesa e buxhetit qëcaktohet për kujdesin shëndetësor duhettë rritet. Kosova duhet të zbatojëkujdesin shën detësor parësor/mjekësinëfamiljare.

3. Autoritetet dhe OJQ�të,me mbështetjen elehtësuesve që janë pjesë e komunitetit,duhet të zhvillojnë fushata të rritjes sëndërgjegjësimit për të informuar komu �nitetet RAE për faktorët mjekësorë.

4. Kosova duhet të shtojë përpjekjet për tëzbutur faktorët e rrezikshëm mjedisorë

(kontaminim nga plumbi dhe kontami �nime të tjera) konkretisht duke zbatuarprotokollin e menaxhimit të rasteve tëhelmimit të fëmijëve nga plumbi si dheduke e bërë atë të qëndrueshëm nga anafinanciare.

Strehimi 1. Kampet në Osterode dhe Leposavic duhet

të mbyllen shpejt. 2. Koordinatori për të drejtat e pronës duhet

të emërohet brenda zyrës së Kryeministrit.3. Çështjet ligjore të kthimit të pronave të

paluajtshme të komuniteteve RAE duhettë jenë prioritet për gjykatat dhe Agjencinëe Pronave të Kosovës; ndër to prioritet mëi lartë u duhet dhënë familjeve të ri�atdhesuara të komuniteteve RAE.

4. Komunat duhet të sigurojnë dhënien etokave për të ngritur vendbanime të ligj �shme dhe/ose të legalizojnë 174 vend �banimet aktuale të ashtëquajtura “tëpaligjshme”.

5. Vendbanimet informale duhet të për �fshihen në planet hapësinore të komu �nave.

6. Kosova duhet të miratojë pa vonesëstrategjinë për vendbanimet informale.

7. OJQ�të duhet t’u japin mbështetjen e tyrekomunave për të zhvilluar dhe zbatuarpërmirësimin e skemave sociale tëstrehimit për komunitetet RAE.

8. Nevojat për strehim dhe nevoja të tjera qëkanë të bëjnë me kthimin duhet tëplanifikohen nga Ministria e Punës dheMirëqenies Sociale.

9. Caktimi i tokave për sistemin e personavetë kthyer duhet të sigurohet sistematikishtpër një periudhë të paktën dyzetë vjeçare.


Integrimi është një fjalë e “madhe” dhenënkupton që personat e një prejard�hjeje të caktuar, etniciteti të caktuar tëjenë të përfshirë në një sistem të caktuar,pa dallim përkatësie, gjinie apo pozitesociale.Fondacioni adreson këtë nevojë përmespërmes dy projekteve: (1) Mbështetjepër implementimit të strategjisësë qeverisë së Kosovës për inte�grim të komuniteteve RAE�pro�jekt i financuar me grant tëve çantë nga Z. Soros dhe (2)Përkrahja e BE�së për implemen�timin e strategjisë për komunite �tet RAE i financuar nga ZyraNdërlidhëse e Komisionit Evro �pian në Kosovë.

Në vitin 2006, Qeveria e Kosovës e nisiprocesin e hartimit të “Strategjisë për In�tegrimin e Komuniteteve Roma, Ashkalidhe Egjiptase 2009�2015” e cila u mi�ratua në dhjetor të vitit 2008. Pas kësaj,Qeveria filloi ta hartoj “Planin e Veprimitpër Zbatimin e Strategjisë për Integrimine Komuniteteve Roma, Ashkali dheEgjiptase 2009�2015” të cilin e miratoinë dhjetor të vitit 2009. Partnerë vendordhe ndërkombëtar u ftuan për t’iubashkangjitur rrugëtimit për prëmirësimtë kushteve të jetës së komuniteteveRoma, Ashkali dhe Egjiptase dhelehtësimin e integrimit të tyre nëshoqërinë kosovare. Fondacioni iKosovës për Shoqëri të Hapur ka ndih�muar me ekspertizë dhe me fonde të dy

proceset e nisura në bashkëpunim meQeverinë e Kosovës dhe tani vazhdon tëjetë njëri prej partnerëve kryesorë tëqeverisë në zbatimin e kësaj strategjie. Për këtë qëllim Fondacioni siguroi fondenga dy burime: Zotimi i Z. Soros në kon�ferencën e donatorëve për Kosovën, tëmbajtur në vitin 2008 në Bruksel, për tëmbështetur implementimin e strategjisësë qeverisë së Kosovës për integrim tëkomuniteteve REA me shumë prej 0.5mil € tërhoqi edhe zotimin e KomisionitEvropian për të ndarë 1.0 mil. € për tënjëjtin qëllim. Kjo marrëveshje në mestë Z. Soros dhe Z. Rehn më pas u opera�cionalizua në Kosovë në mes të FondacioECLO. Të dy projektet tani janë opera�cionale dhe në implementim e sipër.

magazina evropiane41Projektet Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit

PROJEKTET PËRMBËSHTETJE TË

IMPLEMENTIMITTË STRATEGJISË

PËR INTEGRIMINE KOMUNITETEVE

ROM, ASHKALIDHE EGJIPTAS

Varfëria dhe mungesa e integrimit social,që rezultojnë me mungesë të edukimit,papunësisë, mungesën e kujdesit tëduhur shëndetësor dhe strehimit; janëvetëm disa nga vështirësitë me të cilatballafaqohen komunitetet romë,ashkalinjë dhe egjiptas (RAE) në jetën etyre të përditshme në Kosovë. Me qëllimtë ndryshimit të këtij realiteti të hidhurdhe përmirësimit të integrimit të këtyretre komuniteteve në shoqërinë eKosovës, Bashkimi Evropian, përmesInstrumentit të Para�Anëtarësimit (IPA)2009, është duke përkrahur projektin eBE�së Përkrahje për Zbatimin eStrategjisë RAE (EU SIMRAES). Projekti uhartua nga Fondacioni Kosovar përShoqëri të Hapur (KFOS) në bashkë �punim të afërt me Qeverinë e Kosovësdhe Zyrën Ndërlidhëse të BashkimitEvropian në Kosovë, ku kjo e fundit ështëedhe menaxhues i projektit. Ky projekt sii tillë ka një afat kohor të zbatimit prejdy vitesh, duke filluar më 1 shtator, 2010si edhe duhet të përmendet se ky projektështë në pajtim të plotë me dydokumentet kryesore të Qeverisë sëRepublikës së Kosovës për integrimin ekomuniteteve RAE: “Strategjia për integ �rimin e Komuniteteve romë, ashkalinjëdhe egjiptas 2009�2015” dhe Plani iVeprimit për zbatimin e strategjisë sëlartpërmendur. Qëllimi i projektit ështëpërmirësimi i mirëqenies socio�ekono �mike të komuniteteve romë, ashkalinjëdhe egjiptas në Kosovë përmes ndihmëspër qasje në edukim, duke ruajtur dhepromovuar trashëgiminë kulturore tëRAE dhe duke ngritur informimin përkomunitetet RAE në mediat kryesore.Përvoja dëshmon se sigurimi i qasjes dhemundësive më të mira për edukim të

mirë është hapi i parë dhe më irëndësishmi në luftimin e varfërisë siedhe sigurimin e integrimit më të mirë tëkomuniteteve RAE në shoqërinë eKosovës. Andaj, KFOS si partneri kryesorimplementues i projektit EU SIMRAES, ika përqendruar aktivitetet e vetakryesish në përmirësimin dhe ndihmënpër qasje më të mirë në edukim tëanëtarëve të rinj të komuniteteve RAE.Për më tepër, janë planifikuar edheaktivitetet tjera që synojnë promovimin ekulturës dhe trashëgimisë sëkomuniteteve RAE si edhe ngritjen einformimit për RAE në mediat kryesorenë Kosovë. Për ta arritur këtë, KFOS kaangazhuar disa partnerë dhe sub�kontraktorë si: Qendra për Arsim eKosovës, Iniciativa 6, Durmish Aslano,Balkan Sunflowers, Qendra përDokumentim për romët dhe ashkalinjët,Bethany Christian Services, CaritasKosova, Afër Fëmijëve, Rrjeti i Ballkanitpër Raportim Hulumtues, Qendra Multi �media dhe Urban FM. Përveç kësaj janëzgjedhur edhe gjashtë qendra të komu �nitetit në pesë komuna për të qenë pjesëe projektit.

EdukimiEdukimi si trungu i shoqërisë i kazgjeruar degët e veta në komunitetetromë, ashkalinjë dhe egjiptas në Kosovë.Më parë, situata e fëmijëve RAE nëKosovë ishte:• Vetëm një numër simbolik i fëmijëve të

moshës 3�6 vjeçare vijonin edukiminparashkollor;

• Më pak se gjysma e fëmijëve tëmoshës shkollore vijonin shkolliminfillor;

• Më pak se 20% vijojnë apo kanë vijuar

shkollimin pas moshës 12 vjeçare;• Vetëm 4.5% e kanë përfunduar

shkollën e mesme;• Vetëm 40 studentë (1.3%) ishin të

përfshirë në arsimimin terciar.Projekti EU SIMRAES i adreson këtoçështje përmes programeve edukative tëzbatuara në Qendrat Mësimore që janëthemeluar nga projekti duke u bazuar nëvëzhgimin e situatës në terren. KëtoQendra Mësimore janë themeluar nëkomunën e Prizrenit, Gjakovës, Mitro �vicës, Ferizajt dhe Graçanicës ku njëqendër është themeluar në një komunë,përveç Prizrenit ku janë themeluar dyQendra Mësimore. Në mënyrë që tësigurohet qëndrueshmëria për QendratMësimore janë nënshkruar Memoran �dume Mirëkuptimi me komunat përka �tëse, të cilat do ta marrin mbi vetemenaxhimin e qendrave pasi tëpërfundojë projekti. Të gjitha qendrat elartpërmendura janë pajisur me një setstandard të mobileve të përshtatshmepër secilin program që do të zbatohet.Në të njëjtën kohë kur janë themeluarQendrat është planifikuar edhe ngritja ekapacitetit profesional për këto komu �nitete. Qendra për Arsim e Kosovës(KEC), e cila është përgjegjëse përkompo nentën e edukimit të projektit,punon me gjashtë partnerë, nga të cilët4 janë OJQ të menaxhuara nga komu �nitetet RAE. Aktivitetet edukative tëprojektit implementohen me ndihmëndhe përkrahjen e Ministrisë së Arsimit,Shkencës dhe Teknologjisë. Si rezultat ikësaj, secila qendër mësimore në bazë tënevojave i ka zbatuar programet nëvijim:• Programin Përgatitor Parashkollor –

mosha 3�6 vjeç

magazina evropiane 42 Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit Projektet

PËRKRAHJA E BE-SË PËRZBATIMIN E

STRATEGJISËRAE

Përkrahja e BE-së përprocesin e integrimit

• Ndihmë për Detyrat e Shtëpisë –mosha 6�15 vjeç

• Pako përkrahëse për fëmijët shkollor –mosha 6�15 vjeç

• Kurse përgatitore për nxënësit eardhshëm të shkollës së mesme dhestudentët terciar

• Programi për Shkrim�Lexim• Programi për Aktivitete RinoreSecila Qendër Mësimore ka një Koor �dinator dhe gjashtë facilitatorë të cilëtjanë përgjegjës për zbatimin e programitparashkollor, ndihmës për detyrat eshtëpisë dhe programin për shkrim�lexim. Është me rëndësi të përmendet seshumica e personelit të punësuar ështënga komunitetet RAE. Personeli ështëtrajnuar sipas programit të njohur Happas Hapi, të ofruar nga trajnerët e KEC�it. Ky program përdoret për tu fokusuarnë individualizim, mësimin e shkathtë �sive bazike sociale dhe të shkrimit enumërimit, duke krijuar klasë me fëmijënnë qendër, dhe themelimin e bashkë �punimit të afërt me familje. Fëmijëtkalojnë 2�3 orë në ditë në QendratMësimore.

