INSTITUTI GJEOGRAFIK USHTARAK I SHQIPËRISË

Prof. Asoc. Dr Myslim PASHA

GJEOGRAFIA USHTARAKE

Tiranë 2006

PERMBAJTJA

KREU I PARË

I. Hyrje në gjeografinë ushtarake

I.1.Terminologji I.1.a.VendiI.1.b. TerreniI.1.c. GjeohapësiraI.1.d. MjedisiI.2. Gjeografia në fokusin ushtarakI.3.Të mësosh gjeografinë ushtarake.I.4. Ushtaraku shqiptar përpara gjeohapësirës së tij.I.5.Gjeohapësira-teatër i veprimeve luftarakeI.6. Analizat paraprake gjeohapsinoreI. 7. PërfytyrimiI.8 . Ç’kumtojnë parimet e luftës ?I.9. Gjeohapësira dhe koha I.10. Gjeografia ushtarake dhe gjeopolitikaI.11. Të drejtat historikeI.12. Gjeografia ushtarake dhe gjeostrategjia.I.13. Përmasa dhe interesat kombëtare në vështrimin gjeografik ushtarak.I.14. Gjeografia ushtarake dhe problemet e sigurisëI.15. Që nga Homeri e këndej.

Përfytyrime njohëse të ballkanitI.15.a. “Skylla dhe Karribda”, vlerësim i vendkalimitI.16. Aleksandri i madh dhe gjeografia e luftrave të tijI.17. Jo vetëm kërshëri gjeoushtarake.I.18. Nëntë llojet e venditKREU I DYTË

II. Njohja, studimi dhe vlerësimi i vendit

II.1. Radha e njohjes së vendit.II.2. Mënyra të studimit të vendit.II.2.a.Studimi i vendit me zbulimII.2.b.Studimi i vendit me anë të hartës.II.2.c. Studimi i vendit me anë të fotografive ajrore dhe pamjeve satelitoreII.3. Njohja e vendit në taktikën ushtarakeII.3.a. Grumbullimi i të dhënaveII.3.b. Analiza e të dhënaveII.3.c. Vlerësimi i të dhënaveII.3.d. Interpretimi i të dhënaveII.4. Synimi i luftës: gjeohapësiraII.4.a. Vëzhgimi në gjeohapësirëII.4.b. Indetifikimi i çdo gjëje që matet.II.4.c. Mbledhja e gjeoinformacioneveII.4.d. Analiza e gjeoinformacionitII.4.e. Ndërtimi ligjeve dhe koncepteve që rrjedhin nga ky ndërveprimII.4.f. Rrjedhimet logjike II.5. Koefiçienti gjeohapësinorII.6. Gjeohapësira shqiptare dhe lëvizshmëria në situata luftarakeII.7. Vendi dhe cilësitë taktike të tij.II.8. Klasifikimi i vendit në vështrimin ushtarak.II.9. Misionet ushtarakeII.10. Analizat e rajoneve strategjikeII.11. Analizat taktike.II.12. Kufijt shtetërorëII.12.a. Kufiri shtetëror tokësorII.13. Ujrat vendoreII.14. Kufijtë ajrorëII.15. Mosmarëveshjet strategjikeII.16. Probleme mjedisoreII.17. Fortifikimi nën dritën e gjeografisë ushtarakeII.17.a.Vështrim historikII.17.b. Llojet e FortifikimitII.17.c. Përfytyrimi shqiptar i fortifikimtII.17.d. Parimet kryesore të fortifikimt shqiptar.

KREU I TRETË

III. Relievi

III.1. Relievi si sfondIII.2. Lartësitë

III.3. Përbërësit topografikë të relievitIII.4. Rëndësia taktike e shpateveIII.5. Vend fushorIII.6. Vend kodrinorIII.7. Vend malorIII.7.a. Pozicionet zotëruese gjeografike.III.8. Vendet fushoreIII.9. Groporet e relievit, luginoret.III.10. Gjeologjia ushtarakeIII.11. Shkëmbinjtë. Vështrim sipërfaqësor.III.11.a. Sipërfaqet e zhveshura të qëndrueshme dhe të paqëndrueshmeIII.12. Sipërfaqet e punueshme dhe të menaxhueshmeIII.13. Llojshmëria e tokaveIII.14. Klasifikimi dhe cilësitë taktike të llojit të tokave.

KREU I KATËRT

IV. U j o r ë t

IV.1. Lumenjtë dhe ndikimi i tyre në veprimet luftarakeIV.2. Cilësia e ujrave në vështrim të përbërjes kimikeIV.3.Vija bregore IV.4. Shtresëzimi ujor detarIV.5. DepërtueshmëriaIV.6. Gjendja syprinore detareIV.7. RrymatIV.8. Baticë-zbaticatIV.9. ValëtIV.10. Topografia e shelfit detarIV.11. PlazhetIV.12. Kripshmëria e ujrave detareIV.13. Ngushticat dhe shtegkalimet detareIV.14. Shelfi detar dhe pjerrësitëIV.15. Brigjet e ujorëveIV.16. Klasifikimi i ujorëve të shqipërisëIV.17. VijueshmëriaIV.18. ThellësiaIV.19. Lumenjtë e shqipërisëIV.19.a. DriniIV.19.b. BunaIV.19.c. MatiIV.19.d. IshmiIV.19.e. ErzeniIV.19.f. ShkumbiniIV.19.g. SemaniIV.19.h. Vjosa LiqenetDetet

KREU I PESTË

V. Bimësia dhe ndikimi i saj në veprimet luftarake.

V.1. Bimësia V.2. DrunorëtV.3. Pyjet, shkurretV.4. Lartësia e drunorëveV.5. Lloji i gjetheveV.6. Shtresëzimet dhe katet bimore

KREU I GJASHTË

VI. Ndërtimet njerëzore

VI.1. Vështrim i përgjithshëmVI.2. Faktorët ndërtimorë njerëzorëVI.3. Përbërës të objekteve qytetoreVI.4. Kritere dhe dallime për sipërfaqet ndërtimore Njerëzore dhe bashkëshoqërueseVI.5. Përcaktimi i qëndrave të banuaraVI.6. Njohja e veçorive të hapësirave qytetore VI.7. Tipare ushtarakeVI.7.a. Shëtitoret Qytetore dhe PengesatVI.7.b. Fuqia e zjarrit , e mjeteve të blinduaraVI.7.c. Artileria në qyteteVI.7.d.Kërkim-ShpëtimiVI.7.e. Qëndrat qytetore dhe Strategjia NukleareVI.8. Natyra e qyteteve shqiptareVI.9. Njohja e urbanizimit të sotëmVI.10. Sipërfaqet ndërtimore njerëzore të pandërtuaraVI.11. Aeroportet ushtarakeVI.12. Portet

KREU I SHTATË.

VII. Menaxhimi i bazave ushtarake

VII.1. SfondVII.2. Infrastruktura e sotme e bazave ushtarakeVII.3. MasterplanetVII.4. Kërkesat për mjedise.VII.5. Menaxhimi i strehimitVII.6. Mbrojtja e mjedisitVII.7. Pengesat mbrojtëse dhe sistemi i ndriçimit

KREU I TETË

VIII. Rrjeti rrugor dhe hekurudhor

VIII.1. Vijat e komunikimitVIII.2. Rrugët, rrugëkalimet

VIII.3. Studimi i rrugëveVIII.4. Kategorizimi i rrugëveVIII.5. Shenjat rrugoreVIII.6. UratVIII.7. Vahet dhe trapetVIII.8. Tunelet dhe nënkalimetVIII.9. Hekurudhat

KREU I NËNTË

IX. Atmosfera e tokës dhe dukuritë e saj si ndikim në veprimet luftarake.

IX.1. SfondIX.2. Erërat dhe rrymat ajroreIX.3. TemperaturaIX.4. ReshjetIX.5. Lagështia relativeIX.6. Retë dhe mjegullaIX.7. Drita natyroreIX.8. Rëndësia e klimatologjisë në këndvështrimin ushtarak.IX.9. Grupet kryesore klimatikeIX.10. QarkullimiIX.11. Kriteri klimatik si cilësi mjedisoreIX.12. DallgëtIX.13. Trysnia atmosferikeIX.14. Frontet atmosferikeIX.15. Gjeografia ushtarake e tërmeteveIX.15.a. Gjeodinamika shqiptare dhe e rrethinave të saj.IX.15.b. Tërmetet nënujore IX.15.c. Detyra të shtabeve dhe specialistëveIX.16. Gjeografia ushtarke e përmbytjeveIX.17. Gjeografia e orteqeve shqiptareIX.17.a. OrteqetIX.18. Dëbora e rëndë.IX.19. Aksidentet teknologjikeIX.20. ZjarretIX.21. Gjeografia e trafikut të drogës

KREU I DHJETË

X. Gjeografia kulturore

X.1. SfondX.2. DemografiaX.3. Dendësia e popullsisëX.4. Dëndësia fiziologjikeX.5. Tipare fizike dhe shpirtroreX.6. Shendeti publik

X.7. Karakteristikat kulturoreX.8. Shumicat dhe pakicatX.9. Etnitë në shqipëriX.10. Kombësia i bashkon shumë më tepër shqiptarët X.11. KrenariaX.12. Njerëz me vetbesimX.13. Jeta dhe natyra e shqiptarëveX.13.a. Kanuni i Lek DukagjinitX.14. Ndarjet Tradicionale. Tiparet. Raca.X.15. Vetitë luftarakeX.16. KokëfortësiaX.17. Kujtesa për njohjen e venditX.18. MikpritjaX.19. Familja, Fisi, Atdheu X.20. Feja e shqiptarit

P J E S A E D Y T Ë

II. Gjeohapësira e modeluar për njohje dhe studim gjeoushtarak

II.A. Të dhënat hapësinoreII.B. Të dhëna cilësore ( atribute )II.C. Futja e të dhënave hapsinoreII.D. Projeksionet hartografike dhe sistemet e koordinataveII.E. Rrjeti gjeografikII.F. Projeksionet hartografikeII.G. Sistemet e koordinataveII.H. Sistemi i rrjetit gjeografik të utm ( projeksionit tërthor të merkatorit)II.I. Të dhëna për GIS ( SIGJ) ushtarakII.J. HartatII.K. Llojet e hartave që prodhohen në IGJU.II.L. Fotografitë ajroreII.M. Remote-Sensing ( syri i madh qiellor)II.N. Fotointerpretimi i pamjeve satelitore dhe fotografive ajrore.II.NJ. Analizat interpretuese të pamjeve satelitore dhe fotografiveAjrore.II.O. Përfundime mbi fotointerpretimin ushtarakII.P. Modeli dixhital lartësor.II.Q. Koncepti i gjeoinformacionit në rastër.II.R. Të dhëna të pozicionimit të përgjithshëm (GPS)II.S. Hartat vektorialeII.SH. GIS në gjeografinë ushtarakeII.T. Kush janë përbërësit themelorë të informacioneve gjeografike ?II.U. Zbatime të sistemeve të informacioneve gjeografikeII.U.a. NdërlidhjeII.U.b. GIS ne fushat e minuara, në kufirin: Shqipëri- Kosovë.

PJESA E TRETË

III. Gjeohapësira ballkanike dhe ajo shqiptare

III.A. BallkaniIII.B. relieviIII. C. Vendi dhe popullsitë e ballkanit III.D. Ardhacakët në ballkanIII.E. SllavëtIII.F. Shqipëria III.F.a. Pozita gjeografikeIII.F.b. Tregues natyrorëIII.F.c.. Ku janë kufijtë e lashtë ?III.F.d. EpiriIII.F.e.TeutaIII.F.f. Nën bizancIII.G. Në malet e këtyre trevave flitej shqipIII.H.Dyndje mbi trojet iliroshqiptare.III.H.a. AnzhuinëtIII.H. b. Mbretëria e ArbëritIII.H.c. Sulmet mbi qytetet dhe kështjellat BizantineIII.H.d. Fushatë pushtuese e Car Stefan DushanitIII.H.e. Despotati i ArtësIII.H.f. Shpatajt. Principata e ZenebishëveIII.H.g. Principata e TopiajveIII.H. h. Principata e MuzakajveIII.H.i.Shteti BalshajveIII.H.j. DukagjinëtIII.H.k. Pushtimet osmane në BallkanIII.I. Gjergj Kastrioti Skënderbeu kthehet në shqipëriIII.I.a. Sfondi i Kthimt të Madh.III.I.b. Gjeografi e shkurter ushtarake e luftrave te SkenderbeutIII.I.c. Lezha, si epiqendër e gjeopolitikës së GjergjitIII.I.d. Udhëtimet e GjergjitIII.I.e. Pranvera e betejaveIII.I.f. Në luginën e lumit Treskë.III.I.g. Gryka e natës apo e ditës? (Radika)III.I.h. Otonetë, 1446III.I.i. Sfetigradi dhe uji i pijshëmIII.I.j. Miresh- maj 1449III.I.k. Porta e madhe e kështjellës së SfetigraditIII.I.l. Kampimet e Gjergj Kastriotit në DibërIII.I.ll. Krujë, korrik-tetor 1450.III.I.m. I vetmi rrugkalim: EGNATIAIII.I.n. Ndërtimi i kështjellaveIII.Inj. Dasma e Gjergj Kastriotit. Donikë Arianitin e sjellin në ArdenicëIII.I.o. Moisi Golemi e njihte vendin.III.I.p. Berati dhe nata e zezë e kështjellësIII.I.q. Për të ardhur në Ujbardhë-Albulenë.III.I.r. Malet e SkënderbeutIII.I.s. Kështjella e Krujës-Simbol gjeohapësinor qëndreseIII.I.t. Pamundësia për marjen e kështjellën e KrujësIII.J. Pashallëqet

III.K. Programet ekspansioniste te fqinjëveIII.L. Lidhja shqiptare e prizrenitIII. LL. Konferenca e Berlinit (qershor-gusht 1880)III.M. Shqiperia dhe çështja maqedonaseIII.N. Kryengritja e Kosoves (1910)III.NJ. Trojet shqiptare deri ne fillim te shekullit te XXIII.O. Paradoksi i kohësIII.Q. Gjeografia i synimeve të italisë fashiste.III.R. Zgjerimi i lëvizjes nacionalçlirimtareIII.R.a. Gjormi.III.R.b. Voskopojë. 16.01.1943III.R.c. Patos. 10.02. 1943III.R.d. Drashovicë, shtator 1943III.R.e. ArbanaIII.R.f. GusmariIII.R.g. LibohovaIII.R.h. Marrshimi i Brigadës së Parë.III.R.j. KonispoliIII.R.k. Kolonja, Barmashi III.R.l. KrujaIII.R.m. Tiranë.MushqetaIII.R.n. Përsëri, Tirana.III.R.nj. “Kodra e Kuqe”në Tiranë dhe rruga “ Firej” në Shkodër.III.S. Pas luftës së dytë botëroreIII.SH. Lëvizja demokratikeIII.T.Gjeografia e revoltave popullore të vitit 1997III.TH. Ngjarje të rëndësishme në kosovëIII.U.KosovaIII.U.a. SfondIII.U.b. Qafat historikeIII.U.c. Fusha e KosovësIII.U.d. MaletIII.U.e. Rrafshi i DukagjinitIII.U.f. Bjeshkët e NamunaIII.U.g.Malësia e Hasit dhe Malet e SharritIII.U.h.Malësia e Drenicës.III.U.i. VendbanimetIII.U.j. Popullsia e KosovësIII.U.k. Kosova dhe përmasa shqiptare në Evropën JuglindoreIII.U.l. NacionalizmiIII.U.m. Pas Luftës së Dytë BotëroreIII.U.n. Përplasja e MadheIII.U.n.1. Gjeohapësira e shqiptarëve në Mal të ZiIII.U.n.2.Popullsia dhe vendbanimetIII.U.nj. Preshevë, Bujanoc, Preshëvë, troje shqiptare në Sërbinë JugoreIII.U.o.Vise shqiptare në FYROMIII.U.o.1. ShtrirjaIII.U.o. 2. PopullsiaIII.U.o.3. Zhvillimi ekonomik dhe arsimimi.III.U.o.3. Si u kulmuan konfliktet.III.V. Reshperim gjeografik në çamëri

III. V .a. HyrjeIII.V.b. Nga LashtësiaIII.V.c. Emri i Krahinës III.V.d. AutoktoniaIII.V.e. Popullsia.III.V. f . Feja.III.V.g. Etnitë. KulturaIII.V.h. Shpërnguljet dhe spastrimet etnike, gjeostrategji e mbrapshtë.III.V.i. Si u nxitën konfliktetIII.V.j. Gjeografia Ushtarake, vetëm si njohje për Çamërinë.

PJESA E KATËRT

IV. Përshkrim gjeohapsinor ushtarak i shqipërisë

IV.A.Hyrje.IV.II.Gjeohapësira e Ultësirës PerëndimoreIV.A.a. ShtrirjaIV.A.b. Fusha e MbishkodrësIV.A.c.Fusha e NënshkodrësIV.A.d. Gjeohapësira fushore nga Lezha Në Milot.IV.A.e. Gryka e MilotitIV.A.f. Gryka e ShkopetitIV.A.g.Ultësira: nga Ishmi në Erzen.IV.A.h.Vargu kodrinor Rodon-ErzenIV.A.i. PezaIV.A.j.Kodrat e Krrabës.IV.A.k. Fusha e Durrësit. Derdhja e Poshtme e Erzenit.IV.A.l. Gjeohapësira nga Shkëmbi i Kavajës- Derdhja e Poshtme e ShkumbinitIV. A .m. Grumbulli kodrinor i Hysgjokaj dhe Belsh.IV.A.m. 1.Peqini.IV.A.m.2. Dalja në Papër dhe Cerrik. IV.A.n. Gjeohapësira: derdhja e Shkumbinit, derdhja e Semanit.IV.A.o. Berati në Osumin e PoshtëmIV.A.p. Fundkodrat e Mallkastrës. Kthesa e Patosit- KutalliIV.A.q. Mallakastra dhe rrethinat e saj.IVA.r. Grykëderdhja e Semanit, Grykëderdhja e Vjosës dhe grumbulli kodrinor pranë saj.IV.A.s. Ultësira: Grykëderdhja e Vjosës -VlorëIV.A.t. Gjiri i Vlorës. Karaburun.SazanIV.A.u.Masivi Kodrinor i Rrjedhës së Poshtme të Shushicës nga Mifoli në Ploçë.IV.A.v. Kurveleshi i Poshtëm. Lumi i Vlorës.IV.A.z .Lugina e DukatitIV.B. BreguIV.C. Sarandë- Delvina dhe kufiri jugor.IV.D. Krahina Malore VerioreIV.E. Malësia e VermoshitIV.F. Lugina e KiritIV.G. Lugina e ShalësIV.H. Lugina e Nikaj-Currajt

IV.I. Lugina e ValbonësIV.J. Kurrizi Shkëlzen – KollatëIV.K. Malësia e Gjakovës dhe e HasitIV.L. Malësia e HasitIV.M. Liqeni i Vaut të DejësIV.M.1. Diga e Vaut të Dejës si objekt-strategjik ushtarak IV.M.2. Liqeni i KomanitIV.M.3. Transporti liqenor i KomanitIV.M.4. Ç`mund të ndodhë me shpërthimin e digës së Komanit ?IV.M.5. Liqeni i FierzësIV.N.Pllaja e ShishtavecitIV.NJ.LumaIV.NJ.1. Luma e Drinit Të Zi. IV.O. Bjeshkët e Kushnenit dhe TërbunitIV.O.1. Gropa e Qerretit IV.O.2. IballaIV.O.3. Fushë Arrëz-Apripë- Dardhë-Qafë E MalitIV.O.4. Gjeohapësira malore Qafë-Mali-Sakat-Liqeni i Fierzës-Qinamak-TejdrinIV.P.Gjeohapësira lindore e malësisë Pukë-MirditëIV.P.1. Nyja e Fanit. MirditaIV.Q. Lugina e PeshkopisëIV.Q.1. Lugina e BulqizësIV.Q.2. MartaneshiIV.Q.3. GollobordaIV.R.Lugina e MatitIV.R.1. Lura dhe rrethinatIV.R.2. MbasdejaIV.S. Fusha e Elbasanit. Lugina e Shkumbinit deri në LibrazhdIV.S.1. Nyja e LibrazhditIV.S.2. Përrenjasi dhe Shkumbini i SipërmIV.SH. Gropa e PogradecitIV.SH.1. Gropa e Prespës së Madhe dhe të VogëlIV.T. Fushëgropa e KorçësIV.T.1. Lugina e Devollit te SipermIV.T.2. Lugina e Devollit: Cerrik-Gramsh-MoglicëIV.T.3. Lugina e Devollit të Mesëm: Bratilë-MaliqIV.TH.Lugina e TomorricësIV.U. Rrjedha e Mesme e Osumit. Skrapari.IV.V.Pellgu i Vjosës, nga Qafa eKiçokut deri tek Tre Urat.IV.X. Krahina e LopsitIV.X.1. Lugina e DrinosIV.X.2. ZagoriaIV.X.3. Gryka e SelckësIV.X.4. Lugina e Sopikut.IV.Z KolonjaIV.ZH. Kurveleshi i SipërmIV.ZH.1. Lugina e KardhiqitIV. ZH. 2. Gryka e Bënçës

PARATHËNIE

Gjeografia Ushtarake, shpërfaqet si një përpjekje e parë, edhe pse në arsimimin ushtarak shqiptar, ka një truall përvoje të gjatë. Megjithatë vjen në kohën e duhur. Po a është në gjeohapësirën e duhur? Fakti që FA të Shqipërisë prej një kohe të gjatë, vijojnë të jenë në hullinë e shndrrimit dhe reformimit të tyre të dëshiruar, në standarte të NATO-s, me prirje drejt cilësisë dhe përqëndrimit, nuk tregon se edhe studimi gjeoushtarak në të njëjtën mënyrë duhet të tkurret dhe të kalojë përkitaz. Përkundrazi. Cilësia, spektri shumëpërmasor i ndjekjes së problemeve të Sigurisë Kombëtëre, përfshirja e FA në misione jashtëvendore ndërkombëtare, ndryshimet spektakolare të teknologjisë së studimeve gjeohapësinore, përballimi përbashkët i shumë misioneve të emergjencave civile, nuk shkon në shtrat të izolimit, por ndërfutjes cilësore të Gjeografisë Ushtarake.

Mbulesa e Tokës si aspekt fizik i Botës, nuk është thjesht një mantel syprinor por edhe një jetë që lëviz e ndryshon. Teknologjinë e projekton dhe e shpik, por Mbulesën Gjeohapësinore, e dukur si indiferente e ke kudo pranë edhe larg, por nuk është kaq e lehtë për ta njohur . Duhet ta njohësh, duhet të dish se si të sillesh, pastaj, ajo t’i shumfishon forcat, t’i teston teknologjitë e të ndriςon intuitën vendimarrëse. Në veprimtaritë luftarake ajo ndikon si shënjtëri, duke të inspiruar se si të ndryshosh strategjinë dhe taktikwn se si t’i përshtatesh asaj, se si të përdorësh teknologjinë, për të arritur në fitore.

Shkruhen guida turistike për Shqipërinë, për të zbuluar bukuritë dhe gjurmët e historisë, libra të gjeografisë dhe të disiplinave të saj, për fëmijët, studentët dhe lexues të ndryshëm, por deri tash nuk e kemi një Gjeografi Ushtarake. Në Shkollat ushtarake, në gjysmën e dytë të shekullit që shkoi, mësohej Topografia Ushtarake e cila brenda saj bartëte pjesë të njohjes së

vendit. Po kështu, nga fundi i viteve tetëdhjetë qarkulloi për herë të parë një dispencë e Gjeografisë Ushtarake e cila trajtonte përshkrimin gjeoushtarak të drejtimeve kryesore strategjike, si dhe vlerësimin e tyre.

Ky libwr qw vjen sot pwr lexuesin dhe studentin, po të qe vetëm ushtarak, do të përcillej i mangët; por ai synon që të sjellë dhe afrojë më shumë lexues mbasi priret që brenda veti, të ngërthejë jo vetëm gjeografi fizike dhe përshkrimore, por edhe njohuri gjeohistorike, gjeokulturore, për atmosferën, gjeologjinë, me interpretime përmjet teknologjive më moderne të studimit dhe vlerësimit. Komandat, shtabet, komandantët e njësive dhe reparteve të FA, vetëm sa e kanë përfytyruar luftën, situatat, ndeshjet dhe kundërshtarët, por nuk e kanë provuar realisht atw kurse gjeohapësirën e kanë shkelur, studiuar dhe krahasuar, sa e sa herë. Gjeohapësira në këtë rast është më e epërme, sepse kjo njohje i ka shërbyer zhvillimit. Prandaj dhe ky botim edhe pse përdor terminologji ushtarake në tërësinë e tij është gjeografi Shqipërie.

Duke ecur në gjurmë të Topografisë, tanimë e njohur nga breznitë e ushtarakëve, ky botim ka një synim më të gjerë. Prandaj ky tekst, nuk ka thjesht profil ushtarak, mbasi në të nuk flitet vetëm për teoritë e luftës dhe ndikim të faktorëve gjeografikë por prezantohet vendi, mjedisi, gjeohapësira ku lëviz jeta dhe veprimtaria në përditshmërinë e saj.

Piro i Epirit apo Gjergj Kastrioti nuk besojmë që të kenë marë mësime gjeografie, por gjer në ditët tona, vijnë të suksesshëm për gjeninë e tyre, sepse kanë ditur se si të njohin gjeohapësirat e tyre iliroarbërore, në luftra aq të ashpra; se kanë ditur të përzgjedhin vendet për të ngritur kështjellat e qëndresës; se përshkuan male, lumenj, dete edhe tej zotërimeve të tyre, duke e rritur gjeninë ushtarake dhe mbresën që nuk shuhet kurrë.

Pa njohuri të historisë sonë kombëtare dhe të përpjekjeve luftarake për mbijetesë; të fqinjërisë në Ballkan, pa një fllad gjeografik të trojeve shqiptare në shtetin amë dhe jashtë tij, si lëndë e duhur, nuk mund të sendërtohet dot lëvizja gjeohapësinore dhe përfytyruese ushtarake, sado që njohuri themelore të jenë marë në edukimin arsimor të mesëm.

Në vitet tetëdhjetë të shekullit që shkoi, ndër njësitë ushtarake u dha orientim sipas të cilit topografët duhet të përgatisnin Përshkrimet Topoushtarake të rajoneve të mbrojtjes së njësive. Sikur të mos mjaftonin hartat e hollësishme të vendit, njohja e drejtpërdrejtë dhe shkelja “ pëllëmbë për pëllëmbë” përshkrimet do të ishin plotësuese, për të thënë atë që shpesh nuk e gjen dot në hartat apo mjetet e tjera njohëse. Për të vijuar këtë ide, një gjeografi përshkrimore e vështrimit ushtarak duhej të dilte në dritë, për t’i qëndruar pranë hartave dhe shumësisë së gjeoinformacioneve. Prandaj, nw kwtw botim, mund të gjendet edhe një guidë gjeografie, jo si një instruksion i rëndomtë, por si një dritare orientuese, ku rrezaton udhërrëfimi natyror, ndikimin e faktorëve mjedisorë, gjeohistoria e luftrave, teknologjitë e kohës, si në një “bibël” gjeohapësinore, për strategët ushtarakë, deri tek ushtari më i thjeshtë.

Ky tekst synon për më shumë. Ai mund të quhet si një shkallinë më e lartë e Topografisë Ushtarake e cila ndonëse me metoda klasike, vijon të zhvillohet, në pak orë, në Universitetin Ushtarak “ Skënderbej” dhe shkollat e trupës. Gjeografia Ushtarake nuk u qëndron afër vetëm studentëve të lartë të Akademisë së Mbrojtjes, por shumë më gjerë. Nëse fillimi është ORIENTIMI, pas saj Gjeohapësira hyn në bashkëbisedim, e mund ta fitosh atë, edhe kur lufta kanos me zjarrin e saj. Por edhe mund ta humbësh. Gjeografia Ushtarake të jep njohuri udhërrëfimore gjeohapësinore të pazëvendësueshme.Autori gjen rastin të falenderojë, Komandën e Akademisë së Mbrojtjes dhe bashkëpunëtorët e Institutit Gjeografik Ushtarak, për kurajën që më dhanë për të nxjerë në dritë kwtw libwr. Në veςanti shpreh falenderimet për dy recenzentët e tekstit, Dipl. Ing. Miranda Zeka dhe Dipl. Ing. Piro Dado për ndihmesën e dhënë në përmirësimin e tij.

KREU I PARË

I. HYRJE NË GJEOGRAFINË USHTARAKE

I.1.TERMINOLOGJIGjeografia është shkenca që merret me Planetin tonë dhe jetën mbi të, veçanërisht me

përshkrimin e Tokës, ujërave, ajrit, shpërndarjen gjeohapësinore të florës duke përfshirë njeriun dhe veprimin e tij mbi natyrën, në bazë të të cilave qëndron lidhja e ndërsjellët midis këtyre përbërësve të ndryshëm. Në këtë vështrim Gjeografia përcjell njohuritë mbi Tokën në një spektër të gjërë që përfshin edhe shkenca të tjera fizike që nga Astronomia deri tek zoologjia. Ajo përshkruan mjedisin gjeografik në “hapësirë” dhe në “Kohë”.

Gjeografia Ushtarake si term është më i vonët, por si një pjesë studimore gjeohapsinore është po kaq e lashtë sa janë dhe luftrat, në historinë njerëzore. Pra, ajo është nënbashkësi që brenda kufijëve të gjerë të saj, përqëndron studimin në ndikimin e mjedisit fizik dhe kulturor gjeohapsinor në veprimet politike ushtarake, planet, programet, mbështetjen luftarake të operacioneve në vështrim vendor, rajonal dhe ndërkombëtar. Strategjitë, taktikat, doktrinat, komanda, kontrolli, strukturat ushtarake të FA, ndikohen në tërë spektrin e veprimtarive luftarake prej kushteve të tokës, detit, ajrit si gjeohapësirë.

Gjeografia Ushtarake është studimi mbi lidhjen e njeriu me mjedisin dhe ndikimin e tij në vendimmarrjet taktike dhe strategjike ushtarake.Ajo nuk është një gjeografi në kuptimin klasik të saj por që shpesh quhet gjeografi e aplikuar e cila fokusohet si një ndriçues midis njeriut dhe mjedisit. Mjedisi natyror në fakt ka po atë kërcënim siç mund të ketë planëzimi i një mësymje nga shtabi komandues po aq sa edhe arma apo ndeshja trup me trup në fushën e luftimit si dhe të gjithë përbërsit e tjerë të saj. Për këtë është e nevojshme që ushtaraku të vlerësojë në shkallën e duhur vendin, mjedisin e të gjitha llojeve si në vështrimin gjeografik ashtu dhe atë njerëzor për t’u aftësuar që të zgjidhin problemet gjeoushtarake. Kësisoj Gjeografia Ushtarake është edhe një ndërthurje e logjistikës, novigimit, hartografisë, fotografimeve ajrore, pamjeve (pamjeve satelitore) dhe i çdo informacioni tjetër që ka të bëje me mjedisn gjeografik. Informacionet inteligjente, objektivat, kërkimi dhe zbulimi, shpërndarja e armatimit, pajisjeve, furnizimit dhe mbështetjes, transporti, veshja, ndërtimet inxhinierike ushtarake, mirëmbajtja, mbështetja shtetërore, edukimi dhe trajnimi kryhen në një gjeohapësirë të caktuar. Studimi gjeohapsinor nuk është thjesht një përshkrim por në të gjithë veprimet vendimmarrëse ushtarake përbën një faktor të rëndësishëm për planëzimin dhe ecurinë e operacioneve në të cilat do të merret në konsideratë: gjeografia, struktura e popullsisë (demografia), feja, mendësia shoqërore, zakonet, gjuha, antropologjia, standarti i jetesës.Prandaj në lidhje me të janë :gjeografia ekonomike kulturore, demografia vet hiatoria, teknologjia etj.Thuhet, se: ” Ai që sundon detin, sundon botën”. Gjeneralë dhe komandues të tjerë të forcave ajrore mund të thonë gjithashtu se “ Ai që zotëron ajrin, zotëron botën” Ndërkaq është tepër e njohur thënia se “ Fati i luftës vendoset në tokë “ Të gjitha thëniet kanë lidhje me vendin, gjeografinë e mjedisin i cili nuk është vetëm tokë , por: “ toke, ajër , ujë” dhe hapësira në pafundësi. Ngulimi gjeopolitik dhe ai gjeografik kanë patur dhe kanë po të njëjtën rëndësi qysh nga lashtësia e këndej. Informacioni gjeografik për ngulimin dhe lëvizjen e trupave është kritik për fitore në luftë. Hartat e sakta dhe përdorimi i tyre, është përsëri vendimtar, në luftën e sotme.Vendosja e ushtrive, e armëvë strategjike, i logjistikës në tërësi dhe përdorimi i tyre në largësi e pozicione të caktuara duhet të përzgjidhen, dihen, njihen, jo thjesht për kujtesë, por dhe në mënyrë analitike, e cila mundësohet nga teknologjia e studimit gjeografik e hartografik.

I.1.a.VENDINë të gjithë literaturën e derisotme ushtarake shqiptare përdoret termi” Terren “ për: “

tokën “ apo “dheun” ku veprohet, në rastin tone, luftohet etj, etj. Në këtë tekst është ndryshuar termi “terren” për t`u përdorur si “vend”. Ky ndryshim nuk është thjesht, një shqipërim i fjalës së huaj: “terra” ose “terrain” që do të kishin kuptimin në shqip : “Vend, truall, tokë, tokësor” po pak më shkoqur se kaq, mbasi është një përshtatje shumë herë më e mire, përdorimi në shqip i termit: “vend” si rrënjë e lashtë e foljes “ve” që do të thotë: “vendos, vë këmbën, vë sendin, po ku? Në vend, në truall. Kësisoj “Vendi” do të ishte më i mirë edhe se termi: “Tokë” apo “Dheu”. Ndërkaq për: “Tokë” e “Dheu” përsëri ka shpjegime në fjalorët e sotëm si “Toka, apo “Dherat”, “korja e rruzullit tokësor në tërësinë e saj, a në një pjesë të caktuar, shtresa e sipërme e kësaj koreje, lëndë e fortë a e shkrifët, që përbën koren e rruzullit tonë…” Në fjalorin e Shqipes për fjalën “Vend” shpjegohet qartaz: “Hapësirë a sipërfaqe tokësore, tokë e kufizuar a pjesë toke që ka veçori të caktuara fizike e gjeografike, truall, zonë (vend malor, fushor, moçalor, vend i sheshtë, i ngritur, i thyer, i hapur, vende të ulta, vende të larta, vend i thatë, i zhveshur. Vende të ulta, vende të larta, vend i thatë, i zhveshur. Vende të nxehta), fushë, fshat, krahinë.

I.1.b. TERRENINë tekstin e Topografisë Ushtarake (Tiranë 1976) përcaktohet se: “…terreni ka qënë dhe

do të mbetet një nga elementët kryesorë dhe të përhershëm të situatës luftarake. Luftimet mund të zhvillohen në tri hapësirat, në tokë, ajër, det, por përfundimi final do të zgjidhet në Tokë, në terren” Siç mund të vërehet, përkufizimi qëndron, në themel të tij. Por, ai gjithsesi, është i mangët. Në të vërtetë, ka një gjeohapësirë që përmban në vete tre elemntët e thëna më sipër: “tokë, ujorë dhe ajër” të cilat nuk janë tri hapësira por pjesë e gjeohapësirës. Përkufizimi mbyllet me termat: “në tokë, në terren” që nënkupton se “tokë dhe “terren” janë e njëjta gjë e cila nuk është e vërtetë. Po kështu as në Fjalorin e Termave Ushtarake të NATO-s, “ Termat Operative” (Tiranë, 2001) nuk jepet shpjegimi i plotë i fjalës: “Terren” veçse: “Analiza të terrenit” për të cilën thuhet:…grumbullimi, analiza, vlerësimi dhe interpretimi i të dhënave gjeografike, për të parashikuar ndikimin e terrenit në operacionet ushtarake” prej së cilës nënkuptohen, se tiparet natyrore dhe ato artificiale i përkasin terrenit.

Të vjen keq që fjala “Terren” është ulur këmbëkryq mbi “vend”, këtë fjalë të bukur të shqipes së sotme që hera herë ngatërrohet me “Tokë”

I.1.c. GJEOHAPËSIRA“Gjeo” është “ Toka”. Sami Frashëri do të përdorte: “ Dheshkronjë” për “ Gjeografi” dhe “ Dhekërkonjë” për “ Gjeologji”. Nuk do të kishte më bukur se kështu. Megjithatë, fjala e re e Samiut nuk u përdor më vonë.Po: Hapësira?A nuk të duket, se ke të bësh me “Hapje”, me hapje syri për të shikuar rrotull, afër e larg, atje ku veprohet. Shumë shqip, e më kuptueshëm. “Hapësirë” është edhe kategori filozofike që do të thotë: formë kryesore e ekzistencws së materjes në lëvizje. Ajo shpreh rendin e vendosjes së objekteve materiale, që kanë një shtrirje të caktuar, formë, vëllim, vend, largësi” (Fjalori i Filozofisë. Tiranë 1981). Kësisoj, hapësira, përfshin, vende, forma, vëllime, largësi etj, si pjesë të saj. Pra, vendi, është pjesë e Gjeohapësirës, kurse kjo vet, është pjesë e pafundësisë dhe jo vetëm për planetin tonë dhe as e sistemit tonë diellor, por pafund. Ajo nuk mund të shkëputet dhe nga faktorët përfshirës që kanë të bëjnë me pozicionimin, lëvizjen, vëllimin, energjinë, atmosferën në tërësi, planetet e sistemit tonë diellor dhe më tej. Gjeohapësira ka brenda vetit si Gjeografinë, por dhe Astronominë si mundës studimore dhe përshkrimoe të saj, pra jo vetëm vendin, por përfshirje dhe ndikim shumë më të gjerë. Kështu, ne do të përdorim: gjeohapësira e Marsit, lufta gjeohapësinore e Yjeve, Gjeohapësira Evropiane, Gjeohapësira Ballkanike, Gjeohapësira Shqiptare etj.

I.1.d. MJEDISI Për mjedisin në literaturën gjeografike, në përgjithësi përdoret përcaktimi: ”të gjithë përbërësit që përfshijnë natyrën dhe ekzistencën e organizmave të gjalla, me kushtet fizike, sociale, kulturore që ndikojnë në zhvillimin e organizmave” Përbërësit e mjedisit në fakt janë edhe përbërësit të Mbulesës së Tokës dhe gjendja e tyre është gjendja e kësaj mbulese, duke trajtuar: ajrin, ujorët dhe ekosistemet e tyre, dherat dhe ekosistemet,, gjithashtu, biodiversitetin. Sa më sipër në gjeografinë ushtarake, termi mjedis do të përdoret shpesh sepse ai trajtohet brenda “koncepti vend” dhe “gjeohapësirë” sepse brendia mjedisore është pjesë në gjithpërfshirjen gjeoushtarake të analizës së ndikimeve të vendit, gjeohapësirës në veprimet luftarake.

I.2. GJEOGRAFIA NË FOKUSIN USHTARAKEdukimi ushtarak në aspektin gjeografik nuk është thjesht njohja e gjeografive të

Shqipërisë apo Botës por përfitimi i një kulture të përgjithshme për të dalluar se si ndikojnë faktorë të ndryshëm në veprimet luftarake. Nisur nga këto, duhet sqaruar se ka një ndryshim të dukshëm me rolin që kanë në jetën dhe fatet ndërkombëtare të disa vendeve të fuqishme si SHBA, Rusia, Mbretëria e Bashkuar, Gjermania apo Kina, të cilat e përvijojnë rolin e tyre si pjestarë me peshë jo vetëm në rajone të ndryshme të Botës por edhe të Aleancave dhe Traktate politiko-ushtarake si dhe të Kombeve të Bashkuara; kësisoj studimet për gjeografinë ushtarake kanë një shtrirje planetare. Në Ballkanin e trazuar ku u shfaqën në mënyrë tragjike dukuritë e spastrimeve etnike dhe konfliktet ndërnacionale, njohja e vendeve ku do të veprohej kishte përbërës të ndryshëm të cilat nuk ishin vetëm me karakter gjeografik fizik, por kërkonin njohje të konflikteve nacionale, gjuhët, zakonet, traditat, fetë dhe ndërtimet e kultit të drejtave të njeriut etj. Duke u future në mijveçarin e tretë, edhe pse ka ikur koha e pushtimeve të mëdha, njohja e vendeve të Botës ku ka trazira dhe ku veprohet për vendosje të demokracisë, operacione paqeruajtëse apo humanitare, del nevoja e njohjes gjeografike. Gjeografia Ushtarake si lëndë formuese, nuk ka karakter formal por ajo është pjesë e faktorit “gjeohapsirë” ku zhvillohet lufta, ajo zë këndin e tretë të trekëndëshit të njohur: “NJERIU-ARMA-GJEOHAPËSIRA”. Ajo në të vërtetë është shkollë ku mësohet mjedisi me tërë përbërësit e tij, bartet përvoja, ndriçohen të panjohurat dhe perfeksionohen teknikat njohëse, të gjeoinformacioneve moderne. Ai komb që nuk ka akses tek ndonjë det apo oqean ( ujorët e mëdhenj) asnjëherë nuk është në gjendje që të projektojë një fuqi ushtarake të vërtetë. Lëvizet nga një skenë teatri në një tjetër. Kjo u takon kombeve të mëdha, por nuk përjashton dhe ata që janë të vogla. E tillë është Iliria e dikurshme. Një pozitë të tillë me interes ka edhe Shqipëria e sotme. Por e ndodhur kurdoherë në kushtet e mbijetesës, përparësitë e saj detare i kanë shfrytëzuar më shumë të tjerët. Para Luftës së Ftohtë, ish Bashkimi Sovjetik i cili kishte një vijë detare oqeanike gjigande, nuk harroi të ngulet me forcën e tij detare edhe në brigjet tona. Gjeografia Ushtarake, në sistemin që shkoi u shndërrua në një përshkrim vendi e mjedisi gjeografik ku numëroheshin epërsitë dhe joepërsitë brendavendore dhe harroheshin shumë faktorë të rëndësishmë që kishin lidhje me ekonominë, kulturën, demografinë, tempet e zhvillimit të teknologjisë dhe përhapjes së infprmacionit, gjeologjinë, etnologjinë, sociologjinë, ekologjinë, antropologjinë, fenë, shpërthimet etnike në rajon, të cilat u harruan fare. Dikur thënia e Bismarkut, me tërë cinizmin e kohës ishte shfaqur se “Shqipëria: një shprehje gjeografike” ndërkaq në vend që në shekullin XX të konsolidohej njohja e gjerë në bashkësinë ndërkombëtare e zhvillimit gjeohapësinor ekonomik e kulturor si dhe identiteti i kombit shqiptar, një prirje tjetër u zgjua për izolim dhe kthim në vete. Tirej vetëm filli gjeohistorik i “Kështjellës së pamposhtur” dhe të gjeohapësirës shqiptare që ishte në gojën e ujkut…(në gojën e ujkut hedhim valle) ndërkohë kur në shkollat greke mësohej gjeografia e Vorio Epirit dhe në studimet pseudoshkencore të sërbomëdhenjëve argumentoheshin tezat e faktorëve gjeografikë dhe të drejtave hapësinore të sërbëve ardhacakë për trojet e lashta iliro-shqiptare, ndërsa në botimet hartografike të një prej vendeve të Traktatit të Varshavës Shqipëria,

nuk paraqitej fare në hartë. Brenda izolimit dhe përfytyrimit të rrethimit të “shumëanshëm” gjeohapësira nuk e tejçonte vështrimin, përkundër e bëntë atë dritëshkurtër.

I.3.TË MËSOSH GJEOGRAFINË USHTARAKE.

“Nuk mund të zbresin në luginë majat e maleve po qe se dëshirojmë të ngjitemi në majë, duhet të përshkojmë luginën e t’i ngjitemi shpatit, pa u druajtur nga honet. Duhet të ngjitemi

vetëm drejt së vërtetës që nuk mund të “zbresë”. Tiddu Krishnamurti

Njohja e gjeohapësirës përqaset me rolin e “levës proverbiale” të Arkimendit. “Më jepni një vend ku të qëndroj, se do të lëviz rruzullin”. Pozicionet e favorshme gjeografike janë si ajo levë, e mrekullisë së përfytyrimit. Të mësosh Gjeografinë Ushtarake do të thotë së pari, të mësosh, të mendosh sesi dhe ku do të lëvizësh, të përmisosh shikimin, perceptimin dhe arsyetimin në marrje të vendimeve. Nuk mund të kesh kurrë vendimmarrjeje serioze për të ruajtur jetët e njerëzve apo për t`i vënë në funksion energjitë e tyre, drejt fitores po nuk lidhe natyrshëm, informacionet e grumbulluara, me gjendjen e pranishme pa i folur kujtesës sonë që të zgjohet nga zgjimi i lëvizjes dhe veprimit në natyrë. Prej tyre, pastaj tek komandanti apo planëzuesi, shfaqet intuita e që sjell reflekse brenda mjedisit ku vepron. Ushtari kërkon të komunikojë me natyrën, ta njohë, ta zotërojë atë siç zotëron një kalë në galopin e tij, siç e zotëron një shpatë apo një pushkë të thjeshtë, siç kërkon një valë radioje, të shpërndarë në hapësirën e larmishme të tokës dhe atmosferës. Kur pregatitemi për një operacion mësymës apo mbrojtës, ku nisim një marshim apo kërkim shpëtimi, kur lëvizim nëpër natë dhe kalojmë zona të përmbytura në Shkodër apo Lezhë, në radhë të parë mendimi dhe abstragimi sendërton lëvizjen se ku dhe si do të arrihet, mbi të cilat mjedise të njohura do të kalohet, se ku janë hidrovorët e fushës dhe kolektorët e mëdhenj, se sa radhë shkëmbinjsh ka kodra e Rozafës gjersa t`i shkosh nga afër kalasë. Zgjedhjet vijnë prej kushtit të njohjes gjeohapsinore dhe nga ndërthurja e shumë faktorëve të tjerë. Gjeografia nuk ndërtohet, ajo ekziston, problemi është se si ajo lexohet. Si e ndjen veten njeriu të lidhur me mjedisin e tij rrethues. Por ndryshimi ekziston, ndërmjet natyrës dhe kuptimesisë së saj. Për këtë duhen të shfrytëzohen njohja dhe abstragimi nëpërmjet njohjes shkencore dhe informacioneve gjeohapsinore.Komandanti dhe ushtari bëjnë të njëjtën pyetje, të pare: Ku ndodhemi? E mandej :Ku do të shkojmë më tej ? Po të njëjtën pyetje e bën edhe studiuesi, hidrologu, gjeologu, pylltari, bujku apo bariu. Edhe kur hap një tokë për të bërë një ngastër të re, duhet të kesh njohur se e ç`lloj është e në cilën pjesë të luginës shtrihet. Edhe kur vendos një skuadër në një shpat mali, duhet të dish se ç`informacion toke është, ç`lloj shkëmbinjsh apo trungjesh ka dhe nëse ekzistojnë rrugë lidhëse këmbësore apo pyjore, se ç`kushte maskimi ka apo ç`mund të veprohet gjatë sulmit e jo vetëm në një drejtim por në shumë drejtime. Natyra shtrihet përpara ushtarakut si dhe studiuesit, aq sa e “e njohur” por dhe aq e “panjohur”. Tek ajo, në fillim fshihet pasiguria dhe papërcaktueshmëria, se ç`fshihet pas formave ndër kurorën e bimësisë, në guvën e shkëmbit dhe nën syprinën ujore të lumit. Pasiguria apo papërcaktueshmëria mund të sjellë pezullimin e vendimmarrjes për lëvizje të mëtejshme dhe prandaj është e domosdoshme të zhvillohet, nëpërmjet informacioneve që vijnë apo janë mbledhur, me intuitë dhe me arsye, të bëhet abstragimi dhe analiza, ndërkohë, përfytyrimi për gjeohapësirën, thërret gjeogarafinë e cila e lidh përshkrimin, njohjen me veprimin apo mosveprimin. Komandantët, kur marrin vendime duhet të kenë vizionin: e forcës njerëzore, gjeohapësirës, armatimit dhe mbështetjes së veprimeve luftarake. Ky vizion nuk mund të jetë tërësisht i vërtetë, pra ka gjasa të kemi një njohje të mirë, afërsisht të mire, të përciptë dhe mosnjohje të cilat të çojnë, drejt realizimit të objektivit ose në dështim të plotë. Le të jenë dy ushtarakë, që meren me studimin e një gjeohapësire, i pari ka vetëm shkrepëtima intuitive të vëzhgimit empirik dhe disa të dhëna të sjella në shtab nga zbulues apo udhëtarë vendas kurse i dyti, i paisur me me njohuri shkencore, harta, fotografi ajrore, pamje satelitorei, nformacione nga interneti, fjalorët dhe ienciklopeditë, që flasin për zonën në studim.Kush nga të dy, do t’i ngjitet më shpejt fitores? Nuk është aspak e drejtë të themi nxitimthi

dhe me emocion se ai “i pari” është shumë prapa. Për të dy rastet ndriçimi sa më shumë i gjeohapsirës të ndriçon vendimin që përcillet me suksesin, por ai kohës së sotme ka me vete tërë përvojën dhe përkon me ndryshimet e ndodhura, aftësinë e madhe të teknologjive në studimin e vendit. Ndërkaq shkreptimat intuitive të komandantëve të lashtë ishin sa aventurore dhe po kaq gjeniale në kalimin e vendeve jo aq të njohura, të pengesave natyrore të gjithfarëllojshme që nga lumenjtë, kënetat, pyjet e dendur, shkretëtirat. Përmjet intuitës gjeniale janë tejkaluar situata kontaktesh me bashkësi të panjohura njerëzore, fe apo zakone kaq të larmishme dhe shumë herë befasuese. Gjeohapësira duhet të jetë aleate e njeriut. Po, a është ajo indiferente me praninë e forcave që ndeshen në këtë teatër të madh. Ajo i buzëqesh atij që e njeh më mirë; atij ajo i bëhet aleat, ndërkaq, e ndëshkon me dhimbje atë që nuk e njeh dhe kësisoj dhe kthehet në kundërshtar. Ky kurth, në fakt, duket sikur është i armikut e në fakt ta ka shkakëtuar gjeohapësira. Komandantët, duket sikur gjejnë një gjuhë të përbashkët me gjeohapsirën. Kjo është pjesë e asaj përndritje analize të tokës e të mbulesës së saj. Dialektika e dukurive dhe realitetit në natyrë është vijim i ndërsjelltë i arsyetimit dialektik të komandantit ushtarak i cili nëpërmjet kërkimit ndeshet me metafizikën dhe zbulon brenda natyrës ku ai vepron “çuditë e fshehura” si diçka e shenjtë që e ka Toka Mëmë, ashtu sikundër Anteu Mitik. Njohja e gjeohapsirës bëhet vlerë jete kur i shërben zhvillimit, por ajo kthehet në antivlerë kur vetë njohja e kthen në një flakë shkatërrimi (shëmb e rropos qytetërimin, djeg pyje, shpërthen fusha nafte apo gazi) duke ndëshkuar natyrën dhe njeriun njëkohësisht. Por komandanti, shpesh, është indiferent apo “indiferent me dhimbje”, gjersa ai zbaton një urdhër, me çdo çmim. Ai e masakron gjeohapsirën pjesë e së cilës është vetë, për reaizimin e qëllimit. Kështu ka ndodhur që nga Homosapiensi i parë deri tek njeriu i kohëve moderne. Por shkënditë hyjnore që gjenden brenda gjeohapsirës zënë e ndriçojnë udhën e zhvillimit, përmes dashurisë dhe urrejtjes.

Në këtë vështrim, Gjeografia Ushtarake është pjesë e veprimit të një arti tronditës kryedramatik, atij të Luftës. Komandanti kur jep një urdhër lëvizjeje e veprimi, duhet të ketë biseduar së brëndshmi me gjeohapsirën. E, nëse nuk është gjetur gjuha e përbashkët e komunikimit me të, i duket sikur po lëviz në një hapësirë pa dritë e mund të ndeshet kurdo, me të papriturën. Ushtaraku shqiptar i kohës së sotme duhet të kujtohet çdo çast për baltën, për muzgun,për erën e Jugut, për baticë-zbaticën apo për plagët e gjakmarrjes këndej dhe andej Bjeshkëve të Namuna, për dialektin dhe tipin a karakterin e ushtarit, përmes një gjeografie ushtarake që bwn pjesw nw universin e kulturws dhe tw veprimit.

Studimi gjeografik i ka hullitë e tij qysh herët. Një shkatërrim, kërkon një ndërtim të ri dhe njohje të re. Një vend pushtohet, pastaj përtërihet dhe rindërtohet. Përparon në një drejtim, por nuk le pa mbajtur në vëmendje vende të tjera, për t’i ripërtërirë ato. Aleksandri i Madh, luftonte dhe përparonte, por pas ngrinte qendra tregëtie dhe qytete. Të tilla ishin Kandahari, Baktrina dhe Aleksandria përmes një gjeografie fushatash ushtarake të jashtëzakonshme në të cilën komunikohej vetëm ilirisht. Shpesh herë mosnjohja e gjeohapsirës ka bërë që formacione ushtarake të vogla apo të mëdha të bien viktimë të boshllëkut njohës gjeografik.

Gjeohapësira shqiptare dhe njohja e saj, ka një spekter ndryshimor, të jashtëzakonshëm, në kohë. Studiues të shumë fushave që kanë lidhje me termin “hapesirë” pohojnë se njohuritë dhe teknologjitë e informacionit dalëngadalë po e afrojnë në caqe të fundme ndryshimin lidhur me njohjen e gjeohapsirës konkrete të një vendi. Në literaturën e sotme ushtarake-shqiptare,kur flitet për vendin, kjo lidhet drejtpërdrejt me gjeografinë. Gjeoinformacionet e sotme janë pasuri dhe dritë në kohë stërvitore apo përballim të emergjencave civile të llojeve të ndryshme, si dhe kur përgatitesh për planëzimet e veprimeve luftarake. Prej internetit vijnë informacione gjeohapsinore në komada e shtabe, në tokë, det, ajër, tek të gjitha mjetet, deri tek ushtari i thjeshtë në fushën e luftimit. Njohuritë e grumbulluara, të ruajtura e të futura në “bazën e të dhënave” “data base” nga studiuesit dhe analistët ushtarakë pranë Komandave janë sërish pasuri dhe dritë për t`i përdorur e shfrytëzuar mjedisin gjeografik, në të mirë të operacioneve.

Përvoja e luftës në Kosovë apo në Irak është shembull ilustrues për një rivlerësim të faktorëve gjeografikë “së largu” dhe nga “afër”. “Së largu” nëpërmjet gjeoinformacionit të

përgatitur më parë për gjeohapsirën ku do të kryhen veprimet luftarake, “afër” si përnjohje e drejtpërdrejt e gjeohapsirës.

Kosova nxori mësime sesi duhet të ndërthuren natyrshëm konceptet: “së largu” dhe “afër”. Aviacioni amerikan dhe i NATO-s sado që kishte në mënyrë paraprake hartat topografike dhe të dhënat e tjera të sakta e të modeluara me koordinata, kishte nevojë për një përputhje të informacioneve empirike drejtpërdrejtë nga gjeohapsira kosovare për suksesin e vërtetë të operacioneve.

I.4. USHTARAKU SHQIPTAR PËRPARA GJEOHAPËSIRËS SË TIJ.A duhet të konsiderohet gjeohapësira si e njohur dhe se s’kemi ç’të njohim më tej? Ka

mendime se nuk ka ç’të ofrojë Gjeografia Ushtarake per vendin tënd, Shqipërinë, mbasi atë e ke ndër duar, e ke shkelur me pëllëmbë. Është e vërtetë se askush nuk e përfytyron luftën, të filluar nga Shqipëria dhe Forcat e saj të Armatosura, ndaj vendeve fqinjë. Kjo s’ka ndodhur as në të shkuarën, mbasi ka mbizotëruar vetëm përpjekja e shqiptarëve për të mbrojtur vendin e tyre dhe për të mbijetuar, gjithmonë deri në kufijtë e tij. Megjithatë, lufta edhe mund të diktohet në një kohë të caktuar, prej faktorëve të jashtëm. Atëherë, sërish do të shfaqen kërkesat, për njohjen e faktorëve gjeografikë. Nuk mund të mendohet, se duke qënë vend i vogël, e njeh gjithë hapësirën e saj, se e ke shkelur, në punë, në turizëm, në marshime, në mësimet gjeografike, stërvitjet ushtarake, në studimet e kryera etj. Brenda këtyre kufijve sado të vegjël, njohja nuk mbaron, jo vetëm në sajë të ndryshimeve që ndodhin, por sepse njohja gjeografike ushtarake, nuk është një e vetme, por me faktorët fizikë, ekonomikë, njerëzorë, kulturorë të cilët krahas njëjësimit që krijojnë, brenda vendit kanë veçori, ndryshueshmeri të cilat duhet të njihen, si në kohë paqeje dhe po kështu në luftë. FA në kushte paqeje duhet të njohin faktorët dhe dukuritë atmosferike si: gjendjet e jashtëzakonshme të motit, e ndryshimeve të skajshme te kushteve klimatike, të përmbytjeve, të ftohtit, orteqeve, të shpërthimit të digave të mëdha ujore, të rrëshqitjeve, të tërmeteve, të veprimit të dallgëve, të zjarreve, për të cilat duhet një organizim i menduar mirë, njohje dhe vlerësim i situatave si të ishin në luftë. Kësisoj, bëhet pyetja e parë, Ku? Pastaj vijnë veprimet dhe zgjidhjet gjeohapsonore. Përfytyrimi nis e fluturon nëpër rrugët, lartësitë, shtigjet, bimësinë, shtëpitë, objektet industriale dhe llojshmërine e tyre, kalueshmërinë e vendit. Që të gjitha këto, shtabi i emergjencës duhet t’i ketë jo vetëm në tavolinën e punës, por në mendje, për kundërveprim të shpejtë dhe efektiv të situatës. Në kohën e sotme janë shfaqur dukuritë shoqërore, të cilat kanë marrë përmasa fatale në shkallë botërore. Të tilla janë: trafiku i narkotikëve e i qënieve njerëzore, të cilat ndodhin e shpërndahen në një shtrirje gjeografike të gjerë, nga një shtet në tjetrin, nga një kontinent në tjetrin. Shqipëria, në dekadën e fundit dhe fillimin e këtij shekullit të ri, është gjendur nën gjymtyrët e këtij trafiku. Shteti përball kësaj veprimtarie antiligjore në shkallë ndërkombëtare ka aktivizuar institucione dhe organizma të posaçëm të Ministrisë së Brendshme, të administartës ligjore, të FA. Gjeografia e lëvizjes së drogës ka një hartë në formën e metastazave, që ndërthuren edhe në Shqipëri. Po ashtu, edhe trafiku i prostitucionit dhe migrimi i paligjshëm.

I.5.GJEOHAPËSIRA-TEATËR I VEPRIMEVE LUFTRAKEArkitektura, skenat e mizanskenat e teatrit të veprimeve lufatrake, regjizura mbi të,

ngrihen në këtë gjeohapësirë, gjeografinë e së cilës duhet ta kesh njohur që më parë. Marrëdhënia e planëzuesit ushtarak apo luftëtarit të thjeshtë me gjeohapësirën në fillim është dëshirë për eksplorim. Mandej ajo afrohet dhe futet në vetëdije për të interpretuar dhe abstraguar. Krijohen lidhje të tjera, aq sa për një kohë të gjatë ato rrijnë harmonishëm pranë njëra-tjetrës. Është një fushë, mal, luginë, fshat me banorë të cilët janë të ndyshëm, nga ata që ke njohur në treva të tjera, por që tani ndodhen në një teatër tjetër, ku skena, hapësira, drita, klima, ngjyrat, kanë një unitet të ndryshëm nga ai që kë njohur më parë. Natyra është e shumëllojshme dhe komplekse njëkohësisht. Duhet të frigohemi prej bukurisë së peisazhit dhe të përhumbemi plotësisht prej magjepjes që të jep natyra? Duhet të bëhemi pjesë e saj, e lartësuar, për ta pyetur atë me gjuhën e

saj, për të vendosur se ç’fshihet më tej, bukuri apo kurth bukurie, dashuri natyre apo greminë që të çon në humnera të tmerrit? Pra duhet të kënaqemi, por dhe duhet të durojmë që të abstragojmë për një vend, gjeohapësirë apo mjedis. Pastaj duhet të shënojmë në hartë, hollësi, të skicojmë, zmadhojmë, gjakftohtësisht detajet. Për këtë duhet të mendojmë se ku duhet të kalojmë dhe sa dendësi ka pylli dhe sa gradë është pjerrësia. Njohja e kësaj pjese të natyrës na shpëton përherë nga kurthet. A ka kohë ushtaraku të jetë pjesë e romantikës? Apo ai bluan në mendje bukuri të ashpra, i shkel, i injoron e i përplas, i ngre në krahë, i vendos si barrierë, u çan gjoksin maleve për të tejçuar misionin në fitore.Ushtaraku i pwrjeton edhe bukuritë e natyrws. Por atij i duhet të jetë racional e abstaragues, përfytyrues se si t’i shfrytëzojë ato, si të kalojë, të ngjitet, të zvarritet, të mbrohet në shkëmb, në trung, në ledh, si të kacavirret një pemë a si të kalojë një lum, si të planëzojë mundësitë e kalueshmërisë së trapave. Gjeohapësira për ushtarakun është si ndërtim i vizioneve, reflektimeve, projektimeve në truallin, jo vetëm të përfytyruar por edhe të përzgjedhur enkas për kalim e veprim. Ajo avitet në tryezat, monitorët dhe mendjen e projektueswve si natyrë e zvogëluar dhe e modeluar. Aty ngrihen planet, kurthet, betejat, përbërësit e mësymjes apo të mbrojtjes, e tërë përditshmëria e përfytyruar, e veprimeve të ardhme.

Gjeohapësira është e mbushur plot me mesazhe, që duhet t’i përzgjedhësh, t`i lexosh e përkthesh. është e shumëllojshme dhe komplekse njëkohësisht. Objektet e saj, vendodhjet e tyre, rrethinat, mbulimet, përbërja llojshmëria e bimëve, natyra e gjallë edhe ajo jo e gjallë, përmasa, ndërthurja, ndriçimi, prespektiva, i tërë ky univers, në shpërndarjen dhe pjesët e tij, vijnë mbi syrin tonë dhe ne e perceptojmë atëherë me saktësi (nëse e kemi si qëllim investigimin e hollësishëm të zbulimit) dhe herë me më pak vëmendje (kur lëvizet shpejt me trupat)

“Çdo gurë lëshon hijen e tij, çdo lule ka aromën e saj, çdo kanal ka thellësinë e tij” thotë një fjalë e urtë indiane. Kësisoj mund të gjykojmë edhe për shumë përbrës të gejeohapësirës që është në interesim të ushtarakut të cilat lidhen me njëra-tjetrën dhe kanë një shtrirje apo pozicion të caktuar, e veç bukurisë së papërsëritshme, kanë edhe volitshmërinë dhe përdorimin kur kalon për qëllime të shfrytëzimit të tyre në veprime luftarake. Po se sa të fshehta ndodhen brenda saj që herë syri na rrok dhe, herë jo. Gjeohapësira vjen si një dukuri trunore. pra që ne e perceptojmë me pamjen që na shfaqet. Është privilegj, kur ne e sodisim këtë natyrë të bukur e të rregullt, por në të njëjtën kohë ne nuk kemi kohë të çmojmë bukurinë, harmoninë e pëlqyeshme, kur bëjmë një analizë ushtarake, kur mendojmë se si do të kalojmë në te, me trupat këmbësore, si do të desantohet nga ajri, po kështu si do të bëhet një zbarkim detar në kohë e në kushte jo shumë të favorshme metereologjike…Ushtaraku duhet të njohë në radhë të parë (…ose duhet të ketë njohur më herët) e mandej të imagjinojë si një regjisor se çdo të ndodhë, në këtë teatër, kur të kalojë ushtria, kur të organizohet një pritë apo një sulm, kur të pozicionohet në mbrojtje etj…etj… Ç’do të ndodhë, vallë, me prishjen e kësaj rregullsie prej shpërthimit të predhave apo prej hedhjes së lëndëve kimike? Kjo analizë është shumë më e vështirë, e nuk ka karakter të një përshkrimi të thjeshtë gjeografik të gjeohapësirës, por ajo lidhet me pyetje të tjera si: Sa do të na mbrojë kjo luginë e ngushtë dhe sa do të na pengojë? Sa bimësi do të prishet dhe sa transhe hapen për të shndrruar këtë bukuri, por që do të mbrojë jetët njerëzore? Kështu mendimi i ushtarakut, ndërthuret. Abstragimi do të sjellë, si rrjedhojë, që në momentet e caktuara, të mos merret parasysh bukuria, harmonia, rregullsia në natyrë sepse ajo mund të prishet, përmbyset, kontaminohet, rregullohet apo fortifikohet. Kjo gjeohapësirë e cila të ka dhënë një lloj kthjelltësie në shpirt, do të mendohet për t`u shfrytëzuar për atë që është sublime: jetën. Po në të njëjtën gjeohapësirë në pozitat e pushtuesit gjatë një lufte të padrejtë, në emër dëshirës për pushtime dhe hegjemoni, të fitores me çdo kusht, sakrifikohen të dyja si: jetët njerëzore ashtu edhe bukuritë e gjeohapësirës.

Gjeohapësira malore dhe tepër malore e Shqipërisë është mahnitshme. E tillë është ku e e sodisim për t`u mbushur me jetë dhe kur filozofia e jetës të josh për mendime po kaq të kthjellta. Ndërkaq, në një studim serioz para gjendjes luftarake ne bëhemi serioz, racionalë, kur peizazhet,

format, vijimësia, ndërthurja e shtresave të mbulesës së tokës, futen gjithësisht në logjikën e luftës, të përdorimit të këtij universi gjeohapsinor, me vetëdije të plotë, për mbrojtje dhe sukses në fushën e luftimit.

Fusha e luftimit, në fakt, është gjeohapësira, teatri me skenën e tmerrshme të veprimeve luftarake, që së pari, të ka rrëmbyer e përpirë prej mrekullisë natyrore, ndërkohë, vjen një moment që gjithçka prej saj, të shkatërrohet. Pozicioni i ushtarakut është shumë i vështirë. Por, në vijë të profesionit të tij, si luftëtar ai gjen zgjidhjet të cilat kanë lidhje me jetët njerëzore apo ardhmërinë e një rajoni të caktuar. Termi “Qëndresë” që përdoret herë herë, rëndom, ka lidhje me këtë gjeohapësirë që na ushqen me gjithçka, sipër dhe poshtë saj, por që shpejt apo vonë, prej luftës mund të bëhet shkatërresë dhe pjesë e ferrit. Gjeohapësira para se të bëhet një objekt studimi ushtarak, në çdo pjesë të saj, prej dheut të imët gurëve, ujrave, egërsisë dhe brishtësisë, prej stërkalës së vogël dhe mjegullës, prej fierit të gjelbër deri tek ahu i lartë, në këtë gjeohapësirë të shkelur apo të pashkelur nga njeriu, zbukurohet përputhet, zhvillohet, vishet e hijeshohet, përshtatet mrekullisht para syve tanë.

Po njeriu, gjatë sundimit dhe luftës për ekzistencë jo rrallë i është përveshur asaj me iracionalitetin, deri në shkatërrim. Po të kujtohet Hiroshima dhe para saj rrafshimi i qytetërimeve të tëra do të kujtohemi të pyesim veten se sa e duam gjeohapësirën. Spastrimi etnik Sërb në Kosovë ndodhi në fillim të shekullit të XXI. Rrafshimi i kullave binjake, ishte po kështu shfaqja më e dukshme e i eneregjive diabolike të racës njerëzore edhe sepse Zot i natyrës është njeriu, Zot që ndërton por dhe që shkatërron. Strategët ushtarakë nuk bëjnë gjë tjetër veçse përvijojnë vendimet politike, dhe kësisoj gjeografia ushtarake në të kundërt me atë ekonomike apo demografike etj, ka një kuptim më shumë teknik, pra gjeohapësirën ta përdorësh si një mjet për të fituar në fushën e luftimit, me çfardo çmimi.

I.6.ANALIZAT PARAPRAKE GJEOHAPSINOREFaktorët gjeografikë, në vështrimin e tyre politik dhe ushtarak, bëhen shumë kuptimplotë

kur lidhen në mënyrë të natyrshme me ndikimet e përafërta që ato përcjellin tek forcat tona dhe të armikut, për veprimet dhe arritjen e synimeve për realizimin e detyrave luftarake (sulmi, mbrojtja, vonesa, tërheqja, shpinëmarja, krahëmarja etj) gjatë konflikteve sikundër edhe operacionet e tjera si: asistenca humanitare, përballimin e fatkeqësive, operacionet paqeruajtëse, kërkim-shpëtimi, veprimet antitrafik, antidrogë dhe antiterrorizëm. Analizat varen gjithashtu nga forca që kemi në dispozicion (luftimi dhe mbështetja, toka, deti, ajri, hapësira). Këtu duhen llogaritur edhe çështjet që kërkojnë përgjigje si më poshtë:-Çfarë strategjie sulmi dhe çfarë taktike mund të ishte më e këshillueshme në një mjedis të caktuar gjeografik që favorizon mbrojtësit?-Sa larg dhe sa shpejt përhapet vala goditëse për një mbushje atomike 2 kiloton, sa e madhe është kjo sipërfaqe?-Si ndikojnë format e tokës (relievi) bimësia, ujorët në lëvizje? -Ku janë strehët, skutat të fshehta, ku forcat armike pushojnë, ritrajtojnë vetveten që mandej të kthehen me forca të reja në betejë?-Çfarë sipërfaqe do të mbulojnë ujërat që mund të shpërthejnë në rast se bombarduesit armiq do të bombardojnë digën e madhe të hidrocentralit të Vaut të Dejës apo Fierzës?-A do të ndikojnë valët e detit Adriatik apo baticë-zbaticat, në kanalin e Otrantos, rrymat detare, erërat e Shirokut apo ajo e Gabriut të Myzeqesë në zbarkimin e forcave të armikut; apo lëvizjen e mjeteve të trafikut të klandestinëve dhe drogës?-Ç’llogari duhen bërë për largësinë, dallgët e detit, gjetjen dhe shpëtimin e motobarkave, gomoneve që pësojnë fatkeqësi në hapsirën detare?-Sa ndikon mjegulla nëpër luginat malore shqiptare mbi lëvizjen e trupave dhe mjeteve, të lazerit (rrezet lazer)?

-Ç’të dhëna ka për një qytet, tek i cili po synohet të afrohet, nëse ka mjegull apo jo, në mënyrë që nga sateliti të porositen imazhe sateitore, të cilat do të ndihmojnë në përtëritjen e hartave ekzistuese?-Sa i dendur është trafiku në autostradën Durrës-Tiranë, në kohën kur kolonat e FA do t’i afrohen kësaj traseje?-Çfarë ngjyre dhe simbolesh duhen përdorur traktet që përgatiten për t’u hedhur nga ajri, mbasi në shumë raste, duhen shmangur ndikimi psikologjik dhe besimtar tek banorët të cilëve u drejtohen?-Është syprina ujore e lumit e lartë apo në nivel të ulët?-Po toka dhe lloji i saj, pranë lagunës së Karavastasë a ndikon në lëvizjen e mjeteve luftarake?-A mund të hapen shpejt transhetë dhe hendeklidhjet në masivin kodrinor të Ndroqit?-Sa refugjatë mund të ketë aftësi pritëse Pogradeci dhe Prrenjasi nëse përsëritet në këtë rajon një Genocid i ri i mundshëm?

Pyetje të tilla janë më të shumta se sa ato të treguara më sipër dhe që të gjitha kanë lidhje vetëm me analizën e ndikimmit të faktorëve gjeografikë.Një kornizë e përshtatshme për rajonin që merret në analizë do të përmbajë:

- Vendi kritik- Pengesat- Mbulesa e Tokës dhe mundësitë e maskimit- Kushtet e vrojtimit- Rrugët e afrimit

Kjo kornizë, ka lidhje me Gjeografinë Ushtarake, por mbi të gjitha, kyçi është gjeohapësira. Aty kryhet zhvillimi i dramës së madhe me teatrin e veprimeve uftarake. Përbërësit e kësaj kornize duan vlerësim dhe llogari të sakta për efektet e mundshme gjeografike, në shumë drejtime si : logjistikën dhe mbështetjen në përgjithësi, jetën e komunitetit civil dhe çështje të tjera të rëndësishme, përpara se sa këto vlerësime t’i ketë analizuar me kujdes armiku i cili epërsitë tona i kthen në joepërsi, për ne. Analiza të tilla janë të ndryshme. Ata që i shfrytëzojnë me shkathtësi dhe finokëri, i vënë në përdorim “fluturimthi” dhe grumbullojnë rishmëzi fakte që garantojnë realizimin e detyrës. Kur nuk ka pajtueshmëri, atëherë epërsitë, mund të kthehen në të kundërt. Këtu lind dhe dukuria e bumerangut.A mund të shërbejë, vallë, Gjeografia Ushtarake, si një udhëzues i vërtetë, se si duhet të veprohet në kushtet e luftës? Ajo veçse shërben, ndriçon, por pa ndërthurje me faktorë të tjerë ajo ngelet e braktisur. Vetëm ata që janë me dhunti të larta dhe kanë përvetësuar njohjen e shfrytëzimin e tërësisë së këtyre faktorëve, meritojnë çmimin. Përvoja e gjatë tregon që gjeografët ushtarakë dhe i gjithë personeli tjetër civil të cilët përgatisin të dhënat gjeografike apo që punojnë për ata që ndodhen drejtpërdrejtë në fushën e luftimit, janë po kaq fitimtarë sa dhe ata, e po kështu edhe “humbës” nëse informacionet gjeohapsinore nuk kanë qenë të sakta dhe kanë çuar në dështim të operacioneve.Kjo është në të njëjtën kohë:

- Përgjegjshmëri- Fuqi jetësore që ta jep toka mëmë.

Të dhënat gjeohapsinore dhe analiza e tyre janë një domosdoshmëri. Për Gjeografinë Ushtarake nuk ka rregulla, të dhëna njëherë e përgjithmonë, të shpejta dhe të sigurta që të mund të ndriçojnë gjithçka si instruksione dhe “zgjidhje shkollareske”. Vet gjeohapësira është një libër i madh që e lexon dhe eksploron përherë, vetëm ai që di se ç’farë kërkon dhe ku dëshiron të shkojë.

Në këtë botim ka një trajtim të gjerë të rëndësisë së analizave të vendit, ndërkaq, zgjidhjet më të mira i jep vetë tërësia e gjykimit, vendimmarrjes dhe logjikës së veprimit si një spektër i gjerë e komplekës për arritjen e fitores.Stafet e komandantëve të rangjeve të ndryshme duhet ta kenë trajnimin dhe vlerësimin gjeohapsinor si një epërsi të vërtetë të punës së tyre.

I. 7. PËRFYTYRIMI

Kur forca përfytyruese, kujton, vizaton dhe përqas shëmbëllimet, me tablotë e vendit e të gjeohapësirës, që e ke njohur më pare; aty vendos shënja të vendimeve që duhet të meren, për marshim, ngulim, furnizim, transport, hapje të pozicioneve të zjarrit, të spitaleve fushore etj. Ky është hapi i parë i përfytyrimit. Pra, nuk mund të bësh asgjë, kur për një vend, ku do të kalosh nuk di asgjë dhe nuk ke dijeni se si do të ndërtosh operacionet. Nëse atë vend e ke njohur më pare, atëherë është një bazë njohjeje. Aty vjen përfytyrimi dhe inteligjenca, qëllimi, realizimi dhe bashkë me to intuita e strategut. Në fillim idetë ushtarake, mund të jenë intuitive, alternative. Për çdo projekt që do të ndërmerret nuk mund të ecet më tej, nëse nuk e di se në cilën hartë apo skicë, sado të thjeshtë që ke përpara, mund të lexosh me shenja, se ku është orientimi, ndërsa me sytë e mendjes, prej hartës dhe skicës do të lexosh se ku janë shtigjet që t`i do t’i shfrytëzosh. Gjatë sistemimit të ideve të cilat shpërfaqen, duhen marë parasysh shumë faktorë, për të ndriçuar marjen e vendimit. Këta faktorë luajnë në përfytyrim dhe pastaj vijnë e lëvizin në hapësirën, ku do të zhvillohen veprimet. Në të gjithë përpjekjet dhe betëjat e mëdha luftarake, në kohë, mendimi, pikësynimi, përzgjedhja e veprimeve luftarake, do të varen nga mënçuria (inteligjenca, teknika e profesionalizmi i artit të të luftuarit), që pa vlerësimin e gjeohapësirës ngelen si “peshku në zall”. Gjithë mendimi i kryerjes së një vepre mbështetet në përfytyrimet dhe shëmbëllimet. Ky përfytyrim, do të nevojitet për të plotësuar në detaje, tërë kuadrin e asaj që do të përvijohet e që do të ndodhë në fushën e luftimit. Aty do të paraqiten forcat, radhiten e lëvizin formacionet, objektet nga era që fryn, thellësia e lumit, lloji i tokës, hapi i ngadaltë, lloji shkurreve gjetherënëse apo jogjetherënëse, drita e hënës që parakalojnë në përfytyrim, marrin formën, por edhe prap zhduken, për t`ia lënë vendin abstragimit dhe emëruesit të përbashkët drejt vendimmarjes.

Fati tragjik i njeriut në gjeohapësirën e tij shpesh ndodh që vendoset në pragun e luftrave. Ne nuk jemi dot në gjendje, të themi, se e njohim një gjeografi të caktuar dhe ashtu përmëndësh, ecim drejt saj dhe kur papritur, duket sikur i kemi marrë të gjitha masat Tronditet vendi dhe ne rrënohemi në greminë me të gjithë ushtrinë dhe paisjet e planetit tonë. Se atë që mendonim se e njihnim, nuk jemi në gjendje ta njohim dot. E kemi apo nuk e kemi aleat vendin. Kjo është një pyetje shumë e lashtë. Nuk ka asnjë përgjigje të saktë për të. Shpesh herë këto përgjigje, janë emocionale dhe të shpejta si emocionet; ikin e shkrijnë si vesa në mëngjes. Ne nuk e njohim vendin. Ne nuk jemi dot në gjendje që të kuptojmë plotësisht atë. Ne mund të biem kurdo në grackën e tij, ashtu sikundër të qetësohemi në krahët e tij jetësorë.Sot teknologjia e njohjes hapësinore është kaq shumë e përparuar dhe ne jemi në gjendje që të vështrojmë sëlargu seç bëhet në anën tjetër të planetit apo se çpo ndodh me eksploratorët e sistemit tonë Planetar, e më tej. Dhe përsëri nuk e njohim dot gjeohapësirën.

Që në fëmijërinë tonë, hap pas hapi jemi njohur, me djepin e mandej me derën, vatrën, shkallën dhe gurin e sofatit dhe kemi përzgjedhur se ku të kalojmë, si të mos rrezikojmë në këtë njohje përditshmërie. Ashtu dhe kur jemi në një veprim luftarak, ne sërish jemi si fëmijë, kur zbulojmë e kërkojmë në një skutë, apo një shteg ku të vendosim nje njësi, se si ta këpërcejmë dhe prap nuk jemi të sigurtë.

I.8 . Ç’KUMTOJNË PARIMET E LUFTËS ?Objektet e vërteta të njohjes janë: Njeriu, Arma dhe Gjeohapësira. Prania e

gjithësishme e të trijave në fund të fundit, efektin kryesor e ka vetëm mbi njeriun.Kur veprohet, synohet një rezultat i cili do të ketë një fillim të ri dhe një fund. Ky „fund“

i ndeshjes me kundërshatarin në luftë, tërmetin, përmbytjen, ortekun, tornadon, zjarrin, e kryen njeriu në një gjeohapësirë të caktuar. Ndërveprimi, ndërthurja, marrëdhënia midis tyre do të përcillet me studimin se si u arrit fitorja, apo pse erdhi dështimi. E gjithë historia ushtarake botërore dhe ajo shqiptare është një përvojë që lexohet dhe shqyrtohet. Në 50 vitet që shkuan me shekullin e XX përvoja autarkike shqiptare, ishin një eksperiment i jashtëzakonshëm që studiuesit nuk po i afrohen. Shqiptarët ndodheshin tërësisht me një psikozë lufte, me stërvitje, manovra, ideologji ushtarake, ku rrotull ishte gjeohapësira armike dhe kwrcwnuese

vdekjeprurëse. Historia jonë ushtarake, për gjeohapësirën e vogël shqiptare, duhet të rivlerësojë, se si ka reshperuar mbi të, historia e luftrave, faktet, pushtimet, kryengritjet, fitoret dhe dështimet. Në të vërtetë, Shqipëria ka qenë një fushë luftimi. Veprimet mësymëse, fuqia mbrojtëse, kalimi në mësymje, tërheqja në mbrojtje, sulmi në krahë e në shpinë, sulmi përballë, nisma kur shikon e epërsinë, fortifikimi, luftëtari i përgatitur dhe i vetëdijshëm, mbështetja logjistike, befasia, përdorimi i rezervës, si pjesë e teorisë së doktrinës së luftës, kanë një strehë, arenë dhe skenë ku shfaqen: Gjeohapësirën. Ajo nuk është satatike, por e gjallë. Për gjeohapësirën e vogël shqiptare, duhet reshperuar nw gjeohistorinw e luftrave, faktet, pushtimet, kryengritjet, fitoret dhe dështimet. Teorizohet e flitet për: përqëndrimin, manovrën, objektivin, befasinë, sigurimin luftarak, lëvizjen, përdorimin e forcave, unitetin i komandimit, të bashkëveprimit, e të duket sikur në një fushë shahu apo monitor kompjuteri, i lëviz dhe kënaqesh me to. Ndërkaq, kjo nuk wshtw kaq e thjeshtw. Vrapon, zvarritesh, futesh në luginën greminore, fshihesh e rishfaqesh. Përfytyrimi kalon në natyrën e larmishme, në gjeohapësirën shumëpërmasore, ku prej një guri, rrëzohesh dhe thyen këmbën në çarinë, e mw pas vjen era e lëndëve kimike luftarake, apo del një përrua, e kënetë që nuk e njihje më pare; një bashkësi veprimesh në gjeohapësirë të cilat të bëjnë që të mos arrish synimet dhe lehtësisht të asgjësohesh. Ndodh që projekti luftarak i komandantit, nuk përputhet me skenën (teatrin) ku kryhen veprimet luftarake. Ky teatër të jep krahë por edhe t`i pret. Gjeohapësira ndryshon çdo hap, moti, atmosfera, dritë-hija, vala e detit, pylli e shkorreta, sipërfaqja gurore.

Përvoja e Luftës se Dytë Botërore dhe ajo Luftës ANÇT, krijoi një bazë studimore të rëndësishme. Rigrupimi i forcave në shkallë operative e strategjike, nuk mund të kryhet dot në mënyrë cilësore, nëse nuk meren parasysh faktorët ndikues në një spektër të gjerë të gjeopolitikës në gjeohapsirë e në kohë ku veprojnë forcat në realizimin e detyrave luftarake. As befasia, shpërthimi, ndeshja rrethimi dhe dalja prej tij, s`mund të arrihen në synimin e tyre operacional nëse nuk njeh përmasat, format, distancë-hapësirat, disnivelet e teatrit gjeohapsinor, ku vepron. S`ka llogaritje, pa përfytyrim për lëvizjen, shpejtësinë, energjinë e luftëtarëve. Kur për palën tonë, një vend i vështirë, të konsumon energji, për palën mbrojtëse e shton atë, dhe në të kundërt. Kur zgjedh një rrugë apo shteg të lehtë e të fshehtë lëvizës, energjia që harxhohet është më e pakët dhe ajo ruhet në kohën e ndeshjesh me kundërshtarin. Drejtimi i operacioneve në zona të ndryshme klimatike, në stinë të ndryshme moti, bën që intensiteti i veprimeve të jetë jo i njëjtë. Relievi, vendet e pyllëzuara, ato të zhveshura, vendet moçalore apo të menaxhueshme (ara), hapësirat qytetore kanë tipare të ndryshme dhe kërkojnë përshtatshmëri në vlerësimin e vendit dhe organizimin e mësymjes apo mbrojtjes.

I.9. GJEOHAPËSIRA DHE KOHA

“Krijuesi shpjegon se si e ktheu Kaosin origjinal në Rregullin universal. Pafundësia e Zotit nuk varet nga hapësira. Përjetësia e Zotit nuk varet nga Koha. Por përsa kohë, Koha dhe Hapësira

janë të zënë nga sende dhe ngjarje, këto sende dhe ngjarje bashkëjetojnë në hapësirë dhe pasojnë njëratjetrën në kohë.”

Carlos Fuentes

Duke lëvizur nëpër vendin tënd për një kohë të gjatë, vjen një moment që tërhiqesh kurdoherë nga ajo që ke hulumtuar. Pwrse vallw i ke modeluar në mendjen tënde, këto male lugina, këta shkëmbinj e guva, këto thepisje e rrugë të humbura në pyje, këto brigje lumenjësh e këto dallgë që rrahin me forcë bregun detar, orteqe, erëra dhe shtresa gjeologjike? Përse vallë e ke modeluar? Gjeografa Ushtarake përcjell tek luftëtari mënyrën për studimet e hollësive të vendit se ku do të luftohet, mundësitë e lëvizjes së kundërshtarit, mënyrën se si do të veprohet e si do të kryhet sulmi apo tërheqja. Koha bën që çdo vend të ndryshojë. Njëherazi në një vend ne jemi në të sotmen dhe po ashtu në të shkuarën. Këtu, fshehur kemi edhe të ardhmen e tij. Po si ? Kemi një fushë dhe dje ishte kënetë, si e Maliqit apo e Tërbufit. Para saj, thellë në llome janë gjetur strehët

e shoqërive parailire ku kishin ndënjjen e tyre dhe tani ndodhen fshatra të ndërtuar. Diku kemi patur një pyll të madh në të cilin hyje e nuk dije se ku do të dilje, po sot është i prerë e i shkatërruar. Kemi patur një mal, me bukuri të rrallë i shkëmbinjësh, po ai tani është plot më galeri dhe puse vertikalë, tunele të nëndheshëm. Lugina ka qënë e e paeksploruar po tani ka rrugë interqytetore që lidhin brendësinë e Shqipërisë. Po ai vend e reliev, nuk mund të quhet kurrë vdekur. Ai ka brenda, lidhjen e së shkuarës me të sotmen dhe po kështu edhe të ardhmen. Në këtë rrjedhë luftrash për mbijetesë ka gjurmë, prej të cilave nuk mund të shkëputesh dot ashtu si nuk mund të shkëputesh dot nga Qafa e Buallit apo Qafa e Shtamës ku Skënderbeu vinte e shkonte me luftëtarët e tij për t’u fshehur që të mund të shfaqej prap, ndonëse nuk kishin këtë veshje e këtë mbulesë që kanë sot. Vendi është i gjallë. Po ς’ndodh sot ? A ka të njëjtën vlerë një qafë siç kishte dikur? Në Kohën e Gjergj Arianitit, Qafa e Thanës, e kishta jetën dhe vdekjen kaq pranë e pranë. Po në luftën e sotme ajo mund të mos duhet aq shumë mbase nuk ka fare nevojë që të kalohet këtu, por në Malet e Polisit mund të desantohet, ashtu siç mund të desantohet dëndurisht në Martanesh dhe pastaj të shpërthehet mbi Elbasan apo Tiranë. Koha duket sikur e ka pushtuar gjeohapësirën. Djalli pohon se mund ta kthejë hapësirën që ishte në atë që nuk ishte. Po jo vetëm djalli. Çuditërisht lëvizja mund të bëjë të njëjtën gjë në sotkohën. Për një kohë të shkurtër hapësirat mund të përpihen, hapësirat e mëdha kthehen në të vogla sepse koha me teknologjitë e zhvilluara njeh shpejt gjeohapësirat me përbërësit e tyre: ekonominë, civilizimin kulturat. Ndodhi që Kosova brenda 20 ditësh pothujase u çlirua, ndërkaq vetëm një muaj do të duheshin që Iraku të pushtohej. Bomba në Hiroshimë solli rrënim natyror dhe njerëzor. Po të lëvizim në përmasën e sotme të terrorizmit, në pabesueshmëri, djalli ( brenda njeriut ) përzjeu hapësirëkohën në një eksplozion të painvestiguar dhe paparashikuar dot. Cila gjeografi ushtarake, cila strategji mund ta besonte pushtimin e rrafshimin e kullave binjake, tronditjen e Shtëpisë së Bardhë dhe Pentagonit?. Cunamin e sjell natyra me dukuritë e saj, terrorizmin e sjell kthina djallëzore që bart, fatkeqësisht njeriu. Po sikur arma bërthamore të bjenë në duar të terroristëve? Dukuritë e sipërme, që të gjitha lëvizin në hapësirën e Gjeografisë Ushtarake.

I.10. GJEOGRAFIA USHTARAKE DHE GJEOPOLITIKAGjeografia ushtarake, si lëndë, qëndron në vetvete. Por ajo trajtohet edhe si lëndë e

gjeopolitikës, e gjithsesi ka rolin e studimit të vendit, në vështrim të operacioneve luftarake, në atë fazë kur gjeopolitika i ka kryer analizat e saj dhe ka dhënë kahjen e veprimit politik dhe të efekteve të forcave mbi mjedisin gjeografik, fizik dhe atë njerëzor. Kësisoj ndikimi i faktorëve gjeografikë, fizikë apo njerëzorë në vendimarrjet për veprime politike që lidhen në ndeshje interesash; kur nuk kanë gjetur zgjidhje tjetër politike, thërresin në skenë Luftën. Gjeopolitika, është “qasja ndaj politikës, që vë në dukje përcaktimin që i bëhet asaj, nga vendi dhe mjedisi” Një ide e tillë, ka qënë përshëmbull, kontrolli i qëndrës euroaziatike si kusht kryesor për sundimin e botës etj. Gjeopolitika trajtohet edhe si një gjeohistori, ku analiza e faktorëve gjeografikë rajonalë dhe botërorë, trajtohen të ngërthyer me faktorë të tjerë, ku ai “ gjeografik “ del më i epërm. Faktori gjeografik që ka të bëjë me pozicionin, përfytyrimin për të përfshirë hapësira, volitshmëri, ngjashmëri, eksplorim, njohje dhe zbulim, prej studimit të së cilave gjendeshin lidhjet dhe përgjithësimet, prirjet dhe lidhjet historike mbi të cilat hartoheshin synime të gjera të pushtimit, nënështrimit, zonave të influencës, aleancave, tanimë, në një shkallë, shumë të gjerë gjeografike. Herë herë, i është mëshuar mendimit se pozicionimi gjeografik, ka brenda fatin e paravendosur, të çdo dukurie, ngjarjeje dhe ardhmërie, sikur, ato, të ishin parathënë, projektuar, derisa të ofrohej, si të ishte një ligjësi mbi tërë planetin tonë, me një vështrim sipëror të gjithpushtetshëm të një politike globale, në hapësira globale, në ekranin e së cilës do të përfundonte projeksioni i ngjarjeve, përfshirjes dhe arritjes së synimeve. Të dukej sikur këtu ishte zbuluar një sistem matematik, si i boshteve karteziane, rregullsi ku projekoheshin fate shtetesh, etnishë, hapësirash. Gjeopolitika sot e kësaj dite është përdorur si një imazh njohjeje të gjeografisë, mbështetjes në të dhe më tej, përfytyrimi i përthithjes agresive, të hapësirave. Por gjeopolitika asnjëherë nuk ka qënë shkencë. Ajo më tepër i përafrohet kuptimësisë metafizike që

dukuritë i sheh të shkëputur nga njëritjetra pa kundërshti dhe të pandryshueshëm. Po të nisesh nga faktet historike, prej lashtësisë dhe këndej, do të ndërtosh një seri hartash me gjeohapësira, ku kufijt janë ndryshuar, përmasat janë rregjuar, dhe lëvizja e luftës, pushtimeve për “hapësira jetësore” ka sjellë realitete kryesisht të ndryshuara. Në kohën e sotme kur sapo jemi futur në të “ashtuquajturin rend të ri ndërkombëtar” ku ende vijon të ketë rëndësi të madhe vlerësimi i pozicionit gjeografik, shpesh trajtohet në rend të parë lëvizja në kohë, shpejtësia e informacionit, mposhtja e largësive, të cilat i kanë dhënë krahë strategjisë së shpejtësisë. Hapësira, ka filluar të ndjejë erëra të forta dhe lëkundje tërmeti prej simbiozës së saj: Kohës dhe lëvizjes kur në bashkëveprim, me faktorin ekonomteknologji, asqë e zë më në gojë, gjeopolitikën e cila sipas disa studiuesëve po ndjen, përherë e më tepër, rrëgjimin dhe pleqërinë e saj. Në kushtet e tanishme, nuk mund të ndërtosh një politikë, ku të ravijëzohen prirjet e zgjedhjeve vetëm “me metoda ushtarake” por janë shfaqur dukshëm ndikimet e faktorëve ndërkombëtarë. Megjithatë, ende sot, edhe pse nuk i referohen drejpërdrejtë gjeopolitikës klasike ajo është e nënkuptuar dhe e përdorur në forma të tjera. Nuk mund të ketë gjeopolitikë pa gjeografi dhe gjeografi ushtarake ushtarake në veςanti. Pa këto, gjeopolitika do të ishte një teori për teori dhe pa qënie në hapësirë. Përcaktime të tjera, të tanishme e ndërfusin gjeopolitikën edhe si një imazh, jo vetëm i shteteve të fuqishëm, por edhe të çdo shteti, për të ndërtuar një politikë të jashtme sipas interesave kombëtare. Historia e Shqipërisë është një shëmbull se si janë munduar të sendërtojnë gjeopolitikën rajonale, jo vetëm fqinjët tanë por dhe fuqitë e mëdha. Kronika hartografike dhe gjeohistoria e trojeve iliro-shqiptare tanimë, nuk është vetëm një dokument njohjeje dhe kërshërie për breznitë e sotme dhe të ardhme por edhe një dokument real se si ka luajtur gjeopolitika në trupin e Shqipërisë.

I.11. TË DREJTAT HISTORIKENë të gjithë botën mbarë, fryn edhe sot e kësaj dite era e “të drejtave historike”.

Zhvillimi, interesat, pushtimet, luftrat e vijueshme për hapësira të tjera jetese, kanë sjellë dyndje, spastrime, përzierje, lëvizje të popullatave, ndryshime e krijime shtetesh, zgjimi shpirtrave etnikë, shprishje dhe rizgjim të “të drejtave historike” të humbura. Kjo ka lidhje me shtete, po edhe grupe etnike të cilët zgjohen, organizohen dhe bëhen jo vetëm burim për konflikte, por pjesë e përhershme e konflikteve. Shqipëria është një rast i veçantë, jo vetëm në Ballkan por në gjithë Evropën. Padrejtësitë historike janë një shkëmb i rëndë mbi trupin e kombit shqiptar. Prerja e Shqipërisë në vitin 1913, ngelja jashtë Kosovës dhe viseve në Mal të Zi, FYROM, si dhe Çamëria janë gjeohapësira që asnjë kirurgji politike nuk i zhbën dot. Në këtë hapësirë kohore të gjatë që nga viti 1912 e këndej, shteti shqiptar, në vijën e ngritjes dhe konsolidimit të tij, megjithë energjitë angazhimin e tij kombëtar, nën trysninë e interesave grabitqare të fqinjve dhe të vendimeve të “të mëdhenjve”, ka guxuar duke ngritur zërin, po nuk ka vepruar për ta zgjidhur atë me force, për të thirrur arsyen ushtarake. Rasti i Kosovës, është shembull tipik në Evropë. Kufijtë natyrorë të trojeve shqipatare janë ndryshuar që në vitin 1913. Mund të ishin dy lëvizje gjeostartegjike: ajo e faktorit brendakosovar dhe ajo e shtetit amë. Faktori i parë veproi duke nismuar luftën çlirimtare por jo për të ndryshuar kufijtë, e po kështu as nuk ishte ngjizur ndonjë ide për të vepruar tej hapësirës Kosovare veçse brenda saj. Kosova, po të nisesh prej “të drejtave historike” të nëpërkëmbura, gjithherë ka patur mbi shpatulla, pushtimin, regjimin, padrejtësinë, racizmin, spastrimin etnik të cilat në tërësi gjithpërfshihen në “të drejta” etnike, ekonomike, gjuhësore, historike si mohim i identitetit kombëtar, kulturorë dhe të të drejtave të njeriut. Këto faktorë gjithvepruan dhe kësisoj u krijua konflikt. Vlerësimi real ndërkombëtar ishte një mbështetje e fuqishme, për t’iu afruar sadopak synimit kombëtar. Shqipëria nuk veproi “për të drejtën e saj historike” por u përfshi brenda faktorit dhe zgjedhjes ndërkombëtare për të respektuar moscënimin e kufijve dhe për t`i lënë hapësirë zgjidhjeve politike të ardhmërisë. Gjeografia Ushtarake është brenda kësaj suaze.

I.12. GJEOGRAFIA USHTARAKE DHE GJEOSTRATEGJIA.

Gjeostrategjia ështw plan, program, grupplanesh, grupprogramesh të hartuara, në një gjeografi, mjedis dhe gjeohapësirë të caktuar, që mer parasysh se si do të kryhen veprimet duke iu përgjigjur lëvizjeve dhe veprimeve të kundërshtarit në gjithëpërshirjen e veprimtarisë që kryhet. Strategjitë e mundshme ndërtohen duke analizuar dhe marë parasysh strategjitë e kundërshtarit, me synimin që, në këtë përpjekje të arrihet fitorja. Përqasja midis gjeopolitikës dhe gjeostrategjisë pak a shumë e përzgjedh këtë të fundit, si një gjeopolitikë me fytyrë ushtarake dhe binjake me të, ( gjeopolitikën ). Ndërkaq strategjia ushtarake, siç dihet, studion teoritë dhe ligjësitë për drejtimin dhe organizimin e luftës, të planeve të operacioneve luftarake në plan kombëtar dhe në një gjeohapësirë, mjedis dhe vend të caktuar, për arritjen e fitores. “ Niveli strategjik i luftës ka të bëjë me objktivat dhe udhëheqjen e sigurimit strategjik kombëtar, ose shumëkombësh, për të përdorur burimet kombëtare në arritje të synimeve. Veprimtaritë në këtë nivel përcaktojnë objektivët ushtarakë, kombëtarë apo shumëkombësh, renditin nismat, përcaktojnë kufizimet dhe vlerësojnë rreziqet, për përdorimin e ushtrisë dhe të instrumentëve të tjerë kombëtarë, përpunojnë planet globale ose plane lufte në nivel teatri, në përputhje, me planet strategjike” ( shiko : Temat Operative.) Gjeografia Ushtarake, vijon të jetë përbërës në kuptimësinë tërësore të strategjisë ushtarake. Nuk mund të ketë një strategji të papërmasuar në kohë dhe hapësirë. Gjeohapësira është në tokë, ajër dhe det dhe pafundësisht edhe tej sistemit tonë planetar. Ajo nuk përbën vetëm kufijtë shtetërorë, por edhe fqinjët në rajon, përmasat fizike dhe njerëzore të kontinenteve, ujorëve, hapësirës planetare dhe në Kozmos. Vështrimi gjeoushtarak ka spektër kuptimor të gjerë, ndërkaq, duke marë në studim ndikimin e faktorëve gjeohapsinorë, ushtarakë, ekonomikë e kulturorë, i jep bazë mbështetëse gjeostrategjisë. Në këtë kuptim nuk mund të ketë gjeostrategji pa gjeografi ushtarake. Mbas një studimi të faktorëve të ndryshëm të jashtëm dhe të brendshëm, ndërveprimi i tyre të çon në përqëndrim të një gjeostrategjie vendore, rajonale dhe ndërkombëtare. Gjeohapësira vendore mund të kthehet në teatër të veprimeve luftarake e cila nuk ka efekte vetëm vendore por dhe më gjerë. Gjeografia Ushtarake hap gjeoinformacionin: empirik, përshkrimor, hartografik, gjeodezik, për t`ua dhënë vendimarrësve si një pasqyrë, ku përfytyrohet, matet, ndërtohet veprimi ushtarak apo politik; me përmbajtjen e tij shkencore, duke ushqyer gjeostrategjinë. Faktorët gjeografikë, ekonomikë, kulturorë ndikojnë në politikat e ndërtuara. Gjeostrategjia ushtarake shqiptare në të gjithë kohët qyshse ra Iliria ka qënë vetëm mbrojtëse.

I.13. PËRMASA DHE INTERESAT KOMBËTARE NË VËSHTRIMIN GJEOGRAFIK USHTARAK.

Gjeografia Ushtarake nuk mund të jetë indiferente ndaj përmasës dhe interesave kombëtare. Vendi (gjeohapësira) vështrohet, vlerësohet dhe studiohet duke marë parasysh këto interesa.1. Përmbajtja gjeohapësinore, lidhet me ekonominë, kulturën, politikën dhe ideologjinë të cilat sëtoku përcjelin qëllimin për mirëqenie dhe siguri.2. Gjeografia është jetesë, ashtu si dhe interesi kombëtar. Në këtë vështrim njohja të çon në zbulim të aftësive më të mëdha që gjeneron njeriu dhe hapësira e tij, kur e mbron atë më pak humbje dhe kur sulmon për çlirim kombëtar dhe shoqëror, me shumë sakrifica për për ardhmëri të sigurtë.3. Konfliktet që imponohen e kanë si mjet gjeografinë, kur vendi sulmohet nga kundërshtari por në rastin, kur i gjithë potenciali kombëtar, thirret në mbrojtje, interesat gjithpërfshijnë çdo studim dhe në këtë rast atë gjeografik ushtarak.4. Kohë-hapësira, nuk ngelet thjesht kategori filozofike por ndërthurje njëjësuese (unike) e të dy faktorëve. Koha lëviz, ngjarjet përcillen. Hapësira mund të jetë e vogël, por interesi kombëtar i madh. Koha mund të jetë e shkurtër, por veprimi luftarak ndryshon krejtësisht panoramën. Interesat kombëtare cënohen në kohë-hapësirën duke e detyruar njeriun të ndërmarë hapa të tyre për të ndryshuar gjendjen.

5. Interesat kombëtare, kanë nevojë të ndërmarin fushata, të dërgojnë forca ushtarake edhe larg vendit të tyre, në ato raste kur rritet prestigji kombëtar dhe kur luftohet për një çështje ndërkombëtare të drejtë, por jo për t’u bërë instrument i fuqive të mëdha.6. Interesat kombëtare mund të ushqehen në dukje nga realizimi i ndonjë objektivi pushtues të hapësirave të fqinjve, por kjo ka një përfitim afatshkurtër. Kur ajo frymëzohet nga të drejta historike apo natyrorë (siç ka ndodhur me Serbinë ndaj Kosovës) dhe këto objektiva gjeohistorikë u agjesuan nga Bashkësia Ndërkombëtare dhe veprimi brendakosovar. Pas periudhës së Luftës së Ftohtë, krahas idelogjisë globale, është shfaqur përmasa kombëtare. Po kështu, në kohën tonë, kërcënon “cunami” demografik i së ashtuquajturës “Botë e tretë”; rizgjimi i pasioneve etnike si dhe terrorizmi. Në Shqipëri ndryshimet demokratike ishin erë e fuqishme në mendësi, ndërtimin e shtetit, ekonomi dhe Forcat e Armatosura.

Anarkia e parë, shkatërroi ekonominë, keqshpërndau pronën e përbashkët, migroi pjesën më jetësore të breznive të reja shqiptare, të ikur jashtë vendit. Kur Forca Ushtarake nuk ishte në plan të parë, ajo ngeli pothuajse në braktisje, sepse s`kish as motivim, as doktrinë, as strategji dhe as kushte ekonomike për t`u trajtuar. Gjithkund kish kazerma ushtarake, objekte fortifikimi të mbira në çdo pjesë të gjeohapësirës, armatim e teknikë, logjistikë e mbetur, shesheve, tuneleve, parqeve, tendave dhe një bashkësi ushtarakësh, ndër më të mëdhatë, në Ballkan.Shpërbërja e FA në vitin tragjik 1997 e la gjeohapësirën të vetme sepse faktori Njeri e gjeti vetveten të braktisur, ndërkaq teknologjia dhe armatimi ishin sheshit si një kanosje e rrezik i përhershëm. Problemet e sigurisë u bënë akoma më mjegullore prej përshpejtimit të ngjarjeve në Ballkan, sidomos në ishJugosllavi dhe shpërthimi Kosovar. Në jug qarqet vorioepiriote u zgjuan sërish, ndërkohë qindramijra shqiptarë, kalonin malet, luginat, akujt, përmes armëve e çizmeve të rojave kufitare greke, si dikur arbreshët në kohën e Skëndërbeut, të tjerë kalonin dete përmes dallgëve të vdekjes për në Botën Përëndimore. Gjeografia shqiptare kishte ndjerë e para këtë “liri tragjike” hapësinore. Fundi i periudhës së ashtuquajtur, komuniste (socialiste shqiptare), vuri në pikëpyetje ideologjinë shpirtrore kombëtare shqiptare, mbasi izolimi (që do të thotë: një gjeografi izoluese ) prapambetja ekonomike, mendësia e përpunuar e një utopie shoqërore komuniste, zbuloi dukshëm dhe “shokoi” shoqërinë e cila kishte humbur orientimin. Kur ky zgjim, drejt Evropës së qytetëruar, që ishte realitet gjeografik i pakundërshtueshëm, iu dha një orientim “gjeografik” dhe “politik” drejt po kësaj Evrope, gati gjysma e së cilës, në lashtësi kishte shtrat të qytetërimin ilir, përbënte një absurd të vërtetë që u shpërfaq në mënyrë dramatike. Përmasa kombëtare u çorientua, mbasi rezultoi se deri në fund të viteve nëntëdhjetë ishte thurur një ngrehinë e paqënë, e vetsupozuar si një ndriçim feneri gati gjithbotëror, i një vendi i cili “nuk paskësh qënë në Evropë…” por në një shpellë utopike, me gjeografi, përshtatur përmasave “ të një kështjelle mesjetare përball dallgëve dhe furtunave…” sërish të vetpërfytyruara. Shqipëria, në këtë shpërthim ndaj blindit izolues u kërcënua dukshëm, në përmasën kombëtare, mbasi në këtë rebelim dhe arrati të shqiptarëve drejt Evropës brenda së cilës ndodheshin, u gjendën të prirë prej vetorientimit të tyre si një kryengritje ndaj vetvetes dhe organizimit shtetëror. Dekada e fundit e shekullit që shkoi, vetëm një presë brisku e mbajti që të shprishte përmasën dhe sigurinë kombëtare të shqiptarëve. Orientimi gjeografik “ drejt Evropës” heraherës duket si absurd i vërtetë kur kwtw identitet shqiptar evropian e kemi shumw mw lashtw se sa tw tjerw.

Hapësira shqiptare postdemokratike, edhe pse e traumatizuar e sheh vetveten ndërsjelltas me Botën, Evropën dhe Ballkanin e saj historik, por në këtë gjeografi, lëvizja,zhvillimi, projekti, sëndërtimi i ideve për të ardhmen janë ende të izoluara, ku nuk mund të ketë siguri.

