16
Apahkaia TASBA BARA LI INTA Instituto Nicaragüense de Tecnología Agropecuaria

INTA...2019/12/03  · (Lilka 2). Kutbanka 2. Wihkika maisa pakanka lainka tilara ba l % ra tniwanka ba kaikaia. Tasbaya tniwanka Porcent tniwanka (mita) Wihkik kutnika krutnika Porcent

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • ApahkaiaTASBA BARA LI

    INTAInstituto Nicaragüense

    de Tecnología Agropecuaria

  • KLA

    UN

    Ada

    hra

    nani

    NINA BARA TAIKILKA NANI:

    DIA KUM TIWAN KAKA,MAISA PAKAIA:

    DAHRA WALA NANI KULKANKA BRI BA:

  • ULB

    AN

    KA

    KU

    M

  • ¿Dia ba tasba bara li apahkaia?Baha sika warkka nani daukaia wina tara ra bara rayaka ra sin kan mayara ikisa, tasba pura taki wiba mita tiki ba bara ban bri kaya, li alki takaski brisa bara tasba aunhka ba sin, ta baikisa yaka tasbaya ba swapaia apia bara plun ma ailal saki ban waya.

    Tasbaya apahki bri kaya warkkaTasbaya apahkaia warkka ba sipsa mangkaia sakuna tasbaya aipaswanka ba wal kaiki daukaia bara dia sat tasbaya baha piska tani banira bara warkka nani daukaia ba tilara, maisam pakisa naha nani:

    5 WARKKA WINA KATA DAUKAIA BA, baha nani ba krutni wina witnira, insla nani kaina kir ra, li plapaika tasba tniwanka dus bapan nani tasba baiki paskan sanil nani, li utbaia acequias de ladera, barreras muertas, bara

    TASBA BA Tasba ba wina tara kum ban bara raya sa, kan yukuaia pliska yabisa rayaka sirpi pali lupia nani ailal pain nani ba bara sa liwa nani baku, yula nani bara impipis nani bui ta baiki ba wapni daukaia tasba ra sukwan nani wal. Baha ba karnika Inma nanira bara pata nani nit ba yabisa inma nanira Pat nani wal prawi ba insla dadaukra nani aihkika wan kuntri ra ba, tasbaya disangka ba mayara sa bara baku ba mita plun dakaia ba uya aihwa sakras. Naha na aihkikara.

    Bal takisa warkka dauki ba wina tanka aitani apia tasbara mangki ba mita, angki mangki ba baku, uba daiwan ailal , sika nani mangki ba tasbara, bara warkka nani wala tilara ban klauna sauhki tiki auya. Tasba ba disang ban bri kaya kaka, nitsa yus munaia wakaia warkka nani bara apahkaia tasbaya ba bara li ba sn, kan ta baikisa tasba ba kau disang ban bri kaya bara bibitni ba sin ban kaya pyu kau ailalara..

    Apahkaya BARA LI

  • 5 Dusa wal ba mangkaia “V” daukanka bri kaya ta wala Lakaia sainka, 10 centímita munhta tanira ta wal asla taki bara, silka ta ba wiria kaiki kaya, karna wilkaia wapnira dukiara dejando el clavo (Lilka 1).

    5 Bakrikika nani ba kulki kaiks dus wal wina, kwaks 2 mita kulki kaikbia ba kat, ta kum wina ta wala kat, Yuhmpika dusa ba sabaia tnatka ba prihnira, dus nani ba wal letra “A”.paskaia (Lilka 2).

    5 Awa kum wilkaia walpa kum wal, dusa prihni mangkram ba munhta bakku lui wabia, silak ta ba wiria taki kaya pura tani bara, bahara wapnika ba paskisa. Naha na sipsa wala mangkaia drap kum lainka.

    dam nani alki takaskaia, sanil nani li tani walara waki lakaika. Naha nani na apahki brisa krutnika nina bliki wina wapnira.

    5 INSLA WARKKA DAUKAIA NANI BA: Dus raya nani bapaia, Klar sin dus raya nani wal mangkaia insla mangkaia ba kau wiriaman, kayu taya nani warkka daukaia, inma sukwan nani, tasba ra pata karnika yabaia, inma kisurka bri na prakaia, plun sat sat mangkaia, compost yus munaia , biofertilizantes, wala nani tilara.