Klasat Hap pas Hapi nxisin shprehitëdemokratike. Fëmijët inkurajohen të: • Bëjnë zgjedhje dhe të marrin

përgjegjësi• Mësojnë të pavarur si edhe nëbashkëpunim• Të jenë tolerant dhe t’i respektojnë

dallimetQëllimi i këtyre Qendrave Mësimoreështë të krijojnë një mjedis miqësor dhetë përshtatshëm për fëmijët RAE të cilëtfrekuentojnë aty. Fëmijët kanë qasje mëtë lehtë në mësim dhe ngritje të aftësivetë tyre gjatë vitit shkollor. Gjithashtu,përveç mësimit dhe kryerjes së detyrave,Qendrat ofrojnë mundësi për tuangazhuar në aktivitete argëtuese rinore.Megjithatë, përpjekja më e rëndësishmepër përmirësimin e gjendjes socio�ekonomike të fëmijëve dhe të rinjve RAEështë se gjatë këtij projekti janë ofruar200 bursa për nxënës të shkollës sëmesme dhe 20 bursa të tjera përstudentë universiteti. Kjo nënkupton sepër periudhën 2 vjeçare, nxënësit eshkollës së mesme do të marrin nga 30EUR në muaj, ndërsa studentët e uni �

versitetit do të marrin nga 100 EUR nëmuaj. Përveç kësaj, në mënyrë që tëmotivohen nxënësit (klasat 1�9) projektisiguron në fillim të çdo viti shkollor 1000pako përkrahëse shkollore. Kjo ndikonshumë te fëmijët e klasës së parë, të cilëtkanë më së shumti nevojë për këto pakopër shkak të situatës së vështirë eko �nomike. Duhet të theksohet se projektinuk i ka lënë anash as të rriturit, e nëveçanti gratë. Të rriturit RAE kanëmundësi të vijojnë kurset për Shkrim�lexim që ofrohen nga facilitatorët eprogramit për Shkrim�lexim të QendraveMësimore. Në këtë mënyrë, QendratMësimore përveç ofrimit të shërbimevetë lartpërmendura krijojnë edhe njëlidhje të fortë me komunitetin dhepërkushtim për progres në fushën eedukimit.

Kultura dhe mediaNë mënyrë që të prezantohen specifikatkulturore të komuniteteve RAE, EUSIMRAES zbaton aktivitete të ndryshmekulturore. Për më tepër, me qëllim tëpërmirësimit të situatës në fushën e


medieve, anëtarët e komuniteteve RAEjanë duke vijuar trajnimet profesionale.Në mesin e aktiviteteve janë: organizimii festivalit njëjavor, përfshirja shkrim �tarëve RAE në Karvanin e Shkrimtarëvetë Kosovës “Agim Deva”, Klubet eAktiviteteve, prodhimi i një TV doku �mentari, ekspozita etnologjike, trajniminë media dhe produksion të përbashkët.

Festimi i kulturësEdicioni i parë i Festivalit të Kulturës RAEu organizua nga 23 deri 29 maj 2011 mengjarje në Prishtinë, Prizren dhe Mitro �vicë. Ky Festival u organizua nëbashkëpunim me Ministrinë e Kulturës,Rinisë dhe Sportit si edhe me përfaqë �sues nga të tri komunitetet. Arritja më erëndësishme është se në ngjarjet efestivalit kanë marrë pjesë jo vetëmanëtarët e komuniteteve RAE por edheanëtarët e komuniteteve tjera që jetojnënë Kosovë, si edhe mediat. Në këtëmënyrë, ky festival përfaqësoi kulturën etri komuniteteve jo vetëm për ata qëishin prezent por edhe për audiencën egjerë kosovare.Hapja e festivalit u shënua me Ekspo �zitën e Fotografisë të titulluar “PërmesSyve të Mi”. Kjo ekspozitë ishte rezultati punëtorive të fotografisë të organizuaranë gjashtë qendrat e komunitetit që janëpjesë e projektit. Gjatë këtyre punëtorive,fëmijët dhe të rinjtë kishin mundësi tëmësojnë bazat e fotografisë nga Z. NaimShala, fotograf i njohur në Kosovë. Paskësaj atyre u dhanë kamera digjitale memision fotografimin e momenteve tërëndësishme në rrethinën e vet dhekështu paraqitën si duket jeta tyrepërditshme. Gjatë këtij aktiviteti uprodhuan shumë fotografi të bukura kusecila transmeton një mesazh për pub �likun e gjerë dhe i afroi këto komuniteteme njerëzit e Kosovës. Ekspozita Etnologjike “Kush Jemi Ne” upërgatit në mënyrë që të prezantojëdoket, ceremonitë dhe ritualet specifikeqë i kanë këto tri komunitete, metraditën e tyre, veshjet, historinë dhe fak �tet e rëndësishme. Performancat teatrale ishin gjithashtupjesë e këtij edicioni të parë të festivalit.Një grup i të rinjve nga Prizreni dheGjakova punuan me një trajner profe �

sionist. Rezultati ishte performanca eimprovizuar “Ne Jemi e Ardhmja”, e cilai lidh temat e ndryshme sociale përmesmuzikës dhe tregimeve personale tëkëtyre aktorëve të rinj.Përveç programit të pasur kulturor, gjatëfestivalit u organizua debati që adresoiçështjet e integrimit. Rëndësia dhe më �ny rat e integrimit të komuniteteve romë,ashkalinjë dhe egjiptas përmes mediasdhe kulturës ishte tema kryesore që uudhëhoq nga personalitete të medieve,kulturës, institucioneve qeveritare, orga �nizatave ndërkombëtare, etj.Dita e pestë e Festivalit ishte më erëndësishme për shkak të performancavemuzikore që u organizuan. Bende, kën �gë tarë dhe valltarë vendore romë, ash �kalinjë dhe egjiptas prezantuanre per torin e tyre para audiencës nërrugën kryesore të Prishtinës dhetërhoqën vëmendjen e njerëzve metingujt dhe ritmet e tyre karakteristike.Artistët performonin njëri pas tjetrit dukekrijuar atmosferë festive në kryeqytetine Kosovës. Një pikë tjetër kulminanteishte dhe performanca e mysafirëvespecial: Okteti i Prizrenit, Ansambli Ru �shit Shakir dhe Toni Kitanovski &Cherkezi Orkestra nga ish republikaJugosllave e Maqedonisë.Festivali përfundoi me projeksione tëdokumentarëve për çështjet që kanë tëbëjnë me romët. Dokumentarët uprezantuan në Prishtinë dhe Mitrovicë kuaudienca kishte mundësi ta diskutojëpërmbajtjen e dokumentarëve me kriju �esit e tyre.

Promovimi i kulturësPërveç Festivalit, projekti zbaton edheaktivitete që kanë për qëllim promovimine kulturës RAE. Klubet e aktiviteteve janëgrupe të artistëve të njohur vendorë(muzikantë, aktorë, shkrimtarë, piktorë,drejtorë të TV�ve) që i vizitojnë qendrat ekomunitetit të RAE dhe punojnë mefëmijët që t’i zbulojnë talentet e tyre.Përveç kësaj, një grup i shkrimtarëve RAEiu bashkëngjit Karvanit të Shkrimtarëvetë Kosovës “Agim Deva” i cili po i vizitonqendrat e komunitetit dhe ndërvepronme të rinjtë përmes poezive, të cilatlexohen nga shkrimtarët. Për më tepër,projekti ka themeluar bashkëpunim me

transmetuesin publik kombëtar RTK, i cilipër çdo vit krijon një TV dokumentar përFestivalin e kulturës RAE.

Pas një vitiSot, një vit pasi filloi zbatimi i projektit,rezultatet janë tashmë të dukshme.Qendrat Mësimore janë themeluar dheprogramet po zbatohen pa ndonjëproblem me:• Më shumë se 300 fëmijë që vijojnë

programin parashkollor, • 450 vijojnë programin për ndihmë me

detyra të shtëpisë, • Rreth 100 vijojnë kurset për shkrim

lexim, • 1000 nxënës kanë pranuar çanta me

material shkollor dhe• 200 nxënës dhe 20 studentë kanë

marrë bursa. Personeli i Qendrave Mësimore është nëgjendje t’i identifikojë problemet me tëcilat ballafaqohen nxënësit dhe iadresojnë ato me efikasitet gjatë orëvetë cilat i vijojnë në qendra. Një grup i tërinjve që vijojnë trajnimet për mediakrijuan raporte e tyre të para që tashmëjanë transmetuar në transmetuesinkombëtar të Kosovës RTK. Këto raportembulojnë tema si Diskriminimi i komu �niteteve RAE në bazene, të rinjtë dhemuzika, dhe njerëz interesantë dhe mekëtë koha që i dedikohet këtyre komu �niteteve në mediat kryesore është duke urritur dalëngadalë. Festivali i Kulturës sëromëve, ashkalinjëve dhe egjiptasve ushënua me aktivitete të ndryshme dhemjedis argëtues gjatë ngjarjeve në tëcilat morën pjesë një numër i madh i tëgjitha komuniteteve që jetojnë nëKosovë.Nëse ky trend vazhdon edhe pasi tëpërfundojë projekti, do të përmirësohetpozita socio�ekonomike e romëve,ashkalinjëve dhe egjiptasve.

(Autorët janë personeli i projektit:Përkrahja e BE�së për Zbatimin eStrategjisë RAEMuamer Niksic, Menaxher i ProjektitDrilon Krasniqi, Koordinator iKomponentës së EdukimitMimoza Gavrani, Koordinatore eKomponentës së Mediave)


Ky projekt 3 vjeçar, i mbështetur ngafondet e ndara nga Z. Soros në konfer�encën e donatorëve, i filluar në vitin 2009ka për qëllim avancimin e pozitës socio�ekonomike të komuniteteve RAE dhe kri�jimin e një baze institucionale përadresimin e nevojave të tyre për një inte�grim sa më domethënës në shoqërinëKosovare. Në vitin e parë, në 2009, përmes këtij pro�jekti është përgatitur infrastruktura enevojshme për implementim të suk�sesshëm të tij. Viti përgatitor u shfrytëzuapër vlerësim dhe identifikim të komunaveprë implementim të këtij projekti. U orga�nizuan disa punëtori planifikuese me për�faqësuesit e ko mu ni teteve RAE dhe tëqeverisë lokale dhe qendrore për të për�caktuar prioritete dhe fushë veprimin eprojektit,u kontraktuan dhe publikuan dyhulumtime të cilat po shërbejnë për tëofruar një pasqyrë më të qartë të pozitëssocio�ekonomike të komuniteteve si dhekapaciteteve ekzistuese të qeverisë nënivelin lokal dhe atë qendror për të im�plementuar Strategjinë RAE. Qendrat ekomuniteteve janë pajisur në mënyrë qëtë jenë më funksionale (janë pajisur mekomjuterë, tavolina, karrige dhe mjete tëtjera të punës.Në kuadër të projektit ka filluar edhe im�plementimi i pilot projektit mbi avancimine pozitës së komuniteteve RAE në fushëne shëndetësisë dhe çështjeve sociale.Projekti, në kapacitet jo të barabartë tëbarabartë, implementohet në gjithsejt 9komuna: (1) Gjakovë, (2) Graçanicë, (3)Ferizaj, (4) Fushë Kosovë, (5) Mitrovicë, (6)Istog, (7) Lipjan, (8) Pejë, dhe (9) Prizren. Gjatë vitit 2010 duke pas të vendosur in�

frastrukturën e nevojshme për implemen�tim projekti është përqendruar në objekti�vat në vijim:`1. Fuqizimin e të rinjve të komuniteteve

RAE për të marrë një rol më aktivë nëshoqëri;

2. Avancimi i bashkëpunimit në mes tëpërfaqësuesve të komuniteteve RAEdhe qeverisë lokale;

3. Avancimi i pozitës sociale dhe shënde�tësore të komuniteteve RAE

Të rinjët dhe roli i tyre në shoqëriPërkrahja e të rinjëve nga rradhët ekomunitetit Rom, Ashkali dhe Egjiptianështë e një rëndësie të veçantë.Identifikimi i nevojave të tyre, rritja evetbesimit përmes përvetësimit tënjohurive të reja janë parakushte përndryshimet pozitive në të ardhmen e afërt.Për këtë shkak këto nevoja janë përkrahurpërmes projekteve të ndryshme dukefilluar nga trajnimet e ndryshme për gjuhëangleze apo edhe gjuhë shqipe për tëkthyerit nga diaspora.Janë mbajtur kurse të kompjuterëve poredhe aktivitete të lira për të rinjët(trajnime debati, shkrim të projektpropozimeve, udhëhqjes së projekteve,raportimit dhe marrëdhënieve medonatorë për të ngritur aftësitë e tyre.Gjithashtu janë përkrahur edhe aktivitetetë ndryshme kulturore, edukative dheambientale.Avansimi i dijenisë së të rinjëve ngarradhët e komuniteteve është një mjet ifuqishëm që do të mundësojë arritjen epotencialit të tyre e kësisoji do të sigurojëndryshimet e domosdoshme në shoqëri tëKosovës.