Për herë e më shumë po ndodh përfshirja doktrinare Euroatlantike, përshtatja, shndrrimi drejt kushteve të reja për të dalë përfundimisht prej autarkisë tragjike në një mjedis zhvillimor demokratik. Ndwrkaq Kosova wshtw nw pwrpjkje tw saj pwr mwvetwsi, shqiptarwt nw Swrbinw Lindore janw pa tw drejta tw tyre jetwsore e po kwshtu edhe ata qw ndodhen nw FYROM. Popullsia ςame e pwrzwnw kwrkon pronat e saj tw rrwmbyera nw shtetin fqinj jugor i cili deri mw sot e ka nw fuqi ligjin e luftws me Shqipwrinw. Faktori ndwrkombwtar kumton pwrherw siguri nw rajon,

I.14. GJEOGRAFIA USHTARAKE DHE PROBLEMET E SIGURISËRepublika e Shqipërisë ndodhet në një situatë hullisë së Demokracisë dhe inspirimit të

ardhmërisë në strukturat Euroatlantike, çka kanë sjell dhe dëshmi të reja të sigurisë së saj. Strategjia e Sigurimit Kombëtar ka përpunuar një themel të kësaj ardhmërie, mbështetur në standartet e sigurisë europiane ai dhe asaj botërore. Shqiptarwt nuk e kanw zgjidhur ende problemin e tyre kombwtar. Nuk ka ende njw fqinjwri miqwsore dhe tw zhveshur nga rishfaqja e urrejtjes brenda popujve tw Ballkanit. Si do tw v ijohet mw tej? Problemet e sigurisw nuk janw sikur tw flesh mbi dafina. Trazicioni drejt standarteve, ka treguar, se kjo siguri “nuk ka siguri” mbasi veprojnë shumë faktorë të cilët janë të ndryshëm, në hapësirë, kohë, ideologji, ekonomi, mendësi, psikologji të cilët gjejnë çastin për t`u shfaqur duke dhënë lëkundjen dhe rrezikimin e sigurisë. Kështu ndodhi në migracionin e pakontrolluar që shpërtheu dhunshëm kufijtë tokësorë dhe detarë, ku shteti nuk ishte në gjendje që të menaxhonte hapësirën e tij dhe kjo hapësirë përkundi anarkinë dhe vdekjen, kur kushtet ekonomike dhe pamundësia e zgjidhjeve të brendshme, solli shpërthimin e parë dramatik të çarjes së kufijve për të gjetur një jetë më të mirë në shtetet fqinje: Italinë, Greqinë. U shpërthyen përmes frikës telat me gjëmba të ideologjisë, gjeografia e thurinës me tela të kloneve kufitare, të ujrave ndarëse detare, të piramidave kufitare, drejt një gjeografie të panjohur dhe kërcënuese të fqinjëve të cilët që në fillim, heraherws ngritën edhe armët e luftës ndaj turmave që dukej se po eksploronin një botë të panjohur, që për ironi ishte Evropa. Gjeohapësirë shqiptare u bë si një “ teatër luftimesh” gjersa kolona qytetarësh mernin rrugën e kufijve tokësorë dhe kalonin në mënyrë të paligjshme me çdo lloj çmimi. Të tjerë shpërthyen gjeohapësirën detare në kushte të jashtëzakonshme të motit dhe të strukturave të ruajtjes së kufijve ujorë, për t`i kaluar ose për të mbetur në fund të detit siç ndodhi në shumë raste. Struktura të tjera të jashtëligjshme u bënë pjesë së një ushtrie të trafikut dhe të kasnecëve “gjeografë” dhe udhërrëfyes, drejtues gomonesh apo organizatorë të bashkësive të shqiptarëve të varfër, për t`u kaluar në “Tokën e Premtuar” nga lindja e në perëndim e në të kundërt. Shqipëria kish po atë shtrirje, po ata kufij gjeografikë. Veçse tani, s`kish më vijë zjarri kufitare, rrethim telagjemborw fatalw. Kish ndodhur hapja me botën. Ishte po ajo klimë natyrore gadishullore, po kish ndryshuar klima e marrëdhënieve me fqinjët. Greqia shfaqi epërsinë sipërore ndaj migrimit ekonomik shqiptar. Nevoja ekonomike, në shumë raste u përcoll me inferioritet dhe përulësi por në raste të tjera me atavizmë armiqësi të hapur të pritsave. Shqiptarët, po në të njëjtën mënyrë u pritën edhe nga Italia fqinje. Bashkësitë shqiptare të migruara tregoheshin me gisht, u viheshin epitete dhe trajtoheshin jo vetëm me punë të zeza, por më tej, se sa qytetarët e dorës së fundit. Skena e Ballkanit po trazohej nga:

-Shpërthimi kosovar dhe i etnive të tjera me ishJugosllavinë.-Migracioni shqiptar ekonomik

Kjo ishte një gjeografi dhe histori e dhimbshme për shqiptarët dhe harta vizatonte mbi veten e saj, kolona të tëra të dëshpëruara që nuk pyesin as për rregullat e shtetit të tyre, të Ballkanit dhe të Evropës. Vërtetë, nuk ka luftë, por e gjithë kjo që u zhvillua, ishte si një luftë e vërtetë dhe rrjedhojat e saj sollën me mijëra të vdekur e të gjymtuar, të tjerë ndërruan emrat shqiptarë për shkak të përndjekjes dhe përçmimit nacionalist dhe fetar. Migracioni i paligjshëm dhe i pakontrolluar ishte si një marshim tragjik i shqiptarëve në shekullin e XXI për hapësira të përshtatshme ekonomike. Kjo nuk mund të quhet siguri kombëtare aq më tepër kur të ikin burime njerëzore dhe migron rinija, shprishen në botë mendjet pjellore dhe të kthjellta, e kërkuesëve dhe shkencëtarëve. Në kësi rastesh gjeopolitika, gjeostrategjia ushtarake shkrijnë para syve dhe ngelen vetëm si terma teorikë që nuk kanë lidhje me fatin e vet kombit, në një moment të caktuar kur edhe qëndrueshmëria politike nuk përkon me standartet e ardhmërisë së kombit.

Po kështu shkaqet e menaxhimit të keq ekonomik u përcollën me tronditjen tjetër të madhe të vitit “të mbrapshtë 1997”. Shqipëria u ndodh në prag të Luftës Civile. Shpërthimet e revoltave popullore për humbjet e mëdha ekonomike në “firmat piramidale” dhe ndikimi foshnjor i brendshëm politik çuan në shkoqjen e shtetit dhe anarkinë që solli në mënyrë të pashembullt,

hapjen e depove të armëve dhe armatosjen e gjithë popullit, shkatërrimin e ushtrisë dhe praninë e anarkisë. Ngjarjet ndodhën, në një gjeografi pothuajse gjithëshqiptare, çka i shkaktuan vendit mbi tremijë të vdekur e shumë të gjymtuar, vjedhje bankash, pasurish të tjera, mungesën e rendit dhe të ligjit. Ndikimi i kësaj situate do të ishte një tregues që dëshmonte mosbesueshmëri ndaj hapave të Shqipërisë në sy të gjithë opinionit ndërkombëtar e për të cilën do të duhet shumë që të vihet në vend. Lufta e Kosovës kishte përmasa jo vetëm ballkanike por edhe Evropiane dhe Botërore. Ajo ishte dhe mbetet edhe një problem gjithëshqiptar që lidhet me historinë tonë dhe padrejtësitë e ndodhura në kohë. Ngjarjet erdhën pas tronditjes së madhe të vitit 1997 dhe Shqipëria ende nuk kishte marrë veten pas gjëmës së brendshme të saj. Kësilloj, ajo nuk ishte në gjendje që të jepte ndihmesën e saj cilësore së toku me angazhimin e NATO-s dhe ato të Kombeve të Bashkuara. Po nëse njëra përmasë nuk funksionoi si duhet, tjetra kishte të bënte me përballimin e qindra mijë refugjatëve të ardhur pas spastrimeve të egra etnike të Sërbisë ndaj Kosovës, ku shteti amë tregoi një zgjim të ri të ndjenjave kombëtare. Lufta solli dislokim të forcave të NATO-s, të organizatave ndërkombëtare, përforcim të kufijvë në hapësirën tokësore, ajrore dhe detare. Kufijtë për një kohë u vunë nën kontrollin e pjesshëm ndërkombëtar ndërkaq njësitë ushtarake të dislokuara në Verilindje ishin të gatishmërisë së lartë por për shkaqe të vendimeve ndërkombëtare ata do të kishin në synim vetëm probleme të sigurisë së brendshme duke mos marrë parasysh veprimin ushtarak të cilin e kish në dorë NATO-ja. Megjithatë ndikimet nuk ishin të pakta, kur i gjithë kufiri shtetëror verior u minua në të gjithë brezin e tij bile edhe në thellësi, rrjedhojat e të cilit vijuan edhe më vonë. Përbërësit e mjedisit të Sigurisë janë:-Gjithëpërfshirja në politikë, ekonomi, shoqëri, mjedis dhe gjeohapësirë të mbrojtjes, të legjislacionit, informacionit etj.-Sfidat që mund të hasen sipas parashikimeve politike dhe ushtarake në të ardhmen.-Burimet njerëzore, kulturore, materiale dhe ndryshimi i zhvillimit në zona të ndryshme të vendit.-Politikat për parandalimin e konflikteve të mundshme dhe menaxhimin e krizave.-Zhvillimi ekonomik që sjell qëndrueshmeri politike duke e forcuar sigurinë kombëtare.-Zgjidhja e mosmarrëveshjeve me mjete paqësore.-Aftësia ushtarake e FA me synim përballjen e sukseshme për plotësimin e misionit që cakton kushtetuta si dhe pjesëmarrjen në veprimtaritë paqeruajtëse mdërkombëtare.Brenda gjeohapësirës shqiptare lëvizin tregues të ndryshëm që Gjeografia Ushtarake i ka si një rrjet orientues koordinatash, ku lëvizin ngarjet. Pas vitit 2000 shënohen hapa përpara në vështrim të sigurisë kombëtare të konceptimit të saj të përgjegjësive dhe detyrimeve institucionale, të traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare, të programit të Qeverisë Shqiptare.

Ndwrkaq Kosova wshtw nw pwrpjkje tw saj pwr mwvetwsi, shqiptarwt nw Swrbinw Lindore janw pa tw drejta tw tyre jetwsore e po kwshtu edhe ata qw ndodhen nw FYROM. Popullsia ςame e pwrzwnw kwrkon pronat e saj tw rrwmbyera nw shtetin fqinj jugor i cili deri mw sot e ka nw fuqi ligjin e luftws me Shqipwrinw. Faktori ndwrkombwtar kumton pwrherw siguri nw rajon, ndwrkaq faktorw brendavendorw tw dukshwm dhe tw padukshwm janw ende nw veprim ςka tregojnw se siguria nuk wshtw e sigurtw.

I.15. QË NGA HOMERI E KËNDEJ. PËRFYTYRIME NJOHËSE TË BALLKANIT

Rreth tridhjetë shekuj kanë kaluar që nga koha e Homerit. Ne kemi dy vepra të mëdha epike të cilat janë edhe enciklopedi dhe manuale të para, jo vetëm të letërsisë por edhe të Luftës. Lufta e Trojës, në krahasim me luftrat që kanë ndodhur më vonë ka qënë si një shfaqje e vogël, si një mësim tregues i Luftës, por ajo bart në vete shëmbëllimin njerëzor të ndeshjes, të jetës dhe të vdekjes, shëmbëllim që edhe pse i largët kumton gjithë një pasuri të madhe shpirtrash, pasionesh, vendesh reale dhe të Perëndive ku kanë ndodhur tragjeditë e mëdha. E ç’mund të jetë sot një nisje

prej brigjeve të Greqisë deri në Trojën e dikurshme. Vetëm një ekskursion turistik njohës. Ndërkaq prej Homerit dhe fakteve që përshkruhen në Poemat e tij, vjen nje gjeografi e cila edhe pse nuk na përcillet me harta si këto të sotmet, janë informacione të para gjeografike se si mund të ndërtohet harta e dikurshme.Në këtë hartë përfytyrimi homerik mbështetet edhe në vende reale që nuk janë vetëm Troja dhe Itaka. Homeri vjen tek ne jo vetëm si një rrëfimtar i madh po edhe si një gjeograf po kaq i madh. Vet Iliada është një teatër i Luftës dhe Troja nuk është e vetme në të, por pothuajse i gjithë Mesdheu, si një gjeohapësirë ku janë Qiejtë, Toka Deti, Perënditë që përfshinë jo thjesht vende por gjeohapësira të tëra.

Harta e Homerit

Në çdo hap që, hidhet, në historinë e Iliadës është një kërkim i tokës së re i shtegut të ri, i shpellës apo i mureve të rrënuara, i detit dhe valëve i ciklopëve apo perëndeshës së Detit apo të Erës. Drejt së panjohurës për ta njohur, i rënies në gropa e humbella dhe i ngritjes gjer tek Zeusi. Ky është një eksplorim i mendjes dhe një gjeografi e jashtëzakonshme ku vet Lufta është një aventurë e vërtetë, ku parashikimi shpesh bie poshtë, në sajë të befasisë që të shpalon, një vend e një gjeohapësirë. Heronjtë e Iliadës edhe pse kanë mëninë apo anësinë e Perëndive përsëri përpiqen që t’i kundërvihen fateve të tyre duke u ndeshur me befasitë që u hap përpara fusha e luftës, krahët luftarakë, fqinjët, pyjet ujorët, shkëmbinjtë etj. Udhëtimi i Homerit drejt gjeografisë së Luftës, është më shumë se një rrëfim strategu. Ajo është një enciklopedi e jashtëzakonshme e eksplorimit dhe e njohjes së të panjohurës gjeografike. Ne shkojmë e vijmë me të rrethe qark Ballkanit, Azisë së Vogël, deri tek Kolonat e Uliksit, dhe kthehemi sërish në Trojë, ku rreziqet janë të vijueshëm e në çdo hap. Një gjeografi lufte, që të tremb po edhe të magjeps, duke të hapur botë pafund, ku mençuria e veprimit, e kërcimit mbi gur, e llogaritjes së shpatës gjer tek armiku përballë, kapërcimi i ledheve, kërkimi i hyrjeve në kështjellë, traga e qerres etj, janë pjesë të gjeografisë së truallit ku lufton. Një shtrirje kaq e gjerë hapsinore të mëson se si të njohësh çdo vend tjetër e të bësh përpjekje që më shumë t’i kushtosh vëmendje edhe atje ku ti mendon se e ke njohur njëherë e përgjithmonë. Ferri i Dantes është një ngrehinë dhe arkitekturë e përfytyrimit njerëzor, një gjeografi njohwese pwrfytyruese.

Prej një gjeohapësire sa reale aq edhe mitike, Homeri na përcjell më mirë se një Herodot( ...gjeograf...) se ç’është gjeografia e Luftës. “Iliada”dhe “Odiseja” janë rrëfime të mëdha që tregojnë, se si të joshur nga gjeohapësira, raca njerezore kërkon zotërimin e rrugëve, deteve, trojeve të tjera dhe të gjithë Botës. Ajo nuk është e njohur por që duhet të njihet. Çdo hap që hedh përpara është një pasiguri, është zonë e ndaluar dhe ti kërkon që ta pushtosh. Kapërcen kufijt e zotërimeve të tua dhe synon për më tej në hapësira të tjera. Natyra të tregon , sikur, ti je i saj dhe mund ta pushtosh me shikimin tënd të dashurisë apo të lakmisë po sa më shumë që i afrohesh, aq më shumë ajo të zhgënjen. E gjithë ambicia dhe eksplorimi bëhet në një gjeografi lufte reale. Mospërfillja ndaj rrezikut rendja pas aventurës, sfidat dramatike për dyluftim guximi i çartur para vdekjes ishin mesazhe që vinin prej Homerit apo të Aleksandrit tw Madh.

“Nuk më thua o bari i mirë, a e di rrugën që të çon në Spartë?- E di, si nuk e di. Kam qënë shumë herë në Spartë, ku kam shitur djathin që bëj qumështin

e deleve të mija. Sparta është qyteti i bukur dhe i fuqishëm. Është i rrethuar nga male nga të gjithë anët.

- A duhen shumë ditë rrugë për të mbritur gjer atje? Dhe a mund ta na tregosh o bari i mirë rrugën që duhet të marrim ?

- Dot’iu tregoj me gjithë qejf.” (LARVIA ORVIETO. Rrëfime për heronjtë e Trojës f 28)Mijëra anije që nisen në det. Erëra që fryjnë para nisjes urdhëra që jepen me ngut e menjëherë

fillojnë parashikimet se ç’do të ndodhë. Lundërtarë që nuk ngrejnë dot velat. Thirren dijetarë e

fallxhorë( përfytyro gjeografët ushtarakë...) sepse kështu, pa parashikim nuk mund të ecej më tej. Këshilla për vendin dhe shtigjet se ku do të kalonin.

“Si mund t’i mposhtim këto erëra që s’na lënë të nisemi ? Ndoshta është zemëruar me ne ndonjë Perëndi dhe kërkon që të na ndëshkojë ? Përgjigju Kalkant!”

Kalkanti ishte fallxhor, po në të vërtetë ai ishte analist i dikurshëm, thënës dhe parashikues që i duheshin heronjëve mitikë. Dhe mandej vijnë të tjera ngjarje që kanë të bëjnë me flijime njerëzore para nisjes e para betejave që të mund të hapeshin rrugët. E kuaj vraponin trokthi, mes maleve e bri deteve. Qytete të tjerë shfaqen Teba, Aulida. Shkojnë në flijim që të kenë fat akejtë në Luftë. Perëndia e Detit, perëndia e Erës, Paladë Atena, prej mitizmit të tyre sjellin në fakt para nesh ndikimin që ka gjeohapësira, atmosfera. Odhiseja, është i madh për të gjetur rrugën, pë të njohur vendin e gjeohapësirën. Si mund të komentohet thembra e Akilit në optikën e njohjes së një objektivi të cilin ti e synon dhe e sulmon. Sigurisht që mund të bëhen paralele njohjeje që simbolizojnë njohjen në tërësi. Po afrohej dita e tmerrshme kur do të vritej Akili. As parzmorja as forca e pamposhtur nuk mund ta shpëtonin dot, as lëkura e regjur e trupit të tij që Teti ia kishte bërë më të fortë se hekurin, sepse e kishte zhytur të birin kur kishte qënë foshnje në ujrat e lumit magjik Stiks. Teti, Perëndesha e Deteve, nuk e kishte zhytur në ujin e lumit vetëm thëmbrën e këmbës së majtë të Akilit. Kjo ishte një e panjohur nga trupi dhe kurmi i luftëtarit mitik. Po ishte pjesë e veprës dhe e ndeshjes e shënjës që do të merrej dhe prej saj do të vinte goditja. Pjesë e trupit, vend i panjohur. Por vetëm Paridi e dinte këtë. Prej zbulimit, prej informacionit, për një shënjë e një nishan që do t’i sillte atij vdekjen e sigurtë. Thëmbra e Akilit, shpesh komentohet si pika më e dobët e jo thjesht trupore por simbol i shënimit të matur e të njohur mirë (apo e mosnjohjes), ajo për të cilën s’duhet të dalë asnjë informacion, pra ajo duhet që të mos njihet, se është fatale. Kështu ndodh me vendin e gjerë, gjeohapësirën që është një trup gjigand i natyrës ku vepron njeriu, ku ka pjesë që janë shpëtimtare, që të sjellin jetën dhe fitoren kur i njeh dhe i shfrytëzon. Thëmbra e Akilit për Trupin Kryengritës të Shqipërisë në kohën e Gjergj Kastriotit ishte Sfetigradi i parë dhe Kruja e Fundme. Këto dy gjymtyrë të relievit dhe të mbrojtjes shqiptare i afrohen shumë mitologjisë ndonëse janë një realitet konkret kështjellor. Ja si mendon i trishtuar Odhiseja para se të ecë më tej në një vend që s’e njeh:

“Deti që puthet me brigjet, i thellë…S’ka fund, të ngul këmbët për të shpëtuar nga mortja e zezë…Po dola përjashta, ndoshta përplasem mbi shkëmbin e zhveshur nga dallgët e larta e do mundohem kot fare… Po edhe sikur t’i shkojë bregut, anës e anës më kot të kërkoj, se mos gjej ndonjë buzë deti, të shtruar me rërë të hollë, a gjire të fshehur, prapë kam frikë mos dallgë e rrëmbyer më merr e më shpie tutje, në gjirin e deti peshkërritës, në mos më dërgoftë, kush nga hyjnorët përbindësh të frikshëm, që rritet me tufa prej Amfitritës së famshme n’humnera e thella të detit.(Homeri. Odhiseja. f 54 )

I.15.a. “Skylla dhe Karribda”, vlerësim i vendkalimit

Rrëfimi i Homerit edhe pse mitik, përmban të vërteta të përditshmërisë së njohjes së vendit, por në këtë rast është si një kryesimbol i përkujdesjes së kësaj njohjeje kudo që të jesh në lëvizje, kërkim-hulumtim në një vend të caktuar e sidomos në Luftë kur Jeta ndeshet me Vdekjen. Qirqja mitike ngre zërin e saj duke thënë i thënë Odhisesë: “Njerëz të mjerë që zbritët të gjallë në botën e Territ, vdiqët dy herë, kur të tjerët një herë i mer vdekja… Do t’iu mësoj unë vet se ç’udhë të ndiqni, pa fshehur çdo hollësi, që të mos ndodhë që të humbisni në tokë a në det…” Dhe më tej tregohen rrugët se si të kalojë anija nga vendi ku rrojnë Sirenat. Për të gjithë udhëtarët e kërkuesit a eksploratorët, komandantët e zbuluesit, shpalosen alternativat se cilën rrugë të zgjedhësh për të arritur me sukses në synimin tënd, pa rrezikuar. Sa herë komandantët, kanë patur në mëndje këtë simbol të përzgjedhjes së vendit apo të rrugëve për të sulmuar apo tërhequr ashtu siç tregon Homeri për rrugën e parë… që “ka dy rrasa si thikë, që varen mbi ujin e detit, sipër

tyre përplasen me gjëmë valët e detit… po pllakë e lëmuar, rrëmben kurdoherë një nga pëllumbat që i duhet atij…” prandaj andej, nuk duhej kaluar ose do të duhej të kishte mjeshtëri për lundërtarët.

Pastaj udha e dytë që kalon: ” mes dy shkëmbinjëve, njëri lartohet në qiell dhe majën e tij e rrethojnë retë e zeza përherë, ku burr të vdekshëm nuk ka që të ngjitet lart e të zbresë, ku hapet një shpellë e errët ballë përballë me terrin; atje banon Skylla e ligë një përbindësh që të ndjell neverinë.” Një shkëmb i dytë që është më i ulët se sa ai i Skyllës, “por që valët rrufiten prej Karrybdës si një tmerr i vërtetë. Tek shkëmbi i dytë s’mund të kaloshë. E më mirë përzgjidh të parin, më pak të rrezikshëm, edhe pse nuk do të dalësh pa humbje e dhe pse do të ngelen disa shokë, po kjo është më me vlerë se sa t’i humbësh të gjithë.”

Një simbol i lartë i vlerësimit të vendit, ku vepron e lufton, që të arrish në objektivin tënd. Përpara komnandantëve argumenti i Skyllës dhe Karrybdës është i pranishëm në përzgjedhjen e drejtimit të sulmit, apo të vendosjes së mbrojtjes a kërkim-shpëtimit. Po ky simbol nuk i përket vetëm njohjes gjeografike, në spektrin vetëm ushtarak, ai është shprehës i bukur i mprehtësisë së gjykimit, lëvizjes, veprimit të matur pëqasës në ςdo fushë të veprimtarive jetësore në tërësi.

I.16. JO VETËM KËRSHËRI GJEOUSHTARAKE.“ Arti i Luftës” nga: SUN TZU

VENDI sipas SUN TZU është një nga të pesë faktorët e luftës :Arti i të Luftuarit,

ZotiVendi (Toka)

GjeneralëtLigjet

Format më kryesore të vendit që takohen janë :I arritshëmI ndërprerëI fronëzuarI ngushtëI thiktëI shtrirë

Vend i arritshëm:“ Nëse ne mund të ecim përpara, po kështu edhe armiku përparon, atëherë këto forma të Vendit quhen të arritshëm. Në format e arritshme, sëpari, pushtohen lartësitë dhe anët duke përmirësuar rrugët e transportit. Pastaj, kur forcat tona futen në betejë, kjo do të jetë një epërsi e krahut tonë.

Vend i ndërprerë:“Nëse ne mund të ecim përpara, por është e vështirë për t’u kthyer prapa, në këtë rast, forma e vendit do të quhej, e ndëprerë. Në këto forma të vendit, nëse armiku është i papërgatitur , përparo dhe pushto. Nëse armiku është i përgatitur dhe ne sulojmë përpara, pa qënë të bindur se fitojmë, kjo do sillte me vete vështirësinë për t’u kthyer prapa dhe kësisoj kjo nuk do të quhej epërsi.”

Vend fronësor :Nëse për forcat tonë nuk është epërsi për të ecur përpara, po kështu e tillë është edhe për armikun që ai të vijë drejt nesh, ky vend do të quhej :”fronësor” Në këto forma vendi edhe armiku mundohet të na tërheq për të përfituar, po ne nuk ecim përpara. Tërhiqu dhe ik. Nëse, ne japim goditje, kur gjysma e armikut ka përparuar, kjo është epërsi nga ana e jonë “

Vende të ngushta :“Në vende të ngushta, nëse ne i pushtojmë , sëpari, duhet të pozicionohemi në to, me qëllim që të presim armikun. Nëse armiku i pushton dhe pozicionohet në to, atëherë përkohësisht, nuk duhet të ndiqet armiku. Po nëse ata nuk janë pozicionuar në to, atëherë armiku duhet sulmuar.”

Vende të thikta :“Në vendet e thikta, kur i pushtojmë ato, duhet të mbajmë lartësitë dhe anët për të pritur armikun. Nëse armiku i pushton ato, fillimisht tërhiqen trupat tona dhe nuk vijohet ndonjë sulm më tej.”

Vende të hapura :“Ndërkaq për vendet e hapura, nëse forca jonë strategjike është e njëjtë, do të jetë shumë e vështirë të provokohet armiku për luftë. Në këtë rast që të futesh në luftë, nuk do të jetë një epërsi.”

“ Kur një general vlerëson trupat e tij si të ishin fëmijë të vegjël ata do të futen në luginat e thella sëtoku me të. Kur ai i vlerëson trupat e tij si fëmijë të dashur, ata do të jenë të gatshëm

që të vdesin me të.”“ Duke ditur që armiku do të sulmohet, duke ditur gjithashtu, që ushtria jonë mund ta kryejë sulmin, por që nuk e njeh vendin ku do të veprojë, kjo nuk është e përshtatshme për luftimin, po vetëm gjysmërruga drejt fitores. Si rrjedhojë, ai që vërtetësisht e njeh ushtrinë, kurrë nuk do të mashtrohet në lëvizje, kurrë nuk do t’i shterojnë forcat kur ndërmer një veprim luftarak.”

Nëse ju njihni QIELLIN dhe TOKËN, fitorja juaj do të jetë tërësore.I.17. NËNTË LLOJET E VENDITKa nëntë lloje vendesh:

Vend i njohur“Kur luftohet në vendin tënd atëherë ai quhet vend i njohur, ku je i lidhur me truallin dhe familjen, jetën dhe bisnesin, të ardhmen e fëmijëve të tu. Edhe lufta është ndryshe, sepse brendavepron dhe shpirti i thellë i luftëtarit.Në vendin që armiku e ka të njohur, sepse është vendi i tij : “ Matu tre herë dhe pre njëherë “ pra : matu mirë, kur të sulmoshë sepse është epërsia e tij.”

Vend i zbehtë “Kur hyn dhe vepron në një vend tjetër, por jo shumë thellë, ky quhet vend i zbehtë. Në këtë rast ushtarët ende mendojnë për vendin e tyre të dashur, familjet që kanë lënë dhe ende nuk e kanë edhe shumë të qartë se sa e rëndësishme do të jetë ndërmarrja e tyre luftarake në vendin që sapo kanë hyrë, pra: jo shumë thellë, që edhe mund të tërhiqesh, porse do të jetë shumë e vështirë që të sulmosh më tej , kësisoj ai quhet i zbehtë.

Në këtë lloj vendi mos e pusho lëvizjen dhe sulmin.”Vend kyç

“Nëse një vend që e synon dhe e pushton, kjo është një epërsi në anën tënde. Po e njëjta gjë ndodh edhe për armikun. Nëse ai e pushton, po të njëjtin vend, do të jetë një epërsi për armikun . Ky është një vend kyç.

Kur armiku , e ka pushtuar vendin “ kyç “ mos sulmo.”Vend i arritshëm

“Nëse forcat tona mund të përkalojnë në një vend dhe po kështu forcat e armikut me të njëjtën lehtësi vijnë tek i njëjti vend ai do të quhet i arritshëm.

Në këtë rast mos i lejo forcat e tua të mbeten të izoluara.”Vend i përqëndruar

“Kur një vend është i rrethuar nga të tri anët, ku rrugët kryesore ndërpriten në të, atëherë pushtimi i tij është moment kryesor në mbajtjen nën kontroll të teritoreve të gjera. Aty përqëndrohet edhe vëmendja e të dy kundërshtarëve.

Në një vend të tillë është e domosdoshme të krijohen aleanca të reja” Vend i papërballueshëm

“Kur njëri nga kundërshtarët, hyn thellë në vendet e armikut, duke përkaluar një numër qytetesh, ai do të quhet serioz dhe i papërballueshëm. Gjendja e ushtarëve dhe shpirtrave të tyre në një vend të huaj, është e trazuar dhe përditë ashpërsia, rrotull, është e dukshme.

Në një vend të tillë, gjej mënyrat më të mira të mundshme për furnizimin e trupave.”Vend grackor

“Kur ka male dhe pyje, lugina të ngushta dhe gryka të thella, baltovinë dhe moçalishte ku rrugët e kalueshmërisë janë të vështira, të rrethuara me male ose kodra, ku ka dhe ujorë të ndryshëm si lumenj apo laguna e moçalishte ky do të quhet vend grackor.

Në një vend të tillë mos u fut, po nëse je futur, bëj kujdes kur lëviz, veçse mos e pusho lëvizjen për të dalë nga gracka.”

Vend përqarkor“Kur hyrja është e ngushtë, rikthimi do të jetë si t’i biesh përqark dhe armiku me një numër të vogël luftëtarësh mund të sulmojë forcat tona, ky quhet vend përqarkor. Pra, kemi të bëjmë me nevojën për të hyrë në vendin e armikut nëpërmjet një hapsire shumë të ngushtë, e cila nuk lejon lëvizjen e më shumë trupave dhe mjeteve e kësisoj e bën shumë të pranishme rrethimin dhe sulmin e armikut me lehtësi, bile me forca të pakta, ndaj nesh. Pas jush ke kështjella natyrore dhe përpara një grykë të ngushtë.

Në një vend të tillë përdor strategjinë.”Vend fatal

“Kur njëri nga kundërshtarët lufton me intensitet të madh ai do të mbijetojë po nëse ai nuk do të luftojë me këtë forcë, ai do të mbarojë dhe ky do të jetë vendi fatal. Një vend i tillë, mund të quhet edhe : “toka e vdekjes” sepse ndërsa trupat janë të vendosura në këto kushte, nuk mund të ketë rrugë tjetër tërheqjeje, vetëm se të luftosh trimërisht. Rrotull mund të kesh male të pakalueshëm, ujorë të mëdhenjë apo me pengesa të tjera natyrore.

Në një vend të tillë futu në betejë, se nuk ka rrugë tjetër.”KREU I DYTË

II. NJOHJA, STUDIMI DHE VLERËSIMI I VENDIT

“...Hyni nga dera e ngushtë! Në të vërtetë dera që të ςon në rrënim është e gjerë dhe rruga që të shpie atje është e lehtë. Shumë vetë udhëtojnë nëpër të . Por dera që të ςon në jetë është e

ngushtë dhe rruga për atje është e vështirë. Pak njerwz kalojnë nëpër të”BIBLA. DHIATA E RE. Ungjilli sipas Mateut, f7

II.1. Radha e njohjes së vendit.Njohja, studimi dhe vlerësimi i vendit mund të trajtohen prej së përgjithshmes në të

veçantën ose ndërsjelltas. Ato nuk janë të njëjta. Secila ka kuptimësinë e saj, jo vetëm si term, por dhe si përmbajtje.

Njohja e vendit është term gjithpërfshirës brenda së cilit ka një grumbullesë informacionesh nga gjeohapësira e vendi nëpërmjet njohjes së drejtëpërdrejtë, analizës së të dhënave duke përdorur metoda të ndryshme përnjohjeje dhe studimi të cilat në përfundim të çojnë tek krijimi i një përfytyrimi real të gjeohapësirës dhe vendit dhe të ndikimit në veprimet luftarake.

Studimi i vendit është term që përfshihet brenda njohjes, i cili i shërben asaj që vëzhgon, mat, trajton, llogarit, përgjithson, sjell përvoja dhe i kategorizon ato, duke hyrë në universin e gjeohapësirës dhe vendit, me metoda të ndryshme, për të qartësuar njohjen, nga luftëtarët e thjeshtë e deri tek Komandat e Shtabet.

Vlerësimi i vendit, përcjell në mënyrë të drejtëpërdrejtë njohuritë e mara për gjeohapësirën e vendin nga studimi dhe njohja për të përcaktuar vlerën e tyre, kategorizimin, veçorinë, përdorimin dhe shfrytëzimin e tyre në situata luftarake. Çdo skuadër dhe ushtar duhet të studiojë sa më thellë e, në radhë të parë, vendin ku ndodhet e ku vepron, të dijë me imtësi çdo rrugë e qafë, çdo grykë e përrua, çdo luginë e zabel, çdo vend të zhveshur, apo të pyllëzuar, çdo pozicion. Kjo arrihet vetëm atëherë kur atë e shkel dhe e studion në mënyrë kritike. Studimi i

gjithanshëm dhe njohja pëllëmbë për pëllëmbë e vendit me të gjitha veçoritë e tij, ndihmon kuadrot dhe ushtarët të orientohen dhe të veprojnë në çfarëdo situate e kohe, të vlerësojnë drejt situatën, të parashikojnë veprimet e mundshme të armikut, sasinë e forcave dhe të mjeteve të luftimit të tij, llojet e tyre dhe të përdorin veçoritë e vendit kundër armikut në çdo lloj luftimi dhe në çdo fazë të zhvillimit të tij. Në njohje, studimin dhe vlerësimin e vendit duhet të nisemi nga parimi që të shfrytëzohet ai, si aleat natyror.

Njohja dhe studimi i vendit nga ana e komandave dhe shtabeve të të gjitha shkallëve, përbën një nga kushtet kryesore për vlerësimin e drejtë të gjithanshëm e në kohë të situatës luftarake gjatë marjes së vendimeve prej tyre. Kjo bëhet duke u nisur nga detyra në lidhje të ngushtë organike me përbërësit e tjerë të situatës luftarake: armikun dhe forcat e veta, në përshtatje me masat konkrete që duhen marrë për plotësimin e detyrës së dhënë, si: organizimin e sistemit të zjarrit dhe sistemit të vrojtimit, të mbrojtjes nga armët e dëmtimit në masë, etj. Radha e studimit të kushteve të vendit varet nga karakteri i detyrës që zgjidhin trupat, si dhe nga ato çështje konkrete që i interesojnë komandës për marjen e vendimit dhe organizimin e veprimeve luftarake.

Njohja vjen nga studimi. Vlerësimi është përcaktimi njohës dhe studimor i vendit. Kur themi se komandanti apo ushtari ka “njohje për vendin” do të thotë se ata e kanë shkelur, perceptuar, studiuar me metoda të ndryshme dhe kanë krijuar përfytyrimin e duhur por asnjwherw tw plotw. Prandaj, parësor është studimi i vendit. Për të ka një twrwsi përvojash të cilat kanë ardhur duke u perfeksionuar në kohët moderne. Studime të shumta, tekste mësimore e trajtesa vijnë në ndihmë të këtij proçesi, ndërkaq teknologjitë kanë përparim të jashtëzakonshëm. Studimi i vendit ka në shërbim të tij, pothuajse të gjitha shkencat e sotme, pasi gjeohapësira, planeti e çdo pjesë e vendit janë universi ku kryhet veprimtaria (brenda saj edhe Lufta) që sëtoku kanë të bëjnë me ekzistencën dhe mendësinë e njeriut, mjedisin, forcën, ndikimin e shkatërrimin, atmosferën, proçeset fizike e kimike, gjeologjinë dhe mbulesën e Tokës, biologjinë faunën e florën, për të cilat çdo shkencë gjen objektin e saj të veçantë.

II.2. MËNYRA TË STUDIMIT TË VENDIT.II.2.a.Studimi i vendit me zbulim

Studimi i vendit me zbulim ka kuptimin e një termi ushtarak të hershëm. Atëherë kur s`kish shkencë por përvojë njerëzore empirike, hapashapi me ndijimin e perceptimin, shikimi e orientimi solli lëvizje të kontrolluara dhe të kujtuara në natyrë, për hasjen dhe njohjen e objekteve, përballjen me jetën, njohjen e shpellës, së gurit, të vijës së ujit, të zgavrës, të yjeve dhe të natës, të zjarreve e vetëtimave. Kësisoj në rrugën e zhvillimit njerëzor lindi orientimi. Ku jam? Kë kam pranë e larg? Ku shkoj? Kur dhe ku kthehem? Orientimi kishte lidhje me pozicionimin e njeriut në gjeohapësirën të cilën e kish dhe nuk e kish të tijën. Sot e kësaj dite, prej lashtësisë, ne themi se ta njohësh drejtëpërdrejtë vendin është mënyra më e mirë. Kjo është parësore. Ajo ka të bëjë me atë që në filozofi quhet njohje empirike. Kjo mënyrë konsiston në mbledhjen dhe studimin e të dhënave të nevojshme mbi gjeohapësirën e vendin, duke e vrojtuar dhe kontrolluar atë drejtpërdrejtë. Rëndësi të madhe për çdo ushtarak ka zhvillimi i kujtesës pamore, në mënyrë që syri i tij të jetë si një aparat fotografik. Atë që e sheh njëherë, ta fiksojë mirë dhe të mos harrojë në çfarëdo situate, kohë dhe gjëndje të motit. Në situatë luftarake, zbulimi i vendit, zakonisht kryhet në një kohë me zbulimin e armikut dhe në lidhje organike me të. Në nënreparte (reparte) zbulimi i vendit në anën e armikut kryhet zakonisht nëpërmjet vrojtimit të tij të pandërprerë. Nga të dhënat e vrojtimit mund të përcaktohen vendndodhja e objekteve të ndryshme të armikut, rrugët që lejojnë afrimin e fshehtë në këto objekte, karakteri i pengesave natyrore dhe artificiale në afërsi të tyre etj.

Zbulimi i vendit dhe i objekteve të veçanta të tij me kontroll të drejtpërdrejtë, përdoret kryesisht në anën e vendosjes së trupave të veta, ndërsa në anën e armikut, vetëm atëhere kur është i mundshëm afrimi i drejtpërdrejtë në objektet që duhen zbuluar. Vrojtimi dhe kontrolli i drejtpërdrejtë i vendit, megjtihëse janë mënyrat më të mira për studimin e tij, nuk do të gjejnë

gjithnjë përdorim, veçanërisht kur paraqitet nevoja e studimit të vendit në thellësi të vendosjes së forcave të armikut. Po ashtu vëzhgimi, perceptimi, abstragimi çojnë në studim. Është vetëm mbresë, vëzhgim, abstragim, lidhje e ndërsjellët, matje e përafërt, grumbullesë njohëse për atë ç`ke parë duke e shkelur, prekur, zbuluar si mbulesë toke, e cila ka lidhje me veprimet e tua lëvizëse, pozicionuse, frymëmarrëse, zvarritëse, zjarrvënëse apo mbrojtëse. Mandej krijohet përfytyrimi me arsyetimin logjik për të shfrytëzuar një gjeohapësirë e vend të caktuar.

Studimi i vendit nga ana e komandave dhe shtabeve të të gjitha shkallëve, përbën një nga kushtet kryesore për vlerësimin e drejtë të gjithanshëm e në kohë të situatës luftarake gjatë marjes së vendimeve prej tyre Studimi i gjithanshëm dhe njohja pëllëmbë për pëllëmbë e vendit me të gjitha veçoritë e tij, ndihmon kuadrot dhe ushtarët të orientohen dhe të veprjnë në çfarëdo situate e kohe, të vlerësojnë drejt situatën, të parashikojnë veprimet e mundshme të armikut, sasinë e forcave dhe të mjeteve të luftimit të tij, llojet e tyre dhe të përdoin veçoritë e vendit kundër armikut në çdo lloj luftimi dhe në çdo fazë të zhvillimit të tij. Në studimin dhe vlerësimin e vendit, duhet të nisemi nga parimi që ta shfrytëzojmë atë si aleatin tonë natyror. Kujdes i veçantë i duhet kushtuar studimit të ndryshimeve që pëson ai si rezultat i veprimit të ligjeve të natyrës dhe procesit zhvillimor ndërtues. Studimi lidhet ngushtë me përbërësit e situatës luftarake, armikun dhe forcat tona, në përshtatje me masat konkrete që duhen marrë për plotësimin e detyrës së dhënë në organizimin e sistemit të zjarrit dhe sistemit të vrojtimit, organizimin e mbrojtjes nga armët e dëmtimit në masë, etj. Radha e studimit të kushteve të vendit varet nfga karakteri i detyrës që zgjidhin trupat, si dhe nga ato çështje konkrete që i interesojnë komandës për marjen e vendimit dhe organizimin e veprimeve luftarake.

II.2.b.Studimi i vendit me anë të hartës.

“ Romakët u mjaftuan me krijimin e hartave rrugore, ushtarake dhe kadastrale...Tabula Peutingeriana që ishte dëshmia më e njohur paraqiste një hartë-guidë rrugore për

ushtarakët dhe udhëtarët...qindra mijra km udhëkalime , vizatime mbi format e vendit, qindra paraqitje...”

“ Në vitin 1400 u zbulua vepra e Ptolemeut dhe shpikja e shtypit përcolli edhe përhapjen e saj. Pas zbarkimit në Amerikë, Spanja dhe Portugalia ( por jo vetëm ato) realizuan harta të reja të Botës. Ato u bënë shumë me rëndësi. Dhjetra atlase harta vendore dhe komvëtare u përhapën

kudo. Dëshira për udhëtime dhe për zbulimin e tokave të reja i shndrroi hartat në sende zbukurimi në shtëpi. Nga gjysma e dytë e vitit 1500 pothujse tërë shtetet Italiane u paisën me

hartografi zyrtare për nevoja ushtarake dhe për sistemimin e kufijëve.”

Zhvillimi dhe përparimi i shoqërisë solli modelimin e gjeohapësirës dhe vendit, në harta. Vëtëm harta është fytyrë e vendit e matur dhe e pikturuar. Ajo është portret i tij. Harta topografike e shkallës së madhe jep një paraqitje të qartë e të saktë mbi objektet e ndryshme të vendit. Ajo lejon që vendi, në një rajon të caktuar, të studiohet me kohë, shpejt dhe në çfarëdo kushtesh, pavarësisht nga madhësia e rajonit, nga largësia e tij dhe nga prania e forcave të armikut, në të. Me anën e hartës mund të bëhen matje e llogaritje të ndryshme dhe të përcaktohet me saktësi, vendndodhja e objekteve që studiohen. Gjatë planëzimit dhe organizimit të luftimit, studimi paraprak i vendit bëhet, gjithashtu, me anën e hartës. Megjithë anët pozitive që ka harta, prapseprapë ajo nuk ta ngjall dhe nuk ta rrënjos plotësisht besimin e duhur te vendi ku do të mbrohesh, ku do të sulmosh e kundërsulmosh. Besimin e patundur në forcat e tua ta ngjall më mirë shkelja e gjallë e vendit.

II.2.c. Studimi i vendit me anë të fotografive ajrore dhe pamjeve satelitoreNë krahasim me hartën, fotografitë ajrore dhe pamjet satelitore japin të dhëna më të

freskëta dhe më të hollësishme mbi vendin, mbasi ato mund të sigurohen në çdo kohë, si para

fillimit të veprimeve luftarake, ashtu edhe gjatë zhvillimit të tyre. Me anën e fotografive ajrore mund të studiohen me hollësi vendi, vëndndodhja dhe karakteri i ndërtimeve mbrojtëse të armikut, pozicionet e zjarrit të armëve, të tij, rajonet e përqëndrimit të skalioneve të dyta, rezervave, etj. Por, nga ana tjetër, duhet theksuar, se edhe ato kanë mungesat e tyre si p.sh nuk japin të dhëna, mbi thellësinë dhe shpejtësinë e rrjedhjes së lumenjve, mbi dëndësinë e pyjeve, mbi strukturën e tokës në shtretërit e lumenjve, etj. Për këtë arsye, duhen përdorur gjithnjë në ndërthurje me hartën. Por pamjet satelitore dhe fotografite mund të kthehen në ortofoto që janë fotoharta me mundësi matjesh të sakta dhe të shpejta të të gjithë të dhënave që duhen. Sikundër shihet, mënyrat e ndryshme që përdoren për studimin e vendit, plotësojnë njëra tjetrën. Vetëm ndërthurja me mjeshtëri i tyre do t’u japë mundësi komandave që të sigurojnë të dhëna sa më të plota, të sakta, dhe të freskëta mbi rajonin e veprimeve luftarake.

II.3. NJOHJA E VENDIT NË TAKTIKËN USHTARAKE“Fiton Ai që ka epërsinë e Zotit dhe të Tokës”

Njohja e vendit ka qenë dhe mbetet themelore në taktikën ushtarake. Në historinë e luftrave, kanë ndryshuar shumë përbërës që kanë lidhej jo vetëm me konceptet por edhe teknologjitë e zhvilluara nga njeriu për t`i përdorur për njohje, vlerësim, lëvizje në hapësirë dhe në kohë. Në këtë vështrim edhe gjeohapësira, që në perceptimin tonë, duket sikur është statike, në të vërtetë për herë e më tepër asaj i ofrohen mjete për njohje më të shpejtë, për informacione më të sakta për lëvizje më të lehta mbi të. Megjithatë ajo, në një çast të caktuar të duket e përjetshme, të vështron dhe dhe të vështron, të kërkon ndihmë dhe i kërkon ndihmë. Komandantët më të zotë ushtarake e kanë quajtur llojin e vendit si bazë të taktikës.

Vendi është si një letër ku fillon të shkruash, si një monitor kompjuteri ku lëviz të projektosh a vizatosh. Vendi është skena e teatrit të veprimeve luftarake, ku regjizorë janë komandantët dhe shtabet. Gjeohapësira është me përmasa të mëdha, por dhe të vogla, me përmasa dhe shumë përmasa, me lartësi a pjerrësi të ndryshme, me mbulesë toke të shumëllojshme, të dukshme dhe të padukshme, të vështira për t`u kaluar apo relativisht të lehta në shfrytëzimin e tyre taktik. Projekti mund të quhet i mirë atëherë kur përfytyrimi i përshtatet skenës, ku veprojnë forcat duke e konceptuar me të gjithë detajet hapsinore. Në termat operative të NATO-s, jepet ky përkufizim i “analizës së terrenit” (analizës së vendit): “ ...grumbullimi analiza, vlerësimi dhe interpretimi i të dhënave gjeografike për objektet natyrore dhe artificiale të vendit të ndërthurura me faktorë të tjerë përkatës, për të parashikuar ndikimin e vendit në operacionet ushtarake”(shih termat operative. F 467)

Përcaktimi këtu është cerebral dhe nuk i jep vlerësimin e duhur vendit si bazë e veprimeve, mbasi brenda fshihen një spektër i gjerë faktorësh që nuk janë thjesht ndikim, por që të çojnë në fitore ose dështim të plotë fatal, sado që të kesh luftëtarë të përgatitur apo armatim e teknologji të përparuar. Vet menaxhimi i vendit është një veprimtari studimore, sepse nëpërmjet tij përcaktohen rajonet e veprimeve luftarake vende të grumbullimit, të bashkëveprimit, të lëvizjes, të hapjes së zjarrit të artilerisë apo raketave, të menaxhimit të bazave ushtarake, të kalueshmërisë, të përdorur të pengesave fortifikuese e xhenjere etj. Aftësitë vlerësuese, nuk janë vetëm intuitë empirike e komandantëve apo dhe vet luftëtarëve, por një ndërthurje shumëpërmasore e kësaj skene të gjallë ku jeta ndeshet me vdekjen. Ndërkaq vendi është për veprim nga të dy palët. Po të jenë forcat të krahasuara si të barabarta, faktori i tretë: vendi mbetet si përcaktues. Kush e njeh atë mirë dhe di ta shfrytëzojë, ai do të jetë fitimtar.

II.3.a. Grumbullimi i të dhënaveGrumbullimi i të dhënave gjeohapsinore është njohje empirike, apo, përshkrime, harta skema,

pamje satelitore, fotografike, statistika gjeoinformative, të relievit, tokave, ujorëve, qendrave të banuara, gjeoekonomisë, gjeologjisë, atmosferës dhe klimatologjisë, të gjeoetnive, gjeokulturës,

të karaktereve e personaliteteve, demografisë, pra një pasuri e tërë materiale njerëzore në botën që na rrethon.

II.3.b. Analiza e të dhënaveAnaliza e të dhënave nuk është e përciptë, por e thellë e shumëanshme, e ndërthurur dhe e

ndërsjellët. Ajo i mer në mënyrë të veçantë faktorët dhe ndikimet dhe përcakton kahjen e veprimit, mendimin abstragues logjik vlerësues. Analiza përdor të gjithë teknologjinë e sotme duke nxjerrë prirjet në marrjen e vendimeve para fillimit të veprimeve luftarake dhe gjatë zhvillimit të tyre. Analiza është studim. Ajo bëhet para se të ndërmarrësh hapat e veprimit, kur ke krijuar një panoramë tërësore të gjeohapësirës, ku lëviz mendimi, përfytyrimi, sikur ta kish kaluar paraprakisht vendin, edhe “symbyllur”. Atëherë kur ti mendon se e ke bërë tëndin, atëherë të zbulohen të tjera hollësi që dëshiron t`i njohësh edhe më mirë.

II.3.c. Vlerësimi i të dhënaveAnaliza të jep një pikturë e cila i ka përfshirë si në një në kuadër të vetëm përbërësit e marë

në studim, ku brenda tyre janë faktorë objektivë dhe subjektivë, duke u prirë që të të gjejë lidhjet dhe ndikimet. Analizën e bëjnë analistët gjeografe ushtarakë, specialistë të interpretimeve statistikore, hartografë, psikologë, demografë, gjeologë, historianë, etnografë etj.

Pas kësaj bëhet vlerësimi. Vlerësimin përfundimtar e bën shtabi dhe komandanti. Në këtë vlerësim bëhet balanca, ndarja, renditja, konsideratat, ndikimet e drejtëpërdrejta apo të ndërsjellta, të brendshme, rajonale apo ndërkombëtare.

II.3.d. Interpretimi i të dhënaveInterpretimi i të dhënave lidhet me analizën dhe vlerësimin , ai i shërben të dy stadeve të

mësipërme dhe kërkon veprimin profesional. Interpretuesi jep opinion për pamjen satelitore, llojshmërinë e vendit, gjeologjinë, bimësinë, atmosferën dhe tregues të klimës, të oqeanografisë, zhvillimit ekonomik, të mediave e informacioneve të saj, të etnive, kulturave etj.

II.4. SYNIMI I LUFTËS: GJEOHAPËSIRAVeprimtarinë e vet të gjithanshme, si atë prodhuese, ndërtuese, shndrruese,

eksperimentuese etj, njeriu e zhvillon në vend, ndëkaq, në veprimet luftarake ai ka qënë e do të mbetet një nga përbërësit kryesorë e të përhershëm të situatës luftarake. Luftimet, në saje të zhvillimit të teknikës e të armatimit, mund të zhvillohen në të tri hapësirat si në det në ajër dhe në tokë; por përfundimi final do të zgjidhet në tokë. Prandaj njohja e veçorive të terrrenit është domosdoshmëri objektive në situatat luftarake. Gjeohapësira është shtrati dhe tenda e përkundjes ngulimit apo rënies së forcës njerëzore që lufton. Gjeohapësira është synimi i lakmisë, marrjes, përvetësimit, pushtimit, djegjes, shkatërrimit, spastrimit etnik, rindërtimit. Kështu ka qenë në jetë të jetës. Lufta duke qenë një veprim i dhunshëm, ka si qëllim të kontrollojë një gjeohapësirë (tokë, ujë, det, ajër) të nënshtrojë, ndëshkojë një forcë tjetër njerëzore për ta detyruar atë të humb lirinë. Ndërkaq për palën tjetër është ruajtja, mbrojtja e gjeohapësirës, e mëvetësisë, kundërshtimi i sundimit. Gjeohapësira, në të cilën jetojnë njerëz, qytetërime bart me vete të dy prirjet: jetën dhe vdekjen, shkatërrimin dhe rindërtimin. Gjeohapësira i ka brenda të dy palët që ndeshen për të, në fushatë, betejë, veprim luftaraK

II.4.a. Vëzhgimi në gjeohapësirëPërshkrimi i saktë matematik dhe hartografik i vendit (gjeohapësirës) në tërësinë e tyre, në një shkallë të caktuar, deri në hollësitë që përmban kjo hartë është modelim.

II.4.b. Indetifikimi i çdo gjëje që matet.Matje e largësive, pjerrësive të objekteve mbi të cilat lëvizet dhe veprohet nga forcat

njerëzore që mund të jenë: hapësira, largësi, gjerësi, disnivele të atmosferës, lloji i tokës, relievit,

me përbërësit e tij (natyrore: sipërfaqe të zhveshuira, bimësi natyrore dhe gjysëmnatyrore, qendra të banuara, rrugë, hekurudha etj) Matje të dukurive atmosferike janw ato si: era, rrymat, rreshjet e borës, shiut, rrëshqitja, valët detare etj.

II.4.c. Mbledhja e gjeoinformacioneveKy grumbullim, kërkon përzgjedhje,ndarje në grupime të veçanta sipas llojit të objekteve

dhe dukurive për të krijuar një “data base“ (bazë të dhënash), dhe përpunimi i këtyre matjeve.

II.4.d. Analiza e gjeoinformacionitLidhjet që përcillen midis ndikimit të faktorëve të ndryshëm: tempin e lëvizjes së trupave dhe mjeteve humbje të energjisë së trupave efikasitetin e zjarrit maskimin realizimin e befasisë kalimin e pengesave ujore dhe ato të bimësisë natyrore dhe gjysëmnatyrore.

II.4.e. Ndërtimi ligjeve dhe koncepteve që rrjedhin nga ky ndërveprim të dhënat që janë përftuar nga matjet grupohen gjenden lidhjet e ndërsjellta dhe kundërveprimit të faktorëve e dukurive atmosferike.

II.4.f. Rrjedhimet logjike Rrjedhimet logjike përcillen tek ne përmes eksperimenteve gjeoinformative të ndikimit të

faktorëve gjeohapsinorë në veprimet, duke i modeluar këto lidhje. Përpunimi dhe përcaktimi i koeficientëve gjeohapësinorë si ndikim i drejtpërdrejtë në operacione.

II.5. KOEFIÇIENTI GJEOHAPËSINORKoefiçienti gjeohapsinor është i veçantë dhe paraqet madhësi që tregon se sa herë do të

rritet apo zvogëlohet ndikimi që ka vendi (gjeohapësira) me përbërësit e saj si efekt i matur në rrethanat e veprimatrive luftarake.Koefiçientët e rrethanave të luftimit ndahen:

1.Koefiçientë gjeohapsinorë2.Koefiçientët veprimorë3.Koefiçientët njerëzorë

Koefiçientët gjeohapsinorë, kanë natyrë fizike dhe mund të maten. Të tillë janë: vendi ( pjerrësi, largësi, gjeologji ) , kushtet e motit, stina etj. Ndërkaq edhe koefiçientët njerëzorë si: përgatitja dhe karakteri i komandantëve, karakteri i luftëtarëve dhe tiparet gjeokulturore dhe psikologjike të tyre, kanë të bëjnë pak a shumë me origjinën, kulturën, racën, psikologjinë. Rezultati që duhet të arrihet në luftim ka të bëjë me: organizimin e goditjes dhe të zjarrit të armëve (të këmbësorisë, kundërtanke artilerisë, mbrojtjes kundërajrore, të mjeteve të blinduara). Efektet e tyre përshtaten me faktorët që ndryshojnë por ndikojnë mbi efektshmërinë. Të tillë janë: Gjeohapësira (vendi, moti) dhe antropologjia që lidhet me trevat nga vijnë luftëtarët çka pëbën cilësinë e tyre. Edhe pse mund të ketë një njohje të përbërjes së komandave e shtabeve luftëtarëve, ku shfrytëzohet data-base (bazë të dhënave) të personelit, përsëri ajo është e përafërt dhe nuk mund të matet kaq lehtë, kur është fjala për sjelljen, guximin, gjakftohtësinë, intuitën që shfaqet në fushën e luftimit.

Koefiçientët gjeohapsinorë mund të maten. Kështu, vendi ka llojshmërinë e tij, e mund të jetë fushor, kodrinor, malor apo i pyllëzuar e kënetor, me rrugë (autostrada, rrugë automobilistike, etj), qytete, fshatra. Për to ka matje të cilat bëhen me dokumentet hartografike apo matje të drejtpërdrejta që i shtohen gjeoinformacionit. Largësitë, pjerrësitë e relievit,

gjerësitë, thellësitë e dallgëve, shpejtësia e erës, shpejtësia e rrjedhës së ujit, mjegullira etj, maten. Pas kësaj, nëpërmjet eksperimenteve gjenden lidhjet e ndërsjellta p.sh

-Pjerrësi relievi---shpejtësi lëvizje -Pjerrësi rruge—lëvizje e teknikës -Dëndësi pylli—maskim -Pengesa natyrore—zjarr i këmbësorisë -Kënd drejtimi—qitje e artilerisë dhe raketave Thellësi e moçalishtes---lloji i këpucëve, çizmeve e veshjeve Madhësia e dallgëve—lloje të tjera të mjeteve zbarkuese Forma e gjireve dhe madhësia e tyre-zbarkimi në kryeurë*

Më sipër u përmenden vetëm disa tregues të cilët duhet të jenë të njohur, grumbulluar dhe analizuar më parë e mandej për secilin vend në gjeohapësirën e marë në shyrtim, parashikohet ndikimi dhe lidhja e tyre e ndërsjellët. Në metodikat e sotme gjeohapsinore të gjeografisë ushtarake, përdoren me sukses SIGJ (sistemet e informacionieve gjeografike) që në përpunimin kompjuterik me “softëëres“ përcaktohen të dhënat e duhura të cilat iu transmetohen komandantëve dhe shtabeve. Ndikimi i tyre është i drejtpërdrejtë në gjendjen luftarake, lëvizshmërinë, dobësinë, lodhjen, energjinë, befasinë, maskimin, epërsinë në ajër, epërsinë në det. Ndërmjet tyre llogaritet fuqia ushtarake e një njësie të caktuar.

Fuqia luftarake e ka koeficientin gjeohapsinor njw ndwr faktorwt themelorw.

Koefiçienti i pozicionimit, ka të bëjë sërish me gjeohapësirën dhe në veçanti me vendin ku vendosen dhe pozicionohen trupat. Kësisoj në mbrojtje, në zonën fushore, sipas studimeve (shiko: History Evaluation Research Organization) është 1.1, pra e vështirë. Po në zonën kodrinore pozicionimi ka vlerë sigurisë më të lartë që shkon deri 1.3, ndërkohë në zona malore arrin me shumë se 1.5.

Ndikimi gjeografik dhe gjeopolitik në planet ushtarake, programet, veprimtaritë të çdo lloji niveli, nuk është i njëjtë në vende të ndryshme, kohë të ndryshme. Misionet hasin vështirësi në realizim, ose në raste të tjera, lehtësi në arritje të sukseshme të tjera të objektivëve ushtarake, kur këto kanë epërsi. Prandaj merr rëndësi analiza e faktorëve të ndryshëm nëpërmjet futjes së teknologjive të reja kompjuterike, evidentimit dhe vlerësimit shkencor të gjeohapësinore, interpretimet inteligjente të tyre për të arritur përfundime të favorshme. Baza e të dhënave (data-base) ka të bëjë me njohjen e informacionit real nga gjeohapësira. Të tilla si: lidhjet hapsinore të përbërësve të natyrës dhe vendit, topografia, oqeanografia, klima (moti), demografia, faktorët qytetorë (urban), rrjeti rrugor apo të dhënat në tërësi për transportin etj.

Faktorë fizikëVendosja Format e vendit

(terrenit)Ujorët detarë Moti Bimësia

Përmasat Ujorët Baticat-zbaticatRrymat

Klima Shtrirja

Format Gjeologjia Valët detare Të dhënat të zakonshme

Dëndësia

Lloji i tokave Liatoralet LlojshmëriaBimësia Lartësia

Maskimi

Faktorë kulturorëPopullsia TransportiRacat Qytetet Kryesore Rrugët

Grupet etnike Qytetet e vogla HekurudhatTributë dhe klanet Bazat ushtarake AeroportetFeja Ndërtimet ushtarake Portet detareShëndeti i bashkësisë Fortifikimet Tubacionet

Misionet ushtarakeLuftim sulmues JokonvencionalLuftimi mbrojtës LuftëVeprimtari paqeruajtëse KundërrevoltëZbulim AntiterrorizmMbështetje Logjistike Marëdhëniet civilo-ushtarakeKërkim shpëtim Operacione psikologjikeEmergjenca Civile Misione humanitare

Shqipëria ka epërsi në mbrojtje së pari sepse gjeohapësira me përbërësit e saj është e përshtatshme për mbrojtje, ku koefiçienti përkatës është më i lartë po të kemi parasysh se:

1. Hapësira e Ultësirës Perëndimore është e ngushtë (më e madhja grykderdhja e Semanit-Ura e Kuçit: 33 km). Veç kësaj, radhojt kodrinore: ata të Apolonisë, (Pojanit); të Ardenicës, Gurit të Gomares (Kryevidh, Kalaja e Turrës); e Kodrave pranë gjirit të Durrësit deri në kepin e Palit, të Manzës deri në Kepin e Rodonit, të dy radhojeve paralel të Kakarriqit (Torovicës); të Barbullushit e Rencit, mali i Taraboshit janë një parapritë si epërsi e relievit që ndikon në aftësinë mbrojtëse.

2. Duke u futur në thellësi, këto epërsi rriten jo vetëm prej lartësive kodrinore, luginave lumore të ngushta vendpritat e qafave, kreshtave e rritin koefiçientin gjeohapsinor.

3. Vargmalet Shqiptare të vijës së parë, tipike, me shtrirje VL-JP duke filluar nga Kalaja e Lezhës, mali i Velës, malet e Skëndërbeut, mali i Krujës, mali i Dajtit, Kërraba; rritja kodrinore-malore e Sulovës që ngrihet madhërisht deri në malin e Tomorit. Në po të njëjtin drejtim në J. Prej Sazanit, përzgjatet vargu i Karaburunit, mali i Lungarës, malet e Vetëtimës. Ndërkaq malet e Kurveleshit përbëjnë një fortesë natyrore e cila vijon me radhuan e malit të Gjerë.

Degëzimi i maleve të Kurveleshit përvijon në Kuç, Fterrë, Borsh deri në malin e Sarandës. Mali i Saraqinit në jug, përmbyll relievin malor të vijës së parë shqiptare përball kufirit detar që përzgjatet afërsisht veri-jug.

4. Në thellësi vargmalet me tipike janë: Mali i Gjerë-Strugara-Murgana; Trebeshinë-Dhëmbel-Nemerçkë dhe Bureto, ku koefiçienti gjeohapsinor, në vështrimin mbrojtës rritet.

5. Shqipëria malore me epërsi mbrojtëse, më në brendësi të saj ka masivin grumbullor që rrethohet prej fushë-gropës së Korçës, luginës së Shkumbinit që përfshin krahinën e Sulovës, Gramshit, Skraparit, Dangëllisë, Dishnicës, Gorë-Oparit, Voskopojës, Ostrovicës, Vithkuqit mbështetur në lumin Vjosa që përfundon në Postenan e Melesin, me përmbyllje në pllajën e Kolonjës. Ky masiv, edhe pse i ndërprerë nga luginat lumore të Devollit, Tomorricës, Osumit përbën një njësi gjeohapsinore shqiptare me koefiçientië të lartë mbrojtës, që janë dëshmuar edhe gjatë historisë së luftrave të kombit shqiptar

6. Krahina Malore Qendrore përmbledh masivin malor të Pukës, Lurës, Mirditës, Martaneshit që kufizohet në veri nga liqenet e Vaut të Dejës, Komanit-Fierzës dhe hapësirës luginore të Drinit të Zi, ndërsa në jug përmbyllet me malin e Kaptinës së Martaneshit ( përfshin brenda rrugën e Arbërit dhe rajonin desantues të Bizë-Martanesh ) dhe malin me Gropa. Dëshmitë e fushatave ushtarake, paarritshmëria në pushtim dhe kushtet shumë të përshtatshme mbrojtëse e rritin koefiçientin gjeohapsinor. Ndërprerja luginore e lumit Mat, të grykës së Nojës, të Tërkuzës, të Shëngjergjit e fillim Erzenit, paraqet përkalime të ngushta e të përshtatshme për organizim të mbrojtes dhe mbylljen e shtigjeve hyrëse perëndimore po kështu dhe ato veriore si qafa e Malit, qafa e Lurës, qafa e Murrës, qafa Buallit.

7. Koefiçienti më i lartë gjeohapsinor i përket Krahinës Malore Veriore me gjerësi rreth 60 km që fillon prej Ultësirës Shkodrane, Hoti, Grudën, Malësinë e Vermoshit, Bjeshkët e Namuna, Shalën e Shoshin. Alpet Lindore, Kurrizin Shkëlzen-Kollatë duke përfunduar me Malësinë e Gjakovës e të Hasit.Në jug përmbyllja është lugina e Drinit ( liqenet artificiale dhe lugina e Tropojës JL). Brenda kësaj treve zotëruese alpine, ku shfaqen bukuri dhe ashpërsi natyrore, reliev greminor dhe lugina të thepisura, ku përkalojnë lumi i Cemit, lumi i Shalës, i Kirit dhe Valbona.

II.6. GJEOHAPËSIRA SHQIPTARE DHE LËVIZSHMËRIA NË SITUATA LUFTARAKENë mësymje, shpejtësia e përparimit dhe lëvizjes, ka të bëjë me arritjen e synimit që është

një objekt gjeohapsinor apo edhe shpërthim i vijës së mbrojtejes së armikut. E kundërta ndodh për mbrojtësin. Historia, na tregon, se në përgjithësi shqiptarët kanë qenë në pozicionimin mbrojtës. Ky pozicionim i arrirë deri në kufijt e sotëm, ka patur si mbështetje jo vetëm faktorin qëndrueshmëri-shqiptare por dhe të kushteve epërsisë së tyre. Veprimet mesymëse kanë qenë brendapërbrenda hapësirës shqiptare. Këtu vijnë shembujt e luftrave të Skëndërbeut deri në kohët moderne e në ato të Luftës së Dytë Botërore. Lëvizja në luftim ka të bejë me shpejtësinë mesatare në përkalim të vështirësisë së gjeohapësirës (vendit, relievit, motit, sistemit rrugor, bimësisë, rrjetit ujor etj. )

Ritmet e lëvizjes varen nga matjet dhe kushet gjeohapsinore. Që nga luftrat Napoloniane kur ky temp ishte 17 km në ditë në Luftën e Dytë Botërore 26 km/ditë. Në kushet e relievit shqiptar, statistikat e mësipërme mund t`i afrohen kryesisht Ultësirës Përndimore, Platformës Sarandë-Delvinë, fushëgropës së Korçës, zonave kodrinore pranë Ultësirës, por në relievin malor zvogëlohen shumë. Për mbrojtësin, sa më i vështirë vendi, aq më keq për armikun, pakësohen humbjet tona. Në këto raste, ky ritëm varet nga aftësitë e mjeteve gjeohapësira (vendi, moti, fortifikimet, shkalla e lodhjes së trpave). Po kështu, ka rëndësi të vihet në dukje se veprimet mësymëse janë në përpjestim të zhdrejtë me dy faktorët:

- gjeohapësira natyrore mbrojtëse- fortifikimi, që rrit ndikimin e relievit

Kështu, këto vështirësi, jo vetëm e ulin tempin, por edhe pamundësojnë përparimin e mëtejshëm. Pengesat ujore shqiptare janë kryesisht lumenjtë, përrenjtë që në tërësi rrjedhin LP. Kalimi i tyre është tërthor, dhe nevoja është për veprime operacionale brendavendore. Në kohën e sotme ka mjete xhenjere të shpejta kalimi që e lehtësojnë lëvizjen. Humbjet në mësymje janë më të mëdha gjatë kalimit të pengesave ujore. Për mbrojtësin është epërsi. Në vendin tonë ka ndryshuar shumë infrastruktura rrugore. Ka dëndësi rrugësh në të gjithë vendin. Llojshëmria e tyre është e ndryshme, por kalueshmëria nuk është e njëjtë çka varet edhe nga cilësia, shtresa, pjerrësia dhe objektet e artit në to. Komandat e shtabet duhet të përllogarisin tempin e lëvizjes së mjeteve, përshtatshmërinë si dhe të trupave këmbësore. Moti që ka lidhje me stinën dhe treguesit e saj është faktor që duhet ta marrësh parasysh në shpejtësinë e lëvizjes, por ai herë herë vjen edhe papritur duke i ngatërruar edhe vet stinët. Shirat e rrëmbyeshëm, breshëri, erërat e forta, dalja e përrenjve, lumenjve mund të ndodh në çdo kohë. Klima jonë mesdhetare, edhe pse jemi vend i vogël ka ndryshueshmëri nga J, në V, me mot të keq, ku mësymësi ka më shumë humbje, sepse i humbet orientimi. Po të jetë mjegull ai përfiton por mund të bjerë në kurth. Gjatë natës mungon shikimi i qartë, zbulimi dhe qartësa për realizim të zjarrit të armëve. Nje tregues tjetër është mbulesa bimore që ka lidhje jo vetëm me tempin e lëvizjes por dhe kushtet e maskimit dhe të hapjes së zjarrit, të zbulimit.

II.7. VENDI DHE CILËSITË TAKTIKE TË TIJ.Veçoritë e vendit që ushtrojnë ndikim në organizimin dhe zhvillimin e luftimit, si dhe në

përdorimin e teknikës luftarake janë cilësi taktike. Nga këto kryesoret janë: kalueshmëria e vendit si dhe cilësitë mbrojtëse, cilësitë maskuese etj.

* Kalueshmëria e vendit lidhet me: rrugët, urat dhe vendkalimet në pengesat ujore, llojin e tokave, bimësinë, relievin, qënësinë dhe karakterin e pengesave artificiale si dhe natyrore (lumenjve, përrenjve, etj).* Cilësitë maskuese. Këto cilësi lidhen me relievin, bimësinë (veçanërisht pyjet), qëndrat e banimit me rëndësia që kanë ato për t’u përdorur si maska natyrore nga vëzhgimi tokësor dhe ajror; qënësia dhe karakteri i shtigjeve të fshehta.* Cilësitë mbrojtëse lidhen me relievin, pyjet, tunelet dhe objektet e tjera nëntokësore, ndërtesat e forta prej guri, tulle, betonarme, vëçanërisht bodrumet, strehimet; rëndësia që kanë ato për t’u përdorur si mburojë nga llojet e ndryshme të armëve.

Cilësitë që ndikojnë në kushtet e orientimit janë objektet e veçuara të vëndit dhe përbërësit tipikë të relievit, që dallohen midis objekteve të tjera nga paraqitja e jashtme ose pozicioni që zënë nëse janë të përshtatshme për t’u përdorur si orientuese.

Cilësitë që ndikojnë në kushtet e vrojtimit dhe hapjen e zjarrit janë: relievi, bimësia (sidomos pyjet dhe shkurret), lloji i tokave, ndërtesat më të larta dhe më të forta me bodrume, veçanërisht ato që ndodhen në sheshe dhe kryqëzime rrugësh, qënësia dhe karakteri i vijave natyrore dhe lartësive zotëruese shfrytëzimi i të cilave krijon kushte të favorshme për vrojtimin dhe hapjen e zjarrit, kurse në mbrojtje, e detyron armikun që mësyn, t’i sulmojë këto objekte, nga poshtë-lart.

II.8. KLASIFIKIMI I VENDIT NË VËSHTRIMIN USHTARAK.Shqipëria është vend tipik i thyer, me larmi formash. Vështrimi ushtarak përqëndron një

perceptim kalushmërie, për coptimin e tij si pengesë për manovrën dhe lëvizjen e forcave dhe teknikës.

a. Vëndi tepër i thyer karakterizohet nga një dendësi e madhe pengesash të kalueshme me vështirësi, jo vetëm nga teknika luftarake, por, në disa raste, edhe nga trupat që lëvizin në këmbë. Ky lloj vëndi është shumë i favorshëm për t’u mbrojtur, nga të gjitha llojet e armëve. Ai krijon kushte të përshtatshme për maskim, por, në të njëjtën kohë, vështirëson vrojtimin, sidomos atë tokësor. Masivi i Alpeve të Shqipërisë duke filluar nga malësia e Shkodrës deri në Rrafshin e Dukagjinit bart cilësitë e vëndit tepër të thyer. Historia e luftrave tregon, se aty rrallë kanë shkelur forca armike, por edhe kur kanë tentuar janë asgjesuar, sepse kjo thyerje e vëndit është epërsi për mbrojtësit. Lugina e Valbonës, Lugina e Shalës, Lugina e Kirit apo e Tamarës, janë shembuj të epërsisë së këtij relievi.

b. Vendi i thyer dallohet prej vendit tepër të thyer, nga qënësia e një sasie më të vogël pengesash, pjesa më e madhe e të cilave mund të kalohet me pak vështirësi nga teknika me zinxhirë. E gjithë hapsira kodrinore shqiptare, nuk mund të quhet “vënd i thyer” pasi ne në kodrat që arrijmë deri në 1000 metra, ka sipërfaqe që arrijnë në suazën “tepër i thyer” për thikësinë, pjerrësinë, ngushtësinë luginore etj. Prandaj, kodrat shqiptare janë pjesërisht të kalueshme. Pjesë të tyre janë tipike, që me vështirësi pushtohen: (kujtoni kështjella e Sfeligradit, e Krujës, e Rozafës, e Lezhës, e Petrelës) që janë në vënd kryesisht kodrinor.

c. Vend pak i thyer karakterizohet nga qënësia e pengesave të vogla e të rralla, shumica e të cilave kalohet relativisht lehtë jo vetëm nga teknika me zinxhirë, por edhe nga ajo me rrota. Të tilla janë, Ultësira Perëndimore, luginat e lumenjve kryesore, fushgropa e Korçës, e Ersekës, Peshkopisë, e Delvinës dhe Mursisë.

Në vartësi nga shkalla e mbylljes prej formave ngrehinore të relievit (lartësive) dhe objekteve të ndryshme që vështirësojnë shikimin e që krijojnë maska dhe mburojë natyrore, vendi ndahet: në të hapur, gjysëm të mbyllur dhe të mbyllur.

Në vendin e hapur përfshihen sipërfaqe pak a shumë të rrafshtë, pa pyje dhe me një sasi të kufizuar maskash dhe mburoja natyrore. Në krahasim me tipet e tjerë, vëndi i hapur është shumë më pak i favorshëm, përsa i përket cilësive mbrojtëse dhe maskuese. Në një vënd të tillë vështirësohet organizimi i mbrojtjes nga armët e dëmtimit në masë, mbrojtjes kundërtanke,

mbrojtjes kundërajrore, lëvizja e fshehtë e trupave si dhe vendosja apo maskimi i përbërësëve të rendimit të luftimit. Nga ana tjetër, vendi i hapur, duke siguruar fushëpamje dhe fushëqitje rrethore ndikon mjaft në rritjen e efektshëmrisë së zjarrit të artilerisë dhe të armëve të këmbsorisë. Në varësi nga ndërtimi i tokës, ai lejon kudo lëvizjen e lirë, si të makinave luftarake, ashtu dhe atyre të transportit. Organizimi dhe zhvillimi i luftimit mësymës dhe atij mbrojtës në vend të hapur, vështirësohet së tepërmi, veçanërisht kur armiku ndodhet në pozita më të favorshme. Për t’iu shmangur ndikimit negativ të vendit të hapur, duhet që lëvizja dhe veprimet luftarake të trupave të kryhen natën dhe në kohë të keqe.

Në vendin e mbyllur përfshihen kryesisht vëndet e pyllëzuara, që krijojnë kushte të favorshme për maskimin e trupave dhe të teknikës luftarake nga vrojtimi ajror dhe tokësor i armikut, gjithashtu masivet malore dhe rajonet me një dendësi të madhe të qëndrave të banimit. Ky lloj vendi krijon kushte të favorshme për lëvizjen dhe manovrën e fshehtë të trupave, për organizimin e mbrojtjes kundërtanke dhe kundërajrore, por nga ana tjetër, vështirëson orientimin, tregimin e objektivave, hapjen e të gjitha llojeve të zjarrit, si dhe bashkëveprimin midis trupave.

II.9.MISIONET USHTARAKENjohuritë bazë mbi rëndësinë e gjeografisë ushtarake nuk mund të kuptohen, qartaz, pa

njohjen themelor të misioneve luftarake apo veprimtarive në kohë paqeje. Në këtë rast, jo vetëm në një shkallë ndërkombëtare, por dhe atë rajonale duhen njohur:

Situata në rajon Gjendje lufte apo përgatiteje për luftë. Njohja e gjendjes së kufijve shtetërorë dhe freskimi i dokumenteve të tyre. Të dhënat e zbulimit dhe infomacione të tjera rajonale apo ndërkombëtare. Studimet e medias për analizat përkatëse Vëzhgime të gjendjes së etnive në rajon, prirjeve nacionale, lëvizje të popullsisë apo

forcave ushtarake pranë kufijveNisur nga kjo, përnjohja paraprake e cila është gjeopolitike, dhe gjeoushtarake misionet

kryesore të SHP te FA dhe ato të veçanta të njësive të FT, FA, FD dhe KML, vihen në lëvizje dhe përqëndrojnë përgatitjet e tyre. Përvoja e luftës në Kosovë nxori në pah edhe angazhimin e shtetit shqiptar, që në kuadër të veprimtarisë politiko-ushtarake të NATO-s për të bërë përgatitjet e duhura, jo vetëm si vend në rajonin e Ballkanit, por dhe një pozicion kufitar i drejtëpërdrejtë me teatrin e veprimeve luftarake të NATO-s në Kosovë. Në vështrimin studimor hartografik, ishte detyrë parësore njohja e gjendjes së hartave, mbulimi i gjithë zonave që përfshihen në veprime luftarake. Kjo njohje, përplotësim, azhornim nuk u bë vetëm për FA të Shqipërisë por dhe ato të SHBA dhe NATO-s të cilat kishin vendosur këtu, kontigjentet ajrore, tokësore dhe të logjistikës. Për të parën herë në përvojën e FA të Republikës së Shqipërisë u ndje nevoja e njëjësimit të standarteve hartografike të NATO-s në informacionet gjeodezike dhe hartografike. Kështu të gjitha hartat dhe burimet e tjera hartografike duhet të ishin të përshtatura në këto standarte.Probleme të tjera që kërkonin studim gjeografik ushtarak si:

- Saktësia dhe përkatësia e toponimeve (emërtimeve gjeografike) në rajonin e Kosovës, duhet të gjente qartësinë e nevojshme për të shmangur kundërshtitë me emërimet e shkruara në hartat e botuara nga shërbimi Topografik i Ushtrisë Jugosllave dhe realitetin shqiptimor të tyre, në vend, nga banorët.

- Përfitimi i planeve ortofotove të qendrave të banuara që ishin të parashikuara për vendvendosje të refugjatëve

- Përfitimi i planeve (orthofotove) të bazave detare dhe ajrore shqiptare.Në rastin e Kosovës, si një shfaqje e një lufte moderne në rajon, pati një angazhim të gjerë ndërkombëtar që e patën në qendër të vëmendjes studimin gjeografik ushtarak.

Në atë përiudhë të vështirë për Shqipërinë, pas ngjarjeve të brendshme të vitit të mbrapshtë 1997, lufta e Kosovës zgjoi gatishmërinë e FA të Komandave e shtabeve të FT, FA, FA dhe KML për të parë në një dritë të re spektrin e misioneve të tyre jo vetëm në vështrimin

ushtarak por paqeruajtës, ndihmë humanitare, të shmangjes së rreziqeve dhe fatkeqësive, kundër terrorizmit të trafikut të armëve, drogës e prostitucionit të cilat kanë lëvizjet, vendosjet, rrugët, pikat e funizimit në vended he rajone të caktuara. Gjatë luftës së Kosovës, veçoritë e sipërpërmendura u shfaqën në mënyrë të ndërthurur. Spektri ushtarak gjen ndërthurjen në drejtime të veçanta të misioneve jo vetëm të njësive ushtarake, por edhe atyre të administratës shtetërore e asaj vendore.Diagnozat gjeografike të hollësive që mbulojnë drejtime të veçanta kanë karakter:

- Strategjik, taktik, të mbështetjes logjistike, të emergjencave civile.Këto kanë përputhshmëri me vendimet politike që merr qeveria. Ajo është bërë për planet dhe programet në organizim, mobilizim të forcave, njohje të aftësive sipas rretheve e qarqeve, për burimet e furnizimit, të mbështetjes, transportit, ndërtimeve infrastrukturore, të kujdesit mjeksor, të ruajtje së vendeve dhe objekteve të rëndësisë strategjike, ushtarake dhe ekonomike etj.

II.10. ANALIZAT E RAJONEVE STRATEGJIKEAnalizat e rajoneve kanë karakter, vendor, kombëtar, rajonal dhe ndërkombëtar. Këto

analiza përqendrohen në çështje të rëndësishme politiko-ushtarake që lidhen me pozicionet e objektivave, shteteve apo rajoneve të venddisklokimit të forcave, vijat e komunikimit dhe të transportit, largësitë hapsinore të rajoneve që ka nën përgjegjësi çdo forcë, bashkëpunimi dhe bashkëveprimi me fqinjët dhe partneritetin, studimi i infrastrukturës ushtarake dhe civile, në përgjithësi. Anlizat strategjike, përfshijnë studimin e armikut për të përcaktuar dhe analizuar objektivat e rëndësishëm politikë, ekonomikë, ushtarakë, kulturorë, të sulmit , pushtimit, mënyrën e shkatërrimit, marrjes nën kontroll etj. Të gjitha këto kërkojnë harta, pamje satelitore, fotografi, të dhëna përshkrimore, e më tej interpretime dhe analiza inteligjente të cilat përfshihen në gjeografinë ushtarake. Duke përmendur edhe një herë rastin rajonal të luftës së Kosovës, në studimin gjeografik ushtarak nuk iu dha rëndësi e duhur minimit të kufirit shtetëror midis Kosovës dhe Shqipërisë; çka ishte me rrjedhoja shumë të rënda, e që vijon sot e kësaj dite duke sjellë fatkeqsi në banorët vendas. Në gjendjen pasluftës, shoqata të huaja, forca të specializuar të vendeve të NATO-s kanë bërë vlerësim, interpretim, përcaktim të këtyre zonave në harta dhe sisteme të informacionit-gjeografik

II.11. ANALIZAT TAKTIKE.Analizat e vendit në vështirmin taktik përfshijnë:

veçoritë tipike të vendit (relievit), rrugët e afrimit, pengesat natyrore dhe artificiale, mbulesa e tokes, gjeologjia, vëzhgimi, fushat e zjarrit, maskimi etj.

Vend zotërues. Ky term, mund të përdoret në të dy vështrimet, nga ana e forcave tona dhe nga ana e armikut. Në tërësi, ky lloj vendi ka karakterin e pozicioneve sipërore të relievit; maja të larta e zotëruese që kanë pamje kështjellore të pazaptueshme ato ndodhen posht, në këmbë të këtyre lartësive, të vrojtueshme. Ai që ndodhet sipër, ka një pozicion strategjik. Ata që ndodhen në fundoret e lartësive, kanë pozicione vendore të rrezikshme. Përfytyrimi gjeografik, na çon, tek Kruja ,Sfetgradi , Petrela dhe kështjellat e tyre ; apo posta e famshme e Koshares në luftën e Kosovës. Vendet zotëruese, për sulmuesit janë të rrezikshme ndërkaq për mbrojtësit ndodh e kundërta. Shembuj tipikë, të objekteve të rëndësisë së veçantë radhiten para komandantëve e shtabeve, në lartësitë, vëzhgimore zotëruese që vlerësohen se në cilat vende (që mund të jenë të rrezikshme), apo epërsi; pra ku janë pikat kyçe gjeografike qendrat e telekomunikacionit, të energjisë, instalimet e mbështetjes logjistike, digat, aeroportet, portet detare, urat e mëdha, hekurudhat, tunelet, kryqëzimet tipike kalimtare e mbikalime të autostradave e të rrugëve në përgjithësi. Digat, në përgjithësi janë në vende të rrezikshme. Gjiret detare janë në vende të pëlqyeshme për mbrojtësit, por të rrezikshme për zbarkime të forcave armike, pasi është e mbrojtur nga të tre anët. Sazani është një ngrehinë relievi mbiujor dhe ka një pozicion ishullor si

vend natyror, kështjellor, sërish ai mbetet i zbuluar dhe lehtësisht i bombardueshëm nga ajri dhe nga deti. Nëse pozicioni i tij, shihet i pashkëputur nga gishti gjigand i Karaburunit të Akrokeranuneve shqiptare atëherë mbrojtja me çdo kusht e tij, është synim strategjik.

Rrugët e afrimit. Vlera gjeografike e rrugëve të afrimit në çdo vend ku kryhen veprime luftarake, në tokë, det apo dhe ajër, është e madhe. Ka rrugë detare, tokësore dhe ajrore, në të tre përmasat e gjeohapësirës vepruese. Vlerësimi i tyre, bëhet me përparësi, në çdo nivel të komandave e shtabeve.

Pengesat. Pengesat përfaqësuese përgjatë rrugëve të afrimit përfshijnë: malet, përrenjtë e thellë dhe të rrëmbyeshëm, lumenjtë në tërësi, kënetat, shpatet e thikta, dëborën e thellë, pyjet e dendur, fushat e përmbytura, shkëmbinjtë nënujorë, qendrat qytetore, fushat e minuara, pengesat e kanaleve antitanke, rrugët e bllokuara. Hapësira fluturuese nuk është e njëjtë në mot të ndryshëm çka vështirëson ose lehtëson operacionet ajrore si: ajri, retë, furtunat, ciklonet, tajfunet etj. Ndërkaq nëndetëset kanë probleme me shkëmbinjtë nënujorë, ajsbergët, anijet e mbytura etj.

Vëzhgimi dhe fushat e zjarrit. Forcat Tokësore, për shekuj, kanë derdhur lumenjtë të tërë gjaku, që atëherë kur 2500 vjet më parë, në Greqinë e Lashtë u organizua lufta e rregullt frontale. Kjo ka ndodhur në të shumtën e rasteve për të kapur, mbajtur apo shkatërruar pozitat e larta vëzhgimore zotëruese. Ato mund të jenë pozicione natyrore të larta si shkëmbinjtë të veçuar ose të ndërtuara nga njeriu si kullat këmbanore të kishave, kullat e ujit. Në këto pika të larta, ka vëzhgim cilësor dhe të gjerë ku përcillet një informacion real dhe i shpejtë se ç`bëhet në fushën e luftimit, në vrojtimin pamor të lëvizjes, të vijave të zjarrit kur ato janë të lira e të hapura, të pamaskuara nga përbërësit e Mbulesës së Tokës si: dendësia e mbulesës bimore, shiu, dëborë, pluhuri, tymi industrial, smogu, mirazhet apo pengesa të tjera që nuk lejojnë as edhe vëzhgimin ajror.

Errësira ul pamjen në tokë, ajër dhe det. Tiparet topografike të vendit, mbulesa bimore, ndërtesat, përbëjnë pengesa në vëzhgimin e vijave të zjarrit.

Strehët. Personeli ushtarak, pikat e vrojtimit, sistemet e armatimit, instalimet, priren për të gjetur strehë dhe për të patur një mbulesë natyrore për t’u mbrojtur, maskuar në përdorimin e epërsisë që të jep lloji i vendit. Rrjetat e kamuflazhit, shkurret ngjyrë jargavani, mund të sjellin dukjen e paqënë, fshehin personelin ndenë to, jo vetëm si pamje, por si strehë.

Analizat logjistike Komandat Logjistike dhe personeli i tyre, gjatë vlerësimit të vendit kryejnë analiza për: vendet e rrezikshme, rrugët e afrimit, pengesat, vëzhgimi pamor, fushat e zjarrit, mbulimi ose fshehja të cilat janë interesa të vërteta të tyre, në furnizim, mbështetje, transport, ndërtim, përkujdesje shëndetësore etj.

II.12.KUFIJT SHTETËRORËGardhe të mira e të bukura nxjerin në pah fqinjërinë e mirë

Robert FrostNë të gjithë historinë e luftrave në themel është konflikti për interesa dhe shumica e tyre

ka të bëjë me marrëdhëniet me fqinjët. Bashkësia, në fqinjëri, për një vend të caktuar, për një interes që ka lidhje me vendin, kufirin, cenimin e të drejtave, dëshirën për sundim, pushtimin e vënien nën zgjedhë, lidhet me gjeografinë dhe aty pothuajse ka edhe vet origjinën. “Vret i vëllai të vëllanë për një ledh për një kufi” thotë një këngë popullore e kënduar në jug. Kufiri, ara, ledhi, guri ndarjes, vija e mullirit bëhen shkak që të rrjedhë gjak njerëzor për të bërë ndarje në një vend të caktuar. Mikun dhe shokun e zgjedh vet, thotë sërish një fjalë e urtë shqiptare ndërkaq fqinjin ta ka dhënë zoti. Mosmarrëveshjet gjeopolitike deri në luftra, e kanë origjinën tek interesat konfliktuale midis fqinjëve, pretendimet, lakmitë që nga një individ i thjeshtë deri tek një bashkësi apo dhe një kombi tërë. Që të mos arrijë, veprimi, deri në luftë të hapur, është domosdoja e ndërtimit të marrëdhënieve të mirëkuptimit dhe të respektit të ndërsjellët, gjetjes së

udhëve për uljen e pasioneve e lakmive, në të mirë të përparimit të popujve. Prej një konflikti apo një ngjarje të veçantë, në dukje të thjeshtë, vjen e ngrihet një urugan i madh, shkatwrrimtar e tragjik, siç është Lufta.Kufitë shtetërorë, mjediset fqinjore natyrore, duhen ruajtur e trajtuar, sipas marrëveshjeve ndërshtetërore. Në Ballkan historia shënon vrasjen e Princ Ferdinandit që qe shkak për fillimin e Luftës së Parë Botërore. Provakacionet e gushtit të vitit 1949, midis Shqipërisë dhe Greqisë morën shkak nga kalimi i partizanëve grekë, këndej kufirit dhe Shqipërisë. Ndërkohë Baza Detare e Pashalimanit, si e përbashkët e Traktatit të Varshavës, për pozicionin e saj në Mesdhe, ishte gati të përcillej me një ndeshje midis një superfuqie dhe Shqipërisë së vogël. Shembulli i parë edhe pse lidhet me një vrasje, në thelb kishte shtysa lakmish dhe interesash. Gjeografia e kufijëve është skenë e ndeshjeve të vogla dhe të mëdha.

II.12.a.KUFIRI SHTETËROR TOKËSORNjë kufi kur vizatohet, është një vijë në hartë, që dallohet lehtas dhe të jep përfytyrimin e

ndarjes së shteteve fqinjë. Ai përvijon në lugina ose kurrize, në vijë të drejtë dhe të lakuar, në qafa apo kalime të tjera që dallohet në vizatim apo dhe në natyrë. Topografi dhe hartografi e ka thjeshtë një veprim shkrimor e vizatimor, ndërsa kur politikanët ulen në tavolina dhe shikojnë hartat apo pamje të tjera kanë një tjetër vlerësim. Prej një vije të thjeshtë në letër, hapen e çahen lumenjë gjaku, hidhen në erë me furi shkëmbinj e bimësi kur planëzohen ndeshjet dhe goditjet e mëdha që i kthejnë këto vija shkrimore në një ndërthurje sulmesh e mbrojtjesh të tokës, të kufirit dhe të vet jetës. Prandaj vijat kufitare midis shteteve janë diçka e shenjtë, aq më tepër për kufijtë e Shqipërisë, që të mbetur të pakët, tregojnë një mbijetesë të gjatë e të vështirë. Piaramidat e kufirit janë monumente të thjeshta ndërtimore por edhe shenjë synimesh të kundërta në shekuj. Po ato mund të jenë dhe të fortifikuar siç është Muri i Madh Kinez, apo të minuar dhe transhe e hendeklidhje të shumta por ato kanë nën vete shpirtin e bashkësive njerëzore, ku një pjesë përfshihet prej lakmisë kurse të tjerë për mbrojtjen e pronës dhe të jetës. Vija e kufirit në hartë është tregim gjeografie e një vendi të caktuar, e që të vinte gjer këtu i është dashur një histori e gjatë. Kur Hitleri në Shtabin e Forcave Tokësore i egërsuar prej ngadalësisë së ecurisë së sulmeve dhe pushtimit dëgjonte se si shpjegonin gjeneralët, vijat e frontit me tregim të kujdesshëm të majave të lapsit, në shkallët e hartave taktike, ndërkaq ai vendoste, pas tyre, pëllëmbën e dorës së tij, duke treguar, me pesë gishtat, mbulimin e hapësirave të tëra që nëse i llogarisje në shkallën e hartës, ishin qindra kilometra katrorë, fusha, male, kodra, rrugë e ujorë të mëdhenj, kur kufijtë shtetërorë nuk ekzistonin më, kurse në beteja hapeshin përditë përgjakshëm kufitë ushtarake në ecurinë e veprimeve luftarake. Kufijtë topografikë kalojnë në male kodra lugina por këto hapësira nuk kanë vlera të njëjta. Më shumë duhet një majë e lartë që të kesh në zotërim fqinjin që e kenë të poshtë. Po edhe kufijtë lumorë janë përsëri problematikë se kanë të bëjnë me burime dhe shfrytëzimin e tyre, me nivelet e ujëmbledhësve dhe ujitjen e tokave të fqinjit, me kahjen nga rrjedhin këto ujra. Kufijtë e liqeneve janë sërish në konflikte interesash, ngaqë ka të bëjë me peshkimin dhe pasuri të tjera ujore, me ndotjen e mjedisit. Të tilla mbeten edhe kufijtë detarë, që lidhen me rrugët detare, ishujt etj. Unë gjuaj peshk në anën time dhe ti gjuan peshk në anën tënde. Askush s`ka të drejtë që të gjuaj në mesin e kanalit, apo të lumit. Nëse ndodh një gjë e tilla atëherë fillon ndeshja dhe konflikti. Kështu është konceptimi parësor i vijës së kufirit topografik apo gjeografik, i thjeshtë në dukje por burim që shpërthen energjitë e lakmive njerëzore.

Historia e kufijëve të Shqipërisë ka qënë dramatike. Me pavarësinë e vendit në viti 1912 po përcillej ideja e kufijëve shtetërorë

Në vitin 1919 në seancat e Konferencës së Paqes u fol përsëri për copëtimin e Shqipërisë, sepse kërkohej i ashtuquajturi “ Vorio Epir” Po kështu, në Konferencën e Ambasadorëve, më 1921 nuk u lejua modifikimi i kufijëve të Shqipërisë. Në vitin 1923 qarqe greke organizuan vrasjen e një misionari italian, Gjeneral Pelini që ishte ngarkuar me mision për caktimin e kufirit shqiptaro-grek. Protokolli i Firences, për caktimin e kufijëve u nënëshkrua në vitin 1925. Dokumentet ndërkombëtarë dhe procesverbale teknike që atëherë ruhen deri ditët e sotme, si

dëshmi të një vije kufitare të vendosur nga ndërkombëtarët duke marrë nëpër këmbë të vërtetën historike të kombit shqiptar.

Procesverbalet mbajnë datën 27 janar 1925, të firmosura nga F. Giles, komisar britanik, A. Ordioni, komisar francez, gjeneral Pietro Gazzera, komisar Italian dhe President i Komisionit të caktimit të kufijëe greko-shqiptar. Vija kufitare midis Shqipërisë dhe Greqisë, ishte e vendosur qysh më 1913 në Marëveshjen e Londrës. Ndërkaq pjesa e mbetur nga mali Badarash deri në gjirin e Ftelisë u saktësua në Protokollin e Firences në dhjetor të vitit 1913. Ishte rilevuar e gjithë vija kufitare në shkallën 1 : 50 000 duke u bërë përcaktimi dhe përshkrimi në natyrë i vendndodhjeve të piramidave të kufirit në 177 fletë hartografike, të dorëzuara si dëshmi dokumentare që ruhen deri sot. Më 27 janar 1925 delegati shqiptar Mehdi Frashëri si përfaqësues i qeverisë së kohës firmos vendimprerjen e kufijëve të caktuar nga ndërkombëtarët, por gjithnjë i papranuar shqiptarët. Në 30 korrik 1926 u përfundua tërësisht shenjimi hartografik i ndarjes dramatike të kufijëve shqiptarë. Firma është hedhur nga : Ambasadorët e Anglisë, Francës, Italisë, Japonisë dhe përfaqësues të Jugosllavisë, Greqisë dhe Shqipërisë. Në aneksin e tretë të këtij protokolli është pasqyruar edhe përshkrimi i përgjithshëm i kufijëve dhe hartat përkatëse. Pas Luftës së Dytë Botërore, marëdhëniet me Greqinë ishin pothuajse të ngrira, mbasi vijonte të ishte në fuqi ligji”ulok” i Luftës. Vija e kufirit e vendosur pasonte një ndarje e cila ishte e papranueshme për të dy palët, mbasi edhe shteti grek, inspiruar prej polesh nacionaliste skajore, përfytyronte një kufi ku përfshihej i ashtuquajturi ”Vorio Epir” që e rishtynte kufirin edhe më në veri, deri në Shkumbin(!), ndërsa Shqipëria, “në rrethim” e shihte vijën ndarëse në jug, jo si vijë mirëkuptimi dhe paqeje por si një rrezik që prirej të vinte nga një “armik stretegjik” dhe i përhershëm.Ndërkaq kufiri me IshJugosllavinë deri në vitin 1948, lundronte në një paqe dhe miqësi të shtirë, por brenda konceptimit shtetëror të kufijëve të njohur. U bënë plane ogurzeza që ato të shqyheshin, të hapeshin dhe Shqipëria mund të kthehej në një Republikë të Shtatë të Jugosllavisë. Pas kësaj edhe vija lindore e Kampit u “rimilitarizua” u organizua ruajtja dhe hapja e një fronti parësor në Lindje, ku vija e kufirit ndante jo thjesht shqiptarët nga shqiptarët por një vijë gatishmërie për situatë luftarake. Në vitin 1955 u krijua një komision dypalësh për të riparë piramidat kufitare dhe për rivendosur objektet shënjore ndarëse dhe pastrim të tij. Këto punime të përbashkëta vijuan deri në vitin 1983. Në kufirin me Greqinë ndodhën ndryshime, në zbutje të politikës ndërshtetërore dhe u tregua interes për trajtimin topografik të kufijëve jugorë. Pas viteve nëntëdhjetë janë kryer disa fushata për pastrimin e vijës dhe rindërtimin e piramidave kufitare si dhe saktësime në natyrë të ndryshimeve të mundshme, ndodhur në pika të veçanta.

II.13. UJRAT VENDOREKufitë ujorë që ndajnë shtete, sot e kësaj dite në gjithë gjeohapësirën botërore vijojnë të

jenë me probleme të shumta për shtetet, qeveritë, traktatet dhe veprimet luftarake të mundshme. Prandaj me kujdes hartohen konventat ndërkombëtare dhe kombëtare për ndarjen e këtyre ujrave e përdorim të tyre.Prej tyre veçojmë:

Lejohen anijet fqinje të kryejnë stërvitje në kushte paqësore në një limit në jo më shumë se 12 milje detare (22 km) në detet ndarëse midis shteteve.

Autorizohet një vijim më tej se sa 12 milje detare në drejtim të shtetit fqinj, vetëm kur ka marrëveshje e kur kemi të bëjmë me kontroll mbi ujrat kufitare, për probleme doganore, fiskale, të emigracionit dhe probleme të tjera mjedisore.

Një thellësi, prej 200 milje detare, mund të përdoret në mënyrë eksluzive midis shteteve fqinje si një zonë ekonomike ku të dy shtetet janë të autorizuara për veprimtari mbi burimet natyrore, në këto hapësira si dhe studime dhe kërkime shkencore në projektet mjedisore.

Kjo thellësi mund të shtrihet edhe më tej gjer 350 milje detare (659 km) kur ka mundësi hapsinore ujore.

Të gjithë sipërfaqet më tej shelfit detar kontinental, janë të rezervuara “si pasuri e përbashkët e njerëzimit”

Kjo konventë është nënshkruar dhe nga Shqipëria.

II.14. KUFIJTË AJRORËSa lart mund të fluturojë avioni i linjave civile dhe ai ushtarak? Këtu është pak më

ndryshe po të krahasohet me kufirin tokësor dhe atë detar. Edhe hapësira ajrore përsëri ka kufijtë e saj mbi mëvetësinë e kufirit natyror të shtetit përkatës. Atmosfera mbi të, është pjesë e kësaj gjeohapësire dhe askush tjetër, nuk mund ta kalojë mbi të, pa patur një miratim të përbashkët midis shteteve fqinje apo bashkësisë së shteteve. Kjo jo vetëm për avionët luftarakë po edhe ata të transportit civil. Gjatë luftës së Kosovës me marrëveshje u lejuan hapësirat ajrore për fluturimin e avionëve luftarakë. Ky ishte një realitet i përbashkët, në një nga ngjarjet më të mëdha të kombit shqiptar.

II.15. MOSMARËVESHJET STRATEGJIKELuftrat nuk kanë mbaruar e nuk do të mbarojnë. Ato janë pjesë e veprës

njerëzore që nga lindja e saj, e këndej. Përditë ka konflikte. Sa shumë shpenzohet për mbrojtjen dhe Luftën sa qytetërimi do të ishte ndriçuar shumfish dhe nuk do të kishte varfëri në botë. Luftë ka në Irak, Afganistan, Izrael e Palestinë. Vet terrorizmi ështw një formë të re e luftës në të gjithë botën. Kohët shkojnë dhe strategët bëjnë plane ndërkohë akademitë e Universitetet e Mbrojtjes përgatisin breznitë e reja të luftëtarëve. Tërësia e problemeve kufitare, të pavarësise, interesat, konfliktet dhe tensionet etnike, hera herës fetare, rritja e shumëhershme e popullsisë së botës, mungesa dhe pakësimi i burimeve natyrore, varfëria dhe krizat e të ushqyerit, emigracioni i papërmbajtur, kushtet mjedisore janë faktorë realë të Luftrave. Në kohën tonë nacionalizmi, konfliktet etnike janë të pranishëm. Shpërthimi demografik i Botës në zhvillim është, gjithashtu, një konflikt real.

II.16. PROBLEME MJEDISORENë kartën e Parisit “Për në Evropë të re” thuhet: “Ne theksojmë rolin e rëndësishëm të një

shoqërie të mirëinformuar duke i krijuar mundësi publikut dhe individëve që të ndërmarrin nisma për përmirësimin e mjedisit,. Për këtë qëllim, ne zotohemi që të nxisim ndërgjegjësimin dhe

edukimin e publikut në fushën e mjedisit si dhe në informimin e tij për ndikimin e politikave, projekteve dhe programeve për mjedisin”

Nevojat e shoqërisë njerëzore, duke qënë në rritje kanë bërë që ajo të sillet keq me mjedisin e saj. Sot nuk kemi një ajër të pastër, po të ndotur. Kështu janë edhe një pjesë e ujrave. I ndotur është mjedisi qytetor dhe ai bregor. Degradimi i pyjeve dhe i gjelbërimit në tërësi, është rrezik i madh për ekologjinë dhe ekosistemet e planetin tonë. Kjo ka të bëjë edhe me ndihmesën, apo të kundërtën e saj, midis shteteve fqinjë dhe të bashkësisë së një rajoni dhe përcillet me konflikte të cilat mund të çojnë edhe në luftë të armatosur. Ndotja atmosferike kalon lirshëm nga një gjeohapësirë në një tjetër, nga një shtet në tjetrin, prej erës dhe fortunave në kufijtë nërkombëtarë, se nuk ka asnjë portë mbrojtëse. Mbetjet radioaktive, po kështu për një periudhë të gjatë kanë lundruar në hapësirë. Vëzhgimet në lumenj e liqene e tregojnë bindshëm. Ozoni atmosferik po shter. Kjo ndodh prej veprimit të shoqërisë njerëzore, prej kimikateve si kloroflorokarbonet, që dobësojnë aftësinë për të mbrojtur syprinën e tokës nga rrezatimi ultraviolet, duke rritur rrezikun e kancerit dhe të sëmundjeve të rrugëve të frymëmarrjes dhe të bimëve të ndryshme. Shpyllëzimet: janë faktor tjetër që ia shkakton vetvetes njerëzimi. Si në të

gjithë botën dekadën e fundit të shekullit që shkoi, pyjet shqiptare pësuan një katastrofë të vërtetë që nuk mund të riparohet lehtësisht. Janë prerë pyje të tërë.

Armët kimike dhe stoqet e tyre çdo shtet po gjejnë mënyra të asgjësohen e të mos bëhen një rrezik për mjedisin dhe jetën njerëzore. Në vendin tonë, punohet edhe me asistencën ndërkombëtare që të kryhet asgjësimi teknologjik i tyre në Uzinën e Mjeksit apo në stoqet kimike të Qafë-Mollës, në rrethin e Tiranës.

Ndotjet ujore të lumenjve, liqeneve dhe deteve mund të përbëjnë shkak për konflikt nëse vijimi i ujorëve është në shtetet fqinjë. Kjo vjen prej ndotjes industriale etj që ndikon në zhdukjen e popullatave të peshqve. Efektivat e FA shqiptare si pjesë e kësaj bashkësie janë të interesuar që të përfshihen në të gjithë masat që meren jo vetëm që të ruajnë mjedisin e tyre, por dhe të japin ndihmesë në aksionet kombëtare për ç`ndotjen, mbeturinat, zjarret, etj. Për këtë është e domosdoshme që të studiohen rajonet përkatëse me harta pamje fotografike të ndërtohen GIS (SIGJ) për të dhënat gjeoinformative të shpërndarjes së këtyre dukurive.

II.17. FORTIFIKIMI NËN DRITËN E GJEOGRAFISË USHTARAKEGjeografia Ushtarake e fortifikimit, nuk studion veprat fortifikuese në vështrim të

projektimit dhe të ndërtimit të tyre, por si pjesë gjithpërfshirëse e vendit dhe mbulesës së Tokës, ashtu sikundër trajton ndërtimet njerëzore: qytete, rrugë, aeroporte, porte. Kjo pjesë e ndërtimt njerëzor, me funksion mbrojtës, po kaq njerëzor, paraqet rëndësi, pasi njohja studimi dhe vlerësimi i vendit nuk mund të jetë i ndarë prej veprave fortifikuese si pjesë në tërësinë e saj. Vendndodhja, shpërndarja, dëndëisa dhe llojshmëria e tyre shtrirja në vija e sipërfaqe të gjera, kanë gjeografinë përkatëse e cila është në natyrë, por që pasqyrohet në harta, skema dhe dokumente të tjerë luftarake. Gjeografia ushtarake, kryen përcaktimin vendor, pozicionimin orientimin dhe sistemin koordinativ e lartësor të tyre në tërësinë gjeohapsinore. Pa studimin parësor të vendit: shtrirje, lartësi, thellësi, llojshmëri të relievit, gjeologji dhe faktorëve rrethinorë nuk mund të kryhet një fortifikim funksional. Studimi i fortifikimit shqiptar, nuk mund të bëhet cilësisht nëse nuk e vështron të hartografuar, për të dalluar veçoritë e tij. Pas kaq vitesh, në një kohë tjetër, vepra fortifikuese shqiptare përveç se është një dëshmi e tejshkaluar historike, paraqet interes studimor ushtarak. Dalngadalë u prishën e rrënuan, u lëvizën e risistemuan baza, ndërtesa, vendvendosje njësish e repartesh ushtarake, por veprat fortifikuese kanë mbetur, jo vetëm si dëshmi.