    5 Sakuna kau naha sinska raya saika nani mangkras bara, sakuna bara insla warkka sut ba dauki auya bara tasbaya ba apahkaia, yawan wan tanka bri kaya: ¿DIA BA KRUTNI KUM IWITNIRA NAHKI MARK DAUKAIA BARA PASKISA?

    5 ¿DIA BA KRUTNI LAINKA KAT? Baha lainka ba lukankara sa lainka ba witni bakusa, bahara mangkanka sut ba sim lainkara sa.

    ¿Dia ba aparato apia kaka ai lainka ‘A’ bara nahki paskisa?

    Apara “A” ba karna sa paskaia bara isi sa wakaia krutni nani ulbaia witnikara brinka sa tasbaya bara li apahkaia warkka nani paskaia. Naha na paskisa naku tnatkara:

    5 Dus wapni 2 mita bri kaya yarika ba kumi bani ba 5 centimita yahpika,ninkarayahpika,dus yuhmpika ba klakaia yahpika ba 1:20 mita yarika bara 5 centomita yahpika bri kaya.

    BARA LI

  • Aparato “A” ba wapni daukaia lilka nanI lainka ba daukaia

    5 Lainka ba yus munbIa bara, kaiks kasak daukaia la gota ba bara takaskaia lila prihnira luanka ba kat.

    5 Wapni kaikaika yus munaia ba, kaiks aparato “A” piska wal kaina manas ai bapanka ra tasbara mark dukira.

    5 Markkam ba sainka manks No. 1, witnika bara prihnira bara.

    5 Aima walara aparato ra sim dukiara nani baman nikbras (tasba purak), aima wala mark muns prihni lukan bara, ta No. 2.

    5 Ninkara piska ba lula ra mangkaia ta mark sirpi wal tila bara, baha ba aparato lainka dukia sa “A” (Fig. 3).

    ¿Nahki krutni ba ulbaia? 5 MANGKAIA LAIN NANI WITNIKA TANIRA: Wahbi bris ta kau purara ba tasbaya ba wina ta dusa ba bapaia, lain wala daukaia ta kau mayara bara, sim witnika tani bara.

    Naha lainka na nina “Lain ka tasba witnis tanira”. (Lilka. 4).

    5 NAHKI KAIKISA LAIN KUM WITNIKA TANIRA BA? Tasbaya witnika bri ba kaikaia kaka, nitka sa sakaia bakriki kum sakaia bahara briaia sa, witnika nani ta matsip wina

  • ta tniwanka satka 5 wina, satka ba wina ban insla ba wina wahbi briaia. Naha na piska kum sa ani wihka ba kaikaia krutnika kum wina krutni walara (Lilka. 5).

    Krutni aihwika ba kaikbia witnika nani an bri ba wina insla bila wina (Kutban 1).

    Kutbanka 1. Porcentka nani marikisa tani sat sat matsip inslara

    Kakma ta Measure

    1 30

    2 30

    3 32

    4 34

    5 34

    Sut 160

    Kulkanka kulkanka lamara ba briaia, brisa kau pura ra kulki wan ba wina ta matsip nani ba briaia bara baiki sakisa matsip ka ba wal. Ninkara naha kulkanka na, ninkara baiki sakaia 2 ba wal tniwanka numbika ba briaia.

    Ahkia yawan witnika ba kakaira taki bara wan nasla bilara yawan kaikisa wihkika bara ba briaia wark nani daukaia krutnika wina lainkara (Lilka 2).

    Kutbanka 2. Wihkika maisa pakanka lainka tilara ba l % ra tniwanka ba kaikaia.

    Tasbaya tniwanka Porcent tniwanka (mita)

    Wihkik kutnika krutnika Porcent tniwanka (mita)

    2 30

    5 28

    8 24

    10 20

    14 18

    16 16

    20 14

    24 12

    30 10

    36 8

    40 6

    5 KRUTWANKA ULBAIA LAINKA KAT: arato ka mina kum ba mangkisa “A” dusa kau yari ba lamara lainka tanira. Ninkara nikbaia, baha wina mina ninka wala ba nikbaia, tasba kangbaia kat ta kum wina lainka wal ta aimakisa bara baku wapnika lainka ba alkbia. Wapnika ba bui marikisa bapanka nani bakku mina aita baiki ba aparato “A” sim lainkara sa.ninka wala mina ba lamara, dusa wala ba bapisa bara ai taura auya naha daukanka na wal insla lainka kat waya.