Shkolla verore Soros� ide inventive qësynon të ndihmojë liderët e rinj!Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të hapurkonsideron fushn e edukimit si një prejfushave më të ndieshme dhe nevojat epjesëtarëve të komuniteteve RAE janëshumë të shprehura. Për këtë shkak KFOS�i që dy vite merradhë ka mbajtur Shkollën verore (Viti2010 dhe 2011) e cila ka identifikuarfëmijët / të rinjët nga rradhët ekomuniteteve me sukses të mirë shkollornga shumë komuna të Kosovës (vitin eparë 5 komuna e vitin e dytë gjashtëkomuna).Këto kampe u kanë mundësuar pjesë �marrësve të mësojnë mbi Debatin KarlPopper, rëndësinë e iniciativave qytetare,punën vullnetare, realizimin e projektevendërsa vitin e dytë kanë ofruar njohuri mbifunksionimin e shtetit, gjyqësorin,Për identifikim të fëmijëve meritor KFOS kabashkëpunuar me Drejtoritë e Arsimit, vitine dytë Ministria e Arsimit Shkencës dheTeknologjisë ka bashkëfinansuar mbajtjene Shkollës Verore dhe kjo sinergji do tëvazhdojë edhe në vijim, veçanërisht pasi qëedhe Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportitështë zotuar se do të përkrahë mbajtjen eShkollës Verore për vitet në vijim.

Avancimi i bashkëpunimit në mes tëpërfaqësuesve të komuniteteve RAEdhe qeverisë lokaleDeri më tani përmes projektit të përkrahjessë implementimit të Strategjisë përIntegrim të komuniteteve RAE janë punuarPlanet Lokale të Veprimit që në mënyrë tëdrejtpërdrejt “përkthejnë” obligimet eKomunës në nivelin lokal duke lehtësuarpërmbushjen e objektivave dhe


SOROS FONDI PËR

IMPLEMENTIMTË RAE

STRATEGJISË

Rebeka Qena

monitorimin e zbatimit të tyre. Deri mëtani në kuadër të kësaj fushe janë realizuarPlanet e veprimit lokal në Fushë Kosovë,Ferizaj, Gjakovë, Prizren dhe Mitrovicë.Miratimi i tyre nëpër Asambletë komunaleështë i rëndësishëm pasi që identifikonakterët kryesor lokal që do të realizojnëPlanin e veprimit e njëkohësisht undihmon edhe donatorëve të cilët e kanëmë të lehtë të koordinohen me qëllim tëimplementimit të hapave konkret qëparashihen në dokumentet e hartuara.

Ndërmjetësimi shëndetësor /socialpër një jetë më të mirëDuke synuar përmirësimin e pozitës sëRAE komuniteteve në sferën e shërbimeveshëndetësore dhe sociale Fondacioni,duke u bazuar në eksperiencat e shtetevetë regjionit, në veçanti në eksperiencat nëRumuni dhe Bullgari, ndërmori iniciativëne ndërtimit të modelit të ndërmjetësuesitshëndetësor/social. Ky model synonndërmjetësimin në mes të komunitetevedhe institucioneve përkatëse për të

lehtësuar qasjen e komuniteteve ndajinstitucioneve respektive. Këtë vit në kuadër të fushës sëNdërmjetësimit Shëndetësor është arriturpërfundimi i trajnimit në gjithsejt tetëqendra të Kosovës. Trajnimi është mbajturnga Asociacioni i Mjekëve Familjar tëKosovës ku me sukses kanë përfunduartrajnimin 20 persona.Kësisoji tani në tetë komuna të Kosovëspunojnë nga dy Ndërmjetësues qëmbikqyren nga një Koordinator dhe tëcilët bashkarisht me stafin e QendraveKryesore të Mjekësisë Familjareorganizojnë biseda me pjesëtarë tëkomuniteteve (temat identifikohenpërmes vizitave që realizohen në terren)qofshin ata të rinj, nëna apo baballarë.Trajtohen tema të ndryshme sikur çështjete vaksinimit (flitet për rëndësine evaksinimit – por edhe organizohen raundetë vaksinimit),çështja e sigurimit tëdokumentacionit përktatës (me ç’rastidentifikohet problemi dhe ndërrmirnhapat e duhur për tu zgjidhur problemi),çështjet e punësimit, organizohen tryeza

për informim të komuniteteve memundësi punësimi – me ç’rast ftohenedhe zyrtarët përgjegjës komunal poredhe donatorët që shpeshherë finansojnëprojekte të ndryshme punësimi.Prizreni, Gjakova, Ferizaji, Istogu, Lipjani,Graçanica, Mitrovica dhe Peja janëkomunat ku po zhvillohet projekti iNdërmjetësimit – projekt ky i cili synon tëkalojë nën përkrahjen financiare tëKomunave respektive duke qenë se pondikon shumë pozitivisht në ngritje tëvetdijës së qytetarëve, po ofron ndihmëdirekte aty ku kërkohet ndihma. Projektinjëkohësisht edhe po përmirëson lidhjennë mes të Institucioneve të Repubikës sëKosovës që ofrojnë shërbim dhe vetkomuniteteve. Fondacioni vazhdon membështetje të këtij programi meqenësendikimi i cili mund të arrihet përmes këtijprojekti është shumë i fuqishëm dhe inevojshëm.

(Autorja është Koordinatore Projekti nëFondacioin e Kosovës për Shoqëri tëHapur)


Parathënje e shkurtërDuke u bazuar në filizofinë kulturore,dimë se kultura përmbledh aktivitetetmë të diversuara të njerzimit. Kur atohasen? Në jetën e përditshme që ngasjelljet e një grupi njerzish deri në kri�jimet e tyre shpirtërore. Antropologëtme ketë term inkorporojnë në të gjithaaspektet e jetës së njeriut. Nga kjonënkuptojmë se të flasësh për kulturëne një populli, kësaj here për kulturënrome, ateherë themi se kjo kulturë kanjë spektër i gjërë përplot kolorit. Duhetpërmenden segmenet kulturore siqjanë: jetesa, ekonomia, relogjioni, za�konet, martesat, familjet, besimet, sim�bolet, krijimtaria dhe vlersimi, gjuha, tëgjitha segmentet artistike, mendimetetj. Zakonisht të gjitha këto segmentetë përmenduara ndahen në të mirat kul�turure materiale dhe shpirtërore.Të gjitha elementet konstituive osebërësit e kulturave mund ti gjejmë edhetek romët. Duke u bazuar në prejard�hjen le të kuptohet se kultura e romveka shumë ngjajshmëri me ate induse.Që nga migrimi i romve, nga pjesa veri�ore e Indisë�Kanauxh, në vitin1017�18,gjerë më sot, romët edhe krahasperipetive shekullore historike, ata kanëruajtur shumë elemente kulturore qëpadyshim flasin për kulturën dhe iden�titein e tyre. Të përmendim vetëm disa:zakonet, doket, gjuha, simbolet, mënyrae jetesës, dasmat etj.Në kulturën rome pa dyshim se hasetedhe ndikimi i kulturave tjera, të popul�lit mazhor, ku romët jetojnë faktikish nëndikim nga kulturat të popujve tjerë, qëkanë kulturë më të zhvilluar. Por, çu�ditërisht se baza, lajtmotivet, motivet,

esenca e kulturës rome nuk është hum�bur, siq janë: gjuha, kënga, doket, za�konet, besimi, gjegjësisht kulturashpirtërore. Kur jemi tëk ndikimet, aëherë themi senë kulturën rome, aty ku ata jetojnë sipopull minoritar, aty vërehen edhendikimet nga popujt tjerë. Vlen për�mendet ndikimket nga kulturat per�siane, jermene, arabe, turke, greke,sllovenëve të vjetër, iliro�shqiptare etj.Të gjitha këto elemente “të huazuara”nga kulturat e popujve tjerë në kulturënrome, mund të themi se këto janë futurnë “dhjamin” e kulturës tradicionalerome të cilat edhe tani promovohen medashuri të madhe dhe respekt ndaj ele�mentit kulturor, po cili ai të jëtë.

Tre elemente : Fati, dashuria dhe liria Siq e kanë vërëjtur dhe studiuar hulum�tuesit duke thënë se kultura rome afir�mon njeriun dhe vlerat njerëzore, nëmes të cilave vlera rrjedh diçka e çdu�ditshme që le të kuptohet shumë qartse fati, dashuria dhe liria janë ato ele�mente të cilt kanë vend qëndror në sua�zat e kulturës dhe jetesës rome. Gjenocidi dhe asimilimi historik ndaj ro�mëve shpie deri te akulturimi i kulturësrome. Por, edhe krahas këtyre presio�neve, që ti mos i përmendim tani atovende, sepse do ty hyn ne hak historia�nëve. Të themi edhe krahas formave ru�dimentare ndaj romve, përsëri romëtkanë ruajtur atë që kan në shpirt�kultu�rën.

ArtiPër të ilustruar më mirë kulturën rome,atëhërë do ti përmendim disa vende

ballkanike, ku romët ishin edhe bartësite kulturës muzikore. Ata në shek. XIII,kur mbërin në vendet mesdhetare bal�lkanike, lajmërohen si “phirne zanatlie”mjeshtër zejesh si bartës së kulturës sëzejeve. Duke bredhur nga fshati në fshatdhe nga qyteti në qytet, ata me punëne tyre kan kontribuar në farkim për�punim të hekurit, bakrit etj. Nga prod�himet e tyre me përemër pronor “i/eromeve ose rome ”siq janë: gozhda,(karfin) gozhdë e gjatë (klinco), gozhdëpër derë (pull�lia), turjelë, patkua, kar�riga metali, mjete të ftohëta lufte, si dheprodhime prej druri, lugë, vaskë përlarje, sita, pjata etj.Duke u bazuar në një thënje europianedhe të logjikshme, se të dituritë shkrim�lexim është bazë e kulturës, mu kjo bëriqë kultura të jetë fitore ndaj kohës. Nëshumë raste tek romët nuk hasim kul�turën e shkruar mbi dhe për romët.Është kjo kulturë e cila me gjelozi dhedashuri është trashiguar prej brezi nëbrezë. Legjendat, mitet sot e kësaj diteflasin shumë mbi kulturën rome.Në kohëra të migrimit të romëve ngaIndia, hasim shenja konvencionale tëcilat shërbenin për marveshje vizuale,caktimin e vendit dhe të kohës. Këtoshënje quhen “shikajmako” ose “pat�rina” (gjethet e drurit), nga se për tukuptuar kanë përdorur gjethet ose nëdru gryhej druri (vizatohej) shenja eduhur, 19 të tilla ishin nga këto shenja.Ishte kjo një retrospektivë e shkurtërmbi kulturën rome në pergjithsi. Por tëflasesh për dhe mbi kulturën romeduhej kohë më e gjatë. Në shkrimintonë tani do të ndalemi vetëm në atomë karateristike që edhe sot në

magazina evropiane47Kultura Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit

KULTURA

ROME

Kujtim Paçaku

shekullin e ri kratakerizonromëtme kul�turën e tyre:

… gjuha ende e gjallëI takon familjes së madhe indo�europi�ane e cila përmes sanskritit ka aritur nëBallkan. Ajo në mesin e tërë romë�folësve thuhet e njejtë, “Romani hib�gjuha rome”Sot këtë gjuhë në Europë e flasin mirëmbi 12 milion rom të deklaruar dhenumër i madh më vogë se ky , ata tëasimiluar. Përbërja e gjuhës rome ështëdialektore, ka strukturat e saja dheështe e kuptushme për tu folur. Gjuharome është shumë e kuptushme sido�mos në segmented kulturore, në kengë,doke, zakone, përalla, legjenda etj.

Religjioni dhe besimi:Pasi që kemi të bëjme me religjionin dhebesimin, i pa evituishëm për tu për�menduar emri Zot. Në gjuhën rome përemrin Zot, thuhet Del (lexo Dell) oseDevel. Kjo fjalë ka domethanje për mad�hështi që jep çdo gjë, Diell, Qiell, Tokë,Ujë. Emri Del ose Devel, përmendet nëçdo religjion ose besim siq tek popujttjerë poashtu edhe tek populli rom.ro �mëtçdo hërë marrin besimin dhe re�ligjionin aty ku jetojnë, në mesin epopullit mazhor.Trajtohen si besimtar tëdevotshmë cili do religjion t`i takojnë.

Bibi (Halla) Krahas religjionit si pjesë e kulturës, atakanë mbajtur besimet e tyre. Të festu�arit e Bibi�t (hallë�s) ose në vendet tjeraballkanike si Kali Sara (Sara e Zezë), qëflet seromët në Indi, festuan kultin“Shivi” I kan takur sektës Sakti, sektë ecila karaterizohet me kremtën e festive.Bibi, kremtohet zakonisht në fund tëçdo muaji, Janar. Ajo festohet që të re�alizohen dëshirat një familje rome.Dëshirat më të shpeshta janë: martesatme personin/en e dëshiruar, lidjet, ndër�timi i shtëpisë, punësimi, shërimi i të së�murve e të tjera. Në kremtë ftohen tëafërmit e asaj familjës.Elementet të cilat përdoren gjatë festësjane: qirinjët e ndezur, stolit nga arit,pasqyra, krehëri. Këto elemente kanëedhe simbolikën e tyre; qirinjët sim�

bolizojë dritën, stolit nga ari�pasurinënë familjë, pasqyra�ka simbol se pasushqimit “besohet” se do të vie Bibi ebukur që te shiqohet në pasqyre dhekrehëri� që ajo do të krehet. Enët, lugëte asaj darke në atë mbrëmje nuk pas�trohen, me pretekst se do te vie Bibi, tëshiqoj se ajo familjë ka kremtuar festën.