II.17.a.Vështrim historikShqipëria natyrore është një fortesë e vërtetë. Këtë përshtypje të jep relievi, format e tij,

shtrirja e vargmaleve kryesisht VJ dhe VL-JP. Format e tjera bashkëlidhëse dhe bashkëjetuese dhe simbiozë janë shumë tipike si të gdhëndura, rrethuese dhe zotëruese dhe të pamarrshmë. Shqiptarët i kanë patur malet partnerë natyrorë të jashtëzakonshëm. Shqipëria me fortifikimet e saj historike dëshmon se ato i janë dashur për mbijetesën e saj. Fortifikimi i vjen qysh herët, në historinë e qëndresës shqiptare. Mjeshtëria e shfrytëzimit të vendit është ndërthurur me ndërtimet fortifikuese që nga koha e neolitit dhe përsosjen e mëtejshme, e mori në periudhën e bronzit të vonë, e mandej në kohën e hekurit. Fillimisht hasim ledhet e gurëve, ledhet e dheut e ato të drurit. Prej shekullit të IV pr. Kr. (shiko Enzo Gatti) fillojnë të fortifikohen qytetet, me kulla të veçuara. Janë studiuar rreth 114 qëndra të frotifikuara. Ndër to hasen 20 qytete të tillë.Edhe në Mesjetë fortifikimet e lashta u rindërtuan dhe plotësuan e ndërkohë u ndërtuan edhe kështjella të reja.

harta

Kështjellat dhe muret rrethues, patën zhvillim më të dukshëm gjatë kohës së bronzit të vonë apo hekurit të hershëm. Trashësia e mureve me gurë të palatuar arrinte në 3-4 metra gjerësi, të ndërtuara në majat e kodrinave me reliev zotërues e mbrojtës. Në shoqërinë Ilire, filluan të

ndërtoheshin edhe me gurë të mëdhenj të latuar, me kulla, me hyrje të mbrojtura, bedena e kulla me frëngji. (Bylis, Amantia, Butrint, Lissus, Antigona etj). Më vonë, u ndërtuan kështjella në fushë: Elbasan, Vig, Palokastër. Gjatë mesjetës, u rifortifikuan me murë të lartë e kulla (Durrës, Berati, Lezha, Himara). Gjatë qëndresës Skenderbejane, sërish, u përforcuan kështjellat dhe u ndërtuan edhe të tjera (Kepi i Rodonit, Modrishta). Gjatë pushtimit osman u ndërtuan të tjera si: Tepelenë, Prezë, Peqin, Lëkurës. Ali Pashë Tepelena, iu kushtoi rëndësi fortifikimeve të qyteteve të tillë si: Janina, Arta, Suli, Preveza, Gjirokastra, Libohova, Porto Palermo etj. Kështjellat në tërësi dhe muret, ndërtoheshin kryesisht duke u mbështetur në vende tipike që vetë natyra i kishte sjellë para njeriut me formën, bukurinë, madhështinë e tyre, Këto pika ishin si përqëndrime përballjesh e ndeshjesh, të forcave kundërshtare. Në hapësira të tjera tokësore, në tërësi goditjet organizoheshin dhe ndërtoheshin kryesisht në luginat e ngushta kodrinore apo malore, në rrugët pyjore dhe vende të përshtatshme për sulme dhe tërheqje. Fortifikimi në këto vende të veçanta ishte një shtesë e ndërtimit mjeshtëror dhe e mëndjes së startegëve për ta bërë natyrën pjesë të mbrojtjes dhe të fitores. Në luftrat e Skëndërbeut fortifikimi i Krujës dhe i kështjellave të tjera krijoi mitin real të pathyeshmërisë, për aq kohë sa përparësitë e vendit dhe fortifikimi i tyre ishin pjesë e mjeshtërisë së drejtimit dhe luftës së drejtë mbrojtëse.

II.17.b. Llojet e FortifikimitSipërfaqet e Fortifikuara. Në historinë e fortifikimeve, hasen sipërfaqet e fortifikuara

dhe vijat fortifikuese. Fortifikimet që shtrihen në hapësira, në disa drejtime të mbritjes janë të thjeshta por edhe komplekse.Gjatë Luftës së dytë Botërore, punimet kryesore fortifikuese të Ushtrisë së Kuqe, në 20 km gjerësi dhe 6000 km gjatësi, përbëheshin nga një tërësi ndërtimesh si: ledhet antitank, bunkerë, shtrirje telash me gjëmba, mina të cilat ishin radhitur dy zona të fortifikuara, e secila prej tyre përfshinte tri vija të njëpasnjëshme, që përbënin sipërfaqe të fortifikuara. Hapësira të tilla në të gjithë kohët kanë dhënë rezultate të shkëlqyera gjatë organizimit të mbrojtjes.

Vijat e fortifikuara. Fortifikime në vija hapësinore kanë qenë dhe mbeten mbresëlënëse që nga Muri i Madh Kinez deri në ato të Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore si: Vija Mannerheim përgjatë kufirit Ruso-Finlandez, vija e Gustav dhe vija dimërore në Itali (1943-1944), vija Mortise që forcat e Armatosura të Francës ndërtuan përgjatë kufirit Tunizian (1950), zona e demilitarizuar e Koresë etj.

Vija e Maginot, në 900 km gjatësi, përgjatë kufirit Franko-Gjerman, nga Zvicra, në pyjet Ardennes dhe kufiri Belg, ka qenë e pashëmbullt në tërësinë e elementëve të saj përbërës e cila ishte e përshtatshme në mbrojtje.

Vija Siegfried (Muri Perëndimor) e cila ishte mburojë e zonave industriale gjermane, prej rrezikut të sulmeve prej vendeve të ulta, Luksenburg, Francë ishte një pengesë gati e pakapërcyeshme nga forcat e Aleatëve, gjatë Luftës së dytë Botërore. Kjo vijë, që përbëhej nga dy breza së toku me pengesat natyrore siç ishin lumenjtë: Rhine, Roer dhe Kyll, kërkuan një përqëndrim të madh forcash dhe humbje të dukshme.

II.17.c. Përfytyrimi shqiptar i fortifikimtChurchill, në 5 Mars 1946, në Fulton të Missour-it vuri në dukje, duke predikuar se “prej

Stettin në Balltik deri në Trieste në Adriatik, një perde e hekurt u krijua përmidis kontinentit (Evropian)”. Kjo ngrehinë, lindi për të mbajtur qytetarët e Lindjes Komuniste, të Traktatit të Varshavës të izoluar, kjo ishte kaq e pazakonshme dhe antinjerëzore, mbasi në tërësi vijat fortifikuese ndërtohen përkundër agresioneve. Përfytyrimi i Fortifikimit të Shqipërisë ishte i lidhur me hamendjet më të çuditshme të armiqëve rrotull, të të dy kampeve ideologjike, Imperialist dhe Revizionist, të luftës mbrojtëse brenda një vendi të vogël, mes fqinjve gjithnjë armiqësore, ç`ka solli sistemin fortifikues të pashembullt në botë, sidomos për një vend të vogël dhe pa zhvillimin e duhur ekonomik. Fortifikimi sipas studiusve ushtarake shqiptarë është “Masë e rëndësishme e përgatitjes xhenjere të vendit për luftë, që përfshin një tërësi objektesh të

fortifikuara, të ndërtuara në të gjithë thellësinë e vendit, sipas një sistemi të caktuar, për realizimin e konceptit strategjik të artit ushtarak…. Fortifikimi kryhet sipas parimeve dhe kërkesave të Artit Ushtarak të luftës popullore, qysh në kohë paqeje, zhvillohet me ritëm më të lartë edhe gjatë kohës së veprimeve luftarake” (SHIH: FESH)

Sipas këtij konceptimi, fortifikimi i Shqipërisë, i vështruar nga një pikë kohore e e fillimit të shekullit të XXI, është një përfytyrim dhe sëndërtim, në gjeohëpësirën shqiptare, pa argumentin e duhur luftarak, mbasi ai dëshmon një vepër që nuk u përdor kurrë dhe po kaq i pamotivuar në parashikimet e ardhme të zhvillimeve botërore. Megjithatë, projektimi dhe ndërtimi i tij, kish themel përballjen e në vendi të vogël, prej agresioneve që mund të ndodhin. Tërësia e fortifikimeve shqiptar modern përfshin ndërtime fortifikuese të shumëllojshme, të ndërtuara në të gjithë gjeohapësirën e vendit, që nga buza e ujit gjer në vijën e kufirit shtetëror që ishin: transhe, hendeklidhje, vendkomanda të njësive luftarake, batalion, bateri, brigatë, division, të Komandave të Përgjithshme, pozicione zjarri të baterive të Artilerisë Tokësore, bregdetare të Artilerisë kundërajrore, të moratjave (tipe të ndryshme), tunele të përmasave të ndryshme në zona malore, kodrinore dhe qytetore etj. Kjo tërësi është një arkitekturë e jashtëzakonshme e cila projektua dhe mbiu paralel si një: “qytetërim fortifikues” në një vend të izoluar si Shqipëria. Në vitin 1968, Shqipëria doli nga Traktati i Varshavës. Që prej këtij momenti shkëputës, koncepti mbrojtës, u përshtat rrethimit të gjithanshëm. Vepra fortifikuese shqiptare zgjati për një kohë prej 20 vjetësh të mundimshëm ndërtimore që përfshin një periudhë projektimi, ndërtimi, eksperimentimi, mbështetur në parime të ashtuquajtur “AU të LP”

Relievi shqiptar me pak fushë në P, ka formën e një ngrehine natyrore kreshtore VJ me ndërprerje luginore të ngushta, ku lartësitë ulen në të dy drejtimet P-L po edhe V-J, formë dhe pozicion që ka ndihmuar mbijetesën iliro-shqiptare në shekuj, ku dyndjet prej të katër horizonteve përballeshin me një natyrë malore, të vështirë për t`u pushtuar. Po të llogaritësh sasinë e përgjithshme të ndërtimeve fortifikuese të cilat arrijnë afërsisht në një gjysëm milioni bunkerë të përmasave të ndryshme, Qwndra zjarri tw Artilerisw, strehime tw popullatws, tunele e ndërtime të nëndheshme e gjithë popullsia shqiptare në rast agresioni mund të strehohej në këtë “urbanizim luftarak fortifikues”.

Gjeohapësira që mbronte Divizioni i Pukës ishte 2400 km² dhe me gjithë vendin kodrinor e malor të përshtatshëm mbrojtës kishte rreth 1300 bunkerë. Popullsia e të tre rretheve (Pukë, Kukës, Bajram Curri) ishin afërsisht 175 000 banorë që po të llogariten ndërtimet e nëndheshme, i takon 5 banorë për një bunker. Duke e konsideruar horizontin Lindor si një armik të mundshëm dhe potencial, fortifikimi në këtë drejtim të rëndësishëm ishte disa vijorë (disa kalonësh). Kështu, tre radhë vijash të bunkerizuara janë në masivin e Shishtavecit që nga vija kufitare, ndërkaq i katërti është rrëzë malit të Gjallicës si mbrojtje për qytetin e Kuksit. Më në thellësi të vendit gryka e Drinit (Liqeni i Fierzës) ka ndërtime fortifikuese në të dy krahët (Mgullë, ShënMëri,Kalimash, Qinamak). Edhe në skajin verior të mbrojtjes së këtij Divizioni, në oazin alpin të Thethit i cili është rreth 1ç00 metër, ndënë lartësitë e Alpeve e që ndodhet tërësisht në gji ë e natyrës kështjellore, bunkerizimi rrethor i tij është dëshmi e fortifikimit, në çdo kënd të Shqipërisë.

Shembull tjetër, që përkon me drejtimin operativ: Korçë-Bilisht shpërfaq dukshëm në gjeohapësirën Vithkuq-Voskopijë e deri në fshatin Vërnik, në kufi me Greqinë 9 vija të frotifikuara:Lugina e Vërnikut, dhe Palik, kodrat e Bitinckës, Hoçisht, Kreshti i Moravës, rrëza perëndimore e Moravës, vija mbrojtëse e qytetit, fundi i fushës së Korçës, Shipkë-Maliq e Vithkuq -Voskopojë. Në drejtimin P, operativ, në Ultësirën Perëndimore, që përkon me derdhjen e lumit Seman duke filluar nga kryeur (1) (buza detare), vija e pare, është buzë uji, duke vijuar në Seman (fshat) (2)Hamil, (3)rrethinën P të qytetit të Fierit, (4)rrëza e kodrave që përkojnë me krahinën e Mallakastrës.

Gjeohapësira e Tiranës, shtrirja e së cilës është rreth 30 km në vijë ajrore prej bregut të detit Adriatik, përbën një sistem të veçantë, brenda sistemit gjithpërfshirës së Shqipërisë. Ajo është përfytyruar e mbërthyer në tre unaza rrethore të mëdha fortifikuese: në drejtim perëndimor,

(1)ura e Beshirit dhe ura e Limuthit që vijojnë me radhuan e kodrave të fortifikuara të( 2) Yzberishtit. Në drejtimin verior dallohet vija: (3)Domje, Laknas, Kamëz, Çerkez, Qinam, (4)vija e lumit Tërkuzë, (ç)vija e lumit të Tiranës, në drejtimin jugor, (6)vija e Erzenit, (7)e kodrave të Sharrës e Saukut dhe rrethina e qytetit.

Tirana në brendësi të saj kishte një numër të madh strehimesh mbrojtëse të shpërndara në një mënyrë uniforme për strehimin e popullsisë në raste të sulmeve ajrore. Shëmbuj të tillë janë të shumtë.

II.17.d. Parimet kryesore të fortifikimt shqiptar.Këto parime u diktuan nga një situatë rrethimi dhe mbijetese. Si parësor u hartua një

doktrinë ushtarake e Artit Ushtark të Luftës Popullore i konceptuar si një veçori;- Një shtet, në kushtrim të vijueshëm- Mobilizim të të gjitha burimeve njerëzore të afta për luftë si dhe burime ekonomike të tij- Kazma dhe pushka u bënë simbol i kësaj ideologjie qëndrese- Konceptimi i Shqipërisë si “Kështjellë” shumëshekullore”

Çdo objekt do të ishte i vendosur për t`i kryer funksionet e tij jetësore nën një trysni të vijueshme të afrimit të anti jetës, në të gjitha drejtimet për fushën e malin, për lumin e rrugën për urën dhe postën e aeroportit, për pemën dhe fushën me grurë, për dritaren dhe tarracën e pallatit, për dritën dhe hijen, e cila do të diktonte konceptimin e gjeohapësirës shqiptare si një kullë veriore me frëngji, në vetëminë e saj malore ku përgjonte gjaksi. Arti Ushtarak i Luftës Popullore i ushqyer prej ideoligjisë, ndërtoi doktrinën ushtarake më fantazmagonike që mund të jetë dukur ndonjëherë në botë në pozicionin, përbërjen, formacionet horizontale dhe lartësore të tij duke bashkëprojektuar dhe ndërtuar një sistem fortifikues të veçantë. Gjeografia Ushtrake e fortifikimit përpiqet të hedh dritë në atë pjesë të bashkësisë ndërtimore njerëzore që shërben për jetesë ku edhe objektet mbrojtëse në këtë reliev ishin përbërës të kësaj përpjekje për qëndresë. Natyrës dhe vendit shqiptar i shtohej një tjetër ndërtim gjeombrojtës, fortifikimi tërësor të tij.

1. Kapaciteti operativ i terrenit (vendit) ka të bëjë më njohjen, vlerësimin e tij, për lëvizshmërinë, mbrojtjen, sigurinë dhe nxënësinë e rajoneve brezave mbrojtës. Sipas tyre kërkesat për fortifikim do të mbështesin në drejtimet që diktonte vendi dhe detyra e njësisë (repartit) në një gjeohapësirë të caktuar, duke dy/trefishuar veprat mbrojtëse, përshtatur relievit.

2. Fortifikimi tërësor shqipatr shmangu vijat kufitare klasike midis njësive dhe reaprteve ushtarake, midis rajoneve të mbrojtjes të Brigatave, të brezave të mbrojtjes dhe të zonave të mbrojtjes së Divizioneve, mbasi vedosja dhe parashikimi i ardhshëm i tyre tanimë, ishte në çdo pëllëmbë të vendit dhe lëvizshmëria luftarake do të zhvendosej kudo.

3. Fortifikimi i gjeohapësirës shqiptare sipas aftësive operacionale u krye sipas.-RF (Rajoneve të Fortifikuara)-RTF (Rajoneve Tepër të Fortifikuara)

me synimin parimor sipas të cilët të realizohej strehimi mbrojtës i forcave dhe mjeteve si dhe rezervave ushtarake në ndërtime permanente betonarme, të groposura dhe tip-tunel

4. Nxënësia operative e gjeohapësirës, plotësohet vetëm atëherë kur bëhej studimi paraprak i veprimit dhe lëvizshmërisë të organizimit e pozicionimit të njësive të lehta të këmbësorisë dhe artilerisë.

5. Rajonet e Fotifikuar (RF) dhe ato tepër të fortifikuara (RTF) duhet të përballonin jo vetëm goditjet nga armët klasike por dhe ato ADM (Armët e Dëmtimit në Masë)

6. U zbatua koncepti sipas të cilit nisur nga nxënësia e vendit “të krijoheshin brezat e çeliktë” vijimësia e të cilëve nuk kish ndërprerje, por me dëndësi të madhe, përshatur relievit e zbatuar me përpikmëri, sidomos para qyteteve të mëdha Shqiptare.

7. Fortifikimi i vendit nuk mund të konceptohej i ndërprerë, por një vijimësi e si një gërshet lidhës të RF dhe RTF me punime të veprave fushore xhenjere ushtarake transhe,

hendeklidhje rrugë etj, për lëvizshmërinë e përshtatshme të forcave dhe mjeteve gjatë veprimeve luftarake.

8. Në rajonet fushore dhe kodrinore, ai , do të kryhej në mënyrë rrethore për të përballur edhe luftimet që do të kryheshin ndaj Desantit Ajror, të hedhur në shpinë të forcave tona.

9. Konceptimi i fortifikimit do të ishte rrethor, jo vetëm si pozicionim shqiptar i rrethuar nga të gjitha drejtimet tokësore e detare por edhe në përmasën e tretë, atë ajrore.

10. Vendeve fushore si: Ultësira Perëndimore e Shqipërisë që konsiderohej si drejtim Operativ kryesor nga ana perëndimore iu kushtua rëndësi sa i përket dëndësisë së madhe të veprave fortifikuese permanente. Ndërkaq edhe zona kodrinore dhe malore, u studiua në çdo veçori të relievit dhe pozicionimit të njësive dhe reparteve duke iu kushtuar përparësi: qafave, grykave, shtigjeve të afrimit e të lëvizjes etj.

11. Fortifikimi nuk ishte vepër vetëm për frormacionet kryesore të ushtrisë por edhe për Forcat Vullnetare të Vetmbrojtjes popullore dhe atyre sulmuese. Ndërkaq popullsia do të kishte çdo qëndër strehimet mbrojtëse.

KREU I TRETË

III. RELIEVI

“Në paqe, ushtarët mund ta mësojnë natyrën e tokës, sa të pjerrët e të thiktë janë malet, si vallë zbresin luginat, ku shtrihen rrafshnaltat, të kuptojmë natyrën e lumenjve dhe ligatinave

(kënetave) që përmjet njohurive dhe përvojës së fituar në një vend, të mund të kuptohet tjetri.”

Niccolo Machiaveli

III.1. RELIEVI SI SFONDPesëqind vjet më parë në kohë të Rilindjes Europiane, Makiaveli nënvizoi këtë porosi

njohëse për Relievin dhe Mbulesën e Tokës e ndofta më herët, shumë më herët se kjo kohë, ekspeditat, ushtritë, komandantët e mëdhenj, studiuesit e hapsirave eksploruese përcollën, në një farë mënyre mësimin për të lexuar natyrën dhe për ta shfrytëzuar atë në dobi të tyre.

Le ta përfytyrojmë formën fizike të tokës pa mbulesën e saj (bimësinë, ujorët, hapsirat e ndërtuara nga veprimtaria e njeriut) e do të dalë një “nudo” e madhe e planetit tonë, Tokës, pa

mantelin jetësor të saj. Kjo “nudo” ka format e gdhendura natyrore që na shfaqen në format e tokës. Në një konceptim të përgjithshëm praktik, format e tokës, me të ulurat dhe të ngriturat që përbëjnë relievin, shpërfaqin pamjen reale, në të gjithë sipërfaqen e saj natyrore të valëzuar. Meqenëse ujërat janë pjesë e kësaj Mbulese, përfytyrimi i këtyre formave vijon nën syprinën e Oqeanit Botëror.Në fakt, ndarja e kufijve të formave, llojshmërisë së tyre është themelore në njohje, pasi ato kanë jetëgjatësi (apo janë të përjetshëm) ndërkaq shtrirja gjeohapsinore e tyre dhe brenda tyre cilësitë, paraqesin një interes të gjerë në fushën e njohjes gjeografike ushtarake. Dukja e tyre në interpretim, shtrirja, ngjyra, forma janë ato që bëjnë të përcaktosh dhe mandej të arsyetosh, për të marrë vendime në veprimtaritë ushtarake. Matjet, grumbullimi i informacionit mbi cilësitë e formave të Tokës e plotësojnë njohjen tonë. Tre kategoritë e rëndësishme ushtarake: largësitë, thellësitë, lartësitë, janë pjesë themelore të studimeve paraprake njohëse në fushën e veprimeve luftarake. E rëndësishme është që të trajtohen: lumenjtë që kanë lidhje me luginoret që formojnë, pjerrësitë, të thelluarat, të ngriturat, majat, kurrizet që kanë lidhje me ndikim të tyre në aftësitë luftarake të Forcave, për të vepruar dhe manovruar sa më lirshëm, për të përzgjedhur vendvrojtimet dhe vendkomandat, për të përcaktuar objektivat e sulmit për të rritur aftësinë e zjarrit, për të menaxhuar situatat joluftarake, koordinuar veprimet me fqinjët, për të furnizuar dhe mbështetur veprimet strategjike taktike, operacionale në këto nivele.

III.2. LARTËSITË

“Po nisej për në vise të panjohura Shumëkush i mbron Pak kush, guxon t’i shoh.”

Bajron “Këto male të harkuara si një teatër”

Plini Plak.Malet dhe kodrat janë terma të përcaktuara në vështrimin e tyre të përgjithshëm. Por

interpretimi i tyre shpesh kërkon edhe detajime. Për kushtet e Shqipërisë është paksa ndryshe po të krahasojmë me Maqedoninë, Serbinë, apo Kroacinë, pasi vendi ynë ka larmi të madhe formash dhe lartësishë. Ajo që mund të quhet kodër në hapësirën fushore të Serbisë ka shpesh lartësi të vogla, ndërkaq në Shqipëri kodrat janë deri në 500 metra. Alpet e Shqipërisë janë veçori në Ballkan nga e tërë bashkësia lartësore zotëruese e rajonit. Po kështu, krahasimet mund të bëhen edhe për vende të tjera të Ballkanit të cilët kanë veçori dhe ndryshueshmëri. Në kushtet e Shqipërisë ndodh që relievi të ngrihet drejtpërdrejtë nga niveli i detit deri në lartësitë që u takojnë maleve siç është rasti i Qafës së Llogarasë, por në raste të tjera ai ngrihet në mënyrë harmonike siç është zona korinore nga Durrësi në Tiranë. Rëndësi merr në këtë raste të vlerësohet relievi (format e Tokës) në një vështrim gjithvendor. Në secilin prej këtij shkallëzimi, format e relievit shikohen të lidhura ndërsjelltas brënda së njëjtës njësi. Kështu po të analizohet e gjithë hapësira shqiptare, krahasimet brenda saj bëhen për larminë e relievit që ajo ka; ndërkohë për një zonë të veçantë, siç mund të jetë Fushëgropa e Korçës, analiza e përbërësve gjeohapsinorë është e përshtatur kësaj njësie fizike me tregues të veçantë, të cilët për kushte të veprimeve luftarake të FT apo FA gjykohen në shkallën vendore. Nëse këto veprime kryhen në shkallë kombëtare dhe rajonale (p sh.të Europës Juglindore) atëherë analiza e formave të Tokës (relievit) bëhet në një shkallë të gjerë në gjeohapsirën rajonale. Lartësitë, pjerrësitë, largësitë, thyerjet e relievit dhe llojshmëria e tij kanë ndikim në treguesit e planëzimit dhe të lëvizjes, largësitë ushtarake dhe ato

në natyrë. Pjerrësitë, thyerjet, nuk lejojnë një fleksibilitet normal të lëvizjes së trupave në realizimin e detyrave luftarake. Pjesa më e madhe e relievit shqiptar (70%) është kodrinoro-malor. Pilotët e helikopterëve e kanë të vështirë, manovrimin e tyre të drejtpërdrejt, nga qendra e Farkës për të kaluar në shkallën e Tujanit apo Qafën e Priskës, pasi lartësitë dhe thyerjet janë të menjëhershme dhe do të kërkohet një kujdes i veçantë në pilotim. Po i njëjti kujdes duhet edhe kur helikopterët do të ulen në fushën e tyre të përqëndrimit. Aftësia, me të cilën, forcave tokësore do t’u duhet të kalojnë një vend të vështirë, të pjerrët, të thiktë, me coptim dhe energji të lartë, varet shumë edhe nga profesionalizmi ushtarak, transporti si dhe ngarkesa e trupave. Forcat që veprojnë në luftime, në kushte të relievit malor duhet të vlerësojnë vështirësinë që u duhet të përballojnë këmbësoria në luftim. Po kështu lëvizja e kamionëve ushtarakë, në rrugët automobilistike me bazament natyrorë të përmirësuar duhet llogaritur mirë që të mos përdoren makina transportuese të mëdha dhe me tonazh të lartë, të cilat e kanë të pamundur lëvizjen. Vëzhguesit ajrorë, avionët bombardues e kanë shumë të vështirë të identifikojnë objektivat në vendin e thyer e pjerrësi të tilla. Pikat dhe sipërfaqet ku veprohet, në zonat e zhveshura janë të pamaskuara dhe lehtësisht të identifikueshme nga forcat armike. Në raste të tjera kur vëzhgohet nga lartësitë e relievit drejt fundit të kodrave apo shpateve vështrimi është më i qartë dhe dukshmëria e lartë, ndërkaq kur vrojtohet nga poshtë lart pra nga fundi i kodrave drejt kreshtit kodrinor topografik. Pjerrësitë konvekse dhe sipërfaqe të tjera të thyera, krijojnë zona të padukshme (të vdekura prej syve tanë) ose të verbra, të cilat fshehin lëvizjen e forcave përballë e po kështu nuk mund të rrihen nga zjarri i forcave tona. Vendi i maskuar dhe i thyer nuk lejon shpërndarjen e lirshme të valëve të radios (frekuenca shumë të larta) ashtu sikundër edhe shikimi në zonat e vdekura (të verbra).

“ Udhëtari grishet duke parë honet e maleve dhe trishtohet me pamjen e një krahine djerrinë. Por Himariotët i shohin me një sy tjetër, grykat e thella, shkëmbinjtë dhe përrenjtë, që përshkojnë kryq e tërthor vendin e tyre. Këto pamje në vend që t’i pikëllojnë atyre iu duken çdo ditë e më të bukura. Ata e pëlqejnë zhaurimën e ujvarave, buçimën e dallgëve, fërshëllimën e erërave. Më shumë atdhedashës se ishullori, banori i maleve e do me shpirt vendlindjen e tij.”

III.3. PËRBËRËSIT TOPOGRAFIKË TË RELIEVIT

Tërësia e të gjithë formave të sipërfaqes fizike të Tokës quhet reliev ndërsa të gjithë objektet e tjerë që ndodhen mbi këtë sipërfaqe, si ato natyrore (pyjet, lumenjtë, etj), ashtu dhe ato të krijuara nga njeriu (qëndrat e banimit, rrugët, kanalet etj) quhen përbërës të vendit. Relievi dhe objektet e vendit të marra së bashku, përbëjnë përbërësit topografike të tij.

Format elementare të relievit janë të shumëllojshme, nga këto më tipiket janë: mali, gropa, kurrizi, qafa dhe lugina.

Mali paraqet në vetvete një ngritje të theksuar të sipërfaqes së Tokës në formë kupole ose konike, tek e cila mund të dallohen me lehtësi rrëza, shpatet dhe maja. Ngritjet me lartësi më të vogla të sipërfaqes së Tokës quhen Kodra.

Gropa përfaqëson një thellësi të mbyllur nga të gjitha anët me shpate me pjerrësi dhe me pamje të ndryshme. Në disa raste, fundi i gropës mund të jetë i zënë prej ujrave.

Kurrizi paraqet një ngritje shumë të përzgjatur dhe të lartë, me shpate të pjerrëta dhe të kufizuara nga të dyja anët, me lugina të thella. Vija, gjatë së cilës shpatet e kundërta të kurrizit bashkohen me njëri tjetrin, quhet ujëndarëse ose kreshtë topografike. Kur këto ngritje të sipërfaqes së tokës shtrihen në një largësi relativisht të madhe gjatë drejtimit të përgjithshëm të zonës malore, në këtë rast ato quhen vargmale. Profili gjatësor i vijës kreshtore të vargut malor, ka pamjen e një lakoreje sinusoidale, pjesët konkave të së cilës përfaqësojnë majat e maleve. Në dallim nga malet që u përmëndën, majat e maleve nuk janë përbërësit morfologjikë të pavarur, por përfaqësojnë vetëm një pjesë të trupit të malit. Pjesët e poshtme të majave bashkohen në qafat e kurrizeve dhe vargmaleve, ndërsa këto, në radhën e tyre, bashkohen më poshtë me gropën e

luginave, në një masiv të përbashkët që quhet skeleti i malit. Majat e maleve mund të jenë të rrumbullakosura (në formë kupore) ose të mprehta (në formë konike ose piramide). Ngritjet e përzgjatura të sipërfaqes së Tokës, me shpate shumë të buta, të cilat gradualisht kalojnë në fusha, quhen breza paramalorë ose këmbë mali.

Lugina përfaqëson një të thelluar gjatësore me rënie në të njëjtin drejtim me rënien e shpateve. Vija, që bashkon pikat më të ulta të luginës, quhet ujërrjedhëse. Luginat zakonisht janë të veshura me bar, shpesh herë dhe me shkurre ose me pyje. Luginat e gjëra dhe të mëdha, me shpate të buta dhe fundin pak të pjerrët , quhen lugina me fund të sheshtë. Në zonat malore, shpesh herë, ndeshen lugina të thella e të mprehta të cilat quhen ngushtica. Në tipin e luginave hyjnë gjithashtu luginat e thata (proskat), të cilat përfaqësojnë në vetvete rrëke të mëdha, të thella e të mprehta me brigje të pjerrëta e të zhveshura. Ato mund të jenë mjaft të gjata, me thellësi deri në 30 m, ndërsa gjerësia e tyre mund të arrije deri në 50 m e më tepër. Luginat e thata kanë një përhapje mjaft të gjerë dhe ndeshen në kushtet nga më të ndryshmet: në vend fushor, kodrinor, nga faqet e maleve dhe luginave lumore. Ato formohen dhe nga viti në vit, zhvillohen si rezultat i veprimit të ujrave të shirave prej gërryerjes dhe të shkrirjes së dëborës mbi tokat e shkrifta dhe që shpëlahen lehtë.

Qafa. Paraqet në vetvete një ulje të vijës kreshtore midis majave fqinjë. Në zonat malore kalimi nga një vend në tjetrin zakonisht bëhet nëpërmjet qafave, prandaj dhe rrugët kalojnë nëpër to. Në varësi nga detyrat që zgjidhin trupat në luftim si dhe nga kushtet e situatës dhe karakteri i vendit, rëndësia taktike e formave tipike të relievit mund të jetë e ndryshme. Megjithatë mbi rëndësinë e tyre, në përgjithësi mund të thuhet se lartësitë janë mjaft të përshtatshme për vendosjen e pikave të vrojtimit dhe ndërtimin e pozicioneve të zjarrit të armëve të këmbsorisë, mbasi prej tyre vendi shikohet mjaft mirë. Rëndësi të madhe në këtë drejtim, kanë sidomos lartësitë që zotërojnë, mbi vendin përqark.

Luginat në përgjithësi janë të favorshme për t`u përdorur si mburoje apo si rrugë të fshehta për manovër tërheqje dhe furnizim. Rëndësi të madhe kanë bile format e vogla të sipërfaqes së Tokës, si rrëketë, gropat natyrore, gropat e formuara nga predhat e artilerisë dhe bombat e aviacionit, stomet etj. Ato mund të shfrytëzohen gjerësisht prej trupave si mburoje gjatë këcënimeve dhe zvarritjeve nën zjarrin e armikut. Rëketë, kanalet, mbushjet e gërmimet gjatë rrugëve etj, ndikojnë pozitivisht edhe në mbrojtjen e ADM.

Tabela e llojshmërisë së relievit

Lartësitë Rrafshnaltat ThellimetMale Fusha (rrafshulta) LuginaKodra Rrafshnalta GroporeBrigje, kodrina Kodrina të rrafshta KanioneShkëmbinjtë GrykaRrëpirat (greminat) Humbella

ShpellaKratere

III.4. RËNDËSIA TAKTIKE E SHPATEVENga pikëpamja taktike, përbërësi më i rëndësishëm i relievit janë shpatet, të cilët

përbëjnë sipërfaqet anësore. Përbërësit kryesorë që përcaktojnë cilësitë taktike të shpateve janë: pjerrësia, lartësia dhe gjatësia. Pjerrësia e shpatit shërben si karakteristikë kryesore për përcaktimin e kalueshmërisë së shpateve. Lartësia e shpatit përfaqëson ndryshimin në lartësi midis pikave të fundme të tij

Lloji i shpatit Pjerrësia e shpatit Kalueshmëria e shpateve (në formacione kompakte)Shpat i butë

Shpat me pjerrësi mesatare

Shpat i pjerrët

Shpat me pjerrësi të madhe

Shpat shumë i pjerrët

Shpat greminor

deri në 100

10 - 200

20 - 300

30 - 400

40 - 600

Mbi 600

Për automjetet tip kamioni me rimorkioPër automjetet tip veture dhe kamioni pa rimorkioPër automjetet me kalueshmëri të lartë, traktorët dhe tërheqësit (me rimorkio deri 250, dhe pa rimorkio deri 300). Për transportin me kafshë (me ngarkesë të plotë deri në 250 me ngarkesë jo të plotë, deri 30 350).Për tanket deri në 30 350 (tanket mund të ngjiten edhe në pjerrësinë 400, por kjo, vetëm në distanca të shkurtëra, deri në 10m)Për grup ushtarësh; në pjerrësinë 40 - 450 lëvizja mund të behet vetëm duke u kapur pas barërave, drurëve, gurëve etj.Për ushtarë të stërvitur me pajisje speciale.

Një rëndësi të madhe nga pikpamja taktike ka gjithashtu edhe forma e shpateve, veçanërisht lidhur me ndikimin e tyre në kushtet e vrojtimit, hapjes së zjarrit dhe të mbrojtjes prej tij. Në vartësi nga forma e tyre, shpatet ndahen në të rrafshët, konveks, konkav, të valëzuar dhe të shkallëzuar.

Shpati i rrafshët karakterizohet nga një pjerrësi e njëllojtë në gjithë gjatësinë e tij, ai vrojtohet dhe rrihet mirë nga zjarri i armëve të këmbsorisë, si nga ana e kreshtës, ashtu dhe nga ana e rrëzës së malit.

Shpati konveks është më i pjerrët në majë dhe më i butë në drejtim të rrëzës. Përsa i përket kushteve të vrojtimit dhe të qitjes, ai pothuajse ka të njëjtat cilësi, sikurse dhe shpati i rrafshët. Shpati konkav, është më i pjerrët në rrëzë dhe më i butë nga ana e majës. Pjesa e tij e poshtme nuk vrojtohet dhe nuk rrihet me zjarr nga drejtimi i kreshtës, ndërsa pjesa e sipërme, nga drejtimi i fundëm.

Shpati i valëzuar, përfaqëson në vetvete, një ndërthurje të shpateve me forma të ndryshme. Këto lloje shpatesh janë tepër karakteristike për relievin malor Shqiptar. Ato dallohen për pjerrësinë e madhe të pjesëve të veçanta të tyre dhe për përkulje të theksuara, që krijojnë brezarja. Pjesa e përkulur e shpatit, nga e cila sigurohet fushpamje e fushëqitje, quhet kreshtë luftarake. Këto pjesë të shpateve janë mjaft të përshtatshme për vendosjen e pikave të vrojtimit dhe ndërtimin e transheve, sidomos kur ato nuk projektohen në sfondin e qiellit ose në ndonjë sfond tjetër kontrast, gjatë vrojtimit nga vendndodhja e armikut.

Brezare quhet një sipërfaqe e vogël, pothuajse horizontale, që ndodhet në shpatin e një mali apo të një kreshte (kurrizi) malor. Në vendin malor brezaret mund të shfrytëzohen për vendosjen e pozicioneve të zjarrit, pikave të vrojtimit dhe postave sinjalo-vrojtuese. Në varësi nga pozicioni që zënë në raport me vendosjen e formacionit të luftimit të armikut dhe të forcave të veta, shpatet mund të jenë të përparshëm ose të kundërt. Shpati quhet i përparshëm kur ai është i drejtuar nga ana e armikut, ndërsa i kundërt, kur është i drejtuar nga thellësia e forcave të veta. Shpatet e kundërta shërbejnë si mburojë nga zjarri dhe vrojtimi tokësor i armikut, gjithashtu edhe si rrugë të fshehta për lëvizje e manovër. Ato paraqiten të favorshme për vendosjen e pozicioneve të zjarrit të artilerisë e mortajave, për ndërtimin e strehimeve, pikave të furnizimit etj. Për të përcaktuar veçoritë e ndërtimit të relievit në një rajon, para së gjithash, duhet nisur nga forma e relievit dhe sistemi i vendosjes në vend të vijave dhe pikave karakteristike, në të cilat përfshihen: ujëndarëset, ujërrjedhëset, majat e maleve dhe të kodrave si dhe qafat. Këto vija dhe pika karakteristike formojnë, skeletin e relievit, i cili përcakton karakterin e përgjithshëm dhe lidhjen e ndërsjellët të gjithë elementëve përbërësve të tij.

Vetëm duke patur një ide të qartë mbi formën e përgjithshme të relievit, mund të vlerësohen drejt rëndësia taktike në vartësi nga situata reale, të përcaktohen mënyrat më të përshtatshme për t’i përdorur këto në cilësinë e vijave natyrore, shtigjeve të fshehta, mburojeve, etj.

III.5. VEND FUSHORVendi fushor karakterizohet nga sipërfaqe pak a shumë të sheshta ose pak të valëzuara,

me pjerrësi shumë të buta, që nuk i kalojnë 2 -30. Në një vend të tillë ndryshimet e lartësive rrallherë kalojnë kufirin e 20 - 30 metrave. Për këtë lloj relievi janë kodrat, brezat paramalorë dhe ultësirat midis lumenjve. Megjithatë, nuk janë të rralla rastet, kur fushat paraqiten të coptuara prej shtretërve të lumenjve, luginave të thata e përrenjve, të cilat mund të kufizojnë në një shkallë të madhe lëvizshmërinë e trupave dhe të ulin tempin e veprimeve luftarake. Një dukuri e tillë vërehet në rrafshnaltat, siparfaqja e të cilave, shpesh herë, paraqitet e coptuar prej lumenjve dhe ujrave të tjera rrjedhëse. Vendi fushor në varësi nga karakteri i relievit, mund të jetë i rrafshët ose i thyer. Cilësitë taktike të vëndeve fushore do të varen nga fakti se në çfarë shkalle ai është i thyer, i mbyllur apo i hapur. Në vendin e hapur fushor çdo formë e relievit ka rëndësi të madhe taktike.

III.6. VEND KODRINORVendi kodrinor karakterizohet nga sipërfaqe me valëzime mjaft të theksuara që formohen

prej kodrinave ose brezave para rrafshore me degëzimet e tyre dhe që veçohen nga njëri tjetri prej luginave, rrëkeve etj. Relievi kodrinor dallohet për forma të buta e të rrumbullakosura, pjerrësia e të cilave mesatarisht nuk i kalon të 50, ndërsa ndryshimet e lartësive arrijnë në disa dhjetra metra. Në disa raste si në rajonet paramalore, tepër të thyera gjania e lartësive mund të kalojnë edhe kufirin e 100 metrave. Sipas karakterit të relievit vëndi kodrinor përfshihet në tipin e vëndit gjysëm të thyer (ose pak të thyer) Nuk përjashtohen rastet që vendi kodrinor, të jetë edhe tepër i thyer, veçanërisht kjo, në rajonet e copëtuara prej një rrjeti të dendur përrenjsh dhe luginash të thata.

Vendi kodrinor shqiptar është i favorshëm për kryerjen e të gjithë llojeve të luftimit.Valëzimet e relievit dhe shpatet e kundërt të kodrave krijojnë kushte të favorshme për mbrojtjen e efektivit dhe teknikës bnga ADM. Ato shërbejnë si mburojë nga vrojtimi dhe zjarri i armikut. Ato mund të shfrytëzohen dhe si shtigje të fshehta, për t’i dalë armikut në krahë dhe në shpinë. Majat e kodrave të larta e të pjerrëta janë mjaft të përshtatshme për krijimin e pikëmbështetjeve të fuqishme me mbrojtje rrethore, ndërsa shpatet e tyre vështirësojnë mjaft përdorimin e teknikës së mekanizuar të armikut. Vendi kodrinor sikurse edhe ai fushor, është mjaft i përshtatshëm për hedhjen e desantëve ajrorë, prandaj organizimi i mbrojtjes kundër tyre në këtë lloj vendi ka një rëndësi tepër të veçantë.

III.7. VEND MALORVendi Malor dallohet për format më të ndërlikuara dhe më të ndryshme të relievit, të

cilat, krahas kushteve natyrore të veςanta, ndikojnë në mënyrë të gjithanshme në veprimet luftarake të të gjitha llojeve të armëve. Relievi malor paraqitet zakonisht në formën e sistemit të kreshtave (kurrizeve) dhe të degëzimeve të tyre që veçohen prej njëri tjetrit nga lugina të thella gjatësore dhe tërthore. Kreshtat (kurrizet) malore në shumicën e rasteve shkojnë paralel njëra me tjetrën ose shpërndahen në formë rrezesh nga një qëndër e vetme. Ultësira që formohen midis maleve, shpesh herë, paraqiten në formën e fushave të larta, të cilat marrin emrin rrafshnalta. Relievi malor karakterizohet nga disa veçori, siç janë: thyerja e madhe e relievit midis qëndrave të banimit, ndryshimi i theksuar i kushteve klimatike, dhe bimësie, qënësia e pengesave të shumta të kalueshme me vështirësi etj. Në rajonet malore rrugët automobilistike, në pjesën më të madhe të tyre, janë të ngushta e gjarpëruese, me kthesa të forta, serpentina dhe me ngritje e zbritje të theksuara. Rrugët kafshare dhe ato këmbësore kalojnë kryesisht nëpër faqe të pjerrëta, ngushtica,

gryka, qafa, përrenj, etj, të cilat ngadalsojnë lëvizjen, sidomos në kohë shiu ose kur zihen nga dëbora. Zonat malore janë vëndet që krijojnë më shumë lumenj e përrenj, bile edhe në ato raste kur ato shtrihen në zonat me klimë të thatë.

Lumenjtë dhe përrenjtë malorë dallohen për brigjet e tyre të lartë e të thepisur dhe për shtretërit e mbushur me gur e zall. Ata ushqehen jo vetëm nga shirat, por edhe nga shkrirja e dëborës, bile edhe nga ujrat nëntokësore. Karakteristike për këta është ndryshimi i shpeshtë dhe i menjëhershëm i nivelit të tyre që shkaktohet jo vetëm nga regjimi i çrregullt i reshjeve, por edhe nga thyerja e madhe e relievit, e cila bën që i gjithë ujrat i shiut të përcillet menjëherë duke pakësuar në maksimum avullimin. Rrjedhat e mëdha të ujit janë në dimër, në pranverë dhe në vjeshtë. Fryrja e lumenjve në dimër dhe në pranverë që është kryesorja, është rrjedhojë jo vetëm e shirave, por dhe e shkrirjes së dëborës; kurse fryrja e lumenjve në vjeshtë shkaktohet vetëm nga shirat. Rrjedhjet më të vogla vërehen në verë dhe në fillim të vjeshtës, kur shirat janë më të pakta dhe avullimi më i madh. Në lumenjtë dhe përrenjtë malorë, si rezultat i rritjes së menjëhershme të nivelit të ujrave, rritet në një masë të konsiderueshme edhe shpejtësia e rrjedhjes së tyre, e cila në disa raste i kalon 6-7 m/sek. Në kohën e fryrhjeve , kalimi i lumenjve dhe i përrenjve malorë vështirësohet së tepërmi. Vendet më të përshtatshme për kalimin e lumenjve janë pjesët e zgjeruara ose degëzimet e shtratit të tyre, në të cilat thellësia dhe shpejtësia e rrjedhjes së ujit është më e vogël. Gjatë kryerjes së veprimeve luftarake në vende malore dhe tepër malore duhen patur parasysh disa dukuri të natyrës si: orteqet e dëborës, rrokullisjet e gurëve, shëmbjet e tokave etj, të cilat mund t’i shkaktojnë dëme të mëdha efektivit, teknikës, objekteve të ndryshme dhe të vështirësojnë së tepërmi lëvizjen. Prandaj, është e nevojshme që të njihen mirë shkaqet e këtyre dukurive dhe se ku dhe kur mund të ndodhin. Gjatë veprimeve, në rajonet që rrezikohen nga shëmbjet e tokave, përmbytjet e lumenjve e përrenjve malorë duhet patur parasysh që vendosja e trupave dhe zënia e pozicioneve të bëhet sa më larg këtyre vëndeve. Për këtë është e nevojshme, që të kryhet zbulimi paraprak i tyre. Megjithëse vëndi malor e vështirëson lëvizjen jashtë rrugëve automobilistike, në të njëjtën kohë, ai nuk përjashton përdorimin e teknikës së mekanizuar. Si vende më të përshtatshëm, për lëvizjen e saj, janë luginat, pllajat, shtretërit e lumenjve (përrenjve), qafat dhe kreshtat e sheshta malore.

Vendi malor me relievin e tij të theksuar, krijon mjaft vende të pakalueshme dhe të kalueshme me vështirësi, të cilat nuk lejojnë në organizimin e një fronti të pashkëputur, si në veprimet luftarake mbrojtëse, ashtu dhe në ato mësymëse. Mbrojtja realizohet në front të gjerë e me drejtime. Kryesisht ajo konsiston në mbajtjen e lartësive zotëruese si: majave, qafave, kurrizeve etj, të cilat sundojnë mbi rrugët e kalimit të mundshëm të armikut dhe mbi luginoret, natyrisht duke mos nënvlerësuar edhe mbrojtjen e tyre, mbasi ato mund të jenë edhe drejtimet e goditjes kryesore të armikut. Veçoritë e vendit malor krijojnë kushte që mësymja të zhvillohet me drejtime, gjatë pllajave, kreshtave dhe vëndeve të tjera të kalueshme, ku krahmarrja dhe shpinëmarrja ngelen format më të përshtatshme dhe kryesore të manovrës.

Në vendin malor, për shkak të thyerjes së madhe të relievit dhe qënësisë së mburojeve të shumta natyrore, krijohen mjaft kënde të vdekur, sektorë të pavrojtueshëm dhe shtigje të fshehtë, të cilat vështirësojnë organizimin e vrojtimit, kufizojnë manovrën, dhe pakësojnë efektin e zjarrit të armëve me flurudhë të shtrirë, sidomos, në largësi të mëdha mesatare. Në të njëjtën kohë, duhet theksuar se këta faktorë krijojnë kushte të favorshme për lëvizjen e fshehtë të trupave, maskimin e elementëve të formacioneve luftarake nga vrojtimi tokësor e ajror i armikut, organizimin e pritave kundër kolonave të armikut, ndërtimin e objekteve fortifikuese, organizimin e luftës me mina, mbrojtjen kundërajrore, kundërtanke etj. Relievi malor krijon kushte të favorshme për mbrojtjen nga ADM. Shpatet e pjerrëta të lartësive, luginat e ngushta e të thella, grykat, shpellat, etj, shërbejnë si mburoja të sigurta nga faktorët dëmtues të këtyre armëve. Në vendin malor orientimi bëhet kryesisht simbas majave karakteristike që dallohen së largu, shkrepave më tipike, kurrizeve, qafave, shtretërve të lumenjve e përrenjve, gjithashtu simbas drejtimit të rrugëve. Gjatë organizimit të luftimit mbrojtës në vendin malor, nuk duhet nënvlerësuar rreziku i desantëve

ajrorë nga ana e armikut, mbasi ata mund të hidhen edhe në male, mjafton që këta të mos jenë të pyllëzuar.Një rëndësi të madhe në rajonin malor merr zbulimi i vendit dhe veçanërisht i relievit. Objektet më të rëndësishme në drejtim të të cilave duhet të konsistojë studimi dhe zbulimi i vendit janë: qafat, ngushticat, grykat, rrjeti rrugor, lartësitë dominuese dhe afrimet për tek ato, kalimet nëpër lumenjtë, sektorët e kalueshëm me vështirësi dhe anëkalimet e mundëshme të tyre, vëndet që rrezikohen nga shëmbjet e tokave.Natyra e vëndit malor kërkon nga çdo ushtarak, i çfarëdo arme qoftë, mundime e sakrifica të mëdha. Lëvizja jashtë rrugëve, të ngjiturit e të zbriturit nëpër faqet e maleve, e bëjnë lëvizjen e trupës më të zakonshme e më të ngadalshme. Prandaj, është e domosdoshme që trupat të kryejnë stërvitje intesive për të përballuar të gjitha vështirësitë e luftimit në kushtet e terrenit malor.

III.7.a. Pozicionet zotëruese gjeografike. Vendosja zotëruese në një vend, që ka të bëjë me hapësirën, kudo në çdo kënd të Planetit e cila kurdoherë është një përparësi për të arritur objektivat luftarake. Pozicionet më të mira, më të përshtatshme mund të jenë si për largësi të mëdha (hapësira kontinentale) ashtu dhe për ato rajonale apo vendore të cilat paraprakisht pasqyrohen në hartat topografike taktike. Pozicionet zotëruese, të dëshirueshme në një pikë, apo sipërfaqe të dhënë, ku kryhen veprimet luftarake janë “sy” i vendeve. Pra, për një pikë të dhënë, pozicioni zotërues që lidhet me misionin, situatën, raportin e forcave, vendin, kohën në dispozicion si dhe gjendjen politike paraqet vlera të mëdha në realizimin e objktivëve ushtarakë. Ajo krijon përparësi, në përmbysjen e situatave dhe arritjen e fitores. Sulmuesit dhe mbrojtësit vrojtojnë çdo hapësirë, e vlerësojnë, përzgjedhin dhe e synojnë duke u nisur gjithnjë nga perspektiva. Pozicionet operacionale dhe taktike përfytyrohen në shumë forma dhe shërbejnë për qëllime të ndryshme.

III.8. VENDET FUSHOREUltësira Perëndimore fillon nga gjiri i Hotit dhe deri në Vlorë, nuk përbën vetëm fushën

por edhe vargjet kodrinore. Ajo ka një gjatësi prej 200 km dhe është më e populluara e më e zhvilluara ekonomikisht. Raportet hapsinore nuk janë uniforme mbasi ajo ndërpritet nga kalime paralele kodrinore.

Fusha ndërpritet dhe përshkohet nga lumenjtë si Buna, Drini, Gjadri, Mati. Ishmi, Erzeni, Shkumbini, Semani e Vjosa, duke qenë kështu një dendësi e madhe shtretërish që e thyejnë uniformitetin e fushës por e ushqejnë dhe akumulojnë atë. Raportet hapsinore sërish prishen. Në vështrim të rritjes së lartësisë së platformës së fushës, ndryshimet në raportet hapsinore janë të vogla.Lumenjtë ndërpresin tërthor kurrizet kodrinore, duke formuar kështu gryka depërtuese të ngushta. Po kështu raportet hapsinore ndryshojnë edhe nga lagunat e godullat që janë të pranishme, si: Kunë e Vain, Patok, Derdhje e Shkumbinit, Laguna e Karavastasë, Godullat e Semanit, Laguna e Nartës dhe ajo e Orikumit. Të gjithë këto ndryshime në fushë ndikojnë në marshim, transport, maskim, shpejtësi lëvizje dhe manovër.

Bimësia aq e ndryshme në natyrë ka praninë dhe ndikimin e vet. Llojshmëria, përmasat, shtrirja hapsinore, fletëzimi, gjelbërimi etj, së bashku janë pjesë e këtij ndikimi. Mjediset gjeografike të marra në studim, apo, që janë nën veprime luftarake e operacione humanitare, vëzhgohen në detaje në të gjithë përbërësit bimorë që nga livadhi i thjeshtë, shkurrja e rrallë, shkurret e dendura, pyjet etj. Mbulesa bimore është pjesë e gjithë Mbulesës së Tokës dhe ajo është e ndryshme në Alpet e Shqipërisë, në Fushëgropën e Korçës apo në Ultësirën Perëndimore. Në vështrimin ushtarak edhe Ultësira Perëndimore ka përbërësit e saj të cilët janë të ndryshëm e që duhet të njihen.

Në mbulesën e tokës së kësaj hapësire, ujorët, sipërfaqet e zhveshura, gjeologjia dhe tokat merren në konsideratë në tërësinë e ndikimit të tyre në çdo ekosistem po edhe çdo veprim

luftarak. Atmosfera e Tokës është një mbështjellë natyrore në mjedisin ku veprojnë Forcat e Armatosura dhe në tërësi bashkësia që vepron në operacione të ndryshme luftarake dhe njerëzore.

Era, shiu, bora, temperatura, ndriçimi, errësira etj, janë pjesë të këtij ndikimi, por që sërish janë të ndryshme po të krahasohen Alpet e Shqipërisë me luginën e Devollit apo Rivierën Shqiptare. Dallgët, baticë-zbaticat, rrymat detare, temperaturat ujore, kripshmëria, sikundër shkëmbinjtë nënujorë apo mbiujorë janë faktorë që vlerësohen gjatë veprimeve në det. Nëse faktorët ndikues të mësipërm nuk merren parasysh atëherë do të ketë pasoja, jo vetëm gjatë operacioneve luftarake por edhe në kohë paqeje. Në vitin 1991, gati gjysëm milion forca të SHBA për të sulmuar Irakun nga Kuvajti ishin në SHBA dhe në Gjermani, kur kriza kish filluar. Pajisjet dhe furnizimet ishin larg më shumë 2000 milje, nga gjiri Persik. Po kështu në luftën e Kosovës, Bazat Ajrore ishin larg (Baza e Savianos). Largësitë, ndryshe nga fqinjët, midis partnerëve të Aleancës brenda rajonit, apo kontinentit si dhe në shkallë botërore, janë shumë të rëndësishme për të vlerësuar mbasi ato kanë jo vetëm një kosto të lartë, por dhe ndikim hapsinor në realizimin e objektivave ushtarake.

III.9.GROPORET E RELIEVIT, LUGINORET.Kanionet dhe grykat janë pengesa e në të njëjtën kohë vende të rrezikshme për kalimin e

trupave mbasi mund të biesh kurdo në kurthin e palës kundërshtare. Luginat janë të përshtatshme për kalim, por ato duhet të njihen. Groporet e natyrave të ndryshme, apo shpellat e shumëllojshme në natyrë, sikundër gropat karstike të cilat janë të pranishme në relievin shqiptar, duhen vlerësuar dhe shfrytëzuar për qëllime ushtarake. Strehët natyrore, të cilat janë të shumta në Shqipëri janë bërë banesa për lëvizjen e komuniteteve gjatë luftrave dhe ndeshjeve të ndryshme. Armatimet, paisjet, furnizimet vendosen në brezat dhe strehët shkëmbore për të qenë të sigurta nga goditjet ajrore. Ndërkohë ndërtimet nëntokësore që mund të përdoren nga forcat armike për të mbajtur mbushjet atomike, armë biologjike apo kimike, municione të ndryshme është e rëndësishme të njihen se ku ndodhen, sepse duhet të ndërrmerren veprime neutralizuese ndaj tyre.

Një skuadër prej njëmbëdhjetë personash të zbulimit e kërkimit duke vijuar në mënyrë të fshehtë, duke zbuluar e vëzhguar hap pas hapi planet e kateve të godinës shtinë në dorë të dhënat e Ujit të Rëndë të Hitlerit në Vermork të Norvegjisë, dhe me një eksplodim paralizuan programin mbi armët nukleare të Nazi Fashistëve. Kjo ndodhi vetëm në sajë, të një njohje, gjeoinformacioni, skemash e hartash, planesh qytetare sipërfaqësore dhe nëntokësore që u studiuan dhe u shfrytëzuan me sukses.

Njihet dhe komentohet një thënie që ka lidhje me me betejën e Balaklavës së vitit 1853:Topi në të djathtë të tyreTopi në të majtë të tyreTopi përballë tyreShprazeshin, breshëronin, gjëmoninNë grykën e vdekjesNë gojën e FerritGjuanin të gjashtëqindët.

Këtu mund të përfytyrohet relievi edhe pa patur përshkrimin e tij, veçse nëpërmjet vendosjes së topave rotull dhe imagjinata e grykës së vdekjes dhe e vetë gojës së Ferrit. Kështu mund të kthehet një reliev i natyrës ku jetojmë i cili prej mrekullisë së tij në një situatë ndeshjeje mund të kthehet në grykë të vdekjes, që në fakt ishte Lugina e Vdekjes dhe në Gojë të Ferrit. Ka dy forca që e ndryshojnë këtë status të natyrës: vet ajo, kur shpërthen së thelli një vullkan apo sjell befas një meteor gjigand por edhe nga situata që krijon vetë raca njerëzore në luftën e saj për ekzistencë, me vetveten dhe natyrën.

III.10. GJEOLOGJIA USHTARAKE

“... menjëherë toka u fundos, aty ku tani, shtrihet brezi i pamasë ioqeanit të kaltër dhe mbuloi brazdat me valën e kripur.

Dhe çdo ditë batica e eterit dhe rrezeve të diellit, me goditje të vazhdueshmenë skajet e jashtme të saj, e detyronte tokën, të ngjeshej gjithnjë emë shumë nga të gjitha anët. Kështu që, sa më shumë kondesohej

e mblidhej toka në qëndër të saj, nga këto goditje, aq më shumëbulëzoi kripa nga trupi i saj, e rriti detin dhe liqenet, aq më shumë

u rrokullisën jashtë dhe ikën larg, trupa të shumtë të nxehtësisë dhe ajritlarg tokës, kondensuan hapësirën pafund dhe vezulluese të qiellit.”

LUKRECI

Komandantët dhe shtabet, specialistët e fushave të ndryshme që shërbëjnë në sferën ushtarake, bartin njohuri mbi gjeologjinë dhe përbërjen e tokës, mbasi ata duhet të veprojnë mbi të. Mbulesa e tokës nuk janë vetëm bimësia, ujorët, objektet artificiale por vet ato që në gjuhën shkencore quhen sipërfaqe të zhveshura, mbasi mbi to rritet dhe vepron gjithçka tjetër, lëvizin e veprojnë luftëtarët e teknika, hapen transhe e hendek lidhje, përmisohen rrugë e ndërtohen ura. Jetesa e tupave, ka lidhje me gjeologjinë dhe llojshmërinë e tokave.

Në këtë vështrim Gjeologjia Ushtarake është një ndër disiplinat e Gjeografisë Ushtarake e cila studion, analizon dhe nxjerr të dhëna vlerësuese për formacionet gjeologjike, llojshmërinë, cilësitë e tyre dhe ndikmin që ato bartin gjatë organizimit dhe realizimit të veprimeve luftarake. Aspekti gjeologjik dhe gjeomorfologjik i sipërfaqeve të zhveshura kërkon në veçanti trajtim ushtarak ku e rëndësishme është ndarja, kufizimi, llojshmëria dhe përcjellja në hartë të informacioneve të qënësishme, sasiore-cilësore që kanë të bëjnë me qëndrueshmërinë e tyre. Ato mbeten përsëri të forta edhe kur lagen. Në këto sipërfaqe mbizotërojnë shkëmbinj që vazhdojnë ose mund të jenë dhe të fragmentuar. Si nëndarje mund të jenë: shkëmbinj, zhavor, gur, popla, rëra etj. Mbi këto sipëfaqe ndërtohen transhetë, hendeklidhjet sistemet e fortifikimit, rrugët ku lëvizin forcat. Kalueshmëria mbi to është trajtesë e domosdoshme e gjeografisë ushtarake. Vende të ndryshme, sipëfaqe të zhveshura të ndryshme; fushë apo kodër, ultësirë fushore, vende malore, greminë apo shkëmb që të gjitha janë bashkësi që merren parasysh në studimet ushtarake.

III.11. SHKËMBINJTË. VËSHTRIM SIPËRFAQËSOR.

“Në lindje, në kreshtën e Gurit të Prerë duket një grykë e thellënë pjesën më të ngushtë të saj, gjendet një shkëmb i fuqishëm

dhe rrumbullak që vihet re, thujase 20 kilometër larg.Legjenda thotë se guri ka rënë nga qielli, për të lajmëruar

në të katër anët, se paqja dhe bekimi i kishin braktisur.Ndofta ai është një meteorit…”

EQEREM BEJ VLORA( Ditar. Nga Berati në Tomorr e kthim. 1906”)

Shkëmbinjtë, me shtrirjen e tyre, prej origjinës, kanë dalë prej thellësisë apo kanë mbetur

mbi syprinë të Tokës, janë vijim i formave të saj, ndërkohë prej përbërjes, ata janë të zhveshur, pra: një mbulesë që nuk ka fare bimësi ose ka forma shumë të ulta të saj. Në një kuptim më të thellë, shkëmbinjtë janë masë minerale dhe ata në përbërje dhe origjinë të tyre, kanë të njëjtin

emër, pavarësisht nga madhësia: që prej masiveve deri tek “shkrep”, “gurë” “zall” “gurishte” “rëra” “rrëzimat ranore” deri tek thërmijat argjilore e që të gjitha e kanë origjinën tek “etërit” e tyre, shkëmbinj.

Shkëmbinjtë janë sipërfaqe të zhveshura që shfaqen në natyrë, si të forta të (qëndrueshme), por edhe jo aq të qëndrueshme. Pra, jo vetëm shkëmbinjtë janë të shumëllojshvm, por dhe shfaqja e tyre në sipërfaqe është e ndryshme.

III.11.a. Sipërfaqet e zhveshura të qëndrueshme dhe të paqëndrueshme. Në dukjen e tyre sipërfaqësore kemi: syprina të qëndrueshme, dhe të paqëndrueshme.

Syprina të qëndrueshme të sipërfaqeve të zhveshura përbëhen nga shtresa te forta, të qëndrueshme dhe pjesë të saj. Kjo syprinë, është gati e padepërtueshme dhe e pagërmueshme me kazmë, apo lopatë, gjithashtu materiali i ashpër mbetet po kaq i fortë edhe kur laget.Shkëmbinj të zhveshur, si një lloj ndarjeje përmbajnë sipërfaqe të cilat janë të dominuara nga një syprinë shkëmbore e qëndrueshme ose dhe e mbuluar prej fragmentesh shkëmbore ku hyjnë: gurë copëzorë, çakull, zall. Ndërkohë, vet syprina shkëmbore, mund të jetë edhe me çarina e krisje të materialit bazë e përmidis mund të ketë edhe pjesë të pakta dherash, rritje myshqesh e formash të ulta, të përkohëshme të gjallesave. Për zhavorret, zall, gurë ka nënndarje që varen kryesisht prej fragmenteve te materialit. Kështu:

Zhavorri përcaktohet si copëzorë materialesh që kanë një përmasë më të vogël se 6 cm.

Zall, përkufizohen si copëzorë materialesh me përmasa midis 6 dhe 20 cm. Popla-Gurë, përkufizohen si fragmente materialesh me përmasë midis 20 dhe

200 cm.Përveç llojeve të përshkruara më sipër, ka edhe shtresa toke të veçanta ose syprina të tilla

që janë ngurtësuar në saje të proçeseve fizikë kimikë. Fortësia e tyre në syprinë, është e qëndrueshme dhe ato janë të depëtueshme nga uji dhe penetrimi i rrënjëve bimore.Të tilla janë edhe:

Lateritet, si toka të cilat janë të pasura me hekur e të “çimentuara” prej tij, të pranishme në vendin tonë, ku mjetet kalojnë lehtas.

Petrokalçike, janë të çimentuara prej karbonatit të kalciumit, të cilat janë përshtatshme për kalim.

Petrogipsike, janë të çimentuar prej gipsit.Syprina të paqëndrueshme të sipërfaqeve të zhveshura përkufizohen, si të mbuluara me

materiale të cilët nuk janë të fortë dhe të qëndrueshëm. Këtu bëjnë pjesë dherat e zhveshura të cilat si materiale të paqëndrueshëm krijojnë një syprinë të formuar nga copëzimi dhe thërrmijimi i shkëmbinjëve amnorë dhe mikroorganizmave, e si rrjedhojë e temperaturave apo lagështisë formojnë këtë shtresë të veçantë që mund të jetë: gurore (kur syprina është e mbuluar me gurë midis: 5-40 % të sipërfaqes së dhënë) dhe shumëguroe (kur kjo mbulesë është prej 40-80 % të sipërfaqes). Në këtë klasë futen edhe rërat si pjesëza të vogla të shkëmbinjëve amnorë të cilat lëvizin, zhvendosen prej erërave duke patur edhe format e tyre të veçanta. Sipërfaqet mund të jenë të formuara si: rërë –rërë ose dhera-dhera. Ndryshimi këtu ndodh prej origjinës amnore: rërë apo dhera. Për rërat: në përgjithësi dallohen format e tyre, ndërsa për llojshmërinë, në vendin tonë, përgjatë plazheve detarë takohen forma të vogla dhe të përkohshme të tyre.

Dherat mbulojnë syprinën e planetit në shtresa e formacioneve të ndryshme. Ndikimi i këtyre shtresave për veprimet uushtarake ka të bëjë me qëndrueshmërinë apo paqëndrueshmërinë e tyre. Tabela e mëposhtme jep cilësitë e përzgjedhura të dherave dhe përbërësve si zall, rërë, baltë, argjil.

Mbizotërueszall (popla)

Mbizotëruesrëra

Mbizotërues baltë

Mbizotëruesargjili

Në Thatësi

Qëndrueshmëm Paqëndrueshëm PluhurKompakt

Pluhuri rëndë

Në lagështi

Qëndrueshëm RritetQëndrueshmëria

RrëshqitësSfungjeror

RrëshqitësLaget shpejt

Në ngricë Pa ndonjëNdikim

Pa ndonjë Ndikim

Ngrin e kompakësohet

Ngrin ekompktësohet

Planëzimi i stërvitjeve, lëvizjeve në vende të ndryshme, parashikimi i ndërtimeve, kërkon njohuri për këto shtresa, pasi ndikimi është i dukshëm, si dhe kostoja e ndërtimeve dhe përforcimeve të nevojshme do të jetë e lartë për lëvizje të mjeteve, kur janë të paqëndrueshme e rrëshqitëse e në rastin e punimeve xhenjere, është e vështirë për gërrmim. Inxhinierët, specialistët xhenjerë që janë përgjegjës në misionin e tyre të ndërtimit riparimit dhe mirmbajtjes së rrugëve ushtarake, parqeve të aeroplaneve ushtarakë, e të mjeteve të transportit, bazamenteve të urave, ndërtimet fortifikuese fushore. Po kështu ka rëndësi edhe materialet që do të nxirren dhe përdoren për këtë qëllim. Këto vende të jenë paraqitur në hartat topografike ose në studime të veçanta për t’u shfrytëzuar në kohën e duhur. Hapja e të dhënave e shtresave me eskavatorë apo mjete të tjera, në shkëmbinj të fortë granitike bëhet gjithnjë e më e vështirë, ku mund të përdoren shpërthimet me mina etj. Por krej ndryshe është në argjil, apo shtresa ranore.

III.12. SIPËRFAQET E PUNUESHME DHE TË MENAXHUESHMENë tërësi, në terminologjinë e Mbulesës së Tokës, sipërfaqet e punueshme, janë pjesë e

tokës bujqësore. Në to hyjnë edhe sipërfaqet e drufrutorëve. Këto hapësira janë të trajtuara nga veprimtaria e njeriut. Ndryshimi i menjëhershëm bëhet në vështrim të asaj që vet tokat (dherat) janë natyrore, ndërsa puna e njeriut, projektet, menaxhimi, trajtimi, ndarja dhe përkujdesja i bën këto hapësira të dallueshme, në plugim, mbjellje, rritje të bimëve të arave, ngjyrim dhe llojshmëri bimore, qarkullim bujqësor etj . Sipërfaqet e punueshme dhe të menaxhueshme duhen njohur nga ana ushtarake, mbasi ato duhen shfrytëzuar por edhe duhet të ruhen në raste të veçanta, ndërkohë kundërshtari nuk e ka problem t’i shkatërrojë ato, të djegë të mbjellat dhe të kalojë pa asnjë ngurim teknikën luftarake nëpër hapësirat e tokave të mbjella apo që janë gati për t’u korrur e mbledhur. Këto toka në tërësi shmangen gjatë veprimeve ushtarake, por në raste të tjera, kur e kërkon momenti mund të shkelen e mbi to të lëvizë teknika. Në sipërfaqet e menaxhueshme përfshihet dhe bimësia, brenda sipërfaqeve të banimit e përmidis tyre. Këto janë copëzime e fragmente bimësie të menaxhuar. Ndër to, bëjnë pjesë: parqet që në tërësi duken si natyrore, por shpërndarja e tyre (e drurëve) janë të trajtuara, për dobitë që sjellin e bartin si dhe të projektuara me qëllim të caktuar. Në hapësira midis, ka lulishte, bar, pemë zbukuruese në grumbuj të shpërndarë si drurë ( ose pemë) apo shkurre. Në vështrimin hapësinor, përmasat marin rëndësi të veçantë se meren vendimi për futjen apo maskimin e trupave brenda qëndrave të banuara.

Llojshmëria e tokës dhe veprimatria. Në studimet që bëhen për tokën e punueshme, ka rëndësi ushtarake të vlerësohet dhe puna për përmirësimin e tyre

a) Toka nën kushtet natyrore të reshjeve që ka të bëjë me ato hapësira e sipërfaqe të cilat janë tërësisht “ me sytë nga qielli “, çka do të thotë, jashtë një sistemi përmirësues ujitjeje dhe kullimi.

b)Toka me rezervë ujore pas përmbytjeve që ka të bëjë me sipërfaqe të veçanta, sidomos në fushë, kur ato përmbyten duke u mbathur me aluvione të reja, të përcjella në sipërfaqe dhe ujra që ngopin nëntokën, me krijim rezervash të reja ujore, nëntokësore për kultivimin e bimëve.

c)Toka me sistem ujitjeje dhe kullimi, janë ato të cilat ndikohen dhe përmirësohen nëprmjet veprimtarisë së menaxhuar të njeriut dhe të një sistemi rregullues të furnizimit me ujë,

për vaditje që i shtohet, mandej reshjeve natyrore. Kjo kategori e tokës nënndahet sipas metodave të ujitjes (mënyrat e ujitjes janë :me përmbytje, me brazda, me rrëshqitje, në formë shiu). Të gjitha sipërfaqet e tokës së punueshme të cilat i kanë këto cilësi, në Mbulesës së Tokës duhet të ndahen, të njihen dhe të përcillen me të dhëna për përmirësimet e mëtejshme. Në Shqipëri, deri tash, të dhënat që kanë të bëjnë me treguesit e mësipërm, janë shumë të përgjithshme dhe heraherës mungojnë.Toka që përmbyten, të cilat në Shqipëri janë të njohura kanë rëndësi të njohjes në veprimtaritë e emergjencave civile.

Klasa e emërtuar: e përkohëshme ose stinore, mbulohet rregullisht nga uji, ku mbulesa ujore nuk qëndron apo mbetet për një periudhë të gjatë kohe, por për një stinë të veçantë. Në vendin tonë të tilla toka janë kryesisht në bregdet kur për shkak të stinës së dimrit dhe dallgëzimit intensiv detar pjesët pranëlagunore mbushen nga uji i kripur. Raste të tjera mund të paraqiten edhe në thellësi të vendit. E mbuluar nga uji do të përkufizohet në ato raste kur: shtresa ujore është e lartë në/ose pranë sipërfaqes. Këto sipërfaqe, gjithashtu, mund të jenë rastësisht të mbuluar nga uji, por karakteristika kryesore e tyre, është niveli i lartë i shtresës ujore. Gjatë dimrit, jo vetëm lagunat por dhe godullat e bregdetit janë të mbushura me ujë dhe që bllokojnë plotësisht lëvizjen e trupave.*Sipërfaqe të dherave, që kanë të bëjnë me atë klasë e cila përfshin materiale të paqëndrueshme natyrore në syprinën e tokës, të ardhura prej lëvizjeve të materialeve amnorë origjinë, si rrjedhojë e veprimit të erës lagështirës , temperaturës apo edhe të veprimit të dikurshëm apo të tanishëm të mikro dhe makroorganizmave.*Gurorët, të cilët në sipërfaqen e tokës zënë nga 5-40 % të dherave. Kjo klasë mund të aplikohet në ndërthurje të sipërfaqeve të dherave dhe rërave lëvizëse.*Shumëgurorët, të cilët përbëjnë nga 40-80% të sipërfaqeve të dherave.Edhe kjo klasë mund të aplikohet me siperfaqe të dherave dhe rërave lëvizëse.

Gërryerja. Gërryerja është dukuri mjedisore me ndikim në Mbulesën e Tokës. Ajo ka të bëjë me shkatërrimin e kores së tokës shpërbërjen dhë largimin e grimcave prej shtresave nga verpimi i ujit dhe erës. Si rrjedhojë krijohen vijëza ,çarina të tokës, kullesa e përroska të cilat mandej thellohen e thelleohen, zgjerohen e zgjerohen, me ndikim të dukshëm në natyrë. Veprimi i gërryerjes varet shumë nga fakorët fiziko-gjeografikë dhe përbërja lithologjike e tokës, pjerrësisë së relevit shqiptar, sasisë së shëprndarjes së reshjeve, erës, mbulesës bimore dhe tipi i saj si dhe prej verimtarisë njerëzore. Në luftimet dhe lëvizje të trupave, për shrytëzimin e mikroformave të relievit, hollësitë dinamike të gërryerjes ka rëndësi për njohje sepse në momente të veçanta ato kanë vlera të larta jetësore.

Profili i dherave. Ndërtimi i dherave ka cilësitë e tij. Sot në botë ka studime dhe përgjithësime të cilat janë të njohura kudo, nëpërmjet përshkrimeve të përcjella nga një përvojë e gjatë studimesh dhe me një shpërndarje hapsinore të përcaktuara qartë, në çdo cep të globit. Harta e Tokave të Botës e paraqitur në vitin 1988 përmban brenda saj llojshmërinë tipike të tokave sipas një shtrirje të saktë dhe legjende të mirënjohur prej përdoruesëve.

III.13. LLOJSHMËRIA E TOKAVE

Tokat livadhore malore. Zënë 9,6% të gjithë sipërfaqes së Shqipërisë. Ato kanë shtrirje hapsinore në Veri dhe Lindje. Formohen mbi shtresa gëlqerore e ranore dhe në pjerrësi të relievit. Në to zhvillohen bimësi e tipit graminore të kullotave me gjani gjelbërimi të shkurtër. Në këto toka formohet masë e madhe humusi. Ato kanë profil rreth 1 metër të thellë dhe një horizont humusor të shprehur mirë dhe trashësi deri 40 cm. Në syprinë ekziston një shtresë e përshkueshme për rrënjët si masë sfungjerore. Shtresa humusore ka ngjyrë të errët kafe, deri në të

zezë, me ndërtim kokrizor. Këto toka gjenden në Shqipërinë Lindore e të Mesme që në sipërfaqe përmbajnë 16 – 20% humus.

Tokat livadhore të zeza në veri dallohen për shtresë humusore të trashë dhe më të errët. Tokat livadhore të stepëzuara hasen në Jug të Shqipërisë me përmbajtje të vogël

humusi. Tokat djerrore të pyjeve malore, janë brez kalimtar nga kullotat nënalpine drejt

tokave të murrme pyjore që kanë pjellori të lartë me humus dhe elementë për ushqim të bimësisë.

Tokat e murrme pyjore: shtrihen mbi lartësitë 1000 deri 1700 metra. Gjenden në Veri të Shqipërisë, në Lindje dhe më rrallë në Jug. Ato formohen mbi shkëmbinjtë sedimentarë, magmatikë e metamorfikë. Ato hasen në pyjet e ahut e të pishës. Përbëhet nga: shtresa e mbetjeve të dekompozuara (çcm), humusi (30 cm). Kjo lloj toke përshkohet nga rrënjët e bimëve vendore.

Tokat e murrme tipike: si lloj toke më i përhapur me 8-14% humus. Tokat e murrme pyjore të kuqërremta, që gjenden mbi koren e alternimit të silikateve

me pjellori mesatare (Korçë, Shënmëri-Kukës) Tokat e murrme pyjore të zeza që gjenden kryesisht në shtresat ultrabazike me ngjyrë

të kuqërreme në të zezë, që përmbajnë nga 7 – 10% humus (Vithkuq) Tokat e murrme pyjore të shpëlara, që gjenden mbi shtresa ranore të shkrifta e që

përmbajnë 5– 9% humus në syprinën e tyre. Tokat livadhore të murrme pyjore si toka pjellore mbi shtresa gëlqerore që herë herë

quhen karbonate humusore (Razma dhe Fushë Studna). Në to mbillet patatja, misri e gruri.

Tokat e kafejta: zënë rreth 42% të territorit, të cilat ndodhen kryesisht në lartësitë mbi 600 metra. Ato shtrihen mbi shkëmbinjtë sedimentarë dhe magmatikë nën brezin e pyjeve të dushkut. Mungesa e bimësisë lejon dukurinë e vijueshme të gërryerjes (erozionit). Gjatë dimrit në to ndodh shpëlarja, në verë grumbullim i kriprave si rrjedhojë e avullimit. Profili i tyre është i thellë nga 1,20 deri 1,50 metër me humus 4 – 9%.

Tokat e kafejta janë: të kafejta tipike gëlqerore, të kuqe, të zeza dhe livadhore të kafejta. Tokat e kafejta gëlqerore formohen mbi gëlqerorë, me regjim shpëlarës e shtresë të përshkrueshme nga reshjet e pakta. [ç8], me pak lëndë organike (Prrenjas Librazhd). Ndërkohë tokat e zeza kanë përmbajtje të madhe të oksidit të magnezit.Tokat livadhore të kafejta janë me pjellori të lartë dhe përbëjnë 40% të tokave të punueshme. Hasen në Korçë, Peshkopi, Buçimas etj.

Tokat e hirta kafe: kanë shtrirje deri në lartësitë 600 metër mbi nivelin e detit. Ato zënë 48% të sipërfaqes së vendit. Janë të formuara mbi depozitime eluviale, aluviale, liqenore, detare e sedimentare, por më pak mbi shtresa magmatike. Ndodhen në fusha e kodra. Në syprinë të tyre, si rrjedhojë e thatësirës, ndodh çarja duke sjellë dukurinë e tjetërsimit fizik e kimik me formim të mineraleve të dyta që mund të çojë deri në zhdukje të bimësisë me shpate të zhveshura, ku sasia e humusit është e vogël nga 2 – 4%. Në këto lloj tokash futen tokat e shpëlara në sipërfaqe dhe tokat e kuqe. Në zonat fushore zhvillohen tokat livadhore të hirta kafe (Myzeqe, Lugina e Elbasanit, Kavajë, Sukth). Ato zënë rreth 38% të tokave nën kulturë.

Toka gëlqerore formohet në sipërfaqet e shkëmbinjve gëlqerorë, si rrjedhojë e dekompozimit të tyre. Janë toka të pasura me gëlqerorë aktivë dhe humus. Në Shqipëri toka të tilla që i përkasin brezit mesatar, janë shumë të përhapura.

Toka kënetore të formuara si rrjedhojë e disa kushteve të veçanta. Këtu futen tokat torfike, tokat e kripura, tokat gëlqerore. Ky tip toke mbetet i formësuar zakonisht pas proçesit të zhdukjes së kënetave dhe lindjes së sipërfaqes së dherave të përshtatshme për kultivimet bujqësore. Në Shqipëri kujtojmë fushën e Maliqit, të Tërbufit etj.

Toka të kripura që përmbajnë kripëra të tretshme në sasi të konsiderueshme. Ato formohen në kushtet e një proçesi të avullimit të madh. Në syprinën e tyre ngelet një pah i bardhë i kripës që ngjitet sipër. Poshtë kësaj shtresëze, ndodhet shtresa ranore, e ngopur me kripë. Në Ultësirën Perëndimore, toka të tilla hasen në fushën e Durrësit, pranë Karavastasë, pranë grykderdhjes së Semanit etj.

III.14. KLASIFIKIMI DHE CILËSITË TAKTIKE TË LLOJIT TË TOKAVE.Vlerësimi taktik i llojit të tokave, bëhet duke u bazuar në gjëndjen fizike, vetitë mekanike

dhe ndjeshmërinë e tyre ndaj ujit. Në varësi nga gjëndja e tyre fizike, tokat ndahen në të qëndrueshme (forta) dhe në të shkrifta. Nga ana e tyre tokat e forta ndahen në shkëmborë dhe gjysëm shkëmborë. Në llojin e tokave shkëmbore përfshihen masivet e plotë shkëmborë të formuara nga formacionet monolite kristalike ose nga formacione sendimentare të çimentuara dhe të ngurtësuara (granitet, bazaltet, ranoret, etj.) Këto toka, nëse nuk kanë çarje, janë të papërshkueshme nga ujrat dhe nuk kondesojnë lagështirën, gjithashtuato lejojnë skarpate të çfarëdo pjerrësie dhe u qëndrojnë shumë goditjeve të artilerisë dhe të aviacionit. Ato vështirësojnë kryerjen e punimeve xheniere, kufizojnë përdorimin e mjeteve të mekanizuara të punimeve për gërmimin e tyre duhet të përdoret lëndë plasëse. Në tokat gjysëm shkëmbore, hyjnë ato toka të forta, të cilat, megjithëse me vështirësi mund të përpunohen me kazma, qysqi dhe vegla të tjera thërmuese. Tokat e këtij grupi janë të formuara prej formacioneve të coptuara në shumë shtresa e pak të çimentuara dhe nga formacione ët tjera me soliditet të ulët (gipset, epoka, shistet argjilore, gëlqerorëtetj.) Këtu përfshihen edhe tokat e ngrira.

Tokat e shkrifta përbëjnë në vetvete një përzjerje mekanike të copave dhe grimcave me madhësi të ndryshme e të formuara nga shkatërrimi i formacioneve shkëmbore në ndikimin e lëkundjeve të temperaturës, veprimit të ujrave rrjedhëse, erës dhe akullnajave. Në këtë grup përfshihen, gjithashtu, tokat moçalore dhe torfet, të përbëra kryesisht prej mbeturinash bimore pak të dekompozuara. Për të përcaktuar qëndrueshmërinë, lidhshmërinë dhe reagimin e tokave të shkrifta ndaj ujit dhe veprimit të forcave të jashtëme, duhet shikuar, para së gjithash, përbërja mekanike e tyre që do të thotë raport sasior që ekziston midis copave dhe grimcave të madhësive të ndryshme.Në varësi nga përbërja mekanike dhe madhësia e pjesëve përbërese të tyre, tokat e shkrifta ndahen në gurore, ranore, suranore, argjilore, suargjilore dhe lësore.

Tokat gurore (formacionet copëzore) dallohen me lehtësi nga pamja e jashtme e tyre. Në këtë tip hyjnë tokat që përbëhen apo blloqeve (poplave), prej guralecave, prej zhavori, etj. Vetitë e këtyre tokave varen, në një shkallë më të madhe, nga cilësia e materialit të imët kokërrizor (argjilit, rërës. pluhurit) që mbush hapsirat midis copave të strukturës. Këto toka dallohen për përshkueshmërinë e mirë të ujit dhe për aftësinë mbajtëse qëndrueshmërinë. Në tokat gurore lëvizja e teknikës me zinxhira dhe asaj me rrota mund të bëhet në çfarëdo kushtesh metereologjike, megjithatë copat e mëdha të gurëve vështirësojnë lëvizjen si dhe konsumojnë zinxhirat dhe semiakset e makinave. Tokat gurorre që përbëhen prej blloqesh e poplash, ulin normën e vetgroposjes dhe shumfishojnë rrezikun e dëmtimit të efektivit nga goditjet e gurëve që shkaktohen nga shpërthimi i predhave të artilerisë e mortajave dhe bombave të aviacionit. Simbas vështirësisë së përpunimit të tyre, tokat gurore ndahen në formacione të buta, mesatarisht të forta dhe të forta. Zhavori i hollë, zhavori mesatarisht i trashë dhe granilët hyjnë në kategorinë e tokave të buta të cilat mund të gërmohen relativisht lehtë me lopata. Formacionet që mund të

përpunohen mbas shkriftimit të pjesshëm të tyre me kazma e qysqi (zhavori i trashë, guralecët, çakëllet) i përkasin tokave mesatarisht të forta. Në kategorinë e tokave të forta, hyjnë formacionet që përbëhen prej blloqesh e poplash dhe ato prej argjili të ngjeshur, me përzjerje guralecësh, çakëllesh e gurësh të mëdhenj. Këto toka mund të përpunohen me krahë vetëm kur të jetë bërë shkriftimi paraprak i tyre me qysqi, pyka metalike dhe kazma. Për gërmimin me krahë të tokave të forta kërkohet një volum pune 3-6 herë më imadh se sa për tokat e buta, ndërsa për tokat mesatarisht të forta, afërsisht 1.5 herë.

Tokat ranore lejojnë lëvizjen e teknikës në çfarëdo kushtesh metereologjike, por në kohë të thatë, e vështirësojnë atë, mbasi rëra pengon lëvizjen e rrotave të makinave luftarake. Në gjendje të lagët, rëra ngjishet, kështu dhe kalueshmëria përmirësohet së tepërmi. Lëvizja në këmbë nëpër tokat ranore është mjaft e lodhshme ngaqë rëra shkriftohet përnjëherësh. Simbas vështirësisë së përpunimit rërërat përfshihen në tokat e buta. Vetgroposja në tokat ranore, megjithë lehtësimin e gërmimit të tyre, komplikohet nga fakti se duhet bërë forcimi i skarpateve.

Tokat suranore, në krahasim me tokat e tjera kokrizore të imta dhe tokat argjilore, janë më të përshtatshme për kalimin e rrugëve me bazament natyral. Ato kalohen nga teknika, në çfarëdo kushtesh metereologjike, por, sikurse edhe rërërat, kalueshmërinë më të mirë e kanë në gjëndje të lagët. Këto toka kur lagen, mufaten pak dhe thahen shumë shpejt. Ato gërmohen lehtë me lopatë prandaj dhe hyjnë në kategorine e tokave te buta.

Tokat suargjilore, ngjeshen më shpesh në ultësirat midis lumenjve fushorë. Rrugët me bazament natyror që kalojnë nëpër këto toka, në kohë të thatë, pluhurosen së tepërmi, ndersa kur bie shi, mufaten dhe nga kalimi i teknikës nëpër to, krijohen toka dhe brazda. Megjithatë, këto rrugë thahen relativisht shpejt. Kur bien shira të shumta e të vazhdueshme, lëvizja e teknikës gjatë këtyre rrugëve vështirsohet. Në gjëndje të thatë, suargjilat karakterizohen nga një qëndrushmëri e mirë e skarpateve. Nga pikëpamja e vështirësisë së gërmimit, suargjilat e lehta i përkasin kategorisë së tokave të buta, ndërsa suargjilat e rënda, kategorisë së tokave mesatarisht të forta.

Tokat argjilore, dallohen nga tokat e tjera për plasticitetin e tyre dhe përshkueshmërimë e pakët të ujit. Në gjëndje natyrale të thatë, paraqiten shumë të ngjeshura dhe me fortësi. Këto toka nuk janë të përshtatshme për kalimin e rrugëve me bazament natyror. Në kohë të thatë rrugët që kalojnë nëpër to, krijojnë shumë pluhur, ndërsa në kohë shiu, mufaten së tepërmi, mbulohen me baltë viskoze dhe krijojnë gropa e brazda të thella të mbushura me ujë. Kur bien shira të shumta, këto rrugë, pjesërisht, bëhen të pakalueshme nga teknika. Tokat argjilore në gjëndje të thatë lejojnë skarpate vertikale, por gërryhen dhe shplahen me lehtësi nga uji. Nga pikëpamja e fortësisë ato përfshihen në tokat mesatarisht të forta.

Tokat lesore, janë produkte të grumbulluara dhe të depozituara si rezultat i veprimtarive zhvendosëse të erës. Në përbërjen e tyre mbizotëron fraksioni pluhuror, përmbajtja e të cilit arrin 70 – 75%. Kur lagështia është e vogël, toka zotëron një fortësi të madhe. Këtë e vërteton aftësia e tij për të ruajtur qëndrueshmërinë, bile, edhe në skaparte veritkale me lartësi të mëdha. Me rritjen e lagështisë fortësia e këtyre tokave zvogëlohet në mënyrë të ndjeshme. Tokat lesore nuk janë të përshtatshme për kalimin e rrugëve me bazament natyror Rrugët që kalojnë nëpër këto toka, në kohë të thatë, mbulohen me një shtresë të trashë pluhuri që vështirëson së tepërmi lëvizjen, ndërsa në periudhat e reshjeve të shumta të shiut, kalojnë në gjëndje të lëngëzuar. Simbas vështirësisë së gërmimit, këto toka hyjnë në kategorinë e tokave mesatarisht të forta.

Një interes të madh praktik për trupat paraqet cipa e sipërme e kores tokësore, mbi të cilën rritet bimësia dhe që quhet tokë vegjetale. Trashësia e saj zakonisht nuk i kalon disa dhjetra centimetra. Nga përbërja mekanike tokat vegjetale ndahen në po ato lloje, sikurse edhe tokat e shkrifta me përbërje minerale, por, nga pikëpamja e cilësive fiziko-teknike (rrugore, ndërtuese, etj), ato mund të ndryshojnë shumë prej tokës minerale nga e cila janë formuar dhe mbi të cilën mbështeten. Kjo gjë, varet nga përmbajtja në to të lëndëve organike të veçanta që krijohen nga dekompozimi i mbeturinave të bimëve dhe të kafshëve (humusit) Mendohet se humusi rit lidhshmërinë e tokave ranore dhe viskozitetin e tokave argjilore dhe lësore afërsisht 1.5 herë më shumë se grimcat argjilore. Më tepër të pasura, me humus janë trokat e zeza dhe tokat e murme

(gështenjë) pyjore. Prandaj, këto toka kur lagen mufaten shumë dhe shpejt, bëhen tepër viskoze dhe kalohen me shumë vështirësi.

Vend kënetor. Në këtë lloj vendi përfshihen ata sektorë të sipërfaqes së tokës që, pothuajse plotësisht ose pjesërisht, janë të zëna prej tokash me lagështirë të tepërt. Këto toka ndeshen në fusha, lugina. Depozitimet kënetore ndahen në këneta dhe në vënde të kënetëzuara (moçalishte). Në kënetat përfshihen sektorët me lagështirë të tepërt, në të cilët trashësia e torfit i kalon 30 cm. Në vendet e kënetore (moçalishtet) hyjnë ata sektorë me lagështi të tepërt, në të cilët, trashësia e torfit është më e vogël se 30 cm, si dhe ata sektorë, që nuk përmbajnë shtresa torfi, në të cilët zakonisht riten zhuka dhe kallami.

KREU I KATËRT

IV. U J O R Ë T

“Udhëtimi i Kristofor Kolombit do të shënonte tashmë fundin e një miti, atij të monopolit mbi Botën e Vjetër……”

“Planeti ynë ka një emërtim të gabuar. Paraardhësit tanë e kanë quajtur gabimisht “TOKË”, ndërkohë që ky Dhe ishte rrethuar me ujorë të mëdhenj. Nëse të parët tanë do të dinin

për raportin e përmasave tokë-ujorë, të cilat zotërohen nga ujorët duhet t’a kishin quajtur Oqean- që në fakt zënë 70.8% të të gjithë sipërfaqes së Planetit.”

(Leonard Engel)Veprimtaria operacionale ushtarake shpërfaqet, ndërkaq, jo vetëm në tokë por edhe në det

pra në Ujorët në përgjithësi.Ujorët janë një nga pasuritë më të mëdha të Shqipërisë dhe nga përbërësit kryesorë të Mbulesës së Tokës. Rrjedhjet ujore lumore lëvizin prejVL nw JP në derisa derdhen në pellgun e deteve Adriatik dhe Jon. Dendësia e tyre është e madhe. Ndërkaq Shqipëria laget në P në një vijë tërësore nga ujra detare. Historia e mbijetesës shqiptare, shpesh, shkronjat e para i ka mësuar nga Deti ndërsa, ato janë ngrirë apo fosilizuar në Malet e saj. Mitet ilire dhe helene, tregimet për to i lidhin me udhët detare të Odiseut apo Eneut që pasi u kthye nga Troja, qëndroi në Butrint e mandej përshkoi detin për të dalë në brigjet italike gjersa krijoi Romën. Detarët dhe anijet liburne apo ilire janë të famshme dhe për to flet edhe Herodoti në gjeografinë e tij. Kontrolli i detit dhe njohja e tij, ka pasur të bëjë me lidhjen, shkëmbimin, pushtimet dhe mbrojtjen nga dyndjet e pasosura. Por deti ka disa pjesë të tij që duhen njohur, vlerësuar dhe studiuar më mirë..

IV.1. LUMENJTË DHE NDIKIMI I TYRE NË VEPRIMET LUFTARAKELumenjtë, sikurse edhe pengesat e tjera ujore (liqenet natyrorë dhe artificialë, rezervuarët

e ujitjes, kënetat), ushtrojnë një ndikim të madh në veprimet luftarake të trupave. Ata shërbejnë si vija të përshtatshme për të organizuar në to, një mbrojtje të fortë e të qëndrueshme, por, nga ana tjetër, ndikojnë negativisht në veprimet luftarake mësymëse, mbasi trupave do t’u duhet, që, krahas zhvillimit të luftimeve me armikun, të marrin edhe një sërë masash për kalimin e

pengesave ujore. Çdo luginë lumore ka shtratin e saj nëpër të cilën rrjedh uji i lumit në kohë të zakonshme. Në kohën e prurjeve më të mëdha, lumi mund të dalë nga shtrati dhe të përmbytë pjesërisht luginën e vet. Pjesa e përmbytur në luginën lumore quhet taban ose zallishte e lumit. Në tabanin e luginës lumore formohen kthesat dhe degëzimet e lumit. Shtrati i tij përbëhet prej pjesëve të thella dhe pjesëve të cekëta, të cilat kanë formë të përzgjatur në drejtim të rrjedhjes dhe që vendosen sipas një ligji të përcaktuar: pjesët e thella ndodhen në anën konkave të kthesës së lumit, kurse pjesët e cekëta ndërpresin aksin e lumit me një kënd të mprehtë që shkon prej pjesës konkave të kthesës tjetër pasardhëse. Kjo dukuri shpjegohet me faktin se me anën konkave të kthesës së lumit, uji rjedh me shpejtësi më të madhe duke shkakëtuar gërryerjen e bregut dhe thellimin e shtratit të lumit. Përveç kësaj në lum, trupat do të ndodhen të zbuluara dhe nën zjarrin e armikut për një kohë relativisht më të gjatë.Thellësia e lumit dhe shpejtësia e rrjedhjes, ndikojnë drejtpërdrejt në mënyrën e kalimit. Shpesh herë thellësia dhe shpejtësia bëjnë të pamundur kalimin e teknikës luftarake, pa përdorimin e mjeteve lundruese. Në varësi nga gjëndja e tyre, lumenjtë ndahen në: lumenj të ngushtë (kur gjerësia arrin deri në 50 metra), lumenj mesatarisht të gjerë (kur gjerësia arrin nga 50 deri 100 m) dhe lumenj të gjerë. Shpejtësia e rrjedhjes së lumënjve fushorë, zakonisht arrin në 0.5 – 0.6 m/sek, ndërsa tek lumenjtë malorë 3 – 5 m/sek dhe 7 m/sek sek, e më tepër. Shpejtësia e rrjedhjes sikurse dhe thellësia apo gjerësia nuk është e njëllojtë në të gjithë pjesët e lumit. Ajo është më e madhe në pjesën konkave të kthesave të lumit, gjithashtu dhe në pjesët ku shtrati i tij ngushtohet. Karakteristikat topografike të lumenjve janë të kushtëzuara, me gjëndjen e stinës dhe të motit. Në kohën e prurjeve më të mëdha (në stinën e vjeshtës dhe të dimrit) niveli i ujit në lumenj ngrihet në mënyrë të theksuar, ndërsa shpejtësia e rrjedhës rritet dy, tre e më tepër here, në krahasim me periudhën e prurjeve më të vogla. Gjithashtu, në shumë raste, lumenjtë mund të dalin nga shtrati dhe të përmbytin jo vetëm tabanin (zallishten) por, edhe sipërfaqe të tëra toke. Prandaj gjatë organizimit, të kalimit me luftim të lumit dhe të zgjedhjes së pikave të kalimit, duhen patur parasysh dhe ndryshimet që mund të ndodhin në karakteristikat e lumit, në varësi nga gjëndja e stinës dhe e motit. Rëndësia taktike e lumenjve përcaktohet edhe nga gjëndja e brigjeve të shtratit dhe të tabanit të tyre (lloji i tokës, kënetëzimi, mbulesa bimore, pjerrësia dhe lartësia e brigjeve etj). Nga gjëndja e tyre varen: kalueshmëria dhe cilësia e rrugëve të afrimit në lum, nevoja e kryerjes së punimeve xheniere, kushtet e orientimit, maskimit, vrojtimit, dhe të hapjes së zjarrit, gjithashtu dhe mbrojtja e trupave dhe e teknikës luftarake nga zjarri i armikut. Brigjet e lumit mund të jenë të thepisura ose të shtruara; nga kjo varet dhe vëllimi i punimeve xhenjere që duhen kryer për kalimin e lumit. Megjithatë, brigjet e thepisura të lumenjve të ngushtë, lehtësojnë ndërtimin e urave, kurse brigjet e ulta krijojnë kushte të favorshme për përdorimin e mjeteve rrethanore të kalimit dhe atyre desante, kur ato përdoren. Gjatë studimit të kushteve të kalimit dhe zgjedhjes së vëndkalimeve nëpër lumenj, duhen patur parasysh edhe disa faktore të tjerë, si lloji i tokës në shtratin e lumit, qënësia e urave, ndërtimeve hidroteknike, vaheve dhe forma e vijës bregore. Vëndet më të përshtatshme për kalimin e lumit me luftim, paraqiten kthesat e dala, në anën e forcave të veta, mbasi në to mund të kryhet më mirë mbulimi i trupave me zjarr anësor e të kryqëzuar dhe të sigurohet në këtë mënyrë, kapja sa më shpejt dhe me sukses e kryeurës në bregun e kundërt të lumit. Vënde të përshtatshme për kalimin e lumenjve paraqiten gjithshtu vahet, urat ekzistuese ose vëndet që lejojnë ndërtimin e tyre, vëndet me brigje të kalueshme, etj. Por, për çdo rast, duhet synuar që kalimi të bëhet në vëndet më të dobëta të mbrojtjes së pengesës ujore dhe atje ku armiku nuk e pret. Gjatë kalimit të lumenjve, rëndësi e veçantë i kushtohet studimit të ndërtimeve hidroteknike, mbasi shkatërrimi i tyre prej armikut mund të shkaktojë përmbytje dhe të vështirësohet së tepërmi afrimi dhe kalimi i lumit. Të dhënat topografike që nevojiten për zgjedhjen e vëndkalimeve, përcaktimin e mënyrës së organizimin dhe kalimit me luftim në ecje, komandat e nënreparteve (reparteve) i studiojnë qysh me marrjen e detyrës, e cila zakonisht u vihet atyre gjatë afrimit në pengesën ujore. Për këtë qëllim, shfrytëzohen hartat topografike, fotografitë ajrore dhe të dhënat e tjera që disponohen. Me daljen në buzën e ujit, të dhënat saktësohen me rezultatet e zbulimit të sistemit të mbrojtjes së armikut dhe të vet pengesës ujore.

Si shënja karakteristike, për gjetjen e vahut mund të shërbejnë: zgjerimi i shtratit të lumit në rrjedhën e drejtë të tij, rrugët, shtigjet, ose gjurma e rrugëve që zbresin në lum apo vijojnë në bregun tjetër të tij, valët e vogla që krijohen në sipërfaqen e ujit, (në vëndet e cekëta të lumit) dhe tejdukshmëria e madhe e ujit, kur lumi rrjedh nëpër një shtrat guror. Kur ai formon meander ( gjarpërim), vëndi më i cekët duhet kërkuar atje ku mbaron njëri breg i pjerrët dhe fillon bregu tjetër, në anën e kundërt. Për të përcaktuar strukturën e fundit të shtratit të lumit, në mënyrë orientuese, mund të bazohemi në shpejtësinë mesatare të rrjedhjes së ujit.

Struktura e fundit e shtratit të lumit Shpejtësia mesatare e e rrjedhës në m/sek

Lum 0.1Rërë e imët kokër e vogël 0.3Rërë e trashë (kokër e madhe) 0.8Argjil dhe suargjil me dëndësi (trashësi mesatare) 0.5 -0.9Zhavor 1.2Zaje 1.5Gurë më madhësi të ndryshme 3.6

Nga këto të dhëna rezulton se sa më e shpejtë të jetë rrjedhja e lumit, aq më i ngjeshur dhe i forte, paraqitet fundi i shtratit të lumit dhe anasjelltas.Për të përcaktuar kufitë e sipërfaqes së tokës që mund të përmbytet nga lumi në kohën e prurjeve më të mëdha, mund të nisemi nga objektet të tillë të vendit si qënësia e livadheve të mbuluara me ujë dhe aluvioneve lumore, gjithashtu dhe nga gjurmat e lëna prej ujit, në shpatet e luginës lumore, në drurët etj.

Ujshmëria e lumenjve të Shqipërisë

Pasqyra LUMI Vëllimi i rrjedhjes

%DRINI I BARDHË 2.151 5.2%DRINI I ZI 3.721 9.0%DRINI (DERDHJE BUNË) 11.100 26.9%BUNA (NË DALJE TE LIQENIT) 10.092 24.5%BUNA (ME DRININ) 21.444 52.0%MATI 3.248 7.9%ISHMI 0.659 1.6%ERZENI 0.571 1.2% SHKUMBINI 1.940 4.7%DEVOLLI 1.561 3.8%OSUMI 1.025 2.5%SEMANI 3.010 7.3%DRINOJA 1.340 3.2%VJOSA 6.150 15.6%BISTRICA 0.753 1.8%PAVLLA 0.227 0.6%

IV.2. CILËSIA E UJRAVE NË VËSHTRIM TË PËRBËRJES KIMIKEKudo që shkohet, jo vetëm në situata luftarake por edhe ato stërvitore do të pyetet dhe

grumbullohet informacion për përbërjen kimike të ujrave. Ujorët lumorë të Shqipërisë, në mënyrë tërësore, kanë mineralizim mesatar. Në vështrim të joneve kryesore, ujërat e lumenjve shqiptarë hyjnë në klasën e kalçiumit dhe pjesën më të madhe të tyre e përbëjnë jonet biokarbonatike. Përmbajtja e mineralizimit rritet në rrjedhën e poshtme të lumenjve. Cilësia e ujrave përkufizohet si përqëndrim i përgjithshëm i lëndëve të tretshme në ujë (sasi e përgjithshme e lëndëve të tretura) shprehur në pjesë për milion (pm) të përqëndrimit të përgjithshëm të lëndëve të tretshme, sipas klasifikimit të mëposhtëm:-I virgjër dhe i freskët: kur përmbajtja është më e vogël se 1000 pm,-Përmbajtje e lehtë ; 1000-3000 pm,-Përmbajtje mesatare : 3000-10000 pm,-Kripshmëri e lartë ; 10000-35000 pm, -Ujë i kripur, në masën prej më shumë se 35000 pm të përqendrimit të përgjithshëm të lëndëve të tretshme në ujë.

IV.3.VIJA BREGORE a. Ujërat baticore e me dallgë tregojnë një cak natyror të tipareve ujore duke marrë

parasysh nivelin më të lartë ekzistues në një kohë të caktuar.b. Në ujërat jobaticore, vija bregore është vija e kontaktit real të ujit me tokën në

hapsirën kohore, në më shumë se gjashtë muaj. Kjo vijë do të quhet edhe caku normal i ujit.c. Vijat begore të ishujve, përcaktohen me të dhënat e njëjta ujore që përdoren edhe për

vijat e tjera bregore.d. Duhet të jepen dhe pasqyrohen dallueshmëria midis brigjeve natyrore dhe atyre të

përmirësuara apo ndërtuara nga dora e njeriut.e. Një vijë bregore e përcaktuar, konsiderohet e tillë kur pozicioni i saj si dhe forma, ka

një dallim të qartë.f. Një vijë bregore e papërcaktuar ose e pavëzhguar mirë është e tillë që pozicioni i saj

dhe forma janë subjekt gjithnjë me ndryshim ose që nuk janë përcaktuar mirë.

IV.4. SHTRESËZIMI UJOR DETARNjë përfaqësim i thjeshtëzuar i ujit detar del në pah nëpërmjet tri shtresave horizontale

midis syprinës ujore detare (oqeanike) dhe tabanit të tij. Shtresa e parë, një përzierje ujore lëvizëse prej veprimit të erës dhe dallgëve, e cila mbulon pjesën sipërore ujore e cila është më e trashë në zonat e ftohta dhe më e hollë, në ato që u përafrohen tropikëve.Temperaturat dhe kripësia lidhen me atë që quhet shtresa e dytë ku dendësia rritet në mënyrë koresponduese gjersa më thellë stabilizohen (2000 metër). Ujërat më të ftohta, më të kripshme e më të rënda, nuk ndikohen shumë nga ndryshimet stinore në shtresën e tretë, mbasi ndërhyrja e veprimit termik, është si një barrierë midis syprinës detare dhe tabanit. Veprimet luftarake në det (oqean) jo vetëm nga Forcat Detare por edhe planëzuesit e shtabeve, kërkojnë njohje të këtyre të dhënave të cilat lidhen me manovrimet në ujë, të mjeteve detare dhe kushteve më të favorshme të tyre.

IV.5. DEPËRTUESHMËRIANjë rrezatim elektromagnetik, mund të depërtojë ujin detar edhe në thellësi të mëdha.

Frekuencat shumë të ulta të radiove, duan 15 minuta ose edhe më shumë, për të transmetuar një mesazh tre shkronjor e cila do të thotë që duhet të gjenden mënyra të tjera, për të kapur valët që transmetojnë ndeshjet e futbollit apo sporte të tjera për marinarët e nëndetëseve. Limiti i dritës së dukshme është pakëz më shumë se 200 metër në kushte shumë të mira, por lëndët organike, aluvionet, dhe materiale të ngurta zakonisht e reduktojnë deri në 15 metër dhe më pak, përgjatë vijës bregore. Ndikim ka në Radar, rrezet infra të kuqe e sinjalet e radios. Tingujt, në kontrastet e

mprehta, mund të transmetohen mijëra milje ndënë ujë, por drejtimet dhe intensiteti varen shumë nga fuqia ekzistuese, vendosja gjeografike, ndryshimet stinore dhe koha gjatë ditës. Pjesëzat inorganike, popullatat e peshqve, llampat e gazit, trafiku i anijeve, shpërndajnë ose i përthithin këto sinjale. Tejdukshmëria dhe ngjyra e ujit të Adriatikut, është e lartë sidomos e dukshme është tejdukshmëria në Rivierën Shqiptare të detit Jon.