    Dusa nani lainka ba bapisa krutnika ba mark munaia un nan ba kaina kir. Naha wapanka na kli daukisa dusa nani banira, lainka ba paskaia witnika tani bara.

    32 161605322

  • Kupiam krauks wal baiki sakanka kumi bani bri ba krutni nani wina bara lainka ba kaikbia tasbaya witnika ba wal, mahka paskaia sanil plahpiara, kaina prakanka dus nani bapanba wal, tasba wihkara kaikaia pliska, kau sirpi nani bara dus raya nani bapaia.

    Kupia kraukisa warkka ba daukaia dusa nani pliska wina saki putka walara, dusa nani lainka wina tnayara takaskanka nani ba, aparato “A” kabara.

    Wina tara kat warkka naniInsla mangkaia ba kaina kir ra ktutnika nina bliki lainkara, kir ra.

    Tanka ba tasbara plun mangkaia, tasbara mangkaia bara warkka satka sut ba daukaia bara nina blikaia kruntika lainkara ba. Ai warkka ba li yaka luaia apia lisamra wina, karna plapi mayara ikaia dukiara bara tasbaya yaka karbi brih waya apia.

    IL plahpia nanira naha warkka na wark wala aikuki wilkaia sa, tasbaya apahkaia dukiara.Insla mangkaia ba krutni nanira lainkara ba ta baikisa munan tasbaya yaban tasbaya ba karbi birh waras, bara kau yamni daukaia li

    alki takaskaia. Tasba il plahpia nanira ba nitsa bara aitani sa,bara yamnikira, kau pali ba insla wala inma playara tasba auhbi pyuara.

    Insla daukaia kau kaina dakbi patkrutni nani lainkara ba, baha nani ba tasba uba walpa ailal brisa.

    Il plahpiara sanil nani

    Baha nani ba sanil krutni bri nani tasbaya nanira paskan. Tasba susupi ba pura kaikaia dukiara.li karna bui munisa tasba piska il plahpia nan bakura. Piska nani lawan nanira. Tasba piska nani bapanka bri nanira li alki briaia insla nani dukiara ridi bri kaya.

    Bapanka kau yamni kabia dukiara Il plahpia nani sanil nani, wal wark daukaia sa dus raya nani baman mangki pura tani bara mangkisa, tasba susupi ba alki takaskaia dukiara bara sanil bila bara lika kahwaya apia.

  • Il plahpiara sanil nani paskaia wapanka naniSanil ba kau tnata alkras dus raya nan bapbia ba kat. Kupia kraukisa taura dus raya nani ba mangkaia, sanil aula bara paski bara mani aula bara.

    Taura, sanil ba paskisa main wala aula bara, pyu bani bara ahkia nitka kasak bara kaka.

    Salhkaya manjkaia putkat. Salhkaya sanil nani. Tugra tani tasbaya klakaia. Tugra tani tasbaya klakaia, Tugra tani munhta un nani tistaia.

    Sanil apia kaka il plapaikaSanil apia kaka il plapaika nani paskan tniwanka kum wal 1 wina 2% en prihnira lui auya tasbaya tniwanka tanira.

    Tniwanka porcentka briba aparato wal sakisa krutni nani ba ulbi tniwnka tanira.

    Lukanka ba naha warkka wal, daukaia ba sika li yaka taki waya yabalka daukaia uba li ailal yaka taki waya, insla ra briba, Dia aihka tanka wina taki ba la NIÑA baku, bara plun mangkan ba sauhkaia sipsa. Sanil nani ba tasba tniwanka ba nitsa li pruan nani taki wikaya insla tanira kaina sunisa yaka piahka tara nani takbia apia. Paskaia ba daukisa ba sanil talia kaya lainka ba baiki sakanka dukia apu, dus raya nani wal kaina sunaia apia kaka dus wala apia kaka walpa nani.