Muzika dhe vallet romeDuke u bazuar se në Indi, se çdo artështë jogë, e ajo ka respekt të lartë,poashtu kuklturën muzikoreromëte kon�siderojnë dhe e trashigojnë me respekttë posaqëm. Muzika induse e cila duk�shëm dallon nga ajo europiane, shumëka ndikuar në muzikën në kontinentin eAzizë, pos atyre në Kinë dhe Japoni. Mekëtë vlen kuptohet se muzika rome kanjë korelacion të dukshëm me kulturënmuzikore të e popujve të persisë, av�ganisthanit,asaj arabe, turkmenisthanitetj. Muzika rome, siq thonë kompozi�torët e shquar, ajo ka kualitet sensibil,ajo është spontatinet gëzimi, çuditrishtajo në një mënyrë ose tjetër shpirtrshtlidh eksekutuesin e muzikës dhedëgjuesin. Ritmi, muzika, në ndërkohëjanë mendim hareje, ritëm i zemrës dherrjellëshmëri e gjakut në trup.Kjo kulturë e artit muzikor, shpeshëmerr edhe elemente të popujve tjerë, el�emente të cilat futen në muzikën romedhe respektohen barabar në tërsi tëvijës muzikore ose të kengës. Është in�

teresante se fjala muzikë nuk ekzistonnë shprehjen rome, për muzikë ekzaktëromosht thuhet: “ba alipe�n” si shpre�hje onomatopeike që do të thotë�muzikim.(nga sanskritishtja bha , që dotë thotë gjëmim ose gurgullim).Muzika rome para se gjithash ështëmuzikë vokale, e cila shpreh zkonisht,fatin, jetën filozofike të këtij populli.Karakteristike është edhe kjo seromët�për kënget e tyre shpëshë thonë:“amare dila isi dukhavne�këgët tonajanë të dhimbshme”. Poashtu, teskti ikëgve rome ka te bëjë në dialog meZotin, jetën,dashurinë,vdekjen. Si shem�bull për muzikë të mire shumë kompoz�itor janë frymëzuar nga muzika romesiq janë: List,Bize,Brams,Kodalj,Bartoketj.Muziktarët rom japin edhe kontributine tyre përmes muzikës rome edhe pop�ujve tjerë. Shembull marim shtetet si,India, Hungaria, Spanja ,Turqia shtetete europës lindore si dhe ato ballka�nase.Karakterizohet momenti seshoqatat muzikore në Ballkan dhe pop�ujt e përmendura dhe me gjërë, në radiostacionet e tyre, telivizionet, koncertetmuzikore, dasmat, ahengjet e ndry �shme, nuk janë paramenduar pa preze �ncën e muziktarëve ose këngëtarëvërom.Me këte vërejmë seromëtkan dhënëkontribut të madh në kulturën muziko �re tek popujt tjerë por,edhe kanë marrur

magazina evropiane 48 Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit Kultura

elemente muzikore dhe kulturore ngapopujt tjerë duke i respektuar ato.Edhe vallet rome si kultur e tyre nukdallon aq shumë nga muzika .Ndoshtaaq shumë jo në Ballkan por sidomos nëSpanjë, në pjesën aziatike të Turqisëdhe kontinentit të gjërë aziatik gjurmëtkulturore të koreografisë gjegjësisht tëvalleve janë të mëdha.Le të përmendimFlamengo në Spanjë si dhe kostimo�grafin e tyre ose vallet Qardash, Ver�bunktosh, në Hungari.

Kultura muzikore dhe grupet e saja Janë katër grupe kryesore të kulturësmuzikorë tëk romt, zakonisht këto ihasim në isht republikat e jugoslavisësë atëhershme. 1) Kultura muzikore esheteteve lindore, 2) Kultura muzikore eevropës së mesme, 3) Kultura e vjetërmuzikore ballkanike, dhe 4) Kulturamuzikore rome.

Kultura muzikore e sheteteve lindore, medekada dhe shekuj të tërë romët kanëmuzikuar në kohën e perandorisë osmane.Që nga kjo përiudhë romët japin dhe mar�rin elemente të muzikës gjat muzikimit në

panaire të ndryshme, ahengje, dasma etj.Në këto mënyra romët njihen me kulturëne përgjith shme të shteteve të lidjes, krye�sisht të muzikës turke. Jo vetëm muzikën,por edhe mënyrën e jetesës, doket, za�konet, religjionin.Sidomos në ortestratrome që nga shekulli XX, vërehenorkestrat të pasura me prejardhje të in�strumente të shteteve lindore,siq jane:klarineta, daullja, defi, zurla si dhe valletdhe kostumografia.

Kultura muzikore e evropës së mesme,ka të bëjë edhe migrimet e romve tëvazhduara edhe përmes shteteteve tëevropës së mesme në vendet ballkanike,sidomos përmes austro�hungare ven �det e ish jugoslave. Ata në këto vendesjellin edhe përbërjen e orkestrave tëndryshëm në krahasim me ato tësheteve lindore. Tani hasim në orkestrarome, viola, violina, cimballo, bas. Kra�has këtyre veglave muzikore, kemi edhevallet hungareze, doket , zakonet, tëcilat janë sjell nga evropa e mesmepërmes shteteve austro�hungare që tëgjitha këto kultivohen edhe sot zakon�isht mbeten në pjesët veriore të ish ju�

goslavisë.

Kultura muzikore e vjetër ballkanike, nëkëtë grup bënë pjesë muzika nëpërgjithsi dhe kultura muzikore, tekpopujt ballkanike, rumune, shqiptare,greke etj. të cilën me shekuj e kanë kul�tivuar edheromëtnë mesin e tyre dhe ekultivojnë edhe sot.

Kultura muzikore rome, tek ky grupkemi këngët autohtone rome. Këtokëngë këndohen në koncerte tëromve, dasma, ahengje. Por për shkaktë interesit ekonomik të romve, këtokëngë nuk i këndojnë ata nëse punë�dhënësi nga ata kërkon këngë tjera.Sot, reputacioni, fondi i këngve romeështë i madh dhe le të kuptohet semuzika rom dhe vetëromëtjanë mjafttë të ngritur nga ky aspekt. Përfundi�misht të përmendim emrat e muzik�tarve rom të cilët kanë hyrë në analete historisë së muzikës: Raya dhe Na�tasha Udvokova, Cinka Pana, Bihari,Xhango Ranjhart, Citrush, Esma Re�xhepova, Shaban Bajramoviq e shumëe shumë të tjerë.


Tregimet popullore dhe poezia “ Kush e ble atë që nuk i duhet, do tëshes atë që i duhet”Tregimet popullore në përgjithësi janëtë vjetra aq sa është i vjetër vetë pop�ulli. Kultura rome në tregimet populloreështë shumë e begatshme. Ajo kryesishtështë bartur prej gjeneratës në gjener�atë. Kryesisht nga shekulli i kaluar ekemi në literaurë, por para shumëvitesh jo. Në tregime zakonishtromët�përshkruhen si të varfër, protagonist nëtregime të cilët karaterizohen si shpirt�mirë,human, paqësor por edhe komik. Në tregimet rome gjejmë edhe fjalë tëurta popullore mbi romt. Do ti për�mendim disa sa për ilustrim: “Kush kadhëmbje në kokë, ai kokën e lidh” “Çfarështë fshati, ashtu janë romt”, “ Kushble atë që nuk i duhet, do të shes atë qëi duhet,” “Paraja dhe djalli nuk rrin tëqetë”.Si pjesë e letërsise, poezia rometërheq vëmëndjen e shumë hu�lumtuesve letrar. Siq e vlerësojnë kri�tikët dhe artistët, poezia e këtijpopulli është identike me jetën e tyredhe shpirtin. Ajo është e afërt, e kap�shme për vesh, shpirt dhe emocione,është shepesh naive por thellësisht esinqertë. Shumë shkrimtar botëror,me dashuri të madhe e kanë dëgjuarpoezinë rome. Disa prej tyre me dë�shirë marrin motive nga poezia romepër ti përdorur në veprat e tyre. Prejatyre që bënë emër në poezinë romepërmendim ca emra, siq janë: Bravi�slava Papusha, Manush Romanov, SaliIbrahim, Jovan Nikoliq, Mehmet Sa�qipi, Ali Krasniqi, Florina Zoltan, Kuj�tim Paçaku… Shumë poet romidentifikohen në poezit e tyre përmesdashurisë, shpirtit rom, këngës, nënësnatyrë, ose vuajtjeve të migrimit, le tailustrojmë vetëm pakëz:

Njëmijë vjet kemi bredhur.Zemrat e ngrira,Gjaku ynë na i ka ngrohur….

Unë jam pyll i prerëDhe jam pluhur rrugësh.Jam fole e vjetërE zogjve të shpërndarë….

... dhe zjarri i dashurisë:Në të cilin ngrohemiNe të dy.

Zjarr ky që djegPa bubullimëPa vetëtimëPa tym.

Ky pra është zjarri i të gjitha zjarreve.

Doket� Zakonet“… edhe gruri hedhet mbi nusen”Në gjuhën rome nuk ekziston fjala dokeose zakon. Për këto fjalë thuhet za�konosht në kontekst të fjlasisë thuhet “puranimata” të vjetrat, ose shpjegohet“kështu kanë bërë të parëët tanë, po ebëmë edhe ne”. Do të thotë se këtozënë vend në traditat e vjetra dhe bes�imin nga romt. Ritualet e dokeve janëtë trashiguara nga të parët e tyre dheruhen shumë në mënyrë konfidenciale.Doket ose zakonet i vërejmë gjatë lidjessë femiut, martesave, tek gruajashtatëzene, sëmundjeve të ndëyshmedhe ceremonive mortore. Shembull sapër ilustrim cekim gruan shtatëzënë(khamni rromni) e cila në bashkësi kabefinicione dhe përpasi tëmëdha.romëtthonë se “ajo ka tani dyshpirtra” Në shumtën e rrasteve sizakon është që shtatëzona të mos tre�gojë personave jashtë bashkësisë kurajo ka kohën e lindjes, me pretekst se

mund t`i ndodh diq jo e mirë. Anëtarëte bashkësisë asgjë nuk guxojnë të hanëfshehurazi nga shtatëzëna. Nuk guxonas ajo të të hanë fshehurazi sepse men�dohet se në frytin e fëmisë do të bëhetndonjë shenjë. Është një ritual intere�sant tek shtatëzënat se tek kremtimi ifestës së Herdelezit� Shën Gjergjit, qëromët e festojnë me të madhe këtëfestë. Në atë mbrëmje nën një pemëvehet ose shtrohet një nga robet embrendshme të shtatëzanes dhe qën�dron tërë natën nën pemë. Nëse atënatë mu mbi atë robe të shtatëzanesbie ndonjë fletë e pemës, konsiderohetse shatëzëna do të ketë lindje të lehtë.Doket ose zakonet e romve si pjesë ekulturës së tyre i vërëjmë që nga lindjadhe tërë jetën e tyre. Beba e posalindursë pari duhet thithë gjirin e djathtë tënënës dhe atëtarët e familes e bebenpagëzojnë me një emër intern duke iathënë emrin në vesh disa herë, më pasfëmin e pagëzojnë me emrin që tëgjithë e dinë.Edhe martesat kanë karateristikat etyre. Përdoret sita e miellit për shenjëbereqeti në shtëpi. Vjehra (i/e sasuj) meardhjen e nuses në shtëpi, ajo hedh mbinusen grurë për të sjellur nusja bereqetnë shtëpi. Zakoni është zakon, adeti –adet, qëedhe shumë kohë do të jetë në mesin ekulturës rome, për tu identifikuar ky po�pull dhe për një diversitet më të begat�shëm.