IV.6. GJENDJA SYPRINORE DETAREShtresa e sipërme e ujit të detit është vazhdimisht në lëvizje në saje të rrotullimit të Tokës,

tërheqjes së diellit dhe hënës, erërave, dendësisë ujore, temperaturave, veprimtarisë sizmike dhe ndikimeve gjeomagnetike. Rrymat, baticë-zbaticat, valët, bymimi dhe akulli detar janë gjendje të rëndësishme, për t’u njohur me interes nga Komandat e Forcave Detare, planëzuesit e veprimeve luftarake deri tek marinari i thjeshtë.

IV.7. RRYMATRrymat detare, valët dhe baticë-zbaticat e zhvendosin ujin detar në largësi të mëdha, në

një cikël rishpërndarës, gati të pafund. Së toku me erërat e tokës ato e nxorën Kristofor Kolombin dhe anijen e tij Santa Maria nga Europa përmidis Atlantikut, në Botën e Re në vitin 1492. Shumica e operacioneve detare janë bërë në hemisferën veriore qyshse Greqia e Lashtë mbyti flotën Persiane në Salaminë në Luftën e Peloponezit, në vitin 448 pr.Kr. Temperaturat e ndryshme shkaktojnë qarkullimin e ujërave të ftohta dhe atyre të ngrohta përafër syprinës detare. Ndërkaq, rrotullimi i Tokës i shmang rrymat në drejtim të lëvizjes së akrepave të ores, në veri të Ekuadorit dhe në drejtim të kundërt në jug, me tre përjashtime :

- rrymat ekuatoriale drejtohen për nga perëndimi- kundërrymat në drejtim të kundërt- rryma Rrethpolare Antarktike, merr një kurs lindor, përreth globit e pangarë, nga ndonjë

masë tokësore e madhe.Rryma e Golfstrimit e cila është 50 milje e gjerë (80 km) dhe 457 metra e thellë pranë Miamit rrjedh në drejtim Verior nga 3 deri në 4 milje detare në orë. Në detet Adriatik dhe Jon rrymat detare, kanë drejtime të kundërta me akrepat e ores. Rryma ngjitëse formohet nga ndryshimi i dëndësisë se ujit midis Jonit dhe Adriatikut. Erërat veriore shkaktojnë rrymat zbritëse. Në këtë rast ndihmon dhe lumi Po.

IV.8. BATICË-ZBATICATBaticë-zbaticat përkundin dhe lëvizin nivelin e deteve, çdo ditë në çdo 12.5 orë, si

rrjedhojë e forcës tërheqëse të Hënës. Baticë-zbaticat e pranverës, janë zakonisht 20% më të mëdha, se sa mesatarja që ndodhin dy herë në muaj, kur dielli forcon tërheqjen hënore në kohën e hënës së re dhe hënës së plotë ndërkaq Toka, Hëna dhe Dielli, ndodhen në vijë. Baticë-zbaticat më të ulta që zakonisht janë 20%, më poshtë se mesatarja ndodhin kur dielli kompenson tërheqjen hënore, në kohën e kur Dielli dhe Hëna janë në kënd të drejtë. Duke marrë parasysh këtë kalendar të baticë-zbaticës parashikohet çdo ditë për portet kryesore, plazhet, sikundër dhe pjesë të tjera të vijës bregore. Llogaritjet janë komplekse, sepse nivelet ujore më të larta dhe ato më të ulta, çdo herë arrijnë rreth 50 minuta më vonë në secilën ditë, ndërkaq leximet e nivelit të lartë dhe të ulët vijojnë më gjatë, se sa L dhe P. Baticë-zbaticat pasardhëse, për pika të ndryshme në Vdhe J të Ekuatorit nuk janë të barabarta. Kjo dukuri, çuditërisht, zhduket 2 herë në muaj kur hëna kalon mbi Ekuator. Baticë-zbaticat regjistrohen 15-20% më të larta se sa normalja një herë në muaj kur orbitat hënore e përcjellin hënën më afër Tokës (në Perigje) dhe rreth 20% më poshtë normales një herë në muaj, kur hëna është në Apogjeun e saj. Lartësitë ujore më të mëdha ndodhin kur Perigjeu dhe baticë-zbaticat pranverore përkojnë njëra me tjetrën. Luhatjet baticore, gjithashtu, ndryshojnë nga një vend në tjetrin. Regjimi i ujrave në Adriatik dhe Jon, ka lidhje me dukuritë e baticë-zbaticës dhe faktorë të tjerë hidrometereologjikë. Gjania e baticë-zbaticës në

këto dete është 20-40 cm. Nivelet më të larta mesatare vjetore vihen re në muajt nëntor-dhjetor, ndërkaq, më të voglat në muajt nëntor-gusht. Kjo lidhet dhe me ndikimin e erërave.

IV.9. VALËTValët, ndryshe nga rrymat dhe baticë-zbaticat, krijohen nga veprimi i erës. Kur erërat

qetësohen, valët e gjata, të ulta dhe ato paralele, fillojnë e shihen dhe zhvendosin pak ujë nga një vend në tjetrin. Largësia vertikale midis kreshtit të valës dhe fundit të saj, përcakton lartësinë e saj. Largësia midis pikave më të larta të valëve të njëpasnjëshme ose të groporeve të tyre përcakton gjatësinë e tyre. Shpejtësia me të cilën çdo valë lëviz, zakonisht matet me milje/orë. Valët ngrihen më lart, në ujrat e thella, kur rrahja e erërave është e fuqishme. Valë të tilla arrijnë deri në dhjetra metra. Valët detare fillojnë e bëhen më të ngadalësuara kur ato arrijnë në ujëra të cekëta. Në bregdetin tonë, valët krijohen në brendësi të deteve Adriatik dhe Jon dhe përhapen në të gjitha drejtimet, duke ardhur në breg të shformuara nën ndikimin e batimetrisë së detit dhe formës së vijës bregore. Në Shëngjin janë vrojtuar valë të larta (3,65 m), në Vlorë (3,15 m). Gjatësia e tyre ndryshon nga 50-55 m. në tërësi mbizotërojnë valët me lartësi 0,5 m.

IV.10. TOPOGRAFIA E SHELFIT DETARTopografia e detit përfshin në mënyrë tërësore shelfin tokësor kontinental, pjerrësitë që

futen nën masën ujore, ishujt, thellomat detare. Forcat detare amfibe janë shumë të interesuara të njohin se ku ndodhen litoralet, plazhet, shkëmbinjtë nënujor, etj. Fundi i detit Adriatik përbën një lug me pjerrësi nga veriperëndimi në juglindje. Thellësia në shumicën e rasteve është më e vogël se 200 m. Dallohet për cekësi pjesa VP dhe JL. Thellësia më e madhe (1589 m) është përballë Kotorrit (Mal i Zi). Ndërkaq deti Jon ka thellësi të mëdha, deri në 5121m (si më e madhja e gjithë detit Mesdhe). Pranë bregut izobati 100 m është në largësinë më të vogël se 10 km.

IV.11. PLAZHETPlazhet, të cilat fillojnë, në vijën bregore dhe vijojnë në thellësi deri tek një ndryshim i

parë i dukshëm topografik, paraqiten në të gjithë përmasat e tyre, format, ngjyrat dhe përshkrimet. Në përgjithësi ato janë përgjatë brigjeve që përkojnë me ultësirat siç është Ultësira Perëndimore e Shqipërisë. Këto plazhe janë të gjerë, të gjatë, të vijueshëm. Ndërkohë, të tjerët janë të ndërprerë nga ngritje të tokës, kur formacionet malore e kodrinore, takojnë detin. Studimet ushtarake që kanë të bëjnë me volitshmërinë e plazheve marrin parasysh si kushtet tokësore bregore ashtu edhe thellësitë e ujrave, formën e relievit të fundit të detit, thyerjet shelfore, baticë-zbaticat, rrymat, kreshtat e bardha të valëve, dhe relievin mbizotërues bregor. Format e plazhit duhet të jenë të përshtatshme për forcat amfibe, gjatë zbritjes së tyre në tokë të një formacioni ushtarak, duke iu përshtatur gjithashtu situatave luftarake të parashikuara. Brigjet përzgjidhen që të kënaqin kushte të tilla si: zbritjen, logjistikën, vrojtimin, mbrojtjen nga zjarri i kundërshtarit në tokë, llojin e tokës ku forcat zbresin në kryeurë, etj.

Disa karakteristika të plazhevea)Ujërat janë të thella aq sa të jenë të përshtatshme për lundrimin e anijeve që të mund të veprohet lirshëm pranë plazheve, kur situata taktike e kërkon atë.b)Përafrimet në breg janë të lira, që do të thotë se nuk ka sope ranore, vende të rrezikshme e të fshehta, shkëmbinj nënujore dhe pengesa të tjera.c)Konfiguracioni i kanalit nuk krijon mundësi për minim të tij.d)Pjerrësitë e plazhit lejojnë zbritjen e lehtë të forcave amfibe, barkave e motobarkave në tokë.e)Tabani i detit dhe plazhi janë formacione të forta duke mundësuar lejimin, afrimin dhe lëvizjen e kamionëve ushtarakë të transpotit.f)Zonat për zbarkim janë të përshtatshme edhe për helikopterët.g)Ka apo nuk ka në breg pika relievi që zotërojnë pamjen për kah deti e që përbëjnë rrezik për forcat që zbarkojnë.

h)Ka apo nuk ka, dalje të mjaftueshme në pozicione në thellësi të tokës,ku janë parashikuar edhe objektivat luftarake.

Përafrimet për zbarkim detar, janë të përshtatshme kur brigjet janë ranorë e të sheshtë. Plazhet që përkojnë me reliev të lartë kodrinor apo malor të cilët janë të pranishëm në bregdetin J, të Shqipërisë, kanë ujëra të thella, me shkëmbinj, gurë, zall ashtu siç janë dhe shtresat gjeologjike të tyre. Tokat bregore lagunore janë të përshtatshme për këmbësorët; ndërkaq aty mund të ngecin kamionët e transportit si dhe tanket. Kurrizoret ranore dhe sopet i bëjnë veprimet taktike të manovrueshme, por nuk lejojnë lirshëm transportin. Po kështu me interes është të studiohet bimësia dhe ujërat bregore të cilat ndikojnë dukshëm gjatë zbritjes nga deti në tokë. Një vend, me tipare pothuajse të njëtrajtshme, ku nuk ka orientues në hapësirën tokësore, shpesh nuk të lejon një përllogaritje zjarri me artileri apo drejtpërdrejt nga arritjet luftarake në det. Në këto raste, studimi gjeografik është i pari që të krijon njohje të përgjithshme ndërsa ai topografik mbetet gjithnjë i detajuar. Në dhjetvjetshin e fundit, kur Shqipëria u përball me probleme nga më të shumtat, ai që mbeti në histori si më dramatiku është njohja e brigeve detare jo vetëm të Shqipërisë por edhe të vendeve matanë Adriatikut, Italisë për nevojë, të kalimit klandestin drejt “ botës së lirë’. Vetëm duke u nisur nga nevoja, bëhej studimi i detajuar, më shumë pa harta, se sa me harta, me shkelje të drejtpërdrejta nga të dy krahët, të brigjeve, gjireve, pyjeve pranbregorë, shelfit detar, erërave; mateshin largësitë, provoheshin celularët, kontrolloheshin orët e perëndimit dhe të lindjes së diellit,merreshin informacione për anijet e Rojave të Financës dhe ato luftarake. Ishte një gjeoinformacion dhe gjeografi pa specialistë dhe profesionistë, vetëm e vetëm që të aventurohej prej vendit tranzit të klandestinëve Shqipërisë, udhëtohej me gomone përmes detit për të “zbarkuar” në Itali. Asnjë lloj shtabi ushtarak, apo përgatitje fushatash, e megjithatë si 2000 vjet pr.Kr, në mënyrë klandestine mësohej gjeografia ushtarake dhe çahej deti i cili jo rrallë në çarinën e tij si humbllë tragjike përthithte jetë njerëzish.

Në brigjet e Vlorës dhe Himarës një gomone që kish humbur e mbetur mes dallgëve të një dimri si ai i Janarit të vitit 2004, kërkonte ndihmë jo shumë larg majës së maleve Akrokeraune

dhe askush nuk i gjeti dot. As valët elektromagnetike, as orientimi satelitor, as koordinatat e përbashkëta të hartave me standarte të NATO-s nuk i ndërprenë dot vendndodhjen e tyre dhe

sërish ‘çarina” gjeografike e njohur dhe e panjohur i mori ata përsëri atje në zgafellën e ferrit. Sa ka të bëjë njohja e kohës, klimës, vendit, egërsisë së detit, erërave që vijnë nga Jugu e

Jugperëndimi.

Dallgët dhe erërat, nata dhe mungesa e yjeve, peshkaqenët e gjarpërinjtë helmues të detit, shpinat e helmuara të peshqve, aty poshtë ujit ku vijnë rrymat detare, përthithin të njohur dhe të panjohur në shumë raste janë armiqë të vërtetë.

IV.12. KRIPSHMËRIA E UJRAVE DETAREUji detar, nuk është i kripur i tëri në mënyrë uniforme. Raporti i Kloridit të Sodiumit dhe

përbërësve të tjerë kimikë që përcaktojnë kripshmërinë, nuk është i njëjtë, për të gjithë detrat dhe oqeanet. Temperaturat e ajrit dhe të tokës e ndryshojnë kushtin e kripshmërisë e cila është e vogël në ujërat detare pranëtokësore dhe në thellësi më e madhe. Kripshmëria e lartë, rrit dendësinë (peshën dhe masën) e ujërave detare. Deti Adriatik dhe Jon, në tërësi kanë kripësi të lartë. Ajo lëkundet nga 30.0 në 39.1/1000 (për mijë) që lidhet kryesisht me bilancin ujor. Më i pasur në kripë është deti Jon (deri në 39.1/1000) e më pak ato të detit Adriatik.

IV.13. NGUSHTICAT DHE SHTEGKALIMET DETARERëndësi të madhe marin ngushticat dhe rrugëkalimet kyçe, ishujt dhe gjiret. Të tilla mund

të jenë natyrore, por dhe të ndërtuara nga veprimtaria e njeriut. Të gjitha kanë qenë dhe mbeten objektiva, bazë ushtarake për t’u njohur qysh para dymijë vjetëve e këndej. Të dy forcat kundërshtare, në të dy krahët kanë patur detin midis. Kush kish mjete të mira dhe kush e njihte më mirë, e bënte atë aleatë të tij. Ngushticat janë si puna e valvolës, e nëse e zotëron atë ajo furnizon me energji. Panamaja, Kanali i Suezit, Gjibraltari, Dardanlet, Deti i Kuq, ngushtica e Hormuzit, apo Otrantoja i jonë, janë vërtet ujorë, por për vlerat që bartin janë si kocka bashkuese. Komonuellthi Britanik, humbi jo më pak se 250 000 ushtarë, në përpjekjet e pasuksesshme për të shtirë në dorë Dardanelet nga Perandoria Osmane gjatë luftës së Parë Botërore. Separatistët çeçenë kapën një traget në Detin e Zi dhe kërcënuan se do ta hidhnin në Bosfor nëse Presidenti Jelcin do të refuzonte të hiqte rrethimin në atdheun e tyre.K ëto pika kalimi që janë si valvola furnizimi përbëjnë një objektiv njohës gjeodetar të cilat janë vlerësuar dhe shfrytëzuar shumë nga strategjitë ushtarake të SHBA dhe ish Bashkimit Sovjetik gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë.Nw pozitwn e Shqipwrisw janw tw njohura ngushtica e Otrantos, e Korfuzit ndwrsa mw nw brendwsi, nw L, Mezzokanali i njohur, midis ishullit tw Sazanit dhe gadishullit tw Karaburunit, nw gjirin e Vlorws.

IV.14. SHELFI DETAR DHE PJERRËSITËShelfi detar në fakt është vijimi i formës së Tokës poshtë ujorit të madh Det apo Oqean.

Ai është reliev nënujor. Ky reliev, ky gjallim, përsëri një jetë e çuditshme ujore dhe e tabanit të tokës, me rëndësi njohëse shkencore dhe ekonomike, ku gjallojnë popullata të mëdha peshqish dhe bimësh detare, të burimeve të naftës dhe të gazit, të depozitave me materiale që ende janë të pashfrytëzuara, duke përbërë një anë tjetër të rëndësishme për t’u studiuar dhe vlerësuar, jo vetëm tani, por edhe në të ardhmen. Zinxhiri më i gjatë i maleve nënujore, të ashtuquajturit Vargmali Mes Oqean (Mid-Ocean Ridge) përzgjatet në Oqeanin Atlantik, Paqësor dhe atë Indian, për gati 40 000 milje (64 375 metra) në lartësi të cilat arrijnë nga 1525-18285 metra. Oqeanet, përbërësit e tyre, topografia nënujore, forma e brigjeve, kushtëzojnë veprimet luftarake të Forcave Detare. Ato ndikojnë në programet dhe operacionet në Tokë, në syprinën ujore, në thellësi, në formacionet e aluvionet, kordonet litorale etj. Prej kësaj konturohen format e projektimit të anijeve, të zbarkimit të mjeteve amfibe, nëndetësve etj. Lundrimi, qëndrueshmëria, shpejtësia, përmasat, format, vëllimet, peshat, qëndrat e rëndesës, duhet të jenë të gjitha në përpjestime të përshtatshme që të mund mund të japin një krijesë lundruese ujore, të suksesshme.

“Për shkak të shkëputjeve ose pengesave natyrore të pakapërxyeshme, siç janë rrjedhat e mëdha të ujit e mbi të gjitha vargmalet e larta, kryesisht Karpatet dhe Alpet, kontaktet ndërmjet

veriut dhe hiper-boreanëve dhe Jugut të Europës ose Mesdhetarëve, gjatë qindra e mijëra vjetëve nuk ka patur mundësi të ishin të dendura e të vazhdueshme. Popujt e mëdhenj pellazgë primitivë, si keltët e teutonët nga njëra anë, dhe sllavët nga ana tjetër, janë zhvilluar dhe kanë përparuar, si nga pikpamja e qytetërimit të përgjithshëm, ashtu dhe të gjuhës. Megjithatë duket se këto popuj

hiperboreanë kanë patur shkëmbim me atlantët, për shkak të mundësive për të lundruar midis dy brigjeve të kësaj pjese të Adriatikut”

S. Rizaj ( Kosovë )

IV.15. BRIGJET E UJORËVEPërbërës të tillë si shtretërit dhe brigjet e lumenjve, përrenjve, rrjedhave të tjera të

përhershme apo të përkohshme, liqeneve, hauzeve, lagunave, rezervuarëve natyrorë apo artificialë, ishujt dhe grumbullimet e rërës, gurët, dherat janë simbiozë me ujorët. Kësisoj syprinat

ujorë, rrjedhat e vëllimet e tyre, s’ka se si të shihen ndarazi nga format natyrore, ku ato lëvizin apo qëndrojnë si dhe përshtatjes së relievit të cilat së bashku, kanë ndikim në veprimtaritë ushtarake. Pjesë e kësaj simbioze janë gjithashtu objektet hidroteknike si: digat, sistemet e ujitjes, kullimit, lundrimit, ujësjellësit dhe kanalizimet përkatëse të cilat në fakt janë sipërfaqe artificiale. Kjo tërësi e ujorëve dhe pjesës bashkëshoqëruese natyrore dhe artificiale është faktor i rëndësishëm ndikues i cili duhet vlerësuar dhe studiuar. Ndërkohë, brigjet e ujërave janë edhe kufi i përcaktuar i sipërfaqes së tyre në Mbulesën e Tokës, që përbën një vijë kufizuese, përgjatë vijës bregore të deteve, liqeneve, lumenjve, përrenjve, ujëmbledhësave, lagunave etj. Por kjo vijë, edhe pse është kufi ndarës i mbulesës, paraqet vështirësi për menaxhim të brigjeve, pasi është e nevojshme që të ketë një rryp kufizues që tanimë nuk është një vijë, por sipërfaqe e cila mund të ketë gjerësi të ndryshme çka varet nga lloji i sipërfaqeve ujore si dhe nga pjerrësia e relievit. Këtu në brigjet e pjerrët, ky rryp ka një gjerësi prej 5 metër, në drejtim normal me tokën, prej brinjës së sipërme të shtratit natyror, ndërsa për brigjet e sheshta kjo gjerësi ëshë deri në 20 metër. Rrypat anësorë të tokës, rreth brigjeve mund të arrijnë edhe deri në 100 metër në drejtim normal me tokën, nga brinja e sipërme e shtratit natyror në rastet ur relievi është i pjerrët dhe kjo gjerësi arrin deri në 200 metra, nga vija më e lartë 25 vjeçare e ujit për rastet e brigjeve të sheshta.

Njohja e këtyre zonave (zona mbrojtëse sanitare përqark) ka rëndësi sidomos, kur është fjala për ujin e pijshëm, ku duhet të përcaktohen edhe zonat mbrojtëse të afërta, brenda të cilave janë të ndaluara ndërtimet e çdo lloji, dhe në to, nuk mund të kryhet veprimtari bujqësore, apo të shkarkohen ujërat e zeza, të cilat kanë ndikim në veprimet luftarake. Zona të tjera mund të mbrohen edhe si shkak i rrezikshmërisë së tyre, për shëndetin të cilat janë të deklaruara si të dëmshme për interesat publike. Ndërkohë, për ndonjë interes ekologjik, basene apo rrjedha ujore, shpallen shpesh edhe si zona të mbrojtjes së veçantë për shkak të tipareve të tyre natyrore siç mund të jenë llixhat tona të mrekullueshme në Elbasan, Peshkopi, Saradoporos, Banjë (Përmet) etj, apo vendburime natyrore me interes turistik si: Syri i Kaltër etj. Në trajtimin mbulesës ujore, burimet biologjike marrin një rëndësi të veçantë. Këtu futet edhe akuakultura e cila merret me mbarështimin e organizmave ujorë, që mund të jenë të gjallë ose jo, shtazorë apo bimorë, të ngrënshëm a të pangrënshëm, ku uji është mjedis natyror jetese i tyre. Në këtë vështrim mbulesa ujore kërkon një klasifikim, ndarje dhe njohje të saktë të këtyre përbërësve me rëndësi natyrore dhe ushtarake. Zonat ekologjike me vlerë janë përsëri të mbrojtura. E tillë është Laguna e Karavastasë dhe e Parku të Madh të Divjakës si një ekosistem natyror, veçanërisht i mbrojtur sipas konventave ndërkombëtare. Në këtë ekosistem natyror përfshihen: Pisha e Divjakës me një sipërfaqe prej 1162 hektarë, zona e Kularit prej 815 hektarë, dhe e gjithë sipërfaqja lagunore, rrotull prej 3967 hektarë.

IV.16. KLASIFIKIMI I UJORËVE TË SHQIPËRISË Ujorët ndahen në: ujorë Natyrorë, ujorë Artificialë. Ujorët natyrorë janë: ujorë Sipërfaqësorë, ujorë Nëntokësorë.

Ujorët sipërfaqësorë ndahen në: dete, lumenj, liqene, laguna, përrenj, kanale.Detet e Shqipërisë: Deti Adriatik dhe Deti Jon.Lumenjtë kryesorë të Shqipërisë: Drini i Zi, Drini i Bardhë, Drini, Mati, Erzeni, Shkumbini, Devolli, Osumi, Semani, Drinos, Vjosa.

Liqenet ndahen në: Liqene tektoniko-karstike (liqeni i Ohrit, liqeni i Prespës, liqeni i Shkodrës), liqene akullnajore (të Balgjait, të Dabërdolit, të Shebenikut, etj.), liqene karstike ( liqenet e Dumresë etj)

Ujorët nëntokësorë ndahen në : -Ujëra nëntokësore të cekëta, ujëra arteziane, ujra të poro-çarjeve, burimet arstike (burimet e Bistricës, të Viroit, të Ujit Të Zi të Këcyrës, të Ujit të Ftohtë të Tepelenës, të Okolit, të Selitës etj.), burime buzëdetare e nëndetare, burimet minerale termale, ujrat sulfurorë, ujrat jodo-bromunorë.

Lagunat e Shqipërisë janë : laguna e Karavastasë, e Nartës, Vilunit, e Lezhës, e Patogut, la e Pashalimanit, e Butrintit.Ujorët artificialë ndahen : liqene artificiale, ujëmbledhësa artificialë, kanale, pishina, rezervate peshku.Liqenet artificialë : liqeni i Fierzës, i Vaut të Dejës, i Komanit, i Ulzës.

Ujorët dhe përbërësit e tyre kanë vlera ekonomike për veprimtarinë njerëzore. Mundësitë e transportit në sipërfaqet ujore janë një tregues tjetër shumë i rëndësishëm. Nëpërmjet lumenjve, përrenjve, liqenet e izoluar, shërbejnë si objekte me vlera të mëdha transporti edhe për FA. Të gjithë përbërësit e ujorëve që tregohen në hartë, janë të lidhur në mënyrë të drejtpërdrejtë me natyrën fizike dhe ekonomike të sipërfaqeve që pasqyrohen. Ato tregojnë dukshëm edhe gjëndjen dhe sasinë e burimeve ujore. Ujorët natyrorë përfshijnë sipërfaqet ujore natyrore, si liqenet, lumenjtë, përrenjtë, burimet. Lagunat shqiptare nuk janë këneta me ujë të ëmbël, por të kripura. Të gjitha këto kanë vlerë ushtarake, me njohje dhe shfrytëzim. Përkohësia apo dhe jetëgjatësia e vijimësisë në ndryshimet stinore, duhet të njihet dhe këshillohet nga studiuesit ushtarakë mbasi kjo, në vështrimin kohor, ka të bëjë me kalueshmërinë e vendit, nga trupat dhe teknika luftarake.

IV.17. VIJUESHMËRIAKy tregues lidhet me vijimësinë e ujit në sipërfaqe. Nga përvoja e njohjes së natyrës dhe

hartave topografike, del se një vijë ujore në natyrë mund të paraqitet si e plotë, kur ajo qëndron në gjendjen e vrojtuar deri në nëntë muaj në vit. Ndryshimet që ndodhin, kuptohet, janë përkohëshmëri që vjen si rrjedhojë e ndryshimeve klimatike të cilat hera erës dhe mund të përsëriten. Vetëm se kjo dallueshmëri duhet njohur dhe marrë parasysh. Vijimësia ujore ka lidhje me reshjet dhe klimën e ndryshueshme të vendit tonë, por jo më pak, prej veprimit njerëzor, në ndërtimin e pritave, pompave, sifoneve dhe strukturave të tjera.

IV.18. THELLËSIA Thellësia është e lidhur në mënyrë të drejtpërdrejt me Mbulesën e Tokës. Ajo është një

tipar i rëndësishëm mbasi përcakton se sa i thellë është ujori përkatës, sa vëllim mund të ketë, dhe ç’ndryshime mund të ndodhin në kohë. Të gjitha këto të dhëna vëzhgohen dhe hetohen në natyrë, si pjesë e vlerësimit dhe klasifikimit të këtyre sipërfaqeve. Klasifikimi bëhet në këto nënndarje:

- të thellë (kur niveli mesatar i thellësisë, gjatë pranisë së ujrave është më tepër se 2 metër)- gjysmë të thellë (kur niveli i jërave, më i ulët se 2 metër, jep mundësinë që bimët –ujore

rrënjore të veçanta të rriten),- cektinë (kur thellësia mesatare ujore është më pak se 2 metër).

IV.19. LUMENJTË E SHQIPËRISËIV.19.a. DRINI Është vijim i liqenit artificial të Vaut të Dejës. Tani, nuk ekziston mw Drini I dikurshwm, vecse nw rrjedhwn e etij tw Sipwrme prej Skavicws deri nw liqenin e Ohrit. Pjesa tjetwr wshtw liqenore e krijuar prej kaskadws Ujwenergjitike e kwtij lumi. Deri nw vitin 1854 Drini derdhej nw drejtim tw Lezhws. Në këtë sektor: sot ai derdhet në lumin Buna. Gjatësia e lumit Drin nga Mjeda deri në bashkimin e tij me lumin Bunë është 12.5 km. Pjesa e poshtme rrjedh në fushë me një shtrat (guror) të gjerë dhe të cekët.

Shpejtësia e rrjedhës është 1.3 m/sek. Shtrati dallohet për 3 kthesa gjarpëruese. Kthesa e parë tek zalli i Ganjollës. Këtu gjerësia ujore e lumit është afërsisht 100 m. Shpejtësia e tij në kthesën e dytë, në VL të fshatit Kosmaç, është 1.3 m/sek. Kthesa e tretë është në Bahçallëk, në pjesën J të kalasë Rozafës ku ndodhet dhe ura e re e Baçallëkut B 180-7/30 (gjatësi, gjerësi, tonazh). Ura e vjetër nuk është funksionale. Shtrati është me zhavor. Mbulesa bimore i tipit shkurre, shelgjishte, mbizotëron në V të fshatit Stajkë, (zalli Ganjollës) dhe Ashtë. Në J të të

fshatit Vukatanë, Kuç, posht kalasë së Rozafës, ka shkurre të llojeve të ndryshme. Drini në rastin e prurjeve të mëdha, kur lëshohen ujrat e tepërta të liqenit si dhe në kohë të reshjeve të shumta, del nga shtrati, sjell prurje të mëdha në Bunë, fryn ujrat tek ura e Bunës, dhe herë herë bllokon komunikimin që ka liqeni i Shkodrës me lumin, saqë përmbytet pjesa V e qytetit. Syprina ujore, që del mbi liqen dhe shtratin e rrugës përmbyt ndërtesat e banimit në lagjen buzë liqenit.

IV.19.b. BUNAËshtë i vetmi lum fushor i vendit tonë dhe pjesërisht i lundrueshëm. Ai buron nga liqeni i

Shkodrës. Prej liqenit, në largësinë prej: 1.5 km, Buna bashkohet me Drinin. Gjatësia e tij është afërsisht 42 km. Rrjedha e poshtme e tij kalon përgjatë kufirit shtetëror me Malin e Zi. Për shkak të pjerrësisë së vogël (0.12 m/km) dhe prurjeve të ngurta të lumit Drin, Buna disa herë ka ndrruar shtratin e vet. Shtrati i Bunës, ka shumë gjarpërime dhe në derdhje ka formën e një delte të madhe. Prurja mesatare vjetore e Bunës arrin në 670 m³/sek. Prej fshatit Smarish, deri në derdhjen në Adriatik, në një largësi rreth 24 km, lumi ndan kufirin e sotëm shtetëror me Malin e Zi. Ujrat e saj shfrytëzohen për ujitje dhe peshkim. Shtrati i saj është i sistemuar. Janë ngritur argjinatura për kufizimin e përmbytjeve të fushave rreth saj. Mbi shtratin e Bunës, ekziston vetëm një urë me karakteristika: 168-5/20 (Ura e Bunës)

Shpejtësia e rrjedhës ndryshon nga: 0.6-0.15 m/sek, në derdhje ku ajo gati sa ndodhet si pjesw e detit. Thellësia ndryshon nga 2.8- 4.6 metra. Gjerësia e syprinës ujore arri deri në 180 metra. 250 ndërsa 300 m në VP të Velipojës. Lumi Buna kalon ndërmjet malit të Tarabosh it dhe kalasë së Rozafws në fshatrat: Zus, Oblikë, Bwrdicë, Derragjatë, Muriqan dhe Samrisht, Dajç, Pentar, Reç dhe në lindje të fshatit Velipojë.

IV.19.c. MATIFillimet e tij i ka nga krahina e Martaneshit, nga tre përrenj kryesorë, të cilët janë: përroi i

Theknës, përroi i Lenës dhe përroi i Xixullës. Gjatësia e përgjithshme e tij, nga fillimi dhe deri në derdhjen në detin Adriatik) është 91.5 km. Ky lum përshkon gryka të thella deri në 30 m gjerësi, në afërsi të Klosit hyn në gropën e Matit, ku zgjerohet shtrati i tij dhe mesatarisht arrin në gjerësinë nga 125-130 m. Nga Klosi deri në afërsi të qytetit të Burrelit, shpejtësinë e rrjedhjes në këtë vektor e ka 1.8 m/sek. Në afërsi të fshatit Zinisht deri në Ulëz, formohet liqeni i Ulzës. Në drejtim të P është liqeni artificial i Shkopetit. Nga Shkopeti deri ku bashkohet, me degën kryesore të lumit Fan, shpejtësia e rrjedhës së ujit është 0.9 m/sek. Nga bashkimi i këtij lumi e deri në derdhjen e tij, shpejtësia ulet në 0.7 m/sek dhe në fund 0.5 m/sek. Mati që nga fillimi i tij, ka shumë gjarpërime, prej fshatit Stavec, deri në afërsi të qytetit të Burrelit. Kur zbret në zonën fushore, përsëri ka gjarpërime të shumta që nga bashkimi me degët kryesore të Fanit afër fshtit Skuraj e deri në derdhjen në detin Adriatik. Ka pasarela për kalim këmbësorësh që lidhin fshatrat me njëri-tjetrin duke filluar nga ura e Vashës që ndodhet në L, të fshatit Gurë i Bardhë e në J të qytezës së Klosit e cila përdorej për karvanët e kafshëve mes dy krahinave të Dibrës dhe të Matit që kalonion nëpër lugina dhe vinin për tregti në Tiranë. Pasarela tjetër ndodhet në afërsi të fshatit Gurrë e Madhe e cila lidhet me bregun tjetër të lumit në fshatin Suç. Pasarela karakteristike mbi liqenin e Shkopetit janë ato që lidhin fshatin Madhesh me gjatësi 250 m dhe 150 m, në të dy brigjet e liqenit. Mbi lumin Mat ka shumë ura me përmasa ( gjatësi, gjerësi, tonazh ): si Ura e qytetit të Burrelit me karakteristikat: 75-4/30 ton, e Ulzës mbi liqenin e Shkopetit: 50-5/20 ton, ndërsa në fshatin Skuraj: 108-6/30 ton. Në afërsi të Milotit, Ura e Zogut ka përmasat: 485-6/36 ton, dhe ura e Madhe me hekurudhën në Milot: 780-4/50 ton. Në këtë lum ndodhet i vetmi trap në P të fshatit Gurrëz. Lumi ka vahe zakonisht ka në verë, për arsye se është shumë i rrëmbyeshëm. Kur zbret në zonën fushore në afërsi të qytetit të Milotit, ka një natyrë më të qetë. Ai gjarpëron nëpër fushë dhe shtrati i tij është ranor, deri në derdhje në detin Adriatik. Ky lum është i rrëmbyeshëm dhe në periudhë shirash shkakton shumë përmbytje. Në brigjet e këtij lumi, ka një bimësi të rrallë që më e shumta është dushk, në zonën fushore dominon rrapi dhe plepi. Që nga rrjedha fillimore e tij e deri në afërsi të qytetit të Klosit dominojnë brigjet shkëmbore. Po

kështu, në vijim të rrjedhjes së tij deri në derdhjen në liqenin artificial të Ulzës ka brigje greminore që shkojnë 20-25 m thellësi. Që nga Miloti e deri në derdhjen e tij ka brigje të buta nga 1.5-2 m thellësi.

IV.19.d. ISHMIËshtë bashkimi i lumit të Tiranës me lumin e Tërkuzës, në formim të lumit të Gjoles, i

cili pasi bashkohet me lumin e Zezës, krijojnë Ishmin. Dega kryesore është lumi I Tiranës që rrjedh nga lartësitë e Malit me Gropa. Gjatësia e tij është 74 km kur derdhet në gjirin e Rodonit. Lumi i Ishmit është me brigje të veshura me shurre të ulta dhe brigje të butë. Ai kalon nëpër fusha, ku ndodhen fshatrat: Sukth-Vendasi, Gjuricaj, mandej në urën e Ishmit, ku kalon hekurudha Vorë-Milot. Shpejtësia e rrjedhës, është 0.3 m/sek. Pranë fushës së Ishmit përmasat e lumit janë: gjerësia midis brigjeve: 35 metra, gjersia e syprinës ujore: 12 m, thellësia e rënies së brigjeve 4.6 m, thellësia 1 m. Në fund, lumi i Ishmit derdhet në grykën e Patokut, gjirin e Rodonit. Lartësia mesatare e vijës lumore mbi nivelin e detit është 357 m. Për kalimin e këmbësorëve ai nuk paraqet pengesë gjatë verës, ndërkaq në dimër duhen paisje. Teknika luftarake në verë ka mundësi kalimi në vende të posaçme, kurse në dimër duhen urahedhje xhenjere.

IV.19.e. ERZENIKa një gjatësi prej 109 km. Fillimet e tij ai i ka në luginën e krahinës së Shëngjergjit. Nga

rrjedha dhe deri në grykën e Skoranës, afër fshatit Pëllumbas, ky lum ka brigje greminore. Prej këndej ai mer karakter fushor, sapo hyn në fushën e Tiranës. Mbasi kalon në fshatin Urë, lumi i afrohet fshatit Shëngjin i Madh, ku ndodhet një urë. Bimësia këtu përbëhet nga rrap dhe shelg. Në luginën midis fshatrave Domja e Malit dhe Përpunjë, shpejtësia e rrjedhës është 0.2 m/sek. Mbas grykës së Skoranës, në brigjet shkëmbore ndodhet shpella e Pëllumbasit. Më tej lumi lë mbas fshatrat Kryezi, Pëllumbas, Hekal. Në këtë segment shpejtësia e rrjedhës arrin 0.9 m/sek. Më pas, lumi merr një kthesë të fortë rreth 90°, sa futet në luginë, ku ndodhen fshatrat: Bërzhitë, Qeha-Shytaj, Dobresh, Fikas-Manguli, Petrelë, Mullet, pranë të cilit ndodhet Ura e Peshkatarit dhe pas saj sapo lumi hyn në fushën e Arbanës ndodhet një urë tjetër në rrugën kombëtare. Në drejtim të P lumi përkalon fshatrat: Stërmas, Vishaj, Picall, Arbanë, Bulticë. Në Arbanë ai bashkohet me lumin e Zhllimës. Shpejtësia e rrjedhës këtu është 0.5 m/sek. Në brigjet V të lumit ka kariera inertesh që i kanë dëmtuar shumë këto brigje. Në Vaqarr ndodhet ura e Beshirit. Më tej ai mer kthesë drejt JP duke kaluar në Pezë-Helmës, bashkohet me Lumin e Pezës dhe drejtohet për në P. Në Ndroq ndodhen dy ura: me përmasa 100-6/5 ( gjatësi, gjerësi, tonazh). Pranë Katër rrugëve të Shijakut, në kthesë, larg saj vetëm, 0.6 km ndodhet ura që të çon në Hardhishtë e cila lejon kalim vetëm për tonazhe të vogla në zonën përreth. Afër saj gjerësia ujore e lumit është deri në 25 m dhe thellësia deri 0.9 m. Më tej Erzeni kalon në qytetin e Shijakut, ku ndodhet edhe ura me të njëjtin emër. Më pas lumi përkalon fshatrat: Xhafzotaj, Sallmonaj, Sukth i Ri, pranë të cilit ndodhet edhe ura e hekurudhës. Pastaj Erzeni kalon në Sukth, Katund i Ri, Jubë, Rrushkull dhe shpejtësia e rrjedhjës është 0.3 m/sek. Afër grykëderdhjes së tij lumi ka jë gjerësi prej: 30 m, thellësi 0,9 m dhe shpejtësi 0,8 m/sek. Lartësia mesatare mbi nivelin e detit është 435 m. Brigjet janë me lartësi të ndryshme por mesatarja e tyre, prej grykës së Skoranës deri në Ndroq është rreth 7 m. Megjithatë, ka raste kur kjo lartësi është deri në 10 m. Në zonën fushore, Erzeni është një pengesë serioze për kalueshmërinë gjatë dimrit, ndërsa në verë edhe trupat këmbësorë mund ta kalojnë atë pa vështirësi. Lartësia e brigjeve, në hapësirën fushore arrin deri 4,5 m, por edhe më shumë.

IV.19.f. SHKUMBINILumi Shkumbin ka një gjatësi prej rreth 169 km.

Në fillimin e tij, rrjedha është si një përrua me gjerësi prej : 2-3 m dhe gjerësi shtrati 8-10 m. Nga lartësitë: 1000 m, mbi nivelin e detit, në Golik kjo lartësi e relievit, në shtratin ku ai kalon arrin: 450 m dhe shpejtësia e rrjedhës: 1.5 m/sek. Brigjet janë shkëmborë me lartësi nga 6-10 m. Në rrjedhën e Sipërme të tij ai kalon në fshtrat e Mokrës : Llëngë, Zgallo, Lubinjë, Hundisht, Vezri, Zalltorë dhe Golik. Në Golik, ka një urë: (20-4/20, gjatësi, gjerësi, tonazh). Gjerësia ujore, është, deri në 8 metër.. Brigjet e lumit , në të dy anët, sidomos në anën P, bien me thepisje. Më tej, Shkumbini kalon në fshatrat: Dritan, Karkavec, Qukës- Shkumbin, Qukës- Qendër në Zhyrë, Vulçan, Dardhë, Dragostun, Spatharw. Ai bashkohet me lumin e Rapunit në krahun V të Librazhdit dhe me lagjet e Babjes e Mirakës. Disa vahe të njohur janë: vahu i Spatharit, i Quksit. Pranë Librazhdit gjerësia e brigjeve arrin deri në 75 m, ndërsa shpëjtësia e rrjedhës arrin në 0.9 m/sek. Në këtë pjesë ndodhen dhe 5 ura si ura e Dritanit, ura e Qukës- Shkumbin dhe ura në rrugën kombëtare, në hyrje të Librazhdit.

Bimësia në të dy anët është e veshur më dushqe dhe rrepe. Nga fshati Mirakë (Ballkuqi) deri në grykëderdhjen e tij në Rreth-Greth, ka një gjatësi

prej 60 km. Shpejtësia e rrjedhjes është 1 m/sek Pranë urës së Rrogozhinës, lumi ka një gjerësi të syprinës ujore deri 21 m, në stinën me ujshmëri mesatare dhe largësi të brigjeve deri në 90 m, ndërkaq thellësia është 1.2 m. Lumi ruan kthesa të forta dhe gjarpërimet e shumta. Shkumbini kalon në: Elbasan, Peqin, Rrogozhinë dhe fshatrat si: Mirakë, Labinot-Fushë, Shushicë, Hajdaran, Kompleksin e Metalurgjisë, Jagodinë, Muriqan, Papër, Broshkë, Paulesh, Shezë, Uruçaj, Çermë, Vilaj, Rrumbullak, Karinë, Thanaj, lagjet e Çermës, Ballaj, Sulzotaj, Reth- Greth.Urat si: Ura Labinot-Fushë, Ura e Shkumbinit, urat e Paprit ( e hekurudhës dhe rrugws automobilistike), Ura e Rrogozhinës. Vahet më të njohur janë i Mirakës, Vahu i Karinës. Përgjithsisht shtrati i lumit nga Miraka deri në Peqin është guror kurse nga Rrogozina në Rethgreth është argjilor-ranor. Bimësia në këtë pjesë është pjesërisht me plepa dhe nga zona e Rrogozinës deri në grykëderdhjen është me pyje me pisha.

IV.19.g. SEMANI Ky lum bashkohet me lumin Devoll dhe lumin Osum në fshatin Arrëz. Ka një shtrat

relativisht të gjerë dhe kalon në tokë fushore. Nëpër një rrjedhë gjarpëruese kalon buzë fshatit Ferras-Kozare në të djathtë, me një shpejtësi rrjedhje prej 0.7 m/sek. Vazhdon buzë fshatit Banaj në një shtrat prej 100 m të gjerë dhe 1 m i thellë. Kalon në Sheq-Gajdë në një shtrat prej 170 m të gjerë dhe 1 m të thellë. Më pas, përvijon në buzë të fshatit Murriz-Kozare, në Gajdë, (Daullonjak), poshtë fshatit Thanë, gjersa arrin në urën e Kuçit e cila ka përmasa: 95-7/40 (gjatësi , gjerësi, tonazh). Këtu gjerësia e lumit është 80 m dhe thellësia 1.8 m. Më pas kalon në Kuç ku mer një kthesë, drejt fshatit Çukas i Vjetër, në Delisufaj të cilin e lë në të djathtë. Në këtë hapësirë lumi ka gjerësi: 70 m dhe thellësi: 1 m. Mandej vijon në Hingë, ku shpejtësia e rrjedhës është: 0.7 m/sek, në Zhelizhan ku gjerësia është: 98 m dhe thellësi 1.2 m. Në fshatin Mazhaj shpejtësia e rrjedhës është: 0.6 m/sek. Semani vijon, pastaj, në Ngurëzë të Vogël, Imshtë ku gjerësia arrin në 60 m dhe thellësia 1.5 m. Në fshtin Imshtë kalojnë tubacionet e naftë-gazit mbi të cilën mund të ecin edhe këmbësorët. Lumi mer plotësisht drejtimin për në P midis fshtrave Kallm Vogël, Jagodinë, Belinë. Këtu shpejtësia e rrjedhës është 0.5 m/sek. Ndërkaq gjerësia arrin në 75 m; thellësi 1,5 m. Tek kthesa ndërmjet Kallmit dhe përgjatë fushës së Metallisë vazhdon drejt urave të Mbrostarit të cilat kanë këto karakteristika: 113-8/48 dhe 223-6/30 ( gjatësi, gjerësi, tonazh). Lumi bën një kthesë në Rreth-Libofshë, Më pas vazhdon pothuajse drejt P me gjarpërime të vogla, pranë fshatrave: Grecalli, Mujalli, Petovë, Petovë-Likaj. Lumi mer një kthesë të vogël në Semanin e Ri, ku ndodht një lundër e vogël që transporton në bregje, banorët vendas. Po kështu nëpërmjet gjarpërimeve vazhdon deri në derdhje të tij në det, në deltën karakteristike e cila ndryshon ςdo vit në saje të prurjeve të tij, në një shtraprej 130 m të gjerë dhe 3 m të thellë. Semani ka brigje të lartë jo më shumë se 3.8 metra, mbasi në tërësi është në reliev fushor.Kalimi i trupave në verë bëhet në këmbë duke marë masa mbrojtjeje dhe me paisje të thjeshta, ndërkohë

në dimër thellësia arrin deri 2,5 metër dhe më shumë, kështu që kalimi duhet të bëhet me paisje xheniere.Teknika me zinxhirë, në stinën e thatë, kërkon paisje lehtësuese xheniere. Semani është një nga lumenjtë më të pabindur të Shqipërisë, me ndryshim të shumta të grykëderdhjes së tij. Në tridhjetë vjetët e fundit lumi është vënë në një sistemim argjinature, në të dy krahët, me lartësi, deri 5 metër. Sipër saj kalojnë lirshëm, këmbësorë ndërkaq brigjet e tij janë të mbrojtur.

IV.19.h. VJOSA Lumi Vjosë, buron nga malet e Pindit (Greqi). Në Shqipëri hyn tek Tri Urat, ku

bashkohet me degën tjetër të lumit Sarandaparos.Gjatësia e tij në brendësi të Shqipërisë arrin rreth 225 km. Përshkon lugina, që ngushtohen dhe zgjerohen disa herë. Lugina e sipërme e saj deri në qytetin e Këlcyrës midis malesh, ka breza fushorë të butë në të dy anët e tij. Në vijim lugina ngushtohet dhe formon grykën e Këlcyrës me gjatësi rreth 13 km dhe me rënie brigjesh greminore. Zgjerimi tjetër fillon në Dragot, deri në Kalivaç, ngushtohet në Poçem (Drizar) dhe zgjerohet përsëri në Myzeqenë e Vlorës, deri në derdhjen e tij. Gjerësia e lumit, është e ndryshme. Gjerësia e lumit është e ndryshme. Në pellgun malor e kodrinor kjo gjerësi arrin deri në 30-40 m, por ka raste kur në saje të formacioneve gjeologjike, ngushtohet deri në 15 m. Në zonën fushore duke filluar nga Kalivaςi gjerësia ujore arrin nga 70-90 m. Shpejtësia e rrjedhës së Vjosës, sipas vendit, ndryshon. Kështu në hyrje, tek Tre Urat në fshatin Bual shpejtësia është 2 m/sek, në Piskovë-Kuqar, 1.3 m/sek Mezhgaran 1.2m/sek, në vijim: 0.9-0.7 m/sek deri 0.3 m/sek në derdhje. Nisur nga relievi që përshkon, Vjosa, ka gjarpërime, si në: Vllaho-Psilloterë, 1km pasi kalon Çarshovën, në Draçovë, Stërmbec, Kaludh, Petran, Badëlonjë, në qytetin e Përmetit, fshatrat Kutal, Kosinë, Rapckë, Piskovë, Kuqar, qytetin e Këlcyrë, fshatrat Peshtan, Mezhgaran, Dragot, Beçisht, qyteti Memaliaj, kthesa Luftinjë, Vasjar, Dukaj, Qesarat, Dorëz, Kalivaç, Drizar (Poçem). Këto gjarpërime janë të forta. Kurse Dragot-Tepelenë, Dukaj-Qesarat-Dorez, Kalivaç, Drizar (Poçem)-Shkozë, Karbunarë, Armen, Mifol, Novoselë, Ferras, Bishan, kthesat janë më të buta. Për lidhje të brigjeve, ka pasarela në fshatrat Vllaho-Psilloterë, Biovizhdë, Zhepë, Draçovë, Pëllumbas, Stërmbec, Kaludh, Petran-Gjinkas, Badëlonjë, Leshicë, Lipe, Bual, Rapckë, Grabovë, Mbrezhdan, Peshtan, Tepelenë-Beçisht, Dukaj. Disa nga vahet më karakteristike ndodhen në: Vllaho-Psilloterë, Zhepë, Petran, Dukaj, Qesarat, Anëvjosë, Shkozë, Dushkarak, Rromës, Selenicë, Kashisht, Varibop, Rexhepaj. Në Kalivaç është duke u ndërtuar hidrocentrali me të njëjtin emër. Pjesërisht, ka argjinatura , në fshatrat: Pishë, Ferras, Armen.Bimësia në brigje është e ndryshme. Pranë fshatrave Çarshovë-Zhepë, brigjet janë të veshura me drurë shkurresh të ndryshme. Në Pëllumbas-Stërmbec-Kaludh-Petran-Gjinkar me Dushk dhe Shkozë. Gryka e Këlcyrës ka shkozë-dushk dhe në krahun e djathtë, pishë. Në Peshtan-Dragot brigjet janë të veshura me shkurre; në Tepelenë, plepa e dushk, në Kutë, Rexhepaj, Drizar ka shkurre, në Poçem rrepe, shkurre të ndryshme dhe dafinë; në Selenicë, ka plep; Hambar, Trevllazër, Kashisht, Adë, Mifol, Novoselë, Bishan ka pishë, shkurre, shelgjishte.

LIQENET

DETET

KREU I PESTË

V. BIMËSIA DHE NDIKIMI I SAJ NË VEPRIMET LUFTARAKE.

V.1. BIMËSIA.

“Pyejet zgjohen çdo mëngjez si dhe njerëzit. Bimët dhe lulet , fijet e barit , zogjtë që kënaqen me dritën dhe ngrohtësinë e diellit, por, meqë s’mund të thonë : - Mirëseerdhe o dritë! “

Mirëserdhe o diell!, - e përshëndetin ditën në një mënyrë tjetër. Lulet çelin petalet, fijet e barit harlisen, gjethet e drurëve ngrihen e përkulen njëmijë herë, zogjtë cicërijnë fluturimthi. Tërë pylli fërshfërin dhe dridhet kur lind dielli. Poshtë, pak më ansh, një kompani ushtarësh, është shtrirë e

maskuar në dy ledhe, ku trungjet duken si nënkresë që i ka ruajtur enkas, pylli për ta. Kështu ndodh çdo mëngjez, por ndryshe ndodhi atij mëngjezi të largët. Pylli fërshfërinte dhe dridhej, për

të përshëndetur diellin që po lindte. Por pas pak pritej një bombardim që do të sillte një dridhje tjetër, të ndryshme dhe të ngjashme me erën e vdekjes. Pylli kishte ulur degët për t’i thirrur

ushtarët. Po nuk ishte e mundur”Nga një tregim letrar

Bimësia, një nga përbërësit kryesorë të jetës së gjallë; aq e ndryshme në natyrë, ka praninë dhe ndikimin e vet. Llojshmëria, përmasat, shtrirja hapsinore, fletëzimi, gjelbërimi etj, janë pjesë e këtij ndikimi. Mjediset gjeografike të marra në studim, apo, që janë nën veprime luftarake e operacione humanitare, vëzhgohen në detaje në të gjithë përbërësit bimorë që nga livadhi i thjeshtë, shkurrja e rrallë, shkurret e dendura, pyjet etj. Mbulesa bimore është pjesë e gjithë Mbulesës së Tokës dhe ajo është e ndryshme në Alpet e Shqipërisë, në Fushëgropën e Korçës apo në Ultësirën Perëndimore. Në vështrimin ushtarak edhe Ultësira Perëndimore ka përbërësit e saj të cilët janë të ndryshëm e që duhet të njihen. Bimësia sëtoku me ujorët, sipërfaqet e zhveshura, gjeologjinë dhe tokat, merren në konsideratë në tërësinë e ndikimit të tyre në çdo ekosistem po edhe çdo veprim luftarak .Në vështrimin teknik, bimësia është mbulesë që ndikon në lëvizje, manovër, maskim, në organizimin e vëzhgimit të qitjes etj. Lëvizja e forcave dhe mjeteve ndikohet në mënyrë të dukshme. Orientimi vështirësohet, bashkëveprimi kërkon mjete të tjera. Por lloji i bimësisë mund të ketë edhe epërsi,në maskim, në organizimin e saj e një mbrojtje të përshtatshme. Prandaj studimi i bimësisë dhe llojshmërisë së saj mer rëndësi të veçantë. Bimësia e llojit mesdhetar, është e përhapur kudo, po më shumë, në zonën e ahishteve e kullotave alpine. Ato janë të shpërndara nga ranishtet bregdetare deri në Alpe dhe formojnë disa zona bimësie pyjore dhe shkurreve mesdhetare (makje, dushkaja, ahishte). Flora e Shqipërisë përbëhet nga 160 familje, 50 rende dhe nga më shumë se 3200 llojesh.

Në vështrim të shpërndarjes vertikale njihet kjo ndarje :Pyjet dhe shkorretat mesdhetare, dushkajat, ahishtet, kullotat alpine. Bimësia natyrore përkufizohet si bashkësi bimësh që ndodhen në një sipërfaqe biogjeografike të caktuar të cilat janë në ekujlibër me forcat biotike ( pra: të organizmave jetësore) dhe forcave abiotike ( pra: të dukurive fiziko-kimike, jobiologjike, klima, gjelogjia etj), në tërësinë e përbërësëve të një ekosistemi. Këtu futen pyjet, shkurret e të gjitha llojeve. Bimësia gjysëmnatyrore, përkufizohet si bashkësi bimore me origjinë amnore natyrore që në përgjithësi nuk kultivohet nga veprimtaria njerëzore por që në periudha të caktuara, fillimore, po edhe herë pas here, trajtohet dhe ndikohet nga kjo veprimtari. Në këtë ndarje hyjnë edhe pyjet e rinj që kultivohen nga njeriu (vetëm sa mbillen) e mandej ata gjithëpërfshihen në bashkësinë bimore natyrore. Kriteret dhe dallueshmëritë në klasifikimin e bimësisë natyrore dhe

gjysëmnatyrore në vështrimin ushtarak marin parasysh cilësitë ndarëse si më poshtë: Cilësi mjedisore: (klima, relievi, lartësia mbidetare, lloji i tokave, lithologjia dhe erozioni( gërryerja) të cilat që të gjitha ndikojnë në veprimet luftarake

V.2. DRUNORËT

“Pema e caktuar për t’u prerë akoma merte frymë. Prerja e pemës është ekzekutim. I mungon vetëm ceremonia. E plagosur në anë, pema u shëmb ,

duke shtypur me peshën e vdekjes, barërat, bimët e imta, të dobta ...rrënjët punëtore akoma nuk po e ndjenin, humbjen e trungut e të kurorës.”

Tadeus ROZEUITSA nuk të duket në këtë çast se, atë që e dëshiron aq shumë për ta përdorur, në lëvizje dhe

veprime luftarake, këtë pemë e gjen të rrëzuar ashtu siç mund të të shohësh ushtarin që ke në krah, që ta marrësh në shpinë, për ta zhvendosur më tej, pranë këtij trungu. Pema e rrëzuar dhe e pajetë do të mbrojë tani jetën e ushtarit. Shpjegimet janë të domosdoshme të bëhen për të grumbulluar informacione njohëse të sakta, aq më tepër, kur bëhet fjalë për botën e gjallë me bimësinë, në format më të arrira, e të pjekura, siç janë drunorët. Vet bimësia, në këtë rast është një përzjerje e gjallesave të ndryshme, që mund të jenë: drurë pyjorë a drurë shkurresh që mund të ndodhen të përzierë ose të ndarë, apo me shtresa (kate), ndërkohë që vet drurët shumëvjeçarë kanë trung, degë dhe kurorë, sipër saj. Ne po e përdorim termin: drurë pyjorë dhe drurë shkurresh vetëm si një dallim i drunorëve, në ndarjet që rrjedhin prej saj, derisa kemi klasat: pyje dhe shkurre. Komandat dhe specialistët, duhet të njohin llojshërinë, se dikur do t’i kenë aleatë të tyre po në disa raste edhe kundërshtarë. Varësia prej madhësise së trungut dhe simetrisë së degëve, çon mandej, tek ndarja prej drurëve të pyllit, për tek drurët e shkurreve. Drurët pyjorë në vështrim terminologjik, duhet të dallohen nga vet përkufizimi i pemës e cila tek ne, në tërësi përdoret për drufrutorët, ndërsa në konceptin pyll përdoret: drurë. E rëndësishme është, të bëhet dallimi nga drurët e një pylli dhe drurët te shkurreve. Që të dyja ato janë pjesë e vijueshme e njëra-tjetrës por që ndikon llojshmëria e tyre. Ky dallim ka rëndësi, mbasi lëvizja e trupave ndikohet në mënyrë të ndryshme në pyll apo në shkorretë. Njohja e pyjeve tona ka veçoritë e saj fizoko-gjeografike. Përfytyrimi i komandantëve, duhet të jetë i qartë si nga njohja praktike ashtu dhe pasqyrimi hartografik dhe informacione të të tjera. Luftimi në pyll, kërkimi shpëtimi, ka vështirësi, prandaj duhet njohur lloji, lartësia, dëndësia, madhësia e kurorave, pëmasat e trungjeve. Veç kësaj pylli, nuk të shpërfaq rrugët që gjarpërojnë dhe degëzohen brenda tij. Por ato shtigje janë shumë të nevojshme. Pylli krijon mundësi për realizimin e shpinëmarrjeve ndaj armikut, që të kryhet goditja në vendin e duhur dhe kohën e duhur. Shfrytëzimi i shumëllojshmërisë së bimësisë, të hap rrugë të kombinimit të mënyrave të zjarrit, të veprimit të nënreparteve në prita i ashtuquajturi “zjarr sekret” apo qitjet e veçuara të organizuara në lartësitë e drurëve

V.3. PYJET, SHKURRETShkurret janë bime shumëvjeçare me trunginë të përcaktuar, por jo të veçantë, shumë degësh,

me lartësi më të vogël se 5 metër. Gjallesa bimore siç u përmend më sipër është e përcaktuar prej tipareve të saj. Kështu ndodh që në rastin kur, drurët ndahen në drurë pyjorë në drurë shkurresh. Për të ndarë drurët e pyllit, me ato të shkurreve është kushti i lartësisë: drurët e pyllit kanë lartësi më të madhe se 3 metër dhe kur janë më të ulët se kaq, ato klasifikohen si shkurre. Po ky rregull,nuk nuk është i pranueshëm në të gjitha rastet mbasi psh: në zonat jugore shqiptare ku rriten makjet, mund te ndodhë që mareja, edhe pse futet në shkurre të ketë kushte rritjeje, që mer formën e drurëve pyjore, më të lartë se 5 metër. Shpesh lëvizja, në sipërfaqe të shkurreve është shumë e vështirë, në krahasim me pyll. Po kështu edhe gjetja e rruginave këmbësore apo shtigjeve është e vështirë. Në vendin tonë shkurret përfaqsojnë edhe katin e poshtëm të bimësisë. Shtrirja e tyre është deri në lartësitë 1000 metra. Kjo duhet të merret parasysh gjatë organizimit të

operacioneve. Denduria lidhet me cilësitë taktike të pyllit, me kurorat e pemëve dhe afërinë e tyre. Kur kurorat puthiten (këto kurora mund të jenë të drurëve dhe shkurreve), ato krijojnë një mbulesë syprinë të gjelbër, shtrirja e së cilës është më shumë se 70% të një sipërfaqeje të caktuar. Por, mund të ndodhë që largësia midis pemëve, në mos është tangent, ka një largësi e cila mund të jetë sa 1/6 e vet kurorës dhe në këtë rast bimësia drunore e pyllit të jetë përsëri e dendur. Mbulesa mund të konsiderohet si një përpjestim e një sipërfaqeje të veçantë të tokës, shtresës ose syprinës ujore e mbuluar prej bimësisë së arrirë në nivelin më të madh të perimetrit horizontal të secilës bimë, në një shtresë (kat) të caktuar. Mbulesë bimore e dëndur do të quhet, ajo shtresë e përcaktuar qartë e gjallesave që mbulon më shumë se (70-60%) të një sipërfaqeje të dhënë. Një mbulesë e përbërë, nga drurë pyjorë dhe drurë shkurresh i kanë kurorat e tyre të ndërthurura e kërleshura njëra me tjetrën, që takohen ose kanë hapësirë të vogël ndarëse, mids tyre. Kjo hapësirë ndarëse e vogël, midis dy perimetrave nuk duhet të jetë më tepër se 1/6 e madhësisë së diametrit mesatar të kurorave. Nëse bimët, që rriten në një sipërfaqe të caktuar, me kurorat që takojnë njëratjetrën, meret me mend se kurorat e drurëve, janë të rrumbullakta (ose përafërsisht kështu) dhe kjo mbulesë e tëndës së tyre duhet të jetë përafërsisht 70 %. Mbulesa e rrallë është një sipërfaqe e dhënë që dallon qartaz bimësinë, kur kurorat e drurëve zakonisht nuk ndërthuren, nuk kërleshen apo takohen, por kanë hapësirë dritë midis tyre dhe largësia e perimetrave të kurorave është deri në dyfishin e diametrit mesatar të tyre. Një ndarje e tillë duhet të kapërxehet, për faktin se grumbullimet e informacioneve, duhet të jenë më të imta, për analizat dhe interpretimet ushtarake midis dy parametrave. Kjo, është me rëndësi për njohjen e këtij shkallëzimi në interpretimin të imazheve satelitore, fotografive ajrore dhe nxjerjen e të dhënave prej tyre. Konceptimi i bimësisë së rrallë (pyje apo shkurre) lidhet përsëri me largësinë midis kurorave. Kur kjo largësi është më tepër se sa dyfishi i diametrit të kurorave mesatare atëherë kemi bimësi të rrallë. Nga pikëpamja e formës pyjet mund të jenë njëkatëshe ose shumëkatëshe. Në pyjet shumëkatëshe kurorat e drurëve të pyllit dhe shkurret që rriten midis tyre mund të formojnë dy, tre e më tepër kate. Kështu mund të quhet dykatësh një pyll që përbëhet prej pishe dhe bredhi të ri. Në këtë rast, pishat me kurorat e tyre, formojnë katin e sipërm të pyllit, ndërsa bredhat, katin e poshtëm të tij. Pylli shumëkatësh zotëron cilësi mbrojtëse dhe maskuese më të mira se sa pylli njëkatësh. Zona të tilla në Shqipëri hasen në pyjet e Llogarasë të shpateve veriore të Nemerçkës, të Tomorrit dhe po kështu në veri.

Në pyllin tepër të dendur kurorat puqen njëra me tjetrën, duke formuar një mbulesë që shërben si maskë natyrore e sigurtë nga vrojtimi ajror i armikut, por që vështirëson së tepërmi lëvizjen, për shkak të shkurreve, që rriten midis drurëve të pyllit si dhe degnajës.

Pylli i dendur është kur largësitë midis kurorave të drurëve të tij nuk e kalojnë diametrin e tyre. Ky pyll kufizon përdorimin e teknikës së mekanizuar dhe sidomos mundësia e lëvizjes së saj jashtë rrugëve dhe shtigjeve. Për një fushëpamje dhe fushëqitje të mirë është e domosdoshme që të realizohet pastrimi i sektorëve të vëzhgimit dhe të zjarrit.

Pylli quhet i rrallë, kur largësitë midis kurorave të drurëve e kalojnë dyfishin e diametrit të tyre. Vendi në këtë rast vrojtohet mjaft mirë si nga ajri ashtu edhe nga toka. Gjithashtu, në kushte të favorëshme të relievit dhe të formacioneve të tokës, ai lejon lëvizjen pa pengesa të teknikës së mekanizuar.

Në hartat tona topografike nuk bëhet dallimi midis pyllit mesatarisht të rritur dhe pyllit të rritur. Gjithë llojet e pyjeve me lartësi të drurëve mbi 4 m paraqiten me shenjën kovencionale të pyllit të rritur. Kjo është e domosdoshme që të plotësohet me informacione përshkrimore nga burime të tjera. Simbas llojit të drurëve pyjet ndahen në fletore, halorë dhe të përzier. Pyjet fletorë, sidomos, ata me fletë të gjera (blini, ahu, dushku, etj), zotërojnë cilësi maskuese më të mira se sa llojet e tjera. Megjithatë, në stinën e dimrit, për shkak të rënies së fletëve, ata humbasin, në një shkallë të konsiderueshme këto cilësi. Pyjet halorë, megjithëse nuk dallohen për cilësi të mira maskuese, prapëseprapë i ruajnë këto cilësi gjatë gjithë vitit. Përjashtim bën në këtë mes arni, të cilit në dimër i bien halat. Pyjet fletorë dhe ata të përzier paraqesin rrezikshmëri më të vogël nga pikëpamja e zjarrit se sa pyjet e rëshirshëm halorë. Në përcaktimin e strukturës së tokës

dhe të kalueshmërisë së vendeve pyjore duhet patur parasysh se për pyjet fletorë janë më tepër karakteristike tokat me mbulesë bimore të murme dhe të hirta, kryesisht me strukturë minerale argjilore, ndërsa për pyjet halorë, tokat karbonate të djerra. Pisha rritet më tepër në toka të thata dhe me strukturë ranore, ndërsa, bredhi, përkundrazi, rritet në tokat e lagëta me strukturë argjilore. Pyjet me bredha dallohen për dëndësinë më të madhe të tyre, ata janë më pak të qëndrueshëm kundrejt erës prandaj në kohën e stuhive, shkaktohen më tepër thyerje me përkulje degësh të drurëve të tyre. Përveç kësaj, pyjet me bredha kufizojnë pamjen dhe vështirësojnë lëvizjen në brendësi, mbasi në një lartësi të vogël nga sipërfaqa e tokës.Gjatë veprimeve në vendet e pyllëzuar duhen marrë masa për mbrojtjen e armatimit dhe të teknikës nga vesa e bryma, mbasi ajri me lagështi i pyllit favorizon së tepërmi formimin e tyre. Për vendet e veshura me pyje janë karakteristike mjegullat e shpeshta, sidomos në veri të vendit, të cilat vështirësojnë vrojtimin në brendësi të tyre. Pyjet, krahas relievit, janë përbërës të vendit që ndikojnë së tepër në përcaktimin e cilësive mbrojtëse të këtij nga ADM. Më i favorshëm nga kjo pikëpamje paraqitet vendi kodrinor e malor i pyllëzuar, me valëzime të theksuara të relievit. Megjithatë, edhe në vendin fushor, pyjet ndikojnë në uljen e efektit dëmtues të këtyre armëve. Sa më i dendur të jetë pylli, sa më të trashë të jenë kurorat e drurëve, aq më mirë të mbron ai nga të gjitha llojet e armëve.Pyjet e dendur dhe të lartë i nënshtrohen infektimit të shpeshtë dhe për një kohë më të gjatë mga lëndët radioaktive që bien nga ajri, gjithashtu dhe nga lëndët helmuese, veçanërisht kjo, nëpër lugina. Prandaj, qëndrimi për një kohë të gjatë në pyjet e infektuara paraqet rrezikshmëri më të madhe se sa në vendet e zhveshura.V.4. LARTËSIA E DRUNORËVE Lartësia matet prej tabanit syprinor të dheut, deri në lartësinë mesatare të formës së gjallesës, që studiohet. Por mund të ndodhë që në një sipërfaqe, të ketë edhe disa drurë që kalojnë shumë mbi lartësinë mesatare, e në këtë rast ato konsiderohen si shfaqje të veçanta. Në vendin tonë ka përcaktime të ndryshme për lartësinë e drurëve të pyjeve, shkurreve dhe barishtorëve. Një ndër to është edhe ndarja sipas së cilës: drurët kanë një gjani prej 30-3 metër, (në disa raste drurët e pyllit kanë kufirin e lartësisë prej 5 metër), shkurret kanë një gjani prej 5-0.3 metërV.5. LLOJI I GJETHEVE Lloji i gjetheve lidhet me pyjet dhe shkurret. Ky dallim tregon llojin “ fletorë” “halorë” dhe bimë pa gjethe. Gjethnaja është maskim dhe vlerësim nga ana ushtarake.

Fletore (gjethorë), konsiderohen drurë e shkurre të grupimit botanik të Angjiospermae, të gjelbra. Ato mund të jenë gjithnjë të gjelbra, gjetherënëse por edhe jo gjetherënës.

Halorë, konsiderohen drurë e shkurre të grupimit botanik Gjymnospermae, që kanë gjethe tipike të formës halore siç vihet re në vendin tonë: pisha e bredhi. Ato janë pemë konifere gjithnjë të gjelbra.

Jofletorë, konsiderohen ato kategori bimësh pa gjethe, ose gjethet janë shumë të vogla apo të rrëgjuara. Në to fotosinteza, kryhet nga organe të tjera si kërcelli, degët e rrënja.

Por drurët pyjorë dhe drurët shkurrorë, brenda tyre kanë praninë e të dy apo tre llojeve si: halore + fletore, apo gjetherënës dhe gjethegjelbër. Në të dy rastet duhet të përcaktohet se kush është ai lloj që mbizotëron. Në përgjithësi, mbizotërimi i llojit, ka një mbulesë më shumë se 2ç% të sipërfaqes.Pra:fenologjia e gjetheve ka lidhje,nëse ato janë:

-gjethegjelbër, gjetherënës, të përzier, gjysëmfletorë e gjysëmhalorë. Në të gjitha rastet secila ndarje mer përprësi kur llojshmëria, brenda sipërfaqes është më e madhe se 75 % të saj. Në rastin e përzier duhet të merret parsysh që përbërësit të zënë sëpaku 25 % të sipërfaqes që studiohet.

Fenologjia: studimi i dukurisë periodike të gjelbërimit, nisma e rritjes dhe ndryshimi blerimor i bimëve që ka lidhje me ndryshimet stinore, temperaturën periudhën e ndriçimit etj.Foto ajrore: Pamje pyjesh të dëndur.

V.6. SHTRESËZIMET DHE KATET BIMORE Kurorat mund të formojnë një tendë të rregullt ose dhe të parregullt.Tenda do të quhet e rregullt kur lartësitë e drurëve të pyllit (shkurreve) janë afërsisht të njëjta e uniforme. Mbulesa e tendës së tyre të përbashkët është afërsisht 78%. Ndërsa kur ka ndryshime në lartësi prej grumbujsh apo pemësh të veçanta ato krijojnë kësisoj një shtresë tjetër. Shpërndarja hapsinore, konceptohet si një vlerësim në mbulimin horizontal të bimësisë. Në pyjet tona hasen raste të shumta kur shtresa e parë (kati i parë që është edhe kryesor) përbëhet nga drurë pyjorë, e ndërkohë edhe shtresa e dytë është përsëri drurë pyjorë. Një ndërthurje shumë e përhapur është kur shtresa kryesore është drurë pyjorë ndërsa shtresa e dytë është shkurre, e cila haset rëndom. Heraherës mbi tendën kryesore të pyllit të dendur shfaqen, pemë të veçanta të larta, ose grumbuj drurësh të cilat përbëjnë një shtresë të veçantë e të dallueshme. Në pyje mund të kemi tre kate. Drurë pyjorë, drurë pyjorë dhe drurë shkurresh. Në pyjet tanë të dëndur, studiuesi apo ushtarak dhe planëzuesi, edhe pse e mer me mend se poshtë kurorë dëndësisë se drurëve të pyllit, ka edhe shkurre dhe barishtorë, përsëri si element përcaktues mbetet shtresa e drurëve pyjorë të dëndur. Asgjë nuk mund të interpretosh dot në mënyrë hapësinore, as në fotografi e as në imazhin satelitor, përveç kurorave bimore, të dukshme.

KREU I GJASHTËVI. NDËRTIMET NJERËZORE

“ Lindja e një kulture jetese minatore erdhi në saje të krijimit të kushteve artificiale të jetës dhe punës, nëpërmjet zëvëndesimit të dritës së dielli tme dritën elektrike, të ajrit që qarkullon lirshëm,

me ajrin e kondicionuar, të hipjes dhe zbritjes prej niveleve, të ndryshme të globit, me anë të ashensorëve. Pallatet shumëkatëshe, janë miniera të kthyera me kokë lart, pra, me drejtim, jo nga

qëndra e tokës, por nga qielli. Kemi të bëjmë, po me të njëtin largim nga sipërfaqja e tokës. Është kultura e punës minatore që solli kulturën e jetesës urbane në pallate shumëkatëshe.”

Ljuis MEMFORD

“Një skuadër prej njëmbëdhjetë personash të zbulimit e kërkimit duke vijuar në mënyrë të fshehtë, duke zbuluar e vëzhguar hap pas hapi planet e kateve të godinës shtinë në dorë të dhënat e Ujit të Rëndë të Hitlerit në Vermork të Norvegjisë dhe me një eksplodim paralizuan programin mbi armët nukleare të Nazi Fashistëve. Kjo ndodhi vetëm në sajë, të një njohje, gjeoinformacioni,

skemash e hartash, planesh qytetore sipërfaqësore dhe nëntokësore që u studiuan dhe u shfrytëzuan me sukses”

VI.1. VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM Këto sipërfaqe përbëjnë syprinën artificiale të mbulesës së tokës e krijuar prej veprimtarisë njerëzore. Këtu përfshihen të gjitha ndërtimet qytetore dhe ato të banimit në fshat (rurale) të cilat janë të ndërtuara kryesisht me materiale të padepërtueshme, si ndërtesa, rrugë, sheshe. Sëtoku me to janë janë sipërfaqet bashkëshoqëruese si: kantiere ngarkim-shkarkimi, ku grumbullohen dhe trajtohen materiale, hedhurina dhe të gjithë minierat, etj. Sipërfaqet artificiale mund të përkufizohen sipas formës dhe dëndësisë së tyre. Në përgjithësi siç është trajtuar edhe në përkufizimet kryesore, ky mbulim sipërfaqësor rezulton të jetë krijim dhe ndikim i drejpërdrejtë i veprimtarisë njerëzore. Këto sipërfaqe mund të ndahen në: gjatësore dhe jo gjatësore. Në gjatësore përfshihen: sistemet e transportit, komunikimit apo furnizimit, të ndërtuara në struktura gjatësore me qëllim që të lidhin vendbanime, apo qendra të tjera. Sipërfaqet industriale mund të jenë jogjatësore e të padepërtueshme që lidhen me ndërtime njerëzore për tregun, industrinë,

aeroportet, portet etj. Sipërfaqet qytetore (këtu përfshihen edhe fshatrat tip qytet) janë perimetrorë (shtrirje syprinore) të mbuluara nga struktura të padepërtueshme që lidhen me njëra-tjetrën, me rrugë. Brenda sipërfaqeve të ndërtuara, ndërthuren edhe sipërfaqe të gjelbra që lidhen me ndërtesat dhe rrotull tyre si kopshte, lulishte etj. Në termin e mësipërm ndajshtimi “njerëzorë” është shumë i rëndësishëm të kuptohet, si një mbulim i sipërfaqes natyrore, bërë me materiale ndërtimore të forta, të qëndrueshme, të padepërtueshme nga uji ose pak të depërtueshme, që me cilësitë e tyre, jo vetëm kanë ndryshuar trajtat natyrore, por përbëjnë veçori të nevojës së jetës e të veprave të qytetërimit njerëzor.

VI.2. FAKTORËT NDËRTIMORË NJERËZORËBurimet natyrore, përdorimi i tokës, tërë llojet e industrive, kanë lidhje me aftësitë

luftarake dhe ndikojnë në to. Varet se ku ndodhesh dhe në ç’kushte natyrore apo ndërtimore, njerëzore kryen veprimet luftarake. Ky ndikim është i pranishëm për të dy palët: për forcat tona dhe për armikun. Në pamje tërësore ato janë në mënyrë të drejtpërdrejtë, si ndikim thelbor, në sigurinë kombëtare. Në Shqipëri, prej disa vjetësh është vënë në rrugë të organizuar njohja e Mbulesës së Tokës si dhe përdorimit të saj. Ky informacion është i domosdoshëm në veprimtaritë e mbrojtjes dhe ai duhet të grumbullohet, sistemihet, analizohet në mënyrë që në momente të caktuara të jetë i përdorueshëm nga Komandat e Forcave. Lloji i tokës, prodhimet bujqësore në stinë, frutikultura apo industritë e përpunimit të miellit apo bukës, të lëndëve të para, janë të pasqyruara në harta, ststistika të institucioneve të Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit, të cilat përbëjnë burime themelore të jetesës dhe vijueshmërisë së veprimeve luftarake .

Përdorimi i tokës, karakterizohet nga statusi i gjendjes dhe vlerësimmit të potencialeve burimore që ka një sipërfaqe e caktutar gjeografike në vështrim të llojshmërisë, përdorimit, planëzimit, menaxhimit të këtyre burimeve për të plotësuar kërkesat e shoqërive njerëzore, tani dhe në të ardhmen; po kështu edhe në rast lufte kur mbrohen, por edhe kur sulmohen për t’i çliruar. Të gjithë këta përbërës janë kaq jetësorë dhe themelorë në veprimtaritë ushtarake të cilat nuk kanë se si realizohen në tokë, ajër, det, nëse nuk do të shfrytëzohen pasuritë burimore të përdorimit të tokës të cilat nuk janë vetëm pronë e fermerit por dhe të komandantit ushtarak deri të ushtari i thjeshtë.

Bujqësia, blegtoria, peshkimi, minierat dhe metalet, nafta, gazi, rrjeti elektrik dhe ai i furnizimit me ujë, fabrikat dhe uzinat, punishtet e llojeve të ndryshme, sheshet e ndërtimit, qendrat e materialeve inerte (gurë,zhavorr, rërë, beton, tulla, etj), drurë përbëjnë një pasuri të madhe të Mbulesës dhe përdorimit të Tokës të cilat duhen njohur dhe duhet të shfrytëzohen në mënyrë rajonale, por jo më pak janë të rëndësishme për ushtarakët. Një komb, që të ketë një fuqi të vërtetë ushtarake duhet të zotërojë në një shkallë të lartë burimet natyrore e njerëzore të Mbulesë së Tokës dhe Përdorimit të Tokës, të cilat përbëjnë edhe vetë fuqinë ekonomike. Në vështrimin e shpërndarjes gjeografike të këtyre burimeve është “kritike” fuqia mbështetëse dhe ushqyese që ka vendi ,ku kryhen veprimet luftarake. Një mungesë e tillë apo pamjaftueshmëri ka ndikim të drejtpërdrejtë dhe përbën një realitet i cili “punon kundër” faktorëve që çojnë në fitore. Rrjeti rrugor dhe hekurudhor janë arterje të lëvizjes. Funksionarët e lartë shtetëror, komandantët e të gjitha rangjeve nuk mund të marrin asnjëherë vendim të drejtë në veprimet që kryejnë forcat në shkallë vendore, rajonale dhe ndërkombëtare, nëse nuk e vlerësojnë sa e si duhet këtë faktor. Rrugët, hekurudhat, rrugët ujore brenda liqeneve dhe lumenjve, aeroportet, portet detare si arterie gjallojnë për vendimmarrje të suksesshme mbasi ato ndërthurin brenda tyre logjikën e lëvizjes dhe vlerësimit përkatës të saj, përmjet të cilave drejtohen dhe aftësohen formacionet për të realizuar objektivat luftarake në mënyrë sa më efektive. Rrjeti i transportit ka të bëjë më largësitë dhe përshkueshmërinë e tyre në një kohë të caktuar dhe si i tillë ai është një ndër përbërësit kryesorë të hapësirës, të përgatitur dhe hapur nga nevoja dhe aftësia njerëzore për të pushtuar këtë largësi. Rrugët tokësore, ajrore dhe detare të cilat i ngrejnë ose i ulin aftësitë luftarake, si faktorë kulturorë ndikojnë në vlerësimin e kohë-hapsirës për jetët njerëzore, suksesin e veprimeve dhe koston e përgjithshme të luftës. Për shkak të mungesës, pamjaftueshmërisë dhe mosnjohjes së

rrjetit të lëvizjes së trupave, veprimet bëhen të pamundshme për t’u kryer dhe synimet shpeshherë nuk arrihen, ose arrihen me kosto shumë të lartë. Qendrat e banimit janë pjesë e kulturës njerëzore. Denduria e ndërtimeve artificiale në lidhje me sipërfaqet rrotull dhe sipërfaqet qytetore kanë shtrirje syprinore dhe lartësore. Ato janë kulme të ndërtimeve që i përkasin kulturës njerëzore dhe synimi i veprimeve luftarake kur veprohet në to, mund të jetë : për t’i mbrojtur, po edhe për t’i rrënuar (në rastin më të veçantë). Në të dy rastet, çdo hap që bëhet duhet të vlerësohet. Ashtu sikundër, nuk mund të njihet një pyll, kur lëviz në të, për shkak të veçorive të bimësisë të cilat janë të shumta, po aq më komplekse bëhet lëvizja në qytete (e në përgjithësi në qendra të banimit) ku në çdo hap të gjen e papritura e cila ka lidhje me gjeografinë e qytetit (syprinor, nëntokësor) me të gjithë përbërësit e tij. Kultura e jetës qytetore ka ndërtuar, pallatin e lartë por dhe kioskën e mbështetur pas një trungu peme, pallate që synojnë qiellin por dhe gërmime të nëndheshme që synojnë thellësinë si minierat dhe puset vertikalë apo kanalet nëntokësorë, tunelet që bartin rrjetin inxhinierik të një qyteti. Tërësia e tyre është “njohje” dhe “mosnjohje”.Njohja gjeografike qytetore nuk mund të jetë më njohje e thjeshtë empirike, mbasi spektri ndërtimor është shumë kompleks. Në ditët e sotme nëse zotëron “Bazën e të dhënave” (Data base), para se të kryesh veprime, dotë jesh i suksesshëm. Edhe pse është ditë, në qytet je si në mjergull, sado që të kesh harta të sakta, apo informacione nga burime të tjera. Këtu ‘njohja” ndërthuret me ‘mosnjohjen”, mbasi mund të orientohesh me një pallat, por nuk rrok dot hyrjet, planimetritë, komunikimet, parkimet e nëndheshme, kanalizimet, tubacionet, etj. Brenda qyteteve ose jashtë tyre, sistemet e telekomunikacionit (radiotelevizioni, telefoni, satelite komunikues hapsinorë, internet, kabllat nënujor), mund të lehtësojnë komunikimin në veprime ushtarake gjithpërfshirëse e në operacione të përbashkëta shumëkombëshe, por ato nuk e bëjnë efektin e tyre kur nuk njihen aq sa duhet dhe nuk janë marrë masat paraprake për shfrytëzim nga Forcat e Armatosura. Lloji, cilësitë, shpërndarja hapsinore e ngulimeve ushtarake apo civile jashtë vendit, janë me rëndësi për t'u vlerësuar nga komandat se si mund të shfrytëzohen këto asete në interes të veprimeve ushtarake të ndërmarra.Ndërtesat qendrore të administratës së një shteti , nënstacionet, vijat e rrjetit elektrik, furnizimi me ujë, rrjeti nëntokësor qytetar, burimet e ndryshme të energjisë janë pika kyçe për njohje.

VI.3. PËRBËRËS TË OBJEKTEVE QYTETOREBashkësia e objekteve ndërtimore qytetore përmbledh: shtëpitë dhe apartamentet e

banimit, aerodromet (Aeroportet) dhe infrastrukturat e tyre, qëndra të shkencës, edukimit dhe arsimimit, qëndra tregëtare, sipërfaqe të tjera tregëtare (magazina, tregëti me shumicë e pakicë, shitore të veçanta), qëndra kulturore, pushimi dhe shlodhjeje, sipërfaqe kryesore industriale (fabrika, uzina, kombinate, miniera, industri përpunimi, për lëndë drusore, qymyre, kimikate etj), vende historike, spitale, qëndra dhe infrastruktura të furnizimit me ujë, inndustri e lehtë (projektim, montim, përpunim, paketim prodhimesh etj), vendvendosjet e njësive te Forcave të Armatosura dhe infrastrukturës së tyre, sipërfaqet portuale me të gjithë bashkëshoqëruesit, ndertimet ujor-energjitike, ndërtimet e telekomunikacionit, objektet fetare dhe të kultit ,shkolla, qëndra të përpunimit të mbeturinave qytetore dhe ujrave të zeza, objektet sportive, rrejti i transportit dhe qëndrat e tij: stacione, parqe makinash etj.

Ndërtesat të cilat kanë rëndësi të veçantë në aspektin e të dhënave ekonomike, të rëndësisë kulturore, fetare, të pamjes orjentuese të saj, të pamjes ndërtimore, vizatohen me simbole të veçanta ose me ngjitje simbolike standarde. Nëse ka dëndësi të ndërtesave të tilla, ato nuk paraqiten të gjitha, por përzgjidhen, më të spikaturat. Në ndërtesat e rëndësishme radhiten: ndërtesa fetare dhe objekte kulti, spitale, shkolla, tërësi kryesore industriale, ndërtesa qeveritare: (vendqëndrim e vendpunim, parlament, kryeministri, ministri, prefekturë, qark, rreth, komunë, bashki, dogana, posta) qëndra të organizmave ndërkombëtare, qëndra komunikimi, qëndra dhe institucione ushtarake me instalimet përkatëse, muzeume, kështjella, komisariate të policisë, burgjet, ndërtesa historike dhe objektë të veçanta përkujtimore, institucione pyjore etj.

Për të gjitha këto duhet të jenë përgatitur e njohur harta të shkallëve të ndryshme si dhe dokumnte shkrimorë statistikorë, të përfshira në GIS ( SIGJ, sisteme të Informacionit Gjeografik)

Lufta në qytete kërkon njohje të sistemit rrugor, jo vetëm të formës, por dhe të përmasave, lidhjeve, veprave të artit, të maskimit si brenda qyteteve e fshtarve, ashtu dhe jashtë tyre. Të gjitha këto sisteme, janë bazë të dhënash që në çdo moment komandanti nxjerr për të kryer planëzimet e veçanta. Metropolet moderne dhe ato shqiptare në krijim e sipër, janë të varura nga burimet e furnizimit me ushqim, ujë, lëndë djegëse, energji elektrike dhe mjetet e tjera të nevojshme. Ata gjithashtu duhet të sistemojnë dhe asgjësojnë plehrat, mbeturinat toksike, përtej kufijve qytetore. Inxhinierët dhe njësitë e pushtetit vendor janë të interesuar për gjendjen e infrastrukturës në kohë lufte, për kapacitetet e pëgjithshme dhe sasinë e prodhimeve, si dhe mjeteve që mund të merren për përdorim ushtarak, pa dëmtuar popullsinë civile. Vëmendja kryesore përqëndrohet në:

1- Numrin, tipin dhe kapacitetin e pajisjeve të pastrimit të ujit, rezervuarëve dhe ujësjellësve, tubacionave, shpërndarja e tyre.

2- Grumbullimin e plehërave apo të ujrave të zeza, të mallrave industriale skarco, depove, furrave për asgjësimin e mbeturinave dhe mjeteve për përpunimin teknik.

3- Pajisjet e përpunimit të ushqimeve dhe furrat e bukës.4- Numrin e spitaleve si nga lloji ashtu dhe numrin e shtretërve. 5- Pajisjet elektrike të gazit si dhe ato të ngrohjes.6- Arsenalet ushtarake dhe depot e municionit.7- Mjetet e transportit publik, duke përfshirë këtu dhe vendbanimet, garazhet dhe hapësira të

tjera që shërbejnë për këtë qëllim.8- Monumentet historike dhe kulturore. 9- Hapësira argëtimi si kinematë, palestrat, stadiumet, pishinat.

VI.4. KRITERE DHE DALLIME PËR SIPËRFAQET NDËRTIMORE NJERËZORE DHE BASHKËSHOQËRUESE

Ushtarakut i duhet të njoh: Sipërfaqe të ndërtuara, sipërfaqe të pandërtuara. Tw parat janë ato që karakterizohen nga zevëndësimi i mbulesës origjinale natyrore ose gjysëmnatyrore apo dhe mbulesë ujore, prej një shtrese artificiale shpesh të papërshkueshme nga uji. Kjo klasë, mandej ndahet në :Gjatësore, Jogjatësore. Sipërfaqe artificiale gjatësore janë ato kategori që kanë lidhje me transportin, komunikimin, ose sistemin furnizues që është i ndërtuar në mënyrë gjatësore, me qëllim që të lidhen dy qëndra apo vendbanime. Nënndarja bëhet në : rrugë, hekurudha, vija të ndërlidhjes dhe të komunikimit, tubacione të ndryshme etj. Sipërfaqet e tyre janë të ndërtuara me materiale të forta artificiale si: beton, asfalt, gurë , dhe i fortë i ngjeshur ose dhe përzierje e këtyre materialeve.Të gjithë këto kategori janë të pasqyruar në hartat topografike. Por ato mund të deshifrohen edhe në pamjet satelitore apo fotogarafive ajrore. Sipërfaqet qytetore janë dhe ato që më sëshumti, kanë karakter jogjatësor por të shtrirë në gjerësi, të lidhur midis tyre me rrugë e rrugina, të ndërtuar më materiale te forta e të papërshkueshme që janë në përgjithësi qëndrat e banimit Kjo klasë, ndër më të rëndësishmet ka të bëjë drejtpërdrejt me jetën njerëzore dhe rregullimin banesor; zakonisht ndërthuret në mënyrë të natyrshme, me sipërfaqet e bimësise dhe të gjelbërimit në përgjithësi, me kopshtet pranëbanesore, lulishtet, lëndinat, pemët e veçuara të zbukurimit. Dendësia e sipërfaqeve ndërtimore njerëzore mund të jetë: dëndësi e lartë , e mesme dhe e ulët.

VI.5. PËRCAKTIMI I QËNDRAVE TË BANUARATermi “qendër banimi” ka të bëjë me qytete, qyteza, fshatra, ngulime ndërtimore, ferma

dhe vende të tjera ku jetojnë bashkësi njerëzish. Në sajë të tipareve kulturore, ekonomike, klimatike e politike të qëndrave të banimit si karakteristikë për trajtimin hartografik të tyre janë: Dendësia relative ose përqëndrimi i ndërtesave, përmasat e tyre, rrugët etj, simetria e ndërtesave

dhe degëzimet rrugore, format arkitektonike dhe urbanistike, tipet e materialit që përdoren. Konsiderata e parë dhe kryesore kur grumbullohen informacione për përpilimin e tipareve të qendrave të banimit është dallueshmëria e karakteristikave të tyre. Qëndrat qytetore nënkuptojnë pjesë të sipërfaqes së tokës ku ndërtimet dhe dëndësia e popullsisë është e barabartë ose i kalon 1000 banorë për km. Ky përcaktim përfshin qytetet e vogla dhe periferinë po aq sa qytetet me përmasa dhe forma të ndryshme pranë njëri-tjetrit ose të ndarë, të mbivendosur mbi një reliev të sheshtë, apo ndonjëherë edhe kodrina. Përzierja e tipareve ndërtimore njerëzore dhe natyrore shpesh është komplekse. Disa qytete kanë epërsinë dhe pozicionin administrativ-qeveritar, disa të tjerë kanë industrinë, tregëtinë, biznesin ose shërbimet në funksionin e tyre tërësor. Në hartat që prodhohen sipas standarteve të NATO-s bëhet ky klasifikim

Më shumë se 1000 000 banorë 1 000 000 – 500 000 banorë. 25 000 – 1 000 000 banorë. 5000 – 25 000 banorë. më pak se 5000 banorë.

Ndarja e mësipërme vlen për vende të zhvilluara. Për vendet në zhvillim përdoret klasifikimi i mëposhtëm:

më shumë se 100 000 banorë. 50 000 – 100 000 banorë. 10 000 – 50 000 banorë. 2000 – 10 000 banorë. më pak se 2000 banorë.

VI.6. NJOHJA E VEÇORIVE TË HAPËSIRAVE QYTETORE Në kohën e sotme, ndonëse nuk është mjedisi i rrezikut të luftës në rajonin e Ballkanit

dhe Evropë, përsëri strukturat e shtetit dhe ato të FA, marin masa që në kohë paqeje të grumbullohen dhe njihen të dhënat mbi qytetet të cilat kanë të bëjnë me situatat luftarake.

Njohja e shpërndarjes së popullsisë Ndërtimi urban (qytetor) Sistemi i rrugë kanalizimeve Gjelbërimi Natyra e ndërtesave administrative kryesore Kapaciteti i rrugëve në dalje dhe hyrje. Qytetet më të larta Përbërja dhe cilësia e materialeve ndërtimore të godinave Prania e tuneleve dhe strehimeve mbrojtëse Ndotja e mjedisit Venddodhja e parkimeve të mëdha Vendvendosja e Komisariateve të Policisë e Njësive Ushtarake kryesore, të qëndrave të

mobilizimit. Të dhënat statistikore për përbërjen e popullsisë Kapacitetet e transportit në raste të evakuimit të popullsisë. Hartat e ndryshme tematike: qytetore, mjedisore, demografike, përshkrime të natyrës së

ndërtimeve etj.

VI.7.TIPARE USHTARAKE

Disa lagje, fshatra, janë më të vështirë për t’u pushtuar dhe për t’u shtënë në dorë sesa të tjerët, nga që banorët bëjnë fuqishëm rezistencë, por mundësitë e sotme ushtarake mund të kthejnë vendbanimet e ndërtuara në rrënoja. U bombardua Beogradi. Ranë Kullat Binjake u bombardua Bagdati dhe qytete të tjera. Kapacitetet e sotme ushtarake të goditjeve ajrore janë të mëdha. Para 2500 vjetësh, Tzu në “Lufta” nënvizonte se “politika më e keqe është të sulmosh qytetet” Agresorët të cilët veprojnë kështu shkatërrojnë pasuritë e vyera të kulturës dhe qytetërimit. Lufta qytetore, për më tepër prish kohëzionin e vet njësive ushtarake e po kështu vështirëson, ul shpejtësinë sulmuese dhe shkakton viktima nga të dy palët. Kjo ndikon në opinionin ndërkombëtar dhe aleatët. Vet gjendja shpirtërore e ushtarakëve është në mëdyshje për rezultatin që arrihet. Shumë doktrina ushtarake këshillojnë që Komandantët e Forcave Tokësore t’i shmangen zonave të banuara, por nënshtrimi i qëndrave politike, tregtare, të transportit dhe të komunikimit, shpesh ndikon në mënyrë përfundimtare mbi rezultatin e betejave, fushatave, madje dhe të luftrave. Komandantët ushtarakë në këto ngjarje përballen me një mori të pafund strukturash dhe mjetesh ndihmëse pushtimi, kontrolli i të cilave kërkon plane, programe dhe proçedura zbulimi, meqenëse qytetet nuk janë të njëjtë. Qytetërimi për më tepër luan një rol kryesor në ruajtjen e paqes dhe të operacioneve humanitare. Strategjitë parandaluese që mbajnë qytetin peng përballen me strategjinë e luftës që kërkojnë për të thyer vullnetin e kryeneçësinë e armiqve duke i bombarduar ato për t’i kthyer në epokën e gurit. Edhe gjeografia ushtarake e tyre s’e ka të lehtë për të treguar dhe përshkruar.

VI.7.a. Shëtitoret Qytetore dhe PengesatLufta në rrugë sjell probleme të shumta. Trupat e motorizuara mund të nxirren në rrugë,

kurse Forcat Tokësore nxirren të luftojnë në tunele nëntokësore si psh kanalet, bodrumet mund të zvarriten etj. Në luftën në rrugë dhe përleshjet në to, përdoren kurthet, rrjetat (telat) me gjëmba, si dhe rrënojat që përdoren si barriera mbrojëse etj. Çdo ndërtesë kthehet në një pikë të fortë e të fuqishme, veçanërisht ato që kanë shkelur nga kryqëzimet ose hapësirat periferike. Largësia e hapjes së zjarrit me armët e këmbësorisë rrallë i kapërcejnë 185 m. Efektet e shpërthimeve janë të lehta, për t’u kontrolluar ndonëse efektet e tyre janë të vështira të ndreqen, në zonat me popullsi të dëndur. Gjithashtu ndërtesat kthehen në rrënoja duke treguar mbrojtje të mirë për trupat armike. Mortajat, që janë më të manovrueshme dhe më pak shkatërruese meren me misionet e mbështetjes dhe ndihmës.

VI.7.b. Fuqia e zjarrit , e mjeteve të blinduaraTanket dhe automjetet e tjera të blinduara nëpër qytete detyrohen të ecin me “shpejtësinë

e kërmillit” sepse kanë shumë pak vend për të manovruar në rrugë të ngushta ose të bllokuara me rrënoja. Këto automjete, me vështirësi kthehen dhe janë tepër të ekspozuar poshtë ndërtesave. Shumë objektivë të domosdoshëm nuk arrihen të maten me largësimatësit duke sjellë pamje të fotografuara, jo të qarta. Kulla e tankut nuk mund të rrotullohet lirshëm, në lagje të kufizuara. Njësitë e goditjes së tankeve të armatosura, me arma me rreze të shkurtër veprimi, shpesh kërkojnë strehë në “hapësira të vdekura” nga të cilat ata mund të sulmojnë pika të ndryshme. Lufta qytetore vendore, kërkon më tepër mbështetje të përherëshme për vijën e parë të forcave tokësore. Bombardimi kërkon informacione të sakta të pozicionimit global që kanë lidhje me të dhënat që siguron gjeografia ushtarake, pa të cilat nuk mund të ketë sukses. Shpesh ndodh që qëllimi thelbësor i bombardimeve është që të thyhet vullneti i qëndresës. Për të thyer këtë vullnet në radhë të parë duhet të vendoset një situatë e patolerueshme duke sulmuar popullsinë e pambrojtur të qyteteve e të qëndrave të mëdha idustriale si dhe duke përdorur armë kimike etj.

Bombardimi ajror i tejzgjatur i Londrës në Luftën e II-të Botërore vrau 10.000 civilë dhe 17 000 të plagosur si dhe shkatërroi ndërtesa me rëndësi historike që përfshijnë këtu dhe pjesë të Parlamentit, Katedralen, pallatin Buckingham etj. Bombardimi i Japonisë çoi në shkatërrimin e 40 % të 66 të qyteteve, la 1/3 e popullsisë së Japonisë pa shtëpi duke shkaktuar shumë të vrarë.

Sulmi i tmerrshëm kataklizmor në 9-10 Mars 1945 shkakton 83 000 të vdekur. Si rrjedhojë e erës së fortë një zjarr i madh u hepua tmerrshëm, saqë mund të krahasohet me pikturat e hershme që ilustrojnë Purgatorin. Bombardimet në Beograd gjatë Luftës së Kosovës kishin natyrën e neutralizimit të objekteve kryesore ushtarake, administrative dhe ekonomike.

VI.7.c. Artileria në qytete“Xhunglat qytetore” si dhe analogët e tyre të mbuluar me gjethe nuk janë të përshtatshme

për artilerinë. Armët kimike, nga një anë, janë të përshtatshme kur ato mund të depërtojnë në të çara, tërheqin vëmendjen e kërkuar më gjatë sesa goditjet në vende të hapura duke neutralizuar kundërshtarët pa dëmtuar ndërtesat, por rrjedhoja mund të vijnë nëse lëndët kimike vdekjeprurëse shkaktojnë viktima të shumta midis të cilëve edhe nga pala jonë. Efekte të shpërthimeve janë të lehta për t`u kontrolluar ndonëse efektet e tyre janë të vështirë, se mund të ndreqen, në zona me popullsi të dendur. Gjithashtu ndërtesat kthehen në rrënoja, duke formuar mbrojtje më të mirë për trupat armike. Shërbimet e Mbështetjes dhe ndërkaq organizimi, pajisjet logjistike në qytete, ndryshojnë shumë, nga ato në vende të hapura. Siguaria e municioneve të artilerisë zvogëlohet ndonëse trupat harxhojnë sasira të mëdha armësh të lehta, plumba pistolete, granata dore, predha të mortajës dhe eksploziva plastike. Ata gjithashtu konsumojnë armë, pajisje dhe uniforma. Ndërkohë do të nevojiten buldozierë aty ku forcat hasin në rrënoja, si dhe materiale për të ndërtuar barriera. Të dyja palët përdorin thasët me rërë për të ndarë pozicionet. Komandantët në zonat me popullsi të dendur, shpesh duhet të përdorin rezervat dhe furnizimet për popullsinë civile të cilat kanë nevojë për ushqim, ujë, medikamente për të sëmurët e të plagosurit. Kontrolli i shpejtë mbi sëmundjet dhe kërcënimet e sëmundshmërisë është dyfish i rëndësishëm nëse shërbimet sanitare e shëndetësore nuk funksionojnë. Masa të rrepta sigurie duhen marrë si për kartat e identitetit, gjendja e jashtëzakonshme, kufizimet, pikat e kontrollit të cilat janë të nevojshme për të parandaluar vjedhjet, grabitjet dhe veprimet e tjera që pengojnë operacionet ushtarake. Kontrolli mbi refugjatët mund të marrë përpjestime të mëdha nësë civilë të të gjitha moshave të friksuar, shumë prej tyre të pafuqishëm, zbrazin qytetin, qindra e mijra në këmbë, disa të tjerë të hipur në automjete, biçikleta, karroca me kuaj bashkë me të gjitha gjërat që ata mund të mbajnë. Në këto raste duhet një menaxhim i kujdesshëm i luftës në qytete.

VI.7.d.Kërkim-ShpëtimiPengesat përdoren në hapësira të gjëra, në qytete ku armët me rreze të shkurtër veprimi,

janë më të vlefshme, se sa ato me rreze të gjatë veprimi. Artileria dhe armët e tankeve do të jenë më të përdorura nëse këndet më të larta ose më të ulta të qitjeve janë të realizueshme. Të gjitha automjetet e blinduara, të organizuara në betejat qytetore përfitojnë nga shpejtësia, aftësia për të parë e kontrolluar më mirë gjëndjen dhe zonën si dhe nga një mbrojtje më e mirë, për pikat e dobta. Gjatë luftës së mbyllur (të kufizuar në një zonë) skuadrat kërkojnë me shkathtësinë dhe fshehtësinë që t`i ndihmojnë helikopterët të vëzhgojnë në nivelin e dritares midis ndërtesave shumëkatëshe. Zbuluesit e aftë për të parë e grumbulluar informacion në tunele të errët do të kenë më shumë sukses sesa ata që veprojnë në ambjente me dritë. Inxhinierët kërkojnë mjete për të shkatërruar ndërtesa mjedise shumëkatëshe. Shumë kategori të armëve jovdekjeprurëse si p.sh tretësirat ngjitëse, antifërkimet, pengesat termike etj, ndoshta mund t`i reduktojnë pengesat termike si dhe fatkeqësitë, si midis luftëtarëve dhe popullsisë civile, duke kufizuar dëmtimet. Gjithashtu në kohën e sotme, janë ndërtuar robotë gjurmues me rrota që kontrollojnë në largësi ose të pajisur me kompjutera me anë të të cilave ata mund të operojnë pë një periudhë të gjatë kohe, pa patur mbështetje dhe të paprekur nga zjarri. Po kështu, përdoren automatë të klasifikuar, të cilët mund të shërbejnë për zbulimin e vendit për drejtimin e sulmeve, për të pastruar pengesat, dhe fushat e minuara dhe për të kryer misione të tjera të rrezikshme. Lufta 7-vjeçare për pavarësinë e Algjerianëve kundër Francezëve (nëntor 1954-mars 1962) e cila ishte e përgatitur mirë u zhvillua në një mënyrë të veçantë. Luftimet u zhvilluan në korridoret e errëta të Kasbah. Fronti revolucionar i cili goditi ndërtesat publike, postat policore, dyqanet, kafenetë bëri gjithë

lëvizjet e duhura partizane.Trupat franceze që kishin epërsi, shtypën egërsisht bashkë me pjesëmarrësit aktivë, por e humbën luftën sepse Presidenti i atëhershëm De Gol, nuk e pa rrugë zgjidhje tjetër. Të gjitha sa treguam më sipër janë faktorë gjeografikë ndikimi i të cilëve në luftën qytetore, ndryshon nga koha në kohë dhe nga një vend në një tjetër.

VI.7.e. Qëndrat qytetore dhe Strategjia NukleareAftësia e qëndrave qytetore për t’i rezistuar bombardimeve nukleare ndryshon nga

madhësia, forma dhe nga materialet që përdoren për ndërtim. Por armët nukleare që sot ende ekzistojnë e që llogariten në Megaton mund të zhdukin nga faqja e dheut ndërtesën më të fortë. Në ditët tona po bëhen përpjekje që të zhduken armët nukleare, mbasi ato janë jashtë natyrës njerëzore dhe priren për një vetshkatërrim të races sonë.

VI.8. NATYRA E QYTETEVE SHQIPTAREBashkësia e organizimit qytetor të banorëve të planetit tonë është arritje e njerëzimit në

hapësirën kohore të zhvillimit të tij që nga lashtësia, çka përbën vendbanime ndërtimore, ku punohet, jetohet dhe zhvillohet qytetërimi i ardhshëm. Qytetet shqiptare bartin në vete zhvillimin dhe kulturën e vendit prej qytetërimit ilir, deri në kohën e sotme. Shumë kohë pr. Kr shfaqen qytetet e para nën trojet iliro-shqiptare të cilat në kushte të ndryshme të zhvillimit të tyre përmes faktorëve gjeostrategjikë, gjeopolitikë, ekonomikë administrativë kanë pësuar edhe ndryshimet në kohë. Qytetet më të vjetra të Shqipërisë janë: Buthroti (Butrinti), Apolonia (Pojani, në Fier). Dyrrahu (Durrësi), Orikumi (pranë Vlorës). Në rrjedhën kohore, të dyndjeve, pushtimeve dhe faktorëve natyrorë një pjesë e tyre kanë mbetur dëshmi të hershme të qytetërimit (si: Butrinti, Apollonia, Orikumi), ndërkaq të tjerë kanë patur vijimësi zhvillimi. Më vonë lindin qytete të tjerë si: Scodra (Shkodra), Lissus (Lezha), Pelioni, Antigona, Dimali, Gajtani, Bylis, Amantia, Antipatria (Berati), Albanopolis, Thromoni (Kanina) etj. Roli i qyteteve si vendbanim e vendzhvillim i tyre ka qenë parësor. Ndërkaq, roli ushtarak ishte rëndësor, qysh në krijimet e tyre, si dhe vendosjen në reliev zotërues me mundësi mbrojtëse. Nga qytetet e përmendur më sipër mbeten: Shkodra, Lezha, Berati, dhe të tjerët janë qëndra arkeologjike studimore dhe turistike. Ekspeditat ushtarake, në kohën kur Iliria u pushtua nga Roma, qenë një tmerr shkatërrimtar. Vetëm fushata e Paul Emilet në shekullin e II p Kr, rrafshoi 70 qytete të Ilirisë. Në vijimin kohor pati zhvillime të reja të qyteteve, sidomos pas viteve 200 të erës sonë, e në mesjetën e hershme. Pas shekullit XVI, jeta qytetore mori një zhvillim të ri. Lindja dhe forcimi i qyteteve shqiptare në rrjedhat kohore ka patur ndikime shumë të rëndësishme ushtarake e cila ka vijuar deri në ditët e sotme

Historia e përpjekjeve shqiptare ka diktuar, në shumicën e herëve, për origjinën e krijimit të qëndrave të banuara. Së hershmi, ndërtimi i tyre përkon me pozicionin gjeografik, për t`u mbrojtur nga pushtimet, duke zënë hapësira zotëruese. Ndikimi i luftrave, përcillet me llojshmërinë qytetore.Kruja është ndofta, shembulli tipik i ndërtimit dhe themelimit të saj, me një reliev të shpatit malor me një dalje kodrinore zotëruese, e siguri mbrojtëse natyrore. Qyteti lidhet me kështjellën që tani është pjesë muzeale, por që tregon origjinën. Të tillë janë: Lezha, Durrësi, Berati, Elbasani, Gjirokastra, Shkodra, Tepelena të cilët më vonë, janë shtrirë jashtë hapësirave të origjinës, për të marrë natyrën e tyre moderne. Qëndrat shqiptare në vështrim të relievit ndahen: fushorë, kodrinorë, luginorë.