    Wihkika ba sanil kum wina walara ba kaikaia tasbaya tniwanka ba wal, bara kaikisa ahkia markka daukan krutnika nani ba wina tasba tniwankara. (Kutbanka 1).

    Krutni kum wina tniwanka kum sakaia ba, al aparato “A” bara ta mangkisa dus piska kum mita nani kum tasba bara kangbi kaya.

    Tasbara tniwanka kum bri 1%kaya kaka kulkaika dusa ba bri kaya 2% tniwanka dusa ba yari takisa 2 centímita, baha ba yari takisa 4 centímita. Ninkara paskaia krutnika bara tniwanka daukisa mark mun tani banira lainka kan baku. Naha na daukisa aparato “A” ba yus muni, sim daukankara, aparato “A”, ba wilbi lakras.

  • 3. Dus pruan nani wal

    Walpa nani uba ailal bara sa krutni nanira mankan bara baha bapanka ba alki takaskaia li ahwi pyujara uba tasba susupi ba mapara, baku bara tasba ta baikisa tasbaya aiubia apia dukiara.

    Piska kau sirpi ba swiaia walpa nani tilara bara yaka li ba taki wabia apia aubra karba wal.Walpa sirpi ubilaman nani ba ailal apu kaka bilaman nani ba banghkaia, kupia kraukisa pura tani bara kaina praki bara auhbi banghkaia.

    4. Alki takaska damka

    Walpa nani wal kutbanka, dus bapan nani kusban nani apia dia wal wal kabia,li alki

    takaskaia bara tasba lalalbi brih auya ba li mita sanil nanikku, li plapaika apia kaka sanil insla bila nani ra aipaswi ba.Witni bakura paskisa kati bakriki talika.

    Dus raya wal kutbankaDus raya kutbanka

    Dus nani lain tuaknira daukisa inma nani mangkaia ba tniwanka mapara daukaia krutni ka bara tniwanka mapara. Kiamka satka nani bara yus munaia ba: twi vetiver, twi laymus, kayu sugarka , king grass, gandul, cratylia, ban ban etc. kutban kum wina walara ba, tniwanka bri ninkara ba tniwanka ba wal kaikaia bara tasbaya tanka ba wal. Naha kutbanka nani na wal prakaia sanil bara il plahpia wal, tnaya un nani ba kaina sunaia dukiara.

    Wapanka nani nina blikaia ba kaina kutbanka paskaia dukiara ba, dus raya nani wal:

    5 Krutknika bara lainka ba mark munaia. Wihkika krutnika wina tniwanka ba wal kaikaia.

    5 Ta krikaia kau pura tani ba wina.

    5 Sanil kum daukaia 5 wina 10 centímita bara 10 centímita paknika.

  • 5 Inma nani ba mangkaia krutni ka pura lainkara. Inma kum wina walara ba kaikaia sa dia kiamka yus munaia ba. Saumuk sa kaka, krutni ka pura bara lain kum mangkaia, bara wahwi mangks.

    DUS RAYA WAL KUTBI YAMNIKA NANI

    5 Tasbaya karwi auya ba alki takaskisa, il plahpia wina li wal bal iwi ba.

    5 Li uba karna plabi ba karna plapi ba mayara ikisa,li bara il plahpia ra kau li balisa.

    5 Insla nani ra pasa karna mapara kaina sunisa.

    5 Bip pata bri kaka daiwan nanira dakakaia. 5 Plun ma sakisa yawan dukiara bara wan daiwra nani dukiara sin.

    5 Ta pahkaika takisa insla mangkaia ra insla kaina kir bara.

    5 Tasbara karnika yabaia.

    KUPIA KRAUKANKA NANI

    5 Yus muns tasba tniwanka ba 15 por ciento, kat pura ani ra naha tniwankara, wal asla prakaia sa warkka wala nani aikuki tasba apahkaia bara li, naku: Li plapiba, dus nani bapan ba kayu taya wakaia.

    5 Yus muns kiamka kakaira nani ba wina, kiamka satka ailal yus munaia ba, kau pali ba bip pata nani.

    5 Mangkaia ba ta krikaia piska kau pura ba wina

    5 Dusa raya nani wal kutban ba dauhbaia Mani bani aima wal.

    5 Bara sin wal ta mangki praki dus pruan bara walpa nani aikuki.

    Kayu taya nani wakaia

    Baha ba insla daukan yuika apia kaka plaka takaskan nani ba plun dakan wina takan nani.