India – djepi i kultures dhe i civilizimit boterorRomet origjinen e kane nga India. Kulturadhe historia e saj eshte shume e vjeter:“Vedet” (Diturite), me kater librat e saja:“Rgveda”, “Samaveda”, “Jaxhurveda”dhe “Atharvaveda”. Rgveda eshte shumee vjeter, e cila eshte duk kah sh. XIII p. e.Pastaj, monumentet grandioze, fantastikedhe marramendese. Pas kesaj, le te per�menden epet, “Mahabharata” dhe “Ra�majana”, te cilat jane epet me te medhane bote. Mahabharata permban afer 200000 vargje, e cila nuk ka mundur te boto�het teresisht asnjehere. Per te, Nehru kathene: “Ajo eshte enciklopedia e traditesdhe e legjendave, e institucioneve politikedhe shoqerore te Indise antike”, ndersa fi�lozofi gjerman, Shopenhauer, per pjesene saj, “Bhagavat Gita”, ka thene: “Ajoeshte lektura me mesonjese dhe me elarte ne bote: ajo ishte lehtesim i jetessime dhe do te jete lehtesim per vdekjentime”. Romet nga India kane migruar kah sh. X.Popujt nga te cilet rrjedhin romet jane:Banxhara ne Raxhastan, me kryeqytetinXhajpur, Gadulia ne Panxhab – Qandigar,Lohari ne Maharashtra – Mombaj (Bom�baj) dhe Andra Pradesh – Hajderabad, siedhe Kandahari. Nga India kane migruarne dy drejtime: kah Afganistani, Persia, Er�menia dhe Rusia, dhe kah Afrika veriore:Egjipti, Alxheri, Maroko, Tunisi, dhe prejandej ne Spanje, France, Itali, Gjermani,deri ne vendet skandinave. Ne Ballkankane arritur me Turqit (sh. XIV).Romet ne Kosove jane minoritet etnik. Siminoritet, ata duhet ti ruajne vecorite eveta etnike – nacionale, ta ruajne gjuhen evet, kulturen, doket, zakonet e traditat, mu�ziken e vet, veshjen, vetedien mbi perkate�sine nacionalitetit te vet, religjionin etj.

Gjuha si vecori e identitetit etnikRomet, si u thene kjo me larte, origjinen ekane nga India, te cilet nga India kane fil�luar te migrojne ne sh. e X. Nga India,boten ne sy e kane marre shtresa me evarfur, e cila nuk ka sjellur me vete asgje,as gjuhen, as kulturen, e cila ne Indi kaqene shume e zhvilluar, pasi, sic dihet,India konsiderohet djepi i kultures dhe icivilizimit boteror. Romet, duke kaluar nganje vend ne tjetrin, nga vendet endryshme kane marre shume fjale. Me seshumti nga greqishtja dhe persishtja. Por,megjithate, romet e kane ruajtur gjuhen evet, ashtu qe sot romet e kane dhe eflasin, si edhe e shkruajne gjuhen e vet. Gjuha rome shprehet me dy dialektetkryesore: dialekti Arli dhe ai Gurbet. Dia�lekti Arli perfshine te folmen e Ballkanit, icili haset ne Bosne, Serbi pa Vojvodinen,Maqedoni, Bullgari, Turqi, Greqi, Shqiperidhe Kosove. Ai Gurbet flitet ne vendet eEvropes veriore, ne Hungari, Rumani, Po�loni, Gjermani, Rusi etj.Si u thene me larte, dialekti Arli paraqitetne Ballkan. Ne vendet e permendura teBallkanit, gjuha ne pergjithesi eshte enjejte, me disa ndryshime te vogla, te cilatjane lokalizma. Lokalizmat jane evidenteedhe ne nje vend, ashtu si eshte kjo edheme te folmet e te tjereve.Ne Kosove flitet nje gjuhe e njejte, me disandryshime te vogla ne disa vende te saja.Per kete arsye, romet e Kosoves jane pa�raqitur me nje shkrim te njejte, i cili eshteshprehur ne disa shkrimet tona: revisten“Romano alav” – “Fjala rome”, me 13numrat e saja, magazinen “Yekhipe” –“Bashkimi”, 37 numra, e cila eshte nedalje e siper. Mund te permenden edhe disa perkthime,si jane: Rabindranat Tagora, “Gitanjali”,poema indase “Ma ha b harata”, si edhe

“Iliada” dhe “Odiseja” e Homerit, cdon�jera prej tyre ne mbi 650 faqe. Eshte perk�thyer edhe drama klasike indase edramaturgut Kalidasa, me emrin “Sakun�tala”, e cila eshte e perkthyer ne shumegjuhe boterore, edhe ne gjuhen shqipeqysh me 1933 dhe ribotimi i saj me 1970ne Prishtine. Le ta permendim edhevepren “Publicistika, Gjuha rome, Kritikaletrare”, ne 400 faqe, ne te cilen eshteshkruar per pyetjet e ndryshme lidhur meproblematiken rome, me qendrimet kritikelidhur me nencmimin dhe injorimin eromeve ne mediumet e shkruara dhe atoelektronike, pastaj lidhur me gjuhen rome,se si gjuha rome te flitet drejte e pagabime, si edhe kritika letrare rome,shkrime keto te cilat hasen vetem te ne.Vlene te permendet edhe perkthimi i ro�manit te famshem i Ismail Kadarese, “Gje�nerali i ushtrise se vdekur”. Ne botim esiper jane edhe romani i romansierit turk,Orhan Pamuk, “Une jam e kuqe”, si edheromani autobiografik i Kryetarit teShteteve te Bashkuara te Amerikes,Barack Obama, “Guximi per te shpre�suar”. Vlene te permendet edhe vepra eshkrimtares kroate, Vesna Krmpotiq, meemrin “Nje mije lotosa”, e cila eshet nebotim e siper.Keto jane disa prej shkrimeve modeste negjuhen rome ne Kosove.Kur eshte fjala per standardizimin e gjuhesrome, ajo ende nuk eshte evidente. Mekete pyetje ende duhet te pritet, ndoshtaedhe nje kohe prej me shume vitesh,ashtu si eshte bere kjo me gjuhet e tjera,si per shembull me gjuhen shqipe, kueshte pritur afer 200 vite, duke u shkruargjuha ne dy dialekte, dhe ajo ende eshteproblem. Gjuha rome ende eshte e pa zhvilluar dhee pa gatuar. Ajo duhet te trajtohet per nga


ROMËT – KULTURA DHE

IDENTITETI I TYRE

Ibrahim Elshani

pyetjet e ndryshme gjuhesore, pas kesajmund t’i hyhet standardizimit te gjuhesrome.Ne ne Kosove do ta vazhdojme te folmentone me shkrimin tone, te cilin jemi dukee perdorur qysh para 30 – 40 vitesh. Li�dhur me kete, eshte bere nje bisede nder�mjet nesh dhe dr. Marsel Kurtiades, qe taniper tani, te perdoren te dy te folmet, e fol�mja Arli dhe Gurbet, dhe te dy shkrimet, aii yni dhe ai i autorit te permendur.

Emri si tregues i identitetit etnikNje rol te rendesishem per te treguar iden�titetin tone nacional, luan emri dhembiemri i personit. Nga emri kuptohet cilitnacionalitet i perket nje individ. Keshtu,kur permenden emrat dhe mbiemratGezim Berisha – Teuta Rogova, MuhamedAli – Leila Bajram, Ferdi Koqbash – SevimKarabeg, Franc Bekenbauer – UrlikeShnajder, Xhon Kenedi – Aleksis Majler,Lajosh Zilahi – Erzhebet Farkash, ZhanPier – Brizhit Bardo, Nikolaj Korsakov –Tatjana Goncarova, Miguel Servantes –Karmen Himenez, Franqesko Petrarka –Paola Tomazini, Ahiles Onazis – PenelopaDimitrios, Mao Ce Dun � Sun Xhat Sen,Xhavaharlal Nehru – Sirimavo Bandara�naike, dhe emrat e mbiemrat e popujve tetjere, e dijme edhe perkatesine nacionalete tyre, se Gezimi – Teuta jane te perkate�sise shqiptare, Muhamedi – Leila arabe,Ferdi – Sevim turke, Franci – Urlike gjer�mane, Xhoni – Aleksisa angleze, Lajoshi –Erzhebeta hungareze, Zhani – Brizhitafrenge, Nikolaji – Tatjana ruse, Servantesi– Karmen spanjole, Franqesko – Paola ita�liane, Ahilesi – Penelopa greke, Mao –Suni kineze, Xhavaharlal – Sirimavo in�dase.Emrat jane te lidhur me gjuhen, me kul�turen si edhe me historine e nje naciona�liteti. Keshtu, emri Gezim ipet duke pasparasysh gezimin, Teuta na asociononmbretereshen shqiptare Teuten; Muha�medi na perkujton profetin Muhamed,Leila, emri me i njohur arab, qe do te thotenate, na e perkujton Gjulieten (Romeo eGjulieta) dhe keshtu eshte me cdo emertjeter.Si u pa, emrat ipen duke pas parasysh ge�zimin, miresine, lirine, bukurine, burnine,forcen, por edhe lulet, kafshet si edhekonceptet tjera, sikunder qe ipen lidhuredhe me kulturen dhe historine nacionale. Koheve te fundit, si na, ashtu edhe te

tjeret, emrat i japim pa shikuar gjuhen,kulturen etj. Keshtu, ne mode jane emrate artisteve, miseve etj.Ne romet, emrat i japim sipas vendit kujetojme, duke pas parasysh gjuhen e ven�dit, kulturen, historine si edhe religjionin.Edhe nga emrat tregohet asimilimi yne.Ne Kosove, shumica e romeve emrat ijapim ne gjuhen shqipe, kulturen dhe his�torine shqiptare. Kemi edhe emra ngagjuha turke e arabe, si edhe emra te tjere.Ne romet, prejardhjen e kemi nga India.Per mbajtjen dhe ruajtjen e identitetit tonenacional, vecorite specifike etniko – na�cionale, kulturen tone, traditat, gjuhentone, emrat tona duhet ti japim duke pasparasysh prejardhjen tone. Trajtimi i kesajproblematike e ka rendesine e madhe kure kemi parasysh asimilimin tone. Keshtu,na deri me tani kemi humbur shume ve�cori te identitetit tone . Pas nje periode, doti humbim edhe me shume, dhe keshtu dote humbim teresisht. Prandaj, si u theneme larte, duhet te tregojme nje aktivitet,te zgjohemi nga letargjia se jemi mire, seneve nuk na duhet asgje, e sidomos tathejme mendimin se ne romet nuk mundte bejme asgje ne pikepamje te zhvillimite perparimit tone.Nje iniciative per ruajtjen dhe mbajtjen eidentitetit tone, para 20 vitesh (me 1985),e ka bere Hilmi Jashari ne dramen “Ne

rruge”. Ne drame, emrat e personazhevekane prejardhje nga India, gjegjesisht per�sonazhet i kane “emrat tona”, si jane: In�dira, Sadari, Anandi, Sinha, Samini,Mirani. Sic shihet, emrat jane vertetshume te bukur e shume muzikal, te cilatduhet te hasen – gjenden ne jeten tone,prej tani t’i ipen djemeve e vajzave tona.Ne fund, le ta kemi parasysh Indin, e cilaeshte nena jone. Le ti kemi parasysh disaemra te gjinise femrore e mashkullore, tecilet jane me te njohur e me te shpeshtene Indin e sotme, si jane: Indira, Sakun�tala, Anila, Anita, Gita, Dushjanta, Maja,Shila, Sugjita, gjegjesisht Gandi, Nehru,Amit, Krishna, Mohan, Arun, Kamal, Ra�mesh, Sanxhi, etj. Nese per asgje nuk kisha mundur te theneme siguri te plote, kjo mund te thuhet peremrat e permendur, te cilet vertet janeshume te bukur e muzikal. Edhe dome�thenia e tyre eshte shume e mire, sikunderqe eshte edhe me emrat e te gjithe po�pujve. Keshtu, emri Indira do te thote Zotii Henes. Edhe India eshte “Toka e Zotit”,si eshte quajte ajo nje kohe. Emri Sakun�tala eshte i njohur nga poeti – dramaturguKalidasa, i cili e shkroi dramen “Sakun�tala” (Unaza e humbur), per te cilen poetiGete u shpreh me fjale me te larta. EmriGandi, babai i Indise, Nehru, kryetari i njo�hur indas, Arun – Diell, e keshtu me rra�


dhe, cdo emer tjeter e ka domethenien evet.Mendimi yne lidhur me vecorite e iden�titetit etnik, vecmas lidhur me emrat tonarome, me te cilat kishte me u tregue dheme u ruajte identiteti etnik, jane emrattona nga gjuha jone, nga kuptimet egjuhes sone. Emrat e tille kishin me qenesipas kuptimit te gjuhes sone, mu ashtu siipen emrat e te gjithe popujve nga kup�timi i atyre gjuheve. Por, sic u thene kjome larte, emrat mund te ipen edhe sipastingllimit, muzikalitetit, pa pas parasyshdomethenien e tyre. Ne vazhdim do teipen disa propozime te emrave tona negjuhen tone rome. Keto emra kishin meqene: Kamlie, Kamlan, Luludie, Luludjan,Laqie, Bahtalie, Bahtalan, Loshalie,Loshaljan, Sastran, Tromalan, Dudie, Dud�jan, Nadarjan, Usharjan, Usharnie, De�vlan, Devlanie etj, etj. Tani per tani kishteme u filluar me keto emra sipas propo �zimit tone, ndersa emrat tjera mund teipen sipas deshires, ne baze te kuptimitte gjuhes sone. Ne fillim sigurisht qe do tejet veshtir te ipen emrat e propozuar, porduhet te ekzistoje guximi qe te thehetakulli. Besojme se pas emrave te para, dote shkoje lehte dhe pa pengese, ashtuqeemrat e tilla do te jene normale.Kjo me sa thene per emrin si tregues teidentitetit etnik te personit, eshte men�dimi yne per ruajtjen dhe mbajtjen e iden�titetit tone, te kultures sone, tradites,gjuhes dhe perkatesise sone nacionale.Por, miret me mend se emrat nuk mundte ipen normativisht. Ketu eshte dhenenje propozim, i cili ne jeten tone duhet terealizohet me nje gradualitet, jo pernje�here. Pra, kuptohet se nevoitet nje pe�riode qe mendimi i paraqitur te shohidrite, qe se shpejti ti degjojme emrat tonarome.