Në vështrim të sistemit qytetor: - rrezorë, katërkëndorë, poligonalë. Qytete fushore: Koplik, Shkodër, Lezhë (e fushës), Durrës (pjesë fushore), Lushnje, Fier, Vlorë, Korçë, Ersekë, Tirana (pjesë e fushës), Elbasan, Pogradec, Fushë-Krujë.Qytete fushore-kodrinore: Tirana, Durrës, FierQytete kodrinorë: Bajram-Curri, Kukës, Krumë, Pukë, Rrëshen, Burrel, Peshkopi, Bulqizë, Librazhd, Patos, Ballsh, Berat, Çorovodë, Sarandë, Gjirokastër, Leskovik.Qytete Luginore: Berat, Këlcyrë, Përmet, Çorovodë, Rrëshen etj.

Sistemi rrugor fillimor, ka diktuar shpesh në planet qytetor të ndërtimeve. Të këtij lloji janë: Tirana, Shkodra, Korça ku struktura e rrugëve del prej një sheshi qëndror dhe përvijohen në mënyrë rrezore, poligoniale, ku qarkimi i rrugëve përmbyllëse është përafërsisht rrethor dhe unazor. Por ka qytete të tjerë, që në përkim me kushtet e relievit janë të ndërtuar me sistem rrugor katërkëndor, që përmbyllin blloqet e banimit në po të njëjtin formë si: Fieri, Saranda, Shkodra (një pjesë), Korça (një pjesë) etj. Lufta në qytete kërkon njohje të sistemit rrugor, jo vetëm të formës, por dhe të përmasave, lidhjeve, veprave të artit, të maskimit. Të gjitha këto sisteme, janë bazë të dhënash që në çdo moment komandanti nxjerr për të kryer planëzimet e veçanta.

VI.9. NJOHJA E URBANIZIMIT TË SOTËMPara viteve nëntëdhjetë shpërndarja e qëndrave qytetore ishte ndënë një disiplinim të

kontrolluar. Për madhësinë e saj binte në sy vetëm Tirana ndërkaq qytetet e tjerë nuk i kalon 40-50000 banorë. Karakteri i ndërtimeve ishte i zakonshëm dhe me ndërthurje të ndërtesave të ulta tipike përdhese e njëkatëshe me sistemet e apartamenteve të banimit shumëkatëshe (5-6 katëshe). Ndërkaq me zhvillimet e sotme lëvizja e lirë dhe e pakontrolluar e popullsisë, bëri që të migrojë një popullsi e madhe nga zonat verilindore, me synim vendosjen në Ultësirën Perëndimore e kryesisht në rrethinat e qyteteve ekzistuese, të cilët u rritën në përmasa, sidomos Tirana e cila ka sot një popullsi që i afrohet një milionë banorë dhe një shtrirje prej 43 km². Tirana përgjatë hapësirës luginore në drejtimin Vorë-Maminas-Shijak, po krijon një rryp të ri qytetor që po lidh Tiranën me Durrësin, duke e kthyer të gjithë këtë hapësirë në një zonë me vështrim strategjik mbrojtës kryesor.

Lëvizja e shpejtë e trupave, në periferi të qyteteve është më e realizueshme sepse dëndësia e popullsisë atje është e ulët dhe pengesat janë më të pakëta nëse krahasohen me ato në brendësi. Por shtrirja e qëndrave të banuara ndoshta së shpejti do të operojë autostradat në segmente më të vegjël, lidhur me përmasat horizontale dhe vertikale, strukturat, materialet e ndërtimit, modelet e rrugës, kalimet anësore, parqet, hapësirat argëtuese etj. Zonat fshatare nga ana tjetër janë pa dëndësi të mëdha ndërtimesh. Planimetritë e krijimit të tyre ngelen të paprekura për periudha të gjata kohe, por shpesh edhe zgjerohen në përgjigje të nevojave të reja. Tirana dhe disa qytete kryesore si: Durrsi, Elbasani, Shkodra, Vlora dhe Korça nuk mund të kryejnë funksione madhore ose të mbështesin standartet e tanishme të jetesës pa drita, ushqim dhe ujë të pijshëm, bashkë me sistemet e furnizimit, magazinimit, shpërndarjes, ruajtjes dhe sistemimit të mbetjeve qytetore. Jeta në bashkësi do të vështirësohej ose do të merrte fund nëse nëse nuk do të vlrësohej transporti publik, policia, zjarrëfiksit, spitalet, telefonat, mediat, cilat duhet të njihen ku ndodhen dhe të ruhen.

VI.10. SIPËRFAQET NDËRTIMORE NJERËZORE TË PANDËRTUARA Këto, kanë të bëjnë me sipërfaqe, ku mungojnë materialet origjinale mbulesore, natyrorë ose gjysëmnatyrorë si dhe sipërfaqe ujore.Ato nënndahen në :depozita hedhurinash në të cilat mbulesa e tokës është e mbushur me materiale prej burimesh të jashtme, siç janë mbeturinat; kantieret dhe sheshet në të cilat mbulesa e tokës, hapet, grryhet apo shfrytëzohet nga veprimtaria e njeriut për nxjerjen e lëndëve inerte, e në tërësi minierat.

VI.11. AEROPORTET USHTARAKEAeroportet ushtarake duhet të jenë në gjendje të mbajnë avionët luftarakë, helikopterët

dhe ata të funizimit, paisjet ndihmwse, aeroplanet e transportit, për të vepruar në të gjithë kushtet të motit. Kërkesat ushtarake përcaktojnë numrin, karakteristikat, shërbimet dhe kohën e ndërtimit për fushat e aviacionit në çdo zonë veprimi. Topografia, kushtet klimatike, bimësia, hodrologjia, tokat ndikojnë në zgjedhjen e vendit. Preferohen vende të sheshta, me erë të përshtatëshme, me sa më pak pengesa dhe lehtësim të uljes së avionit. Gjatësia e vijave të uljes së avioneve për të gjithë tipet e avioneve mund të jetë standarte, kudo, në se vlerësohet vendi e relievi, rrymat ajrore dhe teperaturat si dhe reshjet ne përgjithësi. Gjerësia e vijës së uljes së avionëve varet nga këndi i uljes, madhësia dhe pesha e avionit. Avionat bombardues dhe transportues të mëdhenj duan një kënd kthesë, më të madhe se sa avionët luftarakë, të cilat janë relativisht të manovrueshëm. Kufijtë e zonës së uljes së avionit janë të llogaritura me qëllim që të minimizojnë dëmtimet në se piloti bën ulje të detyruar, ose të shkurtër ose kur motori nuk punon. Terminalet ajrore ushtarake, janë të vështirë për t’u mbrojtur, se sa për t’u ndërtuar, sepse deri tani nuk ka instalime për mbrojtje nga mortajat, armët, raketat, granatat apo avionet bombardues. Depot e municionit, furnizimet me karburante, aeroportet ose parkimet e aeroplaneve, janë objektivë që synohen nga kundërshtari por që duhet të mbrohen me çdo kusht. Në Shqipëri, gjatë kohës së Luftës së Ftohtë ka patur tre aeroporte kryesore ushtarake: në Rinas, Kuçovë dhe Gjadër. Ndërsa në Vlorë dhe Gjirokasër kanë qënë të parashikuar edhe aeoporte të situatave luftarake.Aeroportet ushtarake duhet te akomodojne aeroplanet e fiksuar dhe ato me krahe rrotullues, ndihmuesit, aeroplanet e transportit kur ata të drejtohen te ulen ne ςdo lloj kushti të motit.

VI.12. PORTETLinjat e komunikimit dhe të lëvizjes në det, përfundojnë në portet që janë të gjitha

madhesive, formave dhe përshkrimeve. Çdo port përshatet me llojet e anijeve, kanalet e hyrjes në kalatat, thellësitë, ankorimin e mbrojtur, basenet e kthimit, lehtësitë e pilotimit etj. Portet moderne, paraqesin një vijë të kontrolluar, të ankorimit, parkimit, ruajtjes dhe përbërësëve të tjerë. Portet më të mire, janë ata që me paisjet dhe mënyrën e ndërtimit, pozicionimit të vendit të zgjedhur si gji, krijojnë hapësira të mundshme lëvizjeje të ndërsjellët, mënjanojnë dallgëzimet e deteve të stuhishme, pastrojnë kanalet në kalata që janë subjekt i mbushjes me aluvione dhe ulin gërryerjen në breg. Format, përmasat, thellësia, pengesat në rrymë dhe karakteristikat e anijeve përcaktojnë se sa mund të akomodohen në një kohë. Mjetet dhe paisjet e pilotimit në portet përfshijnë bovat dhe faret. Bova të mëdha bëjnë të mundur që anijet të lëvizin në rrjedha që të çojnë në vëndin e ankorimit përgjatë moleve. Pilotat drejtues të quajtura delfinë e bëjnë një gjë të tillë. Shumë basene që shtrihen në porte të rregullt, mund të bllokohen, prandaj gërmohen për të mbetur në nivelet e kërkuara. Në vendin tonë veç porteve të transportit detar të civilët në rast lufte do të përdoren edhe për anijet luftarake, ka edhe porte ushtarake të cilët mund të konsiderohen si limane: ai i Pasha Limanit, i Sarandës, i Porto-Palermos, i Shëngjinit dhe i Kepit të Palit. Limanet e thjeshtë konsiderohen si ndihmues që lehtësojnë zhvendosjen e personelit dhe të ngarkesës nga anijet në breg. Shumica e moleve të ndërtuara për këtë qëllim lidhen në paralel dhe kufizohen me perimetrin e limanit ose të ishullit fqinj ( siç mund të jetë rasti i ishullit të Sazanit), si dhe molet që projektohen në det, në kënde të ndryshme, për të dhënë një hapësirë të nevojshme manovrimi. Anijet çisternë zakonisht afrohen tek tubacionet që lidhen në terminalet e bovave, në thellësi të ujit. Kapaciteti ditor i çdo porti varet nga tipi i anijeve, vaporeve si dhe nga hapësira e limanit, puna që do të kryhet, madhësia e ngarkesës, efikasiteti i forcës puntore, mjetet ndihmuese te Portit etj.

KREU I SHTATË.

VII. MENAXHIMI I BAZAVE USHTARAKE

“Bazat e Shekullit 21 duhet te kene kushte te favorshme për stërvitje, mobilizim, dislokim, konsolidim, mbështetje, restaurim dhe ristrukturim të forcave operacionalë aktivë dhe rezervë. Përparësitët bazë në peërmirësimin e infrastrukturës do të jenë mjedise dhe pasuri të paluajtshme që kontribuojnë drejtpërdrejt në gatishmërinë e personelit, stërvitjes dhe pajisjes. “

VII.1. SFONDForcat e Armatosura Shqiptare kanë një përvojë jo dhe aq të vogël në organizimnin e

tyre, sidomos pas Luftës së Dytë Botërore. Prej ushtrisë partizane drejt një ushtrie të organizuar të një shteti i cili sapo dalë nga një luftë e gjatë dhe e vështirë ishte e domosdoshme që të ndryshonin standartet dhe sidomos vet mëndësitë së ushtrisë partizane e cila vinte drejt vullnetarizmit dhe ndihmesës patriotike të të gjithë shtresave të popullsisë shqiptare që mbajtën në supe vështirësitë dramatike të luftës, me shpresë për të ardhmen. Nuk mund të kishte sërish një vullnetarizëm, grumbullim, organizim, paisje dhe veprim sipas modelit partizan. Ishte e domosdoshme që të krijohej ushtria e Kazermës, ku të projektoheshin dhe të plotësoheshin kushtet e jetesës dhe të veprimtarisë stërvitore të përbashkët sipas modeleve të ushtrive të vendeve të zhvilluara. Po kjo nuk ishte kaq e lehtë, nëse kemi parasysh kushtet ekonomike të rënda dhe të vështira të pas Çlirimit. Megjithatë Shqipëria duhet të kishte një ushtri të fortë , pasi që në fillimet e jetës së saj, fatet e saj ishin sërish të kërcënuar sidomos në marrëdhëniet që u krijuan me ishJugosllavinë dhe në J, me Greqinë. Bazat ushtarake si dhe kuptimi e organizimi i tyre kanë pësuar një ndryshim historik që ka ndjekur edhe vet historinë e FA shqiptare. Ndryshimet e ndodhura nuk kanë patur si objekt vetëm ngulimin e tyre, në këtë apo atë vend, por edhe filozofinë e organizimit të mbrojtjes e cila për gati 30 vjet u ndërtua që t’i shërbente një përballje të një vendi të izoluar, me armiqë të jashtëm dhe të brendshëm, më superfuqi ushtarake të Lindjes dhe të Perëndimit. Ishte një eksperiment i jashtëzakonshëm. Vet ideologjia ushtarake ishte një edukim i gjerë i përhapur në të gjithë qelizat e shoqërisë shqiptare që në kopsht e çerdhe ku edhe poezitë fëminore të mësonin kuptimin e kushtrimit, të kufirit ku mbrohej liria e atdheut, rrethimit, të krijimit të njeriut të ri, të një ushtria të popullit ushtar.

Prej traditës së krijuar të ushtrisë gjatë Mbretërimit të Zogut kishin mbetur shumë përvoja organizimi, mënyrë jetese, terminologji komunikimi, disiplinë çka ishte e transmetuar tek breznitë e reja të ushtarëve dhe popullit që mori pjesë në LANÇ. Ndërkaq lufta solli një kuptimësi të re për figurën e Shtabit pasi kishte ndodhur që shqiptari përballoi një luftë reale e në vështrimin organizativ ushtarak dhe jetonte fillimet e një formësimi të ri. Kazermat ushtarake të mbetura që nga koha e ushtrisë se Mbretit Zog u bënë bazë për organizimin e jetesës së ushtrisë së re, për strehimin, rregullimin e plotësimin e kushteve stërvitore. Të tilla ishin: kazermat e Ali Rizajt, ato të Komandës së Përgjithshme në mjedisin akademik dhe universitar të sotëm, në Gërhot-Gjirokastër, në Korçë etj., të cilat u bënë bazat e para të vendosjes së efektivave ushtarë. Përgatitja e re ushtarake, duhet të kishte gatishmërinë e duhur dhe në përshtatje për kushte të jetesës e të stërvitjes. Rritja dhe kalitja e breznive të reja do të kërkonte që ushtria të ishte edhe një shkollë e madhe, për edukim, pjesërisht arsimim, përgatitje fizike dhe profesionale. Në ato kazerma do të organizohej e tërë jeta, për stërvitje, shlodhje, rimarje të forcës dhe të energjisë së duhur, për veprimtari stërvitore dhe luftarake të sukseshme, në misionet e tyre. Këto kazerma, në fakt u kthyen në shtëpi të dyta për breznitë e ushtarakëve të cilët kryenin nga dy në tre vjet shërbim ushtarak të detyruar.

Gjeografia Ushtarake i kushton rëndësinë e duhur vendosjes së kazermave dhe bazave ushtarake, në vendin e duhur, në planimetritë dhe shpërndarjen e përbërësve të tyre, ruajtjes, thurjeve dhe furnizimit me ujë të pishëm, energji dhe infrastrukturë. Gjatë periudhës socialiste, rritja e formacioneve të ushtrisë popullore dhe mandej të ushtrisë së popullit ushtar pati një

zgjerim të jashtëzakonshëm. Ushtria e Kazermës funksionoi deri në vitin 1968, kur ndodhi prishja e Shqipërisë me Traktatin e Varshavës. Ushtria e kazermës u konsiderua si e papërshttshme për ushtrine shqiptare mbasi, këtu ishte një rast unikal ku gjeografia e shpërndarjes së forcave të armatosura nuk kishte grumbullime ndër baza të mëdha, por përkundër një shtrirje në të gjithë celulat e e organizimit dhe të ngulimit në mbarë vendin i cili do të përballej me një rrezik real të jashtëm, në të gjithë drejtimet edhe nga një bashkësi armiqësh. Kjo diktoi një arkitekturë dhe kompozim shpërndarjeje të ndërtimeve, infrastrukturës dhe ngulimit ushtarak, të mënyrës së grumbullimit, të lajmërimit dhe kushtrimit ushtarak. Shqipërinë, fare mirë mund ta konsideroje si një Bazë e Madhe Ushtarake, ku përveç vendvendosjes se reparteve te rregullta te ushtrisë që lidhej me forcat e kombësorisë, artilerise, të forcave ajrore dhe detare me krijimin e njësive të mëdha Brigatë, Divizion, Korpus, në vijim u ndërtuan pikat të hapjes, ”shkollat të lira ushtarke”, çetat territoriale, formacionet të rinisë shkollore dhe asaj universitare etj. Megjithatë vendvendosjet kryesore të Brigatave të këmbsorisë, artilerisë, kishin natyrën e kazermës dhe të qëndërkomandimit, kryesisht në qytete kryeosre ose në rrethinë, të shpërndarë në të gjithë vendin. Të tilla qëndra ishin: në Tiranë, Shijak, Kavajë, Lushnje, Berat, Çorovodë, Fier, Ballësh, Tepelenë, Gjirokasër (Gërhot), Përmet, Leskovik, Ersekë, Korçë, Bilisht, Pogradec, Librazhd, Gramsh, Elbasan, Burrel, Rrëshen, Peshkopi, Kukës, Tropojë, Shkodër, Pukë, Delvinë. Disa herë u bënë ndryshime në strukturën ushtarake, ku nga njësitë e mëdha ( korpuse ) u kalua në grupime e sërish në Divizione. Në të gjitha këto qëndra ishin ngulimet e menaxhimit të njësive kryesore ushtarakë. Bazat detare ishin: në Pasha-Liman, Sarandë, Durrës, Shëngjin. Aeroportet ushtarake ishin në Kuçovë, Gjadër, Rinas.

VII.2. INFRASTRUKTURA E SOTME E BAZAVE USHTARAKEInfrastruktura e mbetur e FA dhe ajo që po ribëhet apo ndërtohet krijon mundesi për

mbështetjen e Forcave, gjate krizave rajonale, për të rritur forcën mbrojtëse si dhe për të kryer misione në kohë paqe. E gjithë infrastruktura është e pasqyruar ne dokumente gjeodezikë dhe hartografikë që janë pjesë themelore e studimit dhe vlerësimit gjeografik e ushtarak. Në kohën e sotme njohja empirike jep një përshtypje vetëm në natyrë, kurse studimet janë të disiplinuara në paraqitjen e tyre në harta dhe planimetri që përbëjnë hedhjen në letër të të gjithë përfytyrimeve dhe ndërtimeve infrastrukturore ushtarake. Bazat ushtarake duke qënë mjedise të veçanta që lidhen njëri me tjetrin apo një shumësi mjedisesh , ato oragnizohen sipas Planit të Përhapjes së FA nga Shtabi i Pergjthshem. Çdo vendosje bëhet në gjeohapësirë të rilevuar e të vënë në një sistem koordinativ e hartë të veçantë, apo planimetri. Komandanti edhe pse nuk është specilist gjeograf apo hartograf duhet të ketë njohuritë e duhura për leximin dhe interpretimin, ndërkohë kërkesat, për hollësi këshillohet me specialistë. Bazat sigurojnë mjedisin për krijimin dhe mbajtjen e gjendjes së shëndoshë morale dhe shpirtërore të ushtarakut. Ato janë vendimtare në procesin e shoqërizimit dhe formimit gradual të traditave dhe vlerave në bazë. Kur flasim për menaxhim të bazave, ato formojnë tërësinë e mozaikut të FA dhe të infrastrukturës, prandaj njohja e secilës prej tyre, plotëson kuadrin gjithvendor ushtarak. Shpesh keqkuptohet se, të njohësh vendin ( terrenin ) dhe gjeohapësirën në tërësi, do të thotë një përshkrim i përbërësve të tij dhe ndikim të tyre dhe harrohet se njohja e vogël është ajo që ka të bëjë, me vendin ku është bërë ngulimi i njësive dhe bazave, me tërë hollësitë e vendosjes, ato ndërtimorë, mjediset e ndryshme, mbarështrimin dhe tajtimin hapësinor të tyre. Kjo është me rëndësi si për specialistët që merren me projektimet dhe ndërtimet infrastrukturore, por jo më pak dhe me komandat e shtabet të cilët shpesh këtë studim nuk e quajnë njohje të vendit, por thjesht një studim urbanistik e inxhinierik, kur ai në themel të tij ka, studimin gjeohartografik të vendvendosjes. Ndërtimi dhe rindërtimi si dhe plotësimi i tyre është pjesë pasqyruese dhe studimore e inxhinierisë gjeodezike që ka të evidentuar saktësisht pozicionimin dhe vendosjen e çdo objekti dhe tërësi objektesh.

Të gjithë përbërsëit e saj si, përgatitja, gatishmëria, rajoni i mbrojtjes, mbeshtetja, restaurimi dhe risktrukturimi mjediset e jetesës pavarësisht se janë vetëm koncepte që sendërtohen me objekte në natyrë; ato kanë një projekt, vendosje, një sistem gjetjeje dhe orientimi, në çdo kohë e cila disiplinohet nga specilistët gjeodetë dhe hartografë. Por ata janë pjesë e stafit të institucioneve ushtarake që kanë të bëjnë me detajimin e studimit gjeohartografik teknik të cilën duhet ta njohë dhe ta kërkojë çdo komandant baze. Një bazë ushtarake e cila nuk orgnizohet në themele shkencore, ajo nuk do të jetë jo funksionale. Infrastruktura, mjediset për edukim dhe stërvitje, mobilizim, dislokim, mbështetje; ideohen në rilevime të zonës, njohje dhe studim gjeoinxhinierik të tyre; e po kështu kur zbatohen në natyrë, kanë përbërësin kryesor atë topografik dhe gjeografik ushtarak.

Administrimi i mjedisit nuk bëhet vetëm me fjalë, por ai mbështetet në dokumente. Rifreskimi i infrastrukturës, s’mund të bëhet vetëm në mënyrë empirike; duke dalë në përnjohje në natyrë, por mbi plane të rregullta gjeohartografike, ku të shpaloset e gjithe hapësira e marë në studim, me anë të të cilave je në gjendje që të vlerësosh ndikimin e faktorëve të ndryshëm.

VII.3. MASTERPLANETMasterplanet e bazave janë fytyra reale dhe e ardhme e bazave. Aty shfaqen dukshëm

dhe në mënyrë të studiuar gjithë përbërësit e tyre, në formë, shpërndarje, sipërfaqësore apo vertikale, ku mblidhen të dhëna të shumta që i duhen komandave dhe shtabeve për menaxhimin e tyre si dhe për rritjen e aftësisë mbrojtëse, për të siguruar që forca e punës në bazë të ndikojë në sistemin e furnizimit, shërbimet dhe mirëmbjtje të mjediseve. Këtu janë të pasqyruara, planëzimi, dislokimi, lëvizja dhe transporti. Zhvendosja dhe planëzimi i mobilizimit të foracve, nuk mund të realizohet me sukses, nëse nuk ke harta të sakta, në të cilat të kesh hedhur me kujdes, se ku janë qëndrat e banimit dhe shperndarjen e tyre, ku të shohësh si në një pasqyrë të saktë, me të dhëna të studiuara më parë. Këto të dhëna duhet të organizohen në sistemin e Informacionit Gjeografik( SIGJ) ku në mënyrë të shpejtë përftohen informacione të hollësishme gjeodezike dhe statistikore për secilin përbërës. Për planëzim për doren shumë dokumente shkrimorë dhe informativë, por si bazë ngelet harta dhe planet grafike të bazës, qëndrës së banimit, veendosjes së paisjeve , të qëndrave stërvitore etj. Po në këtë mënyrë përgatiten e dhe planet e shërbimit shëndetësor dhe tqë vendosjes se spitaleve permanentë dhe ata fushorë, të atyre dentarë, të shërbimit postar, të argëtimit, të sigurisë. Në tërësi këto plane kanë karakter hartografik dhe Komanda nëprmjet gjeografit ushtarak i kërkon ato të jenë realizuar në shkallën 1 :1000.

Master Plani i bazës është një dokumnt kryesor se si duhet të jetë baza në zhvillimin e saj të ardhëm. Ai përbën një studim shumëpërmasor i cili ka dorën parësore të modelimit nga specilistët gjeodetë, hartografë dhe urbanistë e të inxhinierisë civile. Ai parashikon e shtjellon në pamje dhe shtrirje, planin afatgjatë të mjediseve, planin e vendosjes dhe ngulimit.

Ketu duhet një master plan.

VII.4. KËRKESAT PËR MJEDISE.Komandat bëjnë kërkesa për mjedise stërvitore, mirmbajtjen , furnizimin, administrimin,

strehimin transportin, furnizimin me ujë, kullimin, energjinë elektrike, sistemin e ngrohjes e të ftohjes, vendet e caktuara të plehrave, duke i patur ato si dokumente hartografikë të rilevuar, dhe në një sistem koordinativ të pranuar më parë. Të tilla janë: fushat e aviacionit, rruget, vijat hekurudhore dhe stacionet e tyre, depo për mbajtjen e pajimeve bazë dhe ata ndihmuese, të rajoneve të veprimit ; jedise në mbeshtetje të ngulimeve ekzistuese për mbritje dhe nisje, për mbajtjen e municionit, zona, për ruajtjen e rendit ; mjedise portuale etj. Dokumente të tjerë studimorë, të miratuar janë ata, që përveç informacioneve shkrimorë, kanë edhe planëvendosje të sakta si: vendin stërvitor të poligoneve, struktura menaxhuese të vendosjes së teknikës si të gjithë

planëvendosjet e pasurive të paluajtshme të FA ( në këtë rast, të bazës ) . Gjithherë duhet të bëhet kujdes, për vende të shëmbjes së dherave, për shmangjen e pasojave që mund të sjellin reshjet e shtërngatat, për ruajtjen e burimeve kulturore dhe vendeve arkeologjike që janë pranë bazës ose edhe në brendësi të saj. Një trajtim të veçantë do të duhej për mbetjet e rrezikshme të furnizimit me ujë dhe energji elektrike. Nuk mund të miratohet asnjë dokument për ruajtjen e mjediseve nëse nuk ka planvendosje të sakta.

VII.5. MENAXHIMI I STREHIMITMenaxhimi i strehimit është një problem i rëndësishëm. Këtu përfshihet strehimi i

personelit, për oficerë dhe nënoficerë, e ushtarë që të përmbush qëllimin në zënien e sipërfaqeve të strehimit, mirëmbajtjen e nevojshme dhe riparimi i godinave me programe të majftueshme dhe mirëmbajtje të herëpashershme, furnizimin me pajisje (mobilje dhe pajisje), në sasinë e mjaftueshme dhe në gjëndje të mirë, me programe buxhetore për zëvendësimin e tyre, kujdesin për rregjistrimin e saktë dhe gjendjes reale të inventarit të pasurisë. Të gjithë këto dokumente, përgatiten në radhë të parë, në planimetri të sakta.

VII.6. MBROJTJA E MJEDISITMbrojtja e mjedisit dhe burimet e paprekshme natyrore dhe kulturore kanë një vlerë

afatgjatë. Për to, kërkohet një administrim i mirë dhe i pranueshëm. Gjeografët ushtarakë dhe specialistët e veçantë të Institutit Gjeografik Ushtarak duhet të jenë përherë të ndijshëm në përgatitjen teknike të dokumenteve të tjerë bashkëshoqërues. Strategjia e parandalimit të ndotjes përqëndron përpjekjet në parandalimin apo uljen e ndotjes. Kjo realizohet nëpërmjet reduktimit apo eleminimit te burimeve te ndotjes si dhe ruajtjes. Ai përfshin gjithashtu përdorimin e lëndëve të para dhe energjisë në mënyrë më efektive, duke ulur përhapjen e lëndëve toksike. Asgjë, prej sa thëmë më sipër , nuk mund të bëhet, nëse nuk kemi njohuri për vendin e ndotjeve, përhapjen e tyre, të pasqyruar në planimetri të mjediseve dhe simboleve të tyre, në syprinat e ndotura dhe ato të mbrojtjes Komandantët duhet të përdorin të gjitha mjetet praktike në përputhje me misionet, në mënyrë që brezat e tanishëm dhe të ardhshëm t’i përdorin dhe t’i gëzojnë ato. Ruajtja, do të thotë mbrojtja, përmirësimi dhe përdorimi i burimeve natyrore dhe kulturore të vena ne dispozicion, në një vend konkret. Kjo bëhet konformë parimeve që përputhen me administrimin e mirë dhe mirëmbajtjen e rajoneve të stërvitjes. Përgatitja dhe edukimi i forcës me njohuri dhe edukim të nevojshëm, luajnë rol vendimtar në implementimin në të mirë të administrimit të mjedisit dhe ndryshimeve. Programet e mjedisit formojnë strukturën bazë të mbështetjes së objektivëve të vet mjedisit ushtarak. Drejtuesit e bazës duhet të garantojnë në përdorimin e mënçur të burimeve natyrore.Për këtë duhet të ketë studime dhe dokumente të :-menaxhimit të cilësisë së ajrit-programit itë menaxhimit të ujit të pijshëm dhe të ujrave të zeza.-programit të uljes së zhurmës së mjedisit.-programit të menaxhimit të mbetjeve të rrezikshme.-programit të menaxhimit të mbetjeve të ngurta-programit të parandalimit të ndotjes së mjedisit .-programit të menaxhimit të burimeve natyrore.-programit të i menaxhimit të poligoneve të stërvitjeve.-programit të menaxhimit të rreziqeve të përmbytjeve, tërmeteve, zjarreve, orteqeve.Të gjitha këto, shoqërohen me harta dhe materiale të tjerë gjeodezike dhe hartografikë.

Rrethimi i jashtem i objekteve dhe ngulimeve ushtarake është një punë gjeoinxhinierike që gjeografi ushtarak duhet të dijë ta ndjekë dhe të raportojë në komandën e bazës. Forma, përmasat, shtrirja, maskimi apo nivelet e vijërrethimeve, daljet emergjente duhet të jepen në pikat

nyje të tyre me koordinata. Ato përzgjidhen duke bërë matje dhe analiza të veçanta topografike të vendit.

VII.7. PENGESAT MBROJTËSE DHE SISTEMI I NDRIÇIMITPengesat mbrojtese, ndërtohen duke iu pershtatur vendit konkret si dhe duke shfrytezuar

dhe pengesa natyrore që mund të jenë brenda zonës së kazermës. Që të gjitha kalojnë në vlerësimin topografik të vendvednosjes së kazermës dhe kushteve rrotull. Sistemi i ndriçimit i cili ka të bëjë me përdorimin e tij, në zonat më kryesore dhe me të domosdoshme në varësi të motit: për kontrollin e pastrimit, përdorimin e rrjetit kabllor nëntokësor, sigurimin e vijimësisë së ndriçimit (vendosje motogjeneratorësh për rastet e ndërprerjes se energjise elektrike), ndriçimin sa me efektiv të zonës së kërkuar por fshehjen nga ky ndriçim të personelit të ruajtjes, përshtatjen e ndriçimit me konfiguracionin e relievit, duke bërë të mundur vrojtimin e çdo personi, sado i kamufluar që të jetë ai. Që të gjitha bëhen me një studim të hollëësishëm të vendit dhe të rilevimeve e matjeve të posaçme. Sistemet e komunikimit që kanë të bëjë me: me sistemin e sigurisë së instalimeve transmetuese me funksion, vëzhgimin elektronik, zbulimin elektronik, mbrojtje e sistemeve te komunikimit, shtrirja e vijave të ndërlidhjes ajrore apo nëntokësore, vlerësimi relievit për vendosjen e stacioneve të radios dhe antenave, në përgjithësi.

Veprimtaritë ushtarake, paqeruajtëse apo humanitare, ato të partneritetit për Paqe të cilat kryhen jashtë Shqipërisë kërkojnë një kujdes akoma dhe më të madh, sepse ka të bëjë me vende që nuk njihen sa e si duhet, me reliev dhe zhvillim ekonomik të ndryshme, me kulturë dhe gjuhë të njohur apo pak të njohur, me fe apo kode zakonore të ndryshme. Gjithçka varet nga studimi në tërësi dhe ai i gjeografisë ushtarake në veçanti.

KREU I TETËXIII. RRJETI RRUGOR DHE HEKURUDHOR

“Lufta e rrugëve ndodh atëherë kur forcat e armatosura përpiqen të pushtojnë hapësirat qytetore dhe kur kanë përballë mbrojtës “kryeneçë. Këto veprime nëpër fshatra kërkojnë një kohë

të shkurtër. Rrugët lidhin njësitë qytetore të veçuara dhe veprimet në to kanë rëndësi. Ndërkaq në qytet, rrugicat pa dritë pengojnë epërsitë teknologjike, kufizojnë shpejtësinë e makinave dhe

mjeteve të tjera, i bëjnë të pasigurta bashkërveprimet taktike dhe mund të shtojnë numrin e të vrarëve të plagosurve.”

VIII.1. VIJAT E KOMUNIKIMITKomandantët ushtarakë gjatë kohës së veprimeve luftarake, studiojnë dhe planëzojnë, në

një mjedis, ku lufta shpërfaqet me jetën dhe vdekjen njëkohësisht. Në profesionin e tyre të luftës ata vlerësojnë me kujdes çdo gjëndje, për të projektuar veprime dhe goditje të suksesshme, mbrojtje efektive duke shmangur dështimin dhe pësimin, humbjen që në radhë të parë ka të bëjë me humbje e jetëve njerëzore. Prandaj ata duhet të përdorin më mirë Tokën, Ajrin, Detin dhe linjat hapsinore të komunikimit që lidhen me burimet themelore njerëzore, fushat e luftimit e stërvitjes, duke ndihmuar mbështetjen në shpërndarjen e Forcave të Armatosura, lehtësimin e lëvizjes së tyre, nga një pozicion në një tjetër. Aksesi i rrjetit të komunikimit është shumë i rëndësishëm. Komandantët dhe stafet të çdo niveli, u nevojiten njohuri të llojllojshme rreth gjendjes së brendëshme të rrugëve, hekurudhave, porteve dhe gazsjellëseve që ndihmojnë operacionet ushtarake dhe thjeshtëzojnë mbështetjen logjistike.

VIII.2. RRUGËT, RRUGËKALIMET.

Rrugët e përdorimit ushtarak e kanë origjinën që në kohën e Faranonëve të Egjiptit të lashtë.Shek.15 (pr.Kr). Më vonë u përhapën në Greqinë dhe Romën e lashtë në çdo provincë të

pushtuar. Në kohët moderne i gjithë transporti rrugor është në të njëjtën kohë sistem rrugor ushtarak.

Rrjeti rrugor është si frymëmërje për lëvizjen dhe në tërësi për veprimtaritë ushtarake. Rrugët bëjnë pjesë në hapësirat artificiale të krijuara nga veprimtaria e njeriut. Ato lidhen me zhvillimin ekomonik dhe kulturor të vendit, si pjesë e rëndesishme veprimi e lëvizjeje. Tërësia e rrugëve, mundëson bashkimin e qëndrave te banuara, shkëmbimin e produkteve, qarkullimin e mallrave industriale dhe bujqësore, në lidhjen me komunikimin, me zonat e thella. Këto të dhëna kanë karakter të gjërë dhe merren parasysh në analizën përkatëse, sidomos për probleme ushtarake. Dhjetëvjetëshi i fundit ka qënë përpjekja për një frymëmarrje tjetër që lidhet me arteriet shqiptare të transportit. Projektet, diku ishin të gatshme, diku u riideuan; ato morën emra të tjerë, në pwrfytyrime korridorësh si: “Korridori i Tetë” Rruga “Durrës- Prishtinë ”, e cila do të zgjerojë jo vetëm qarkullimin mbi Mbulesën e Tokës Shqiptare, por do të lëvizë, në hapësirë, ajrin jetësor amnor, si lidhje e shenjtë e gjakut Iliro-Shqiptar në rajon dhe lidhje me tej me Evropën e qytetëruar. Këto vite, është ndjerë, se sa vlerë kanë patur informacionet për MT në përgjithësi, për koridoret në studim, si dhe të dhëna të tjera që lidhen me zhvillimin e visoreve ku do të kalojnë rrugët që nuk janë “zhvillim me vet por zhvillim shume përmasor i Mbulesës së Tokës”. Infrastruktura rrugore përbën një rrjet mushkëror që përthith, pastron, hap, zgjeron frymëmarrjen e re të Shqipërisë. Ajo duhet njohur dhe përdorur me efekshmëri nga Forcat e Armatosura. Ajo nuk është thjesht: “Sipërfaqe artificiale, asfalti, betoni dhe hekuri “ po është zgjerim me ritme të larta, i një kulture të re qytetëse, është “zvogëlim largësish”, ecje dhe lëvizje e vet jetës. Afrohen largësitë, me shtetet fqinje, tregtare ekonomike, turistike. Të gjitha informacionet për rrjetin rrugor, të vjetra apo të reja, nuk janë vetëm për specialistët e instituteve dhe ministritë. Ato nevojiten, për më shumë se kaq. Ministria e Mbrojtjes dhe Shtabi i Përgjithshëm i FA, në çdo planëzim që bën, sistemin rrugore ka përmasë të vijueshme të veprimit në kohë paqeje dhe lufte.

Në thellësi të kohrave, gjarpërimet dhe degëzimet e rrugëve malore, ndërprerja nëpër përrenj ku kalohej me not ose me kafshë herë-herë bëheshin të pakalueshme në stinën e dimrit. Rruga “Egnatia” me gjithë vështirësinë e ndërtimit shpërfaq gjeninë ndërtuese të Romës së Lashtë që në vijën: Durrës-Elbasan-Ohër-Selanik-Bizant-Jeruzalem ishin jo vetëm gjurmët e kolonave të ushtarëve pushtues, udhëtarëve por edhe të eksploruesëve dhe në tërësi të zhvillimt. Me kalimin e kohës, zotërimet e Arianitëve dhe Topiajve e kishin këtë rrugë me një rëndësi strategjike si dhe degëzimet e saj me viset e tjera shqiptare. Në vijim të punimeve në sistemin mbrojtës, pranë Stefigradit u ngrit një ndërtim tjetër, ajo e Modrishtës, vetëm me qëllim që të pengohej kalimi i trupave turke nëpërmjet rrugëkalimeve Shkup-Kërçovë. Pikërisht këtu, nga epërsia lartësore e relievit dhe Kështjellës, duke sulmuar nga lartë-poshtë ushtria e Skëndërbeut u ndërpreu dhe shpartalloi ato.

VIII.3. STUDIMI I RRUGËVE Studimi dhe klasifikimi i rrugëve, kërkohet, të bëhet në mënyrë paraprake sepse kujtesa

njohëse, hartat dhe fotografitë rrallë mbledhin informacion të mjaftueshëm rreth faktorëve të mëposhtëm: • Struktura e nëndheshme (lartësitë, shpatet, kullimi, tokat dhe grykat) • Bazamenti e rrugëve dhe materialet e syprinave të rrugës. • Gjerësia dhe gjendja e shtratit të rrugëve dhe bankinave. • Natyra e kthesave. • Qëndrueshmëria e gërmimeve dhe mbushjeve. • Urat, tunelet dhe nënkalimet. • Përshtatshmëria për vahe dhe trape. • Pengesat (grumbujt, shpatet e borës , rrënjët e shkëmbinjve , përmbytjet). • Kushtet e tanishme (riparimet, mirëmbajtje, restaurimi). • Karakteristikat e rrugëve të ndryshme, rrugët e tërthorta dhe kalimet vendore. • Kërkesat e ndërtimit.

VIII.4. KATEGORIZIMI I RRUGËVERrugët automobilistike në vështrim të dëndësisë së lëvizjes, së rëndësisë ekonomike,

politike dhe administrative ndahen :— Autostrada— Rrugë,të tipit të komunikacionit — Rrugë të zakonshme.

Në përcaktimet që jepen për to thuhet se “ Autostrada dhe rrugë të tipit të komunikimit ( kat e I dhe II, janë rrugë më trafik, vetëm për automjete, ku përjshtohet lëvizja e traktorëve, qerreve , karrove, biçikletave dhe këmbësorëve.) Rrugët e tipit të komunikimit ndahen në këto kategori:-Autostrada, me dëndësi shumë të lartë trafiku, mbi 12 000-15 000 automjete njësi, në 24 orë si Trafik Mesatar Ditor.Tipi i parë: (3+3) kalime, mbi 20 000 automjete /njësi për 24 orë.Tipi i Dytë:(2+2) kalime, mbi 12 000 –20 000 automjete / njësi në 24 orë.

•kategoria e parë: Rrugë automibilistike që kanë rëndësi të madhe ekonomike, administrative, ushtarake e kulturore dhe me dëndësi lëvizjeje të madhe, në fillim ose në prespektivë •kategoria e dytë: Rrugë automobilistike që kanë rëndësi të madhe ekonomike, administrative, kulturore dhe me dëndësi lëvizjeje të madhe, në fillim dhe në prespektivë

• kategoria e tretë : Rrugë automobilistike që kanë rëndësi të madhe ekonomike , administrative, kulturore dhe me dëndësi lëvizjeje mesatare .• kategoria e katërt: Rrugë automobilistike që kanë rëndësi vendore ekonomike, administrative, ushtarake, kulturore me dëndësi lëvizjeje, të pakët.•kategoria e pestë: Rrugë automibilistike me dëndësi lëvizjeje të pakët, si fillimisht ashtu dhe në prespektivë .

Nga vështrimi ushtarak rrugët ndahen në: . Rrugë që kanë bazament te forte, me kalueshmëri gjatë gjithë stinëve të vitit.. Rrugë që kanë bazament natyror, me kalueshmëri gjatë gjithë stinëve të vitit. . Rrugë që kanë bazament natyror të butë, me kalueshmëri, vetëm në stinën e thatë.

Më poshtë po jepet klasifikimi i rrugëve automobilistike sipas kushteve teknike :.Rrugë, me më shumë se dy kalime. .Rrugë, me dy kalime. .Rrugë , me një kalim..Rrugë, e kalueshme natyrore ku lëvizin automjetet e vogla.

Klasifimi i përgjithshëm:

1- Rrugë kombëtare të klasit të parë [Autostrada] 2- Rrugë kombëtare të klasit të dytë [Rrugë ndërqytetëse kryesore ]3- Rrugë të klasit të tretë [Rrugë ndërqytetëse dytësore]4- Rrugë automobilistike me bazament natyror të përmirësuar (gurë, zhavorr)5- Rrugë automobilistike me bazament natyror.6- Rrugë qerresh 7- Rrugë kafshësh 8- Rrugë këmbësore 9- Udhëza

Fig.Fragment i Hartës rrugore të Shqipërisë

Klasifikimi nisur nga bazamenti dhe numëri i kalimeve. -Me bazament të fortë dhe kalueshmëri në të gjitha stinët e vitit .-Autostrada -Dy ose më shumë kalime.-Njëkalimshe.-Me bazament ëe butë dhe kalueshmëri ,në të gjitha stinët e vitit. -Dy ose më shumë kalime-Njëkalimëshe .-Me bazament të butë dhe kalueshmëri në stinët e thata.

VIII.5. SHËNJAT RRUGORE

Shenjat rrugore janë përcaktimi zytar i numëruar që indetifikon rrugët ndërkombëtare, kombëtare dhe rrugët sekondare. Rrugët sekondare përfshijnë rrugët nën juridiksionin e shteteve, rretheve, prefekturave ose ndarjeve të njëjta administrative. Simbolet e shënjave rrugore parapëlqehen të qëndërzohen mbi rrugë, të vendosura paralel me vijen fundore të kornizës. Në raste të tjera simbolet vendosen përgjatë rrugës.

VIII.6. URATBetejat dhe ballafaqimet e mëdha ushtarake, vazhdimisht janë përqëndruar tek urat.

Qëndresa e fundit mbi lumin Rhinë në 7 Mars 1945 u bë pjesa më e rëndësishme Frontit të Perëndimit, kur ekipet shkatërruese gjermane në Remagen u përpoqën, por dështuan, për shkatërrimin e saj para se inxhinierët e Divizionit të SHBA, vrapuan për sigurimin e shpatit lindor. Kjo dëmtoi keq urën që shërbeu për 10 ditë të tjera, pavarësisht nga sulmet e artilerisë armike dhe goditjeve ajrore, derisa struktura e dobësuar, u shkatërrua përfundimisht.

Të dyja llojet e luftimit si ai mbrojtës dhe ai mësymës, përcaktojnë urat si një çelës i njohjes së vendit dhe si pika epërsie. Të dhënat e detajuara për njohjen e urave kanë rëndësi të madhe taktike. Ato duhen pasqyruar me koordinata të sakta si dhe për to duhen edhe shumë të dhënë të tjera përshkrimore dhe projektuese, mbi rrugët e afrimit, materialet ndërtimore, përmasat kritike dhe përbëresit, lëkundjet, urat vertikale lëvizëse që lejojnë kalimin e anijeve etj. Nënstrukturat e urave, kanë të bëjnë me këmbët që qëndrojnë në brigjet natyrore, muret mbajtëse që mbajnë anët në të dy fundet, për të ruajtur lidhjen e rrugëve nga përmbytjet. Superstrukturat e tyre ndryshojnë sipas karakteristikave të materialeve të ndërtimit dhë së secilit krah, kapaciteteve: harkut, pllakës, rrezes, përmasave, traut mbajtës etj.

VIII.7. VAHET DHE TRAPETForcat e Armatosura ngrejnë vahe kur thellësitë janë të cekëta dhe drejtimet në të dy

fundet janë të qëndrueshme, për mjetet me rrota. Tanket e pajisura me periskop, ndonjëherë kalojnë edhe komplet të zhytura. Trapat të shtyra nga rrjedhat, vozitjet, makaratë, pajisje motorike me benzinë, naftë apo avull shërbejnë, kur nuk ka vahe .

VIII.8. TUNELET DHE NËNKALIMETTunelet dhe nënkalimet që penetrojnë në male ose ngrehina të tjera relievi, janë lehtësira

të konsiderueshme përgjatë në vijë tokësore, por ato mund të bllokohen e shkatërrohen duke u bërë pengesë. Gjatësitë janë më pak të rëndësishme se format të cilat mund të jenë elipsoidale, rrethore, katrore, të lakuara ose me forma të tjera të çrregullta. Dimensionet e brendshme së bashku me format e tavaneve, instalimeve elektrike dhe ndërtimet e tjera sëbashku përcaktojnë madhësinë e mjeteve që mund të kalojnë tunelet.

VIII.9. HEKURUDHATNë hapësirat e gjëra kontinentale dhe të shteteve të mëdha, rëndësia ushtarake e

hekurudhave është e madhe. Por në kohën tonë rëndësia e tyre po bie përherë e më shumë. Ato lozin një rol të veçantë dhe kyç në konfliktet e armatosura. Historia e luftrave botërore na tregon shfrytëzimin efektiv te tyre për lëvizjen e formacioneve të mëdha ushtarake, dhe mbështetjen e tyre për një kohë të gjatë. Disa vende mbështeten gjerësisht në transportin hekurudhor, të tjerat më pak. Gjatë Luftës së Ftohtë kishte përdorim të madh shërbimi hekurudhor në Bashkimin Sovjetik. Stalini filloi të ndërtonte linjën hekurudhore: Baikal-Amur-Magstal duke përdorur kryesisht si punëtorë të burgosurit. Proçesi u ndërpre pas vdekjes së tij në 1953. Brezhnjevi, më vonë e vazhdoi këtë projekt të madh, i cili kapërcente 7 male, 17 lumenj të gjërë dhe 3000 ura. Në Shqipëri, rrjeti hekurudhor është më i varfëri në kontinent.

Hekurudhat dhe rrugët plotësojnë njëra tjetrën. Trenat me shumë se kamionet, sikurse anijet më shumë se avionët, transportojnë ngarkesa masive, midis vendeve dhe teatrove të veprimeve luftarake.

Infrastruktura e hekurudhave përfshin të gjitha vijat hekurudhore, binarët dhe përbërësit e kërkuar për të operuar dhe mirmbajtur trenat. Përdoruesit ushtarakë janë të interesuar së pari për përmirsimin dhe ruajtjen e aftësive transportuese, kurse qëllimet e armikut, synojnë në vendet më delikate, që të mund t’i pushtojnë për t’i përdorur më tej, për qëllimet e tyre.

KREU I NËNTË

IX. ATMOSFERA E TOKËS DHE DUKURITË E SAJ SI NDIKIM NË VEPRIMET LUFTARAKE.

IX.1. SFONDAtmosfera e tokës, si në det ashtu edhe në tokë, është një mjedis me efekte ndikuese të

jashtëzakonshme. Forcat e Armatosura që veprojnë në një gjeohapësirë të caktuar, krijojnë misione jo vetëm të veçanta në hapësirë dhe kohë, por në një spektër të gjerë dhe kompleks ku atmosfera me dukuritë dhe faktorët e saj klimatikë, ndikon që nga gishtërinjtë e këmbëve brenda këpucëve e gjer tek shikimi në fushën e luftimit, që nga motorët e kamionëve ushtarake e gjer tek çadrat e shtabeve madhore.

“As dëbora e as shiu”, “As nxehtësia, as terri i natës” që konsiderohen forca vepruese përballë, sikur të ishin në ndeshje, nuk duhet të pengojnë realizimin e objektivëve të ndryshme luftarake, e si të tillë, faktorët atmosferikë vlerësohen si të fuqishëm e që nuk ka se si të mos merren parasysh. Një ditë me re, nuk të qartëson objektivat, një ditë tjetër e hapur, realizon mundësi depërtimi dhe mësymjeje. Por ky ndikim është i ndryshëm, në operacionet mësymëse dhe ato mbrojtëse. Komandantët nuk mund të luten për ndryshimin e dukurive atmosferike, ata vetëm do të veprojnë për t’i shfrytëzuar ato ose për t’i mposhtur, kur shfaqen. Planëzuesit e ndjejnë domosdoshmërinë e grumbullimit të të dhënave klimatike, metereologjike nga qendrat e veçanta civile dhe ushtarake, nga vëzhguesit parashikues, dretpërdrejtë në fushën e luftimit. Ato duhet të jenë sa më afër realitetit dhe saktësisë së mundshme, duke vlerësuar edhe rrethanat në të cilat janë siguruar. Ndikimi i atmosferës është i pranishëm, në strategjinë ushtarake, taktikën zhvillimin e manovrës, organizimin e fushatave, gatishmërisë, moralit dhe në tërësi përmbushjes së detyrave luftarake. Shumica e dukurive atmosferike zhvillohen natyrshëm, në hapsirë-kohën e luftimit. Të tilla janë: trysnia atmosferike, erërat, rrymat ajrore, temperaturat, lagështia, mjergulla, retë, kondensimi, tufanet, etj.

IX.2. ERËRAT DHE RRYMAT AJROREErërat fryjnë nga trysnitë e larta drejt atyre të ulta, ashtu si ujërat që rrjedhin nga lartësitë

e kodrave deri në fundin e tyre. Shpejtësitë e tyre varen nga ndryshimet e larta dhe të menjëhershme të trysnive atmosferike. Erërat, si rregull i njohur, janë më të forta mbi sipërfaqet e hapura ujore se sa në relievin e ngritur të tokës. Si rrjedhojë e faktorëve të ndryshëm ndikues në Tokë lind një shpërndarje jo e njëjtë e temperaturës dhe trysnisë atmosferike. Kështu formohen rrymat ajrore, që drejtohen nga trysnitë e larta, drejt atyre të ulta. Shpejtësitë e erërave jepen në m/sek ose km/orë. Gjatë lundrimit detar shpejtësia e erës përcaktohet me “ballë”. Trëndafili i erërave, në secilin vend që kryen operacione ushtarake, duhet të ketë vend me tavolinat e punës së komandantëve për t’i njohur dhe vlerësuar ato. Ndikimi, në drejtimin e erërave kanë lidhje edhe me format dhe shtrirjen e relievit, drejtimin e vargjeve malore apo kodrinore. Kështu, lugina e Drinosit në Jug, në sajë të formës dhe shtrirjes së saj relievore, përcakton edhe drejtimin mbizoterues VP - JL e JL, VP. Mbizotërimi i erërave V dhe VP në Juglindje të Shqipërisë, përputhet me shtrirjen e formave të relievit. Stinët sjellin ndryshime në drejtimin e erërave. Kështu, në gjysmën e ftohtë të vitit, mbizotërojnë drejtimet JL, V dhe VL. Në gjysmën e ngrohtë

të vitit shfaqen drejtimet: P, VP si dhe JP. Era zhvendos ngrohtësinë dhe lagështirën, lëvizjen e reve, të pluhurave të industrisë etj, ajo është dhe përshpejtuese dhe po kaq penguese me veprimet luftarake në Tokë dhe Ajër. Veprimi i erës formon rrymat e mëdha oqeanike, pranëbregore, liqenore, lagunore, valëzimin detar, shpejtësinë e valëzimit mbi syprinat ujore. Në zonat bregdetare si ato të Shqipërisë, veprimi i erës nuk është aq i papërfillshëm, por hera herës intesive. Njohja e drejtimit të erës dhe shpejtësisë së saj ka rëndësi për bashkësinë ushtarake që vepron në natyrën e hapur. Rrezatimi diellor dhe shpejtësia e erës, në fakt janë energji që shfrytëzohen nga njeriu por në rastin e veprimeve luftarake, ato kanë ndikimin e tyre, heraherës pengues.

Në Shqipëri në një pjesë të mirë të vitit, nuk ka erëra. Ndodhjet dhe rastet e qetësisë erore (50%) u përkasin zonave kodrinore e malore. Në këto zona ndikon mbrojtja për shkak të formave të relievit (Bajram Curri 58%, Kukës 59%, etj). Rastisja më e vogël e qetësisë, i përket Ultësirës Perëndimore të vendit tonë (Durrës 7%, Borsh 15%, Sarandë 12%) si dhe në grykat e ngushta që lidhin hapësira të gjera fqinje, me njëra-tjetrën siç është për shëbull, Sheqerasi në 10%. Në Shqipëri, ka çrregullime në erëra dhe shpejtësinë e drejtimin e tyre si rrjedhojë e cikloneve dhe anticikloneve shtegtare që kalojnë si dhe ndryshimësia e formave të tokës (që nga niveli i deteve e sipërfaqeve të tyre ujore drejt vargjeve kryesore kodrinore dhe malore). Në dimër hasen erërat JL, V dhe L që vijnë nga thellësia e Gadishullit, në drejtim të deteve që janë më të ngrohtë. Erërat P, VP e JP, takohen rrallë. Kur ato ndodhin, sjellin temperatura shumë të ulta. Në stinën e verës ndodhin kryesisht erërat P. Vjeshta shqiptare ka kryesisht erëra L. Karakteri stinor i erërave është më i theksuar në Ultësirën Perëndimore dhe në pjesën P, të Krahinës Malore Jugore të cilat lidhen me ndikimin më të fuqishëm të ndryshueshmërisë midis tokës dhe ujit si dhe relievit në thellësi të vendit. Shpejtësitë më të mëdha vëzhgohen në përgjithësi në qarkullimin J, të atmosferës. Në Burrel, Peshkopi, Pogradec këto shpejtësi janë të ulta. Shpejtësitë mesatare ndryshojnë nga 1.5 m/sek në 4.7 m/sek. Në dimër këto shpejtësi arrijnë, në disa vende, deri në 5 m/sek; ndërsa ato më të voglat, deri në 4 m/sek. Shpejtësitë më të mëdha, ndodhin kryesisht në mesditë. Ato arrijnë deri 30-40 m/sek. Shpesh këto erëra, shoqërohen me dëme ekonomike. Hasja dhe rreziku më i madh u takon disa zonave të njohura si : Vlora, Durrësi, Kuçova, Shkodra, Kukësi, Fushëgropa e Korçës. Në vështrimin gjeografik ushtarak, për të gjithë veprimtaritë që kryejnë FT, FA, FD ka rëndësi të njhen erërat që hasen në Shqipëri si : Murlani, Shiroku, Juga, Briza detare, Briza tokësore. Murlani ndodh në dimër, por dhe në vjeshtë e pranverë. Ai fryn nga thellësia e Gadishullit drejt deteve. Formimi i grykave ajrore nëpër qafat, grykat, luginat, në të vërtetë jep “murlanin” si emërtim tipik shqiptar. Murlani fryn dukshëm dhe veprues në Breg të Drinit (liqenit të Fierzës), Milot, Bulqizë, Elbasan, Sheqeras (Korçë). Në disa raste shpejtësia e tij arrin në 30 m/sek., murlani është i thatë dhe i ftohtë. Kur ndodh ai shkakton dëmtime në bimësi, ndërtime e sidomos në pengimin e veprimeve normale të operacioneve ushtarake, çka duhet të jetë në vëmëndje të Komandave planëzuese, e në veçanti për të rritur përkujdesjen e sektorëve të Mbështetjes Logjistike.

Shiroku, fryn në dimër e vjeshtë. Drejtimi i tij është J dhe JL. Shiroku ka fillesë Saharën. Rrymat e nxehta të tropikut mbushin hapësirat e cikloneve, dalin në Mesdhe dhe goditin brigjet e Kontinentit të Europës. Kjo erë është e ngrohtë dhe nganjëherë e nxehtë, rrit temperaturën ose shkrin borën dimërore duke shkaktuar një vëllim të madh ujor të përrenjve e lumenjve si dhe sjell reshje të shumta. Në Myzeqe kjo erë merr emrin “Gabriu i Myzeqesë “ dhe në tërësi është e thatë e pa lagështi.

Juga, ndodh në tërësi në Ultësirën Perëndimore. Në dimër e vjeshtë është e lagësht, dhe e thatë në pranverë dhe verë

Briza detare, ndodh në zonat e ulta, depërton në grykat kodrinore dhe malore dhe fryn kryesisht në verë. Kjo erë intensifikohet nga qarkullimi stinor i masave ajrore dhe nga briza fushore. Briza detare fillon të fryjë paradite dhe vijon deri në pasditet. Shpejtësinë më të madhe e ka deri 4-5 m/sek (Karavasta). Drejtimi mbizotërues është perëndimi. Briza detare sjell freski,

lagështi dhe temperatura jo shumë të lartë. Njohja e këtyre erërave që ndodhin në Ballkan dhe Mesdhe ka rëndësi të veçantë edhe në planëzimin e veprimeve të mjeteve detare.

IX.3. TEMPERATURATemperaturat e ajrit pranë syprinës së tokës zakonisht maten në celcius (°C).

Komandantët ushtarakë dhe stafet e tyre shprehin një interes të veçantë në temperaturat më të mëdha, mesatare dhe më të ulta ditore të cilat kanë ndikim në kohën e nxehtë dhe të ftohtë, kur ato veprojnë. Numri i ditëve, poshtë ngrirjes është i rëndësishëm, në disa zona të veprimit ushtarak, në mënyrë të veçantë kur bashkëshoqërohet me faktorin ndikues të erërave. Forcat që lëvizin në kamionë ushtarakë duhet të marrin parasysh këto faktorë. Po kështu, rëndësi të veçantë merr përdorimi i avionëve. Në kushtet e Shqipërisë, temperaturat mesatare vjetore të rrëgjuara në nivelet e deteve Adriatik dhe Jon ndryshojnë nga 14°C (VL ) në 18°C (në bregdet). Afërsia e, detit e zbut ndryshimësinë e temperaturës së ajrit, të cilat rriten në brendësi në sajë të masave jo të njëjta ajrore. Temperaturat reale mesatare vjetore ndryshojnë nga 7°C –18°C (në bregdet). Temperaturat mesatare të rrëgjuara në nivel të detit të muajit janar ndryshojnë nga 5 °C në 10°C; ndërkohë temperaturat reale ndryshojnë nga –3°C (Vermosh) në 10°C (Himarë) . Kjo ndryshueshmëri e madhe lidhet me relievin si dhe ndikimin e masave të ftohta ajrore në lindje e më të ngrohta në perëndim. Janari është muaji më i ftohtë të cilit i përkasin edhe temperaturat absolute, më të ulta. Gjatë muajit korrik ndryshueshmëria e temperaturave është mjaft e vogël (2-3°C). Temperaturat më të larta hasen jo në Ultësirën Perëndimore, por në brendësi, sepse briza detare ka një rol zbutës në P të Shqipërisë. Temperaturat reale kanë ndryshimësi prej 15.9 °C (Vermosh )në 25.8 °C (Sarandë ). Mesataret e temperaturës së vjeshtës dhe pranverës tregojnë se pranvera, është më e freskët se vjeshta. Temperaturat skajore, kanë rëndësi të njihen, e megjithatë ato edhe pse kanë ndikim, janë të përballueshme në kushtet e vendit tonë. Në brendësi të Ultësirës Perëndimore janë hasur temperatura skajore deri 43.9°C (Kuçovë ). Këto skaje temperaturash lidhen me depërtimin e masave të mëdha ajrore tropikale dhe mesdhetare që sjellin zagushi që rëndon frymëmarrjen e trupave në marshim apo veprimtari të tjera luftarake. Në pjesën e V dhe VL, JL, këto temperatura skajore janë më të vogla (Vermosh 33.4 °C, Kukës 39.5°C, Voskopojë 33°C). Temperaturat absolute skajore në tërësi i përkasin periudhës korrik-gusht. Temperaturat absolute skajore, më të ulta, ndodhin në brendësi të vendit, në groporet e relievit (Sheqerasi–26.9°C, më i ulëti në Shqipëri). Lidhur me ditët e akullta që bashkëshoqërohen me temperaturat skajore të ulta, mund të thuhet se ato zgjasin nga rreth 2 ditë (në rajonet e ngrohta) në rreth 131 ditë (në Voskopojë). Në brendësi të vendit, kur ndikimi i detit bie, ndërkaq rritja e lartësisë apo ndikimi i Kontinentit zotëron, numri i ditëve të akullta rritet. Në lartësitë e mëdha, mund të hasen edhe ditë me ngricë. Temperaturat nën zero, të pandërprera, dallohen në VL të vendit ( Peshkopia, Korça). Këto njohuri, për temperaturat skajore ndihmojnë komandantët dhe planëzuesit në veprimtarinë e tyre drejtuese dhe menaxhuese.

Njohja e klimës së Shqipërisë e cila është e vogël si hapësirë por që ka një ndryshimësi të rrallë brenda saj, nuk është vetëm kulturë por domosdoshmëri në vlerësimin ushtarak.

IX.4. RESHJETRreshjet e njëtrajtshme, të herëpasherëshme dhe rrebesh dynden e bien drejt sipërfaqes së

tokës si shi, breshër, dëborë, e herë-herë të ndërthurura me njëra-tjetrën, përzierja e të cilave varet,para së gjithash, nga temperaturat e ajrit dhe të sipërfaqes së tokës. Rënia e reshjeve nga forma e vesimit, gjer në shi të furishëm, me një përqendrim të përgjithshëm karakterizohet nga goditja, gjurma në tokë, të cilat mund të jenë të lehta, të mesme ose të rënda të cilat ndikojnë dukshëm në veprimet luftarake.

Shqipëria si vend mesdhetar është e pasur në reshje. Relievi i saj kodrinoro-malor me copëtim të lartë ngadalëson ciklonet duke zgjatur kohën e rënies së reshjeve. Vihet re dhe një shrregullim i rreshjeve nga stina në stinë. Shirat, dëbora e në përgjithësi moti me reshje duhen

parashikuar e marrë në studim jo vetëm për hapsira të gjera kontinentale por dhe për vende dhe zona të vogla ku veprohet, siç është vendi ynë. Zonat me reshje të shumta spikatin në veri: në Alpet e Shqipërisë ( Bogë 3100 mm dhe Theth 2921 mm) si dhe në zonën JP e J (Kurveleshi,Kuçi 2383 mm, Nivica 2425 mm). Reshjet në sasi më të madhe se 2000 mm hasen edhe në shpatet P, të Malësisë Pukë-Mirditë, në Malet e Skënderbeut, në pjesën V, të Ultësirës Perëndimore nga Ishmi deri në këmbë të Bjeshkëve të Namuna. Në Shqipëri vihet re një shpërndarje gjeografike e çrregullt e rënies vjetore të reshjeve, ku rol të spikatur ka copëtimi i relievit dhe ndryshimësia e tij. Gjysma e ftohtë e vitit është e favorshme për reshjet atmosferike. Në L bien 60% e sasisë vjetore, ndërsa në VL, 80% e kësaj sasie. Stinët më të lagështa janë dimri dhe vjeshta ndërsa vera është e thatë. Muaji me më shumë reshje është nëntori; ndërsa muaji më i thatë është korriku. Shirat rrebeshorë ndikohen nga relievi kodrinoro-malor, nga zhvillimi i vrullshëm i proçeseve ciklonike, kur ajri i lagësht dhe i nxehtë i tropikut hyn në vrundullin e ngrohtë të ciklonit, ndërkaq nga kontinenti vjen masa e ajrit të ftohtë polar. Shirat rrebeshorë shkaktojnë përmbytjet të cilat përfshihen në kohë paqeje si një ndër përballimet të emergjencave civile të cilat janë edhe pjesë e veprimtarisë së Forcave të Armatosura, në suazë të Mbrojtjes Civile e të Kërkim Shpëtimit. Në vendin tonë, pjesa më e madhe e reshjeve janë shira. Shirat pengojnë veprimet mësymëse në vend të hapur, krijojnë probleme në zonat fushore për lëvizje të mjeteve etj. Në kushte të tilla duhen njohur: trajtat, lloji i tokave, burimet ujore, kanalet, urat dhe rrugët, lartësitë e relievit sepse në raste reshjesh këta faktorë ndërthuren njëherazi. Dëbora bie në zonat me lartësi të madhe të relievit, në brendësi të vendit ku trashësia e saj mund të arijë në 150 cm dhe kohëzgjatja është rreth 100 ditë në vit. Në rajonet borërënëse ajo fillon të bjerë që në muajin nëntor dhe vijon deri në prill. Dëbora krijon vështirësi të tjera në fazat e luftimit të cilat duhet të përshtaten me plotësim të kushteve të veshjes, paisjes, lëvizjes, jetesës dhe shfrytëzimit të vendit. Në kushtet tona në temperatura shumë të ulta, me dëborë që mbulon hapësirat dhe bllokon rrugët automobilistike, duke shkaktuar dëme ekonomike dhe pezullon komunikimin ndërvendor nga një zonë në tjetrën, duhen marrë masa që këto gjeohapsira, të njihen sa më mirë dhe të vlerësohen nga shtabet ushtarake. Përvoja e dimrave me dëborë të rëndë, orteqe e bllokim të rrugëve dhe të qendrave të banuara si ato të viteve 1985, 2000, etj., ka treguar s ç’vlera bart informacioni gjeografik, hartografik për zona të veçanta, të cilave mund t’u jepet ndihmë në mënyrë sa më efektive.

IX.5. LAGËSHTIA RELATIVENxehtësia dhe lagështia janë të pandarë. Lagështia absolute paraqet vëllimin e avullit ujor

në m3 të ajrit i cili ndryshon nga zero në shkretëtira deri në 4-5% në vende me klimë të lagësht. Lagështira relative është përqindja e avullit prezent e krahasuar me sasinë më të madhe të mundshme e cila është më e lartë në ujin e ngrohtë. Kondensimi nga gazi në lëng i gjendjes në fortësi, vijon më tej me ngrirje. Pikëzat ujore (apo vesa), kristalet akullzohen, pastaj formohen në ajër ose sipërfaqe të tokës, shpesh, në mugëtirë dhe agim. Njerëzit gjejnë kushte të pranueshme kur termometrat rregjistrojnë 32°C, aq gjatë sa lagështira relative vijon, le të themi, në 20 0 C. Erërat e ftohta dhe koha e lagësht e bën jetën dhe veprimtarinë luftarake të ushtarakëve të padurueshme.

IX.6. RETË DHE MJEGULLARetë dhe mjergulla janë forma të dallueshme të kondensimit që krijohen nga pjesëza te

vogla ujore që qëndrojnë pezull në ajër. Retë mbeten sipër ndërkaq, mjergulla duket sikur i afrohet dhe përqafon me bardhësinë dhe dendësinë e saj syprinën e tokës. Heraherës kur janë pranë ato janë të padallueshme, por që të dyja janë një pengim e kufizim për shikim gjatë lëvizjes dhe veprimtarisë në gjeohapësirë. Mjegulla që qëndron pezull mbi tokë e cila shumë shpesh krijohet në netët e akullta, të qeta dhe të pastra. Ajo haset në groporet, format luginore që mandej davariten e shpërbëhen sapo lind dielli dhe era sikur i merr në krahët e saj, ndërkaq temperatura rritet. Shikimi i dobët dhe i kufizuar krijon probleme në kontrollin e trafikut në gjiret detare të

rrethuara nga kodra mbasi atmosfera është gati në ngopje e që takon me ajrin e ftohtë shkakton kondensimin. Tymi industrial si dhe ndotës të tjerë të ajrit që formohen nga veprimtaria e njeriut e ndryshojnë mjergullën në smog pranë qyteteve. I tillë për shëmbull është smogu që krijohet heraherës në Elbasan prej ndikimit të tymrave të industrive të ish metalurgjikut.

Tabela që tregon vëzhgimin e mundshëm në largësi në kushte të mjergullës.

Mjergull e dendur 45 metraMjergull pak e dendur 180 metraMjergull 450 metraMjergull e lehtë 900 metraMjergull shumë e lehtë 1.8 km

Njihen tipet e reve si: shtresore, që gjenden horizontalisht, Kumulus, që zhvillohen vertikalisht Të tjerat janë ndërthurje të këtyre llojeve. Retë Cirus, krijohen nga kristalet avullore që përfshijnë ajrin në mbi 6000 metra, ndërkaq retë shtresore krijohen më poshtë. Retë Kumulus, shpesh krijojnë kulla të larta reshë mbi 9000 metra. Mbulimi i reve që duken mbi tokë, janë të shpërndara, të thyera të cilat përcaktojnë edhe shikimin vertikal. Fundet e reve më të ulta përcaktojnë tavanet të cilat fillojnë nga zero, deri në pakufizim dhe dhe ndryshojnë nga njëri vend në tjetrin mbi vendet kodrinore.

Re të larta mbi 6000 metraRe të mesme 2000-6000 metraRe të ulta nën 2000 metra

IX.7. DRITA NATYRORENdriçimi i diellit, i hënës, janë burimet kryesore të ndriçimit natyror. Dielli në zenithin e

tij i pafiltruar nga retë ose mjergulla, ndriçon syprinat në tokë në maksimumin e tij, ndërkaq ndriçimi i hënës së plotë është 1000 herë më i ulët se ai i diellit. Drita dhe errësira nuk janë dukuri atmosferike, por stafet e ushtarakëve që merren me përcaktimin e parashikimin e kohës informojnë komandat me të dhëna të shumta për ndriçimin, dritësimin në kohë dhe vende të veçanta kur kryhen veprimtaritë ushtarake. Informacione të rëndësishme përfshijnë lindjen e diellit, perëndimin, periudhat nga mëngjesi deri në mugëtirën e mbrëmjes, lindjen e hënës, perëndimin e hënës, fazat hënore të cilat kanë lidhje me dukshmërinë. Ndriçimi ka katër tipe të tij:

- Ndriçimi astronomik i cili fillon në mëngjes kur dielli është 18° poshtë horizontit, që zgjat deri sa dielli lind; rishfaqet pas perëndimit, pastaj dalëngadalë kridhet në errësirë.

- Fillimi i ndriçimit mëngjesor detar, që ndodh pas perëndimit të diellit, kur dielli është midis horizontit dhe lartësi 12° më poshtë tij. Në këtë ndërhapsirë kohore mund të dallohen siluetat e mëdha, ndërkaq yjet që u shërbejnë detarëve si orientues për lundrim dallohen qartaz në kohë të pastër.

- Fundi i ndriçmit mbrëmësor detar, ndodh pas perëndimit kur dielli është midis horizontit dhe 12° poshtë tij.

- Ndriçimi i ashtuquajtur civil, ka të bëjë me kushte dukshmërie pa dritë artificiale, kur dielli ndodhet midis horizontit dhe 6° poshtë tij në agim dhe sërish në mugëtirë.

Nivelet e ndriçimit natyror ndryshojnë sipas gjatësive gjeografike dhe stinëve të vitit.

IX.8. RËNDËSIA E KLIMATOLOGJISË NË KËNDVËSHTRIMIN USHTARAK.Personeli që merret me vlerësimin e klimës grumbullon stastistika të atmosferës dhe i

përpunon ato për Komandat. Në vendin tonë vijon punën shërbimi Metereologjik i FA. Planëzuesit të cilët përqëndrojnë vëmendjen për muajin e ardhshëm të vitit ose për vitin tjetër,

apo për një shtrirje kohore më të gjatë janë të lidhur me të dhënat e klimatologjisë e cila është shumë e rëndësishme për FA, për përgatitjen e misioneve të ndryshme në vende të ndryshme, rajone të largëta dhe të panjohura. Studimet e specializuara jo vetëm ndihmojnë planëzuesit të përcaktojnë kohën dhe ndikimin e saj në armatimin, paisjet, furnizimet, veshmbathjet dhe burime të tjera, që për operacionet kanë rëndësi për kërkimet, zhvillimet, vlerësimet, provat dhe programet e furnizimit në plotësim të kërkesave dhe mundësive ekzistuese. Planëzuesit e fushatave në teatrin e veprimeve luftarake, janë të lidhur me vlerësimin e domosdoshëm të klimës. Tre grupimet bazë klimatike, me shumë nënndarje të tjera, secili veçmas i shërbejnë shumicës së synimeve ushtarake, në fushën e luftimit në tokë, ajër, det. Komandantët ushtarakë të cilët kërkojnë të bashkëpunojnë me “kohën” pasi ata e kanë të nevojshme njohjen e konditave metereologjike, për të zhvilluar më tej situatat në rajonet ku ata kanë përgjegjësitë e tyre luftarake. Klimatologjia është shkenca që merret me studimin e klimës.Proceset atmosferike që përcaktojnë shumë dukuri në tokë, të relievit, bimësisë, të shoqërisë njerëzore duhet të jenë lëndë njohjeje dhe vlerësim i vijueshëm nga bashkësia e ushtarakëve e sidomos e Komandave dhe Shtabeve. Dokumente metereologjike dhe ato të klimës me ndryshimet e tyre, bashkëshoqërojnë tërë operacionet ushtarake. Faktorë të tillë si: rrezatimi, ngrohtësia, qarkullimi i masave ajrore, gjëndja e sipërfaqes së tokës, akullnajave dhe dëborës, ngrirja oqeanike, rrymat detare, janë të pranishme në veprimtarinë e FA, si në kohë paqeje ashtu edhe në luftë. Shqipëria, është një vend bregdetar dhe si e tillë është e lidhur me dallimin me veçoritë fizike që ka toka dhe deti, ku ekzistojnë ndryshimësi termike të sipërfaqes së tokës dhe syprinës ujore detare. Toka dhe deti nuk ndikojnë në mënyrë të njëjtë edhe mbi trysninë atmosferike e cila mbi det dhe tokë, ka ecuri vjetore të kundërt.

28.5% e Shqipërisë është mbi lartësinë e 1000 metër, çka ndikon në klimën e këtyre zonave. Me rritjen e lartësisë, temperatura e ajrit ulet në një mesatare prej 0.60C në 100 m. Vranësia në vendet malore lidhet me qarkullimin e atmosferës dhe lartësinë e vargmaleve.

IX.9. GRUPET KRYESORE KLIMATIKE-Tropikale e lagësht, ku temperaturat mesatare e muajit më të ftohtë nuk është më e ulët se +180C dhe sasia e rreshjeve 750 mm.-Klima e thatë, ku temperatura mesatare e muajit më të ngrohtë nuk ka vlera më të larta se +100C -Klima të ngrohta mesatare, me lagështi të mjaftueshme ku temperatura mesatare e muajit më të ftohtë nuk është më e ulët se +180 C dhe më e lartë se - 300 C-Klima e ftohtë mesatare, me lagështirë të mjaftueshme ku temperatura mesatare e muajit më të ngrohtë është më e madhe se +100 C, ndërkaq temperatura mesatare e muajit më të ftohtë është më e ulët se - 300 C. Reshjet janë të tipit me mbulesë dëbore të qëndrueshme-Klima e ftohtë me dëborë, kur temperatura mesatare e muajit më të ngrohtë është më e vogël se + 100C.

IX.10. QARKULLIMIInformacion rreth ndikimit të mundshëm të reshjeve, temperaturës, gjatë qarkullimit e

lëvizjes ka përparësi, sepse Forcat Tokësore nuk mund të kryejnë manovrat e tyre me efektivitet kur mbështetjet e tyre, janë të papërshtatshme. Ato mund të lëvizin me shpejtësi përgjatë një vendi të hapur, kur është kohë me ngrica dhe një temperaturë sado e lartë (por e qëndrueshme dhe pa luhatje), por e kanë shumë të vështirë të ecin në po të njëjtin vend që është me baltë ku as kamionët ushtarakë nuk lëvizin dot dhe këmbësorët, gjithashtu, pengohen.

IX.11. KRITERI KLIMATIK SI CILËSI MJEDISOREShqipëria bën pjesë në brezin klimatik subtropikal me lagështirë. Klima është një ndër

treguesit e rëndësishëm mjediosorë të klasifikimit të Mbulesës së Tokës, mbasi e tërë jeta e botës së gjallë, varet edhe prej kushteve klimatike. Zonimi agro-ekologjik ka të bëjë me përcaktimin e dy çështjeve kryesore: temperaturat dhe periudhën kohore të rritjes së bimëve.

Shqipëria ka rajonizim klimatik si vijon : - Zona mesdhetare fushore: (V, qëndrore, J)- Zona mesdhetasre kodrinore : (V, qëndrore, JL, JP)- Zona mesdhetare paramalore : (V, J)- Zona mesdhetare malore : (V, L, JL, J)

Në bazë të temperaturave standarte për klimën, Shqipëria i takon brezit subtropikal me temperaturë mesatare vjetore më shumë se 5o e sëpaku një muaj me temperaturë mesatare 18°C.Temperaturat mesatare sipas muajve për vitin 2001. [INSTAT]PasqyraMuaji Kukës Shkodër Tiranë Korçë GjirokastërJanar 3.5 7.2 10.3 3.2 9.3Shkurt 2.9 8.3 9.1 4.0 9.1Mars 10.2 13.0 15.1 10.1 14.6Prill 8.3 13.7 14.0 9.0 12.7Maj 15.5 21.4 21.0 15.4 20.1Qershor 17.6 22.7 23.4 18.8 21.9Korrik 21.9 26.8 26.3 22.3 26.0Gusht 23.4 28.5 27.0 22.7 26.1Shtator 16.6 20.1 20.7 17.2 20.8Tetor 14.0 18.4 18.5 14.1 18.9Nëntor 5.3 10.3 12.2 6.2 12.5Dhjetor -3.4 2.8 5.3 -3.1 …

Temperatura, lagështia, janë tregues përcaktues të periudhës kohore të rritjes së bimëve. Kjo është periudha e vitit kur lagështia dhe temperatura nuk bëhen pengesë për rritjen e bimëve. Në vështrim të studiuar teknik, është e llogaritur se kjo periudhë fillon kur rreshjet janë më shumë se 0.5 (si tregues që ka të bëjë me qarkullimin e avullimin e ujit prej tokës dhe bashkësisë së bimëve në atmosferë) ose temperatura mesatare është më e lartë se 5°C si dhe kur rezerva e lagështisë së tokës prej 100 mm është gjithnjë duke u sosur, apo reshjet më pak se 5°C.

IX.12. DALLGËTDallgët janë të shumellojshme në vështrim të përmasave dhe lëkundjeve të energjisë,

forcës dhe origjinës së tyre. Si shkaqe janë: erërat, baticëzbaticat, cunami etj. Njohja e tyre për detarët është domosdoshmëri, ndërkaq edhe për forcat që zbresin nga mjetet detare në breg, nuk duhet të neglizhohen. Në Shqipëri drejtimi mbizotërues mund të ilustrohet me disa të dhëna. Kështu, në stacionin e Durrësit, drejtimi është P, (mesatarisht 20.5%) me rastisje më të mëdha në stinën e verës (33.64%) Në stacionin e Vlorës, rastisjen më të madhe e ka drejtimi P, (45.92%) të rastisjeve. Në gjirin e Drinit, mbizotëron drejtimin JP dhe P - JP. Ndërkohë energjia e valëve është sërish një përbërës i rëndësishëm, lidhur me veprimtarinë e lëvizjeve të mjeteve detare. Si bregdete me energji të lartë të valës janë ato që kanë një mesatare vjetore të lartësisë mbi një metër. Kurse energjia e valës do të konsiderohet e moderuar kur lartësia është 0.3 - 1 metër. Energjia e mbetur, ka lartësi më të vogël, se 0.3 metër. Valët e stuhive janë një llojshmëri tjetër veprimtarie të fuqishme që ngrejnë nivelet e deteve në disa metra. Njohja e veçorive të valëve dhe ndikimit të tyre, ka të bëjë në përditshmëri me veprimtarinë e Forcave Detare. Shumë veprimtari e ngjarje, marrin tjetër drejtim, nga ndryshimi i kushteve atmosferike në det. Kështu, ndonëse në kushte paqësore, data 9 Janar e vitit 2004, prej dallgëzimit detar dhe erërave të fuqishme, përball Karaburunit, u kthye në një tragjedi të vërtetë. Një gomone si transport i vdekjes dhe i ferrit, niset nga Palasa për në det të hapur, drejt brigjeve të Italisë me klandestinë. Por deti i tallazuar e mbërthen gomonen në kthetrat e tij. Ndonëse, jo shumë larg brigjeve tona (vetëm 10 milje) dhe për gati 20 orë rrjesht, anijet luftarake të FD, as ato të Guardia di Finanza, as helikopterët

luftarakë, nuk e zbuluan doT gomonen e vdekjes. Ky shembull ilustron jo vetëm egërsinë e gjeografisë detare të lidhur me atë atmosferike, por edhe mungesën e informacionit të domosdoshëm nga Forcat Detare. Prandaj njohja e kushteve metereologjike drejtimit dhe forcës së erës, e elementëve të valëzimit detar duhen vlerësuar në mënyrë të veçantë.

IX.13. TRYSNIA ATMOSFERIKEAjri atmosferik vepron në çdo cm ² të sipërfaqes së tokës me një peshë prej 1033 kg.

Trysnia atmosferike është e ndryshueshme, në kohë dhe hapësirë. Ajo është e barabartë me 760 mm të shtyllës së zhivës, kurse me metereologji përdoret “bari” dhe “milibari” 1 bar = 1000 milibar. Shpërndarja e trysnisë atmosferike, në nivel të deteve dhe oqeaneve, që paraqitet në “izobare” (vija me vlerë të njëjtë të trysnisë) quhet “reliev barik” Sistemet barike janë të ndryshëm që në hartografinë sinoptike, paraqiten në formën e rrathëve qëndrore, jo të rregullta, kryesisht në formë vezake. Trysnitë me vlera të ulta quhen “Ciklone”, ato të larta “anticiklone” Ciklonet dhe anticiklonet lindin, lëvizin e zhvendosen, ndryshojnë forcën e tyre e mandej shpërbëhen. Komandantët ushtarakë dhe planëzuesit duhet të njohin zonat e trysnive atmosferike të shpërndara në rruzullin tokësor që përbëjnë edhe qarkullimin e përgjithshëm të atmosferës.Ato janë:-Zona ekuatoriale e trysnisë së ulët (gjerësitë 500 të gjerësisë V dhe J). Ngrohja e lartë e ajrit, avullimi, përcillen edhe me lëvizje të fuqishme lartësore të ajrit, duke zvogëluar trysninë me shtresat e poshtëme.-Zona subtropikale e trysnisë së lartë, gjerësitë gjeografike 30 - 350 (V) dhe 25- 300 (J), ku dallohet ajo e paqësorit lindor (anticikloni i ishujve Havai, ndërkaq ajo e Atlantikut Verilindor me emrin “anticikloni i ishujve Azore” Në hemisferën jugore ka tri qëndra të trysnisë së lartë: në Atlantikun Jugor (anticikloni i Shën Helenës) dhe në oqeanin Indian (anticikloni i Mauricius) dhe i treti në Oqeanin e Qetë.-Zona e tretë, (trysni e ulët) lidhet me gjerësitë 50 - 600; ku një minimum është në Islandë dhe tjetri i Alentinëve (Kamçatkë - Alaskë)-Zona Polare, lidhet me trysnitë e larta polare sidomos ato të Antarktidës.Trysnia atmosferike ndryshon me lartësinë nga niveli i detit. Ajo lidhet me pakësimin e dëndësisë së ajrit dhe me veçori nxehtësore të atmosferës. Rritja e temperaturës prej 10ºC përcillet me një rritje në shkallën barike prej 0.4 %.

IX.14. FRONTET ATMOSFERIKEFronti atmosferik përbën takimin midis masave ajrore me ndryshim në temperaturë dhe

lagështi. Sipërfaqet frontale të tyre arrijnë deri në 800 km. Në Europë, në stinët kalimtare të vitit shpejtësia mesatare e lëvizjes së fronteve atmosferike është deri në 35 km/orë. Çdo kalim i frontit shoqërohet me ndryshim të kushteve të motit. Nëse ajri i ngrohtë i një mase ajrore, lëviz drejt një mjedisi tjetër gjeografik, ku ka masa të ftohta, ajri pëson lëvizje ngritëse, të atij të ngrohtë mbi atë të ftohtë. Parashikimet e motit dallojnë veçoritë e lëvizjeve të masave ajrore. Fronti i ngrohtë lëviz ngadalë dhe sjell shira të qetë, e mandej borë. Ndërkaq fronti i ftohtë, lidhet me lëvizjen e ajrit të ftohtë dhe i dendur, zhvendoset pa e humbur takimin me tokën dhe shtresën më të poshtme të tij, drejt ajrit të ngrohtë duke sjellë kondensim dhe rënie të reshjeve. Kur masat ajrore të ftohta dhe të ngushta kanë shtresëzim të ndryshëm dhe të paqëndrueshëm, para frontit të ftohtë shfaqen vranësira të cilat sjellin me të shpejtë shtrëngatat.

IX.15. GJEOGRAFIA USHTARAKE E TËRMETEVETërmetet janë dukuri të jashtëzakonshme të natyrës. Ato më tepër se sa përmbytjet, janë

ndëshkim i natyrës, me rrezik të dukshëm fizik, shpirtror, ekonomik dhe kulturor. Ato janë një rrezik më i madh se sa një Luftë e paparalajmëruar, për çdo vend. Tëmetet, duken sikur vijnë prej verbërisë, territ, tejbotës e megjithatë ata kanë shkaqet e tyre që janë pjesë e jetës së Planetit tonë dhe sistemit tonë diellor, universit në tërësi.Tërmetet shprehin energjinë e madhe që bart Toka, në

brendësi të saj. Toka është në dinamikë. Vetëm 500 vjetët e fundit nga ndodhja e tërmeteve kanë vdekur 7 milionë njerëz në të gjithë botën. Duke qënë dukuri të rrezikshme dhe të paevitueshme, njerëzimi është përpjekur që t’i studiojë, për të marë masa paraparake, për paralajmërime të mundshme, për rikonceptimin e ndërtimeve në përshtatje me zonat e tërmeteve, për t’i bërë më pak të rrezikshëm, kur ato ndodhin. Vlerësimi paraprak, është shkencor e për këtë ka shumë institucione që punojnë në të gjithë botën. Tërmetet e fuqishme shkakëtojnë shëmbjen e ndërtimeve, urave, autostradave, të tuabcioneve te ujit naftës, gazit, kanaleve të ujrave të zeza në qytete e qëndra të tjera. Ata janë nismë për rrëshqitje, orteqe, të ujrave nëntokësore etj, duke i shtuar edhe më shumë rrjedhojat e dëmeve. Kur ata ndodhin në det, ata shkëtojnë Cunamin shkëtërrues bregdetar, me valët oqeanike, siç ndodhi në Azinë Juglindore në vitin 2005. Rruga më e mirë, për to, është vetëm studimi i vijueshëm. Në këto kushte, struktura të veçanta të FA, në ndodhje të tëmeteve përfshihen në njohje dhe përballjen e tyre të përbashkët. Shtabi i Përgjithshëm i FA në Qëndrën e Bashkuar Operacionale duhet të ketë studimet shqiptare që janë bërë për tëmetet, hartën që pasqyron gjeografinë e shpërndarjes së tyre, hartat e qyteteve të Shqipërisë, me dallimin e banesave dhe llojshmërinë e tyre ndërtimore, studimet gjeodinamike të Institutit Sizmiologjik dhe të dhënat për stacionet permanente të shpërndara në Shqipëri. Organizimet ushtarake, në këto kushte marrin përparësi. Të lëvizësh me shpejtësi drejt një rajoni të caktuar, ku ka ndodhur tërmeti, të dish rrugët dhe llojin e tyre, të kesh njohuri për qytetet apo qëndrat e banuara dhe llojet e ndërtimeve, për linjat e tensionit të lartë, apo ato të furnizimit me ujë është shumë me rëndësi, në përballjen e gjendjes. Përbërës të tjerë të situatës janë edhe njohja e burimeve të furnizimit, qëndrat shëndetësore, qëndrat e pushtetit vendor, për të vepruar dhe komunikuar.

IX.15.a. GJEODINAMIKA SHQIPTARE DHE E RRETHINAVE TË SAJ.Në zonimin sizmik gjithbotëror, Shqipëria zë vend në brezin sizmik Alpin-Mesdhetar

Ndërsa rrotull Shqipërisë haset zona e gjerë tektonike e përbërë nga blloqe të shtangët ( shiko raport: Tërmetet, rreziku sizmik në Shqipëri, Tiranë 2003), si Adriatiku, disa sektorë të brezit Alpin, Alpeve, Karpateve, Dinariteve, Helenideve, Harkut Helenik, i brezit të Anadollit si dhe basenet e brendshme të Tirrenit, Egjeut, Panonian, dhe Detit të Zi. Çdo vit në këtë rajon ndodh një tërmet me M>6.5. Duke marrë parasysh klasifikimin e njohur të termeteve, sipas madhësisë së tyre, sizmiciteti i Shqipërisë karakterizohet nga një mikroaktivitet sizmik intensiv, ( 1.0<M<-3.0), nga shumë tërmete të vegjël ( 3.0<M<5.0 ) nga tërmete të rrallë me madhësi mesatare ( 5.0<M<7 ) dhe shumë rrallë nga tete tëmete të fortë ( M> 7.0 ) Nga dëshmitë historike të tërmeteve rezulton se qysh prej lashtësisë tyre ( shek. III-II ,pr. Kr) e deri në ditet tona kanë ndodhur 55 tërmete të fortë, e 36 prej tyre i takojnë shekulltit te XIX. Kjo të bënë të mendosh, se numri i termeteve shkatërrues që përmënden, për Shqipërinë, janë nënvlerësuar.

Përmenden tëmete si ata që kanë goditur Durrësin, në vitet 177 pr. Kr, 334 ose 345 Pr. Kr. dhe 506, 1272, 1279, 1869, 1870, me dëme të mëdha në jetë njerëzish, kulturë, ndërtime dhe ekonomi. Apollonia (Pojani i sotëm), duhet të jetë goditur nga tërmete të fuqishme gjersa ai ndodhet pothujse i mbuluar prej shtresa dherash që prej lashtësie. Po kështu ka ndodhur me Butrintin në vitin 1253, ku dëmet kanë qënë të rënda. Përshkruhen në historinë e tërmetve shqiptare ndodhitë e jashtëzakonshme të cilat e bëjnë të qartë edhe shpërndarjen e tyre gjeografike si : Vlorë e Kaninë, 1851; Berat, 1851, seri tërmetesh në Shkodër 1855, tërmet në zonat fshatare të Izvorit, Rabije (Tepelenë), Osmozezë, Velçan, Klos (Mallakastër). Të dhënat historike tregojnë edhe për një tërmet në zonën e Himarës, në vitin 1893, ato të Shkodrës në vitin 1905, rreth liqenit të Ohrit në vitin 1911, në zonën e Leskovikut në vitin 1919, Tepelenë , në vitin 1920, në Elbasan dhe fshatrat përreth sërish në vitië vitin 1920, në Peshkopi në vitin 1921, në Durrës në vitin 1926, në zonën e Maleve Akrokeraune ( Llogara e përreth, Dukat, Tërbaç, Palasë) në vitin 1930, në zonën e Çermenikës e të Librazhdit në vitin 1935, në Peshkopi në vitin 1942, në zonën e Nënshkodrës, ë vitin 1948, në qytetin e Fierit, të Lushnjes, Rrogozhinës, Peqinit, Kuçovës, Beratit, të fshatrave rrotull Urës së Kuçit, në vitin 1959; në rrethin e Korçës, në vitin

1960, në qytetin e Fierit dhe fshatrat rrotull tij, në vitin 1962. Në një kohë më të afërme përmenden të dhëna dhe hollësi për tërmetin e vitit 1967 me një magnitudë prej Ms= 6.6 që ndodhi në rrethet e Dibrës dhe të Librazhdit si dhe në një pjesë të Maqedonisë perëndimore. Në vendin tonë u prekën Klenja, Luniku, Ostreni, Maqellara, Sebisht, Zabzun, Borovë, Prodan, Ostren i Madh, dhe ai i Vogël, ku intensiteti maksimal arriti deri në 9 ballë. Një çarje e madhe u vu re për herë të parë, dhe u vëzhgua nga sizmiologët, e cila fillonte nga qafa e Përvallës, duke vijuar përmes një relievi në lagjen Prodan të Zabzunit. Në këtë gjatësi, prej 1 km, çarja kishte një gjerësi prej 20-50 cm në drejtimin verilindor. Duket se një energji e madhe është çliruar në këtë fragment të relievit të zonës e cila vijon më tej edhe në 10 km të tjerë. Tërmeti tjetër i ndodhur në një zonë të gjerë në Rrethet e Mallakstrës, Tepelenës, Fierit, Beratit, Vlorës, Përmetit dhe Skraparit, në vitin 1969, shkaktoi dëmë shumë të mëdha. Edhe në këtë rast u vërejt një thyerje në relievin e luginës së Luftinjës. Ajo fillonte në fshatin Izvor, malin e Rabijes, deri në Çërrilë , me gjatësi 5 km. Në vitin 1979, një tërmet nga më të fortët që ka goditur Gadishullin e Ballkanit, pati epiqëndrën e tij pranë Petrovacit në Mal të Zi. Ky tërmet u ndie me fuqi të madhe në Shkodër e Lezhë e rrethinat e tyre, por edhe në Greqinë e Veriut, Kroaci, Slloveni, Italinë Lindore. Në Shkodër dhe Lezhë më shumë se 100 000 banorë mbetën pa shtëpi, shoqëruar me dëme shumë të mëdha materiale. Tërmetet nga më të fundit, janë ata të vitit 1982 (në rrethet e Lushnjes, Fierit dhe Beratit, ai i ndodhur në qytetin e Tiranës dhe fshatrat rrotull, në vitin 1988. Nga studimet mund të arrihet në një përfundim të rëndësishëm njohës jo vetëm për gjeografët ushtarakë por dhe specialistët e komandave dhe shtabeve është se tërmetet deri shtatë ballë prekin 12 rrethe të vendit tonë me një popullsi prej 1 milionë banorë dhe 150 000 ndërtesa.Tërmete deri në tetë ballë prekin 18 rrethe, me një popullsi prej 1,2 milionë banorë dhe 200 000 ndërtesa.

IX.15.b. TËRMETET NËNUJORE Trubullimet e fuqishme të ujrave oqeanike (detare) ndodhin nga tërmetet nënujore. Në

raste të veçanta, formohen dallgë me gjatësi prej qindra kilometrash, në një hapësirë kohore prej 30 minutash, ku shpejtësia arrin 234 - 237 m/sek. Në bregdet ato mund të ngrihen në lartësinë deri në 30 metra. Ato quhen “Cunami” që në japonisht do të thotë “Valë porti”. Cunami i pragvitit të Ri 2005 në oqeanin Indian ishte një nga ngjarjet më të mëdha të shekullit. Ajo çka ndodhi në atë pjesë të Botës, veç faktorëve natyrorë si dukuri e tërmeteve solli edhe disa mangësi të mospërcjelljes në kohë të informacioneve gjeohapsinore jo vetëm të tërmetit të ndodhur por dhe të shpejtësisë së lëvizjes së dallgëve deri në brigjet tokësore, të cilat nuk do të ishin kaq katastrofale

“Një vajzë 12 vjeçare teksa qëndronte në breg dhe vështronte detin madhështor si në një ëndërim të çuditshëm, vuri re se uji po tërhiqej si një mbështjellë gjigande drejt thellësisë. Në çast ajo shpërtheu në një ulërimë fëminore ngjethëse, pasi në çast i trokitën magjishëm në trurin e saj njohuritë e gjeografisë së tërmeteve nënujore, si dukuri që mësohej në shkollë, e menjëherë u ngrit si nëpër një erë fluturuese, përgjatë gjtihë plazhit duke lajmëruar me zë të lartë, se diçka e tmerrshme kishte ndodhur nën oqean, ai që quhej Cunam, dhe po ky det që tërhiqej e kish këtë lëvizje si një frymëmarje shpërthyese që do të vijonte me ngritjen gjigande të dallgëve vdekjeprurëse që po kanosnin brigjet e ishullit.Ajo vajzë u shpall si një ëngjëll i vërtetë shpëtimtar”

Nga shtypi i Kohës Dhjetor 2004

IX.15.c. DETYRA TË SHTABEVE DHE SPECIALISTËVENdodhja e tërmeteve është një ngjarje e rreziqeve të mëdha që i kanoset shoqërisë

njerëzore prej natyrës, kështu duhet të vlerësohet gjendja si në një situatë lufte. Për vlerësimin paraprak është detyrë e strukturave të Emergjencave, por ajo asnjëherë nuk duhet të shmanget që

nga Misioni i vet QBO ( Qëndrës së Bashkuar Operacionale) e cila ndjek në mënyrë të vijueshmë rreziqet natyrore. Pasqyrimi gjeohartografik si dhe përfundime të studimeve, duhet të bëhen të njohura në shtabet përkatëse, mbasi ato do të ndikojnë që të vihet sa më shpejtë, në ndihmë të popullsisë së dëmtuar. Ndërtimi një SIGJ( Sistemi të Informacionit Gjeografik) paraprak me shumësinë e të dhënave që duhen në raste të emergjencave, do të shtonte më shumë njohjen gjeografike ushtarake dhe ndihmën sa më cilësore në kësi rastesh. Ky SIGJ duhet të funksionojë në QBO dhe në BMC ( Bazën e Mbrojtjes Civile )

IX.16. GJEOGRAFIA USHTARKE E PËRMBYTJEVEPërmbytja është veprim i natyrës ndaj veteves, si rrjedhojë e reshjeve apo e shkrirjes së

borës, ngritjes së nivelit të ujorëve, lumenjë, përrenj, argjinatura e prita të tjera. Ajo është dukuri natyrore e paparashikuar. Si rrezik natyror, duhet të përballohet. Si dukuri natyrore ato kanë ndikim në mjedisin gjeografik ( ekonomi, urbanizim etj) si dhe rrezik njerëzor e kulturor. Shteti mer masat paraprake, por në çastet e emergjencave, ndodh një kushtrim mbarkombëtar për të përballuar fatëkeqësinë. Në kësi rastesh, pushtetet vendore, nuk i kanë mundësitë e duhura, prandaj meren masa gjithvendore. Njohja e zonave të përmbytjeve, si dhe masat ndërtimore parandaluese, janë faktorë ndihmues. Përballimi i situatave, kërkon njohje, menaxhim dhe kulturë ushtarake profesioanle. Shqipëria, në Ultësirën Perëndimore të saj e ka patur të pranishme dukurinë e përmbytjeve. Por edhe në raste të tjera, nuk mungojnë përmbytjet edhe në zona luginore, shpate malore, qytete e qëndra fshatare, kur ndodhin rrebeshe reshjesh, që krijojnë përmbytje, grryerje, rrëshqitje. Vërshimet e ujrave rrjedhëse, që shkakëtohen nga denduria e rënies së tyre dhe kohëzgjatja përcillen me përmbytje. Ultësira Perëndimore, atje ku zbresin të gjithë ujorët nga VL në JP dhe P është edhe gjeohapësira më e njohur e përmbytjeve. Vet kjo Ultësirë është produkt i prurjeve të ngurta të ujorëve, të veprimit të detit Adriatik e Jon si dhe të faktorëve gjeomorfologjikë. Relievi i fushës që të duket, sikur është një rrafshinë, në fakt, ka një ndryshim, në lartësi që sado të vogla, janë të dukshme në dukurinë e përmbytjeve. Në Ultësirën Perëndimore janë të përqëndruara, ndërtimet kryesore qytetore dhe kulturore, rrugët automobilistike, zonat industriale, pjesa më e rëndësishme e qyteteve tona, e cila pas viteve 90’të është shtuar më shumë. Në shekullin e fundit, në Shqipëri kanë ndodhur 10 përmbytje të mëdha ku vërshimi i lumenjëve ka përfshirë fushat, me pasojë , dëme të rënda. Në përgjithësi ato kanë ndodhur në stinën e dimrit. Lumenjtë më tipikë që shkakëtojnë përmbytje janë: Kiri, Gjadri, Mati, Shkumbini, Semani dhe në disa raste edhe Vjosa.Kiri është rreziku i përhershëm i Shkodrës. Kiri e ka takuar por edhe pushtuar Shkodrën . Po edhe Drini i ndryshuar nga hidrocentrali i Vaut të Dejës, e përbën një rrezik të tillë. Gjadri kur fryhet nga reshjet ka lidhje me Zadrimën si fillim, dhe me rrjedhën e dikurshme, kur Drini kalonte në Lezhë. Edhe Mati është një lum-kasnec i rrezikshëm, për hapësirat ku ai kalon e sapo zbret në fushë. Ndërkaq Shkumbini ka patur domen të tij hapësirën e grykëderdhjes në Adriatik, që edhe për shkak të vërshimeve, vijon të ndryshojë përsëri. Kurse Semani ka qënë lumi “ fatal “ dhe “ prurës i madh”, “ vërshues i shpeshtë” dhe “ ndryshues spektakolar “ i grykëderdhjes së tij. Në Shqipëri, mbarështrimet anës lumenjëve, s’kanë munguar. Megjithatë, ato nuk kanë qënë kaq dobiprurëse, në disa prej lumenjëve tanë. Të tillë deri sot, të pambarështruar kanë mbetur: Kiri , Drini dhe Gjadri. Punimet ndërtimore të tyre që kanë të bëjnë me argjinaturat, thellimkanalet etj, nuk kanë qënë efektive. Prandaj, lumenjtë duhen njohur, me brigjet e tyre dhe pikat e dobëta, urat dhe argjinaturat, kapacitetet e hidrovoreve, gjendjen e kanaleve kulluese, të lagunave apo godullave, sasia e mjeteve të shpëtimit shëprndarja e banesave të bashkësisë së banorëve të këtyre viseve, si dhe aftësitë menaxhuese të vendasve. Si hapësirë njohëse, për të sotmen e rreziqeve të përmbytjeve mund të sjellim shëmbullin e përmbytjeve të viteve 2000-jë. Më 8 maj 2001, ishte edhe një rast “ jashtqëndër” për Tiranën. Shi i dëndur në fundpranverë, për gati dy ditë rresht. Në periferi përmbyten, mbi 100 shtëpi. Po kështu edhe në qëndër të Tiranës, në katet e para dhe bodrumet. Të gjitha ndodhën nga mosfunksionimi i kanalizimeve. Po një përmbytje e

një natyre tjetër, ndodhi në Tiranë, kur u hapën portat e liqenit artificial. Ndërtimet informale, prishja dhe ndërprerja e kanalizimeve, shkakëtuan një përmbytje të vërtetë. Në shtator 2002, fatkeqësia natyrore e përmbytjes u shtri në shumë rrethe të vendit si: Shkodër, Lezhë ( zona e Gjadrit ), Kurbin. Niveli i ujrave në fushë arriti në më shumë se 50 cm. Mati shpërthen argjinaturën e tij. Po e njëjta dukuri ndodhi edhe me argjinaturën e Drinit. Hapësira e rrethit të Lezhës, ka një rrethim të rrezikshëm përmbytjeje. Në V, Gjadri e në J, Mati. Në raste reshjesh edhe përrenjtë malorë shpërthejnë. Nga përvoja del se në fushat e Lezhës, deri në vitin 2004, përmbyteshin rreth 15 000 ha tokë, ndërkaq në Kurbin 7500 ha. Edhe qyteti i Lezhës, heraherës përmbytet në pjesën më të madhe të tij. Në Shkodër, vijimisht përmbytet lagja Kiras. Në Vaun e Dejës përmbyten: fshatrat Laç, Naraç, Komuna e Hajmelit, e Bushatit. Është e domosdoshme të njihen përvojat dhe ndodhitë përmbytëse. Ato ndodhin në hapësira tipike po jo rrallë edh ne vende të tjera që lidhen me shpërthimet malore të lumenjëve dhe përrenjëve. Kështu mund të përmendet lumi Osum, përroi i Bogovës, në Gjirokastër, Tepelenë apo Përmet. Gjeografia e përmbytjeve duhet njohur dhe vlerësuar, në radhë të parë nga specialistët përkatës por edhe nga strukturat ushtarake që menaxhojnë emergjencat civile. Ajo duhet të quhet e njëllojtë, me një sulm ushtarak të paparalajmëruar. Koha e paqes nuk i lë Forcat e Armatosura të një shteti të jenë spektatorë, por ato duhet të jenë ta parat që në kushtrim nisen për të përballuar “ sulmin”. Duke patur një organizim dhe trupë njerëzore të përgatitur, jepet shënja e parë e solidaritetit me bashkësinë por edhe profesioanlizmi më shëmbullor i veprimit, për ruajtjen dhe shpëtimin e jetëve njerëzore dhe të ekonomisë e kulturës. Komandat Ushtarake dhe njësitë speciale të emergjencave civile duhet të njohin e të kenë studime dhe vlerësime gjeoushtarake, për hapësirat që zakonisht përmbyten. Ato duhet ta bëjnë këtë njohje drejtpërdrejt në natyrë, por edhe me gjithë informacionin hartografik, të fotografive dhe pamjeve satelitore si dhe nëpërmjet studimit të raporteve shkrimore dhe të dhënave statistikore për zonat e përmbytura.