    Kayu taya nani ba karma painkira kum sa swi lui ba wina karnika sakaia, baha ba sukwi luan ninkara plun nani sakisa baha wal insla ba ka ma sakisa.

    PAINIKA INSLA MAMANGKRA: INTA ba kupia kraukisa kayu taya nani ba angkaia, sikbras kaka kan tasba kum kayu taya uba ailal bri kaka li ahwi bui tasbaya ba sip sikbras li ahwi pyuara tasba ra, kau yamnisa inma bara plun kum saki kaka.

    INSLA DAKNA YUIKA NANI YAMNIKA: 5 Tasba pura tiwi ba pura kaikaia. 5 Li kau mayara srikbaia. 5 Tasbaya disang ka ba kau yamni takisa 5 Inma saura pura kaikaia. 5 Bibitni ba alki takaskisa.

  • Wina kat plun mangkaia apia kaka insla mangkaia kau wiria, Kayu taya wal

    Wina kat plun mangkaia kau tasbara uya abalki munras. Aiki muni ba baman bahara saumukka swiaia, tasbaya ba dia ba kat swisa dakan ba wina insla wala mangkaia kat.

    Tasba saika sangni nani

    Baha nani ba ma kisura baku brisa yus munisa inma raya pura prakaika baku apia kaka tasbara mangkaia karnika yabaia pasa karma baku dia wal sulwi luan nani inma satka nani wina takan . Kiamka satka nani kau yus muniba: Snik frijol Mungo, Caupí (1.5-2 kati nani), Canavalia, (2-3 kati nani); Mucuna apia kaka frijol terciopelo (kau 3 kati nani pura ).

    Tasba disang daukaia saika sangni nani ba sipsa yus munaia naku tankara:

    5 PLUN WALA MANGKI: taura tasba saika sangni ba taura mangkaia, baha ninkara insla ba wala mangkaia plun wala nani wala, atkaia dukiara ta nasla wiba.

    5 WAL ASLA: Plun mangkaia baikan yabalkara aya tilara wala ba snik satka nani baku. Kupia kraukisa tnatka satka nanira ani pliskara aya nasla mangkaia bara taura ba bara snik ba ninkara.

  • 5 NINKA AULA NANI: Yus munisa tasba piska bibitni bri nani apia kaka plun mangkisa yus munisa tasba piska bibitni bri nanira, tasbara saika sangni nani ba mangkisa, bibitnika yamnika bri aina nasla wina takaskan ba.

    Kayu taya sakaia bapanka ba tanka ba sika mani uba lapta karna pyuara baha ba pura bikaika bara dista yabaia insla nanira, taura insla mangkan nanira las tasbaya kum purara klin bara inma saura apu.

    Tasba saika inma nani wina ba

    Baha dukia nani ba inma bara daiwan sukwan nani wina naku nani: buñigas, diawan kanka nani, Kayu taya apia insla luan nani wina nani, plun yuika plaka takaskan nani aisawi ba wina rayaka sirpi nani warkka ba wina.

    Tasbara aunhka yabaia ba diara satka ailal nani sukwi luan nani ba wina takan tasbara karnika yabisa satka ailal bara sa, birauh sukwan nani, sakuna kau pali Nicaragua yus muni nani ba: abonera apia daiwan sirpi satka su sukwi tasba takan ba kalila kanka bip guts nani , bocashi, lombrihumus, taya tasbara aunhka yabisa.

    Tasbaya kau karnikas, plun sakaia ba mayara palisa, kupia kraukisa mangkaia 12 bara 14 bik nani tas banira (441 mita skuer)*.

    KUPIAM KRAUKS: Tasba ra karnika yabi ba angkaia sa pawan pyuara bara aisawi kaka.

  • Krutnika nani daukisa lainkara kau yamni plun nani sakaia, lalah kau bal dimisa bara yapti tasba yawan apahkisa

  • Históricamente el manejo de plagas en los cultivos se ha realizado con productos químicos, pero estos son caros y

    causan intoxicaciones al ambiente y la salud.