Muzika dhe veshja – tregues teidentitetit etnikRomet jane popull muzikal. Eshte e mi�renjohur se romet muziken e kane negjak, se romet e muzika jane kuptime tepandashme. Ata qysh prej femijerise sehershme violinen e kane ne duar, ashtuqeviolina eshte lodra e pare e tyre.Romet ne cdo vend jane muziktare te njo�hur.. Ne cdo lokal gjenden orkestrinat etyre. Edhe dasmat e gazmendet nukmund te mirren me mend pa grupet emuziktareve rome. Keshtu, ata me muzi�

ken e tyre dhane kontributin ne zhvillimine muzikes vendase. Edhe ne Kosove derivone romet kane qene te vetmit muzik�tare.Per muziken rome kane fol muziktaret ekompozitoret e njohur boteror. Ne Hun�gari, kompozitori, pianisti dhe dirigjenti injohur boteror, Franc List (she. XIX), kom�ponoi ne muziken rome, ndersa Bela Bar�tok, kompozitor e pianist bashkohor, te icili nje pjese e veprimtarise eshte e per�shkuar me folklorin e muziken rome, vec�mas i kushtoi rendesi mbledhjes se

muzikes rome. Vec kesaj, ne Austri eshtengrite edhe permendorja nje muziktarirom. Muziken dhe tematiken rome ne muzikee kane trajtuar edhe Zhorzh Bize, me ope�ren “Karmen”, pastaj Johan Shtrausi i Rime opereten fantastike “Romi baron”, siedhe shume muziktare e kompozitore tetjere, por ne ketu nuk po i paraqesim metutje, pasi kemi parasysh orientimin tje�ter, muziken rome dhe me ane te sajshprehjen dhe ruajtjen e identitetit rom.Si eshte e njohur, ne cdo vend romet e


bejne muziken e vendit, duke pasparasysh melosin dhe frymen e muzikesse vendit. Keshtu, Ne Spanje muzikohetsipas melosit, frymes e mentalitetit span�joll, duke pas parasysh ritmin, melodine eharmonin spanjolle. Le ta permendim sikuriozitet flamenkon, me ritmin fantastik,me melosin por edhe me veshjen shumeterheqese e bizare. E tani, poashtu perkuriozitet, le ta permendim edhe veshjen“xhipsi” te romeve, e cila eshte modifi�kim i veshjes indase. Veshja xhipsi, me ve�corite tipike te romeve: koloriti(llojlojshmeria e ngjyrave), me shume sto�lisje ne duar e trup, me modelimin karak�teristike, me barkun e zbuluar, vecori ketote cilat jane sjell nga India, sot eshte bereveshje kombetare rome. Keshtu, per sa iperket veshjes, kishim per te thene seeshte arite dhe eshte bere nje krijimtariadekuate e sukseshme e veshjes rome.Pra, si muzika, ashtu edhe veshja fla�menko ne Spanje, jane krijimtari rome, ecila eshte duk qysh ne qendren arkitek�turale dhe skulpturale ne “Al – Hambra”te Spanjes. Keshtu, duhet te behet nje orvatje edheme muziken rome, me te cilen duhet teshprehet e te tregohet identiteti yne. Mu�zika rome, ne cdo vend duhet te zhvillo�het sipas melosit, harmonise e ritmitspecifik rom. Per tu arite ky qellim, ne njeane orientimi duhet te behet ne muzikenindase, duke i pas parasysh elementet emuzikes indase, ndersa ne anen tjeter, tekihen parasysh edhe elementet e muzikesvendase. Ne kete menyre arihet nje kri�jimtari e re, krijimtari origjinale dhe spe�cifike rome. Nje muzike e tille eshte berene Gjilan para luftes, por, ajo ka qene ele�mentare dhe e pa mjaftueshme. Krijimta�ria e tille eshte duke u pare diteve tesotme ne Shqiperi, ne Maqedoni etj. Nekete menyre, muzika e tille, dita – dites,po behet realitet shume i degjuar, reali�tet shume terheqes dhe atraktiv.Sa i perket veshjes rome ne Kosove, ajoeshte e larmishme. Ne nje ane perdoretveshja vendase, me elementet turke siedhe arabe: dimia me kemishe te qendi�sur, me jelek, mintan dhe dollame shumete bukur dhe terheqes, me tasves dhe melule te punuara, te ngjyrave te ndryshmeetj. Kjo veshje duhet te perdoret edhe metutje, pasi eshte tradicionale kosovare. Por, pas kesaj veshjeje, patjeter duhet teperdoret edhe veshja shume e njohur

rome, veshja “xhipsi”. Edhe kjo veshjeeshte shume e bukur, shume terheqese,atraktive, e cila, koheve te fundit pobehet “hit”, e cila po perdoret edhe ngate tjeret. Ne fund, ne romet duhet te tre�gojme se prejardhjen e kemi nga India.Ne Indi perdoren shume lloje te veshjevesipas vendeve. Por, njera prej tyre eshteme e njohur, me tipike dhe me karakteri�stike, e cila quhet “sari”. Kjo veshje eshteshume e bukur dhe shume atraktive. Nene Prizren, qysh me heret e kemi perdo�rur kete veshje ne solemnitetet folklorike,ne rastet e koncerteve tona. Por, ajo eshteduke u perdorur edhe ne rastet e gaz�mendeve dhe dasmave tona. Keshtu, pra,romet dallohen me tri veshjet e perfoluradhe te permendura, te cilat perdoren neKosove.

Përkatesia religjioze e romëveReligjioni i pare i romeve ka qene ai bu�dist. Por, romet, gjate migracionit, dukekaluar prej vendit ne vend, e kane marrereligjionin e vendit te caktuar. Kete e kanebere me qellim te pershtatjes vendit tecaktuar, mu ashtu si eshte bere edhe mevecorite e tjera te identitetit rom. Sotromet i perkasin tri religjioneve: religjio�nit musliman, katolik dhe ortodoks. Re�ligjioni musliman haset ne tere Kosoven.Para konfliktit, ne Kosove ka ekzistuar njenumer shume i vogel i romeve me perka�tesi ortodokse,e cila eshte has ne Raho�vec, Suva Reke, si edhe ne disa vende tetjera. Edhe ne Shqiperi shumica e romevei perkasin religjionit musliman, ndersa neGreqi jane te religjionit ortodoks, sikun�der qe nje numer jane edhe ne Serbi, neBulgari, Rumani, vecmas ne Rusi. Ne ven�det e tjera, romet vendor, e kane religjio�nin katolik. Pra, perkatesia religjioze eromeve eshte e njejte si me perkatesinereligjioze te shqiptareve.

Vetedia mbi identitetin etnikTe gjithe romet, si te ne, ashtu edhe netere boten, jane te njejte. Disa ndryshimendermjet nesh jane te lidhura me ngrit�jen ekonomike – sociale, ashtuqe disarome jane ne gjendje me te mire: kaneshtepia te mira, me veshje dhe rregullimte mire, duke u marre me pune e cila si�guron jete me te mire, ashtuqe ketaRome nuk ndryshojne nga te tjeret pernga gjendja e tyre, sikunder qe nuk ndrys�hojne edhe per nga pamja e tyre Te tjeret

jetojne ne kushte shume te renda jete�sore: shtepiat i kane nga materiali i dobet� nga derrasa, kartona dhe najlona, meshume femije dhe me nivel shume te ulteshkollor. Por, romet dallohen edhe per nga punetme te cilat mirren. Keshtu, disa mirren mepunet e kovacellekut, hekurit, te tjeret mepunen e tokes, sikunder qe kemi edherome te cilet mirren me muzike, metregeti dhe me disa pune te tjera. Por,romet dallohen ndermjet vedi edhe pernga niveli i ngritjes se vetedies mbi iden�titetin etnik. Nje numer i romeve e mo�hojne perkatesine e vet si rom. Te ketillejane romet e situuar, romet me gjendje temire ekonomike, te cilet e meshehinveten nen nacionalitetin tjeter. Te mo�huarit e perkatesise komunitetit rom ebazojne ne gjuhen rome, te cilen disarome nuk e dijne, per arsye te asimilimitme te plote te tyre. Por, duhet dijtur segjuha eshte njera prej vecorive te identi�tetit etnik. Te gjitha vecorite e tjera jane tenjejta me romet. Keshtu, ata kanemarredhenie vetem me romet, sikunderqe martesat behen vetem ndermjet tyre.Keta rome me te tjeret nuk kane kurefarlidhjesh, ashtuqe te tjeret keta rome nuki diferencojne si te tjere, por te gjithet ifusin ne nje thes, duke i konsideruar tegjithet rome. Per kete me herret eshteshkruar artikulli i vecant, nen titullin“Kush jane ashkalite dhe egjiptianet ?” Pra, marre ne pergjithesi, vetedia mbiperkatesine rome eshte shume e ulte,sidomos te ata te cilet jane ne gjendje mete mire ekonomike – sociale, te ciletmeshihen nen hijen e te tjereve, ashtuqeketa rome edhe deklarohen si jo rom.

* * *

Romet ne Kosove, ne Kosoven multiet�nike, demokratike dhe shtet te pavaruru esovran, jane komunitet i barabart me tetjeret. Ata nuk jane ketu para 50 ose 100vitesh, por para me shume shekujsh. NeKosove, baballaret, gjysherit, stergjeshe�rit dhe katragjeshirit i kane lene eshtrat etyre. Prandaj, romet Kosoven e ndiejnevendin e tyre, atdheun si edhe token etyre, keshtuqe “nuk mund te qendrojemendimi se shtepiat mund te jene tonat,por toka jo”. Une, me goje te plote them,se Kosova eshte edhe toka e jone.


Arti në Veprim ishte një shkëmbimndërkombëtar i të rinjve që i mblodhirreth 60 të rinj nga Kosova, Serbia,Gjermania dhe Franca, por për të gjithëne ishte më shumë se vetëm shkëmbim itë rinjve.Ndokush mund të mendojë pse ështëzgjedhur Plemetina si vend. Shumica enjerëzve në Kosovë nuk e dinë kundodhet Plemetina. Disa njerëz kanëdëgjuar për të, vetëm për shkak se ështëafër termocentralit Kosova B, ndërsa disatë tjerë kanë dëgjuar për të “duke iufalënderuar” ndërtesave shoqërore apo“kampit të dikurshëm të të zhven �dosurve”, por megjithatë shumica enjerëzve nuk dinë asgjë për Plemetinën.Dy vite më parë, një grup vullnetarëshnga Serbia, Polonia, Italia dhe Francaerdhën në Plemetinë në QendrënMësimore të Balkan Sunflowers për tëorganizuar punëtori në lidhje me mjedisinpër fëmijët dhe të rinjtë romë. Kjo ishtehera e parë për ta në Plemetinë dhe herae parë që panë aq shumë padrejtësi nënjë vend.Edhe pse të shtyrë nga përshtypjet dhendjenjat e përziera, grupi i të rinjvevendorë e “kontaminuan” grupin evullnetarëve me valë pozitive, kështu qëata vazhduan të vijnë sërish. Pak kohë mëpas, në maj të vitit 2010 në Plemetinëlindi ideja për themelimin e një organi �zate të paqes, e cila do të fokusohej nëveçanti në të drejtat e të rinjve romë,ashkalinj dhe egjiptas, GAIA u themeluame përkrahje nga Balkan Sunflowers dheShërbimi Civil Ndërkombëtar, përderisathemeluesit kryesorë ishin të rinjtë rom,ashkalinj, egjiptas, shqiptarë dhe serbënga Kosova. Vetëm disa muaj pasi që u