E gjithë puna përgatitore e strukturave ushtarake duhet të konsistojë në njohjen e dukurise dhe shtrirjen e saj gjeografike, zonat më të të prekura që sipas përvojës kanë gjasa më shumë për të ndodhur përmbytja, pikat më të dobta, të argjinaturave dhe pjesëve të veçanta të lumit që mund të krijojë çarje, vijën më të lartë të përmbytjeve të ndodhura të pasqyruar në hartat topografike të shkallës 1 : 10 000 ose në ndonjë shkallë më të madhe, sasia e qëndrave të banuara që përmbyten, me numrin e banorëve, mjeteve, qëndrave kulturore, hartën që pasqyron lartësitë e rrezikuara, hartën e rrugëvë automobilistike dhe e veprave të artit mbi to; rrugët e tjera të afrimit, harta me gjendjene hidrovoreve dhe rrugëve që të çojnë në to. Shërbimi veprues i emergjencave, pasqyron në harta apo pamje të gjithe situatën kur ndodhin reshjet, ndjek me kujdes ndryshimet e mundshme dhe përgatit raport për vendimarrje, në lëvizje të trupave dhe teknikës për pëballimin e situatës. Janë të gjitha mundësitë që duke shfrytëzuar informacionin e grumbulluar nga përvoja, krijohet një Bazë të Dhënash e cila në momente të caktuara lehtëson vlerësimin dhe zgjidhjen e situatave. Duke patur:

- harta e vektorizuara të zonës që studiohet- të dhëna gjeodezike për lartësitë, argjinaturat, - të dhëna për sasinë e qëndrave të banuara, banesave dhe numrin e popullsisë,- të dhëna për hidrovoret dhe kapacitetet e tyre- të dhëna për ankorimin e barkave apo të helikopterëve

mund të zbatohet me sukses SIGJ ( GIS ) për të dhënë zgjidhje të shpejta dhe cilësore vendimmarrje për përballimin e fatkeqësive.Në tabelën e mëposhtëme janë pasqyruar përvojat e gjersotme që ka Baza e Mbrojtjes Civile, për përmbytjet në disa rrethe të vendit.

Rrethet Sipërfaqe të përmbytura nga lumenjtë

Sipërfaqe të përmbytura nga mosfunksionimi i

hidrovorëve

Sipërfaqjae përgjithshme

Në haSHKODËR 102 690 792LEZHË 330 450 780LAÇ 420 560 980KAVAJË 320 120 440FIER 300 540 840DURRËS ----- 700 700LUSHNJË ----- 480 480SHUMA 1472 3540 5012

IX.17. GJEOGRAFIA E ORTEQEVE SHQIPTARE

IX.17.a. ORTEQETOrteqet janë dukuri natyrore, të rrezikshme për bashkësinë. Në Shqipëri, hasen zona të

ndryshme, me raste të orteqeve, që kanë shkaktuar rreziqe të mëdha. Bora e maleve shqiptare, është e bukur dhe mbresëlënëse, por kur bie në sasi të mëdha, ka pasoja. Forcat e Armatosura dhe struktura të shtetit, mbështeten tek njëra tjetra për të përballuar ndodhitë e orteqeve. Shpërthimet e orteqeve, janë dukuri mekanike, kur masa të mëdha, shkëputen, shformohen nga trysnia, forca e rëndesës, shkrirja etj. Studimet tregojnë, se parametrat mekanikë të borës ndryshojnë. Vetitë mekanike, të një shtrese bore, bëhen shkak për rënien e orteqeve. Rrëzimi i borës, mund të bëhet në pjerrësi të ndryshme dhe kjo varet nga shtresat e borës, lagështia, trysnia, era, thyerja e drurëve etj. Të tjerë faktorë janë: struktura e borës, trashësia dhe dëndësia e saj, karakteri i tabanit në të cilën rrëshqet bora. Ky taban mund të jetë borë e vjetër, e ngrirë, e lagësht, apo dhe shkëmbore. Mbulesa bimore, pyjet, shkurret, relievi i butë, ndikojnë në frenimin e orteqeve. Era është faktor i rëndësishëm i shkakut të orteqeve, sepse ajo sjell shpërndarjen jo të njëtrajtëshme të reshjeve, të kristaleve të dëborës. Kur prishet ekulibri, shkaktohet orteku. Orteqet e dëborës së ngjeshur, kanë formën e një pllake të ngurtësuar. Lëvizja krijohet, nga thyerja e pemëve, kalimit të ndonjë kolone që nuk e njeh gjendjen. Po të jetë forma e relievit është konvekse, kjo e shtyn mundësinë e krijimit. Kur orteqet bien në pranverë, shkak bëhet shkrirja dhe rrezatimi diellor. Po kështu, uji që formohet nga shkrirja apo shirat grumbullohen nën shtresën e saj dhe aty krijohen kushtet rrëshqitëse. Vendi ynë ka reliev tipik për krijimin e orteqeve. Gjeografia e orteqeve, pak a shumë është e njohur. Veriu i Shqipërisë, ku përfshihen Alpet, në rrethet Shkodër, Bajram Curri, kukës, Dibër, Pukë e ndonjëherë Mat dhe Tiranë. Këto zona duhen njohur nga Komandat, planëzuesit e stërvitjeve si dhe strukturat e Bazës së Mbrojtjes Civile. Nga përvoja e viteve të fundit, ku ka patur dimra të ashpër dhe më shumë borë prania e orteqeve ka shkaktuar dëme shumë të mëdha.

Ushtarakët, duhet të kenë njohuri të mjaftueshme, për klimën, borën, orteqet, relievin dhe dukuritë shkaksore. Gjeografia ushtarake, në këtë rast, bën vlerësimin e duhur të vendit, prej së cilës do të rrjedhin edhe masat e studiuara. Edhe në kushtet stërvitore ashtu sikundër ato ushtarake shembuj ilustrojnë përditshmërinë e njohjes dhe të kulturës gjeografike. E tillë është ngjarja e ortekut të madh të dëborës në malin e Miçekut, në masivin e Malit me Gropa në vitin 1981.

Në mëngjes kampingu i shkollës së lartë të Bashkuar të oficerëve që në zgjim të tij merr urdhër për t’u ngjitur në Malin e Miçekut. Dita ishte e ftohtë, frynte erë dhe masive mjegulle herë dukeshin e herë zhdukeshin. Ditë më parë kish ngrirë shtresa e dëborës masive. Ndërkaq gjatë natës që shkoi kish rënë dëborë e re. Dëbora e butë dhe e brishtë kishte formuar kësisoj një shtresë të re mbi syprinën e ngrirë të dëborës së parë.Temperatura filloi të ulej sërish dhe erërat të frynin. Kampingu ushtarak përgatitej për t`u ngjitur me dy kolona. Edhe pse topografia e vendosjes së kampingut si dhe e pjerrësisë së Miçekut njihej

nga komandantët, ajo nuk u vlerësua siç duhet, duke u rrëmbyer së pari prej dëshirës për t’u ngjitur. Nuk u vlerësua shtrasa e dëborave, pjerrësia e malit, rrallësia e drurëve të pishave dhe erën që frynte, bora e re që kishte rënë mbi atë vjetër.

Kur ngjtja vijonte dhe kolona luante me dëborën e cila përshkohej jo vetëm në një drejtim ngjitës por herë-herë tërthoraz, mali i dëborës lëvizi dhe i mori me vete me rrapëllimë kolonën e gjatë, duke e përpalsur me furi. Ishte një përshtjellim i jashtëzakonshëm dhe tronditës. Nuk mjaftoi orteku i parë, kur forcat që nuk ishin prekur filluan kërkimin në avalansh, mali u zgjua për herë të dytë. Ky zgjim ishte dhe më i llahtarshëm. Me dëborën nuk duhej të luhej, me malin e pjerrësinë gjithashtu, me vijëmarshimin dhe zërat oshëtitës në ndihmë të erës dhe tufanit. Rrëmbimi epik i ngjitjes në mal dhe realizimi i objektivit e kishte marë goditjen e tij, për të treguar se sa maturi , njohje , kujdes në vendimarrje të shëndoshë, do të duhej që të shmangej fatkeqësia. Kjo çoi në humbjen e 11 studentëve ushtarakë dhe oficerë dhe dhjetra të plagosurve si krijimin të një situate dramatike të paparë. Kolona e studentëve ushtarakë, ndërsa përgatitej fizikisht të përballonte vështirësitë dimërore, pati përpara një armik jo njerëzo, por natyror po aq i rrezikshëm, në mos më shumë se i pari, dhe u përlesh në ortek.

Kjo është atmosfera e gjeohapësira dukuritë e së cilave nuk mund të mposhten v,etëm me një njohje empirike, por dhe me një kulturë gjeoshkencore.

Si kufi i njohur i pjerrësisë së shPateve që mund të lehtësojnë rrokullimën e shtresave të dëborës është 25 º - 60º. Vendi ynë ka reliev tipik për krijimin e orteqeve. Gjeografia e orteqeve, pak a shumë është e njohur, Veriu i Shqipërisë, ku përfshihen Alpet, në rrethet Shkodër, Bajram Curri, Kukës, Dibër, Pukë e ndonjëherë Mat dhe Tiranë. Këto zona duhen njohur nga Komandat, planëzuesit e stërvitjeve si dhe strukturat e Bazës së Mbrojtjes Civile. Nga përvoja e viteve të fundit, ku ka patur dimra të ashpër dhe me shumë borë, prania e orteqeve ka shkaktuar dëme shumë të mëdha. Sipas studimeve për 158 orteqe të rëna në Shqipëri, ndënë pjerrësinë 20 º ndodhin 0,6% e tyre, ndërsa me mbi 60 º; 14.5%. Pjerrësitë 30 º - 40 º gjasat e orteqeve janë më të mëdha. Orteqet në formë pllake kanë qënë tipike sidomos në Shtiqën të Kukësit, apo Krej - Lurë të Dibrës. Nga studimet del, gjithashtu, se hasjet e ortekëve kanë të bëjnë edhe me orientimin e shpateve që kur ndërthuren me drejtimin e erërave, krijojnë rrokullimën e ortekëve. Në shpatet V, VL dhe L, ndodhen rreth 50% të të gjithë orteqeve. Por dukuria ndodh edhe në pjerrësite e shpateve dhe luginave malore me ekspozim të kundërt, me atë të shprehur më lartë. E tillë është lugina e Lumës në rrethin e Kukësit, ku në pjesën V ka 11 korridore orteqesh ndërkaq në ekspozimin J, ka vetëm 2 korridore. Lartësitë mbi nivelin e detit janë ndikuese, mbasi ato lidhen me temperaturat dhe rënien e rreshjeve të dëborës, por formimi i ortekut mund të ndodhë, në çdo lartësi që krijon kushte të përshtatshme. Në lartësitë 1000 - 2000 metra hasjet e ortekëve janë më të mëdha. Mungesa e bimësisë krijon kushte për orteqet në formë pllake. Në Shqipërinë V bien shumë orteqe të tipeve të ndryshme, kur dimrat vijnë me dëbora intesive dhe kushtet atmosferike ndikojnë në lëvizjen e shtresave të dëborës. Orteqet mund të jenë, si rrokullisje e dëborës së shkrifët si dhe në formën pllakore. Orteqet e mëdhenj duke rënë në fundet e luginave, të lumenjve dhe përrenjve malore mund të ndërpresin edhe rrjedhjen e ujit në një farë kohe, siç ndodh rëndom në Valbonë dhe Çerem, Theth. Ortekët pllakore përbëjnë rrezik të madh e shkatërrime masive. Mund të jenë dy pllaka të dëborës, e shtresës së re e të shkrifet, sikundër edhe ajo e shtresës së vjetër dhe të ngrirë. Rastin që lëviz vetëm pllaka e poshtme e ngrirë,ajo përcillet me një energji të lartë shkatërruese. Me gjithë ndryshimet e mëdha që kanë ndodhur dhe vijojnë të ndodhin në planetin tonë, sërish dimrat e ftohtë dhe reshjet e dëborës, krijojnë kushte për orteqet. Kronikat tregojnë se dimrat me dëborë të rëndë, kanë prurë dhe fatkeqësitë e ortekëve si në vitet; 1933 - 1934; 1941 - 1942; 1963 - 1964; Janar - Shkurt 1981; 2000 . Studimi i orteqeve dhe përhapjes gjeografike të tyre nuk është as kërshëri dhe as kulturë informacioni por një njohje e nevojshme për të ditur, lëvizur, e vepruar në kushte dimri dhe dëbore; për të paralajmëruar banorët e viseve malore apo turistë, ushtarakë që veprojnë në këto treva.

IX.18. DËBORA E RËNDË.Reshjet e dëborës, orteqet dhe rrëshqitjet e dherave janë një tjetër fatkeqë- si natyrore

tepër e pranishme në vendin tonë, të cilat janë të lidhura me bllokime të rrugëve, furnizimin e popullsisë dhe dëmtime të njerëzve, banesavve dhe pasurive. Duke ditur se lartësia mesatare në vendin tonë është 708 m, dy herë më e lartë se ajo e Evropës ,kontakti me klimën kontinatale si dhe masive malore dëbora vijon të jetë gjithnjë një shqetësim për lëvizjen komunikimin dhe jetët e njerëzve si dhe ekonominë.Akset që bllokohen nga dëbora.Pukë-Kukës (Qafa e Malit) 100 kmBurrel- Peshkopi (Qafa e Bullit) 60 kmPërrenjas- Pogradec (Qafa e Thanës) 60 kmPogradec – Korçë –Ersekë (Qafa e Plloçës,Qarrit) 90 kmTiranë- Elbasan (Qafa e Kërrabës) 15 KmQafa e Llogarasë 7 kmQafa e Muzinës 3 kmStudimi dhe përgatitja paraprake kërkon që të kesh njohje për dukurinë, informacionet mbi vendin dhe kushtet e relievit dhe motit, largësinë e qëndrave të banuara si dhe të njësive ushtarake, të hartave të të dhënave të përgatitura më parë, që në një moment të caktuara të jesh në gjendje që të veprosh për t’i marë në konsideratë faktorët natyrorë dhe njerëzorë, në përballjen e situatës. Qafa e Malit është një nyje V dhe shteg i madh i kalimit për në Luginën e Drinit, dhe Kosovë. Ajo është pjesë e vargut malor të Kunorës së Lurës e të Runës. Sa fillon dëborë në viset shqiptare menjëherë kujtesa të çon në veri dhe syri i mendjes vështron Qafën e Malit, ku bie dëndur dëborë e pas saj fillojnë e fryjnë erëra kontinantale të ftohta të cilat sjellin ngrirjen e saj. Shtresa e dëborës arrin edhe më shumë se 2.5 metër dhe pjerrësitë VL që janë më të thikta përgjatë rrugës që të çon në Shënmëri e Kukës, mbushen e rëndohen gjersa fillojnë ortiqet. Kolonat që lëvizin ngecin në vend dhe që këtu fillon një mobilizim veprimi me natyrën për të hapur dëborën dhe ngricat, për të shmangur orteqet. Forca te pushteteve vendore të Emergjencave Civile, të Forcave të Armatosura, në mënyrë tërësore përballojnë dukurinë atmosferike dhe zgjaujnë Qafën e Malit.Të tilla janë edhe Qafa e Thanës, Qafa e Plloçës, e Zvezdës, e Qarrit dhe ajo e Krrabës.

IX.19. AKSIDENTET TEKNOLOGJIKEAksidentet teknologjike (kimike) janë një tjetër fatkeqësi, që mund të prekin jetën e

përditshme të cilat kanë probleme të trashëguara ose mund të ndodhin, pasi shumë zona industriale janë në ecurinë e riaktivizimit të prodhimit. Ndër më kryesorët mund të përmendim: Tiranë, Durrës, Fier, Laç, Vlorë, Elbasan. Elbasan. Reja e ndotjes mund të shpërndahet 10-15 km.Popullsia që mund të preket – deri në 30.000 banorë.Fier. Reja e ndotjes mund të shpërndahet 20-255 km.Popullsia që mund të preket – deri në 60.000 banorë.Laç. Reja e ndotjes mund të shpërndahet 20-25 km.Popullsia që mund të preket – deri në 30.000 banorë.Vlorë. Reja e ndotjes mund të shpërndahet 15-25 km.Popullsia që mund të preket – deri në 24.000 banorë.

IX.20. ZJARRETZjarret në pyje janë problem tjetër shqetësues, pasi nga vetë natyra malore, pa rrugë

komunikimi dhe pa banorë në këto zona, mund të shkaktojnë dëme të ndjeshme, e në përgjithësi, të mjedisit etj.Sipas statistikave kemi këto të dhëna të ndara me vite :

Viti 1997 - 354 raste 2309 ha të djegurViti 1998 - 397 raste 680 ha të djegurViti 1999 - 288 raste 698 ha të djegurViti 2000 - 590 raste 3676 ha të djegurViti 2001 - 145 raste 307 ha të djegur

Në vështrimin hartografik mer rëndësi se si të përgatiten dhe studiohen gjeoinformacionet, lidhur me vendin, relievin, pozicionimin dhe mundësitë e mbajtjes në përditësim të këtyre të të dhënave për të përballuar situatën e për të marë vendime të sakta. Harta, të sakta dhe krijim i SIGJ për të gjithë gjeoinformacioneve është mjet njohës cilësor për komandat dhe institucione të tjera të vendit, për të përmbushur detyrat në shmangjen e fatkeqësive që kanë të bëjnë me tërmete, përmbytje, zjarre, dhe bllokim rrugësh nga dëbora. Detyra hartografike:- Zbatimi i GIS (SIGJ) në veprimtaritë e emergjencave është një hap në ballafaqimin me përgatitjen për informacionet që kanë lidhje me përballimin e fatkeqësive.-Duhet të grumbullohen të dhëna për të krijuar një arkiv, i cili do të jetë data-base ( bazë të dhënash ) i përdorshëm për veprim dhe vendimarrje.-Trajnimi i specialistëve në QBO dhe BMC, për analizat e gjeoinformacioneve.-Bashkëpunimi me grupet e emergjencave kombëtare.

IX.21. GJEOGRAFIA E TRAFIKUT TË DROGËS A është vallë një luftë ajo që quhet trafik i drogës? Për këtë shumë fakte tregojnë se

angazhimi i madh ndërkombëtar për ta ndaluar këtë trafik e kthen atë në një luftë të shpallur poshtë odave të mëdha të shtruara të Botës moderne e cila, ndonëse i ka shpallur luftë asaj, ngelet përsëri në kahun e humbësve edhe pse asnjë lloj ushtrie nuk duket sipër., asnjë lloj logjistike dhe ideuesish nuk shfaqen, veçse meren me mënd se janë një “ushtri e tërë e padukshme” e cila përherë e më shumë po mbërthen botën mbarë. Federata Amerikane e Shkencëtarëve ka publikuar kohët e fundit, një hartë të trafikut ndërkombëtar të Drogës, ku Shqipëria përbën një nga vëndet më problematike dhe pikë nyje të saj. Një gjeografi kontinentale ku përfshihen shtete, rajone, hapsira detare, rrugë komunikimi, vargmale, linja tragetesh e udhësh ajrore. Ndër to përfshihen, Afganistani, Turqia, Serbia, Sllovenia, Greqia, Çekia, Italia, Bullgaria, Maqedonia. Sipas kësaj harte, Tirana është e mbytur nga vijat shigjetore të kalimit të drogës, rrugët ndërkombëtare të zhvendosjes së “miellit të bardhë” mbi gjeografinë europiane, që i shtyn këto vija e shigjeta gjer në vëndet skandinave e më tej. Kush vallë duhet ta njohë këtë gjeografi? Cila palë? Ajo që synon drogën në rrembat e botës apo qeveritë e shteteve që kanosen dhe ngrenë formacionet e antidrogës? Të dy palët bëjnë ekspertizat më të larta të njohjes së rrugëve, deteve, maleve, pyjeve, llojeve të automjeteve, kulturave, mentaliteteve, psikologjive të varfërisë ekonomike, kastave politike etj. Pra, duket qartaz se gjeografia ushtarake, nuk është vetëm për atë që e quajmë luftë klasike, frontale, por në kushtet e sotme, ajo ka një spektër shumë më të gjerë. Droga që mbrin në Shqipëri, shpërndahet në vendet e tjera fqinjë. Kalohet Adriatiku e mbërrin në Itali. Prej Shqipërie një vijë tjetër e kthen atë sërsh në Greqi. Mandej këto vija që u ngjajnë inkursioneve ushtarake kalojnë në Malin e Zi, Serbi, Çeki, Vënde të Ulta, Gjermani. Ndërkaq arterjet furnizuese vijnë së largu nga Afganistani i varfër dhe kalojnë nëpër Turqi, për t’u dyndur pastaj në gadishullin Ballkanik.Bota sot hapet në integrim të vlerave të qytetërimit, ndërsa paralele me të vjen krimi vdekjeprurës i cili pa “luftë” sulmon në një gjeografi me përmasa botërore.

KREU I DHJETË

X. GJEOGRAFIA KULTUROREX.1. SFOND

Vendi dhe gjeohapësira janë një mbështjellë e madhe e jetës brenda së cilës lëviz dhe vepron NJERIU. Relievi, mbulesa e Tokës, bimësia, ujorët, objektet ndërtimorë njerëzorë në Luftë pa Njeriun do të ishin pajetë. Prandaj, Njeriu me kulturën që ka krijuar, racën dhe etninë, karakterin, fenë dhe mendësinë, tiparet fizike dhe shpirtrore, moralin e tij, popullsitë dhe shpërdarjen e tyre, gjithandej përbëjnë, faktorë themelorë të verprimit në Luftë. Vlerësimi i tyre mer rëndësi të veςantë. Vijon të trajtohet nga studiues të ndryshëm e strategë të njëanshëm, teoria sipas së cilës “armët e tejkalojnë njeriun”. Në të vërtetë armët janë një faktor i rëndësishëm në luftë, por jo vendimtar. Roli i Njeriut është kudondodhur parësor dhe jo Arma.. Gara e forcës nuk është vetëm garë ushtarake dhe ekonomike, por gjithashtu edhe e fuqive dhe moralit njerëzor. Pa gjykimin mbi gjeografinë kulturore në Ballkanin e trazuar, pa njohur ringjalljen e dëshirës për realizimin e ndjenjave nacionaliste, nuk mund të kuptohej e ftilluar shfaqja e konflikteve që ende nuk kanë pushuar të cilët ishin një rrezik rajonal, tej kufijëve shtetërorë. Pa këtë njohje, Siguria Kombëtare do të mbetej si një pemë e vetmuar mes një furtune shkatëruese. Pas kësaj do të vinin zjarret që nuk shuhen kaq kollaj. Gjeografia fizike dhe ajo kulturore në Ballkan e kanë njohur njëratjetrën si rrallkush tjetër në Evropë.

X.2. DEMOGRAFIADemografia merret me masën, dëndësinë, përhapjen, përbërjen dhe statistika të tjera

jetësore të popullsisë në gjithë botën. Praktika ushtarake përqëndrohet në kushtet demografike që ndikojnë në planetin tonë, programet dhe gjëndjet aktuale të popullsisë. Shkalla e lindjeve prirjet e tyre, përqindjet e personave të martuar e beqarë, shkalla e vdekshmërisë foshnjore, ndryshimi midis zonave qytetare dhe ato fshatare, seksi dhe mosha që përcaktojnë numrin e personave të pranueshëm për shërbimin ushtarak dhe numrin i punëtorëve vendore, me pjesë përbërëse e interesin që kanë FA. Qëndrat e Mobilizimit në qarqe sjellin vijimisht të dhëna të rëndësishme që i marin nga zyrat e gjëndjes civile, por edhe nga studimet e pushtetit qëndror dhe atij vendor, për të gjithë treguesit e mësipërm. Prej tyre mundësohet përllogaritja e pritshmërisë demografike në një rreth të caktuar, ku bëhet dhe kompletimi i njësive ushtarake. Ashtu siç ndiqet në çdo hap lindshmëria dhe vdekshmëria, shtimi apo paksimi i popullsisë, raportet meshkuj - femra etj, po në këtë hulli përpunohen të dhënat nëpër qëndrat e mobilizimit dhe Ministrinë e Mbrojtjes apo Shtabin e Përgjithshëm të FA.

“Në vështrimin e sigurisë, problemet demografike, paraqesin një shqetësim serioz në Republikën e Shqipërisë. Lëvizjet e pakontrolluara të popullsisë, kryesisht nga zonat rurale të

vëndit drejt qëndrave qytetore, kanë krijuar shpërpjestime të konsiderueshme, jo vetëm në drejtim të mbipopullimit, por dhe largimit të njerëzve nga zonat që për sot dhe për të ardhmen, do të kenë

nëvojë për burime njerëzore”

Afërsisht 5.8 miliardë njërëz popullonin tokën në 1997, nga të cilët 4/5 jetonin në vëndet më pak të zhvilluara. Kina dhe India vetëm përbëjnë më se 2 miliardë ndërsa hemisfera perëndimore, Afrika, Europa, Azia Qëndrore shtete që i përkisnin ish Bashkimit Sivjetik mbajnë pjesën më të madhe të atyre që mbeten. Popullsia në rajonet e varfëra do të përhapet në mënyrë jopërpjestimore para viti 2025, pjesa më e madhe e së cilës vjen nga Azia dhe Afrika. Në numrin e përgjithshëm të popullsisë një rezultat i pashmangshëm do të ketë një ndikim të paparashikueshëm të Sidës, vdekjes dhe urisë e gjithëpërhapur si dhe luftrat.

Statistika të rëndësishme ushtarake, përfshijnë popullsinë e përgjithshme në çdo vënd të dhënë, numrin e femrave dhe meshkujve, të moshës ushtarake (zakonisht mosha nga 18 deri 45 vjeç) si dhe përqindjet për shërbime aktive .

Shërbimet ushtarake të organizuara dhe furnizuara nga shoqëri më të mëdha, janë të afta të plotësojnë humbjet e shumta në luftë, dukuri që u panë qartë gjatë luftës së II Botërore, në shekullin e XX. Fituesit paguan një çmim më të lartë, sesa paraqet tabela e mëposhtëme, sepse të

dhënat aty, përjashtojnë rastësitë civile, personelin ushtarak përkohësisht të sëmurë ose të paaftë, humbjet e mëdha kineze nga 1937 - 1941 etj.

Tabela Të vdekur e të humbur ushtarakë, lufta I. II Botërore.

Vendet Lufta e I. B. Lufta e II. B. E përgjithshmeRUSIA 2.760.000 7.500.000 10.260.000GJERMANIA 1.610.000 2.800.000 4.410.000KINA N/A 2.000.000 2.000.000FRANCA 1.428.000 247.000 1.675.000JAPONIA N/A 1.500.000 1.500.000BRITANIA E MADHE

911.000 305.000 1.216.000

SH. B. A. 107.000 407.000 514.000

X.3. DENDËSIA E POPULLSISËMbipopullimi mund të çojë në konflikte të armatosura nëse trysnia shkakton trazira të

brëndëshme. Paaftësitë reale ose imagjinare në mbështetje të privilegjeve racore veprojnë si katalizator. Kështu Adolf Hitler, konfirmoi në fillim të luftës së II Botërore kur ai pushtoi tokat sllave, për të kënaqur pretendimet e Gjermanisë të nevojshme për “hapsirë jete” Japonia pushtoi Mançurinë në 1937 dhe më vonë themeloi Hapsirwn e Azisë Lindore për të njëjtën arsye. Vërshimi spontan mund të nxisë pa qëllim, konflikt që askush s’e mendonte ashtu siç ndodhi në vitin 1971, kur 9 milion refugjatë nga Pakistani Lindor (tani Bangladesh) vërshoi në Indinë, tashmë të mbipopulluar për t’i shpëtuar masakrës nga Pakistani Perëndimor, e në këtë mënyrë erdhi lufta. Trysnia e popullsive gjithashtu mund të shkaktojë probleme e ndikime, bile edhe luftë civile, brënda kufijve kombëtarë.

Dëndësia e popullsisë së Shqipërisë ka ndryshuar në mënyrë të vazhdueshme. Dëndësia e popullsisë, tregon numrin mesatar të banorëve për njësi të sipërfaqes, e cila për zonat e mëdha jepet për km². Për gjithë periudhën 1926-2001 është vërejtur rritje e dëndësisë së popullimit nga 28 banorë/km² në vitin 1926 në 110 banorë /km² në vitin 1989. Pas këtij viti, deri në vitin 2001 vërehet ulje e vogël e dëndësisë së popullimit në 107 banorë km². Në vitin 1926 mbi 90%e komunave kishin me pak se 50 banorë /km2. Rritja e mëtejshme e dëndësisë vazhdon deri në kthesën e vitit 1990 me rreth 600 banorë /km² në pjesën P dhe në qytete kryesore të vendit. Zhvillimi i popullsisë pas vitit 1990 solli thellimin e ndryshimeve hapsinore edhe për sa i përket dëndësisë së popullimit. Shkaku kryesor për këtë e përbën lëvizja hapësinore e popullsisë. Gjendja e sotme karakterizohet nga një zonë përqëndrimi rreth 30 km e gjërë përgjatë vijës bregdetare nga Shkodra në V, drejt Tiranës, Durrësit, Lushnjes, Fierit dhe deri në Vlorë në J, me dëndësi popullimi mbi 1000 banorë /km². Drejt L, vërehet ulje e dëndësisë së popullimit deri në 50 banorë /km². Në disa komuna kufitare dëndësia e popullimit arrin deri në 150 banorë/km². Kjo gjëndje në dëndësinë e popullimit është rezultat i zhvillimit të popullsisë që nga viti 1926, në të cilin ndikim të fuqishëm ka pasur raporti qytet-fshat i popullsisë.

X.4.DËNDËSIA FIZIOLOGJIKEKomandat dhe Shtabet si dhe Shtabi i Përgjithshëm i FA, ka sot një tablo të ndryshuar

edhe të dëndësisë fiziologjike së popullsisë. Dëndësia fiziologjike në Shqipëri arrin në 449 banorë /km² të sipërfaqes bujqësore. Pas vitit 1990 si rezultat i largimit të popullsisë nga fshati, si rrjedhojë e dukurisë së migrimit, si dhe prishja e strukturave të mëparëshme bujqësore, është vërejtur vetëm një rënie e dëndësisë fiziologjike. Në Shqipërinë e Veriut, ku migrimi i brendshëm është më i madh këto vlera kanë rënë nga 600 banorë në 500 banorë/km² në më pak se 300

banorë. Gjendja paraqitet më e mirë në Ultësirën Perëndimore dhe Qëndrore të vendit. Kryeqyteti Tiranw është sot në dëndësinë më të madhe fiziologjike në vend prej mbi 1000 banorë/km². Përjashtim përbën në këtë rajon Lushnja me dëndësi të ulët në nën 300 banorë.

X.5. TIPARE FIZIKE DHE SHPIRTROREPopullsitë kombëtare, rajonale dhe vendore përbëhet nga individë të cilët dallojnë në

mënyrë të konsiderueshme në lidhje me forcën, karakterin, durimin qëndresën, shëndetin, mënçurinë etj. Komandantët dhe stafi ushtarak veprojnë si në kohë paqeje ashtu dhe në kohë lufte me më efektivitet vetëm nëse ato kuptojnë plotësisht këto përzierje kolektive të disa karakteristikave të cilat mund të jenë pozitive, negative ose dhe neutrale. Femra dhe meshkuj të rëndë, në peshë, të lehtë e mesatarë , nuk kanë se si të veprojnë njëlloj, në shumë rrethana, edhe pse ato janë të shkurtër ose të gjatë, të bardhë ose të zinj, bjond, brun ose flokëzinj, të paisur me mjete vehtiake, trajnime të njëjta dhe periudha përshtatjeje kur zhvendosen nga rajone gjeografike të njohura, në ato të panjohura. Kësisoj ata nuk kanë të njëjtat aftësi. Personeli ushtarak, ngjyra e flokëve dhe e lëkurës së të cilëve është e ndryshme nga ajo e kundërshtarëve e kanë të vështirë të operojnë me vijat armike në se popullsia civile është e ashpër dhe kapen e burgosen dhe kështu ,rrallë, evitojnë shpëtimin. Në operacione ushtarake mund të ndodh shpesh, që ushtarë të mobilizuar nga zona malore - alpine të kryejnë shërbime luftarake në zona të nxehta dhe në të kundërt. Edhe në se ata kanë forcë fizike të njëjtë, ajo do të ndryshojë menjëherë, sapo ato të takojnë atmosferën e ndryshme e cila ndikon tek ata, në mënyrë të menjëhershme. Kështu e kanë ndjerë veten nizamët shqiptarë, kur luftonin në Jemen që sipas të thënave të tyre folklorike “piqej buka në diell”. Ato kushte ndikojnë në frymëmarrje, lëvizje, djersitje, duke ulur qëndrueshmërinë në luftim. Po kështu ndodh edhe kur luftëtarë nga zona të nxehta ekuatoriale, veprojnë në zona të ftohta alpine. Ata nuk e durojnë të ftohtit. Përfytyroni një ushtar nga Myzeqeja të shkojë për të kryer shërbimin në Vermosh, ku në dimër kushtet klimatike ndryshojnë shumë. Atij do t’i duhet shumë që të ambjentohet me këtë ndryshim.Kështu, gjëndja ndryshon kur ushtarët iu përshtaten kushteve të reja.Nw ditwt ona kemi edhe raste qw ushtarw tw FA shkojnw me shwrbime edhe jashtw vendit si ato nw Afganistan apo Irak tw cilat kanw kushte klimatike tw ndryshme ato tw vnedit tonw, por qw duhen njohur dhe krijuar pwrshtatje.

X.6. SHENDETI PUBLIKKushtet shëndetësore jo të mira dhe sëmundjet endemike mund të ndikojnë në aftësitë

ushtarake njësoj si veprimet e armikut. Sëmundjet fatale si malarja, ethe tifoje, kolera, murtaja dhe gripi, së toku reduktojnë në mënyrë drastike forcat e armatosura. Antraksi, Sida, janë shtesa të fundit në këtë listë të gjatë që fillon nga sëmundjet afrikane (sëmundja e gjumit) te sëmundja e tropikëve dhe ethet e verdha. Sëmundjet e frymëmarjes janë përhapur në të gjithë botën. Ethet e mushkonjave, ethet hemoragjike dhe sëmundjet parazitike të sjella nga fluturat e rërës janë pak midis shumë shqetësimeve tropikale. Kundërmasat vënë theksin tek higjena publike, në mënyrë të veçantë pastrimit të ujit të pijshëm, ujit për gatim, deri tek larja e rrobave, parazitë të guzhinës, linjat e ushqimit, mjedise të dizinfektuara, kontrolli i insekteve dhe hedhje mbeturinash. Në vendin tonë gjithnjë është shqetësim i madh ftohja e aparatit të frymëmarrjes, gripi, diareja, për të cilat duhet të tregohet kujdes i veçantë.

X.7. KARAKTERISTIKAT KULTURORE“ Shqiptarët përbëjnë një racë të veçantë në Evropë…. Gjatë shekullit të fundit këta ushtarë malësorë… e kanë rritur mjaft fuqinë dhe vlerën e tyre. Gjithë pashallarët janë kujdesur ta

rrethojnë veten me një roje të përbërë nga mercenarë aq trima. Veshja e tyre u bë e modës dhe osmanët më fodullë e mbanin me krenari fustanellën e bardhë të shqiptarëve të jugut. Vet grekët,

kur djali i dytë i Aliut, Veli Pasha qeveriste Morenë, e morën këtë veshje si simbol të trimërisë dhe e bënë uniformën elegante të palikarëve”

Jurien de la Graviere. La station du Levant. Paris 1876.

Disa popullsi të mëdha janë afërsisht homogjene, por shumica shpërfaqin gjuhë, besim fetar, tradita, zakone, dëshira, mosdëshira dhe stile jete të ndryshëm që krijojnë tensione të brëndëshme e ndërkombëtare. IshJugosllavia ishte shembulli i armiqësive kulturore, gjuhësore, etnike, fetare; ku Serbët janë të krishterë ortodoks; Kroatët katolikë roman, të ndjekur nga sllovenët, myslimanët sllavë, shqiptarët, maqedonasit dhe ndoshta 15 grupe më të vogla. Serbo-kroatshtja është konsideruar një gjuhë, megjithëse serbët përdorin alfabetin cirilik ndërsa kroatët preferojnë shkronjat latine. Sllovenishtja dhe Maqedonishtja janë dy gjuhë të tjera zyrtare. Ndërkaq qarqet më skajore, në një front të gjerë me ne krye shtetin dhe aparatin e tij për shekuj kanë sulmuar gjuhën shqipe të trevës së pastër shqiptare të Kosovës, e cila sëtoku me faktorë të tjerë çoi në konfliktin e njohur të fundshekullit që shkoi.

X.8. SHUMICAT DHE PAKICAT.Kombet heterogjene zakonisht paraqesin ndryshime gjenetike të racës dhe grupeve etnike

kulturore të ndryshme që disa herë ndahen në klane ose tribu. Strategjitë dhe taktikat ushtarake, duhet të studiojnë lidhjet racore, etnike e fisnore, në zonat e përgjegjësisë, sepse shkaqet e konfliktit, potencialet për shkallëzim, kundërmasat dhe mundësitë e suksesit janë specifike, nga një vënd në tjetrin, nga një rast në tjetrin. Tensionet racore precipituan në mënyrë kontradiktore në Afrikën e zezë, ndërsa faktorët fetarë e kulturore zotëruan në Bosnje ku të gjithë kundërshtarët janë sllavë dhe në Lindjen e Mesme ku arabët ashtu dhe izraelitët janë semitikë. Tre valë të konflikteve racore, etnike e fisnore kanë shkaktuar humbje të pallogaritshme në shek XX. Një valë antikoloniale përfshiu Azinë Juglindore dhe pothuajse gjithë Afrikën në fillim të luftës së II Boterore. Vala e tretë goditi Botën e Tretë, ku zëvëndësimi i qeverive të dobëta ishte shtypëse. IshJugosllavia filloi luftën pak vite pas vdekjes së Titos, kryesisht sepse pasardhësit ishin të paaftë që të mbanin nën kësulë antipatitë e vjetra. Të tjera rivalitete racore, etnike e fisnore kanë ndodhur në pika të nxehta si Peru, Ruanda, Somali, Sudan dhe Liberia. Shkaqet përfshijnë dhunën shoqërore, abuzime të ndryshme lëvizje separatiste, veprimet për të marrë teritoret e humbura, dhe ndjeshmëria shpesh të kombinuara. Kosova dhe vise tw tjera nw IshJugosllavi si Çamwria kanw qwnw troje ku kanw lwvizur nw mwnyrw dramatike shtypja etnike dhe spastrimi tw cilat janw pwrcjellw me dhimbje kombwtare deri nw ditwt tona. Kohwt po ndryshojnw edhe nw vwshtrimin etnik, ku arritja mw e madhe e shekulli tw Ri di tw jetw

X.9. ETNITË NË SHQIPËRI

Etnitw kanw tw bwjnw me njw njerwzit e njw race, kulture, fisi e gjuhe tw njwjtw.Shqiptarët përbëjnë, pothuajse një homogjenitet në vështrim tw etnisw sw tyre, të gjuhës që përdorin nw twrw gjeohapsirwn ku shtrihen. Ndwrkaq kombwsia ka kuptimin e njw grupi njerwzish qw dallohen nga njw kulturw, gjuhw, histori qw i bashkon nw krijeswn e natyrshme tw njw psikologjie e mendwsie jetese, tw njejtw, nw bashkwsi. Në burimet zyrtare ende nuk ka një statistikë të plotë ku jepet e qartë se sa është përqindja e përbërësve të etniteve dhe etniteve kulturore në Shqipëri. Në të gjithë rrethet mbizotëron popullsia etnike shqiptare.Nw Shqipwri kemi kwto grupe tw pakicave tw popullsisw:

a. Pakica kombwtare greke , maqedone dhe malazeze dhe inividw tw tjerw.b. Pakica etnike si: romw, arumunw. Pakicat kombwtare nw Shqipwri arrijnw nw jo mw shumw se 3% tw tw popullsisw twrwsore shqiptare.Pakica greke është e përqëndruar në rrethet e Gjirokastrës të Delvinës dhe Sarandës. Kjo

pjesë nuk është si një popullsi shqiptare e greqizuar por sipas dëshmive historike janë ardhacakë nga Greqia të migruar në këto vise, rreth shekullit të tetëmbëdhjetë.

Çifligarët shqiptare të Gjirokastrës dhe të Sarandës e Delvinës, si pronarë kanë sjellë këtu si argatë për të punuar tokat. Sllavomaqedonasit jetojnë në fshatrat rreth liqeneve të Prespës së Madhe dhe asaj të Vogël. Kurse malazestë, janë të pakët në dy fshatra të Shkodrës (njëri prej tyre Vraka). Ndërkaq ndër etnite kulturore janë të ndarë në dy grupe dallohen arumunët dhe romët ( arixhinj dhe evgjitë) . Romwt janw pakicw etnike me origjinw pranw Indisw, pjesa veriperwndimore e saj. Prej andej kanw ardhur si valw migrimi rreth vitit 1000 ps Kr.

Prania e vllehwve nw trojet shqiptare wshtw e hershme, qysh nw Mesjetw. Dallohen bashkwsi arumune nw Myzeqe, Mokwr, Voskopojw e fhstra tw Korςws, Frashwr , Selenicw tw cilat gjatw kohws sw sistemit socialist nw Shqipwri u vendoswn nw qwndra rurale tw rrethve tw ndryshme .

Trajtimi i pakicave duhet tw bwhet sot sipas kwrkesave tw bashkwsisw ndwrkombwtare. Kwto pakica:

- banojnw nw territorin e njw shteti dhe janw shtetas tw tij- mbajnw lidhje tw forta dhe tw qwndrueshme me kwtw shtet- shfaqin karakateristik etnike, kulturore, fetare ose gjuhwsore tw veςanta- edhe pse tw pakwt nw numwr se sa pjesa tjetwr e kwtij shteti ose tw njw rajoni tw tij ,

janw pwrfaqwsuar nw mwnyrw tw mjasftueshme.- Janw frywmzuar nga vullneti pwr tw ruajtur kulturwn, traditat fenw dhe gjuhwn e tyre.

X.10. KOMBËSIA I BASHKON SHUMË MË TEPËR SHQIPTARËT

Banori i këtij vendi të përgjigjet se “Jam shqiptar!”Autorë të huaj vënë në dukje si një vyrtytet shqiptare se ”Kombësia i bashkon shqiptarët

shumë më tepër se sa feja” (Julie de la Graviera.La station du Levant, Paris 1876, fq 89) Kjo mbetet një e vërtetë, deri në ditët e sotme. Shpesh herë fqinjët tanë janë përpjekur për të penguar formimin e kombit shqiptar; kanë trumbetuar në mënyrë keqëdashëse, se nuk ekziston kombi shqiptar. Por ata kanë ngelur vazhdimisht në muzgun e prapaskenave antishqiptare e antishkencore. Shqiptarët, si bashkësi kanë tipare të veçanta që i dallojnë nga të tjerët. Dyndjet, përzjerjet, ardhjet e ikjet, kanë sjellë ndryshime, por gjthësesi themeli i tyre, ka mbetur dhe është transmetuar deri në ditët tona. Në vendin e shqiptarëve ka një shpirt pavarësie dhe dashurie për atdheun. Kjo dëshirë pavarësie ka ardhur qysh herët, prej përpjkjeve dhe mbijetesës, humbjes së lirisë dhe fitimit të saj, me vështirësi. Zgjedha dhe sundimi i ka goditur por edhe i ka përgatitur. “Jam shqiptar” është përdorur në të gjithë kohët për t’i thirrur kujtesës dhe krenarisë kombëtare. Kjo kranari për dheun e tyre të lindjes përkufizohet edhe me një zë të lartë se nga ç’krahinë vijnë apo janë. “ Jam nga Luma. Jam Lumjan!.” Jam nga Mallakastra. Jam mallakastriot!” “ Jam nga Skrapari. Jam skraparli!. “ “ Jam nga Labëria. Jam Lab!” etj si pjesë e emëruesit të përbashkët” jam shqiptar!”Ja se ç’thotë një udhëtar i huaj:“…Kjo në masë të madhe e mënjanon dallimin e thellë që vihet re në pjesët e tjera të Turqisë ndërmjet pasuesëve, të të dy feve. Kështu kur banorët e tjerë i pyet se çfarë janë, ata përgjigjen :”jemi turq “ ose “jemi te krishterë” por banori i këtij vendi përgjigjet :”Jam shqiptar!” Ndjenja kombëtare, bie shumë në sy, në karakterin e shqiptarëve .E gjithë mënyra e sjelljes së tyre, është e përzemërt. “Kur, pas një mungese të shkurtër ndodh që një shqiptar ndesh një të njohur, i jep dorën e djathtë dhe e puth në faqe dhe po kështu bëjnë kur ndahen, ndërsa po të jenë takuar në rrugë kur largohen ca, njeri nga tjetri qëllojnë me pistoletë ose me pushkë …” (J.C Hobhause,A jorney to Albania.London 1813) .

Shqiptarët me shumë i besojnë forcës se sa dredhisë. Edhe kjo është një dëshmi që e japin shumë të huaj në shkrimet e tyre. Shqiptarët nuk e njohin dredhinë, por në karakterin e tyre

vazhdimisht spikat drejtwsia. Në kushtet e dramës së madhe shqiptare të fundshekullit të kaluar, kur për shkaqe që dihen, shqiptarët shpërthyen kufijtë tokësorë dhe detarë, për të gjetur mundësi, për një jetësë më të mirë, u gjenden para një ndjenjë nacionaliste të sëmurë nga ana e fqinjëve jugorë, grekë, të cilët mund t’u krijonin lehtësi, kushte punësimi e ngulimi të përkohshëm, po të “quheshin Vorioepirotë” apo “ të ndryshonin emërat…” që edhe mund të jenë pranuar, por , kurrë, në thelbin e tyre. Manifestime, publike, shkollore, sportive, kanë treguar se shqiptarët kanë dalë me figurën e shqiponjës në cohë të kuqe e për të cilën edhe mund të jenë vrarë e masakruar.

X.11. KRENARIAKrenaria, vijon të quhet deri në ditët tonë një nga virtytet e shqiptarëve. Kjo e ka rrjedhën

e saj sëlashti, prej qëndresës racës dhe sakricës së kësaj race, për të mbijetuar. Këto kanë sjellë kranarinë që është dëshmi e derisotme e pakundërshtueshme me gjithë tronditjen që ajo ka pësuar në tranzicionin e vështirë, drejt shoqërisë demokratike. Brez pas brezi, ata kanë qënë gjithnjë për të mbrojtur vetveten, kombësinë dhe gjuhën e tyre, ndaj pushtuesit, gjithnjë me armë në dorë; ata shpesh kanë dalë të kundershtojnë pagimin e taksave, rekrutimin ushtarak; kanë zakonet dhe vyrtytet e tyre me të mira që edhe pse të pushtuar e kanë ndjerë veten të lirë. Në një nga kronikat e kësaj kohe thuhet :”…krenar si një shqiptar”,”fier comme un Albanais” e cila duhet t’i përkasë po kështu, gjatë kohës së Kryqezatave që duhet të kenë kaluar në këtë vend, sepse rruga e Shqipërisë në atë kohë, ka qënë me e sigurta.

Po kështu më vonë, edhe anglezët kanë lënë disa përshtypje të mira kur ata kanë pushtuar ishujt e Jonit. Këto përshtypje flasin sërish për karakterin e shqiptarëve.Plutarku na njofton se Pirroja ka qënë një oborrtar i zellshëm dhe i kujdesshëm kur ishte i ri e kërkonte miqësinë e njerëzve të fuqishëm. Ky është në përgjithësi karakteri i shqiptarëve. Ata janë të shqetësuar për të siguruar favoret e eprorëve të tyre dhe u rrinë besnik sa kohë që paguhen në rregull. Rrebelimet e tyre që ndodhin aq shpesh, përgjithësisht i shkakton shpërdorimi i besimit nga punëdhënsit të cilët shpesh i hyjnë një ndërmarrjeje pa patur mjetet e mjaftueshme monetare, duke shpresuar se do t’u shtohen paratë kur të korrin sukses. Shqiptarët që janë më të duruar, më të qëndrueshëm, janë më të vuajtur qysh nga femijëria.

X.12. NJERËZ ME VETBESIM

Këtu shqiptari ecën kryelartëGreku degjohet duke pëshpëritur”

BajronTe çdo shqiptar ka një njeri, me vetbesim. Kështu, çdo njeri i zgjuar apo me pak i zgjuar,

ka aftësi të habitshëm për të vendosur vet, dhe e ve në kartë gjakun dhe pasurinë e tij. Në një situatë të paqartë kushdo pa kufizim, madh ose i vogël, me gjykimin e tij mer pjesë në mënyrë të ndjeshme e ndërkaq, secili është gati të marrë një nismë të fuqishme. Pra, rrallë mund të thuash se në Shqipëri ka “turmë”. Nisur prej kesaj mund te thuhet se kjo ka qënë një fatalitet për Shqiptarët dhe Shqipërine për shkak se shqiptari ka dashur të marrë pjesë vet në mënyrë personale në të gjitha çështjet e shoqërisë. Ideja e tij për shtetin, ka qënë e vagullt. Kjo ka sjellë, herë herë mungesën e bashkërendimit që megjithë tiparet e larta kombëtare nuk i është bërë dot ballë pushtimit.

X.13. JETA DHE NATYRA E SHQIPTARËVEFyerja më e madhe në Shqipërinë e Veriut është t’i thuash tjetrit se je i pabesë. Shumë

nga rastet e gjakmarrjeve e kanë patur këtu pikënisjen. A ka kjo të bëjë, me karakterin e fortë apo kjo është në vetvete një apoteozë të së shkuarës? Për këtë ka shumë diskutime, megjithëatë: besa (fjala e dhënë) konsiderohet nga të gjitha si një nga vyrtytet e larta te shqiptarëve, ndershmëria e tyre e rreptë. Pra, standarti etik i shqiptareve eshte ‘’BESA’’. Në këtë rast nuk ka nevojë për asnjë marrëveshje te shkruar .Një shqiptar mund të quhet i pabesë atëhere kur ai nuk e mban fjalën e

dhënë, më parë. Kjo është tipike, në Veri, por edhe në Shqipërinë e Mesme. Në një varg hartash tregtare franceze:”Carte Commerciale des Provinces D’Albania et d’Epir,Paris 1886” shënohet se me shqiptarë nuk ka ndodhur ndonjë marrëveshje e shkruar sepse ata sapo japin fjalën e mbajnë atë dhe nuk ka ndodhur, kur ata ta kenë shkelur. Edhe vet fqinjët, sado armiqsorë ndaj shqiptarëve, e dinë fort mirë dhe në një farë mënyre e kanë vlerësuar.Prej besës janë përcjellë Besëlidhjet si bashkime tipike shqiptare. Prej Besës si institucion kanë lindur Besëlidhjet e mëdha si ajo: e Lezhës, e krerëve të kapedanëve shqiptarë në kohë të Ali Pashës, Besëlidhja në kohën e Tanzimatit në Mesaplik, Mallakastër, Besëlidhja në Prizren (1878), që të gjitha, brenda traditave zakonore, ardhur prej së lashti i kanë shërbyer çështjes shqiptare, në momente të caktuara. Besëlidhjet kishin motivin shqiptar të njohur tashmë “së bashku vëllezër, me trup dhe me shpirt”. Ka konstatime të studiuesve të huaj se në tërësi shqiptarët as nuk i vrasin e as nuk i kthejnë në skllevër armiqtë e mundur. Kjo ka të bëjë me etikën e luftës dhe vijim i traditës kalorsiake. Në të gjitha Shqipërinë, po kryesisht në Veriun e saj, pranohet se gruaja është e paprekshme, gjë e cila u zbut gjatë rregjimit komunist, por është rishfaqur tani. Po kështu në aspektin e gjakmarjes, gruaja as nuk preket e as nuk qëllohet.

X.13.a. KANUNI I LEK DUKAGJINIT

“ Lekw Dukagjini dhe i vwllai i tij Pali, qwndronin tw pavarur nw Malwsinw midis Drinit dhe detit, nw viset ku sot e kwsaj dite rrojnw fisi i tyre dhe ai i Mirditws qw qeverisen nga “ligjet e pashkruara tw

maleve” ligje qw mbajnw ende emwrin e Lekws. Thuhet se ky kanun e ka origjinwn e tij qw nga lashtwsia dhe se wshtw mw i vjetri nw Evropw. S’wshtw ςudi qw kjo tw jetw e vwrtetw sepse zor tw gjendet njw kanun

mw i ashpwr. Ai s’ka rregull nw gjykimin apo dwnimin ndaj vrasjeve. Tw afwrmit e viktimws janw tw lirw t’ia marin hakun njeriut tw vet, kur tw duan dhe si tw duan.”

EDITH DURHAM. “ Brenga e Ballkanit” f.17

Lekw Dukagjini, princ shqiptar, autori i Kanunit të Famshem:” Kanuni i Lekë Dukagjinit ‘’ ky princ skenderbejan misterioz, i dha Shqipërisë një Ligj Mesjetar që rrojti dhe po vijon dramatikisht të zbatohet edhe në ditët tona, kryesisht ne zonat V tw vendit. Në njohuritë që duhet të kenë komandantët dhe ushtarët është edhe kjo njohje e cila ka të bëjë me marrëdhëniet me ushtarët dhe personelin që vjen nga zona të ndryshme, që mund të manifestojë gjurmë po edhe realitete të zbatimit të këtij kanuni dramatik. Janë shënuar raste të dukurisë kanunore të hakmarrjes edhe gjatë kryerjes së shërbimit ushtarak. Ndër përbërësit etikë të Kanunit të Lek Dukagjinit në Veri të Shqipërisë janë:

BetimiBetimi është një deklarim fetar nëprmjet së cilës një njeri duke u përpjekur të shfajësojë

veten, nga një akuzë e turpshme, duhet të prekë me dorën e tij dhe të betohet në emër të Zotit, si shënjë e betimit të së vërtetës. Nëse ai bën një betim të rremë, si në mënyrë të qëllimtë dhe në mënyrë të paqëllimtë, ai do të quhet si një njeri i pandershëm, që duhet edhe të ndëshkohet me një gjobë të rëndë.

Besa Besa është një periudhë e lirisë dhe e sigurisë të cilën ia jep familja e viktimës së vrasësit

dhe familjes së tij, duke e pezulluar përkohësisht marrjen e gjakut deri në përfundim të periudhës së caktuar. Kur një shpagimtar e vret armikun e tij, atij i jepet një besë prej 24 orësh, gjatë se cilës ai duhet të presë funeralin e personit të vrarë dhe më pas, një besë prej 30 ditësh. Ai, gjatë kësaj periudhe është nën mbrojtjen e institucionit të Besës dhe armiqtë e tij e kanë të ndaluar të

vrasin atë. Besa, është një lloj betimi, e marrë nga pala e dëmtuar duke sjellë një ndërprerje të përkohshme të gjakderdhjes.

GjakuGjaku në Kanun është një metaforë, për jetën njerëzore, farefisin dhe gjakmarrjen

“ Për shqiptarin e Malësisë, zinxhiri i marrjes së Gjakut është i pafund”“ Nëse dikush abuzon me mua dhe unë e vras atë, unë marr mbi veten gjakun” “ Gjaku s’humb kurrë që do të thotë se :“ gjaku nuk është kurrë i papagueshëm”

Gjaku i një ofenduesi ose e një anëtari të grupit fisnor dëmtues është e vetmja gjë që i jep mundësi palës së dëmtuar të asnjansojë çnderimin ose gjakun e derdhur.

Nderi Një ofendim ndaj nderit nuk paguhet me pronën, por nëpërmjet derdhjes së gjakut ose

nëpërmjet një faljeje të madhe publike. Një burrë i cili është çnderuar në bazë të kanunit konsiderohet i vdekur. Një burrë është çnderuar:-nëqoftë se dikush e quan atë gënjeshtar përballë një grupi njerëzish. -nëqoftëse dikush e pështyn, kërcënon ose e godet atë.-nëqoftëse dikush tradhëton mbi premtimin e tij për ndërmjetësim ose mbi dhënien e fjalës.-nëse gruaja e tij është e turpëruar ose nëse ajo shkon me dikë tjetër.Kështu kur pala e ofenduar nuk mund të falë një ofendues, ato do të hakmerren për çndrimin e pësuar në bashkësi.

MikuÇdo miku duhet t’i jepet ushqimi në shtëpi. Miku vendoset në vendin e nderit, në tavolinë dhe për pasojë është nën mbrojtjen e shtëpisë. Një mik është një njeri i nderuar dhe duhet të trajtohet me mikpritjen e duhur ashtu sikur të ishte një qënie hyjnore. Nëse miku nën mbrojtjen e mikpritësit vritet, gjaku i tij duhet të merret me çdo kusht.

Ushqimi – bukaUdhëtari si lajmëtar udhëton për pagesë dhe me ushqimin e tij, prandaj dhe nuk është

nën mbrojtjen e ndokujt. Pushka ose buka e dhënë me njohuri paraprake që shkakëton vdekjen, sjell gjak mbi atë që e jep. Ushqimi i gjakut ndodh kur, ndërmjetësit e pajtimit të gjakut, sëbashku me disa të afërm, miq dhe shokë të zotëruesit të gjakut, shkojnë tek shtëpia e vrasësit për të pajtuar gjakun dhe për të ngrënë një drekë, për të vëzhguar një pajtim. Nëse anëtarët e pleqësisë hanë bukë me të akuzuarin, konsiderohet sikur ato kanë marrë besën. Popullsia i Shqipërisë Veriore, dekada më parë, ka zhvilluar dhe forcuar marrëdhëniet mes njëritjetrit duke ngrënë ushqimin sëbashku. Nëse nuk do të hahej ushqimi (ose nëse ushqimi nuk do të hahej sëbashku), rituale të tilla sikurse dhënia e besës dhe pajtimi i një gjakmarrjeje, në bazë të Kanunit do të konsideroheshin si të përmbushura.

GjakmarrjaPersoni i dëmtuar ka çdo të drejtë të hakmerret për nderin e tij…Asnjë gjykim nuk është i

nevojshëm, asnjë gjobë nuk i merret…Njeriu i fuqishëm i mbledh gjobat vet. Një ofendim kundër një babai, vëllai, e madje edhe kundër një kushëriri pa trashëgimtar mund të falet, por një ofendim kundër një miku nuk falet. Kur veprat joetike kryhen në bashkësi, pala e dëmtuar mer hak për të rivendosur ekulibrin dhe pozicionin e barabartë në këtë bashkësi.

X.14. NDARJET TRADICIONALE. TIPARET. RACA.

“ Shqiptarwt ndahen nw dy tipe kryesore: zeshkanw dhe flokwverdhw. Burri tipik shqiptar e ka hundwn si tw Dantes, me majwt tw kthyer, ndwrsa nw

rrwzw, tw hollw dhe tw drejtw. Vetullat i ka tw trasha, qw nisin tw drejta e pastaj vijnw e bjenw posht... derisa bashkohen nw mjekwr, ku krijojnw njw

vrimw tw vogwl. Koka, nga pas i vjen e rrafshwt, sikur ta kishte lakuar njeri me sopatw, ndwrsa veshwt janw tw vendosur mw posht se zakonisht,

karakateristikw, kjo mw e fortw, pwr tipat e ςelwt me flokw gwshtwnjw e herw herw gwshtenjw e ςelwt , me sy gri. Shtatin e kanw tw lartw, tw hedhur,

me vithe tw ngushta dhe tw shkathwt si panterw. Brunwt, nw nw Pejw dhe Guci janw tepwr tw zeshkwt, e kanw kokwn mw tw gjatw dhe janw mw tw

shkurtwr.”Edith Durham

“Hiriotet e te gjithe shkallëve shfaqin, karakterin e veçantë të racës shqiptare. Ishin krenare, fodullë, të pashtruar dhe të etur për fitim. Paria e

tyre ishin Ziliqare dhe kërkues të disa virtyteve të shkëlqyera dhe dalloheshin prej grekërve sepse e donin të vërtetën dhe ishin të ndershem

kur donin te plotesonin ate qe merrnin persiper .George Finnley

“…shqiptarët me kanë bërë përshtypje me ngjashmërinë që kanë me malësorët e Skocisë nga shtati dhe menyra e jetesës. Edhe malet e tyre

dukeshin si malet e Kaledonisë vetëm me një klimë me të butë .Fustanella e tyre,ndonëse e bardhë,ndryshe nga kilti, shtati i thatë, e i gjallë, e folura që

tingëllon si keltishtja dhe zakonet e tyre të rënda, që të gjitha më kujtonin Morvenin…” Bajron

Studiues të ndryshëm vwnw nw dukje se shqiptarët ndahen në :Gegë dhe Toskë.Kush mund të quhet Gegëri ? Sipas studieswve gegëria përfshin: bashkësinë e Shkodrës, Lezhës, Malësisë së Madhe, Plavës dhe Gucisë, Kosovës, Shalës e Shoshit, Rrafshit të Dukagjinit e Tropojës, Kukësit dhe Pukës, Burrelit dhe Mirditës. Megjithatë bashkësia gegë nuk është homogjene, jo vetëm në dialektin gjuhësor por dhe në tipare të tyre. Kështu, ndryshime ka Mirdita, Burreli dhe Dibra. Në një farë mase ndryshon edhe Krahina e Lumës e cila, gjithshtu, futet në Gegëri. Shkodra, Lezha kanë afëri. Burreli ka afëri me Dibrën dhe një pjesë të Malësisë së Tiranës e Librazhdit dhe verilindjen kodrinoro-malore e Elbasanit. Shala, Shoshi, Hoti dhe Gruda, Plava e Gucija, Tamara dhe Vermoshi, si dhe Tropoja e Hasi, Kosova në tërësi, përfshihen në Gegët Veriorë. Krahinat e Shqipërisë së Mesme janë përzierje dhe nuk mund të quhen as gegë e as toskë. Ata kanë tipare të përbashkëta. Të tillë janë: Kruja rrëzë maleve dhe Fushë-Kruja, Tirana dhe Preza, Durrësi, Kavaja, Peqini, Rrogozhina dhe Elbasani i fushës. Kufiri ndarës i Toskërisë përfshin vijën ndarëse të lumit Shkumbin. Këtu përjashohet vetëm hapësira fushore e populluar, në të dy anët e lumit, në Elbasanin e fushës, andej dhe këndej brigjeve të Shkumbinit, deri në Cerrik dhe Gostimë. Mandej ky kufi vijon në Qafëthanë, deri në Liqenin e Ohrit. Gjeohapësira J shqiptare, deri në Prevezë është tërësisht toske, por me veçori të disa krahinave brenda saj. Labët, Çamët përfshihen në Toskëri, edhe pse kanë disa tipere të ndryshme. Midis trevave toske dallojnë për ndryshime: Myzeqeja, Skrapari, Korςa, Pogradeci dhe Kolonja, Labëria e Çamëria. Tirana nw rrethinwn e saj paraqet njw kalim gradual, pwrzierje dhe zbutjeje tw gegwve nw toskw. I tillë wshtw edhe Elbasani, njw pjesw e Durrwsit, e Kavajws, Peqinit Të gjitha ato, nuk e kanë një emërues të përbahkët mbasi lëvizjet e migrimet e brendshme në kohë kanë sjellë ndryshime.

Në vështrim të karakterit, tiranasit, myzeqarët, korçarët dhe devollinjtë janë më të butë. Po ndër më të butët janë myzeqarët. Edhe e folmja dhe dialekti i tyre ndryshon duke qëndruar midis, si ndikim i dyanshëm. Elbasani në qëndër të Shqipërisë dhe e veriToskwrisw është si midis gjeografik por edhe midis-gegëtoskë. Myzeqeja përfshin Lushnjen, rrëzëkodrinore dhe luginore të Beratit, Fierit duke patur si kufij lumin Vjosa. Labëria përfshin trevat e Vlorës dhe Himarës, Kurveleshit dhe Gjirokastrës ( edhe Zagorinë), Tepelenën , pjeswn veriore tw Delvinws.

Shqiptari në pjesën me të vërtetë kombwtare tw tipareve të tij dallohet mirë prej popujve fqinj. Nuk u përngjason as racës greke dhe as atë sllave por duke u afruar me fqinjët në marrëdhënie me ta diςka ka ndryshuar por pa ndrruar karakterin e tij. Ai në tëresi ka shtat të madh dhe me përpjestim të drejta , tipare të shquara , me fytyrë eshtore. Hunda duket e dalë, mjekra e madhe, por që nuk kanë delikatesën e modelit grek. Shqiptarët janë një racë e bardhë, ariane por drejtpërdrejtë të përzier me racën e verdhë. Ilirët janë një degë njerëzore e mirëpajtuar e shëndoshë dhe fisnike, ku thelbi arian duket lehtazi. Flokët dhe sytë e iliroshqiptarëve janë përgjithësisht në ngjyrë të thellë, flokë të verdhë janë të jashtëzakonshëm , vetëm nw 4 % tw tyre theksojnw autorw tw tjerw. Por sytë të kaltër e të shkruar nuk janë të rrallë. Veriorët janë shtatmëdhenj e kjo shpjegohet nga fqinjësia me malazezët.

Gjurmimet antropologjike shpwrfaqin, gjithashtu se tipi shtatlartë gjendet në veri të Shqipërisë, po edhe në jug. Por të dy tipet kanë një kokë të gjerë, kërcinj të hollë, lëkurën të bardhë, me ball të lartë, gojë të vogël, dhëmbë të rregullt, hunda është e drejtë me përjashtim të viseve veriore dhe verilindore (hundëzhgabë). Shkencëtarët antropologë janë të mendimit se shqipëtarët janë një grup racor, raca adriatike ose raca dinarike, gati homogjenë, sidomos në tiparet e kafkës. Ata janë braicefal, me kokë të rrumbullakët.

Shtati i shqiptarëve është rreth 1.75 m i gjatë. Po më të gjatë janë Lekbibajt dhe një pjesë e rrethit tw Bajram Currit. Ata janë të fortë, dhe muskulozë. Fytyrën e kanë si vezë të përzgjatur, sytë i kanë të ndritshëm, me impulse dhe shkëndijime. Goja e tyre është harmonike, e me dhëmbë të rregullt. Ballin e kanë, përgjithësisht, të ngushtë, po qafën të gjatë e kraharorin të gjerë dhe herë herë leshtor. Shqiptarët nuk janë shumë të shëndoshë, por të shpejtë e të shkathët me kërcinj të hollë dhe pa shumë mish. Gegët veriorë janë atletë, të bukur, të gjatë, me sy të zinj por edhe sy qiellorë, hundë të rregullt, dhëmbë të vegjël, por të fortë, mjekër të shkurtër, me forcë e shëndet.

Nw disa zona shqiptare tw bwn pwrshtypje shtatshkurtwsia. Tw tillw janw njw pjesw e Mirditws, hapwsira nw verilindje tw Mallakastrws, deri nw Memaliaj nw disa rrethina tw Skrapari, Librazhdit dhe Dibrws.

Vwzhgimet tregojnw se labwt kanë karakter të ashpër, janë të hollë si kosorë dhe jataganë, gjaknxehtë e trima. Çamët janë të mprehët dhe të zgjuar, pak dredharakë, shikojnë interesin e dëshirojnë lirinë duke mos e përfillur qeverisjen. Ata e duan dheun e tyre. Kanë flokë gështënjë, por ka edhe bjondë. Janë të gjallë dhe melankolikë, të dhënë shumë pas tregëtisë. Ndryshimet janë në dialekt po edhe në pamjen fizike, psikologjinë dhe karakterin e tyre. Malwsorwt gegw veriorw tw gjendur gjithherw nwn trysninw e kodit kanunor janw tw ahspwr dhe tw prerw nw gjykim qw kushtwzohet nga paragjykimi.

Është shumë e vështirë që të bësh një hartë të racave në Shqipëri sepse për një kohë të gjatë që nga lashtësia e më tej, megjithëse është ruajtur e njëjta gjuhë, janë martuar me njëritjetrin, kanë luftuar kundër ngulimeve dhe pushtimeve të huaja, por dhe sigurisht që ka patur përzierje e martesa të cilat kanë sjellë përgjasim, dhëniemarje tiparesh fizike, të karakterit e të universit shpirtror. Sa tipa? Ka të gjatë, me sy të çelët e flokë të verdhë. Po ka edhe me shtat të shkurtër, sy gështenjë e flokë të zinj.

X.15. VETITË LUFTARAKE“Aleksandri i Madh është gjak ilir. Ai është i familjes së madhe ilirike të

të parëve tanë. Ky njeri ngadhnjyes i jashtëzakonshëm nuk është pjellë e fantazisë as e ëndërrimit të kotë, por një realitet i pranuar”

Një pjesë e ushtrisë së tij ishte ilire. Ilirishtja flitej lirshëm në të gjithë ushtrinë. Trimëritë dhe sakrificat e tyre të mëdha, gjer në rrëzë të Himalajave janë një hulli, jo vetëm e gojëdhënës por shtrat i vetive luftarake të racës sonë. Përballja me Romën ishte teatër i madh i shpërfaqjes së vetive trimërore dhe të guximit të racës iliroshqiptare. Mbretërit e njohur ilirë si: Bardhyli, Agroni, Teuta, Genti e të tjerë janë shëmbuj të spikatur të trimërisë, drejtimit dhe qeverimit. Perandorët ilirë të Romës si: Maksimin-Thraku-Daza, Aureliani, Diokleciani i cili kishte ardhur drejtpërdrejt nga radhët e ushtrisë, Valentini. I pari përballoi dyndjet dhe sulmet e Gotëve. Perandori i famshëm i Bizantit Justinaiani, dhe Kostandini i Madh janë shëmbuj të lartë. Ende nuk wshtw thwnw sa duhet pwr njw figurw tjetwr tw madhe si ajo e gjeneralit Ilir Belisari i cili ishte kryekomandant i ushtrisw sw Perandorisw Bizantine duke i dhwnw asja fitore tw rwndwsishme.“Sikur ta kishte mbrojtur Skenderbeu, Kostandinopojën, turqit nuk do te kishin mundur ta merrnin ne maj te vitit 1453” ka thënë Volteri.‘’Skenderbeu ua kalonte te gjithe oficërve të lashtë e të sotëm për drejtimin e një ushtrie të vogël mbrojtëse ‘’ (James Wolf)

Emri i Gjergj Kastriotit, Skenderbeut, është tanimë si një emblemë e përjetshme kombëtare jo thjesht si shëmbëllim trimërie e guximi por mëndjemprehtësie dhe strategjie, me vlera të larta.‘’Gjergj Kastrioti, i quajtur Skenderbej, princ i Epirit dhe Huniadde mëkëmbës i mbretit të Hungarisë që kanë qënë dy kapedanët ngadhnjimtarë dhe burra të shkëlqyer, kampionë të vërtetë të Krishtërimit sa qenë gjallë dhe tmerr i turqve, sepse me forca të pakta iu bënë mburojë për aq shumë vjetë gjithë fuqive të Perandorise Osmane…’’ (Eilliam Temple ‘’ Essey on Heroic Vitue ‘’ London 1720,fq228.) Sëtoku me Gjergj Kastriotin radhiten figura të tjera që do të mbeten në historinë e trimërisë kombëtare por dhe të gjenisë së drejtimit ushtarak si Vrana Konti, Tanush Topia, Moisi Golemi, Lekë Dukagjini e të tjerë. Kësisoj nuk mund të gjesh një ndarje të qartë të trevave me ndryshimet e tyre. Prandaj s’mungojnë dhe përshtypje që lidhen me temperamentin pak të grindur dhe që iu mungon toleranca se ata nuk mund t’u falin kaq kollaj goditjen. Atyre nuk u ka munguar talenti dhe mprehtësia. Por përshtypjet dhe realitetet nuk janë të njëjta ,ashtu sikurse dhe është e përzier vet raca e shqiptarëve përmes shekujve. Ndërkaq, vetitë luftarake të shqiptarëve janë të shquara në kohë. Kjo ka rëndësi për vlerësimin e aftësisë së tyre dhe përzgjedhjen që bëhet në rekrutimin dhe veprimet luftarake. Po edhe brenda Shqipërisë ka dallime dhe ndryshime në temperament dhe aftësitë luftarake. Ndryshe është një lab, po aq ndryshe është një myzeqar. Fort i çuditshem mund të duket një tropojan, por po kaq, do dukej edhe një mirditor. Pra, veςoritë edhe vetitë janë të ndryshme dhe të dukshme. Por nisur nga konstatimet që bëjnë të huajt për shqiptarët dalin në pah disa vëzhgime me interes. Sipas komandantëve të huaj turq (shiko Konica ,faqe 415), të ushtrisë, shqiptari është një luftëtar trim, në përpjekje me armikun ose pë të zënë një vend me sulm. Por shpesh ai kthehet në indeferent, kur vjen puna që rrethanat kërkojnë, një taktikë mbrojtëse. Pra, veςoritë edhe vetitë janë të ndryshme dhe të dukshme. Por nisur nga konstatimet që bëjnë të huajt për shqiptarët dalin në pah disa vëzhgime me interes. Shqiptarët për vet kushtet e tyre ekonomike kanë luftuar në shumë ushtri të Evropës si në ato të Francës, Spanjës, Perandorisë së Shënjtë Romake, Venetikut dhe të Shteteve të tjera Italiane e sidomos brenda Perandorisë Osmane, ku kanë lënë gjurmë në historinë e luftrave. Ata janë të ndershëm të guximshëm, nuk mund të përvidheshin të braktisnin betejën në asnjë rast edhe pse nuk luftonin për çështjen e të tjerëve. Në ushtrinë e Luigjit të XII, të Francës kishte një trupë prej 1200 shqiptarësh të cilët treguan një trimëri të rrallë. Shqiptarët sipas autorëve Francezë kanë qënë krijuesit e kalorasisë së lehtë. Për betejën e njohur të Shën Gotardit të vitit 1664 thuhet:

“Me shënjën e kryekomandantit të ushtrisë ata e nisën betejën duke hyrë me galop në mes, edhe pse tej rreshtave të armikut mbanin ushta të

gjata me flamurë në majë ,japnin një goditje dhe krijonin pështjellim pas kësaj tërhiqeshin një çikë,i riformonin rreshtat dhe sulmonin përsëri. Të

rreptë dhe të pamëshirshëm në betejë, këta shqiptarë iI qëndronin besnik kodit të tyre të nderit, pasi mbaronte përleshja…

(Letters du Roy,Louis XII ,Brussels,1712,1712,vell I ,fq 247.) Autorë të tjerë venë në dukje për gjallërinë, qëndrueshmërinë dhe epërsinë në gjithçka që

lidhet me luftën .Kjo i ben ata që t’ua kenë zili të tjerët.”( E.M Leak Researches in Greece ,London 1814.fq 251).

Edhe në luftrat detare shqiptarët kanë një veprimtari sypatrembur. Në prill të lvitit 1770 kapitenët shqiptarë nga Ulqini shpartalluan një flotë nën komandën e Aleks Orlovit, pranë Navarinos. Një rol të madh, kanë luajtur kapitenët detarë shqiptarë, në Luftën e Greqisë për pavarësi, ku elementi shqiptar në flotën greke ka qënë mbizoterues .Gjuha shqipe në flotën greke të asaj kohe përdorej si gjuhë kryesore.Qyprilinjtë i dhanë emër vet Perandorisë Osmane. Gjergj Basta i Arbëreshëve që luftoi në njësitë e stratiotëve ishte gjeneral. “ Lufta greke për liri asqë mund të mendohet pa elementin shqiptar” “ Kryengritja greke e shekullit XIX që shpëtoi Greqinë nga zgjedha turke ishte vepër e shqiptarëve”

Në kohët më të vona përmënden : Mehmet Pasha Egjiptit, Ali Pashë Tepelena, Marko Boçari, Maro Kondi e Labërisë, Nora e Kelmendit, Azem & Shote Galica. Në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare u shquan virtyte të larta trimërie të shqipëtarëve, jo vetëm si individë por edhe si bashkësi. Janë përmendur trimeritë e Vojo Kushit, Lym Ketës, Mehmet Shehut etj.

X.16. KOKËFORTËSIAPrej së lashti vjen shprehja: “kokefortesi” e cila tregon edhe karakterin

e shqiptarit. Thuhet se: “ka një kokë të veçantë” e “një damar te lig “. Këto janë pjesë të vetive dhe të karakteristikave të shqiptarit të cilat të çojnë tek ajo që “shqiptarët janë impulsivë” Ndër trevat tona, për karakter impulsiv dallohen: Labëria (këtu perjashtohet Gjirokastra, Delvina, Zagoria); Mallakastra, Skrapari, Dibra, Himara, Kolonja, Mirdita. Ndërkaq trevat që përfshijnë karaktere të buta dhe të qeta janë ato të Myzeqesë, Korçës, Përmetit, Librazhdit, Elbasanit, Lezhës, Shkodrës etj. Grekët edhe në kohën e sotme, kur janë dyndur një bashkësi e madhe shqiptarësh thonë: ”Kokë Shqiptari “. Studiues të tjerë, kanë krijuar përshtypjen se shqiptarët janë të dhënë shumë pas interesit dhe parasë e për to, ata mund t’i futen çdo aventure sado e rrezikshme që të jetë ajo. Kjo mesa duket ka patur gjithnje lidhje me varfërine dhe përpjekjen për të mbijetuar çka ka qënë shkak, shumë herë të shfaqet dukshëm të shqiptarët.

X.17. KUJTESA PËR NJOHJEN E VENDITShqiptarët, njohës të mirë të vendit të tyre, kuriozë jo vetëm për

vendbanimin ku janë, por dhe shumë më tej. Sjellin në kujtesë vende ku kanë shkelur në luftë, a në veprimtari të tjera dhe i tregojnë ato me një saktësi përshkrimore të lartë. Kjo cilësi e njohjes së vendit ka qënë e transmetuar qysh në kohë të lashta. Vet, vendi i tyre i larmishëm dhe në shumicën e herëve dhe të stinëve i kalueshëm me vështirësi ka bërë që prej nevojës të mbahen mend shtigjet e kalimit dhe për t’i komentuar shpesh në kuvende të vogla, në sheshe të fshatit, në oda dhe kuvende më të mëdha. Relievi i jashtëzakonshëm shqiptar ka qënë ai që u ka mëtuar atyre, një qëndrim njohës të veçantë. Vijon të tregohet se në Labëri kur u gjetën trupat e pilotëve të rënë një aksident ajror teksa kishtë rënë nata dhe fshatarët nuk mund të gjurmonin më tragën u desh të vihej mushka në krye, që të ndiqte të njëjtën rrugë nga kishin ardhur.”…pranë rrugës kam parë se e kanë zënë një ose disa prej tyre,në kohën që më dilte para syve dhe dukej sikur bënin garë kush do ta arrinte më parë.

Gjithë pyetjeve për topografinë ata u përgjigjen me përpikëmëri dhe më të madhe, ndërsa shprëblimi më i mirë për ta, është leja që u jap për të vështruar me goniometrin tim”(po aty faqe 552). Kjo është njohja empirike e shfrytëzuar shumë në përpjekjet dhe luftrat e kaluara sidomos gjatë luftës së Dytë Botërore, kur organizimet e lëvizjeve dhe pritave luftarake përcilleshin me sukses në sajë të njohjes së vendit dhe rrëfenjësve vendorë. Pavarësisht se kohët dhe mjetet njohëse kanë ndryshuar shumë, është domosdo që atje ku shkon një herë, ta mbash mend dhe ta rikujtosh kur shkon sërish. Jo vetëm një njohje turistike por edhe historike, arkeologjike duhet të mbahet përherë parsyshë se gjithçka është e fshehur dhe mund të gjendet dhe eksplorohet përherë më tej.“… qoftë streha e shkëmbinjëve, qoftë trualli i kasolleve qofshin tumulat e Shqipërisë do t’i japin historisë së popujve të parë të gadishullit së Ballkanit dritë zbulese”( shiko : Pittard. “ Les peoples des Balkans “ f 298 ) Të gjithë stërvitjet në vende të ndryshme nuk mund të jenë një kërshëri dhe përgjithësim por rrokje hollësishë për të thithur në kujtesë të komandantëve të ardhshëm dhe oficerëve të shtabit, aftësitë e luftimit dhe shfrytëzimit të vendit.

X.18. MIKPRITJAEshtë folur shpesh të flitet ende se shqiptarët janë ‘’mikpritës’’. Të

huajt e kanë vënë re këtë dhe e kanë vlerësuar shumë. Edith Durham në librin e saj shkruan kur pati rast t’i bejë një vizitë në kasollen e tij një fshatari nga zonat veriore të Shqipërisë , ai tha :” Ne jemi të varfër - ‘ ’Buke ,kripe e zemer, kjo është gjithςka që mund t’u afrojmë, por ju jeni të mirëpritur dhe mund të qëndroni sa të doni.’’

X.19. FAMILJA, FISI, ATDHEU

Ndjenja e familjes për shqiptarin është shumë e fortë. Për një kohë të gjatë, përmes vështirësishë, kur nuk ka patur as shtet të fortë, as ligj dhe gjuhë të shkruar, përsëri ka ruajtur kombësinë. Shqiptari e do shumë vatrën e tij e ai është vatërdashës. Karakteristike është Kulla e madhe në veri, me masgalla e dritësore të vogla si frëngji. Vatra e shtëpisë është gjë shumë e shënjtë dhe e shtrënjtë. I pari i shtëpisë ishte dhe kujdestari zjarrit, ai që i hidhte dru dhe e mbante ndezur. Deri në fillim të Luftës së Dytë Botrore, jo vetëm në V, por edhe në J të Shqipërisë familjet ishin të mëdha me nga 60 – 70 shpirt. Shtëpitë e një gjaku formonin një fis .Shumë fise të afërt formonin një bajrak. I pari bajrakut ishte dhe si një lloj gjykatësi. Plaku i shtëpisë nderohej nga të gjithë. Shënjtëria e vatrës është e madhe dhe shqiptari kudo që të shkojë nuk e harron.

ZVETËNIM ? Trauma ishte e dyfishtë. Demokracia kishte ardhur por bashkësia jonë dilte

prej një kuadri të mbyllur dhe me pak dritë. Gjeohapësira shqiptare nuk ishte e përgatitur, për këtë dritë të re. Duke dalë prej kësaj shpelle gjeografike,

konceptet për dritën, largësitë, relievin, kufitë shtetërorë, të thurur me klone dhe ushtarë të armatosur në çdo skërkë, befas u shpërbënë dhe me të, e

gjithë filozofia e ngrehinës në rërë të qënjes brenda kësaj thurine të

tmerrshme. S’kish më përmasa që zgjateshin tej kufirit, gjithçka që ishte si një modelim në miniaturë, nuk matej dot me kontaktin e parë, me lirinë.

Vetizolimi i gjatë dhe dëshira për të krijuar në mënyrë utopike “një njeri të ri” u kthye në një bumerang të tmerrshëm. Njeriu i ri nuk erdhi dot. Po ai u

shformua. U bë si një qënie e ftohtë, mjet i komandueshëm, mekanik. Ai po harronte shpirtin dhe botën e tij të natyrshme njerëzore. Dalëngadalë ai po

kthehej në një “burmë” ( sipas terminologjisë komuniste kineze). Ai po thahej me një “përgjërim për ideologjinë” dhe kjo i dukej atij atdhedashuri.

Gjendja ekonomike e Shqipërisë, ishte në një prapambetje të skajshme. Ekonomia duhet të ishte themeli. Izolimi e shumfishoi varfërinë.

Shqipëria u kthye si qëndër idealesh, për shpëtim të botës. Po të përdorësh konceptet e Gjeografisë Ushtarake, do të thoshte se, prej këtij vendi të vogël

dhe të izoluar ku gjeoinformacioni ishte shumë i varfër, ku zhvillimi teknologjik as që i afrohej zhvillimeve botërore, të anlizohej gjeopolitika e

botës, kufitë hapësirat, strategjitë ushtarake dhe ekonomike, teknologjia dhe armatimi, kombet dhe konfliktet.

X.20. FEJA E SHQIPTARIT Përqindjet dhe statistikat që jepen për fetë në Shqipëri, në të vërtetë,

sikur nuk thonë asgjë për Fenë e Shqiptarit. A janë vallë shifrat e përqindjeve reale? Kjo nuk ka rëndësi, se në fakt, nuk është fjala për të bërë një regjistrim të saktë, prej të cilës ku më shumë e ku më pak, do të dalë se në Shqipëri ka: 70 % myslimanë, 20 % orthodoksë dhe 10 % katolikë, çka afërsisht tregon se Shqipëria është një vend islamik. Kjo, përqindje në fakt i takon një regjistrimi të bërë në vitin 1938. Shpërndarja dhe harta nuk mund të jete e njëjtë dhe në ditët tona. Më vonë nuk janë ndërmarrë regjistrime të reja me të dhëna të freskëta. Ndryshime shumë të mëdha kanë ndodhur. Studime dhe konsiderata fetare të sotme, vijojnë të japin po të njëjtën përbërje dhe përqindjeje. Ndërkaq, këtu nuk merret parasysh, se si rrjedhojë e ideologjisë komuniste dhe e materializmit ateist, të ushtruar për gati 50 vjetë, një pjesë e breznive të reja i takojnë një ateizmi të pastër dhe se shpërndarja e tyre është kaq e përzjerë, duke mos qënë e mundur që të përcaktohet qartaz. Në këtë periudhë, janë bërë shumë martesa, midis përfaqësuesëve të feve të ndryshme. Këto kanë qënë shumë të natyrshme dhe fëmijët e lindur nuk i përkasin as njërës e as tjetrës fe. Nëse, do të bëhet një regjistrim i freskët, nuk është kaq e lehtë që të përcaktosh përkatësinë e fesë që ka secili shqiptar, veçse mund të mbështetesh tek origjina e tyre, që në përgjithësi, nuk është e drejtë. Ndër shqetësimet e sotme që kanë të bëjnë me të ashtuquajturin “ fondamentalizëm islamik “ shpesh qarqe ende të painformuara mirë duke u nisur nga përqindjet vitit 1938 e quajnë dhe e radhisin Shqipërinë, jo vetëm si një vend islamik por edhe si një vend i “ hierarkisë së frikës “ radhitur me Irakun, Iranin, Izraelin, Pakistanin, Afganistanin, Somalinë etj. Kjo nuk është aspak e vërtetë. Në Shqipëri fatmirësisht nuk ka pasur konflikte fetare po veç një harmoni shëmbullore midis tyre. Shqipëria, në asnjë ,mënyrë nuk përbën sot një vend të rrezkshëm për sigurinë njerëzore.Tanimë pranohet se, në Shqipëri, ndjenjat fetare nuk janë të forta. Atdhetaria që në përgjithësi përdoret “ nacionalizëm” dhe feja, duket sikur kanë ecur në garë, njëra me tjetrën. Por në tërësi, nacionalizmi ka qënë më i theksuar dhe përparësor. Kwsisoj shqiptarwt nuk kanw patur ndonjw prirje tw

veςantw ndaj fesw.Si njw arwsye e cila duhet te meret parasysh wshtw ajo qw ata gjithherw kwrkonin ruajtjen e etnisw sw tyre duke e dalluar nga ardhacakwt dhe pushtuesit e shumtw qw dyndeshin nw trojet e tyre. Kwshtu pwrqafimi i katolicizmit nga arbwrit nw shekullin e XI ishte kundwrvwnie ndaj Bizantit.E njwjta pamje vjen prej historisw sw Gjergj Balshws dhe Gjergj Arianitit tw cilwt e ruajtwn pwr njw kohw tw gjatw katolicizmin, kundwr Bizantit e dyndjes sw swrbwve dhe avarwve.Pwr shqiptarwt feja nuk ka qwnw emwrues i madh i njwjtwsimit por vecse si njw ndihmues i afwrt Shqipërisë i është dashur mbijetesa dhe kësisoj lëvizjet atdhetare ( nacionaliste ) kanë lindur për t’i kujtuar , bashkuar, ata, në përpjkjet e tyre prej kanosjes dhe rrezikut të madh të qënjes si komb. Përcaktueshmëria fetare, ishte e ndarë në tre apo katër hulli, ndërkaq ajo kombëtare, kishte lidhje vetëm me një përqëndrim: shqiptarizmën. Fetë kanë lindur në tragën e një rruge të gjatë prej fillesës e zhvillimit dhe kanë lujatur rol në farkimin e shpirtrave njerëzorë. Ato kanë ndikuar edhe në forcimin e ndjenjës kombëtare, si dhe të vëllazërimit shpirtror. Por në përgjithësi, përfytyrohet se “atdhetarizmi” që ka lidhje me dheun tënd, vatrën, ka lindur në vijat e përpjkjeve, të ushtarëve, shpatave, në vijat e gjakut të derdhur, duket se ka lindur tek fryma e shqiptarëve në front, për të mbrojtur qënjen e tyre. Prandaj historia e atdhetarizmit, si dhe e feve në Shqipëri, është pjesë edhe e gjeografisë ushtarake, jo vetëm si shpërndarje e tyre, në një hapësirë apo në një tjetër, ndonëse me ndryshime në kohë që kanë ndihmuar njëratjetrën dhe kanë krijuar një sfond shqiptar të veçantë të cilën rrallë e gjen në kombe të tjerë. Kështu, feja në shumë raste është bërë përbashkuese duke nxjerë në pah orientimin kombëtar. Faltoret bektashije janë bërë shpesh vend pelegrinazhi dhe prehjeje jo vetëm për bektashinjtë por edhe për të krishterët orthodoksë apo katolikë e cila vijon deri në ditët tona. ” O dritëz e bekuar që lind nga perëndon” është thënë prej Naimit të madh që ishte bektashi, dhe që në fund të fundit parathotë dëshirën e gjithë Rilindsave për t’u kthyer në Evropën Perëndimore. Thënia munumentale e Pashko Vasës : “ Feja e Shqyptarit është Shqyptaria “ edhe pse ve në dukje se nuk duhet të shikohen kishat e xhamitë, ajo i nënkupton ato. Gjergj Kastrioti, Skënderbeu, ky mit shqiptar edhe pse në dy fe, u bë i pranueshëm për shqiptarët, si një simbol përbshkues. Fan Noli ishte në krye të ortodoksëve shqiptarë, në vështrimin fetar, por ai si një njeri politik, shtetar, ishte në krye edhe të së ashtuquajturit “ Revolucion i Qershorit”. Gjergj Fishta, ky prift i lartë katolik, por edhe : “ Homeri i Shqipërisë” në veprën e tij : “ Lahuta e Malcisë” i këndon në thelb qëndresës së shqiptarëve ndaj sërbëve. Luftëtarët shqiptarë në front kanë puthur dheun e tyre po edhe janë lutur, Krishtit, Muhametit, Haxhi Bektashit apo Abaz Aliut të Tomorrit, që të ndihmonin shqiptarët, sepse mbi të gjitha ata donin vendin e tyre. Në periudhën komuniste, një radikalizëm i skajshëm u mundua të çrrënjosë fenë duke u prirë që të kthente Shqipërinë në vendin e parë ateist në botë. Gjithë bashkësia e ushtarëve shqiptarë të kësaj kohe të organizuar në dhjetra divizione mësonin përditë në “ punën politike” se : “ feja është opium për popullin “. Gjatë kohës komuniste, ndjenja fetare dhe besimi, u ruajtën në shpirtin e shqiptarëve, ndonëse pësuan një zbehje dhe rënie dramatike, pasojat e së cilës do të ndjeheshin në periudhën postkomuniste.

Judaizmi, Kristianizmi dhe Islami përbëjnë besimin global. Budizmi, Taoizmi, Konfucianizmi dhe Shinto janë izoluar kryesisht në Azinë lindore, Hindus dhe Siks të përqëndruar në Indi dhe fe tradicionale të ndryshme janë më të spikaturat midis Haitiansve dhe në Afrikën e Zezë.

Çdo fe tenton të unifikojë përkrahësit e saj. Sindromi “ne kundra botës” tenton të shkëput shoqëritë kudoqoftë.

Fetë kryesore janë:- Krishterimi (Katolikë, Orthodoksë, Protestantë)- Islami (Suni, Shitë, Bektashi)- Judaizmi (Orthodokse, Konservatore, Reformatore)

Në lashtësi, krishtërimi u përhap nëpër rrugën EGNATIA dhe prej provincave të tjera romake të Dalmacisë dhe ilirisë. Më vonë Kisha Lindore

e krishterë me qendër në Kostandinopojë zuri vend në Jug të Ilirisë. Kisha Katolike, ruajti pronësinë e saj në Shkodër, duke përfituar nga afëria

gjeografike me Italinë dhe Austrohungarinë.Të krishterët ortodoksë , janë në Jug të Shqipërisë. Shqipëria Qëndrore, në zonat fushore , përbëhet nga Myslimanë shumica e të cilëve janë Suni.Bjeshkët e Namuna në Veri janë

kufiri nga i cili, nuk u depërtua më thellë, duke e lënë zonën e Alpeve, kryesisht Katolike.Fiset e Mirditës mbetën Katolike.

Në Shqipërinë Jugore, po dhe Krujë zotëron bektashizmi, i themeluar nga persiani Haxhi Bektash Veliu, i cili vdiq më 1338. doktrina e tij ka diçka të ngjashme me Budizmin.Bektashzmi hyri në Shqipëri nga Korfuzi nëpërmjet dervishit Sari Salltik,në fund të shekullit XIV.Ai formoi shtatë teqe, njërën prej tyre në Malin e Krujës.Krishterët kundër paganëve dhe “besimtarët e vërtetë” kundër

agnostikëve. Konfliktet fetare mund të jenë dhe kanë qenë vërtetë të egra. Le të kujtojmë kryqëzatat drejt tokës së”shenjtë” Kur Simoni IV pyeti emisarin e Papës Inoçenti I. se si do të identifikonte heretikët në qytetin francez të Beziras përgjigja ishte: “Vriti të gjithë, Zoti do t’i njohi të tijët”. 30 vitet e luftës të cilat e shkretuan Europën Perëndimore midis 1618 e 1648 filloi si një kundërpërplasje e Katolikëve romanë me reformatoret protestant në Gjermani. Vijon në ditë tona pëplasja në Irlandën e Veriut.

Të parët tanë paganë u faleshin yjeve, diellit e hënës. Kur Krishtërimi u përhap në Evropë edhe në Shqipëri u përball me politeizmin natyror si në të gjithë popujt arianë. Feja e vjetër e shqiptarëve nuk u zhvillua njëlloj si edhe feja e helenëve. Kostandini i Madh që ishte me origjinë shqiptare, nga Nishi, kur pa që e gjithë ushtria e tij po përqafonte fenë e re, u bë edhe ai i krishterë për të fituar simpatinë e ushtrisë .“ Feja e vjetër e shqiptarëve, ka qënë politeizmi natyror i cili ndodhet më shumë ose më pak ndryshim në të gjithë popujt arianë. Shqiptarët besonin se flaka e zjarrit është një perëndi, prandaj edhe sot bëjnë be “ për atë zjarr” , “ për atë dritë” Më vone u përhap krishtërimi. Përpara se të vijë Turqia në Ballkan, Shqipëria e veriut duke filluar që nga Erzeni e deri tek lumi i Zetës e përsëgjeri deri në Drin, ishte katolike. Me ardhjen e Turqisë, shumica e shqiptarëve për shkaqe të ndryshme, përqafuan fenë islame. Më vonë, Perëndimi mbeti katolik dhe jugu deri në Prevezë, Shqipërie Jug ishte orthodokse. Bektashizmi, është një lloj protestanizmi ndaj sunizmit.

“ Organi zyrtar i Vatikanit sqaroi pozicionin e Selisë së Shënjtë në lidhje me miratimin e kërkesës për martesë të Mbretit Zog dhe princeshës Geraldinë.

Kushtet imponuese për të akorduar lejen e shkruar për këtë martesë midis bashkëshortësh me besime të ndryshme kërkonin që Mbreti Zog dhe Princesha Geraldinë duhet të nënëshkruanin premtimet e garantuara

solemnisht se martesa e tyre : “ ndërfetare” parshikuar, shqyrtuar dhe gjykuar sipas ligjeve të shënjta kanonike, duhej të bëhej sipas “ riteve të

Kishës së Romës dhe duhej të solemnizohej para martesës civile” dhe se “ nusja katolike nuk duhet të ndryshonte besimin e saj si dhe fëmijët e lindur

nga kjo martesë duhet të edukohen sipas besimit katolik “Nga shtypi i kohës.

Tregues të rinj studimorë

Studimet e fundit tregojnë se në shoqërine shqiptare ka ndryshime në lidhje me përbërjen fetare të popullsisë në shkallë vendore dhe kombëtare. Ndër shkaqet mund të radhiten migrimi i brendshëm, emigrimi jashtë vendit, ulja e numrit të lindjeve në zonat fshatare, edukata emëparshme ateiste që ka ndikuar në breznitë e sotme për të mos besuar në Zot. Një studim I bërë për zonat Tiranë, Durrës, Kavajë, Elbasan, Librazhd, lezhë, Shkodër, Korςë paraqet të dhënat e tabelës së mëposhtëme:

Myslimanë-suni 48.10 %Katolikë 15.97 %Bektashinj 9.08 %Ateistë 7.58 %Ortodoksë 4.07 %Protestantë 3.09 %

Prej studimeve del gjithashtu se duhet të mbahet parasyshë që edhe pse në Shqipëri ka një bashkëjetesë të njohur fetare e të quajtur si shëmbullore sërish nuk duhet mohuar se në brendësi secili për fenë e tij i duket se është “më e mira” dhe për fenë e tjetrit thotë se : “ nuk është e vërtetë” Megjithatë bashkëjetesa paqësore e feve është një tregues kryefjalor e shqipëtarëve.

PWRCAKTUESHMWRIA E SHQIPWRISW DHE SHQIPTARWVE.

Rrjedha e historisw sw Shqipwrisw dhe shqipwtarwve wshtw njw realitet i pamohueshwm. Por fati tregjik i Shqipwrisw ka bwrw qw rreth kwsaj teme tw diskutohet edhe sot e kwsaj dite.

Pwr njw kohw tw gjatw, shqiptarwt kanw qwnw tw pushtuar, por ata kurrw nuk e kanw humbur pwrcaktueshmwrinw e tyre. Pwrmes dyndjes sw shapwts dhe tw kulturave, feve, tw ardhur, pushtues tw shumtw, hunw, swrbw, avaro-turanianw, kryqtarw, anzhuinw, gotw, ostrogotw, romakw, osmanw ajo vwrtetw u sakatua , por mbeti edhe pse e rrwgjuar dhe e tretur, kwtu nw Evropw, nw gjeohistorinw e saj ilire prej qendrws sw Kontinentit (jugu i Tirolit, Bavaria) erdh e u mbwshtoll nw Ballkanin Perwndimor e rrethuar vetwm nga vise shqiptarwsh. Por gjithnjw midis etheve tw shovinizmit tw fqinjwve.

Nuk wshtw aspak normale tw thuash pwr shqiptarwt se Evropa duhet t’u hapw atyre portat. Ajo wshtw kwtu paralel edhe me historinw e Romws e tw Bizantit, po kaq paralel dhe me fqinjwt jugorw, helenwt. Kwtu janw po tw njwjtwt qytete rrugw lidhwse zhvillimore pwr gadishullin, me ngjyrime ushtarake dhe ekonomike. Piro i Epirit kaptoi detin dhe u hodh nw Apenine ashtu sikundwr Gjergji i Madh, ky atlet i Krishtit bwri tw njwjtwn gjw nw Mesjetw. Pushtimi osman nuk ishtw njw gjwmw, vetwm pwr ballkanasit, por pwr twrw Evropwn, pwr t’i treguar Kontinentit, se ne jemi kwtu swtoku, me lavdinw dhe dwshtimet e tij. Gjeohapwsira iliroshqiptare, e principatave, mbretwrive, kryezotwve, e krushqive dhe aleancave ka gjalluar kwtu, nw jetw tw jetws.

Pushtimi osman nuk ishtw njw gjwmw pwr ballkanasit por pwr twrw Evropwn. Peranadoria osmane u pwrpoq qw ta rrwnojw Ballkanin, kwtw djep kulture.

Ndodhi qw njw pjesw e shqiptarwve pwr arwsye qw tanimw njihen pwrqafuan fenw islame por ata kurrw nuk e harruan rrwnjwn e tyre evropiane. Dwshmia rron deri sot, tre fe, por vetwm njw pwrcaktueshmwri, njw atdhe. Pushtimi i gjatw osman u nis tw zhbwnte, por nuk arriti dot, tw realizonte synimin e tij.

Nga rrwnojat e pwrpjkjeve u ngrit Rilindja Kombwtare e cila e para e pati kuptuar qw edhe pse pjesa mw e madhe ishte nwn fenw islame, nuk do tw kishte asnjw pengesw qw tw mos shihej kjo pwrcaktueshmwri evropiane e shqiptarwve. Kurse rrethet shoviniste tw fqinjwve gjithnjw kanw luajtur me fatin e shqiptarwve duke gjetur mbwshtetje tek ndryshimwsia e feve, por qw nuk mundwn ta mjegullonin pamjen e duhur. Mw vonw do tw vintw shpallja e pavarwsisw e cila pati njw gjeohistori tw jashtwzakonshme por qw mbwshtetjen e parw e pati nwpwr selitw dhe rrugwt e Evropws nga Roma nw Vjenw e Berlin, pwr t’i bindur tw gjithw se pwr Shqipwrinw kishte ardhur momenti historik i mwvetwsisw. Pas kwsaj, Plaku i Vlorws, Ismail Qemali, udhwtonte me qerre nwpwr baltrat dhe breglumenjtw nw prag dimri, pwr tw mbritur nw Vlorw e tw ngrinte flamurin me shqiponjwn dykrerwshe.Mbreti Zog ishte pjesw e mendwsisw Evropiane, brenda synimeve gjeostrategjike tw kohws, tw alenacave nw krijimn e shtetit tw tij. Ndwrkaq shteti komunist krijoi ishullimin e madh nga Evropa e cila po e harronte atw, gradualisht.

Rrethet shoviniste swrbe dhe greke gjetwn rasin edhe mw tw mirw qw tw propagandojnw edhe mw shumw se Shqipwria dhe Shqiptarwt nuk kishin pwrcaktueshmwri. Prandaj gjenocidi i tyre qe njw tragjedi e vwrtetw. Filloi shpwrngulja e shqiptarwve tw Kosovws drejt viseve tw Turqisw. Po kwshtu ndodhi dhe me bashkwsinw ςame, nga qarqet greke.

Nwpwr kwtw qiell tw grisur ka ecur Shqipwria, por asnjwherw nuk e ka humbur pwrcaktueshmwrinw e saj.

Ndodhi qw Aleanca Euroatlantike dha urdhwr pwr sulmin e madh pwr mbrojtjen e ςwshtjes kosovare.. Kjo ishte njw gjeostrategji e menduar mirw, me prije pwrparimi tw kombeve dhe zgjidhje tw padrejtwsive, njw gjeografi ushtarake dhe politike nw kohwn e duhur dhe me vlera tw mwdha pwr tw ardhmen.

Viti 1997 ishte si njw test pwr marwdhwnien Evropws me Shqipwrinw. NATO- mer vendimin e madh pwr tw qwnw afwr Shqipwrisw. Mosprekja e kufijwve ishte si njw tabu, pwr tw cilwn pwr mw shumw se gjyswmshekull ishte pwrgatitur vetwdija shqiptare. Por ushtri tw NATO-s erdhwn brenda saj, sepse Shqipwria ishte pjesw e Evropws. Kjo ushtri dukej sikur kishte hyrw brenda kufijwve tw saj.

Nw vitin 1999 pwrswdyti herw nw trojet shqiptare, NATO filloi goditjen e saj historike ndaj IshJugosllavisw, nw mbrojtje tw Kosovws, pwr tw ndwshkuar jo vetwm spastrimin e paparw etnik, por edhe pwr tw vwnw nw vend padrejtwsinw e madhe historike.

Shqiptarwt u ndodhwn nw skenwn mw tw madhe tw ngjarjeve tw fundshekullit kwtu nw mesin e Evropws. Kjo ishte dhe njw autokritikw e heshtjes sw saj tw gjatw, por dhe i padrejtwsive qw i ishin bwrw nw kohw.Ky ishte edhe kuptimi mw i madh i sotwm i Shqipwrisw me kontinentin e saj.Shqipwria dhe shqipwtarwt nuk i ka zhbwrw as pushtimi po edhe as pwrshtatja e konvertimi i pwrkohshwm. Ajo wshtw pjesw reale e Evropws.

, analiza dhe kërkime shfrytëzimit të vendit (terrenit), të dhëna të ndryshme: gjeografisë fizike, ekonomike, të aplikuar, të dhëna për mjedisin, gjeologjinë, kadastrën e pushtetin vendor, kufitë shtetërorë dhe administrativë, të dhënë gjeodezike si: koordinata e lartësi etj, përbëjnë një univers për vendin në tërësi, që shfrytrëzohet, nga ana ushtarake.

Në të njëjtën kohë shumë agjensi shqiptare jo vetëm gjeodezike por dhe të fushave të tjera të shkencave të tokës, kanë të dhëna të ndryshme, të cilat mund t’i shfrytëzoshë nëpërmjet faqeve në internet. Të tilla të dhëna, mund të shkëmbehen edhe ndermjet Komandave të Forcave dhe Shtabit të Përgjithshëm të FA. Është e rëndësishme të dihet se ku është burimi i këtyre të dhënave dhe se si mund të shfrytëzohen ato në të mirë të studimit gjeografik në operacione apo kërkime të tjera.

Në përgjithësi SIGJ, kanë një kornizë afërsisht standarte, në të clën grumbullohen dhe përdorohen:

- të dhëna gjeodezike që kanë të bëjnë me sferoidet, sistemet e koordinatave, koordinata e lartësi, matje të gravitetit (rëndesës) dhe gjeomagnetike etj

- harta të llojeve të ndryshme në formatin: letër, vektor dhe rastër.- harta ushtarake me karakter teknik.- imazhe në orto të cilat janë të gjeoreferencuara, orthofoto etj- lartësitë- sistemi rrugor dhe i transportit.- ujorët në përgjithësi ( hidrografia )- njësitë administrative ( ndarje, harta , të dhëna statistikore )- të dhëna të kadastrës.

II.J. HARTAT

“ Përmes historisë, njerëzimi është munduar të paraqes çfarë shihte, të kuptonte prej imazheve që shfaëqeshin. Çdo gjë e vizatuar që në faqet e shkëmbinjëve e të shpellave, në kanavacë në monitorët e kompjuterave, kanë shprehur perceptimet e botës përreth. Hartat kanë qënë një prej rrugëve që tregojnë lidhjen e ndërsjellët midis njerëzve dhe mjedisit ku ata banojnë. Qytetet, rrugat, lumenjtë, malet, luginat deri atje ku toka takon detin, është vizatuar në atë pamje të modeluar në shekuj. “

Thierry TUOTINP J E S A E D Y T Ë

Nw kwtw pjesw janw dhwnw nw mwnyrw tw shkurtuar njohuri mbi modelimet e sotme te tw dhwnave gjeohapsinore tw cilat shwrbejnw pwr njohje orjentim, studim dhe analizw tw vendit e gjeohapsirws me metoda e teknologji tw sakta e ta shpejta tw cilat duhet tw pwrdoren nw studimin gjeoushtarak nga Komandat dhe Shtabet. Njohja e tyre , nw kwtw rast wshtw e karakterit teknik dhe u takon specialistwve gjeografw ushtarakw dhe operatorwve qw pnojnw nwpwr qwndrat operacionale tw cilwt duhet tw dinw se si tw trajtojnw probleme tw grumbullimit dhe pwrpunimit tw shpejtw tw gjeoinformacioneve duke pwrfshirw harta, koordinata, fotografi ajrore, pamje satelitore, dixhitalizim dhe interpretim tw tyre pwr realizimin e shpejtw tw mbwshtetjes gjeografike tw FA. Kjo pjesw synon qw tw japw njohuri, kryesisht pwr hartografinw dixhitale.