    En el caso extremo de usar agroquímicos, utilice productos de baja toxicidad, que no sean de uso restringido o

    prohibido. Fíjese en los colores de la etiqueta del envase como se indica a continuación.

    ¿Cómo calcular la Dósis Letal 50 (DL50) de un producto formulado?

    La fórmula es la siguiente:

    DL50 producto formulado = DL50 producto técnico mg/kg x 100% % del ingrediente activo en el producto formulado

    EJEMPLO: calcular la DL50 del producto formulado Clorpirifos 48% (EC).El resultado es:

    DL50 = 135 mg/kg x 100% = 13,500 48% 48 DL50 = 281 mg/kg. Moderadamente peligroso

    EL INTA NO RECOMIENDA EL USO DE ESTOS PRODUCTOS

    El INTA para conservar el ambiente y los suelos, recomienda tomar en cuenta lo siguiente: Plaguicidas de uso restringido Plaguicidas prohibidos

    A R M O N I Z A C I Ó N D E B A N D A S T O X I C O L Ó G I C A S A N I V E L D E C E N T R O A M É R I C A Y P A N A M Á

    NOMBRES GENÉRICOS NOMBRES COMERCIALES

    2,4,5 –T Acido Triclorofenoxiacético

    Aldrin Aldrin, Aldrex, Aldrite

    Clordano Clordano, Octachlor

    Clordimeform Clordimeform

    DDT Diclorodifeniltricloetano, DDT

    Dibromocloropropano Dibromocloropropano, DBCP, Nemagon, Fumazone

    Dieldrin Dieldrin, Octalox

    Dinoseb y sales Dinoseb, Premerge, Aretit, Fuosit

    Dodecacloro Declorano,Percloropentaciclodecano, Mirex

    Endrin Endrin

    Etilen-bromuro Dibromuro de Etileno, Etilen Bromuro, EDB

    Etil Paration Paration Etílico

    Hexaclorobenceno Hexaclorobenceno, HCB

    Heptacloro Heptacloro

    Lindano Hexaclorociclohexano, BHC, Lindano, Gamma-Col, Lintox

    Pentaclorofenol Pentaclorofenol

    Metil Paration Folidol 45 CS, Penncap-M, Metil Paration 48 EC, Metil Paration 80 EC

    Metamidofos Tamaron 60 SL, Turbo 60 SL, MTD 60 SL, Monitor 60 SL

    Toxafeno Toxafeno

    NOMBRES GENÉRICOS NOMBRES COMERCIALES

    INTERVALOS DE SEGURIDAD

    (DÍAS)

    Aldicarb Temik 15 gr 90

    Carbofuran Furadan 5 gr, Furadan 10 gr, Rimafuran10 gr, Cufuran 5 gr, Cofuran 35 SL 60

    Clorpirifos

    Rimpirifos 5 gr

    7 - 21Rimpirifos 48 EC, Clorpirifos 48 EC, Lorsnext 48 EC, Lorsban 48 EC, Clorfos, Agromil

    Endosulfan Thiodan, Thionex 35 EC, Endosulfan 35 EC, Barredor 35 WP 1 - 7

    EtoprofosMocap 10 gr

    60Mocap 15 gr

    Fosfuro de Aluminio

    Synfume 56 FT, Detia Gas Ext-t, Celphos 56 FT, Detia Plates 56 FT, Fumitox 56 FT, Gastion 57 FT 5

    Monocro-tofos

    Azodrin 60 SL, Monocron 60 SL, Monocrotofos 60 SL, Nuvacron 60 SL 7 - 30

    Metomil Nudrin 90 SP, Lannate 90 SP, Methonex 90 SP, Kuik 90 SP, Metomil 90 SP 3 - 14

    Terbufos Agrofos 12 gr, Counter 10 gr, Foratex 10 gr, Terbugran 10 gr, Agroment Terbufos, Disefos 60

    ParaquatRimaxone, Radex – D, Casaquat, Boa, Herbaxone, Gramoxone, Angloxone, Pilarxone, Bioquat, Preglone

    ----

    intanicaragua

    intanicaragua

    inta.nicaragua

    Instituto Nicaragüense de Tecnología Agropecuario

    La elaboración y reproducción de este material es financiado por el

    proyecto PAIPSAN-CCN.