themelua, GAIA së bashku meRomanwood filloi zhvillimin e idesë sëArtit në Veprim. Në vitin 2010, në kuadërtë festivalit të filmit IMAGeIN’AIR nëGjilan, Romanwood e organizoi njëpunëtori artistike 10 ditore me të rinjtërom nga Franca, Gjermania dhe Kosova.Duke u bazuar në këtë përvojë dhe përshkak se kanë praktika dhe interesa tëpërbashkët, Gaia dhe Romanwood eshkruan së bashku këtë projekt të ri.Qëllimi i këtij shkëmbimi të rinjsh ishtekrijimi i një hapësire ndërkulturorekreative dhe mundësive për ekspe �rimentim me art dhe kulturë si mjete përshkëmbim shoqëror. Në fakt, kjo ështëajo që ka ndodhur këtu.Shumë nga emocionet dhe ndjenjat epashprehura kanë mbetur prapa, meshpresë për veprime të ardhshme. Përdisa nga ekspertët dhe aktivistët e rinj kjonuk ishte hera e parë në Kosovë, por përata që erdhën për herë të parë ,sfida përtë kuptuar nuk ishte e lehtë.Edhe pse ka shumë probleme shoqërore,të mjedisit dhe politike në komunitetin ePlemetinës, çështjet me prioritet janëpërcaktuar së bashku me të rinjtëvendorë. Të rinjtë, me shumë entuziazëm,zgjodhën temat në vijim: përjashtimishoqëror, mobiliteti, situata në kampin ePlemetinës, padrejtësia mjedisore qëshkaktohet nga ndotja nga termo �centralet.MENDO. MËSO. VEPRO.Ky është një nga slloganët e krijuar ngapjesëmarrësit e shkëmbimit të të rinjveArti në Veprim. Përmes 5 punëtorive tëndryshme ata patën rastin të mësojnë,shkëmbejnë, të zhvillojnë shkathtësi tëreja, të përdorin mjete të reja mediale

dhe ta shprehin veten në mënyra kreativedhe artistike. Arti në Veprim ishte edhevend për shkëmbim të praktikave më tëmira në mes të pjesëmarrësve dheekspertëve nga Franca, Gjermania dheKosova. Kjo është bërë përmes muzikës,videove, fotografisë, vallëzimit step dhepunëtorive kreative aktiviste. Pasi që kjoishte hera e parë që aq shumë të rinj ngakultura të ndryshme takohen nëPlemetinë për një kauzë të përbashkët,ku i kaluan dy javë duke jetuar dhepunuar në të njëjtin vend, u sfiduankufijtë, taktikat dhe arritjet e mund shme.Korniza dhe forma e vrazhdë u përcak �tuan, por koncepti u plotësua ngaaktivistët, artistët me më shumë përvojëdhe pothuaj se për herë të parë upërfshinë të rinjtë vendorë. Gjatë dyjavëve, u krijuan 5 filma të shkurtërdokumentarë dhe video, 4 këngë ukompozuan, një koreografi vallëzimi stepu përgatit, u krijua një ekspozitë efotografive dhe u prezantuan problemetnë lidhje me mjedisin.Të gjitha rezultatet u prezantuan më 3shtator në qendër të Prishtinës. Kjondoshta ishte një nga ngjarjet e para nëambient të hapur në Prishtinë që u mbajtnë gjuhën rome dhe serbe. Ishte efuqishme, inspiruese, pozitive dheinkurajuese. Disa nga të rinjtë ëndë rroninpër këto momente – të këndonin nëgjuhën e tyre para publikut, i cili kënaqetdhe i përkrah. Disa të tjerë dëshironin tëthonë me zë se janë krenarë që janë romëdhe se i meritojnë të njëjtat si gjithë tëtjerët – ata i kanë të drejtat e njëjta si tëtjerët dhe do të mësojnë si të luftojnë përto në mënyrë kreative. Me këtë veprim,të rinjtë e Plemetinës i ndanë shqetësimet


ARTI NË VEPRIM,IMAGJINATA

I SHTYN TË RINJTË ROM, PLEMETINA IDREJTOHET

PLANETIT

e tyre rreth çështjeve që ndikojnë në tëardhmen e tyre. E gjitha kjo u theksuaqartë në Deklaratën e cila iu shpërndapublikut dhe i është dërguar përfaqë �suesve lokal. Si një koincidencë simbolike,e tëra kjo ndodhi para Ministrisë së rinisë,Ministrisë së energjisë dhe minierave dhekorporatës energjetike të Kosovës. Ështëpër të ardhur keq që asnjëri ngapërfaqësuesit e tyre nuk ishte prezent atëditë, pasi që të Rinjtë e Plemetinës kishinshumë për të thënë dhe shumë për tëndarë.Ky është vetëm fillimi i përpjekjes së tyretë përjetshme. Përderisa të rinjtë nëGjermani dhe Francë mund të zgjedhin seku dhe si do ta kalojnë vitin e ardhshëmduke studiuar apo duke u paraqiturvullnetarë, të rinjtë e Plemetinës duhet tazgjedhin formën e përpjekjes së tyre. Tëdrejtat e tyre njerëzore shkelen që nga

momenti kur lindin. Mjedisi i tyre është indotur nga pluhuri dhe tymi nga termo �centrali për më shumë se 50 vite. Ata nukkanë qasje në transportin publik që do t’ilidhte me vendet më të mëdha, si Obiliqiapo Prishtina. Shumica nga ta endejetojnë në frikë nga diskriminimi apolëndimi. Për të rinjtë në kamp, situataështë edhe më e vështirë. Ata janëdetyruar të largohen nga shtëpitë, ku nukdo të kthehen kurrë. Ata jetojnë nëvarfëri, në ndërtesa shoqërore ku kushtete jetesës janë larg nga të qenit tëpranueshme dhe asnjëherë nuk kanëmundësi për tu rritur, mësuar apo shëtitur.Me këtë shkëmbim, shumë gjëra u bënëpër herë të parë. Të rinjtë vendor dhepjesëmarrësit Ndërkombëtarë patën rasttë vallëzojnë, këndojnë, luajnë, tëtregojnë dhe të thonë. Publiku i Prishtinëspati rast të shikojë, të dëgjojë, të kënaqet

dhe të shohë e të ndiejë.Ky shkëmbim i të rinjve vetëm mund tëna inspirojë për më shumë, sepse është emundur dhe e vlen çdo përpjekje, netëtpa gjumë, ditët pa ujë dhe energjielektrike, sepse ndryshimi mund tëndjehet dhe të njihet, nëse me të vërtetëbesojmë në të.

(Milica Milovic, koordinatore e Artit nëVeprim & Helena Poucki, Anëtare e Gaiadhe eksperte e Mjedisit.)

Filmat e Artit në Veprim www.youtube.com/user/gaiakosovomuzika e Artit në Veprim http://soundcloud.com/gaiakosovoPër ta shkarkuar Deklaratën e të Rinjve të Plemetinës dhe për mëshumë informata rreth projektit: http://gaiakoso vo.word �press.com/Kontakt: [email protected]+386 49 216 164

Arti në Veprim është përkrahur nga fondi Francez Gjerman nështetet e botës së tretë, Fondacioni i Kosovës për Shoqëri tëHapur KFOS dhe Instituti për Shoqëri të Hapur (Budapest).


“Qëllimi im jetësor është të bëj filma përromët që njerëzit të mund ta kuptojnëkulturën, historinë, artin e romëve – e edheluftën e tyre në jetën e përditshme. Porfilmat që nuk shikohen nuk janë filma. Mëduhej një vend në Kosovë ku do të mund t’ishfaqja filmat e mi për komunitetin rom poredhe punën e qindra filmbërësve tjerë rrethbotës që po e vënë në pyetje keqinter �pretimin, stereotipet dhe padrejtësinëshoqërore ndaj romëve. Këta filma kanënevojë të shfaqen; këto tregime tëdëgjohen. Kështu filloi e tëra me RollingFilm Festival�in”. Sami Mustafa, themelues dhe Drejtor Artis�tik i Rolling Film Festival�it; I themeluar në vitin 2009, Rolling Film Fes�tival�i u lind duke iu falënderuar kreativitetittë filmbërësit të ri rom, Sami Mustafa, dhepërkrahjes së Balkan Sunflowers, në veçantikoordinatorit të mëparshëm të projektit,Lara Cork, në bashkëpunim me OJQ�në Ro�mawood. Ndërtimi i festivalit të filmit mbi këtë temënuk ishte punë e lehtë. Por motivimi i fortëi ekipit shtyhej përpara nga ndjenja e do�mosdoshmërisë dhe urgjencës për t’iupërgjigjur mungesës së njohurisë së pub�likut të gjerë në Kosovë për romët dhediskriminimin e paragjykimin e kon�siderueshëm ndaj tyre. Romët ballafaqohenme keqinterpretime të njëjta edhe nëvendet tjera Evropiane por në Kosovë atagjithashtu shihen nga shumë shqiptarë et�nikë si dikush që ia ka mbajtur ‘anën’ ser�bëve gjatë konfliktit të vitit 1999 dheprandaj shpesh herë trajtohen me përbuzje.Si të sfidohen këto imazhe negative ndajromëve në Kosovë? Si të adresohet kjomungesë e njohurisë? Këto janë pyetjet tëcilave Sami po mundohet tu përgjigjet nëpunën e tij të përditshme si filmbërës.

Sfido imagjinaretEdukimi, shëndetësia dhe punësimi duhettë ecin përpara. Por edhe imagjinata enjerëzve duhet të sfidohet gjithashtu. Kjomund të arrihet përmes fuqisë së kulturës,themelore për krijimin e shoqërive të hapuradhe përfshirëse duke inkurajuar debatin dheduke krijuar hapësirë për ndërveprim siedhe për shprehje publike dhe politike.Filmi është një medium jashtëzakonisht ifuqishëm. Ai mund ta prekë dhe inspirojëaudiencën dhe të jetë prem timi i ndryshimittë përfaqësimit kolektiv. Filmbërësit mundtë ndihmojnë në transformimin ementalitetit përmes tregimit dhe cilësisë sëshprehjes së tyre.Por filmat gjithashtu mund të kontri buojnënë arritjen e të kundërtës, rezultatevenegative dhe destruktive. Kështu që, po njëFestival të Filmit, por me selektim tëkujdesshme. Kjo ishte një nga sfidat më tëmëdha të Rolling Film Festival�it. Procesi iselektimit duhej të siguronte se RFF nuk dotë kontribuonte në shpërndarjen apopërforcimin e stereotipeve për romët – jovetëm stereotipet negative po edhe atopozitive. Portretimet ekzotike dhe romantikemund të ko�ekzistojnë dhe t’i legjitimojnëdhe përforcojnë stereotipet negative.Filmbërësit e talentuar dhe të njohurgjithashtu flirtojnë me stereo tipet pozitive;Rolling Film Festival�i vendosi që kjo çështjeduhet të diskutohet.

Nga & Për RomëtNjë nga përgjigjet në këtë sfidë ishte të përf�shihen filma të bërë nga romët duke sigu�ruar portretimin e balancuar tëkëndvështrimit të romëve. Filmbërësit romëkanë perspektivë të ndryshme për komu�nitetet e veta nga filmbërësit jo�rom.

Shfaqja e filmave nga filmbërësit rom dhejo�rom ofron këndvështrim më të balancuarpër publikun. Gjithashtu, filmbërësit romnuk bëjnë gjithnjë filma për romët, prandajne dëshirojmë gjithashtu t’i përkrahim ini�ciativat e tilla dhe ta promovojmë punën etyre si artistë.

Rolling për herë të parëNjëzet e gjashtë filma nga e tërë bota janëshfaqur gjatë tre ditëve në edicionin e parënë vitin 2009, duke përfshirë filma tëshkurtër, të gjatë, filma të metrazhit të gjatë,dokumentarë, filma profesional dhefillestarë.Shfaqja e filmave u pasua nga diskutimetpas secilit film të shfaqur – në disa raste mefilmbërësit e ftuar enkas për këtë rast. Këtodiskutime mbuluan tema si edukimi,identiteti, rolet gjinore, historia, pasojat estereotipeve dhe dallimet në mes tëkomunitetve të romëve, ashkalinjëve dheegjiptasve në Kosovë.Cilësia e programit të filmit nuk ishte suksesii vetëm i këtij edicioni të parë. RFF kishte1700 vizitorë, një përkrahje tëjashtëzakonshme nga audienca, dhe inicoinjë veprim të rëndësishëm të festivalit:Rolling në Shkolla.

Rolling në Shkolla – një takim me tërinjtë Rreth 600 të rinj morën pjesë përprezantimin e filmave të pasuar nga “teatristop dhe aktro” për diskriminimin dheparagjykimin. Edukatorët e komunitetit efacilituan këtë program. Programi shkollorkishte edhe momentet më të mira, edhedisa nga më të vështirat e festivalit.Diskutimet theksuan se shumica e të rinjvekosovarë, madje edhe në shkollat më tëmira dhe më progresive në kryeqytet, kanë


ROLLING FILMFESTIVALI: KINE-

MATOGRAFIAROME, RROKU -

LLISJA PËRNDRYSHIM

Filma të krijuar nga & për romët

Charlotte Bohl

paragjykime dhe stereotipe jashtëzakonishttë forta ndaj romëve.Programi i hapi mendjet për hulumtim nëvitin 2011, “RFF e mori rrugën” dhe sollimagjinë e kinemasë në shfaqjet në komu�nitet dhe në programe shkollore në nëntëqytete rreth Kosovës. Më shumë se 1300nxënës morën pjesë në diskutime dhe nëshfaqjen e filmave.