II. GJEOHAPËSIRA E MODELUAR PËR NJOHJE DHE STUDIM GJEOUSHTARAK

II.A. TË DHËNAT HAPSINORE

Hartografët, në përgjithësi me punën e tyre shpërfaqin tiparet hapsinore të vendit, gjithnjë të projektuara në plan, jo vetëm në ndihmë të studiuesëve të Gjeografisë Ushtarake por dhe të një spektri të gjerë të të modelimeve shkencore e teknike në natyrë. Paraqitja në plan e këtyre tipareve bazohet në konceptin matematik të koordinatave karteziane, x, y të cilat janë të ndërprera dhe përperndikulare njëra me tjetrën. Ndërkaq ato paraqiten në hartë, në bazë të rrjetit gjeografik të shprehur me vlerat e gjatësisë dhe gjerësisë gjeografike. Shndrrimi prej koordinatave të rrjetit sferik-gjeografik, në sistemin koordinativ në plan quhet Projeksion i hartave. Ka shumë lloje projeksionesh, të cilat përdoren për krijimin e hartave topografike dhe atyre tematike.Tiparet hapsinore mund të jenë diskrete ose të vijueshme. Të parat konsiderohen ato që nuk ekzistojnë midis vëzhgimeve dhe formojnë etnitete të veçanta, e të dallueshëm, individualisht të ndara njëra nga tjetra. Puset, rrugët, tipet e përdorimit të tokës janë tipare diskrete hapsinore. Tipare të vijueshme gjithnjë janë përmidis vëzhgimeve të tilla si: rëniet e relievit dhe lartësitë. Sistemet e Informacioneve Gjeografike që janë duke u përdorur gjithnjë e më shumë edhe në problemet studimore dhe vlerësuese të faktorëve gjeografikw në veprimet luftarake, përdorin dy modele bazë të të dhëave hapsinore: Vektor dhe Raster

Fig

Të dhëna hapsinore

Të dhëna në Formatin vektor Në formatin : Raster

Jo topologjike topologjike

Të dhëna të thjeshta Të dhëna me cilësi të larta

TIN Zona të fragmentuara lëvizore

Fig Modelet e të dhënave hapsinore

Modeli të dhënave në vektor përdor pikat dhe koordinatat e tyre x, y, për të ndërtuar tiparet hapsinore të këtyre pikave, vijave dhe sipërfaqeve. Tiparet bazë- vektor, konsiderohen si objekte diskrete mbi gjeohapësirën që meret në studim.

Kur marim njw hartw apo pjesw harte nw formw vektoriale do tw thotw se gjithςka qw ishte nw letwr wshtw kthyer nw formw dixhitale ( elektronike ) dhe mund tw pwrdoret pwr

tw gjithw analizat e duhura gjeoushtarake nw kompjuter.

Modeli i të dhënave në raster përdor një rrjet për të paraqitur ndryshimet hapsinore të këtyre tipareve. Secila qelizë në këtë rrjet ka një vlerë që përkon me karakteristikat e tipareve hapsinore, të gjendjes së objekteve.

Kur marim njw hartw, fotografi apo pamje tjetwr e cila skanohet, nw kwtw rast ajo pwrcillet si dixhitale dhe pwrdoret swrish nw kompjuter, pwr tw vijuar analiza dhe

interpretime tw ndryshme hartografike. Kwto quhen tw dhwna nw raster.

Të dhënat në raster, janë në përkim me paraqitjen edhe me tiparet vijimore hapsinore si rëniet dhe lartësitë që konsiderohen të vijueshme. Modeli i të dhënave përcakton se si ato janë ndërtuar, ruajtur, manipuluar, dhe analizuar në Sistemin e Informacionit Gjeografik (SIGJ).Të dhënat në raster mund të shndrrohen në të dhëna në vektor dhe anasjelltas. SIGJ, në fakt bëhen një mjet shumë i nevojshëm për të gjithpërfshirë të dhënat në raster, në të dhëna vektor.Të dhënt në vektor kategorizohen si: topologjike dhe jotopologjike.Topologjike ka të bëjë, qartaz, me lidhjet hapsinore midis këtyre tipareve si psh : dy vija që takohen saktë në një pikë dhe që drejtimi i vijës ka një kahje në anë të majtë apo të djathtë. Jotopologjike, janë ato të dhëna vektor të cilat paraqesin më shpejt dhe më mirë gjatë përdorimit të programeve të ndryshme ( soft-eve) të SIGJ. Për të dhënat Topologjike zakonisht përdoret termi ( mbulim ) dhe për jotopologjike: shapefile. Të dhënat topologjike mund të jenë të thjeshta, dhe me cilësi të larta, të cilat kanë të bëjnë me pika, vija dhe poligone. TIN ( rrjeti i parregullt trekëndor ) përafron vendin me një tërësi trekendshash pambulim. Çdo trekëndësh në TIN përbëhet nga pika dhe vija që i bashkojnë këto pika për të formuar trekëndshat. Zona është një tërësi poligonesh, të cilët mundet të jenë të lidhur ose jo, dhe zona që mund të mbulojnë njëratjetrën ose formojnë një tërësi tjetër. Fragmentimi ( dinamik ) është një model i të dhënave i ndërtuar me vija të një rrjeti dhe që lejon dhe përdoron koordinatat reale Botërore me përmasa gjatësore.

II.B. TË DHËNA CILËSORE( atribute )Të dhënat cilësore paraqesin karakteristikat e tipareve hapsinore. Sasia e të dhënave

cilësore që i bashkëngjiten tipareve hapsinore mund të ndryshojnë dukshëm, çka varet nga lloji i të dhënave dhe aplikimi përkatës i tyre. Kështu nëse do të kërkonim të ndërtonim një bazë të

dhënash për llojshmërinë e tokave apo llojshmërinë e vendeve dhe ndikimin që ato kanë në operacionet luftarake, do të kishim një shumësi të këtyre llojeve të specifikuara, të interpretuara, në tabela të ndryshme me të dhëna të hartuara apo të grumbulluara më parë. Shumë Softe ( programe ) përmbajnë, cilësi të tilla të llojeve dhe kërkesave të ndryshme të cilat ndodhen të ndara e të gatëshme dhe që kërkohen në momentin e caktuar nga sistemi i menaxhimit kompjuterik, të këtyre të dhënave. Të dhënat hapsinore, në anën tjetër, krijojnë një bazë të dhënash ( database) i cili zakonisht quhet lidhës.Të dhënat lidhëse- bazë janë një shumësi tabelash të cilat pasqyrohen tek secila prej cilësive ( atributeve ) si vlera që mund të identifikohen, unifikohen në këto tabela. Të dhënat hapsinore dhe të dhënat cilësore( atributet) pasqyrohen në SIGJ të lidhura njëra me tjetrën.Të gjithë përdoruesit ushtarakë që meren me analizat topografike të vendit ( terrenit ) mund të përdorin të dhënat lidhëse-bazë, për kërkimin e të dhënve që ata kanë nevojë të shfaqen në një moment të caktuar, në raportet etyre. Të dhënat lidhëse-bazë kanë dy tipare dalluese të rëndësishme :Sëpari : çdo tabelë në bazën e të dhënave mund të përgatitet, plotësohet më tej, në mënyrë krejtësisht të ndarë.Sëdyti: Tabelat mund të mbeten të ndara derisa një cilësi analizash që kërkohet nga tabelat e ndryshme, në procesin e mëtejshëm të përpunimit.Modeli i bazës së të dhënave lidhëse është një model standard në SIGJ dhe në sitstemin e menaxhimit të informacionit në studimet gjeografike ushtarake gjeohapsinore.

II.C. FUTJA E TË DHËNAVE HAPSINORE“ Në vetëm dy sekonda ata duhet të arrinin një shpejtësi fluturimi prej 220 km/orë, duke patur

edhe saktësinë maksimale gjatë bombardimeve. Truri i anijes ndodhej i izoluar në qëndër të saj dhe në një rreze prej treqind km e gjithçka mund të kontrollohej. Një nga komandantët kishtë për detyrë të përzgjidhte informacionet e shfaqura në një monitor gjigand. Radarët pasonin, gjithçka

gjenin, ndërkaq oficerët e zbulimit duhet të mernin vendimet përkatëse. Kjo ishte aeroplanmbjtësja THEODORE ROOSEVELT që mbështeti fushatën e bombardimeve në

ishJugosllavi. Prej kësaj anije , për dy muaj, u nisën aeroplanë bombardues që goditën objektivat sërbe në Kosovë. Truri i brendshëm i saj ishte i lidhur i tëri me një sistem gjeoinformacioni

teknologjik modern për lëvizje, orientim, bombardim dhe kontroll të rezultateve nisur ngë radarët, GPS, hartat dixhitale dhe lidhjen e drejtpërdrejtë me imazhet satelitore.”

Nga shtypi i kohës

Në kohën e sotme në mënyrë të shpejtë po priremi që të kemi një tërësi të dhënash në studimet gjeografike ushtarake.Këto të dhëna mund të jenë:

- të dhënave ekzistuese- krijim i të dhënave të reja.

Qwllimi i një studiuesi dhe planizuesi të veprimeve luftarake në kohë luftë apo paqeje është që të njohë se kush janë këto të dhëna që duhen dhe se ku mund të gjenden ato. Këto të dhëna mund të gjenden në strukturat e FA ose në institutet e saj, në institucionet ose agjensite e ndryshme shtetërore dhe private në rang vendi, të ndara sipas prodhimit dhe veçantive të tyre. Këtu duhet të vihet në dukje se të gjitha të dhëant që përdor menaxhimi shtetëror në fushat nga më të ndryshmet janë të nevojshme edhe në rast të planëzimit të veprimeve luftarake. Prandaj është e domosdoshme që ato të njihen dhe të përdorohen. Në IGJU mund të gjenden në përgjithësi llojshmëria e hartave të ndryshme topografike (1: 10000- 1:1000 000), pamjet satelitore, planet e qyteteve të ndryshme, rilevime të grumbulluara nga Sistsemi i Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme në shkallët: 1:500, 1:1000. 1: 25 00 , rilevime dhe planndodhje të njësive ushtarake dhe të infrastrukturës së tyre në shkallët: 1: 1000-1: 5000, master-plane të ndryshme etj. Po kështu në IGJU janë të gatshme metodikat dhe të dhënat për sistemin koordinativ shtetëror dhe shndrrimin e tij në sitsteme të ndryshme, koordinata e lartësi të rrjetit gjeodezik

shtetëror, me mënyrat klasike dhe ato të GPS ( Global Positioning System , Sistemi i Pozicionimit të Përgjithshëm). Me një GPS mund të përcaktohen, në një çast, koordinatat në Sistemin Gjeodezik Botëror dhe kjo vendndodhje kaq e rëndësishme për veprimet luftarake, në natyrë, duhet pasqyruar në hartat që përdoren : raster apo vektor.

Ka ardhur koha që hap pas hapi, në FA, të përdoren hartat dixhitale që do të thotë, se sipas mundësisë të përdoret forma dixhitale, kompjuterike. Mjafton që të bëhet një kërkesë për harta të vektorizuar dhe ato mund të meren në CD ( kompakt disk ) për t’u përdorur në mënyrë të drejtpërdrejtë, në kompjuter gjatë planëzimit apo studimit të vendit për qëllime ushtarake. Analistët gjeografë ushtarakë duhet të njohin dhe të përdorin në SIGJ ( GIS ) çfarë të dhënash dhe cilësishë ( atributesh ) të përdorin. Në një skemë të mëposhtëme mund të rekomandohet një klasifikim i përafërt i veprimtarisë së një studiuesi në fushën e Gjeografisë Ushtarke ose dhe Operative, në punën me SIGJ ( GIS)

Futja e të dhënave hapsinore 1. Futje e të dhënave ekzistuese si: harta,

plane, rilevime, masterplane te njësive, modele terreni, kadastër etj

2. Krijim i të dhënave të reja.3. Nxjerje të dhënash4. Projektim dhe ri-projektim5. Shndrrime gjeometrike

Menaxhimi i të dënave cilësore ( Atributet )

1. Futje e të dhënave dhe verefikimi i tyre2. Menaxhimi i bazës së të dhënave.

Paraqitje e të dhënave Përdorim i hartave, planeve, hartave qytetore dhe rurale, master plane, harta tematike etj

Eksplorimi i të dhënave 1. Të dhëna cilësore ( attribute )2. Të dhëna hapsinore 3. Vizualizim (modelim pamor siç mund

të jetë pamja trepërmasore e relievit)Analiza e të dhënave 1. Analiza e të dhënave vektoriale,

mbulimi, matje e largësive në pamje të hartave apo planeve, manipulimi i hartave të ndryshme.

2. Analiza e të dhënave në raster: vendore, me fqinjët, rajonale, të përgjithshme,.

3. Hartografim i vendit dhe analizat përkatëse.

4. Interpolimi hapsinor i përgjithshëm, vendor.

5. Analiza të rrjetit etj

II.D. PROJEKSIONET HARTOGRAFIKE DHE SISTEMET E KOORDINATAVE Çdo përdorues i hartave dhe në rastin tonë çdo ushtarak, komandant apo planëzues i operacioneve, ka një përfytyrim për vendin, gjeohapsirwn e cila mund të jetw nw njw hartë në letër, ku ai fillon të përqasë në përfytyrim se ku do të veprojë, një hartë dixhitale, të cilën e ka në kompjuter dhe vëzhgon në të. Këto harta, kanë informcione e të dhëna për vendin ku dalin në pah

pwrmes një rrjeti gjeografik ( gjerësi dhe gjatësi gjeografike) që pasqyrohet në mënyrë grafike, në këto harta. Shndrrimi nga koordinata gjeografike në një Sistem Koordinatash, i referohet Projeksioneve nw syprinën tokësore të planetit tonë, Tokën. Çdo tipar i vendit duhet të paraqitet në mënyrë gjeometrike në një sitsem koordinatash, e pastaj, të mund të lexohen apo të paraqiten nw mwnyrw Hartografike.

Kuptimi themelor në një SIGJ është që të gjithë të dhënat hapsinore që janë në hartë, duhet të jenë pasqyruar aty, në të njëjtin sistem koordinatash. Në vende të ndryshme përdoren sisteme të ndryshme koordinatash, ashtu siç janë përdorur deri më sot edhe në vendin tonë.Të dhënat që kanë të bëjnë me sistemet e koordinative duhet të meren në Institutin Gjeografik Ushtarak ose agjensi të tjera. Në radhë të parë duhen njohuri, sidomos nga specialistët, analistët gjeografë apo operacionalë. Nëse kemi nje seri të dhënash, në një sistem të caktuar, ato duhet të shndrrohen në sistemin që ne kërkojmë. Për këtë ka Softëare ( programe) të ndryshme

II.E. RRJETI GJEOGRAFIKRrjeti Gjeografik është vendosja e sistemit referues për të dhënat hapsinore në syprinën e

Tokës. Rrjeti Gjeografik përbëhet nga meridianë dhe paralele. Meridianët, janë vija të gjatësive gjeografike, për Lindjen dhe Perëndimin ( L, P ) Toka, planeti ynë rrotullohet rreth boshtit të tij, për 24 orë. Duke përdorur si fillesë meridianin që kalon në Grinuiç ( Greenëich) , në Angli, gjatësia do të përshkohet prej meridinësh në vlerat 00 gradë deri 3600 ku si mesore do të jetë ai me vlerë : 00

Ndërkaq Gjerësia gjeografike ndahet prej paraleleve të cilat jnë vija që duke u nisur nga Ekuatori si fillesë, 00, në Veri dhe në Jug, do të jetë 00 ( ekuator) – 900 Veri dhe 00 ( ekuator ) – 900në Jug.

Shiko f 17

Fillesa e rrjetit gjeografik është aty ku, Ekuatori 00 gradë, prêt meridianin ( Greenëich) “ Vlerat e gjatësisë jepen në: “ X” ndërsa ato të lartësisë në “ Y”.Në SIGJ është diçka konvencionale, të vendosësh gjatësinë dhe lartësinë ( gjerësinë) me vlera pozitive dhe negative. Në të vërtetë, gjatësia në drejtimin lindor është pozitive si dhe për lartësinë (gjerësinë) që në drejtimin verior është, e tillë. Në të dy drejtimet e tjera : në Perëndim për gjatësinë dhe ne Jug për lartësinë,ato janë negative. Gjatësia dhe lartësia ( gjerësia ) maten me Gradë-Minuta-Sekonda ose Shkallë-dhjetore.

Të dy sistemet mund të shndrrohen tek njëritjetri , kështu : 450 52 ‘ 30’’ janë të barazvlershme me 45.875 gradë.

II.F.PROJEKSIONET HARTOGRAFIKENjë projeksion hartografik është shndrrimi i syprinës sferike të Tokës në një syprinë

plane. Ajo çka do të paraqitet në syprinën plane është një shndrrim vijash, në paln që paraqesin vet rrjetin gjeografik. Në to mund të punohet me sistemin dy përmasor- koordinativ se sa me atë sistemi sferik trepërmasor i koordinatave i cili është shumë më kompleks. Asnjë projeksion s’mund të jetë i përkryer mbasi kur vijat apo sipërfaqet vjinë në plan ato shoqërohen me shformime të ndryshme. Në hartat që prodhohen ne vendin tonë janë përdorur : Projeksioni Tërthor Cilindrik Gauss- Kryger ( për të gjitha hartat topografike të shkallëve : (1:10 000-1:1000 000 ). Pas viteve 90- të u përdor, për herë të parë Projeksioni Tërthor Merkator (UTM)

Projeksioni Tërthor i Merkatorit është një version i Projeksionit të Merkatorit, si një ndër projeksionet më të njohur në botë. Në vend të përdorimit të paralelit standard si në rastin e projeksionit të Merkatorit, në rastin Tërthor, përdoret meridiani standart. Ky Projeksion kërkon dy parametra :

-faktorin shkallor në meridianin qëndror, -gjatësinë e meridianit qëndror,-lartësinë e origjinës (ose të paralelit qëndror ) ,- Lindjen false Dhe

- Veriun fals.Faktori shkallor është raporti i shkallës, me të cilën je duke punuar, tek shkalla e trupit

gjeometrik, që i referohesh. Psh: kur themi se faktori shkallor është : “ 1” kjo do të thotë se vija standarte, ka të njëjtën shkallë me atë figurës gjeometrike së cilës i je referuar. Kështu paraleli standart quhet shpesh : gjerësi e shkallës së vërtetë. Shkalla e ndryshimit të shfromimit fillon prej vijës standarte

( paraleli ose meridiani ) gjithnjë duke u zmadhuar.Vija standarte i referohet zakonisht vijës tangente ndërmjet sipërfaqes së projeksionit dhe

trupit gjeometrik referues të Tokës. Ky mund të jetë : paraleli standart ose meridiani .Përgjate paralelit dhe meridianit standart nuk ka shformim të vijave të paraqitura sepse është e njëjta shkallë.

Sipërfaqe e projeksionit a b c

Sipërfaqja në figurën e Tokës.

Faktorët shkallorë: a = 1.0000 b= 0.9996 c= 1.0000

Në figurë Meridiani qëndror në këtë rast të sekantes të Projeksionit Tërthor të Merkatorit ka faktorin shkallor të barabartë me : 0.9996. Dy vijat standarte në anën tjetër të meridianitqëndror kanë faktorin shkallor të barabartë me” 1”

Vend për figurën 2.6 faqe 20

Paraleli dhe meridiani qëndror e ndajnë projeksinin në katër kuadrate . Pikat të cilat përfshihen brenda kuandrantit VL ( verilindje ) i kanë kooordinatat ‘’x” dhe “y” me vlera pozitive. Pikat që ndodhen brenda kuadrantit VP ( veriperëndim ) I kanë koordinatat : “ x” me vlerë negative dhe “y” , pozitive. Pikat që janë brenda kuadrantit JL ( juglindor ) kanë koordinata : ‘ x” me vlerë positive dhe “y” me vlera negative. Pikat që janë brenda kuadrantit JP ( jugperëndimor), kanë koordinata “x” dhe “y”, negative.

Një projeksion harte, mund të përdoret drejpërdrejt si një sistem koordinatash ne SIGJ, të një projekti të caktuar. Qëndra e projeksionit të hartës, siç u përcaktua nga paraleli dhe meridiani

qëndror bëhet si origjinë e sistemit të koordinatave dhe e ndan sistemin e koordinatave, në katër kuadrante siç është paraqitur në figurë. Vlerët e koordinatave varen nga pozicioni në të cilën ndodhen pikat brenda kuadranteve.Për të shmangur praninë e koordinatave negative përdoren të ashtuquajturat : Lindja e paqënë për : “ x ” dhe veriu i paqënë për ; “ y ” në origjinën e projeksionit të hartës. Kjo zhvendosje , për Projeksionin UTM është: 500 000 metra.

II.G. SISTEMET E KOORDINATAVE

Projeksionet hartografike Duhet të bëhet nga ato që njihen

Të dhënat bazë gjeodezike

Të dhënat bazë gjeodezike janë : sferoidi ( elipsoidi ) dhe të dhënat gjeodezike të tij.

Një sferoid është një model që përgjithësisht i përafrohet Tokës. Dihet se Toka është më e gjerë në ekuator. Ndërkaq sferoidi ka boshtet e tij kryesore

- ai që kalon në ekuator- ai që ka lidhje me Polet e Tokës.

Një sferoid shpesh quhet edhe elipsoid, pra një elips që rrotullohet rreth boshtit të tij të vogël që ka përmasat e tij.

Fig 2.9

Gjysmëboshtet e paraqitura:a. Gjysëmboshti i madhb. Gjysëmboshti i vogël

Poli i Veriut

Ekuatori

Poli i Jugut

Gjysmëboshtet e paraqitura:c. Gjysëmboshti i madhd. Gjysëmboshti i vogël

Sferoidet ( elipsoidet ) të cilët janë të përcaktuar nëpërmjet të dhënave orbitale satelitore. I tillë është Sferoidi Botëror i cili është dhe bazë e Sistemit Gjeodezik Botëror i përcaktuar në vitin 1984.

Të dhënat e ËGS-84

II.H. SISTEMI I RRJETIT GJEOGRAFIK TË UTM ( PROJEKSIONIT TËRTHOR TË MERKATORIT)

Ky system i rrjetit gjeografike të UTM, është shumë i njohur dhe i përhapur në mbarë botën. Sipërfaqja e Tokës midis 840 në Veri dhe 800 në Jug, ndahet në 60 zona. Çdo zonë përfshin 6 gradë gjatësi gjeografike dhe janë të numëruara në mënyrë të njëpasnjëshme që nga zona “ 1” në meridianin 1800. Secila nga 60 zonat e paraqitura, në UTM përkojnë me faktorin e shkallës prej: 0.9996 në meridianin qëndror. Origjina e paqënë ( fiktive) ekziston në të gjitha zonat. Në hemisferin e verior, koordinatat e UTM maten prej origjinës së paqënë ( fiktive) në ekuator dhe 500 000 metra në perëndim të meridianit qëndror. Në Hemisferin jugor, koordinatat e UTM maten prej origjinës së paqënë ( fiktive ) e vendosur në 10 000 000 metra në jug të ekuatorit.

SISTEMI GJEODEZIK BOTËROR (WGS- 1984)

Struktura e referimit gjeocentrik të përgjithshëm është Sistemi Gjeodezik Botëror 1984 (World Geodetic System WGS-84), Ai është një sistem i vetëm, i përbashkët, i pwrshttshwm, 3- përmasor për të dhënat hapësinore të mbledhura prej një spektri të gjerë burimor. Disa prej këtyre të dhënave hapësinore ushtarake paraqesin një shkallë të lartë saktësie “metrike” dhe kërkon një strukturë referimi të përgjithshme e cila është e lirë prej çdo shformimi të mundshwm apo pjerrësie që mund të ndikojë në të. Në vendin tonë pas viteve 90-të u ndryshuan dhe standartet gjeodezike. Shërbimi gjeografik i FA filloi shndërrimin gradual të këtyre treguesve prej sistemit lindor të gjeratëhershëm.

Sistemi koordinativ WGS- 84

Sistemi Koordinativ WGS-84 është një Sistem Konvencional Referues Tokësor. Përcaktimi i këtij sistemi koordinativ bëhet sipas kritereve të pranuara të Shërbimit Botëror të Rrotullimit të Tokës (IERS). Këto kritere janë:

· Ai është gjeocentrik ku qendra e masës është e përcaktuar për të gjithë masën e Tokës duke përfshirë oqeanet dhe Atmosferën.

· Shkalla e tij është ajo e formës lokale të Tokës, në kuptimin relativ të teorisë së Gravitetit.

· Orientimi i tij fillimisht është bërë nga Byroja Botërore në vitin 1984.Sistemi Gjeodezik Botëror 1984 është një sistem koordinativ ortogonal dhe grafikisht paraqitet si me poshtë:

Origjina- qendra e masës së TokësBoshti Z - Drejtimi i Polit Referues. Ky drejtim përkon me drejtimin e Polit Konvencional Tokesor (CTP) të vitit 1984, me gabim prej 0.005”.

Boshti X - Ndërprerja e Meridianit Referues dhe planit që kalon përmes origjinës dhe pingules me boshtin që përkon me Meridianin “0” vitit 1984, me një gabim 0.005”.Boshti Y - Kompleton sistemin djathtor, ortogonal koordinativ.Origjina e Sistemit Koordinativ WGS-84, shërben, gjithashtu dhe si një qendër gjeometrike e Elipsoidit WGS- 84 dhe boshti Z , wshtw bosht rrotullues i këtij Elipsoidi.

I E R S P o l i R e f e r u e s ( I R P )

ZW G S - 8 4

Q e n d r a e M a s ë s s ë T o k ë s

I E R SM e r i d i a n i R e f e r u e s ( I R M )

XY

W G S - 8 4W G S - 8 4

Fig 1 Sstemi koordinativ WGS-84

Elipsoidi WGS 84Aplikimet botërore gjeodezike kërkojnë përcaktimin saktë të tre sipërfaqeve të ndryshme,

te cilat jane qartesisht te përcaktuara. E para është syprina topografike e Tokës. Kjo syprinw përfshin masën topografike tokësore, si dhe atë të fundit të oqeaneve. Në shtesë të kësaj sipërfaqeje lartesore të parregullt, një përcaktim, është i nevojshëm për një sipërfaqe referuese matematike ose gjeometrike pra elipsoid, dhe një sipërfaqe me potencial tw njwjtw, të quajtur gjeoid.

Elipsoidi gjeocentrik merret si një formë për Elipsoidin WGS- 84. Parametrat e zgjedhur për përcaktimin e WGS- 84 janë gjysëm boshti (a), konstantja e gravitetit të Tokës (GM), koefiçienti i gravitetit te zonës së dytë gradore(C2,0) te normalizuar dhe shpejtësia këndore e Tokës (ω). Tabela 1

Parametrat

Emërtesa

Vlera

Gjysëm boshti a 6378137.0 meter

Shtypja reciproke i/f 298.257223563

Shpejtësia këndore e Tokës ω 7292115.0x10-11 rad sec -1

Konstatja e Gravitetit te Tokës (masa e

Tokes duke përfshirë dhe Atmosferën)

GM

3986004.418x108m3/s2

Projeksioni Universal Tërthor i Merkatorit

Në të gjitha prodhimet hartografike, standarde të NATO-s pas viteve 90-të përdoret Projeksioni Tërthor i Merkatorit.

Projeksioni

1.Projeksioni bazë është Projeksioni Tërthor i Merkatorit i cili është përftuar nga projektimi i një sipërfaqeje elipsoidale mbi një cilinder, tangent përgjat meridianit dhe me akset polare Tokës në kënd të drejtë me akset e cilindrit.

2.Përmes një modifikimi të sekantes së Projeksionit të Merkatorit, me faktorin e shkallës prej 0.9996 përgjatë meridianit qwndror dhe me cilindrin që ndërpret elipsoidin përgjatë dy vijave paralel përftohet Projeksioni Universal Tërthor i Merkatorit, UTM ( shih figuren) . Faktori i shkallës përgjat këtyre sekanteve është 1.

Veçoritë bazë të tij janë: a. 60 zona nga 6o me shtrirje gjatësie gjeografike atë nga 1 në 60, me zonë (1) atë midis 180o

P dhe 174o P duke vazhduar në drejtim të lindjes.b. Formula shndrrimit wshtë uniforme, nga një zonë në një tjetër.c. Ka referim të vetëm për të gjitha zonat onë planin këndrejt, të sistemit koordinativ.d. Konvergjenca e meridianëve (ndërmjet veriut të rrjetit dhe atij të vërtetë, të jetë më pak se

6o)e. Gabimi i shkallës brenda zonës të jetë më i vogël se 1:2500.

Rrjeti3. Një produkt i dytë karakteristik i një rëndësie shumë të madhe praktike nga çdo projeksion

është rrjeti këndrejt, i cili, siguron një skelet pune, të një sistemi planor koordinativ për përdorim ushtarak. Ky rrjet normalisht formon paralele baraslargore tw njw pamjeje tw një serie katrorësh në hartë dhe gjithashtu përcakton shkallën e saj nëpërmjet “rrjetit metrik” dhe orjentimin e “rrjetit nga veriu”. Për rrjetin UTM kushti i sekantes përcakton, në çdo zonë 6o, dy vija sekantiteti afërsisht 180 000 metra, lindje dhe perëndim, nga meridiani qëndror. Për të mënjanuar koordinatat negative, meridiani qendror merr një vlerë false negative prej 500 000 ml dhe në hemisferën e jugut drejt veriut zvogëlohet me 10 000 000 m në ekuator ( qw wshtw pwrmendur edhe mw sipwr).

Pastaj rrjeti standartizohet, si një sistem “referues” me rregulla specifike për të shtrirë qëllimin e tij mbi sipërfaqe të mëdha , p.sh. në shtrirjen V-J brenda së njëjtës zonë dhe gjithashtu nga njëra zonë në tjetrën, dhe nga përdorues të ndryshëm . 5. Tabela e mëposhtme jep lidhjen që siguron një saktësi të përshtatshme midis shkallës së

hartës dhe hapësirës midis vijave të rrjetit : Tabela 4

Shkalla e hartës

Hapësira midis vijave

1 : 1,000,000

1 : 500,000 1 : 250,000 1 : 200,000

1 : 100,000

1 : 50,000 1 : 25,000

100,000

(10,000 m mund të përdoren)

10,000 m

1,000 (10,000 m mund të përdoren)

1,000 m

Projeksioni Tërthor i Merkatorit

Fig.

Projeksioni Universal Tërthor i Merkatorit (Projeksioni Tipik i zonave 60 (gjashtë gradësh); rasti i Sekanteve)

Fig.CM- Meridiani QendrorAB, DE- Vijat e sekantes të formuara nga ndërprerja e cilindrit me elipsoidin(Madhësia dhe forma e zonës janë të ekzagjeruara për arsye ilustrimi)

Projeksioni Universal Tërthor i Merkatorit (Projeksioni Tipik i zonave 60 (gjashtë gradësh); rasti i Sekanteve)

0mN dhe rritet

për drejt veriut

10.000.000mN

dhe drejtohet m

e drejtim jug

Scale increases

Scale decreases

Ezact scale

Ezact scale

II.I. TË DHËNA PËR GIS ( SIGJ) USHTARAK.GIS do të thotë “Sisteme të Informacioneve Gjeografike”.Përvoja e punës, në studimet gjeografike ushtarake, ka ndryshuar shumë. Kjo ka ardhur, në saje të aplikimit të kompjuterit në të gjitha fushat e kërkimit dhe të zbatimit. Një literaturë e gjerë është në përdorim, por ajo për herë e më tepër po mer një karakter klasik, duke mbetur prapa analizave të shpejta dhe të sakta të cilat ia kanë zënë vendin metodave empirike. Informacioni për vendin, në forma nga më të ndryshme, siç janë: hartat e të gjitha llojeve dhe shkallëve, plane, skema, pamje satelitore, fotografi ajrore ose tokësore, përshkrime të ndryshme të vendit

Harta është fytyrw e vendit dhe e një gjeohapësire, por gjithnjë e krijuar me matje gjeometrike, e vizatuar dhe e sjellë në një shkallë të caktuar. Po ajo, nuk mund të jetë vendi apo gjeohapësira reale. Orientimi në vend është i pari, kur ke, apo nuk ke hartë apo busull. Kur i ke, do të përdorësh këto mjete përqasëse, por nwse nuk i ke, do të mundohesh që të orientohesh me përbërës dhe dukuri të natyrës, objekte, qiellore apo tokësore. Për ushtarakun edhe kur vepron në një vend që e njeh, por edhe kur vepron në një vend që nuk e ka njohur më parë, është fjala e parë. Pastaj ecet më tej. Kur orientohemi, në fakt ne vendosim lidhjet me objektet e gjeohapësirës rrotull, pranë apo larg. Të orientojnë malet e vargmalet, luginat apo tërësia e formave të përrenjëve malorë që zbresin nga lartësitë. Një ushtarak bën përqasje me vendet që ka njohur apo ka kaluar më parë, aty, kap fijet që lidhin vendndodhjen e tij. Në kohët moderne, teknika ka sjellë mjete të sofistikuara që jo vetëm të japin orientimin e duhur por dhe koordinata te vendndodhjes. Harta është një dritë që buron në pikën ku ti ndodhesh e mandej ajo shpërndan rreze për të zbuluar dhe njohur të gjithë objektet e tjerë rrotull. Një ushtarak, pa orientim është pothuajse i verbër. Empirizmi njohës në natyrë, një busull apo mjet rrethanor është vetëm shtegkalim , kurse harta ëshët një univers i zvogëlauar ku ti lëviz luan, vepron, gjykon, vlerëson dhe mer vendime në një shkallë më të gjerë. Ushtarakut që njeh mirë hartën, i rriten dhe i shumfishohen njohuritë, në zbatim dhe operacion që zhvillohet në një vend e njerëzit në të nuk janë gurë , trungje, rrëpira,

nuk janë bimë arash…,por vlera sipërore njerëzore,e po i çove ata në një lëvizje që përkon me një orientim të pasaktë, sado të aftë e të përgatitur t’i kesh forcat dhe teknikën luftarake, sado me profesionalizëm të kesh bërë planëzimin gjithçka e ke çuar me duart e tua, në një greminë fatale. Të tillë të bën mosnjohja e vendit ku vepron.

Harta, sot nuk është një mjet që e përdorin komandantët dhe planëzuesit e lartë në shtabe, ajo është një mjet i nevojshëm deri tek ushtari i thjeshtë. Komandantët duhet të kenë në shtabet e tyre specilistë që njohin llojshmërinë e hartave, që i shërbejnë në momentin e caktuar. Është e vërtetë që në një hartë topografike janë të pasqyruar të gjithë rrugët automobilistike, por që të kesh edhe një hartë speciale të Ministrisë së Transporteve e cila ka edhe tregues e hollësi të tjera të rëndësishme përdorimi i saj do të jetë shumë cilësor gjatë lëvizjes së teknikës. Shëmbuj të tillë mund të jepen shumë.

HARTA te ndryshme , shkallë, e të njëjtit rajon Fragmente hartash.

II.K. LLOJET E HARTAVE QË PRODHOHEN NË IGJU.Instituti Gjeografik Ushtark i Shqipërisë që prej funditë të viteve 60-të të shekullit që

shkoi filloi të prodhonte, harta topografike të shkallëve të ndryshme. Përparësi merte sidomos qëllimi ushtarak i krijimit të tyre. Në gjendjen që kishte sjellë prishja me supërfuqitë dhe alenacat e kohës, kur Shqipëria pothujase kishte mbetur e vetme, përfytyrimet e studiuesëve dhe të fushave të ndryshme, gjithçka do ta lidhnin me mbrojtjen e cila ishte sendërtuar në sloganin: “ Mbrojtja e Atdheut – detyrë mbi detyrat” Prandaj edhe ekonomisti, agronomi, ndërtuesi do të kishte në rend të parë mbrojtjen, e cila në fakt ishte kthyer një makth, stres i përditshmërisë dhe patologji e cila vijoi për një kohë të gjatë. Ideja e përballimit të koalicioneve armiqësore, në kushtet e një Shqipërie me zhvillim ekonomik jo të përparuar, ishte fantazmagorike. Por, ideologjia ishte aq e fuqishme dhe e ndërtuar me kujdes saqë gjithçka që thuhej për këtë përballje të jashtëzakonshme, bëhej pjesë e një besimi të sëmurë. Shqipëria ishte kthyer një ”vend të popullit ushtar”. Kushtrimet jepeshin në ara , fabrika, kantiere, në shtëpitë apo kasollet fshatare, në zyrat e kooperativave, të këshillave të fshatrave apo të fshatrave të bashkuar, nëpërmjet sistemeve të lajmërimit të saktë, dhe pranë tyre “pikat e hapjes” ku në çdo çast kryhej armatosja e popullit. Kjo është një pjesë shumë e vogël e tablosë së një përgatitjeje shumë të madhe dhe të një strukture ushtarake që përveç ndajshtimit “ Popull ushtar”, apo “ Ushtri i popullit ushtar” krijonte kornizën e një organizimi të pashëmbullt ushtarak të një shteti i cili kishte arrirë të përfundonte elektrifikimin e vendit të tij në vitin 1971, kur ekonomia ishte në parametrat e në vendi të prapambetur bujqësor.

Në këto kushte kërkesa për harta ishte në rendin kryesor ashtu siç tregohej kujdes për armatimin e ushtrisë. Nga dokumentet që ekzistojnë dhe nga shfletimi i fjalimeve dhe direktivave që jepnin udhëheqësit kryesorë vlerësimi i terrenit ( vendit ) bëhej i pashkëputur. Mehmet Shehu dha direktivën empirike, “Ta shkelim terrenin pëllëmbë për pëllëmbë.” Sikur të ishte ndjekur vetëm kjo porosi atëherë do të ishte shmangur në një masë të madhe përdorimi i hartave dhe mjeteve të tjera që lidhen me njohjen e vendit. Në fakt, ndodhi ndryshe. Në literaturën e kohës si dhe atë të Artit Ushtarak Popullor, ishte futur termi “ përgatitja gjeodezike e teatrit të veprimeve luftarake” e cila përmbante brenda saj një tërësi detyrash si: Rrjetin Gjeodezik Shtetëror, rrjetin e Artilerisë, përgatitjen dhe përditësimin e hartave, shpërndarjen e tyre në njësi të ushtrisë etj. Deri në fillim të viteve nëntëdhjetë, rreth 20 vjetë, u krye një ndërmarje shumë e madhe dhe një veprimtari të dëndur gjeodezike dhe hartografike që Shqipëria të kishte hartën e saj topografike, në të gjitha shkallët. Kur vlerëson sot këtë punë të madhe, të duket paksa e çuditshme që të bëheshin investime të cilat do t’i kishin zili edhe vende shumë herë më të zhvilluara se Shqipëria e cila edhe pse e izoluar, tregoi një profesionalizëm të lartë gjeohartografik. Harta e shkallës 1 : 25 000 u konsiderua si hartë bazë për ushtrinë. Fotografimet ajrore u përdorën në mënyrë të suksesshme për përpilimin e hartave. Efektivi i topografëve dhe gjeodetëve të ushtrisë arriti një

prej rreth 400 vetë. Në vitin 1975 krijohet Instituti Topografik i Ushtrisë, me një vendim të posaçëm dhe me detyra, jo vetëm për mbështetjen e ushtrisë por dhe të ekonomisë së vendit. Topografët po përballonin një punë të madhe, në ndërtimin e rrjetit gjeodezik shtetëror si dhe në fortifikimin e vendit. Në vështrimin projektues, gjeodezik dhe hartografik, ndërtimor, të shpërndarjes gjithvendore, fortifikimi, mbetet një vepër e madhe e cila nuk duhet të harrohet por të përmendet në analet historike me kriticizmin real po dhe vlerën që bart.

Përgatitja e hartës së shkallës 1:25 000 ishte unikale, si kohë, saktësi, dhe përtëritje të vijueshme të saj. Prej kësaj shkalle, në mënyrë paralele, filloi përpilimi i hartave të shkallëvë më të vogla si : 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, 1:500 000 dhe 1: 1 000 000. Në të gjitha njësitë e ushtrisë u ndërtuan maketet e terrenit, në shkallë të ndryshme e cila ishte një veprimtari që kushtoi shumë. Mbështetja topografike (gjeografike) në këtë kohë izolimi ishte jo vetëm sasiore por edhe cilësore. Vepra hartografike dhe gjeodezike e ushtrisë shqiptare ishte me fat. Ajo nuk shkoi dëm por mbeti si një simbol dashurie për tokën mëmë, për njohjen e saj; ajo i shërbeu zhvillimit ekonomik të kohës, ajo mbeti edhe si një pasuri e madhe, për zhvillimet e mëvonëshme demokratike, të viteve nëntëdhjetë. Harta e Shqipërisë do të mbetet edhe si hartë e ëndrrës për lëvizjet përparimtare të kohës.

II.L. FOTOGRAFITË AJROREFotografitë ajrore janë informacion gjeohapsinor për studimin e vendit. Një hartë sado e

mirë dhe e saktë që të jetë, sërish, ajo përherë e më tepër nga dita e lindjes së saj, fillon e vjetërohet, rritet në moshë, dhe ka vetëm strukturën e saj kryesore, ndërkohë të gjithë detajet e saj, ndryshojnë sepse çdo gjë në gjeohapësirë ndryshon, me veprimin njërëzor apo të natyrës. Kur trupat dalin në stërvitje apo në një situatë të caktuar luftarake, kanë njohje për vendin ose në saje të njohjes empirike të mëparshme ose nga hartat që janë në përdorim. Po këto harta, nuk e paqyrojnë vërtetësisht vendin sepse , është hapur një rrugë e re, apo janë shpërngulur familje fshatare, në një luginë e mund të ketë ndodhur një përmbytje dhe ka prishur argjinaturën e Matit apo të Gjadrit; mund të ketë ndodhur një rrëshqitje toke, ndërtime të reja të ndryshme etj etj. Kështu që planëzimi sado të ketë një pasqyrim në hartë me simbole apo drejtim veprimesh, nuk bart me vete siguri, sepse ndryshimet e reja, nuk janë pasqyruar në hartë. Por, për një urë, për një rrëshqitje, pengohen lëvizja e trupave dhe e teknikës. Prandaj, lind nevoja që mbi hartën bazë e cila mund të jetë në letër apo dhe vektoriale, sa më shpejtë të sillen fotografi ajrore, pamje satelitore etj. Fotografia ajrore përftohet nga avionë të posaçëm që kanë në bordin e tyre aparate fotografike ajrore. Këto fluturime planëzohen që më parë ose drejpërdrejtë nga fusha e veprimeve luftarake. Fotografitë përftohen në një shkallë sa më të përshtatshme për studimin e vendit. Shkalla varet nga rajoni në të cilin bëhet fotografimi, lartësia e fluturimit të avionit si largësia vatrore e aparatit. Fotografitë, mund të jenë bardhë-e zi ose me ngjyra. Ato nuk kanë një shkallë horizontale të njëjtë si në qëndër ashtu dhe në perferi të tyre, por përafërsisht mund të punohet, me një shkallë mesatare e cila është një raport midis përmasës së një objekti në fotografi me atë që përkon në nëtyrë. Kur fotografia është e freskët, ajo sjell hollësi të jashtëzakonshme nga fusha e luftimit. Aty ndodhet gjithçka që është në natyrë, veçse e zvogëluar në shkallën që ajo ka. Komandanti, duke krahasuar të dhënat që ai ka planëzuar në hartë, si dhe informacionin e ri, është në gjëndje që të ndreq të gjitha mosnjohjet ose të dallojë objektet e vjetra, që nuk ndodhen më. Ai, me specialistët e tij, mund të bart shumë shpejt këto të dhëna në letër ose në kompjuter. Përparësia e fotografisë, në përqasje me hartën, qëndron jo vetëm në freskinë e saj, por edhe në hollësitë që jo bart. Në hartë, nuk mund të ndodhet një shkurre e vetmuar, sepse nuk e mban dot shkalla, kurse ne fotografi ajo dallohet dhe shfrytëzohet, në një moment nga forcat e specializuara që veprojnë në vend. Vijat në hartë, përgjithsojnë elementët kurse fotografia ka çdo hollësi të veçantë që i duhet planëzuesit dhe komandantit.

Fotografia ajrore nuk do shumë përvojë për t’u orientuar apo interpretuar, por sidoqoftë kërkon njohuri për vendin, ngjyrat, dritëhijet, format e objekteve të ndryshme e sidomos të ndërtimeve ushtarake si: qëndra zjarri, transhe, hendeklidhje, vendkomanda, tunele, kazerma,

puse uji, rrugë afruese, gardhe, thurina të ndryshme, përmasat e mjeteve të transportit, të lundrimit, përmasat e armatimit të rëndë luftarak e të tjera që të mund të përqasë formën e fotografuar, me atë, që ai njeh nga ushtria e tij, apo e armikut. Kështu interpretimi i fotografive ajrore është kuptimplotë dhe dobishëm.

Një pamje fotografieInterpretim të transheve, bunkerëve

Duhet bërë një foto me bunkerë........

II.M. REMOTE-SENSING ( SYRI I MADH QIELLOR)Pamjet Satelitore, në fakt janë fotografi të marra nga satelitët të cilët janë lëshuar në

hapësirë në largësi të mëdha dhe që përftojnë këto pamje në saje të sensorëve të vendosura në bord. Përpunimi i këtyre të dhënave prej një ndjeshmërie të thellë dhe në largësi në terminologjinë ndërkombëtare teknike quhet edhe Remote-Sensing. Këto pamje dhe mënyra e përftimt të tyre janë nga mjetet më të shfrytëzueshme , jo vetëm në kërkimet dhe studimet bashkëkohore ekonomike, zhvillimore , mjedisore por dhe në përgatitjen dhe sidomos ecurinë e veprimeve luftarake, në fushën e luftës por edhe të çdo veprimtarie tjetër që ka të bëjë me njohjen dhe menaxhimin cilësor të emergjencave civile si: përmbytje, zjarre, tërmete ku përfshihen edhe struktura të FA.

Kryerja e fotografimeve nga satelitët e ka zbuluar, pothuajse tërësisht syprinën e Tokës dhe të gjeohapësirës së saj. Ajo mund të vëzhgohet si nga një SY i madh qiellor, ndërplanetar, për çdo lëvizje dhe hollësi që ndodhet jo vetëm në syprinë , por dhe në atmosferë, në thellësi të saj. Përparësia e tyre qëndron në atë që informacioni pamor satelitor, porositet në çdo kohë, momemt veprimi, tërhiqet lehtësisht nga qëndrat përkatëse dhe shpërndahet po kështu me shpejtësi, deri në qëndrat laboratorike të Komandave, në fushën e operacioneve luftarake e stërvitore. Në to, mund të ndjekësh se ç’ka ndodhur në kohë, mund të vëzhgosh në mënyrë të qartë, se ku ndodhen trupat e kundërshtarit, kolonat e transportit e në përgjithësi të teknikës luftarake e të mbështetjes, për të marë vendime cilësore, në zgjidhje të gjëndjes. Prej pamjeve satelitore përftohen ortofotot satelitore të cilat janë pamjet satelitore të shndrruara, pra që nuk kanë shformime, të prura në një shkallë hartografike të caktuar, si dhe në një projeksion hartografik që përdorin trupat për veprimtaritë e tyre luftarake. Duke patur hartat e shkallëve të ndryshme në formatin letër apo të vektorizuara ( pra , në CD , për përdorim në kompjuter ) ortofotot satelitore mund te përpunohen, vendosen mbi tërësinë konturore dhe lartësore të hartës duke përtërirë të dhëna të tjera, për vendin, në të cilin veprohet. Saktësia e tyre varet nga saktësia e pikselit.

Pamjet satelitore mund të jenë bardh-zi ose dhe me ngjyra. Të tilla janë edhe ortofotot të cilat përftohen prej tyre. Satelitët e sotëm si “IKONOS” apo “ QUICK BIRD” arrijnë edhe saktësi më të mëdha se 1X1 metër. Duke ndërthurur cilësitë e hartës në përdorim, me cilësitë e përtërira të vendit, të fotografuar, jepen pasqyrime të reja shumë më të përdorueshme. Cilësia gjeometrike e hartës në këtë rast është bazë e prodhimit të ri. Veçse, ky i fundit ka informacionin e përtërirë që jep zgjidhje në vlerësimin e vendit, veprimet taktike dhe vendimmarrjen për ecuritë e mëtejshme. Në pamjet satelitore mund të vëzhgosh edhe ushtarin që lëviz në fushën e luftimit po kështu mund të interpretoshë nëse në përqasje me një pamje më të vjetër, ndryshimi i shkurreve dhe dallimi i tyre të çon në hasjen e një zbuluesi ( apo të disa zbuluesëve ) që i janë afruar vijës sonë të frontit dhe hollësi të tjera me rëndësi. Në luftën e sotme, ka shumë shëmbuj vlerësimi, për

shfrytëzimin e pamjeve satelitore në situata të ndryshme si në Kosovë, Afganistan, Irak ku përftimi i informacionit satelitor i ka paraprirë, veprimeve luftarake. Pozicionet e vendvendosjeve bërthamore në Korenë e Veriut u interpretuan drejtpërdrejt nëpërmjet Remote_Sensing. Pamjet satelitore shtojnë edhe më shumë të dhënat jo vetëm për Mbulesën e Tokës por dhe Përdorimin e Tokës, Ujorët, Bimësinë ndotjen e mjedist etj. Në të gjithë botën ka satelitë të Remote-Sensing që realizojnë pamje satelitore e saktësi dhe shkallë të ndryshme. Kështu LANDSAT i SHBA sjell pamje satelitore duke përdorur skanera multispektralë dhe sensorë që realizojnë një saktësi të pikselit rreth 30 metër, të cilat mund të shfrytëzohen me sukses për një vlerësim të përgjithshëm ushtarak të situatave, sidomos në përcaktimin e faktorëv klimatologjikë, të bimësisë të relievit etj. Seria e satelitëve francezë, SPOT, përfton pamje, nëpërmjet përdorimit të sensorëve pankromatikë, (tufë rrezore e vetme ) me një saktësi të pikselit:10 metër, kurse sensori multispektral përfton një saktësi prej 20 metër. Vlera e pikselit në një pamje satelitore paraqet energjinë diellore të reflektuar ose e lëshuar prej syprinës së tokës. Matja e energjisë së dritës është e bazuar në tufat spektrale rrezore, prej gjatësive të njohura të valëve të vijueshme që zakonisht quhet spektër elektromagnetik. Pamjet satelitore, pankromatike përbëhen nga një tufë rrezore e vetme, ndërkaq pamjet multispektrale përbëhen nga shumë tufa rrezore të tilla.Këto pamje mund të jenë: bardh- e zi ose me ngjyra. Pamjet satelitore mund të jenë me ngjyra nëse ato i kanë vlerat e pikselit prej: blu, jeshile, si dhe të kuqe, të tufës rrezore.

Një pamje satelitore e zonës ku është Institutin një pamje nga SPOT

Lezha

II.N. FOTOINTERPRETIMI I PAMJEVE SATELITORE DHE FOTOGRAFIVE AJRORE.Kush njeh ai fiton.

Njohja e fotografive ajrore dhe pamjeve satelitore është një burim i pazevendësueshëm informacioni. Interpretimet e tyre, pra, deshifrimi dhe njohja se ç’përfaqësojnë duhët bërë :-në kohën e duhur- me përcjelljen për në komanda të njohurive të dobishme dhe nëvojshme-për parandalim të situatave ose për të vepruar me cilësi dhe efektivitet.Si mund të vlerësohet burimi fotografik?Ky informacion mund të jetë në formën e një :-raporti faktesh të interpretuara dhe të vëzhguara.-materiale të grumbulluara por ende, të pavlerësura.Veprimi inteligjent dhe professional kryhet që :-të studiohen paraprakisht.-të përpunohen në laborator nëpërmjet instrumentëve.-ndahen dhe renditen sipas rëndësisë së tyre.-analizohen.-jepen përgjigje për kërkesat specile ushtarake.Burimet fotografike dhe pamjet satelitore në vështrim të cilësisë duhet të ndahen:-tërësisht të besueshme- pjesërisht të besueshme-lehtësisht të besueshme-afërsisht të besueshme ose jo të besueshme.-…ose që nuk mund të vlerësohenSaktësia e informacionit fotografik duhet që të konfirmohet plotësisht prej :-burimeve të tjera

-afërsisht të sakta-mundësisht të sakta.-për to nuk dyshohet -…ose nuk janë të pranueshme.

Ndarjet kryesore të interpretimeve të burimeve fotografike dhe pamjeve satelitore duhet që të ndahen në :

a. Ushtarake b. Politike. c. Ekonomike d. Shkencore.Në të njëjtën kohë këto burime duhet të dihen që duhen për :

a. Kohë paqeje b. Kohë krizash vendore apo rajonale. c. Kohë lufte.

II.NJ. ANALIZAT INTERPRETUESE TË PAMJEVE SATELITORE DHE FOTOGRAFIVE AJRORE.

Misioni në fotointerpretimin e të dhënave nga fotografitë ajrore dhe pamjet satelitore si radhë vëzhgimi mund të renditen:-Zbulimi që ka të bëjë me: vëzhgimin parësor, dallimin e objektivit, identifikimin, vendosjen përfundimtare. Prej kësaj nxiren disa të dhëna të rëndësishme lidhur me sipërfaqen në përgjithësi që studiohet, rivëzhgime për të krjuar siguri, përqasje me objektet e njohura dhe të dhëna të tjera që janë raportuar në formë shkrimore apo përshkrimore. Prej tyre duhet të bëhet një raport i shpejtë njohës për komandat përkatëse. Në këtë raport duhet të përfshihen: interesi taktik dhe ai strategjik, shpejtësia e veprimit, saktësia që mund të arrihet, koha reale në orë apo ditë, mënyra se si do të kryhen analizat etj. Misionet fotointerpretuese dhe zbuluese duhet të bëjnë sëpari klasifikimin e objektivëve. Ndër to duhet të dallohen: aeroportet dhe platformat ajrore, raketat dhe dislokimi i Forcave të Mbrojtjes Kundërajrore, instalimet elektronike, instalimet e përgjithshme ushtarake, depot, zbulimi tokësor, vijat e ndërlidhjes, portet dhe instalimet portuale, burimet energjitike, industria në tërësi dhe ajo ushtarake në veçanti, radarët, kazermat, fushimet kolonat në marrshim, rrugët automobilistike dhe ato hekurudhore, gjiret detare, urat, digat, karburantet etj. Metoda logjike duhet të shoqërojë këtë vëzhgim që nga fillimi e deri në fund. Rruga që ndiqet në këtë mision është të përcaktohen se ku janë objektivët, ç’natyrë kanë dhe ç’tip teknik është. Po kështu duhet të njihet dhe statusi i këtyre objktivëve në vështrimin vendor, kombëtar dhe rajonal dhe veς kësaj ç’ndodh me organizimet e pritshme të veprimtarive të tyre, ç’rrezikshmëri parqesin ato.

Fig shiko faen 5, 6, tek 7.Si faqja 14 e kreut të 8

Këto analiza varen sëpari nga saktësia që ka burimi fotografik, pra ajo që në gjuhën teknike quhet: rezolucion. Pas kësaj gjithçka do të varet nga aftesitë profesionale dhe interpretuese te analistit gjeograf, topograf apo specilist i ndonje fushe tjetër. Duke u nisur nga cilësia e ftografisë apo pamjes :Sëpari : dallohet diçka, sëdyti: përnjeh një mjet transporti. Sëtreti, shikon një automjet tip “ Chevrolet”, sëkatërti: analizoj se : psh se të çfarë tipi janë gomat…etj.

Për aeroportet, dallohet në përgjithësi pamja e tyre e cila përqaset me format që ka në natyrë. Mandej bëhet ndarja dhe dallimi i përbërësve të tjerë si : pista, ndërtesa, depot, mjedise të tjera, avionët. Raketat, në përgjithësi duan një ndjeshëmri dhe kuptim përqasjeje shumë profesionale. Për këtë duhet të përcaktohet forma dhe përmasat e vendit tërësor, vendosja dhe numëri i tyre, vendosja e paisjeve ndihmuese të tyre.Për instalimet elektronike është e rëndësishme që të pëcaktohet sëpari venvendosja, tipi i ndërtimit, ndërtesa, antenat dhe lloji i tyre, kullat, bandierat rrethuese, shtyllat, materialet e ndërtimit, (muraturat beton, dru, metal). Ndërkaq në vijim të mëtejshëm, duhen ndarë dhe dalluar: stacionet e radiove dhe TV, komunikimet satelitore dhe qëndrat mikrovalore të releve, radarët, ndërtimet noviguese ( drejtuese), qëndra kërkimore, stacione metereologjike etj.

Për interpretimin e infrastrukturës së ushtrisë është e vështirë nëse ajo ndodhet brenda qëndrave të banuara dhe me ndërtime të tjera. Megjithatë duke njohur veçoritë e bazave ushtarake, e në tërësi të reparteve ushtarake të oraganizimit të ushtrisë kundërshtare, bëhen krahasime dhe hetohet me kujdes në tiparet dalluese të tyre. Qëndrat stërvitore, fjetinat, fushat e sportit dhe ato të përgatitjes fizike, parkinget, poligonet e vogla të qitjes, transhete apo hendeklidhjet. Gjithçka dallohet, matet, afërsisht, krahasohen përmasat dhe nxiret përfundimi. Duke bërë një interpretim apo analizë të disa instalimeve të veçanta si: vendmagazinim i municioneve apo lëndëve kimike, kërkohet një kuptimësi profesionale për të vëzhguar me kujdes formën, rrugët afruese, gardhet metalike të sigurisë, trapezoidalë apo katërkëndësh, të vendosura në bunkerë apo ndërtim tjetër shumë të veςantë. Veçori të tjera kanë edhe vendosja e karburanteve, depozitat e tyre të cilat herë herë janë cilindrike e të madhësive të ndryshme. Analiza e fotografive dhe pamjeve satelitore hap pas hapi ndjek gjithë bashkësinë e infrastrukturës së njësive ushtarake dhe i jep asaj interpretimin duke e rindërtuar me informacionin e duhur për komandat e shtabet. Të tilla janë: njësite e transportit dhe të mbështetjes logjistike: të furnizimit me ujë dhe energji elektrike e etj

Objekte tjera të rëndësishme që meritojnë një vemendje në intepretim janë rrugët automoblistike dhe ndërtimet përkatëse. Në këto vija komunikimi mund të dalloshë llojin e rrugës, gjerësinë dhe shtresën e mbulimit të sipërm të saj; po kështu, urat dhe llojet e tyre, tombinat muret mbajtëse të cilët janë përbërës që kërkojnë përvojë për t’u nterpretuar. Në rrugët mund të dallohen lehtas edhe kolonat ushtarake që po lëvizin në momentin kur është bërë fotografimi si dhe mund të llogaritësh sasinë e njerëzve që ato transportojnë; nëse janë autmjete ushtarake të mbështetjes, apo të transportit të trupave. Në ndërtimet bregore, si ndërtime me rëndësi të veçantë janë bazat detare, të cilat edhe nga hartat dihen se ku janë dhe përqasja me pamjet fotografike bëhet lehtë, por më tej duhet kujdes që të dallohen në vijimësi e të bëhet ndërthurja e të gjithë infrastrukturës së brëndshme të tyre që lidhet me: kalatat, dallgëthyeset, vendankorimet, rrugët e afrimit, thurjet apo muret mbajtës, depot e municioneve, komandat dhe mjediset stërvitore, fjetinat, doket etj. Të gjithë gjiret, në fakt janë objektiva për t’u studiuar me vemendje për të përftuar prej tij një informacion sa më cilësor për vet vendosjen dhe funksionimin e bazës detare, të llojit të mjeteve detare që duken si dhe objektet që lidhen me to si: limane, skela (akostime), mjete të ngarkimit dhe të ringarkimit, depo, me a në të të cilave vlerësohet kapaciteti i bazës detare. Vend me interes ushtarak për t’u analizuar janë edhe: stacionet e trenave, të magazinave, vendriparimeve, hyrjes së metrove. Industria në përgjithësi dhe ajo ushtarake në veçanti duhet interpretuar mbasi siç dihet ndër objektet e rëndësishme që studiohen në gjeografinë ushtarake janë edhe burimet e furnizimit, të lëndëve të para, të prodhimit dhe të punësimit, të cilat mund të jenë të industrisë së rendë apo të lehtë, të hidrocentraleve dhe termocentraleve, të fushave naftëmbajtëse, tubacioneve dhe depozitave të naftës, të ndërtimeve industriale bujqësore apo blegtorale etj , në lidhjet e tyre me vendet që paraqesin interes ushtarak. Megjithatë, në pamjet satelitore, nisur nga rezolucioni ( saktësia e tyre), në tërësinë e objekteve mund të dallohen në përgjithësi, kurse hollësi të mëtejshme dhe plotësuse të tyre, mund të përftohen vetëm me pamje satelitore të IKONOS apo QUICK BIRD të cilat kanë një saktësi shumë të lartë.

II.O. PËRFUNDIME MBI FOTOINTERPRETIMIN USHTARAKFotointepretimi ushtarak është njohje e thellë dhe e hollësishme, si ndër hapësirat

informative më me vlerë të madhe për komandat dhe shtabet me një spektër plotësues dhe njëjësues. Fotointerpretuesit ushtarakë prej vendit ku ndodhen, prej zyrës apo çadrës së trupave, duhet të zotërojnë mjeshtërinë e lartë njohëse dhe vëzhguese si në kohë paqeje ashtu dhe në kohë lufte. Që të realizosh misionin inteligjent, duhet të kesh njohuri në shumë fusha si: njohje e vendit, përnjohje dhe aftësi përqasjeje, kujtesë, intiuitë fotografike, njohuri gjeografike, aftësi vizatuese, njohuri të mira në matematikë, në metodologji, në përpunimin e të dhënave dixhitale, dhe në përpunimin mëtejshëm të analizave. Fotointerpretmii ushtarak është detyrë ndër kryesoret

e ekspertizës inteligjente e cila duhet trajtuar me kërshërinë që ka në këto raste, por dhe me dashuri , interes dhe pasion. Procesi modern teknologjik, ka përmirësuar ndjeshëm aftësitë interpretuese teknike por në radhë të parë, mbetet aftësia njerëzore si përparësore.

II.P. MODELI DIXHITAL LARTËSOR.Në termat teknike të SIGJ ai zakonisht quhet DEM ( Digital Elevation Model –Modeli

Lartësor Dixhital) që do të thotë paraqitja dixhitale, e vektorizuar e të gjithë lartësive, formave të relievit dhe të dhënave që kanë të bëjnë me të, si reperët e nivelimit, pikat e kontrollit horizontal, lartësitë e shkruara në hartë etj. Të gjitha pikat lartësore të relievit në MDL janë bashkësi qelizash të përftuara nga vlerat dixhitale të çdo pike, me lartësi të njohur. Kështu, ky model përbëhet nga një rrjet i tërë, i pikave të relievit që jep pamjen trepërmasore. Në studimet dhe vlerësimet e ndikimit të vendit në veprimet luftarake mer një rëndësi kuptimplote përplotësimi i të gjithë informacionit konturor të natyrës, në mënyrë tërësore, me pamjen trepërmasore, të dukshme lehtësisht, por edhe të matshme, kur është e nevojshme.

Në hartën klasike, në letër, siç jemi mësuar, relievi paraqitet nëpërmjet izohipseve të cilat janë vija që bashkojnë pikat e relievit me të njëjtën lartësi. Dihet se, atje ku izoipset janë të dëndura në hartë, atje pjerrësia e vendit është e madhe, pra e thiktë dhe kur këto vija paraqiten të rralla atëherë relievi ka karakter të butë dhe pjerrësitë janë të vogla. Të gjitha këto tipare duhet të jepen në hartën dixhitale. Të gjithë izoipset, si edhe çdo përbërës tjetër i hartës dixhitalizohen dhe përfohet pamja e hartës në kompjuter. Por përsëri, kjo mënyrë kërkon nga përdoruesit ushtarakë, si dhe të tjerët një farë përvoje dhe trajnimi për t’i interpretuar izoipset dhe lartësitë e tyre. Kurse duke përftuar një MDL ( DEM) pamja e relievit dhe e formave të tij mer jetë, nuk ka nevojë që të përfytyrohet nga izoipset, format dhe dëndësia, por drejtpërdrejtë, të shfaqet forma e relievit siç mund ta shihje, në natyrë, veçse, tanimë e ngritur në monitorin e kompjuterit. Çdo specialist që meret me studimin dhe vlerësimin ushtarak të relievit është në gjendje që në mënyrë të shpejtë, të përafrojë dhe përqasë këto forma me detyrat, në lëvizje të trupave, karakterin e grykave, dhe pjerrësive të mëdha, majat zotëruese dhe format e shpateve etj.Në MDL, mund të meren drejtpërdrejt, lexime të lartësive në pamjen dixhitale, të realizohen edhe profilet lartësore të vendit ku kryhen veprimet luftarake, të shpateve, të gropave, për të përcaktuar, maskat e vendit, zonat e dukshme dhe të padukshme, vijat e zjarrit të artilerisë , të përhapjes së valëve të radios në natyrë, në vendosje të antenave etj

Po kështu, në pamjet dixhitale të relievit, me përdorim të programeve mund të krijohen pamje perspektivore të tij për të dhënë mundësi në vlerësimin e kapaciteteve të vendit (terrenit )

Shiko figura 12.7 faqe 225

Dallimi i zonave të dukshme dhe të padukshme MLD, nëprmjet programit bëhet më shpejt dhe cilësisht. E rëndësishme është njohja e pikës ku bëhet vëzhgimi relievit, vija që do të përcaktohet profili dhe pika e fundit. Pikat e vëzhgimit janë herë në pozicione zotëruese e herë jo, në pozicione të tilla. Po kështu pozicione ushtarake mund të ndodhen në rrëzë të pyjeve, ku duhet të përcaktohet edhe lartësia e drurëve etj. Të gjitha këto mund të realizohen në tre përmasat.

II.Q. KONCEPTI I GJEOINFORMACIONIT NË RASTËR.Të dhënat në modelin vektorial, kanë të bëjnë me objektet gjeometrike si : pika, vija,

sipërfaqe e që në mënyrë tërësore krijojnë tiparet hapësinore të paraqitur në hartë. Por, përsëri ajo mbetet e ngrirë, e lidhur, e modeluar gjeometrikisht, sepse në fakt, ajo nuk është në gjendje që ta japë natyrën ashtu siç është në të vërtetë. Modeli gjeometrik, priret, synon por gjithnjë në mënyrë relative, drejt asaj që ka në format e natyrës e vetëm sa i përafrohet.

Mjafton të përmendim se, paraqitja e relievit me izoipse, është vetëm përfytyrim, ndëkohë, kur shohim një fotografi ajrore në stereoskop apo me sy të lirë jemi në gjendje të interpretojme dukuri të gërryerjes, të rrëshqitjeve, të prishjes së argjinaturave të lumenjëve, vijat e marrshimit të trupave, hendeklidhjet dhe transhetë e reja, kolonat e transportit, mbritjen në breg të mjeteve lundruese, anije të mbytura etj. Vijimësinë reale të dukurive apo veprimeve në natyrë, e gjejmë shume herë më mirë, në formatin raster. Modeli raster, përdor një rrjet të rregutllt për të mbuluar një hapësirë dhe vlera në secilën nga këto qeliza të rrjetit, jep cilësinë e objektit apo të dukurisë në syprinën e këtij modeli. Këtu përfshihen, fotografitë ajrore, pamjet satelitore, të dhënat dixhitale lartësore, ortofoto dixhitale, harta të skanuara etj. Të dhënat raster, në fushën ushtarake kanë vlerë shumë të madhe sepse ato përcillen në mënyrë të freskët, me informacionet më të reja nga fusha e luftimit, që vijnë me pamje satelitore etj. dhe në mnëyrë të shpejtë, futen në punë për të ripërtërirë të dhënat në modelet e hartave dixhitale me të cilat punohet.

II.R. TË DHËNA TË POZICIONIMIT TË PËRGJITHSHËM (GPS)Gjeografia Ushtarake ka gjetur tek teknologjia e GPS matjen e rrahjeve të zemrës së gjeohapësirës së saj. Sistemet e Pozicionimit të Përgjithshëm ( Global Positioning Systems ) janë sot teknologjitë më të sofistikuara të cilat kanë lënë mënjanë të gjithë gjeomatrinë e teknikën matëse të ardhur nga përvoja njerëzore në shekuj, duke sjellë si me çudi rezultate spektakolare. Me këtë teknologji që ka për bazë lëvizjen e satelitëve në orbitat e tyre, përhapjen e një burimi valësh nga sateliti në hapësirë dhe kapja e tyre nga një Marrës( receiver) kudovendosur, që përcillet tek përdoruesi me llogaritjen e shpejtë e të saktë të gjatësisë, gjerësisë gjeografike dhe lartësisë së pikës, ku është vendosur marrësi.

24 satelitë janë hedhur në hapësirë, në 55 gradë mënjanim, në lartësinë 20 200 km mbi planetin Tokë, në orbita 12 orëshe.

Aparaturat që kryejnë këto matje, rëndom, sot quhen GPS, por në fakt ato përbëjnë një kompleks e ndërthurje të satelitëve dhe orbitave të tyre, të sakta, të paisjeve të lëshimit të valëve, kompjutërave dhe Softëare-s ( programeve të përpunimit). Përdorimi i GPS-ve është përhapur shumë. Ata kanë zënë vend në të gjithë sistemin e drejtimit operacional të ushtrive të vendeve të NATO-s duke lehtësuar matjet, përftimin e të dhënave hapsinore si dhe analizat topografike të vendit (terrenit).

Saktësitë e GPS janë të ndryshme. Në IGJU marrësat kanë një saktësi të lartë, çka lejon të përftohen koordinata dhe lartësi në rendin : +/- 5 m/m. GPS përdoren në përgatitjen e sotme gjeodezike të pozicioneve të zjarrit të artilerisë duke shmangur gjithë ato procese aq të mundimshme të përcaktimit të koordinatave dhe drejtimit, në qitjet e artilerisë. Në sistemin e ndërlidhjes ata gjejnë, po ashtu, përdorim të sukseshëm. Përdorimi i këtyre të dhënave që nga mjetet detare, ajrore, tokësore dhe futja e tyre në SIGJ e bën drejtimin në SHP dhe Komandat e Forcave, në njësitë e e artilerisë dhe të ndërlidhjes e sidomos në Qëndrat e Drejtimit Operacional ku janë vatrat burimore përpunuese dhe shpërndarëse e të dhënave gjeohapsinore, për ecurinë dhe gjendjen e operacioneve.

Mënyra, se si një GPS realizon matjet dhe llogaritjet në një pikë të caktuar të sipërfaqes së Tokës është pothuajse e njëllojtë, gjeometrikisht, me triangolacionin ( trekëndëzimin ). Marrësi GPS mat largësinë e tij nga një satelit, duke shfrytëzuar kohën e lëvizjes së sinjaleve të radios, të lëshuara nga ky satelit. Nëpërmjet tre satelitëve që lëvizin në të njëjtën kohë, marrësi përcakton pozicionin e tij në hapësirë ( x, y, z ) në mënyrë relative nga qëndra e masës së Tokës. Por që të bëhet ndreqja e gabimeve të mundshme të kohës është i domosdoshme të jetë një satelit i katërt.

( figura ……)

Sateliti 1 sateliti 2 sateliti 3 sateliti 4 ( x’, y’, z’) ( x’’, y’’, z’’) (x’’’, y’’’, z’’’) (x’’’’, y’’’’, x’’’’)

R1 R2 R3 R4

Qëndra e marrësit GPS ( x, y, z )Qëndrat studimore ushtarake të SHBA kanë, në hapësirë 24 satelitë NAVASTAR ( Novigation Satellite Timing nad Ranging) dhe secili nga këta satelitë ka një orbitë të përcaktuar në mënyrë të saktë. Largësia nga GPS dhe satelitit llogaritet duke shumëzuar, kohën lëvizore të sinjalit të radios, me shpejtësinë e dritës. Por shpejtësia e dritës, nuk është konstante, sepse sinjalet e radios kalojnë në një atmosferë të ndryshme. Kështu, që gjatë rrugës sinjali nuk ka njëtrajtshmëri hapësire dhe atmosfere dhe mund të ketë edhe pëngesa të shumta, midis të cilave edhe faktorë klimatologjikë. Këto, të gjitha krijojnë të ashtuquajturën: interferencë shumë-kalimëshe. Tipi i dytë i gabimit është i ashtuquajturi i rastit, për të cilin Forcat Ushtarake të SHBA e shmangin gabimin e mundshëm, me të ashtuquajturin “ Mundësi përzgjedhjeje” duke futur në aparatet matëse satelitore dhe të dhënat orbitale, zhurma. Me ndihmën e referencës ose të stacionit bazë, korrigjimi diferencial në mënyrë të dukshme redukton gabimet e zhurmës. Stacioni referues është i vendosur në një pikë së cilës më parë i janë përcaktuar me saktësi koordinatat. Duke përdorur këtë pozicion të njohur, marrësi referues mund të llogarisë se çfarë kohe lëvizore duhet të kenë sinjalet e GPS. Ndryshimi ndërmjet kohës lëvizore të përllogaritur me atë reale, në momentin e caktuar të matjes është një faktor korregjimi të gabimit.Marrësi referues, llogarit faktorët e korrigjimit të gabimit, për të gjithë satelitët e dukshëm dhe që përdoren për matjet në një fushatë të caktuar. Të gjithë këta faktorë korregjues të gabimit, janë të njohur e të pranishëm për marrësit GPS brenda një largësie prej 500 km nga stacioni referues.

Përfytyroni një zbulues që ecën në fushën e investigimit të tij i cili në çdo moment transmeton në qëndrën e tij koordinatat e lëvizjes dhe mandej të dhëna të tjera për objektet që ai zbulon. Krijohet në monitor një fushë të cilën komandanti ose specialisti e ndjek që nga studioja e tij. Po e tillë, mund të jetë transmetimi i koordinatave nga GPS gjatë lëvizjes, së një radioje, në fushën e luftimit, bartja e këtyre të dhënave në hartat dixhitale, të caktuara në kompjuter dhe llogaritjet e vlerësimet e duhura cilësore që realizohen. Një situatë të tillë e ka në dorë dhe nën kontroll edhe Komandat kur ndjekin në qiellin e veprimeve lëvizjen e avionëve dhe transmetimin e të dhënave në qëndër të cilat mandej përpunohen në JOG (Air Joint Operation Graphics, Hartat Ajrore të Operacioneve të Përbashkëta) Një spekër i gjerë përdorimesh mund të radhiten të cilët e bëjnë gjeohapësirën të jetë e matshme shpejt, e vlerësueshme dhe në ndikim përparues të operacioneve.

II.S.HARTAT VEKTORIALEDeri, në të sotmen, ne jemi mësuar me hartat e përgatitura, me shumë mundim në letër,

duke zbatuar në mënyrë të përpiktë, gjeometrinë e objekteve në natyrë, shkallën, vizatimin, projektin etj. Përpara kemi patur dhe kemi një hartë e cila është si një vizatim apo pikturim i tipareve të vendit dhe hapësirës që hartografohet. Duke vështruar e bërë përqasjen e modelit të

krijuar, me atë që është në natyrë, ne jemi në gjendje që të realizojmë orientimin, lidhjen e ndërsjellët midis objekteve dhe dukurive që paraqiten në këtë gjeohapësirë.

Gjithçka komunikon me ne, nëpërmjet gjuhës së hartës që është bashkësia e simboleve me të cilat janë paraqitur dhe vizatuar tërësia e objekteve. Me lehtësi mund të shihen tiparet konturore dhe lidhjet e ndërsjellta të tyre. Njeriu i shekullit të fundit, shndrroi në mënyrë të magjishme metodat studimore, duke dhënë zgjidhje të shkëlqyera, në hartografimin dixhital, të tablosë gjeohapësinore ku veprohet.Ky quhet : model i të dhënave vektoriale. Ky model përdor pikat me koordinatat: x, y, për të vijuar dhe ndërtuar tiparet hapësinore të objekteve në natyrë. Tiparet bazë vektoriale trajtohen si objekte diskrete (të vijueshme) gjeometrike në hapësirë. Procesi i zhvillimit të të dhënave vektoriale ndjek një rend veprimesh, gjersa arrihet në krijimin e hartës vektoriale.Sëpari: tiparet hapësinore paraqiten siç janë objektet e thjeshta gjeometrike në natyrë, bashkësi piksh, vijash, sipërfaqesh.Sëdyti: Për zbatime të SIGJ (GIS) lidhjet hapsinore midis këtyre tipareve mund të shpërfaqen në mënyrë të qartë dhe të saktë.Sëtreti: ndërtimi logjik të tërësisë së të dhënave duhet të jetë në vend, kështu që kompjuteri, në mënyrë të mjaftueshme, mund t’i procesojë ato për tiparet hapësinore dhe lidhjet e ndërsjellta midis tyreSëkatërti: Të dhënat syprinore të Mbulesës së Tokës, tiparet hapsinore që mbulojnë këto hapësira, rrjetet rrugore, janë më mirëparaqitura si tërësi të objekteve të thjeshta gjeomatrike. Një pikë mund të jetë një simbol i pikave të kontrollit horizontal, një pus, një reper i nivelimit shtetëror apo thjesht një lartësi pike, ose një gur i rrëzur. Kurse vijat përfaqësojnë bashkime pikash që mund të jenë një rrugë, përrua njëvijor apo dyvijorë, kufi shtetëror apo administrativ etj. Kurse një sipërfaqe mund të përfaqësojë një arë, shtëpi, sipërfaqe pylli apo kullote, një shtresë gjeologjike, një ngulim ushtarak etj. Në hartën vektoriale ka një përmasë : 0 dhe ka “pronësi” të vetme të vendosjes së saj. Një vijë është njëpërmasore dhe ka në “pronësi” të saj gjatësinë. Një sipërfaqe është dy dypërmasore dhe ka “pronësinë” e kufirit të jashtëm të saj si dhe sipërfaqen brenda. Në gjuhën teknike, të hartave dixhitale për termat e mësipërme përdoren edhe emëra të tjerë si:-një pikë është një node ( fillimfund), verteks ose , 0-qelizë.-një vijë është një një teh ( anë) një lidhje, një zinxhir ose 1-qelizë.-një sipërfaqe është një poligon, një fytyrë , një zonë ose 2-qeliza.Gjithsesi njësitë bazë të modelit fillimor vektorial, të një harte janë bashkësia e pikave dhe koordinatat e tyre. Midis dy fundeve të pikave krijohet një vijë e cila në fakt, është një vijimësi pambarim i pikave të bashkuara të cilat mund të formojnë një vijë të drejtë ose një kurbë. Segmentet vijëdrejtë, mund të përfaqësojnë tipare artificiale të mbulesës së tokës, ose përafrime të kurbave. Vijat mund të ndërpriten ose mund bashkohen me vija të tjera, dhe kësisoj të japin një rrjet. Një sipërfaqe përbëhet nga një shumësi vijash që bashkohen dhe krijojnë rrethina e figura të ndryshme, siç janë edhe format e objektet në natyrë.

Të dhënat vektoriale të paraqitura, varen shumë nga vet shkalla e kësaj harte. Në vështrim të saktësisë së një pike, apo të një vije e sipërfaqeje, psh, në hartën e shkallës 1:100 000 janë të ndryshme, nga shkalla 1:25 000. Në shkallën 1:100 000 një pikë me përmasë 0.2 m/m përfaqëson një përmasë në natyrë prej : 20 metra ndërkaq në shkallën 1 : 25 000 ajo përfaqëson një përmasë prej 5 metra. Kuptohet që në shkallët e mëdha ka më shumë hollësi kursë në shkallët e vogla këto hollësi i rrufit brenda vetes, shkalla. Në një hartë të shkallës 1 : 1000 000, një pikë me përmasë 0.2 m/m do të ishte 200 metra , pra sa dy stadiume largësi.

Shkalla e hartës ndikon, pra, në nivelin e paraqitjes së hollësive, në të . Hartat në letër, që janë edhe harta mëmë, duke qënë bazë për përftimin e hartës vektoriale janë burimi më i përbashkët dhe më i domosdoshëm i këtij krijimi. Harta mëmë, pasi dixhitalizohet bëhet burimi bazë i krijimeve të tjera të ripërterira, duke sjellë informacionet matëse të GPS, të pamjeve

satelitore, mund t’iu bashkëngjisësh harta të tjera të kadastrës, pyjeve, gjeologjisë për të shtuar cilësi dhe hollësi të tjera për hartën e re.

II.SH. GIS NËGJEOGRAFINË USHTARAKEPeriudha që ne jetojmë është Epoka e Informimit dhe shkëmbimi i informacionit,

veçanërisht e informacionit dixhital. Ajo është bërë një element thelbësor i suksesit në çdo veprimtari. Duket e pabesueshme, por që është një realitet, se nuk mund të administrosh çdo lloj biznesi pa përdorur mjetet teknologjike si kompjuteri, pa komunikuar me e-mail dhe pa përdorur Internetin. Përdorimi dhe shkëmbimi i informacionit në formë dixhitale është bërë tanimë praktikisht thelbësor për shumicën e veprimtarive të përditëshme. Aplikimi për një punë të re, kërkesa për shtëpi të re, kërkimet për tregje të rinj në fusha të biznesit, përcaktimi i ndikimit të politikave qeveritare, gjetja e informacionit për një projekt, madje dhe për planifikuar për t’u larguar, por dhe për të shkuar me pushime. Baza e çdo lloji të informacionit dixhital është themeli i informacioneve gjeografike. Kësisoj ndodh edhe në të gjithë veprimtaritë ushtarake. ka të bëjë me politikat ushtarake rajonale, me veprimtaritë e komandave etj.

Kur ndodhesh larg, ke vetëm përfytyrimin e vendit ku vepron njësia ushtarake apo ku është hedhur desanti ajror. Por, sapo vepron me sistemin e informimit modern, atëherë e kupton se ajo nuk është thjesht një lente e zakonshme, por shumë më tepër se kaq. Lentja dixhitale e informacionit gjeografik, të afron në mënyrë befasuese një qartësi veprimi, abstragimi gjatë vendimmarjeve.

Revolucioni dixhital i shek.XX ka bërë që ky lloj informacioni gjeografik të jetë më lehtë i arritshëm se kurrë më parë. Duke përdorur sitemin informacionit gjeografik SIGJ–GIS- tani institucionet, agjensitë, njësitë ushtarake, janë më të afta të analizojnë çështjet dhe mundësitë dhe të zgjidhin problemet që dalin. GIS, kjo teknologji vetëm 30-vjeçare, është bërë për institucionet publike, përfshirë dhe ato ushtarake, shumë e dobishme, për marrjen e vendimeve dhe analizave. GIS punon nëpërmjet lidhjes së të dhënave informative me pozicionin gjeografik. Ne shpesh përjetojmë dhe mendojmë përmes një gjeografie tradicionale. Kësisoj ne vlerësojmë cilësitë fizike te vendit: sa të lartë janë malet, ku rrjedhin lumenjtë, sa njerëz jetojnë brenda kufirit të një sipërfaqe administrative etj. Fuqia e SIG(GIS) shtrihet në fakt në shfrytëzimin e teknologjisë së kompjuterave. Ndryshe nga një hartë e zakonshme, në GIS , jo thjesht rrugën por edhe infromacion, se sa korsi ka rruga, kur është ndërtuar dhe nga cila kompani ndërtuese, përbërjen e sipërfaqes së saj, sa është taksepagesa e ndërtimit dhe kur janë planifikuar riparimet e gropave. Që të gjitha këto kanë vlerë të madhe në vështrimin ushtarak. Kjo pasuri e të dhënave nuk eshtë e kufizuar nga këto lloj cilësish fizike. Ajo mund të përfshijë çdo lloj informacioni që lidhet me njësitë ushtarake të cilët veprojnë në një vend të caktuar.

GIS mund të shfaqi harta për lëvizjen e forcave dhe llojshmërinë e mjeteve, për informacione të rregjistrimit të popullsisë; hartat e popullsisë dhe gjeografisë kulturore të gjendjes shëndetësore, spitalet, hartat e krimeve dhe të strukturës së tyre për përdorim nga vendimmarrësit, hartat e sipërfaqeve të mbytura dhe zjarreve në pyje apo tërmeteve për përdorim nga personeli i shërbimeve të emergjencës.

GIS- i jep mundësi të shpejta të marrjes së informacionit por dhe të analizës dhe abstragmit mbi të. Kështu lejohet të bëhen krahasime dhe analiza në zbulimin e shkaqeve dhe efekteve, që mund të zbuloheshin me shumë vështirësi nga në analizë e thjeshtë tradicionale.Një layer (shtresë) e cila përmban sasinë e fshatrave që kompletojmë një njësi, si dhe përbërjen e popullsisë së tyre, mund të krahasohet në mënyrë të shpejtë me një tjetër të njësisë fqinjë. Këtu përfshihen largësitë, natyra e vendit dhe e rrugëvetë cilat të shfaqen para sysh në mënyrë të shpejtë. Kjo i ndihmon komandantët në vendimmarrjet dhe planëzim. Një “layer” informacioni rreth sëmundjeve në një zonë të veçantë mund të krahasohet me një tjetër “layer” informacioni për të treguar zonat me ndotje toksike kimike, siç është zona e Porto Romanos, duke i dhënë zyrave të shëndetit publik të dhëna rreth parandalimit të sëmundjeve. Një

“layer” informimi mbi nivelin e të ardhurave, mund të krahasohet shumë mbi gjendjen shpirtrore të ushtarëve që mobilizohen në atë zonë. Një “layer” informimi rreth zonave të krimit mund të krahasohet me një “layer” që tregon modelet e patrullimit të policisë dhe lidhjet e bashkëveprimit në raste të veçantra me Forcat e Armatosura.

Në kohët e sotme revolucioni dixhital është duke sjellë mjete të fuqishme për secilin që dëshiron t’i përdor ato. Lidhja në Internet që lejon të krijohen hartat në GIS, po të bëhen dhe analiza e kjo është e përhapur, gjithkund. GIS është tani për këdo: për projektet vepruese dhe krijuese të studentëve në shkolla ose e përgatitjes së trupës.

Gjeografia e sotme ushtarake, nuk ka se si të kuptohet pa gatimin që i bëhet botës së pasur të informacioneve gjeografike të cilat të grumbulluara, të dixhitalizuara, të organizuara sipas zonave, vendeve, kontinenteve, disiplinave të fushave të ndryshme, në CD, nëpërmjet kompjuterave stacionarë dhe portativë. Njohuritë e një vendi, rajoni apo të botës mund të organizohen në mënurë dixhitale për të gjetur, eksploruar, transportuar dhe analizuar shumë veprimatri ushtarake. Kjo është Gjeografia Ushtarake bashkëkohore

.

II.T. KUSH JANË PËRBËRËSIT THEMELORË TË INFORMACIONEVE GJEOGRAFIKE ?Të dhënat gjeografike aq të domosdoshme për analizë e zbatim në veprimatritë e FA kanë

pozicionimin dhe përshkrimin e tyre. Ato duhet të përkojnë me objektin që merret në shqyrtim, për të qenë të sakta e në gatishmëri për t`u vënë në përdorim. Ato duhet të jenë, gjithashtu të përshatshme, praktike dhe sipas kërkesave të standarteve. Duke vështruar tablonë e cilësive të të dhënave gjeografike gjithnjë duhet të kemi parasysh se grumbulluesi, përpunuesi dhe krijuesi i tyre është specialist hartograf, gjeodet, gjeograf ushtarak, të cilët janë në gjendje që të edukojnë sesi të përdoren prodhimet hartografike në përgjithësi e po kështu, ata e ndjejnë se çfarë prodhimesh duhen për të ardhmen. Hartografi, gjeodeti dhe gjeografi ushtarak, kupton dhe njeh se kush janë kërkesat operacionale apo stërvitore, e duke iu përshtatur atyre, krijon prodhime dixhitale, apo në letër, për përdoruesit, deri tek ushtari më i thjeshtë.

Përdoruesi i drejtpërdrejtë, ai që merr pjesë në operacione në zbulim, në mbështetje logjistike, në komandë të Forcave e kudotjetër, kërkon harta tokësore apo detare për të kompletuar të gjithë veprimatrinë e përditshme të planëzimit, analizës, ekspertizës për komandat, kontrollin, misionet, planëzimin, sistemin e armatimit e të pajisjes etj.

SIGJ, përfaqsojnë vështrime hapësinore të vet planetit. Ato përfshijnë anët hapësinore të vet vendit dhe FA të cilat veprojnë në këto hapësira. Ndërmjet kësaj teknologjie shikohet matanë zyrës e komandës, flitet me njësitë e largëta, me gjendjen e kohës dhe emergjencave, me të rejat e klimatike e të kalueshmërisë së vendit, dhënien e ndihmës së shpejtë në emergjenca, në operacione paqeruajtëse; prej tij mundësohet edhe më mirë se si të kryhen vendimarrje të suksesëshme dhe të njihen më mirë gjendjet e ndryshme.

Duke qënë se SIGJ sot eksploron botën, hapat e hedhura edhe në Shqipëri, në zhvillimin ekonomik të saj, në shumë fusha bën, që edhe FA mund t`i zgjidhin më cilësisht detyrat e tyre. Studimet që bëhen për zhvillimin ekonomik e social për statistikat e fushave të ndryshme, për rregjistrimin e pasurive të paluajtshme, mjedisin, biodiversitetin, energjinë, zhvillimin qytetor, të transportit dhe telekomunikacionit, mbarështrimin e pylltarisë dhe bimësisë, të turizmit në përgjithësi, hidrografisë etj., kanë prirjen që të futen në një SIGJ (GIS mbarëkombëtar me akses ndërpërdorimi, nga agjenci të ndryshme. Të gjitha këto kanë vlerë edhe në fushën ushtarake, sepse ato mund të shkëmbehen.

SHP, tani ka dhe mbledh të dhëna të ndryshme nga përditshmëria e veprimatarisë në vend. Ato janë vendore, kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare. Këto të dhëna duhet të sistemohen në një arkiv. Për këtë punon një staf i tërë sipas teknologisë së re. të dhënat bazë gjeografike nuk mjafton të vendosen vetëm në hartat tradicionale, por edhe në formate dixhitale.

Ç`informacion ushtarak nevojitet? Cilat reparte i nënshtrohen ristrukturimit, sa qendra të banuara kompletojnë njësinë tuaj ? Ku ndodhen nënrepartet e vjetra që do të zhvendsen: në ç`zona ka ndodhur përmbytja ? Ku janë pikat e vrojtimit, fenerët, shkëmbinjtë nënujorë, anijet e mbytura, sheshet e zbritjes së helikopterëve, pozicionet e zjarrit; cilat prona të FA që do t`i kalojnë pushtetit vendor, e të gjitha këto të shoqëruara më statistika, që të çojnë në analiza, eksplorim, krijim bindjesh, kuptimësi, njohje dhe vendimarrje të shpejtë e cilësore. Nëpërmjet tyre dhe programeve analistët, ekspertët gjejnë lidhjet e shpejta me botën mbarë, nëpërmjet internetit ku zhbirojnë të dhëna të ndryshme të orientimit e të veprimit për t’ia transmetuar pastaj vendimmarrësëve , e komandave.

II.U. ZBATIME TË SISTEMEVE TË INFORMACIONEVE GJEOGRAFIKESfidat janë jo vetëm konceptuale, por lidhen me shumë tregues e faktorë të tjerë, të cilët

po e gjejnë rrugën e zgjidhjes, ndonëse përmes përpjekjesh e vështirësish të njohura. Të gjitha sfidat priren, në të njëjtën drejtim, në atë që të kemi një forcë të armatosur bashkëkohore, moderne, të përshtatshme me standarte të NATO-s, ku edhe vijojmë të ecim. FA përherë e më tepër, shkojnë drejt një konceptimi shumëpërmasash, ku do të zotërojë cilësia. Ato janë e do të jenë pranë shqetësimeve të jetës zhvillimore shqiptare në operacione paqeruajtëse, në emergjenca civile, me ndihmesë, gjithashtu edhe në jetën sociale.

II.U.a.NDËRLIDHJE.

A p l i k i m

Të zhvillosh sistemet dhe rrjetet e ndërlidhjes , në radhë të parë do të thotë, t`u ofrosh komandantëve dhe shtabeve më shumë informacion, më shumë alternative me lehtësi në përzgjedhjen të informacionit, një vendimarrje më të shpejtë e reale, si dhe zgjidhje të qëndrueshme. Fusha e Gjeografisë ushtrake, është përparësi. Sistemi i ndërlidhjes ka nevojë për krijimin e informacionit të vetvetes nëpërmjet integrimit me sisteme të tjera. Sistemi i Infomacionit për Ndërlidhjen përfshin pajisjet, programet, të dhënat dhe specialistët. Pajisjet e një SIN-i përfshijnë tërësinë e kompjuterave, rrjeteve, pajisjeve të përcaktimit të pozicionit gjeografik (GPS), plloterave, printerave etj., të cilat mundësojnë zbatimin e programeve dhe operimit mbi to.

Programet ( softëares) mundësojnë specialistët në komanda për të qënë të afta për të përdorur sistemet kompjuterike, për të përpunuar elementët e SIGJ dhe SIN, duke i gjithpërfsirë ato në një sistem të vetëm. Në varësi nga qëllimi i aplikimit, mund të përdoren programe të ndryshme si Autocad, Arc Vieë, Spektrum, etj., në mënyrë të integruar ose të veçuar.

Baza e të Dhënave, janë elementi më i ndryshueshëm i sistemit të Informacionit gjeohapsinor me atë johapsinor.

Të dhënat gjeohapsinore, përfshijnë koordinatat gjeografike, lartësitë, emërimin e objekteve, karakteristikat e vendit, si lloji i bimësisë, lartësia e saj, lloji i tokës, të cilat japin ndikim gjatë ecurisë së shpërndarjes së valës elektromagnetike në mjedise të ndryshme. Këto të dhëna janë pjesë e hartës dixhitale.

Të dhënat jo hapsinore, përfshijnë informacionin e hedhur në bazës e të dhënave në interes të sistemeve të ndërlidhjes, si administrimi i spektrit të frekuencave, pasqyrimi i kapacitetit të transmetimit, shfrytëzimit, gjendjes teknike, rikonfigurimit të sistemit etj. Përpunimi i të dhënave gjeohapsinore me të dhënat e tjera në interes të sistemeve të ndërlidhjes, përbëjnë një prodhim të ri të dhënash, të cilat përmbajnë në vetvete përfundime të realizuara nga programe te veςanta.

Specialistët, janë një tjetër faktor i rëndësishëm për krijimin e një SIN. Ata duke u mbështetur në pajisjet, programet, të dhënat, si dhe duke patur njohuri të nevojshme për krijimin

e një SIN-i, realizojnë integrimin e të dhënave në system. Ata duhet të zotërojnë njohuri të mjaftueshme për:Natyrën e të dhënave.

- Kategorizimin e tyre në të dhëna të klasifikuara dhe të dhëna të paklasifikuara.- Teknikat e përpunimit të të dhënave, sipas nivelit të strukturës së sitemeve.- Njohjen e burimeve të informacionit dhe teknikave të zbatimit.- Mënyrën e itegrimit të softeve të ndryshëm brenda SIN-it- Standartet e pranuara në nivelin kombëtar, rajonal dhe në kuadrin e NATO-s.- Ata mbi të gjitha, duhet të kenë të integruar përvojën në administrimin e sistemeve me aftësin ëe përdorimit të metodave kompjuterike.

Specialistët, gjatë ecurisë së krijimit të një SIN-i është e nevojshme të mbajë parasysh të përgjigjen ndaj pyejtjeve: “Çfarë- Si- Ku ?”

Çfarë? do të thotë, se çfarë sistemi informacioni dëshirojmë të ndërtojmë, për çfarë qëllimi dhe çfarë është e rëndësishme në trajtimin e tij.

Si? Si mund t`i organizojmë dhe operojmë mbi të dhënat për t`i bërë ato lehtësisht të shfrytëzueshme. Pra, specialistët janë ata që nëpërmjet komandave të programeve bëjnë të mundur përpunimin e të dhënave të sistemit të informacionit gjeografik me të dhëna të sistemit të ndërlidhjes, duke realizuar kështu integrimin e tyre. Ai është rrjedhojë e trajtimit që u bëhet të dhënave gjatë ecurisë së trajtimit të informacionit, zotërimit, administrimit, përpunimit, analizimit, modelimit dhe shpërndarjes së tij në interes të strukturave të ndryshme.

Analizimi dhe modelimi.Analizimi i të dhënave nënkupton aftësinë e sistemit për të përzgjedhur, reaguar, në

mënyrë inteligjente atë çfarë është e rëndësishme. Në mënyrë të përmbledhur, baza e sistemit të analizimit është kombinimi i veçorive të teknologjisë së ndërlidhjes me gjeohapësirën.

Modelimi është aftësia e sistemit për të shndërruar raportet krahasuese dhe elementet e tjerë të ecurisë së analizës në riformulime e përfundime lehtësisht të lexueshme si raport, tabelë, grafik, pamje tepërpërmasore, profile, imazhe, efekte, tinguj, fotografi etj., të cilat ndihmojnë në përzgjedhjen e këtij lloj të ri informacioni. Analiza dhe modelimi i të dhënave nuk mund të trajtohet në mënyrë të veçuar, pasi ajo është një ecuri e automatizuar kompjuterike.

Kësisoj:Përzgjidh të dhënat gjeografike të hedhura në hartën dixhitale.Përzgjidh të dhënat e sistemit të ndërlidhjes.Ndërthur të dhënat gjeografike me ato të bazës së sistemit të të dhënave të ndërlidhjes.Krahaso elementët përkatëse dhe realizo modelimin e tyre Një shembull tipik i tablos së modelimit është studimi i ecurisë së rrezatimit dhe shpërndarjes së valës elektromagnetike në mjedise të ndryshme. Nëpërmjet përzgjedhjes të elementëve gjeografike të hartës dixhitale si lartësi, koordinata, llojit të bimësisë, përbërjes së tokës, përdorimit të frekuencës, karakteristikave të tyre sipas diapazonit, krahasimit të të dhënave dhe manipulimit të mëtejshëm të informacionit, realizohet krijimi i një tabloje të qartë për lartësinë më të vogël të nevojshme për një ndërlidhje të qëndrueshme, iterferencat ndërmjet frekuencave të radiostacioneve fqinjë, zonën e mbulimit me valë elektromagnetike, drejtimi i rrezatimit të valës elektromagnetike, “zonat e vdekura”, profilin e relievit ndërmjet pikave të ndryshme, konceptin e pamjes drejtëpërdrejtë.

II.U.b. GIS NE FUSHAT E MINUARA, NË KUFIRIN: SHQIPËRI- KOSOVË.

A p l i k i mLufta në Kosovë si një nga ngjarjet më të rëndësishme të dhjetëvjeçarit të parë të

shekullit, në realizimin e vështirë të ndryshimeve demokratike u përcoll me pasoja dramatike në

Evropë dhe Ballkan, me pasoja dramatike në një shtrirje kohore të gjatë, ndër të cilat janë edhe ,mbetjet e fushave të minuara në kufirin midis Shqipërisë dhe ish Jugosllavisë. Këto pasoja vijojnë të ndihen ende.

Njohja e fushave të minuara ka qenë një problem jo vetëm i vendeve që u përfshinë në luftë, por edhe e gjithë bashkësisë ndërkombëtare. Kjo përfshirje ishte gjithashtu pjesë e veprimtarisë së Kombeve të Bashkuara.

Zona gjeografike është e gjithë sipërfaqja, që përfshihet në kufirin me Kosovën, ku ishte dhe një vijë e veprimeve luftarake të rajonit. Investigimi në natyrë është më i vështiri, por rëndësi merr gjithashtu, përcaktimi i të dhënave për pozicionimin e tyre dhe hartimi i një sistemi pune për të vepruar. Zbatimi i sistemeve të informacioneve gjeografike në këtë rast, ishte shumë i efekshëm. Në këtë sfond do të krijoheshin mundësitë për ndërtimin e një baze të dhënash dhe për shfrytëzimin e teknologjisë së informacioneve gjeografike.Për të patur në kontroll informacionin duhet njohur:

Rreziku Ecuria e operacioneve Vlerësimet Përparësitë

Qëllimi i bazës së të dhënave Baza e të dhënave për fushat e minuara përbën një shtyllë informative qendrore dhe e

përhershme brenda strukturave të veprimit ndaj rrezikut të tyre. Ajo mbështetet nga (information Management System for Mine Action), i Kombeve të

Bashkuara për menaxhimin e të dhënave të veprimit ndaj minave IMSMA është mbështetur në IMAS (International Mine Action Standards) në veprimin

ndaj minave.Roli i bazës së të dhënave:a) Siguron grumbullimin e tyre, analizën e informacionit dhe menaxhimin e ecurive.b) Sistemet e Informacionit detyrat operacionale, materialet hartografike, përparësitë, vlerësim të dhënash, caktim detyrash, monitorim të ecurisë.d) vepron si një bazë e qëndrueshme për menaxhimin e detyrave, hartimin e raporteve për organizmat institucinale dhe strukturat e përfshira në veprimin ndaj minave.

Standardizimi Sistemi i të dhënave implementon një standard zinxhir të informacionit.

Burimet dhe përdoruesit e iformacionit Qëndrën e Veprimit ndaj Minave të Kosovës Forcat e Armatosura Vëshgimet e bëra nga organizata kombëtare dhe ndërkombëtare Kompanitë e çmimit

Ndërkaq përdoruesit përfshijnë: Departamentet qeveritare dhe struktura të tjera Organizata humanitare

PJESA E TRETË

Nw kwtw pjesw do tw gjeni njw shpwrfaqje gjeografike dhe gjeohistorike tw Shqipwrisw dhe Ballkanit me prirjen qw nwpwrmjet lwndws sw ndwrthurur tw ilustrohet pwrvoja njohwse e gjeohapwsirave tona nw rrjedhwn historike, si shwmbwllime jo vetwm historike ushtarake por edhe tw fateve tw trojeve iliroshqiptare, paraqitjeve hartografike tw tyre. Studenti dhe lexuesi do tw ketw mundwsi qw tw njihet edhe me gjeografinw e trojeve shqiptare , jo

vetwm nw shtein amw, por edhe nw Kosovw, Çamwri, troje tw shqiptarwve nw Mal tw Zi, Swrbinw Lindore dhe FYROM. Shwmbuj tw shumwtw tw

pwrvojws njohwse gjeohapwsinore paraqiten qw nga lashtwsia, epoka Skwnderbejane dhe ajo e Luftws sw Dytw Botwrore.

Nw kwtw pjesw pwr herw tw parw nw mwnyrw cilwsore paraqiten lexuesit edhe shumw harta e skema tw cilat e bwjnw mw pamor dhe real twrw

lwndwn gjeohistorike.

III. GJEOHAPËSIRA BALLKANIKE DHE AJO SHQIPTARE

III.A. BALLKANI

” Ballkani ka prodhuar më shumë histori se sa ka konsumuar. (Bismark) ”

Evropa JL është Ballkani, që ndodhet midis Detit te Zi dhe atij Marmara në L e JP si dhe detit Adriatik, në P. Në V, kufiri është tokësor. Ky kufi është përgjithësisht përgjatë lumit Danub, nga grykëderdhja deri në Detin e Zi e në bashkimin me lumin Sava. Vijohet më tej me rrjedhën e lumit Sava deri në Ljubjana, duke dalë mandej në Gjirin e Triestes. Ballkani ka nje sipërfaqe prej: 505 000 km ² dhe një popullsi që po arrin deri 55 milionë banorë, me një pozicion të rëndësishëm politiko-strategjik. Brenda kufijve gjeografike të Ballkanit ndodhen: Shqipëria, Greqia, Mali i Zi, Serbia, Kosova Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Sllovenia, Bullgaria, FYROM, një pjesë e Rumanisë, dhe Turqia Evropiane. Brenda kufijvet ë tij janë ngjizur, po edhe sheshuar shpesh herë, konfliktet dhe mëritë shekullore, duke u bërë truall hërë i mirësisë e hërë i fqinjësisë po edhe i armiqësisë.

Në pamje të parë të duket se ballkanasit e njohin më mirë njëri-tjetrin, natyrën, filozofinë, gjuhën, fetë, etnitë, karakteret, aftësitë dhe politikat. Po kjo nuk është kaq e vërtetë sa ç`duket. Nw njw hapwsirw kohore tw gjatw janë përcjellë edhe drama të mëdha, tronditje e tërmete, gjurmët e të cilave, nuk mund të shlyhen kaq kollaj. Gjeografia Ushtarake e Ballkanit, është edhe një gjeohistori e gjatë, e dhimbshme, mbi një gjeohapësirë ku janë luajtur

drama të mëdha. Nga P në L, prej ujrave të Adriatikut dhe ato të Detit të Zi, janë vetëm 733 km, ndërkaq nga V, ku përmbledh hapësirën lumi Danub, deri në detin Egje, 1322 km. Kjo hapsirë e ballkanasve është përshkuar dhe njohur nga vet banorët e tij, si hapësirë jete, tregëtie, luftrash e pushtimesh. Fushatat ushtarake i përshkonin herë me kalori e hërë në këmbë, nga njëri skaj në tjetrin duke njohur male, lumenj, fusha të gjera grykëderdhje e dete me emra të ndryshëm, por të njohur si tw së njëjtës gjeohapësirë. Ballkani është edhe vatra shqiptare e të parëve. Ky gadishull është themel kulture dhe zhvillimi por dhe një nga vendet e nxehta në Glob. Këtu, është prodhuar jetë intensive njerëzore por dhe janë shpërfaqur, lakmitë më të mëdha. Duke qenë një gjeohapësirë e zjarreve të ndezur edhe Gjeografia Ushtarake e tij është nga më të pasurat.III.B. RELIEVI

Ballkan është fjalë me rrënjë të osmanishtes dhe do të thotë: “Mal”. Në V përvijon harku i maleve Karpate që kanë lartësi deri 2520 metra. Në qendër janë Rodopet, Rila 2920 metra, Pirini në Bullgari. Në P, ndodhen malet e Sharrit, të Pindit, të Peloponezit ndërkaq në V, Alpet e Shqipërisë me majën më të lartë: Jezercën, mali i Korabit, e në qendër të Shqipërisë si një Olimp i dytë: Tomorrt. Duke u ndarë dhe duke u kufizuar në të njëjtën kohë nga masivet malore, fushat dhe rrafshnaltat e mbushin plot njerëzi dhe jetë Ballkanin. Ai është vendi i kontrasteve e megjithatë koridoret e qarkullimit edhe pse të ndërprera prej maleve, asnjëherë nuk kanë ndryshuar drejtim: Moravë-Maricë, që shkon nga Danubi në Bizant, rruga e Famshme “Egnatia” që nga P në L, lidhte Durrësin me Selanikun, porta e Fiumës që e shndrroi Triesten dhe Rijekën në portën Austro-Hungarisë. Në toka kaq të ndryshme, ka një klimë nën ndikimet e mëdha që vijnë nga Mesdheu, në J, si dhe nga kontinenti në V. Në bregdet ka vera të nxehta dhe dimra të butë. Këtu ndodhen Greqia dhe ishujt e saj, me brigjet e Korinthit e duke ikur më në V, me bregdetin shqiptar me relieve të bukur e masive ullinjsh e agrumesh. Klima e Alpeve Shqiptare e përligj emrin që ata mbajnë. Në tokat ballkanike, ekzistojnë mikroklima të shumta si ajo e Ohrit e Bukureshtit, e Sarajevës, e Tiranës, Sofies. Gadishulli gjithnjë ka ofruar mundësi të mëdha kulturash, bile, këtu është vendlindja e kulturave të mëdha, pikënisje e atyre moderne. Kjo gjeohapwsirw ka qwnw edhe teatwr i luftrave tw gjata.

E gjendur nw ndwrprerjen e rwndwsishme tw udhwkalimit P-L, Iliria ka qwnw e lidhur me kwtw fat tw bardhw e tw zi tw saj, pwr t’u bwrw jo thjesht njw

kalim zhvillimor por edhe njw kanosje pwr zhbwrje tw saj qw nga lashtwsia e kwndej.

EGNATIA ishtw udha e lashtwsisw pwrgjatw trojeve ilirike pwr tw cilwn flasin : Polibi, Ciceroni, Cezari, Kurt Rufi, Taciti, Herlodiani.