Ky program shkollor ndodhi pas 4 ditësh tëRolling programit në Prishtinë (Teatri ODA).Edicioni i dytë i festivalit e dyfishoiaudiencën me rreth 3300 vizitorë dukepërfshirë Rolling të shfaqjeve në Prishtinë,në Rrugë, në Shkolla dhe në Komunitet.Zhvillimi i shpejtë brenda dy edicionevepremton qëndrueshmëri.

Rolling…. për ta takuar njëri�tjetrinGjatë edicionit të parë në vitin 2009, 61% eanëtarëve të audiencës së pyetur eidentifikuan veten si shqiptarë kosovarë porvetëm 3% e identifikuan veten si romë tëKosovës. Sivjet Balkan Sunflowers dheRomawood e zbatuan zgjerimin në

komunitetet rome për ta rritur pjesëmarrjene romëve. Ndryshe nga Prishtina, e cila përfiton ngajeta dinamike kulturore, pjesës tjetër tëKosovës i mungojnë aktivitetet dhe infra�struktura kulturore. Komuniteti rom nëKosovë jeton jashtë Prishtinës. Të rinjtëromë kanë shumë pak mundësi për tëlëvizur qoftë për shkak të arsyeveekonomike, qoftë për shkak të mungesës sëlirisë së lëvizjes. Shumica prej tyre kanëqasje të kufizuar në aktivitete kulturore.Si është e mundur të ndryshohetpërfaqësimi negativ për romët nëse jo�romët nuk kanë mundësi t’i takojnë romët?RFF e organizoi transportin nga rrethina përta ndihmuar pjesëmarrjen e të rinjve rom.Çdo natë të rinjtë nga Gracanica, Plemetinadhe Fushë Kosova morën pjesë në festival.Për shumicën, kjo ishte hera e parë nëkinema, madje edhe pjesëmarrja në ngjarjenë Prishtinë.Nëse prezenca e audiencës rome ishte eveçantë sivjet, me më shumë se 50% tëaudiencës nga komuniteti rom në natën ehapjes, fatkeqësisht shumë pak përfaqësues

nga institucionet e Kosovës iubashkëngjitën kësaj ngjarje. Komunikim idobët? Jostabilitet politik gjatë kësajperiudhe? Mungesë e interesimit dhepërfshirjes? Rolling Film Festival�i duhet tarishikojë strategjinë e vet për edicionin eradhës. RFF në vitin 2011 i paraqiti më shumë se 30filma nga e gjithë bota dhe inspiroindryshim, adaptim dhe ruajtje të jetës romenë shoqërinë e sotme. Përderisa këtotregime ishin në veçantinë e tyre nga dhepër romët, suksesi i tregimtarëve është seato janë gjithashtu tregime universale tëndeshjes së traditës dhe modernes, tëhumbjes dhe shpresës, të shtëpisë dhekufijve të rinj, të krenarisë dhe paragjykimit,të humorit dhe dëshpërimit.Filmat e zgjedhur janë zbuluar duke iufalënderuar thirrjes për filma por edhepërmes hulumtimit të gjerë mbi kinemanërome, duke përdorë shumë rrjete tëndryshme për të gjetur filma dhe për t’iinkurajuar filmbërësit ta prezantojnë punëne tyre. Mbi 70 filma janë para�selektuar dheshikuar nga ekipi selektues. Një qëllim i


programit të këtij viti ishte të zgjedhen temaspecifike që do të zhvilloheshin secilën natë.Dy apo tre filma që ndërlidheshin me njëtemë specifike shfaqeshin njëri pas tjetrit.Audienca erdhi jo vetëm për të parë filmapor edhe për tu kënaqur me koncertet,ekspozitat e pikturës dhe fotografisë,poezitë dhe performancat e vogla.

Shfaqja por edhe produksioniShfaqja e filmave është mision irëndësishëm i RFF. Por kjo nuk është emjaftueshme. Në mënyrë që të bëhetndryshim në Kosovë, nevojitet që t’i japimhapësirë zërit të të rinjve rom dhe t’i sjellimata në skenë. Ata janë mu ata të cilët mundt’i adresojnë çështjet në komunitetet e tyre.Ata janë mu ata që nevojitet të fuqizohen.RFF beson se këtë mund ta bëjnë përmesfilmbërjes dhe përdorimit të teknologjive tëreja. Ata mund të kenë mungesë të lirisë sëlëvizjes por të gjithë kanë telefona mobildhe adresë në Facebook. Arsimimi në mediadhe imazhe është një aftësi që ështëpadyshim thelbësore për jetesë në njëshoqëri demokratike. Ai ndihmon zhvillimine mendimit kritik, pjesëmarrjen dhe vetë�shprehjen. Ekziston një nevojë e fortë për tarritur nivelin e arsimimit medial të njerëzvemë të cenueshëm në Evropë, siç janë romët,

dhe tu ofrojë atyre mundësi për të analizuardhe prodhuar media dhe imazhe ashtu qëtë mund të luftojnë për të drejtat e tyre dhetë kontribuojnë në rrënimin epërfaqësimeve kolektive negative. Prandaj në vitin 2011, RFF nuk ishte vetëmvend për transmetim, por edhe për prodhimtë filmave. 15 filma të shkurtër të telefonavemobil u prodhuan me shumë energji dhedisa ide inovative nga të rinjtë rom prejvendeve të ndryshme në Kosovë. Këta filmajanë shfaqur në Prishtinë gjatë natës qëfokusohej në iniciativat dhe kreativitetin eartistëve të rinj romë, si dhe u dhanëshpërblime. Që atëherë filmat e shkurtërkanë marrë shpërblime në festivale të tjeraEvropiane të filmit.

Le të Rrokullisemi…. në 2012Një selektim i kujdesshëm, ngjarje festiverreth festivalit, strategji për arritjen ekomunitetit dhe audiencës, veprimespecifike për ta arritur publikun specifik,programe edukative, hapësirë për të rinjtëromë ta shprehin veten dhe demokratizim ipraktikës së filmimit: këto janë disa ngaelementet e domosdoshme për ekzistencëne Rolling Film Festival�it.Por këto nuk janë sfidat e vetme me të cilatballafaqohet ajo që sot është ngjarja më e

madhe rome në Kosovë dhe njëra ngafestivalet e pakta të dedikuara kinemasërome në botë.Ka shumë më shumë se zhvillimi për t’iarritur caqet tona dhe për të bërë ndryshim.Gjëja më e rëndësishme, ndoshta ështëkrijimi i një programi afat�gjatë dheplanifikimin e aktiviteteve gjatë tërë vitit si“Klubi i kinemasë rome”, program shkollortë vazhdueshëm dhe zhvillim të partneritetitafat�gjatë me shkolla, së bashku mepunëtori dhe trajnim afat�gjatë për të rinjtëromë mbi filmbërjen. Ky zhvillim, së bashkume vetë festivalin, do t’i ofronte projektit njëtrajektore afat�gjate dhe do ta mbantepremtimin e ndikimit edhe më të madhshoqëror. RFF do ta organizojë edicionin e vet të tretënë tetor 2012. Le të rrokullisemi…..

(Autorja është Koordinatore e projektitRolling Film Festival)

——————————————�www.balkansunflowers.org; www.romawood.wordpress.com;www.rollingfilm.orgRolling Film Festival�i nuk do të mund të realizohej paorganizatorët e “Romawood” dhe “Balkan SunflowersKosova” dhe pa përkrahjen e sponsorëve : Fondacioni Kosovarpër Shoqëri të Hapur, Filmat që Vlejnë të AmnestyInternational, Instituti për Shoqëri të Hapur, Këshilli i Evropës,Kampanja Dosta!, Ambasada e Zvicrës në Kosovë dheAmbasada e Francës në Kosovë.


magazina evropiane 60 Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit

Fotografitë e përdorura për këtë edicion të Magazinës Evropiane

Chachipe garë e fotografisë Shumica e fotografive në numrin e revistës Magazina Evropiane mbi romët,ashkalinjët dhe egjiptasit janë të marra nga dy konkurrimet e para të Chachipefotografia të organizuar nga Fondacionet për Shoqëri të Hapur dhe OSA Archivum.Chachipe do të thotë “e vërtetë” apo “realitet” në gjuhën rome, por edhe mundtë nënkuptojë “e drejtë”.Gara e parë Chachipe, e mbajtur në vitin 2007, synoi fotografi që kishin të bëninme tema nga Dekada e Përfshirjes së Romëve 2005–2015—edukimi, punësimi,jetesa dhe shëndeti—dhe të cilat e thyenin paragjykimin tradicional të portretimittë romëve. Gara e dytë e shpallur në vitin 2008, Chachipe të Rinjtë, u hap për tërinjtë që kishin bërë fotografi për romët dhe jetën e tyre në shtetet e Dekadës.Chachipe të Rinjtë synoi të ndihmojë në luftën ndaj stereotipeve vizuale tëasocuara me romët dhe t’i prezantojë romët dhe kulturën e tyre në mënyrë më tëndjeshme dhe më artistike.Gara e tretë, Chachipe Harta, do ta vejë një theks të veçantë mbi shpërndarjen

gjeografike të kulturës rome dhe t’i “rishpërndajë” në mënyrë simbolike ngjarjet dhe veprime që kanë të bëjnë me romët.Konkurrimi është i caktuar të fillojë në tetor 2011.Për më shumë informata dhe fotografi, vizitoni www.chachipe.org.Fotografitë e Chachipe që janë përfshirë në këtë numër të Magazinës Evropiane:© Nina Nikolova: faqja e parë© Valentin Hristov: faqe 2© Slobodan Simic: faqe 4© Zoltan Balogh; faqet 5 dhe 35© Dimitar Apostolov: faqet 6 dhe 22© Krisztian Kondor: faqet 23 dhe 25© Lucian Enasoni: faqet 24 dhe 56© Decebal Codruta: faqe 26© Sandor Naske: faqe 29© Therese Lippold: faqe 41© Ognjen Ademovski: faqe 52© Tamas Fabianffy: faqe 55© Kincso Salat: faqe 58© Boris Kocis: faqe 59

magazina evropiane61Romët, Ashkalijtë dhe Egjiptasit

Punëtori e fotografisë “Përmes syve të mi”Një numër i madh i fotografive në këtë numër të Magazinës Evropiane mbiromët, ashkalinjët dhe egjiptasit janë rezultat i punëtorive të fotografisë tëorganizuara në 6 qendra të komunitetit në 5 komuna në kuadër të komponentëssë kulturës të Përkrahjes së BE�së për Zbatimin e Strategjisë RAE. 60 fotografitë prodhuara gjatë punëtorive janë ekspozuar në Teatrin Kombëtar gjatëFestivalit një javor për romët, ashkalinjët dhe egjiptasit, i cili u mbajt nga 23�29 maji, 2011 në Prishtinë, Prizren dhe Mitrovicë. Përkrahja e BE�së për Zbatimin e Strategjisë RAE është projekt i financuar ngaBE�ja, e i menaxhuar nga Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian në Kosovë dhee Implementuar nga Fondacioni Kosovar për Shoqëri të Hapur. Për më shumë informata mbi Festivalin Rom, Ashkali dhe Egjiptas,vizitoni http://www.festival2011.info

© Sergjan Morina, Gjakovë/Djakovica: faqe 7© Ibrahim Hajdari, Mitrovicë/Mitrovica: faqe 8© Gylten Vashall, Prizren: faqet 12 dhe 18© Egzon Krzeyiu, Ferizaj/Uroševac: faqe 19© Kujtim Salihi, Mitrovicë/Mitrovica: faqe 20 © Jemina Osmani, Prizren: faqe 36© Sognita and Sunaj Trefuni, Gjakovë/Djakovica: faqe 51

Projektet e Fondacionit të Kosovës për Shoqëri të Hapur: Do të donim gjithashtu ta falënderojmë Fondacionin Romedia, Budapest përfotografitë e bëra gjatë produksionit të filmit dokumentar Uprooted. Kydokumentar i cili i adreson çështjet e riatdhesimit të komuniteteve romë,ashkalinjë dhe egjiptas nga shtetet perëndimore u iniciua dhe financua ngaFondacioni Kosovar për Shoqëri të Hapur dhe Iniciativat Rome.

Falënderim i shkon edhe Balkan Sunflowers Kosova dhe GAIA për fotografitë e bëra gjatë implementimit të Festivalit RollingFilm Festival dhe Projekteve Arti në Veprim.

Documents

Integrimi i komuniteteve Rom - DeSo (Development Solutions)