Ata qw nisen nga Epidamni dhe Apollonia, piqen nw njw pikw tw udhws qw kanw tw njwjtwn largwsi nga tw dy qytetet. Gjatwsia e saj wshtw 535 milje. Ajo wshtw e gjerw sa tw kalojnw kwtwr kalorws njwherej, e kalldrwmtw, me

ura pwr kalimin e lumenjwve. Ajo vijon nga Klodiana ( Peqini ku piqen dy arterjet) ngjitet pwrgjatw luginws sw Shkumbinit e ulet nw Ohwr, pastaj

pwrkalon malet e Peristerit pwr tw mbritur deri nw Selanik.”Nga Tabula Peutingeriana qw quhet si njw hartw rrugore e Pernadorisw Romake,marim vesh se qw nga Apollonia pwr tw mbritur nw Ohwr, ishin

njwmbwdhjetw stacione pushimi si : Klodiana ( Peqini), Skampis( Elbasani),

Gensis ( Ura e Haxhi Beqarit), Adianom ( Babja), Kandavia (Quksi), Pons Seruili ( Uraka), Kavallo (Kavaja) etj. Po kwshtu janw tw pwrshkruar degwzimi

verior i rrugwve: Ulqini, Scodra, Puka, Manza, Prizreni ( Theranda) etj. III. C. VENDI DHE POPULLSITË E BALLKANIT

Dihet se historia e njw populli wshtw produkt i ndwrveprimit tw karakterit tw tij me rrethanat historike qw ai ka kaluar. Nga kjo rregull e pwrgjithshme nuk

bwn pwrjashtim as historia e shqiptarwve njw ndwr popujt mw tw vjetwr tw Ballkanit qw ka mundur t’u shpwtoj pwrmbytjeve pushtuese tw shumta.

Pasardhws tw ilirwve, tw epirotwve tw maqedonwve dhe tw dardanwve edhe pse tw shpwrndarw nw njw gjeohapwsirw qw shtrihet nga Tivari e Mitrovica

nw V deri nw Artw, nw J dhe nga Durrwsi nw P e deri nw malet e Peristwrit nw L, ata kanw mundur tw ruajnw njwjtwsimin jetwsor iliroshqiptar. Straboni nw prag tw mijwvjeςarit tw parw ps. Kr pwr shtrirjen e Maqedonisw shprehet: “ Disa shkojnw aq larg sa ta quajnw Maqedoni gjithw vendin deri nw

Korfuz , duke sjellw nw tw njwjtwn kohw, si arwsye qw nga mwnyra se si presin flokwt, nga gjuha, guna e shkurtwr dhe gjwra tw tjera tw

kwtij lloji, zakonet e normat janw tw njwta . ( Geografia.7.VII ) Ballkani ishte një “ urë” e mandej si një “ udhëkryq” mes Evropës dhe

Azisë, po edhe më tej si një “ përzierje popujsh”, apo një përkufizim si gati nw plasje , “ fuçi baroti ”. Në një kontekst më të përqëndruar ushtarak Ballkani është konsideruar si “ një fushë dyluftimi” i Evropës. Shqipëria ndodhet pothuajse në qendër të këtij mjedisi të jashtëzakonshëm historik, me një traditë burimore jetësore të lashtë origjinash e gjuhësh, traditash dhe mbijetese, me grindje ndëretnike të vijueshme e rivendikime arkaike kufijsh, nw truallin e një kulture kulmore, para e pas Krishtit, me pejsazhe të mahnitshme e magjike të maleve dhe të rivierës e me plazhet e nxehta dhe të përshtatshëm për çlodhje. Në Ballkan kanë vijuar lëvizje njerëzore që në kohë të lashta, herë të dhunshme, herë paqësore. Banorët më të hershëm janë ilirët dhe helenët të cilët si folës të gjuhëve indo-evropiane erdhën dhe u përzien me substratin vendas të Pellazgëve. Rumunët e sotëm u referohen të parëve të tyre që ishin: dakët (trako-dako-indoueropianë). Romanizimi i tyre vijon të jetë i dyshimtë. Vllehët e quajnë veten: arumunë. E ata quhen, Vllehë të Sërbisë, Vllehë të Shqipërisë, Vllehë të Greqisë, Vllehë të Bosnjes. Ata janë, gjithashtu trakë të romanizuar.

Marinarët dhe tregëtarët akej fillojnë pushtime që nga Troja e deri në veri me Dyrrachium (Durrësin ), Buthrotum (Butrinti), Apolonia (Pojani). Ilirët edhe pse u bënë ballë me trimëri, sërish nuk u pengua dot vendosja e kolonëve helenë në Adriatikun e Sipërm. Mw vonw ndodhwn dyndjet e Romws.

Vetëm, mbretërisha Teuta u bëri ballë sulmeve duke vendosur përkohësisht kontroll, në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit. Qëndresa Ilire zgjat gati dy shekuj e gjysëm. Interesat, politikat dhe fetë për një kohë të gjatë edhe deri sot kanë ngulmuar për të futur gjithnjë drejt një misteri e drejt një humbje gjithë konceptin universal, real dhe veprues si substrat gjallues të Ilirëve, të parëve tanë. Trashëgimia ndarëse, mjedisi psikomendor dhe kulturor i ndryshëm vijon të jetë i pranishwm. Të gjitha këto duhet të studiohen sistematikisht, sepse ato janë të pranishme në gjeohapësirat ballkanike si faktorë të rëndësishëm. Duke analizuar marrëdhëniet e vështira midis pakicave në Ballkan, që janë edhe pjesë e Gjeografisë Kulturore nuk

mund të lënë pa përmendur përceptimin e hadikapi-it historik dhe zhgënjimit të trashëguar. Në disa vende ballkanike shoqëritë multietnike duhet të gjejnë pwrmaswn e pranueshme dhe truallin e përbashkët multikulturor.Përtej konflikteve dhe mosmarrëveshjeve historike, prapseprapë kombet e Ballkanit kanë patur ndwrkomunikim. Ata ndajnë së bashku të njëjtin epos, përralla e mite.

III.D. SHQIPËRIA

“Duke sjellë një dhuratë të bukur ,Toka lindi së pari njeriun Dhe Arkadia lindi Pellazgun e Shenjtë,shumë më parë se hënën“

PINDARI,”Karmina, “fragmente të zgjedhura” .

Në dymijë e pesëqind vjet e më tepër të qënies së tyre, iliro-shqiptarët e kanë vendin e tyre këtu në Europën moderne. Shqipëtarët kanë mbijetuar në një nga skajet dhe pejzazhet më të mrekullueshme të Mesdheut dhe vendin ku u ngjiz një kulturë e lashtë themelore, me një gjuhë nga më kryesoret e gjuhëve të botës, syth i Ilirëve, midis Romës, Venecias dhe Athinës helene, me një klimë të shëndetshme dhe pasuri natyrore të mëdha. Ky vend dikur i krishterë, ka qënë ndër të parët që ka dhënë ndriçimet qytetëruese Europiane.

III.D.a. POZITA GJEOGRAFIKE

“ Shumë studiues dhe historianë nder shkaqet që i radhisin lidhur me me pushtimet romane në Iliri pwrmendin dhe kushtet gjeografike. Ndër to ata

shquajnw:-se Italia në brigjet e saj nuk ka porte të sigurta e të mbrojtura siç janë brigjet

e Adriatikut lindor-sigurimin e Adriatikut që të ishte det i saj dhe jo i Ilirisë që e përdortë dhe

për kusari. Roma lidhi marëveshje me kolonite greke ne breg të Adriatikut , me Durrësin , Korfuzin dhe Issën.Kjo ishte dhe kryeura e Adriatikut e

vlerësuar aq shumë nga Roma”

Ndërkaq Straboni nënvizon:“ Gjithë bregu i detit të Ilirisë, së toku me tokën dhe ishujt e afërt , bulbërojnë me porte të mira dhe në këtë pikë

kundërshtojnë me bregun Italian që ndodhet përkundrejt dhe që i mungojnë krejt”

“ … Se Shqipëria në një distancë të pakët ka lumenj shumë, port ë vegjël, me valata të ngushta, në të dya anët male të gurtë dhe të pashkeluar të cilët ndalojnë gjindjen të venë e të vinë lehtazi nga një vend në tjetrin. Me male të rrepta, të gurtë e të lartë, me rripa të mprehtë:“ ...shumë kombe kanë ardhur

e kanë shkelur në Shqipëri” Të gjithë këta kanë lakmuar të zenë buzën e detit, pikësëpari detin e bardhë, pastaj Adriatikun, detin tonë… Shqiptarët e

sotëm që janë pjesë e ilirëve, të përzier me thrakas, duke ngrënë valën e parë të rrëmeteve nga mqedonasit, fuqia e pushtonjsëve pakësohej, deri sa vinte në kufijtë e Shqipërisë së sotme e cila është e rrethuar nga lindja prej

maleve të Pindit ose Gramozit. Shqiptarët duke përfituar nga këto male, si dhe nga veriu ku janë malet e Shqipërisë, valëve që vinin sëandejmi, u

qëndronte …”Mehdi Frashëri

HISTORIA E LASHTË E SHQIPËRISË DHE SHQIPËTARËVE

Republika e Shqipërisë, shtrihet në Evropën JL, në P të Gadishullit të Ballkanit. Nga V, kufizohet me Mali i Zi e Kosovë , ndërkaq nga L, kufizohet me FYROM dhe Greqinë. Në fundin J të saj, kufizohet me Greqinë. Sipërfaqja e përgjithshme e Shqipërisë është 28 748 km², prej të cilave 1350 km² është sipërfaqe ujore. Në hartën e sotme, Shqipëria i përngjan një gjetheje bimore, uniforme, të varur në meridianin 20°, me kreun që pothuajse është i njëjtë me fundin e saj, e ashpër dhe e butë, e gjelbër dhe e përtërirë, burimore dhe detare, e shtrirë V-J; në Evropën Juglindore dhe në P të Gadishullit të Ballkanit. Pozicioni gjeografik është midis koordinatave 39°38' dhe 42°39', të gjerësisë gjeografike V dhe 19°16' dhe 21°04' të gjatësisë L. Largësia ë saj prej Ekuatorit deri në Polin e Veriut është pothuajse e njëjtë. Kjo është një Shqipëri e rrëgjuar prej së lashti, një gjeohapësirë e vogël që nuk pritet të zgjerohet fizikisht, por gjymtyrët e saj, natyrshëm, kudo ndodhen, të pranishëm në Evropën Juglindore. Sot e kwsaj dite problemi madhor kombwtar mbetet i pazgjidhur mbasi shqiptarwt ndodhen tw ndarw nw pesw shtete.

GjerësiaGjeografike

VERIOREJUGORE

Gradë , Minuta

42° 39° 39' 38'

Fshati

Vermosh Konispol

Rrethi

Malësi e Madhe Sarandë

Gjatësia Gjeografike

LINDOREPERËNDIMORE

Gradë , Minuta

21° 19° 40' 16'

Fshati

Vërnik Sazan

Rrethi

Devoll Vlorë

Vendshtrirja e Shqipërisë, përkon me nyjen e koridoreve që lidhin Mesdheun me Ballkanin dhe Azinë Juglindore. Luginat lumore që zbresin nga VL në JP sapo takojnë vijën bregdetare, fillojnë e ngjiten sërish, përmes vargmaleve, deri në lartësitë e Alpeve Shqiptare, me pamje të rralla, natyrore

si një shenjtëri e vërtetë, gjer atje ku ndodhen strukturat gjeologjike, të truallit shqiptar të Albanideve. Shqipëria lidhet me vendet fqinjë, kryesisht me rrugë tokësore, si dhe detare për shkak të daljes së saj të gjërë, në det. Kalimet më të shumta kufitare janë me Greqinë, pasuar me Maqedoninë, Malin e Zi dhe Kosovën. Lidhja me vendin tjetër fqinj, Italinë, realizohet me anën e disa porteve detare, veçanërisht nëpërmjet Durrësit dhe Vlorës, me të cilët funksionojnë linja të rregullta detare. Me mbi 400 km vijë bregdetare dhe nëpërmjet luginave kryesore lumore me drejtim L-P,të cilat lidhin vijën bregdetare me pjesët e brendëshme të vendit, gjeohapwsira shqiptare, qysh nga lashtësia ka shërbyer si një mjedis lidhës midis Lindjes dhe Perëndimit. Rrugë të rëndësishme evropiane tregtare dhe ushtarake, si Via Egnatia që lidhte Romën me Bizantin, përshkonin Ilirinë e atëherëshme dhe Shqipërinë e sotme. Në këtë hapësirë do të zhvillohej kultura ilire, helenike dhe romake, në vendbanimet më të rëndësishme detare si: Buthroti (Butrinti), Apollonia dhe Durrahium (Durresi) të cilat përbëjnë sot qëndrat më të rëndësishme arkeologjike dhe madje njëra prej tyre, Butrinti ( Buthroti) është përfshirë në pasurinë botërore të kulturës. Një projekt i Komunitetit Evropian (Korridori i 8) synon sot të lidh Durrësin me Stambollin, nëpërmjet Selanikut, duke riaktivizuar kështu funksionin e dikurshëm të hapësirës komunikuese. Po kwshtu njw projekt tjetwr qw do tw mundwsojw kalimin nw P tw gazsjellsit tw madh nga FYROM e Greqi pwrgjat luginws sw Vjosws deri nw bregdet, wshtw swrish njw hulli zhvillimore e rwndwsishme. Pozita gjeostrategjike e Shqipërisë në Mesdheun Lindor si një “portë e Adriatikut në Ballkan” ka edhe një Gjeografi Ushtarake të spikatur, bashkëudhëtare të historisë me dëshmi të gjera të njohjes e të shfrytëzimit të vendeve fqinjë ku janë kryer përplasjet e mëdha, por, gjithnjë në dëm të Shqipërisë. Që nga koha e Ilirisë së Lashtë dhe në vazhdim, Shqipëria ka qenë pikësynim i invazioneve të ndryshme, të cilat kanë sjellë me vete gjuhë, kultura dhe forma të ndryshme të jetesës. Deri sot shqiptarët kanë ditur të ruajnë identitetin e tyre etnik, kulturor dhe gjuhësor. Gjeografia e lashtë Evropës Mesdhetare është pothuajse e tëra Ilire.

Gjeohapësirat iliro-shqiptare duke u bërë gravitet i synimeve pushtuese patën fatin të jenë trualltakim i madh gjeografik. E jo vetëm gjeografik-ushtarak po sheshlufte dhe ndryshimesh historike e kulturore të Lindjes dhe të Perëndimit. Në këtë rast trojet dhe popullsitë iliroshqipatare më shumë kanë ndihmuar ardhacakët dhe ndeshësit por më pak kanë fituar për vedi. Në këtë teatër veprimi jo vetëm ushtarak por të gjithësishëm u ndeshën gjeografitë dhe kulturat e dy botëve, të Lindjes dhe të Perëndimit që prunë këtu historitë dhe kulturat e tyre, që frontuan Krishtërimin dhe Islamin por që morën natyrshëm paqen mwmwdhetare më të epërme të popullsive dhe trojeve iliroshqipatre. Kur ikën dhe e lanë të rrudhur, të rrëgjuar e të shpërfillur, njëkohë me vete kishin marë himnin e Krishtërimt, brizën adriatike, të shpirtit shqiptar të plleshëm.

III.D.b. TREGUES NATYRORË

Klima është mesdhetare , me verë të nxehtë e të thatë dhe me dimër të butë dhe të lagësht. Nën dikimin e lartësise dhe të kontinentit temperatura mesatare e janarit lëkundet midis 4°C dhe 10°C, ndërsa e korrikut midis 17°C dhe 26°C. Sasia mesatare vjetore e reshjeve lëkundet nga 650 mm në pjesën

JL të vendit, në mbi 3000 mm në rajonet malore. Mbi 70 % e tyre bien gjatë stinës së ftohtë të vitit

Shqipëria ka pjesë të saj në tre liqene ndërkufitare, pikërisht në atë të Shkodrës (370 km²) në V, të Ohrit (367 km²) dhe të Prespës së Madhe dhe të Vogël (285 km²) në JL. Gjithashtu në gjithë vendin numërohen rreth 700 liqene të tjerë natyrorë dhe artificialë .Ndërtimi dhe evolucioni gjeologjik kanë ofruar pasuri të shumta minerale, si: bakri, nikeli, krom, qymyre, naftë, gaz natyror etj të cilat më së shumti gjenden në VL, L, J dhe JP të vendit. Si rezultat i lartësisë të relievit dhe i kushteve klimatike, ujorëve dhe pedologjisë, vendi dallohet edhe për bimësinë e tij të shumllojshme, duke filluar nga kullotat alpine, në brezin e ahut e të halorëve, të dushkut e deri te shkurret mesdhetare. Në varësi të formave të relievit është ndërtuar rrjeti rrugor në zonën fushore me drejtim kryesisht VJ, ndërsa në zonat malore LP, duke ndjekur luginat lumore dhe qafat e maleve. Përgjatë rrjetit rrugor që përmirësohet përditë bëhet lidhja me fqinjët. Lidhja ajrore ndërkombëtare e Shqipërisë me vendet e tjera realizohet nëpërmjet aeroportit të vetëm ndërkombëtar “Nënë Tereza” pranë Tiranës dhe disa porte detare.

III.D.c.. KU JANË KUFIJTË E LASHTË ILIRW ?

...flitet pwr njw Perandori e cila paraqitej nw njw hartw kaq tw madhe e tw hollwsishme, saqw mbulonte tw gjithw gjeohapwsirwn e saj. Pwr vite me

radhw harta zgjerohej dhe po kwshtu tkurrej sipas fatit tw Luftws, fitimit apo humbjes sw territoreve dhe kur Perandoria u shwmb e vetmja gjw qw mbeti

prej saj ishte harta.”Jean Baudril. “ Simulacres et Simulation”

“Qytetërimi grek dhe ai romak nuk kishte krijuar as pëlhurën as bronzin, as rrotën e as qeramikën as grurin vreshtat e ullinjtë. Këto ishin krijime të

krenarisë së albano-ilirëve”Gatti

“Shqipëria e ngelur nuk është një “ulok” i mbetur shtrirë, diku mbi malet më të perëndishëm të Evropës JL, apo oaz i fundëm i frymës së lashtë, mbledhur

si mbi një pikë vesë ndënë një mjegull të madhe, të përndarë që ende nuk dëshifrohet dhe e nuk depërtohet kollaj.”

Një pyetje e tillë është si të vesh në lëvizje një mulli të dikurshëm e të harruar që ka bluar për një kohë të gjatë miellin e tij, ndërkaq rrotull dinamika njerëzore evropiane dhe ballkanike, luftrat, rivalitetet, dyndjet s’kanë denjuar të kujtojë, se ky miell ka qënë ushqimi i parë i atyre njërëzve ( shiko: Gatti). Ky popull është ngjizur dhe i lidhur kaq fort me vendin e tij. Forca, energjia, kultura që ai prodhoi përmes Ilirisë së Lashtë është trashëguar dhe ka kaluar në popuj të tjerë, ndërsa raca e pastër është në gjenin iliroshqiptar që e ka ruajtur me fanatizëm origjinën. Kjo kujtesë gjeohistorike është përnjohje të gjeohapësirës së sotme, ku mundohemi të gjurmojmë, në shekuj, tragën e ekspeditave ushtarake të përgjakshme. Popujt e tjerë, morën vlagë nga rrënja pellazgoilire. Popullsia e stërlashtë

pellazge që quhet “parailir”, “parathrak” “parahelen” është shtrati parë i etnosit ilir në gadishullin e Ballkanit.

Harta e Ballkanit

ILIRIKU

“të gjithë Adriatikun deri në jug e zinin Ilirët, ku dallonin albanët, autarianët, enkelejtë, amantët, bylinët, por edhe

ilirët e mirëfilltë që banonin në shpinë të Dyrrahut” Skulaqi: Gjeograf grek shek. IV - VI. pr . Kr

.

Njw nga popujt mw tw lashtw tw Evropws dhe tw Ballkanit janw Ilirwt. Ata shtriheshin pothujas nw twrw gjeohapwsirwn e Ballkanit Veriperwndimor. Vija ndrwse e njohur veriore e Ilirwve deri tash pranohet rrjedha e Sipwrme e Danubit, nga gadishulli i Istrias, duke vijuar me lumin Sava, e nw Moravwn Jugore, deri nw grykwn e sipwrme tw Vardarit pwr kah lindja. Nw J pwrshkojnw malet e Labwrisw si vargu i Akrokerauneve ( Çika mbi qafwn e Llogarasw, nw J tw Kurveleshit tw Sipwrm, ku shfaqet qafa e Skwrficws e nw vijim mali i Gjerw- Stugara – Murgana nw drejtim tw JL.) Prej kwsaj vije e deri nw gjirin e Ambarkisw ndodhej Epiri qw sipas dwshmive historike ishte vijim i kulturws ilire. Sipas kronikanwve tw lashtwsisw Ilirwt kanw kufi me: Etruskwt qw janw mwsuesit e Romakwve, Panonwt qw shtriheshin nw trojet e Hungarisw sw sotme; Dakwt, me tw cilwt ilirwt kanw qwnw tw afwrt dhe me lidhje tw vijueshme marwdhwniesh; Thrakwt qw mund tw quhen dhe kushwrinj me Ilirwt; Maqedonwt, qw sikundwr dhe Thrakwt janw po kaq kushwrinj nw tw njwjtin vis lwvizjesh e lidhjesh tw shumta jetwsore; Helenwt tw cilwt si fqinj jugor vijimisht edhe pse kanw dhwnw e marrw me Ilirwt, nw njw ndwrthurje tw natyrshme midis tyre, i kanw quajtur fqinjwt si barbarw.Kjo wshtw gjeohapwsira e Ilirwve e cila edhe pse nw P kishte detet mw tej tyre, ndodhej njw vijim popujsh ilirw si mesapwt, japygwt, daunwt.Ilirwt ndahen nw Ilirwt Veriorw dhe Ilirwt Jugorw. Iliria Veriore shtrihej nga Istria deri nw lumin Naretva( Narona) ku bwjnw pjesw Dalmatwt, Liburnwt, Japodwt.Iliria Jugore shtrihej nga Istria deri nw gjirin e Ambarkisw, kurse nw L kufizohej me Dardaninw dhe Paioninw. Kwtu pwrfshihen:-Mbretwria Ilire, qw nga Naretva deri nw Malet Akrokeraune. Ilirwt e mirwfilltw ndodhen nw qwndwr tw tyre.-Dardania, qw pwrkon me Kosovwn e sotme.-Paionia e cila kufizohet nw V nga Dardania, nw P nga Iliria e Mirwfilltw, nw L nga Thrakia, nw J nga Maqedonia.-Epiri i lashtw, qw nw V ka si vijim Ilirinw e Mirwfilltw, nw P detin dhe nw J, Helladhwn. Gjeohapwsira e Epirit shtrihej nga Malet Akrokeraune deri nw Olimp.-Iliria Italike lidhet me fiset ilire tw Daunwve, Japygwve, Mesapwve qw ndodhen pwrkundruall Ilirisw.

HartaMBRETWRIT ILIRW

Bardhyli zotëronte në Ilirinë e Jugut. Ai ishte ndeshur me Syrrën që thuhet se ishte prijës i një vendi në Ilirinw e Mirwfilltw deri në Aos (Vjosë) dhe e ka mundur atë. Po kështu ai pati mposhtur edhe mbretin e Maqedonisë: Amynta.

Ndërkaq Pleuria (shek. IV pr. Kr ), në 344, në ndeshjen me Filipin e II të Maqedonisë, do të plagoset. Në shtetin Ilir të Pleurias, pas grindjes me të atin do të vijë për një ndërkohë, Aleksandri i Madh, që do të njohw vendet ilire. Kwtu ai do të ushtrohet në aftësitë e tij ushtarake e do të ndeshet me ushtrinë ilire. Epërsia e kwsaj ushtrie ishte e dukshme në gjeohapësirën pranë qytetit të Pelionit, ku del në pah lloji i fortifikimit të tij. Gjeniu i ardhshëm ushtarak, me një përfytyrim vendor të hapësirave që kish kaluar, befas kthehet për t`i gjetur fitimtarët të shkrehur në pushimin e tyre fatal duke u shkaktuar humbje të rëndë.

Glauku , ishte mbret i Taulantëve, në breg të detit. Pas tij, mbreti Agron i takon fundshekullit të III pr. Kr. Në kohë të mbretërimit tw Agronit kulmoi fuqia e tij detare, po jo më pak të ndërthurur me atë tokësore, duke e bwrw mw tw epërm se të gjithë fqinjët e tij. Një flotë ilire e Agronit me qindra anije dhe mijra luftëtarë, drejtohet kundër etolave në Akarni (231 pr. Kr). Gjatë një nate pus ai zbuloi shtigjet e sulmit dhe përsëri në befasi, u shkaktoi atyre humbje ( shih hartën). TEUTA, MBRETWRESHA E LARTW ILIRE

Teuta, ishte gruaja e Agronit. Sytë dhe mendja e kësaj gruaje ishin përqëndruar në portat hyrëse detare, ku përgjonin për të sulmuar pushtuesit e ardhshëm. Në hartën (shiko figurwn) shpjegohen lëvizjet e zgjuara të Teutës që rrethon bregdetin etolian. Ajo vjen në kryeurë të Kaonëve që ishte kryeqëndra e Epirit dhe drejtë Foinikes mbrin Skerdlajdi (një ndër komandantët e Teutës). Në fushën pranë Foinikes, epirotët e Mollosisë arrijnë në kohë. Aty ndodhi ndeshja dhe epirotwt humbën. Etolasit dhe akejt helenë, u vijnë në ndihmë të humburve, në një luftë, në muret e kështjellës së Ambarkisë. Më vonë epiriotët dhe akarnanwt, lidhwn marëveshje me Teutën. Kështu ndodhi edhe ndarja nga etolasit dhe akejt.

Në V, Teuta niset për të rrethuar ishullin e Isës. Ndërkaq në J, forcat detare, vijonin mësymjet në bregdetin e Peloponezit. Veprimtaria e Teutës, po arrinte suksese e kulme mbretërimi, si kurrë ndonjëherë më parë. Në bregun tjetër të Adriatikut Roma, nuk mund t`i kalonte në heshtje këto suksese, prandaj kish filluar mw herwt qw tw studiohej, kjo gjeohapwsirw tejdeti, ku vija e parë përkonte me pozitën e Ilirisë, në gadishull. Ndërkaq Teutës, i vijnë të dhëna se ç`bëhej në Romë. Prandaj, Dyrrahu dhe Korkyra u zunë nga flota e Teutës. Një ndër luftrat detare më të njohura është ajo midis flotës ilire me etolasit dhe ahejtë ( shiko hartën ). Korkyra bie në dorë të Teutës dhe komandant vendoset Dhimitër Fari .

Si shkak lufte u shpall fyerja që iu bë delegatëve të Romës si dhe pushtimit që kishte bërë Teuta Issës dhe Korfuzit.Teuta në një anë kish rrethuar ishullin

Issa ndërsa në anën tjetër Durrësin. Kundër fuqive të mëdha të Romës

shqiptarët u tërhoqën nga Durrësi dhe Issa. Teuta për të qënë më e sigurtë u tërhoq nga Shkodra dhe shkoi më në veri në Grykat e Kotorrit duke

shpresuar se me arritjen e dimrit romakët do të tërhiqeshin nga Shqipëria. Kushtet e motit diktuan një lëvizje të tillë.

Iliria me Ballkanin jugor ishte një zonë strategjike me vlera të mëdha sidomos në tregun lindor. Konsujt Gnej Fulvi dhe Dul Postumi, me 200 anije dhe 2000 këmbësorë sulmuan në fillim Korkyrën. Pas kësaj iu drejtuan Apollonisë dhe Dyrrahut dhe në vitin 229 pr. Kr, nënshkruhet një marrëveshje për heqje dorë nga zonat e lira, nën mbrojtje të Romës. Teuta, kjo mbretëreshë e lartë e Ilirisë, e paharruar dhe fuqiplote, pjesë e trashëgimisë së karakterit të racës sonë, rreth viteve 230 pr. Kr. kreu veprime të një strategjie qeverisësë dhe ushtarake mbresëlënëse, për të siguruar bregdetin e Jonit dhe siguruar një hyrje në Adriatik. Autorë tw historisw sw Romës së lashtë nuk kishin asnjë ndjenjë miqësore që të përshkruanin me vërtetësi qwnwsinw e Ilirëve dhe të kulturës së tyre. Vetëm, mbretërisha: Teutë u bëri ballë sulmeve duke vendosur përkohësisht kontroll në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit. Qëndresa Ilire zgjat gati dy shekuj e gjysëm. Interesat, politikat dhe fetë për një kohë të gjatë edhe deri sot kanë ngulmuar për të futur gjithnjë drejt një misteri e humbjeje pwrfytyrimin e gjithwsishwm, real dhe veprues, të parëve tanë Ilirëve.

Roma shfrytëzon situatën dh me bisedime të fshehta tradhëtie shtie në dorë, pa luftë Korkyrën. Më vonë edhe Apollonia e Dyrrahu i ndejnë dorën Romës. Teuta Ilire, mposhtet vetëm nga helmi i tradhtisë së brendshme. Në vitin 229 pr. Kr. Ajo nënshkruan paqen me Romën.

PUSHTIMI I DIMALIT Dimali ndodhej në zonën e Mallakastrës së sotme, midis malit të Shpiragut dhe Margwlliçit. Dhimitër Fari dëshironte ta zotëronte këtë pikë me rëndësi strategjike, në gjeohapësirën e Bylinëve që ishte zhvilluar në të gjitha drejtimet. Aty, befas, në fshehtësi dërgata e tij asgjeson kundërshtarët. Ndërkohë në V, në Far ku ishte vendlindja e tij, ai siguroi me forcat e veta situatën e ishullit. Por Roma vijonte në planet e saj kundër Dhimitër Farit, i cili nuk po i bindej më. Romakët marshojnë nga Apollonia për në Dimal e rrethojnë atë dhe brenda shtatë ditesh, e pushtojnë. Pastaj drejtohen për në V në ishullin Far. Ushtria pushtuese fshehtas hyn në pyllin rrethues të Farit. Në breg u ankoruan anije. Qyteti bie në dorë të Romës.

FUQIA E MBRETIT GENT DHE LUFTA E TRETW ILIRO-ROMAKEGenti ishte djali i dytw i Mbretit Pleurat. Ai tregoi njw model tw arrirw

tw njw shteti ilir dhe tw fuqisw sw tij. Shpesh ilirët e përdornin detin e tyre edhe si një hapësirë për kusari ndaj mjeteve lundruese që kalonin në të. Një nga Pretorët e Romës, Duronius, pati bërë një inspektim përgjat Adriatikut dhe hasi raste të përsëritura të kusarisë në det. Për këtë ai bënte përgjegjës Ilirët e kryesisht Mbretin Gent.

Rreth vitit 168 pr. Kr. Mendohet se wshtw faza e fundit luftws midis Romws dhe Ilirwve qw pwrfundon edhe me pushtimin e plotw tw Ilirisw dhe Maqedonisw.

Mbreti Gent pwrgatitej pwr veprime ushtarake. Ndwrkohw ai mbante tw burgosur amabasadorwt e Romws. Genti mblodhi rreth 15 000 luftwtarw dhe 100 anije tw lehta me synim pwr tw vepruar ndaj Apollonisw dhe

Dyrrahut. Ushtria ishte mbledhur nw Lisus qw edhe pse qe koloni greke ishte aleate me Romwn. Prej kwndej njw pjesw e ushtrisw, e komanduar nga i vwllai i Gentit, Karavanti, u nis pwr nw J tw Dyrrahit, pranw Kavajws sw sotme. Ndwrkaq Genti rrethoi qytetin Bassani, qw ka gjasa tw jetw gati 5 milje nw J tw Lisus (Lezhws). Komandanti romak i veprimeve lufrarake nw Shqipwri ishte Aniqi i cili swpari ishte i vendosur nw Apolloni. Me komandantin tjetwr romak, Klaudin, ai u mor vesh qw tw takoheshin nw breg tw Shkumbinit, ku do tw ishte dhe kreu ndeshjes qw pritej. Kur romakwt po bwheshin gati tw sulmonin ushtrinw ilire, Mbreti Gent me 80 anije sulmoi Dyrrahin dhe Apolloninw. Flota romake ndodhej afwr Apollonisw dhe Aniqi, u nis me tw shpejtw nw rrethinat e kwtij qyteti. Flota romake si dhe organizimi i ushtrisw tokwsore bwri qw forcat e Gentit tw shpwrbwheshin. Nw kwtw mwnyrw tw gjithw qytetet deri nw Shkodwr u dorwzuan pothuajse pa luftw. Vetwm Shkodra qw ishte dhe kreu i Mbretwrisw, kishte njw rwndwsi sipwrore jo vetwm pwr Ilirinw por edhe pwr gjithw Ballkanin. Ajo nuk mund tw zotwrohej kaq lehtw, nw saje tw pozicionit, kwshtjellws sw njohur, tw nyjes ujore tw liqenit Lobeatis ( sot: i Shkodrws), Kirit (Klausala), Drinit (Orionde) dhe Bunws ( Barbona ). Ilirwt po mbroheshin me guxim brenda kwshtjellws sw Rozafws. Po nw njw moment ata dolwn prej mureve tw saj. Kjo taktikw ishte e pa menduar mirw, ndaj iu shkakwtoi atyre humbje tw mwdha. Po tw njwjtat humbje pwsoi edhe ushtria romake, por duke patur njw numwr mw tw madh luftwtarwsh ata u futwn nw kwshtjellw. I vwllai i Gentit, ishte nisur nw luginat malore pwr tw mbledhur luftwtarw. Genti me disa barka ishte larguar drejt liqenit te Lobeatis dhe priste nga çasti nw çast pwr ndonjw ardhje tw forcave qw ai shpresonte nga i vwllai. Por kjo nuk ndodhi. Rwnia e Shkodrws ishte njw epilog tragjik pwr Ilirinw e cila ra nwn zotwrimin e plotw tw Romws mw 168 pr. Kr.

Tit Live thotë: “Në pak ditë, shtroi fisin ilir, trim, për tokë e për det.” Ushtarët e Gentit, në botën ilire ishin trimat e shquar të tokes dhe të detit.

EPIRIEpiri është vatra e një populli të lashtë. Në Ballkan endeshin pellazgët

që sipas mitologjisë ishin “ njerëzit e parë”, “ më të vjetër se vet Hëna”. Misteri pellazg është një mjegullnajë gjithevropiane. Në histori përmenden ilirët, si i një popull kryesor, në zhvillim të rrjedhave shoqërore e kulturore, ekonomike e politike. Në kohët e lashta krahinat në J të Ilirisë quheshin Epir i cili shtrihej nga Vjosa ( Aos) deri në krahinat V, të Heladhës së vjetër. Kufijtë V duhet të kenë ndryshuar shpesh dhe ata nuk mund të quhen të përcaktuar njëherë e përgjithmonë. Gjeografë të lashtë, herë herë na dëshmojnë se Epiri përfshinte edhe trevat që ndodheshin në të djathtë të Vjosës me Skraparin dhe Mallakastrën e sotme si dhe Apolloninë. Në shek.V-të pr.Kr. Epiri u bë një emër i përbashkët që formonte në këto brigje një tërësi gjeografike, etnike e politike. Në gjuhën shqipe ky emërtim ka kuptim “ i epërm , i sipërm “ duke pwrfshirw në kohë të lashta si Toskërinë ashtu dhe Gegërinë, pra vet Shqipëria. Në kohën e Perandorisë së Lindjes, Toskëria u quajt Epiri i Vjetër dhe Gegëria u quajt Epiri i Ri. Fiset kryesore të Epirit, që përmenden më shumë për rëndësinë e tyre ishin: Thesprotët, Kaonët, Molosët, Atamanët, Anfilokët dhe Kasopët.

PIRRO I EPIRITHanibali Kartagjenas e konsideronte Pirron e Epirit si një strateg të

madhë të lashtësisë pas Aleksandrit të Madh. Midis bëmave të tij të mëdha, nuk anashkalohen edhe ndeshjet brëndapërbrenda Mbretërisë së Ilirëve , për zotërime gjeohapësirash e kufijsh. Fushata e Pirros në Itali është një shëmbëllim i paharruar se si gjaku i Iliro – shqiptarëve ka pulsuar jo vetëm në zemrën e tyre, por dhe tek fqinjët. Kjo fushatë zgjati gjashtë vite (280-275 pr. Kr). Ai kapërcen detin dhe pati kryeurë brigjet e Italisë. Vend i panjohur, por fiset e Japygwve, Mesapwve dhe Daunwve swrish kishin rrwnjw ilire. Gjeografia e lëvizjeve të tij në beteja ishte një përvojë e jashtëzakonshme njohjeje, përmes fitoresh disfatash , tërheqjesh po edhe humbjesh. .

Ky prijws i Madh “ ishte si njw njeri qw di tw luajw mirw, por nuk di se ku tw qwndrojw e tw ruajw fitoret e tij” ( Antigoni. Shiko : “ Mehdi Frashwri: Histori e lashtw e Shqipwrisw dhe shqiptarwve”

Qyteti i Tarantit ishte njw koloni greke nw J tw Italisw. Ky qytet ndodhej nw luftw me romakwt. Nw ndihmw u thirr Pirroja , kundruall, prej brigjeve epirote. Nw kwtw fushatw e cila ishte e rwndw, Pirroja pati kwshillat e njw njeriu tw mwnςwm, njw nxwnwsi tw Demostenit, Sineasi i cili nuk shpresoi kurrw nw fitoret e tij. Po vrulli, krenaria dhe vendosmwria e tij janw dwshmi tw larta luftarake. Pirroja mendonte… se do tw ndeshej me romakwt do t’i mundwte ata dhe pas kwsaj do tw bwheshin zotwr tw Italisw. Po nuk mbaron me kaq. Pwrfytyrimi i tij wshtw edhe mw tej, qw tw pushtojw edhe Siςelinw kwtw ishull tw begatshwm dhe tw populluar. Informacionet qw ai kish marw ishin plot rrwfime pwr turbullira qw sipas tij do tw shfrytwzoheshin nw kohw dhe ishulli do tw merrej e pastaj ndofta do tw sulej edhe pwrtej brigjeve tw Afrikws, e Kartagjenws. Ky ishte pwrfytyrimi i tij gjeohapsinor.

Nw kalimin e Ngushticws sw Otrantos filloi njw tufan detar i paparw. Flota e tij u shpwrbw nw detin e twrbuar. Njw pjesw mbriti deri nw Siceli. Tw tjera humbwn nw hapwsirwn detare. Anija e Pirros, mw e madhja dhe mw e forta, iu afrua tokws sw bregut tw Italisw dhe aty swrish njw erw e fortw iu pwrball po kaq e furtunwshme. Ankorimi nw breg ishte shumw i vwshtirw e kwsisoj ushtria u hodh nw detin qw ishte po kaq armik sa dhe qielli. Erw dallgw errwsirw dhe pwrballje e madhe e tw hedhurve nw det. Pirroja doli nw bregun e wndwrruar tw betejave tw tij dhe i mblodhi tw mbeturit qw po grumbulloheshin pranw. Tarantinwt iu bashkuan Ushtarit tw Madh. Ai dha urdhwr tw rreptw tw pushojnw vallet, gjimnazet, vendet e dwfrimit. Tw gjithw i futi ndwnw komandwn e tij e i bwri ushtarw, nwse ata do tw dwshironin qw tw fitonin mbi romakwt.

Ai mbrin nw brigjet e lumit Sirius nw Lukani, ku mori informacione tw tjera pwr ushtrinw dhe vendin se ku do tw luftonte, pozicionet, studioi urdhwrat qw ishin dhwnw. Rojat e pwrndara nw breg kishin pwr detyrw vwzhgimin e pandwrprerw, nw breg tw lumit, pwrball romakwve. Forcat ishin vendosur nw fushwn qw ndodhet midis Pandosisw dhe Herakles. Ndwkohw romakwt tw paduruar u sulwn drejt brigjeve tw lumit. Pirroja shfrytwzoi rastin dhe kur ata ishin midis brigjeve tw lumit e gati nw kalim tw tij, bwn njw sulm tw rrufeshwm mbi ta, duke patur nw anw tw tij epwrsinw e brigjeve dhe pwrpjkjet e ushtrisw romake pwr tw kaluar nw anwn tjetwr. Po nw tw njwjtwn kohw njw pjesw tjetwr e ushtrisw romake pwrpiqej tw futej nw shpinw tw forcave tw Pirros. Nw brigjet e kwtij lumi, shtatw herw u thyen romakwt dhe

shtaw herw u zmrapswn ushtwrt e Pirros. Aty, ai pwrdori nw fushwn e luftws edhe elefantwt proverbialw qw swbashku me trimwrinw e ushtarwve si dhe tw vendit qw u zgjodh, nw brigjet e lumit Sirius, e fitoi kwtw betwjw e cila ishte e pwrgjakshme. Ushtria e thyer romake u ndoq mw tej, deri afwr Romws. Dwshmitw shkrimore tw Plutarkut na tregojnw se si nw Senatin e Romws Apius Fabricius, projektuesi dhe ndwrtuesi i madh i Ujwsjellwsit tw Romws dhe udhws Apia, e cila do tw ishte fillim pwr t’u lidhur mw vonw me Egnatien e trojeve ilire, do tw vlerwsonte Pirron e Epirit dhe forcwn e tij.

“ Qwmoti romakwt thoshin: Alwksandri i Madh sikur tw kishte ardhur nw Romw nuk do tw kishte marrw kaq famw qw ka sot, se ja do tw kishte

ikur, ja do tw mbetej nw fushwn e luftws. Kwto fjalw paskan qwnw lavdwrime tw kota. Dhe kwtw e provoni se keni frikw nga lebwrit, kaonwt dhe molloswt,

qw kanw qwnw gjueti tw maqedonasve; e provoni edhe se dridheni para Pirros qw ka qwnw trim i njw garde tw Aleksandrit” ( shiko : Plutarku )

Mw tej fushata e Pirros vijoi nw Asculum. Midis dy palwvw kishte swrish njw lum “ brigjet e tw cilit ishin tw rreptw e tw veshur me pyje sa qw kaloria e kishte tw vwshtirw pwr tw vepruar. Po kaq e vwshtirw ishte edhe pwr elefantwt.”Lufta vijoi deri nw mbrwmje. Tw neswrmen Pirroja e vwzhgoi me vwrejtje vendin qw kish zgjedhur dhe ndryshoi atw duke e rreshtuar ushtrinw nw njw hapwsirw tw shtruar ku kishte mundwsi manovre. Kwtu u shwnua edhe fitorja e cila ka ngelur swrish njw proverb:“ Njw fitore si ajo e Pirros” mbasi humbjet ishin shumw tw mwdha.

Pirroja hidhet ne Siceli dhe ndeshet edhe me Kartagjenasit tw cilwt si pikw mw tw fortw kishin qytetin Eryx, poshte njw shpatulle mali me tw njwjtin emwr. Veς pozicionit tw qytetit aty ishte ndwrtuar edhe njw kwshtjellw e fuqishme pwr tw cilwn Pirroja megjithwse i huaj kishte marrw njoftime tw mjaftueshme. Ai sulet mbi kwshtjellw, gjen pikat e dobta tw saj, pwrdor shkallwt dhe e pushton atw.

Pwrmendet edhe beteja e Beneventos nw vitin 275 pr. Kr. Ajo u zhvillua gjatw natws. Vendi ku e kishte pozicionuar ushtrinw Konsulli romak ishte i rrethuar me pyje. Ushtria e Pirros me ura pishe ndiqte udhwzat poshtw kurorave tw pemwve, po ata nuk mundwn dot qw tw kalonin pyllin sado qw urat e zjarrit i ndihmuan ata pwr pak kohw. Kwshtu ata e humbwn rrugwn dhe orientimin dhe nw agim po i zbrisnin posht shpatit tw malit. Kwtu Pirroja pwsoi humbje tw rwndw.

ROMA SULMON MAQEDONINW DHE EPIRINRrjedhojat e këtij sulmi ishte pushtimi i hapësirës maqedonase, të cilën

e ndau në katër pjesë administrimi si dhe vuri rregulla për vijim të martesave, trashëgimin e tokës, tregëtisë e shfrytëzimin e minierave. Pas Maqedonisë, goditjen tjetër në Ballkan e mori Epiri. Fushata duhet të ketë qënë pjesw tmerri për popullsinë dhe qytetërimin ilir në këto vise. Plaçkitja dhe shkretimi ishin të pashëmbullta. Qyteti ku Pirroja kishte patur selin e tij, Ambarkia, u rrëzua dhunshëm.Vet konsulli Paul Emili grabiti pasuri të mëdha. Kështu po i vinte fundi qëndresës ilire. Prej sundimit të Teutës, koha për ta pushtuar Ilirinë zgjati më shumë se dy shekuj.

UDHWRRWFIM PWR NDESHJEN ROMAKO-MAQEDONE NW GRYKWN E KWLCYRWS.

Tit Livi thotë se ndeshja e tyre duhet të jetë bërë në grykën e Vjosës, në vendin e saj më të ngushtë. Mw shumw gjasa ka tw jetw gryka e Kwlcyrws se sa ajo e Dragotit, mbasi nw kwtw vend gryka e Vjosws ka ngushtimin mw tw madh e nw drejtim tw L ajo ka hapje tw gjerw. Lufta filloi nw rethinwn e Tepelenës ku duhet të ketë ndodhur edhe pwrpjekja e tyre e parë. Romakët kishin disiplinën e fortë ushtarake, armë të mira dhe taktikën. Kaluan luginwn dhe filluan të hyjnë në gryka të ngushta, mesa duket në drejtim të Dragotit. Maqedonasit kishin vende më zotëruese në këtë grykë, shkëmbinjtë dhe greminat përsipër nga mali Golikut dhe nga ana e Trebeshinws dhe Shwndwlliut. Humbje pati në të dy kampet. Erdhi errwsira dhe ata i dhanë fund luftës…Atë natë vjen një bari bashkë me Haropin njw prijws vendor, pranw konsullit dhe i thotë se ai kishte shumë vite si bari këtyre anëve dhe i dinte vendet me pëllëmbë, e po t’i besohej dhe t’i jepej ushtri me vete, duke kaluar nëpër udhëza malore dhe pyjore mund t’i shpinte në pozicione zotëruese përball maqedonësave…

Kur e e pyeti Konsulli Haropin se a mund t’i zihej besë një bariu, ai i tha se po të jesh i zoti i situatës, mund t’i zësh besë…Ushtria u nis natën, duke patur barinë si udhërrëfyes. Nw errwsirw ecnin shtruar e heshtur dhe ditën pushonin të maskuar në pyll. Ku arritën në një pikë të lartë me shënja tymi dhe zjarri karshi karshi me pjesën tjetër të ushtrisë, dhanë sinjalet e duhura. (Ata kishin bërë kësisoj një krahëmarrje të shkëlqyer dhe të papritur që iua diktoi rrëfimi i vendit .Shënim i autorit). Udhërrëfyesi e kishte çuar ushtrinë në pjesën e prapme të Trebeshinës duke vjuar rrugwn malore por tw rrahur qw ngjitet mbi Beςisht, nw kuuriz tw Shwndwlliut, pastaj nw Grykw tw Mezhgoranit, mandej, kaluar Trebeshinwn pwr t’u ulur midis Podgoranit dhe Katundishtws në luginwn e Dwshnicws, e nw krahmarje, befasisht, sulmohet Filipi edhe pse kishte zënë një grykë të ngushtë si një pritë aq të përshtatshme për çdo ushtri që mbrohet.( Shiko hartwn)

“ Të nesërmen Konsulli Flamin e ndau ushtrinë në tre pjesë. Në mes ndodhej ai vet. Njëra kolonë, në të majtë dhe tjetra, në të djathtë sulmuan ballas.

Maqedonasit kur dëgjuan kushtrimin, nga pas u demoralizuan dhe filluan të ikin. “

Sipas M. Frashwri. Historia e lashtw e Shqipwrisw dhe shqiptarwve” f 298.

ALEKSANDRI I MADH DHE GJEOGRAFIA E LUFTRAVE TË TIJ Aleksandri i Madh wshtw rrjedhw e gjakut epirot-ilir.Vizioni

gjeohapësinor i tij, kishte shkëlqimin e vet kësaj treve. Përfytyrimet vendore që ai kalonte, në fushatat e tij janë shëmbull i gjersotëm ku ai nuk mbolli shkatërrimin por një gjeografi kulture dhe zhvillimi. Kur nisi fushata e madhe në vitin 335 pr. Kr, për të pushtuar Azinë ai u nis me ushtrinë e tij por mori me vete shumë dijetarë, gjeografë arkitektë inxhinierë që i duheshin për njohjen e madhe të veprës dhe synimit të tij. Kurdoherë respektoi gjeografitë kulturore dhe fetw e tyre. Rrugëmarshimi ushtarak i tij, tej viseve të Ballkanit, kishte të bënte me njohje vendesh të tjera: Thrakinë, Greqinë,Azinë e vogël, Sirinë, Palestinën, Egjiptin, Mesopotaminë, Persinë dhe disa gjeohapsira të Indisë. Historia nuk ka një ngjarje tjetër kaq të mahnitshme, se sa ajo e një populli të vogël që nën udhëheqjen e Aleksandrit të Madh, vulosi dy shekuj, luftrash të Grekëve me Persët, një ndeshje të vërtetë të Perëndimit me

Lindjen duke i pushtuar të gjithë vendet gjer në shkretëtirat afrikane e tej Jakasarit e Hindit, të mposhtë një strukturë të një shteti gjigand, atij të Persëve, e mbi rrënojat e tij të themelojw një qytetërim të ri. Aleksandri sundoi si mbret e kryezot që nga Olimpi deri në Himalajë. Mësimet që mori Aleksandri nuk ishin vetëm në filozofi por edhe në fushën e gjeometrisë e gjeografisë së kohës që ka lidhje me vlerësimin e gjeohapësirës të cilën ai e pushtoi dhe e zotëroi. Ky ushtar i madh i Botës jo vetëm që ishte mjeshtër i taktikës luftarake dhe shfrytëzimit të vendit e njohjes së tij në hapësira të mëdha gjeografike por edhe gjente një mënyrë të papërsëritshme të ambjentimit me kulturën dhe zakonet vendase duke qenë shumë i sukseshëm e po aq i tillë ishte edhe gjatë fushatës së pushtimit të Indisë ku ai ishte përshtatur perceptimit, për të njohur dijenitë bujqësore të vendasve dhe për t`i shfrytëzuar ato siç ndodhi në luginën e Gangut, ku nuk mund të ecej për shkak të shirave tropikale dhe të mosnjohjes së vendit. Aleksandri e kuptoi këtë dhe mori vendim që të mos vijonte më tej pa patur siguri në të dhënat që vinin për vendet ku do të marrshonte. Pasi hulumtoi dhe organizoi krahinën duke vendosur roja e duke themeluar qytete, urdhëroi komandantin e Flotës, mikun e tij Nearkun, të lundronte në P, në largësi të brigjeve gjer në Deltat e Tigrit dhe të Eufratit. Me porosi të Aleksandrit, Nearku hodhi në hartë brigjet e detit Arabik, grumbulloi peshq e bimë të rralla, e më vonë shkroi Paraplun (duke lundruar brigjeve). Vet Aleksandri, në një pjesë të madhe të ushtrisë, eci përmes shkretëtirës së frikshme të Gredosias (Reluhistan). Duke u zhytur në rërën përvëluese duke vuajtur nga etja e tmershme dhe uria dhe duke braktisur pas kafshë e luftëtarë, që dënoheshin me vdekje të frikshme në shkretëtirë, ushtria përparonte ngadalë nga sfilitja. Në këtë përvojë, shpesh, nga studiuesit e Aleksandrit, vihet në dukje gjetja e momentit të tij të sulmit dhe vendit të duhur e të përshtatshëm, duke vlerësuar në shkallë të lartë gjeohapësirën ku kryheshin luftimet. Para se të marshonte ai dërgonte më herët zbuluesit e vendit, për të marrë të dhëna, për rrugët që do të përshkoheshin, në ato hapësira të pakufishme. Në krahina të pabanuara dhe të shkreta, janë dalluar gjurmë të kampeve të tij dhe të kwshtjellave që ai ndërtoi, sepse i jepte rëndësi njohjes po dhe ndërtimit për t`i dhënë jetë asaj që ai e kishte rrënuar më parë.

Në betejën e Granikut dukeshin që brigjet e lumit nuk ishin të thepisura por të rrafshta e ato mund të kaloheshin, pa shumë vështirësi. Aleksandri priste atje, për të filluar betejën. Ai edhe mund të përparonte për të gjetur ndonjë kalim tjetër, por në këtë rast Persët, me kalorinë do ta ndiqnin dhe kështu, nga brigjet ishin si reliev i vwshtirw e do t`i shkaktonin dëm të madh. Prandaj ai vendosi të përdorte këtë vendkalim dhe të mos i shmangej betejës. Por mendja e tij demoniake ndërroi planin, sepse ai e dinte se forca e madhe e Persëve do ta priste që të jepte goditjen e duhur. Kur hynë brenda brigjeve të lumit dhe ato e fshihnin sadopak, mori me vete forcat e zgjedhura dhe përparoi nga e majta, duke ndjekur rrjedhën e lumit. Plani i tij ishte i thjeshtë dhe shumë i zgjuar por vetëm terreni (vendi) dhe shfrytëzimi i tij, solli suksesin.

Në rrafshnaltën e Issos ishte një lum i vogël. Kur Persët mësuan se Grekët po mbrrinin u rreshtuan në bregun perëndimor të tij dhe Dari përpunoi planin e sulmit. Meqë hapësira ishte e ngushtë vendosi që aty të luftonin

njësitë e tij më të larta. Në krahun e djathtë të rreshtimit, për nga ana e detit, dërgoi trupën e kalorisë duke patur siguri se edhe Aleksandri do të sulmonte po nga e njëjta anë, pra nga deti, ku trualli ishte i sheshtë dhe kaloria mund të lëvizte, më lehtë. Nga ana tjetër, vendi kishte reliev shumë të thyer, të mbushur gurë dhe shkurrnaja, në skajet e kodrës. Atje ishte e natyrshme që grekët do të rreshtonin ushtrinë e tyre. Mirëpo mendja e mprehtë e Aleksandrit befas ndërroi dhe ai iu afrua lumit të vogël. U dha urdhër kalorësve që në fshehtësi të përparonin pranë detit. Dhe do të sulej pikërisht tek vendi që kishte reliev të thyer. Kjo mësymje ishte e rrufeshme, për të thyer sulmin e Persëve. Kaloria e tij ishte e shpejtë dhe mund të lëvizte edhe në një vend të thyer. Plani i Darit u prish në një nga betejat më të mëdha të botës, ajo e Issos.

Historia e luftrave të tij ka edhe shumë shembuj të tjerë që tregojnë se sa e vlerësueshme ishte gjendja dhe lloji i vendit. Kështu Aleksandri pasi përshkoi sipërfaqet pjellore të Nilit nuk vonoi që të hynte edhe në Shkretëtirë e cila ishte pa gjurmë uji e pa hijen më të vogël. Po udhëtimi i tyre, filloi të bëhej më i vështirë nga dielli i nxehtë, etja e madhe. Nga informacionet, ata më vonë u gjendën në një oaz, të mbushur me hurma, tej një burimi me ujë të kthjellët.

Pengesat ujore për Aleksandrin marrin rëndësi të madhe. Në nëntor të vitit 331 pr.Kr. ushtria e tij kishte mbritur në brigjet e lumit Tigër të Mesopotamisë. Lumi ishte i thellë dhe i vështirë. Ekzistonte edhe frika se ushtria Perse mund të ishte diku afër. Atë mbrëmje kur kaluan Tigrin ndodhi dukuria atmosferike e eklipsit të Hënës. Ushtarët e Aleksandrit po ndjenin njëherej dy frika: ajo e lumit si pengesë por edhe e dukurisë sw eklipsit që sapo u shfaq e cila mund të ishte një ogur i keq. Rrëfimi i mëtejmë na thotë se falltari i tij kishte parashikuar se ngaqë hëna ishte zënë në tokën e Azisë, një fatkeqsi e madhe do ta gjente këtë vend. Sa rëndësi iu jepte gjeniu i luftës këtyre faktorëve njohës dhe zhbirimit të tyre.

Pak para se të gdhihej, të gatshëm për luftë mbritën në disa lartësi të relievit afër pozicioneve të Darit. Ushtria e Persëve ishte informuar se maqedonwt ishin afruar. Dhe që të mos pësonin atë që kishin pësuar në Isso, prenw të gjithë shkurret e çdo pengesë që kishte lugina se ato mund tw shërbenin si maskim për palën tjetër. Duke u nisur nga pozicionet që kishte zënë Dari, mund të përfytyroheshin se ç`plane lufte mund të ishte projektuar, në atë kamp. Aleksandri i përthithi gjithësisht planet e kundërshtarit. Dari nuk do ta pësonte kësaj here siç e pësoi në Isso, domethënë që të luftonte në një vend të ngushtë. Prandaj kishte zgjedhur një fushëtirw të madhe për të futur në luftë gjithë ushtrinë e tij, me idenë që maqedonëve t`u merrte krahët dhe t`i shkatërronte. Aleksandri i ri dhe mendjemprehtë, vlerësues informacionesh dhe vendimmarrës i shpejtë, gjente zgjidhjet e duhura e ndërthurte faktorët e luftimit në një mënyrë të shkëlqyer për t`iu përshtatur vendit. Kjo ishte beteja e Gavgamilos një nga më të çmuarat e shekujve.

ILIRIA –TEATWR LUFTIMESH MIDIS CEZARIT DHE POMPEUTPushtimi i plotë i Ilirisë nga Roma u përcoll me ngjarje dhe luftra të

tjera në trojet e Ilirikut. Çezari dhe Pompeu, këta prijës të fuqishëm të Romës, e patën Ilirikun fushë të betejave të tyre historike. Gjeohapësira e gjerë nga

Gadishulli Apenin në Ballkan, bëhet skenë e teatrit tw luftws ku dëshmohen vende, rrugë, qytete, lumenj, pozicione të shumta të cilat tregojnë se Iliria e pushtuar nuk ishte një humbëtirë, por hapësirë e zhvilluar dhe e njohur nw fqinjwri, pwr gati dy shekuj gjersa Roma e zotëroi atë përfundimisht. Kur Çezari nisej për të pushtuar Romën dhe kur qytetet nuk i bindeshin më Senatit, Pompeu dhe fuqia ushtarake detare, i drejtohen Dyrrahut (Durrësit) si dhe Korkyrës. (Korfuzit), Orikumit, Pojanit, Lisusit (Lezhës) për t`i mbrojtur brigjet detare nga Çezari.

Kalimi i AdriatikutNjë nga ngjarjet më të rëndësishme ushtarake, për Çezarin është

kalimi i Adriatikut me flotën dhe forcën e tij ushtarake. Kalimi i detit u bë në mes të dimrit (Plutarku) por mund të ketë ndodhur në mesvjeshtë. Adriatiku është i njohur për stuhitë detare, dallgët, erërat e fuqishme. Studiusit, thonë se ky ishte një gabim i pafalshwm i Prijsit të madh ushtarak ashtu siç ishte një marri epiriote e Pirros kur kaloi Ngushticën e Otrantos, dy shekuj e gjysëm më parë. Në detin Jon dhe Adriatik, fryn era e jugut: Shiroku po nuk mungojnë erërat e Veriut dhe të Perëndimit. Çezari, duhet të ketë marrë njoftime më parë se ku mund të gjente një gji të qetë, për zbarkuar me flotën dhe ushtrinë e tij. Nisja është bërë në Brindizi dhe zbarkimi ishte menduar se do të ndodhte, në Himarë. Nga studiuesit, ka dy mendime. I pari, pranon gjasën, se zbarkimi duhet të ketë ndodhur në gjirin që emërtohet Val d`orso, në Himarë. Ndërkaq Leon Heuzej, e kundërshton këtë mendim pasi ka qënë e pamundur që në një vend aq të ngushtë, të zbarkonin 15 mijë legjionarë. Prandaj, studimi hapsinor bregdetar të çon në Palasë, në zallin që ndodhet atje, ku vjen përroi nga L, nw gjirin jo shumë tw ngushtë, tw cilin nuk e zë era e V, por që fryn era e J. Aty, ka gjasa, të ketë qënë një qytet i vjetër (Megalihora) ose Palastë. Në V, ndodhet një kurriz malor me prirje për t`u përzgjatur në det që quhet Gonia. Ndërkohë në J, ka lartësi më të ulta: Engjileni pranë së cilit ndodhet Zalli. Këtu kur nuk fryn “Shiroku” dhe era e V është e pranishme, mund të bëhet zbarkimi detar. Prandaj studiusit, por dhe çdo specialist i sotëm, po të shkojë për të bërë përqasjet dhe përfytyrimet gjeohapsinore mund të arrijë në përfundim se i vetmi vend ku mund të ketë zbarkuar Çezari të jetë ky zall i Palasës. Anijet e Çezarit, duhet të jenë nisur nga Brindizi në mbrëmje, kur ka fryrë era e V dhe në mesditë mund të ketë mbritur në Palasë, midis Gonies dhe Engjilenit. Nëse fryn era e V nga Korfuzi, mund të ndalojë lëvizjen e mjeteve lundruese që ecin në këtë kahje. Këto rrethana atmosferike duhet ta kenë lehtësuar Çezarin në zbarkimin e tij historik, për të mos u ndjekur dot nga flota e Korfuzit. Në se matim largësinë nga Gonia deri tek Engjileni, janë rreth 1750 metër, e tëra zall i shtruar, i përshtatshëm për zbarkimin, në kryeurë. Hapësira zbarkuese, është shumë e përshtatshme, për relievin e butë, e të shtruar, ku mund të përqëndrohesh, pushosh, përgatitesh për marshim, të cilat duhet të merren parasysh. Zbarkimi i Çezarit është lehtësuar nga kushtet natyrore si dhe relievi i hapësirës së kryeurës. Pas pushtimit të shkurtër, ushtria është nisur drejt lartësive, të qafës së Llogarasë, mbasi asnjë drejtim tjetër nuk është i mundur për të arrirrë në Orikum (Orikion) ku ishte dhe objekti i Çezarit. Hamëndësohen dy rrugë, e para: përgjatë luginës në V të rrjedhës sw pwrroit malor, ndërkaq rruga kombësore e dytë, duhet të jetë ajo përgjatë shpatit në V, të rrugës së sotme automobilistike. Të dy drejtimet, të nxjerin në qafën e

Llogarasë. Në këto rrugë të vjetra, mund të kalonin edhe kafshë me ngarkesat e furnizimet qw i kwrkonte ushtria. Tw dyja rrugwt afwrsisht tw nxjerin nw Qafwn e Llogarasw nw lartwsinw 925 metwr, e prej andej zbret nw luginwn dhe fushwn e Dukatit apo Orikumit, nw hapwsira tw veshura me pyje tw dwndur. Lumi i Dukatit ose lumi i Bardhw pwrgjason i tillw edhe sot prej zallishtes sw bardhw qw zbret nga malet. Ushtria zbriti deri ne breg tw detit. Nw kodrinw ishte Orikumi dhe pwrsipwr akropoli i dikurshwm. Nw V wshtw deti, nw L wshtw lumi i Bardhw ( i Dukatit); nw J, ndodhet laguna e Orikumit, e nw P, kanali qw tw lidh me detin. Mw nw P, pwrvijon gjiri i detit si porti i Orikumit.

Njw trupw detare e Pompeut ndodhej nw Orikum ( shih: Apiani ). Cezari duhet tw jetw afruar nga zalli i Dukatit e lumit tw Bardhw. Ruajtwsit e qytetit kanw mbytur menjwherw anijet me grurw qw i duheshin Pompeut dhe me shpejtwsi dalin nga portat P tw Orikumit dhe mbwshtillen nw gjirin e detit. Ndwrkaq nga Korkyra niset komandanti i flotws sw Pompeut, Babilius i cili mbrin nw det, pwrball Orikumit. Kjo i krijoi vwshtirwsi tw mwdha ushtrisw sw Cezarit. Njw pjesw tw anijeve tw tij, ai i futi nw mwngwn e lagunws. Drejtimin nw qytet e kishin dy nga komandantwt e tij. Nga Brindizi, pritej tw vinte pjesa tjetwr e ushtrisw qw komandohej nga Mark Antoni.

Ai niset pwr tw pushtuar Apolloninw para se tw vinte ushtria e Pompeut. Prej Orikumi nw Valona, pastaj mw anijet e tij dhe kwmbwsorwt, nw brigjet tokwsore mbrin nw Apolloni tw cilwn e mer pwr njw kohw tw shkurtwr, mbasi banorwt vendas i hapwn portat e tij. Pas dorwzimit tw Apollonisw, tw njwjtwn veprim bwnw edhe Bylisi ( Hekali i sotwm ) dhe Amantia ( Ploςa e sotme). Hapwsira kohore e kwtyre pushtimeve, sipas historianwve ishte shumw e shkurtwr, vetwm 48 orw, kur deti pwrball ishte plotpwrplotw me flotwn e Pompeut.

Pompeu nw Dyrrahium kishte bazwn e tij detare, mbwshtetjen e luftws, furnizimet me ushqim, materiale dhe armatim kurse vet ndodhej nw Maqedoni. Ai niset me tw shpejtw, drejt luginws sw Shkumbinit nwprmjet udhws EGNATIA( udha e Kandavisw). Ushtria kalon Quksin, zbret nw Skampa (Elbasan), Klodiana ( Peqin). Ushtria e Pompeut ishte mw e madhe. Cezari kishte marw informacione pwr mbritje e ushtrisw kundwrshtare dhe vendoset nw breg tw lumit Apsus (Semanit). Semani asokohe, e kishte derdhjen e tij pwrmidis qafws sw Gradishtws sw sotme, nw drejtim tw Karavastasw. Delli i vjetwr i tij dallohet shkoqur edhe sot, tek kalon nga ura e Kuςit, nw J tw Karbunarws, Kwmishtaj e mw tej nw Gradishtw. Ndofta nw rrwzw tw kodrave tw Ardenicws sw sotme, deri nw breg tw lumit, Cezari kishte vendosur ushtrinw e tij tw vogwl. Kurse Pompeu, duhet tw ketw vijuar rrugwn qw tw ςon nw Dyrrahium nga Klodiana. Deti zotwrohej nga flota e Pompeut. Ishte njw vjeshtw qw paralajmwronte dimwr tw ashpwr. Cezari do tw vjeshtonte aty, pwr tw pritur dimrin. Nw anwn V tw lumit Apsus (Semanit), zuri pozicionet ushtria e Pompeut.

Ngjarje tw tjera do tw vinin. Ato kishin lidhje me lwvizjen e pjesws tjetwr tw ushtrisw sw komanduar nga Mark Antoni qw do tw vinte nga Brindizi. Po deti, nw gjirin e Orikumit dhe tw Dyrrahut ishte i zwnw nga flota e Pompeut. Dwshmitw e shkruara tregojnw se edhe kushtet e detit nuk ishin dhe aq tw favorshme, kwshtu qw pwr shkak tw erws sw J, flota e Mark Antonit duhet tw ketw zbarkuar nw kryeurwn e Shwngjinit, kur sapo kishte

filluar tw ndrrojw era, e tw fryjw Veriu. Po gjiri i Shwngjinit wshtw i favorshwm, sepse hunda e pwrzgjatur gadishullore e mbron atw nga era. Njwsi luftarake tw Pompeut sulmojnw Lisusin (Lezhwn) por banorwt e qytetit u bashkuan me ushtrinw e Cezarit e Mark Antonit. Vet Pompeu lwviz, prej pozicioneve qw mbante nw bregun e Semanit dhe niset pwr nw Dyrrahium, pwr tw mbrojtur atw. Po kwshtu nis lwvizjen edhe ushtria e Cezarit. Nw pranverw nuk mund tw kapwxehej dot Semani sepse lumi kishte vwrshuar ujshumw, prej stinws pranverore. U pa e arwsyeshme qw tw kalohej pwrgjatw bregut, mbrapa kodrave tw Kuςit, mw nw L tw bashkimit tw tw Osumit me Devollin. Nga Tirana, ndofta pwrmes luginave malore tw Kwrrbws, lwvizte ushtria e Mark Antonit, pwr nw Elbasan dhe ka gjasa qw nw fundkodrat e luginws sw Shkumbinit tw dy ushtritw, tw jenw takuar. Pas kwsaj, Cezari u nis pwr nw Dyrrah pwr ta pushtuar atw. Pompeu pasi informoohet pwr kwtw lwvizje, zw pozicione nw Asparagjium, qytet i parthinwve qw duket se mund tw jetw ose Rogozhina e sotme nw breg tw Shkumbinit ose Bashtova nw fund tw kodrave tw Kryevidhit Aty ishte vija e mbrojtjes sw tij. Largwsia e Bashtovws nga deti nuk wshtw mw shumw sw 2.5 milje. Pozicionimi nw anwn V, ishte i favorshwm si vijim fundkodrash zotwruese. I tillw ishte edhe pozicioni i grykws mbrojtwse nw Bashtovw. Rruga mw e shkurtwr, pwr tw shkuar nga brigjet e Shkumbinit pwr nw Durrws, mund tw kalojw pwrgjatw fundkodrave tw Kryevidhit.

Kjo ishte vija e mbrojtjes sw Pompeut. Nga bregu i lumit, pwrball, po mbrinte ushtria e Cezarit, me qwllim qw ta twrhiqte atw nw luftim. Por Pompeu iu shmang ndeshjes. Cezari niset me ushtrinw e tij pwrgjatw bregut J tw Shkumbinit dhe e kalon lumin midis Asparagium dhe Klodianws ( Peqinit) dhe mer rrugwn qw tw nxjer nw vargun kodrinor tw Pezws, Sallmonaj. Damarkaj, Vrap, Gjyzlykone e sotme lugina e lumit tw Pezws, pwr tw dalw nw brigjet tw Erzenit. Prej kwtu kalon nw Ndroq, Romanat, nw drejtim tw Arapajt. Pompeu nwpwrmjet informacionit e kuptoi se ς’manovwr e lwvizje tw shkwlqyer kishte bwrw Cezari dhe me tw shpejtw niset pwrgjatw fushws sw Parthinwve, nw Kavajw, rrwzw kodrave deri nw Shkwmbin e Kavajws. Pwr gati kwtwr muaj, rresht gjeohapwsira rrwzw kodrave prej Arapajt deri nw Lumin e Kavajws ka qwnw twatwr luftarak i dy prijswve tw mwdhenj tw Romws.

Dyndja e Keltëve, nga V, duhet të ketë ndodhur afërsisht në shekujt VI-V pr. Kr.

III.D. ARDHACAKWT NW BALLKANSllavët erdhën në këto vise prej hapësirës së Oder-Dniepër, kaluan

Karpatet Rreth vitit 548 hordhi sllavësh, dyndeshin gjithnjë e më në jug, deri në Dyrrah. Më vonë u bashkuan me avarët, një popull nomad ardhur nga Altai.

Po kwshtu protobullgarët turanikë, përzierje e fiseve turko-mongole qw shpesh quhen edhe avarosllavw shfaqen për herë të parë në shpatulla të Ilirikut aty nga viti 499 ps.Kr. Ushtria ilire prej mijra vetësh thyhet në Thrakë.

Ata u dyndën nga L në P në twrw gadishullin deri në Kostandinopojë, duke rrënuar kështjellat e Epirit të Ri. Në më shumë se një shekull tërhiqen

përsëri. Në këtë periudhë pushtimi ka gjasa që të kenë ndodhur asimilime të

mëdha të një pjese të popullatës ballkanase, ndrrimit të emërtimeve gjeografike në masë të madhe.

Më 586, Selaniku u sulmua nga sllavët të cilët marrshuan deri në Peloponez. Iliriku u sulmua gjithashtu nga avaro-sllavët në vitin 609 tw cilwt mbritwn deri nw Lezhw. Dardania dhe provinca të tjera pësuan shkretime e mundime të mëdha. Nw provincën e Prevalit, u rrënua Dioklea, banorët e të cilëve u strehuan në Tivar. Qëndra të tjera si Budva, Ulqini, Shkodra, Lezha mundën të rezistonin. Dyndjet e sllavëve u shoqëruan me ngulime njerëzore. Ata mbritën në luginat e Devollit dhe Osumit. Më vonë grupe të tjera u vendosën dhe përgjatë luginës së Vjosës. Serbët u futwn deri në Drinin e Sipërm, luginën e Ibrit dhe rrjedhën e sipërme të Moravës Perëndimore. Përbërja e popullsisë ballkanike po pësonte ndryshime të dukshme. Iliriku Perëndimor gjithsesi po rezistonte.Fiset qëndrore të Kroatëve dhe të Sërbëve formuan shtetet e tyre të para në shekujt e IX dhe X. Fiset e lindjes iu nënshtruan protobullgarwve tw cilwt pwrqafuan gjuhën sllave. Në trevat ballkanase ekzistonte si gjuhë themelore e folur: ilirishtja.

III.F. f NËN BIZANCGjenerali Ilir BELISARI vijon tw jetw i pandjerw, ende, nw historinw e racws

sonw. Ai duhet tw ketw lindur, ndofta nga vitet 500, ps Kr., diku nw Bullgarinw Perwndimore, prej jw familje ilire. Qw herwt shwbeu nw ushtrinw

e kohws.Justiniani Ilir , ky Perendor i madh e emwroi bashkwilirin e tij si kryekomandant tw ushtrisw perandorake.( shih: Prokopi i Qezaresw ). Nw

vitin 505 ai ndeshet me Perswt nw njw betejw e cila mwsohet edhe sot nw artin ushtarak tw disa prej akademive tw Botws.

Nw vitin 533 Belisari caktohet tw komandojw njw fushatw luftarake kundwr Vandalwve nw brigjet e Afrikws, ku ai siguroi njw fitore tw vwshtirw por qw i

dha kontrollin e Kartagjenws. Nw beteja tw mvonshme ai i siguroi Perandorisw sw Bizantit, Provincwn afrikane qw ishte nw duar tw Vandalwve. Fushata tw tjera e prisnin Belisarin. Nw vitin 535 ai komanndon njw fushatw

tjetwr kundwr Ostrogotwve qw kishin zaptuar Italinw.Belisari u hodhi kryeurw nw Itali e mw pas zbriti nw Siceli duke pwrzgjedhur

njw strategji krejt tw ndryshme nga ato tw gjenaralwve tw tjerw bizantinw tw cilwt kishin propozuar nw mbledhjet e shtabeve tw larta perandorake se kjo

fushatw duhej tw kryhej nga veriu me nwpwrmjet tokws. Mw vonw ai zbarkoi nw Romw dhe e pushtoi atw.

Illyricum e kishte të përcaktuar vendshtrirjen e tij, po gjithnjë në përpjkje për mbijetesë. Mbi trupin e saj vetëm se luheshin dramat e pushtimeve të njëpasnjëshme. Perandoria Romake e Lindjes, nuk hoqi dorë kurrë nga krahinat ilirike. Justiniani, Perendori bizant, që ishte me origjinë ilire, i lindur diku pranë Shkupit e bëri këtë qytet një qëndër të madhe, Prima Justiniana. Frymëmarrja ilire vijonte nën Perandorinë e re. Për ta ripërfshirë në erën e Perëndimit, një ndikim të përhershëm do tw kishte Republika e Venedikut. Etnia shqiptare ishte prezente kudo. Bizanti ishte shtrirë deri në Danub.

Në vitin 860 ps. Kr. bullgarët u marin bizantinëve Beratin ( Belgrad). Kjo ishte një humbje e madhe. Në vitin 864 ps. Kr. Khani bullgaar, Borisi, pranon Krishtërimin. Ceremonia e pagëzimit të tij u bë në Mallakastër. Ipeshkëvët ilirë ishin pagëzuesit e tij.

Shekulli i IX pwr historinw e trojeve iliro-shqiptare wshtw njw mugwtirw e vwrtetw. Perandoria Romake e Lindjes vijon tw sundojw Ilyrikun, kurse Kostandonopoja ngulmonte tw ruante zotwrimet e saj. Pwrbwrja etnike filloi tw ndryshojw duke u shpwrfaqur trajtat e grupimeve etnike tw thrakasve, ilirwve, helenwve dhe maqedonwve. Ndwrkaq, Gotwt ishin tretur dhe larguar. Bizantinwt u gjalluan pwr t’i riparw zotwrimet e tyre e pwr t’i vwnw nn kontroll.

“ Ilirwt tshmw tw rralluar nga dyndjet dhe luftrat pwr Perandorinw fillojnw tw twrhiqen nw male dhe latinwt periferikw me pwrbwrje edhe tw

popullsisw ilire pwrqwndrohen nw qytete pwr t’u mbrojtur nga bandat barbare sllave”

F.SchevillNë pamje të parë dukej sikur gjeohapwsirat iliro-shqiptare ishin të

harruara. Por, në fakt, nuk ishte kështu; ata sikur u ringjallën përsëri. Interesi ndaj tyre ishte shtuar falë pozicionit gjeohapsinor, tw shtrirjes dhe prirjes për sundim tw cilat ishin gjithnjë edhe mw të mëdha. Vet sundimi bizantin po mbështetej në Durrës, ndërsa në vështrimin fetar si kryeqëndër ishte Ohri. Një organizim i plotë fetar mbulonte gjeohapsirwn iliro-shqiptar me peshkopë që qëndronin në Prizren dhe Kostur. Ndwrkaq, kundër provincave shqiptare po drejtohej një sulm nga shteti sërb që u formuan në brigjet e Adriatikut. Në Ohër e kishte qëndrën carati bullgar i cili sipas burimeve të njohura historike mbahej në një masë të madhe nga forcat shqiptare. Përveç ndikimit sërb, nuk mungoi edhe ai katolik latin. Në Durrës zbarkojnë kalorësit normandë të Dy Sicilive. Por nga viti 1070 flota e Venedikut filloi sulmet ndaj flotës së normandëve. Si këmbim dhe si një privilegj venedikasit fituan të drejtën që të bënin lirshëm tregëti në të gjithë viset e banuara nga iliroshqiptarët, deri në qytetin e Kaninës dhe më larg. Një shekull më vonë venedikasit pushtojnë Zarën. Kurse Bizanti ndodhej nën Mihal Komnnin dhe shqiptarët ranë nën administrimin e Dukës së Durrësit. Në këtë kohë u krijuan dukatet e rinj të Nishit dhe të Kastorias. Dalmacia dhe Dioklea formuan nje vend dukal të udhëhequr nga Isaku, ky i “ devotshëm dhe gjithnjë fitimtar” Këtu ndodheshin abacitë e “ Sanctus Salvator Arbanesis”, peshkopit të shqiptrëve ( Albanorum)

Po Perandoria e madhe e rikrijuar nga Mihal Komneni, këtij kalorësi madh të modelit perëndimor, nuk zgjati shumë. Në brendësi të Ballkanit po gjallërohej gjithnjë e më shumë, Sërbia Ortodokse, me zakone bizantine. Kjo Dinasti e re duke filluar që nga viti 1074 arriti deri në Tivar. Papa organizoi qëndresë në Raguzë. Kjo, e pengoi, për një farë kohe shtrirjen e zotërimeve sërbe midis Liqenit të Shkodrës dhe Adriatikut, ku ndodheshin edhe Budva, Tivari, Drishti ( Drivast )

Rreziku i helenizimi, i romanizimit dhe ndërkaq, sllavizimi po dukej si nje Cunam. Sundimtari i Venedikut, pasi kishte aneksuar Zarën, në vitin 1204, themeloi Perandorinë Latine të Konstandinopojës. Kjo hapësirë përfshinte gjithë provincën e Durrësit, territorin shqiptar deri në Gllavinicë ( Ballëshi ose Bylisi i lashtë ). Fatmirësisht, në trojet shqiptare dhe në

Gadishullin e Ballkanit, po hynte sërish ndikimi perëndimor. Raguza e mposhti Tivarin dhe në Shkodër dhe pika të tjera të trojeve shqiptare u vendosën prelatë latinë.

III.G. NË MALET E KËTYRE TREVAVE FLITEJ SHQIPNë rrjedhë të ngjarjeve dhe të histrorisë, shqiptarët, befas shfaqen

edhe në krahina në të cilat, kish kohë që gjurmët ilire ishin fshehur nga pushtues të ndryshëm në afërsi të Raguzës. Në krahinat malore të këtyre trevave flitej shqip. Në krye të karvanëve, ishin shqiptarë të guximshëm, drejt rrugëve të tregëtisë e të zhvillimit, edhe në brendësi të Sërbisë. Emra shqipëtarësh flasin në kronika si : Marc Alvanes, Todor Albanese, Jani, Vita, Manega, Elia, Gjin Milbreshi, Marçulla, Jan Bazili, Progoni të tjerë. Kurse Vlora na del si Republikë e pavarur.

III.H. NORMANWT, DREJT BRIGJEVE TW ADRIATIKUT DHE FUSHWS SW ILIRIKUT.

Robert Guiskardi pas krijimit tw njw mbretwrie tw fuqishme tw princwrve normanw i kthen sytw nga viset pwrtej Adriatikut. Ushtria e tij niset nga Brindizi dhe Otranto, rreth vitit 1081. Njw pjesw e ushtrisw qw komandohej nga biri i Guiskardit, Beomundi zbarkon nw brigjet e Vlorws e mw vonw, pushton ngrehinwn kwshtjellore tw Kaninws pwrsipwr, nw mal, si dhe qytetin e njohur tw Orikos ( Orikumit). Ndwrkohw vet Guiskardi zbarkon nw Butrint. I biri, Guskardi, fillon njw marrshim nga Butrinti nwpwrmjet rrugwve tokwsore drejt V, nw drejtim tw Durrwsit, kurse vet ai lwviz pwrgjat rrugws detare nw tw njwjtin objektiv. Nw kepin e Gjuhwzws njw furtunw detare ndodh dhe pjesa mw e madhe e anijeve normane u fundoswn thellw dallgwve tw trazuara. Vetwm disa anije syresh, shpwtuan dhe tw mbijetuarit dalin nw breg dhe nisin rrugwn drejt Gllavinicws ( Ballshit tw sotwm ). Aty Guiskardi takohet me forcat qw komandonte i biri si dhe njw pjesw tw ushtrisw qw kishte ardhur nga brigjet italike. Pas kwsaj filloi rrethimi i Durrwsit i cili mbrohej nga gjenerali Gjergj Paleologu. Nw ujrat e gjirit tw Durrwsit ndodhej edhe flota veneciane. Nw betejw, nw L tw Durrwsit, mori pjesw edhe vet Perandori Bizantin Aleks Komneni. Normanwt fitojnw. Mbrojtja e Durrwsit iu besua njw komandanti arbwr. Megjithw qwndreswn qyteti ra nw duar tw normanwve. Mw pas ushtria pushtuese marrshoi nw viset e Dibrws , tw Pollogut dhe Devollit.

Krahina arbwrore u bw qwndwr e pwrballjes pwr vet pozicionin gjeostrategjik qw ajo kishte. Drejtimin e qwndresws e mori vet perandori bizantin Aleks Komneni ndwrsa nw pwrgjithwsi ushtrinw e komandonin Arbwrit. Luftime u zhvilluan nw Ohwr Devoll, Kolonjw, Gllavinicw, Vlorw.

III.H.a. AnzhuinëtAunzhinët, kishin përcaktuar hapsirën midis Durrësit, Vlorës ose sakte

midis lumenjve: Mat, Seman, Devoll si zonë të synimeve dhe interesave të tyre ndaj“Mbretërisë së Arbërit “ (1276) e cila zhvillohet nw qytetet shqiptare kwto qendra ekonomike e tregëtare por dhe pozicione kështjellore. Po shfaqej njw dinasti arbwrore qw drejtonte dhe sundonte rrotull kwtyre viseve. Ajo ishte Principata e Arbwrit me themelues Progonin.

Harta e principatws

( Harta e qyteteve shqiptare në mesjetë të vendoset shenja e kështjellave).

Despotati i Epirit.Pas pushtimit tw Perandorisw Bizantine nga kryqwtarwt, Mihal Engjwlli,

djal i sundimtarit tw Epirit kish krijuar njw zotwrim qw fillonte nga Malet Akrokeraune deri nw gjirin e Ambarkisw, nga lugina e Vjosws e deri nw malet e Pindit. Ky ishte Despotati i Epirit qw pwrfshinte brenda tij jo vetwm Artwn por dhe qytete e kwshtjella tw tjera si: Janina, Paramithia, Himara, Berati, Kanina dhe pwr njw kohw tw shkurtwr edhe Durrwsi. ( duhet njw hartw ....)

III.H.c. Sulmet mbi qytetet dhe kështjellat BizantineKryengritësit shqiptarë u organizuan dhe sulmuan qytetet dhe

kështjellat Bizantine dhe pjesërisht i çliruan ato. Një fushatë e egër u ndërmor ndaj kryengritësve të Despotatit të Beratit, që u përcoll me rënien e lëvizjes edhe në krahinat e tjera.

III.H.d. Fushatë pushtuese e Car Stefan DushanitNë vitin 1336, Car Stefan Dushani, në marrëveshje me perandorin

Bizantin: Androniku i III Paleolog, ndërmori një fushatë pushtuese në viset qëndrore të Principatës së Arbërit, që përfshinte Luginën e Matit deri në Luginën e Shkumbinit. Në 1343-1346 sulmohen dhe pushtohen kështjellat e Beratit, Kosturit, Kaninës. Vendet e Arbërit vihen nën sundim të Car Stefan Dushanit.

Duhet bwrw njw hartw

III.H.e. Despotati i ArtësKrahinat jugore të Epirit, (1370) Akarnanisë të Etolisë, përfshihen në

formacionet shtetërore shqiptare në Despotatin e Artës dhe atë të Angjelokastrës ku drejtonin Pjetër Losha dhe Gjn Bue Shpata; ndërkaq Janina nuk ishte përfshirë në këtë organizim.

“ Njihen emblemat e fisnikwve arbwrorw : Muzaka, Balsha, Topia, Skuraj, Bue Shpata, Wngjwllorwt, Bukja, Arianaiti, Buzezi, Dukagjini , Dushmani, Gropa,

Himara, Kopili, Matranga, Tribaldi, Zakaria, Spani. Mw vonw vjnw emblemat e Kastriotwve, tw shtetit tw Arbwrit, tw “ Mbretwrisw shqiptare” nwn

sovranitetin e Anzhinwve”

III.H.f. Shpatajt. Principata e ZenebishëveFisi Bua, në J me një emër të veçantë forconte përherë vetveten. Në

mjedisin e trojeve të Bua-s shfaqej rishtas dega e re e Shpatajve, e afërt më Arianitin paraardhësin e Gjergj Arianitit të kohës së Skënderbeut. Bua sundonin në Gjirokastër e deri në gjirin e Lepantos. Këto zotërime më vonë

do të joshnin si Republikën e Venedikut ashtu dhe pushtuesit e rinj turq. Një shqiptar i vërtetë dhe me virtyte të larta do të mundohej që të shtinte në dorë Janinën por nuk mundi dot. Ky ishte Gjin Zenebishi. Në zotërim të saj, erdhi Esai që ishte dhëndërr i Gjin Bua Shpatës. Ai i vuri vetes detyrë që të mbronte krahinat jugore nga sulmet turke. Në gjysmën e II të shëk. XIV mer formë Principata e Zenebishëve, e kësaj familjeje- derë e madhe me qendër në Gjirokastër.

III.H.g. Principata e Topiajve“Stema e TOPIAJVE e shekullit tw XIV qw ruhej nw Manastirin e Shwn Gjon

Vladimirit, Elbasan”Principata e Topiajve ne vitet ’70 të shek XIII zotëron tokat midis luginës së

Matit dhe Shkumbinit që përkonin me Principatën e Arbrit. Zotërimi i Topiajve arrin një organizim të mirë gjatë kohës kur në krye ishte Karl Topia.

Harta fq.288III.H. h. Principata e Muzakajve

Emblema e MUZAKAJVE pwrbwhet nga njw burim uji dhe dy pishwtarwKjo principatë e ka fillesën e saj nga fillimi i shek. XI. Origjina e familjes

ishte nga Opari ku ishin zotërimet e para të Muzakajve (Voskop, Lavdar, Bec, Mazrek, Marjan, Dushar, Zerec). Muzakajt shtrihen midis Semanit dhe Vjosës dhe në lindje deri në Kostur. Pushteti tyre u shtri në Myzeqe (Muzakie) dhe me ndikim deri në Durrës. Më vonë zotërohet Vlora dhe Kanina.

III.H.i.Shteti BalshajveFamilja: Balshaj me origjinë në afërsi të Shkodrës pas mesit të shek.

XIV krijoi një principatë të madhe atë të Balshajve. Tre Vëllezërit: Strazimiri, Gjergji i I dhe Balsha i II, synonin pas vdekjes së Car Stefan Dushanit, të krijonin një shtet të pavarur duke u përplasur dhe me interesat e Dukagjinëve, Zaharinjve, Topiajt, zotër të arbërit.Harta fq.300

III.H.j. DukagjinëtDukagjinët kanë qenë një familje e vjetër fisnike me ndikim të madh në

jetën e shqiptarëve. Në fillim të shek. XV kufijtë e Principatës së Kastriotëve përfshinin në VL Prizrenin, Llapushnik e Kërçovë. Në J si kufi ishte hapësira midis luginës së Shkumbinit dhe Erzenit. Në veri ishte lumi Drin.

III.H.k. Pushtimet osmane në BallkanMesjeta ishte ndër periudhat e vështira për trojet shqiptare, sidomos

prej dyndjeve të sllavëve. Krijimi i principatave feudale në shekujt XIII-XIV iu pwrcoll historisw si një hartë e re politike dhe prirje për të krijuar një shtet shqiptar.

Por sulmet e ushtrive osmane të cilat filluan nga vitet’80 të shek. XIV ndryshuan gjithςka. Në vitin 1385, forcat shqiptare thyhen në Savër të Lushnjës. Koalicioni ballkanik pëson disfatë në betejën e Kosovës (1389).

III.I.GJERGJ KASTRIOTI SKËNDERBEU KTHEHET NË SHQIPËRIIII.I.a. Sfondi i kthimt të Madh.

“ Shqipëria ka qënë truall i qytetërimit perëndimor dhe europian.... Gjergj Kastrioti, personazhi më sublim, e më i njohur në botë, jo vetëm i

shqiptarëve, por i krejt popujve të Ballkanit, është cilësuar se ATLET I KRISHTIT.”

Ismail KADAREVepra e madhe e Skenderbeut është mbështetur qartas mbi një qëllim

strategjik, i cili kishte lindur dhe ish ushqyer me fatet e së ardhmes, jo vetëm të Principates së Kastriotëve por dhe lirisë e gjithë shqiptarëve nën sundimin osman. Gjergj Kastrioti ndodhej larg vendit të tij. Që në moshë të njomë, si peng, në oborrin e Sulltan Mehmetit te I, u edukua në radhët e “Iç Ogllanëve”. Gjeografia e largët e vendlindjes së tij, që prej kujtimeve të fëmijërisë duhet të ketë patur një ushqim njohës, jo vetëm se ku ndodhej, por dhe për gjendjen e rëndë të pushtimit osman. Ndofta, fushatat ushtarake në Ballkan dhe Azinë e Vogël, kontaktet me luftëtarët shqiptarë në ushtrinë osmane do të kenë ndihmuar edhe më shumë në zgjimin e ndjenjave dhe thirrjes së brendëshme gjenetike, për të kërkuar këtë gjeografi ku ishte ngjizur dhe vijonte të sendërtohej vepra e tij e ardhme. Emërimi i tij si Subash i Vilajetit të Krujës ishte kthimi i tij i parë, që padyshim do të ketë patur lidhje me lëvizjet kryengritëse së të atit të tij, Gjonit. Më vonë, Murati i II e largoi Skënderbeun nga trojet e tij, duke e caktuar si Sanxhakbej në një nga vendet e Ballkanit. Më 3 Nëntor 1443, në afërsi të Nishit, atje ku ndodheshin edhe viset veriore shqiptare, ushtria hungareze sulmoi dhe theu ushtrinë turke. Skenderbeu komandonte aty një njësi ushtarake osmane. Ai ishte Sanxhakbeu i Nikopolit. Ishte një takim idesh dhe ndjenjash që e kishin trazuar kohë më parë dhe vetëm një çast do të duhej që ai të vijonte planin e hartuar. Mendja e tij përfshinte gjeografinë e pushtuar të vendit të tij. Vija e përfytyruar e lëvizjes ishte drejt Krujës, Shqipërisë. Treqind kalorës dhe ai në krye me fshehtësi morën rrugën drejt Jugut. Duke u kthyer nga Nishi, Gjergji po arrinte me kalorsinë e tij të vogël në Fushë-Dardani. Mandej ai me nje frymë përvijoi rrugën për Prishtinë-Prizren që ishte e lirë nga ushtria osmane. Pastaj vijoi për të dalë në Dibër. Gjeografia lindore e Principatës së Kastriotëve, me një dendësi popullimi dhe me begati u shfaq para tij e bukur dhe e dashur. Dibra e Poshtme lidhej me luginën e lumit Vardar, që

përfshinte ngushticat e Dervenit deri në Shkup. Rruga që lidhte Kërçovën me Gostivarin ishte e rëndësishme dhe banorët e Llapushnikut e ruanin gjithëherë atë. Në lindje të Tetovës, krahina e Dervenit përbën edhe shtrirjen skajore të Dibrës së Poshtme, në afërsi të Shkupit. Kjo gjeografi kishte lidhje me vetë kufirin Lindor të Kastriotëve. Ndërkaq Dibra e Sipërme ishte malore dhe me shtrirje të gjerë. Në Veri të Krushevës pranë rrugës Përlep-Kërçovë, ndodhej Dobreshta. Në Lindje ishin dy garnizone të vogla në Kështjellën e Kalkandolenit (Tetovës) e më tej në Lindje, Kështjella e Sobrit, në krahinën e Dervenit. Në të dy këto kështjella, Gjergji shkoi vetë për t’i marrë me ushtrinë e tij. Me këto pozicione skajore, Gjergji po vinte nën kontroll rrugët bregdetare, që vinin prej Kryeqendrës së Rumelisë e njësitë osmane. Për 10 ditë ishin çliruar të dy Dibrat. Prej këtu, dy drejtime u projektuan për t’u nisur në Krujë. Së pari, një grup luftëtarësh do të niseshin, nëpër pyje, lugina, udhë malore, grykë të thepisura, mes kohës dimrore, drejt Krujës. Kjo rrugë duhet të ketë qenë, Gjoricë, Çerenec, Bulqizë, Qafë-Buall, ulje në luginën e Matit, mandej ngjitje në Qafë Shtamë dhe Krujë. Dibra e sipërme duket se nuk ka qenë e përgatitur, e po kështu Gjergji duhet të ketë patur informacione mbi gjendjen në tërësi dhe kontaktet me parësinë e vendit. Brenda pak ditëve ai organizoi Kuvendin e Dibrës, nga fshatrat përreth zbritën të parët e vendit e më pas lëviznin me fshehtësi korierët që lajmëronin popullsinë dibrane. Në gjeografinë shqiptare ishin ndezur zjarret e Kryengritjes. Më 11 Nëntor 1443 ai Organizoi Kuvendin e Dibrës. Ky Kuvend u zhvillua në Dibrën e Sipërme ku edhe u organizua ushtria dibrane. Pas kësaj, më tepër se 2000 forca u dërguan përtej Kështjellës së Stefigradit e Malit të Mokrës, që të sigurohej mbrojtja nga sulmet e mundshme të ushtrisë turke. Ndërkaq, pas kuvendit Skënderbeu zbret në Dibrën e Poshtme. Dy Dibrat çlirohen për 10 ditë. “Dibra dhe pastaj popullsitë e tjera janë bashkuar, emri i armiqve është zhdukur nga fushat, mbetën qytetet” - vë në dukje Barleti, duke na shpalosur dy gjeografitë e veprimit ushtarak të Skënderbeut, atë të Dibrës dhe Krujës. Hamza Kastrioti niset për në Dibër për të vepruar, në të gjithë hapësirën dibrane. Ai organizoi luftëtarë në Bulqizë, Zerqan, në Grykë të Vogël dhe Gollobordë. Më 14 Nëntor 1443, asgjësohet njësia turke në kështjellën e vogël të Kajavecit. Pas veprimeve në Mat, ai kthehet sërish në Dibër për një kohë të shkurtër; prej Dibrës së Sipërme në Dibrën e Poshtme ku takon Moisi Golemin. Së toku me Moisiun ai mer Kështjellën e Çidhnës dhe mandej i drejtohet Stefigradit duke e rrethuar atë. Kështjella e Stefigradit, për vetë

relievin e zgjedhur shkëmbor e zotërimin hapësinor të saj “si fole shqiponje në një mal të lartë në Dibrën e Sipërme” (Barleti) ishte e vështirë për t’u pushtuar. Terreni i vështirë dhe moti i dimrit me acar dhe dëborë. Moisi Golemi rregullon kampin ushtarak për rrethimin e Stefigradit dhe Skënderbeu kthehet në Krujë. Rruga duhet të ketë kaluar nga Dibra e Madhe, në Qafën e Bllatës dhe Maqellarë. Eshtë kapërcyer në dimër, Drini i Zi (në Gjoricë) dhe mandej kalorësit shqiptare kanë përshkuar luginat e qafat prej Shupenzës, në Çerenec, Bulqizë në Qafën e Buallit, ku ai ka ndjerë erën e Principatës së Kastriotëve. Prej aty ai ka zbritur në Luginën e Matit, ka hedhur në vah lumin dhe i është drejtuar maleve që ndanin Burrelin me Krujën. Prej njohjes së dikurshme si Subash i Krujës, ai e ka ditur shtegun jetësor të kalimit, Qafë Shtamën, Luginës së Matit për në kryeqendrën e Kastriotëve. Rruga ishte e gjatë dhe dimri ishte po kaq dimër, përmes acarit të trojeve të pushtuara. A duhet vallë të kenë shkuar më parë lajmëtarë në Krujë? Doemos që po, derisa krutanë të armatosur “zunë të gjitha pikat strategjike të qytetit” (Noli). Po atë natë, duke lëvizur me fshehtësi rrotull kështjellës u lajmëruan krerët e qytetit. Në mesnatë filloi sulmi. Lëvizjet, njohja e detajeve të udhëve, shtigjeve, hyrjeve të kështjellës, vendet e karakolleve, bënë të mundur që sulmi me një informacion të vogël të krutanëve dhe dibranëve të realizojë pushtimin e kështjellës dhe gjithë rrethinës së saj të banuar. Brenda disa ditëve, veprimet ishin të jashtëzakonshme. Lajmi kishte fluturuar nga fshati në fshat. Kruja dhe rrethinat e saj ishin çliruar. Mendja e Skenderbeut i jepte lëvizjes së tij energjinë e çlirimit të përfytyruar të të gjithë viseve shqiptare. Pas Krujës, një kthim tjetër prapa, në po të njëjtën rrugë, për të zbritur në luginën e Matit, ku me shpejtësi asgjësoi forcat e pakta turke. Lëvizjet e Skënderbeut dhe organizimi i tij në veprimet luftarake bënë të mundur çlirimin e Krujës dhe Matit, ndërkohë në Dibër, zjarret kishin mbetur të ndezura. Ai kthehet sërish në Krujë ku organizon Kuvendin me të njëjtin emër më 28 Nëntor 1443. Shikimi i Gjergjit drejtohet nga Jugu, ku ndodhej edhe Kështjella e Petrelës, në Jug të Erzenit në një kodër shkëmbore (400 m) me fushëpamje të gjerë. Ajo ishte dhe si parafortesë para Krujës, Syri i Gjergjit ku zakonisht rrinte Mamica, motra e tij. Gjergji së toku me Moisi Golemin zbret nga Kruja, kalon fushën me shkurrishte, pyje e ligatina, mes rrugëve që kalojnë në Fushë Krujë, kalon Tërkuzën, sheh shpejtas Tiranën (që nuk e kishte ende këtë emër) se ishte vetëm një qëndër e vogël, futet luginës së Arbanës dhe kalon Erzenin, për t’iu afruar nga Perëndimi kështjellës së

Petrelës. Një pjesë e forcave të tij i la në fushë të Tiranës. Sapo i afrohet kështjellës zbresin lajmëtarët e ushtrisë osmane. Në këmbë të Petrelës u pranua marreveshja për dorëzimin e kështjellës dhe forcat osmane u lanë të lira. Ishte Dhjetor. Skënderbeu hipi në të dy kullat e kështjellës, frynte erë e akullt nga lugina. Në VL, Dajti, gryka e Skoranës dhe në V, sërish Kruja. Me shpejtësi ai niset për në Krujë dhe përkalon fushën e Tiranës. Gryka e Matit ishte gjeografi e Principatës së Kastriotëve dhe kështjella e Gurit të Bardhë vështronte mbi Mat. Po ato ditë dhjetori ai i afrohet asaj. Aty kishte qenë vënd sogjestimi i të atit, Gjonit. Në acar dhe akull iu afruan kështjellës të cilën e morën me lehtësi, sikundër edhe Petrelën. Kaloria, me Gjergjin në krye, kaluan Matin, midis Burgajetit e Lisit dolën në Qafë Murrë. Atje tej duhej të shtrihej në dorë kështjella e Stellushit. Poshtë saj kalonte rruga e rëndësishme që lidh dy krahinat, atë të Dibrës dhe Matit. Midis malit të Dejës dhe malit të Runjës vjen një rrugë tjetër nga Krahina e Lurës. Luftëtarët e Gjergj Kastriotit takohen me ata të Gjergj Arianitit dhe Zahari Gropës dhe çlirojnë qytetin e Ohrit. Gjergji po shikonte dimrin. Në duart e tij ra Struga dhe Kërçova. Në J të Shkupit ai shkoi vetë dhe mori në zotërim rajonin malor të Mokrës (malet Jakupice). Muret e Stellushit (Varoshit) rrethojnë anën P. Në anë të tjera, ishin greminat shkëmbore. Atje Gjergji gjeti bazën e punishteve të armëve, mullirin e drithit, furrën e pjekjes dhe pazarin. Ai dha urdhër që këto baza të funksiononin edhe më mirë. Qyteti i vogël i Varoshit ndodhej në J. Gjergji e përfshin Stellushin në sistemin e mbrojtjes së vendit. Gjergji shkoi vetë në Dibrën e Sipërme, ku takoi Hamzain. Mandej zbriti në Dibrën e Poshtme, ku takoi Moisi Golemin. Në Çidhnë tek Sheu i Thatë, në krye të luftëtarëve mori kështjellën. Muret e kështjellës, shtrihen në pjerrësitë e Kodrës. Në Perëndim tregohet ende dhe thirret “Rrafsha e Topit”. Pas kësaj iu drejtua Stefigradit. Marrja e tij nuk ishte e lehtë. Stefigradi ndodhej në një reliev shkëmbor dhe të thiktë. Dimri i egër, dëbora, cikma e shtonin vështirësinë. Rrethimi do të vijonte. Aty mbeti sërish Moisi Golemi. Gjergji u nis përsëri për në Krujë. Rruga e përshkuar kalonte sërish nga Bllata.

Shteti i Kastriotëve si qendër e viseve të lira shqiptare ku gjallonin rrugët që lidhnin krahinat e tjera të Shqipërisë, zotërimi Krujës dhe pozicionit gjeografik i epërm i saj, mbështetja nga fisnikëria vendore shqiptare i dha dorë Gjergj Kastriotit për të realizuar synimet e tij çlirimtare.

III.I.b. GJEOGRAFI E SHKURTER USHTARAKE E LUFTRAVE TE SKENDERBEUTIII.I.c.b. Shteti i Kastriotëve po merrte jetë.

Gjeografia e tij shtrihej në vijën Durrës-Lezhë me detin në Perëndim, ndërkaq në Veri ishin Dukagjinet, Zahariajt, Spanët, Dushmanët e Gjurashët. Brënda tyre ishte Rrafshi i Dukagjinit, Drenica, Plava dhe Gucia; Jeliça (Sanxhaku), si dhe Zeta. Në Jishin Arianitët, Topiajt, Gropajt e Muzakajt. Në L, Shteti i Kastriotëve arrinte deri në Shkup. Një hapësirë e përshkruar nga Gjergji gjatë muajve Nëntor-Dhjetor 1443.

III.I.c. LEZHA, si epiqendër e gjeopolitikës së Gjergjit.Duhej kapërcyer coptimi politik. Duhej krijuar një unitet i ri

shqipëtarëve. Duhej të bashkoheshin burimet njerëzore, ekonomike, ushtarake. Lezha u bë epiqendra e mendimit gjeopolitik dhe ushtarak të Gjergjit. Kuvendi u mbajt ne Katedralen e Shën-Kollit, më 2 Mars 1444 dhe Gjergj Kastrioti - Skënderbeu doli në krye të jetës politike dhe ushtarake të vendit. Pozita gjeografike e Kastriotëve, si qëndër e viseve të çliruara, ku degëzoheshin dhe kalonin rrugët JV dhe PL, me Krujën ku dukej një mjedis gjeohapsinor i sigurtë jo vetëm nga ana ushtarake por edhe për menaxhimin e shtetit. Këtu ishin mundësitë për të kontaktuar me fqinjët, por edhe me familjet e mëdha të shqiptarëve, lidhjet farefisnore apo dhe martesore. Gjithçka ishte ndërtuar brenda Gjergjit, idetë, njohja e vendit dhe njerëzve, kultura ushrarake dhe vlerësimi i faktorëve gjeopolitikë, të cilat do të linin gjurmë të pashlyera në historinë e shqiptarëve në mesjetë.

III.I.d. Udhëtimet e GjergjitNë mendimin e tij ushtarak zë vend njohja e stukturave organizuese, si

dhe njohja e vendeve, fiseve, krahinave nga do të mblidheshin ushtarët. Ai udhëtoi për një kohë të gjatë në zotërimet e tij, në fshatra, rrugë, grykëkalime, pika sunduese rrotull kështjellave, lugina, shtigje, për të përfytyruar se si do të vepronte ushtria e tij dhe e armikut. Në fund të pranverës ai i kishte rikaluar të gjitha garnizonet e tij. Një reshperim i jashtëzakonshëm dhe i paparë ndonjëherë, i cili do të linte gjurmë jo vetëm në mobilizimin e burimeve njerëzore dhe ekonomike, por edhe meremetimin e kështjellave. Gjergji e parandiente se në pranverë do të vinte edhe veprimi i menjëhershëm i ushtrisë osmane.

III.I.e. Pranvera e betejaveGjergji në krye të 15. 000 luftëtarëve vendosi kampin e tij në afërsi të

Peshkopisë. Informatorët sillnin lajme të reja. Ali Pasha e kishte zbuluar kampin shqiptar. Ndërkaq Gjergji me shpejtësi filloi levizjen në drejtimin Qënok-Maqellarë-Shupenzë-Zerqan-Bulqizë. Në fund të Gjoricës ishte Vrana Konti. Në fushën e Bulqizës u tërhoq armiku. Ishte një ndjellje e mençur për vetë terrenin që ka kjo fushë-gropë. Në fundet e fushës fillonin pyjet e aty në brendësi ishin maskuar trupat e komanduara nga Tanush Topia, Moisi Golemi, Vrana Konti e Hamza Kastrioti. Pozicioni i fushës së Bulqizës ishte çarku ku ushtria turke do të binte në kurth. Rrotull, luginat, fundpyjet, shkëmbinjtë mbi Bulqizë; hapësira e fushës nga njëri kënd në tjetrin jepte mundësi të përdoreshin në kahe të duhur forcat rezervë që zbrisnin prej maskimeve natyrore. Strategjia ushtarake e Gjergjit në këtë bëtejë të parë kish puthur jo vetëm shpatat por edhe tokën (terrenin) që u dha fitoren.

III.I.f. Në luginën e lumit Treskë.Gjergji ndodhej në periferi të zotërimeve të tij, në rajonin e Mokrës, në

luginën e lumit Treskë, ku gjendej rruga më e përshtatshme, për kalimin e ushtrisë turke kundër viseve të çliruara shqiptare. Lugina ishte sërish, një kurth. Gjergji i la forcat turke të futeshin pastaj i sulmoi në befasi duke i shpartalluar.Në këto treva lindore Gjergji korri edhe fitore të tjera në Oranik të Dibrës së Sipërme, Strugë etj.

III.I.g. Gryka e natës apo e ditës? (R A D I K A)Në drejtim të Mokrës (vise shqiptare në Maqedoni) vinte ushtria turke

me nëntë mijë kalorës. Gryka e Radikës të çonte në Dibër të Sipërme. Informacioni që pati Gjergj Kastrioti bëri që të zgjidhte pozicione të përshtatshme në vend. Oraniku i Dibrës së Sipërme ish vendpërqëndrimi i ushtrisë së Gjergjit. Nga do të vinte armiku? Gjergji përfytyroi gjithçka nga përnjohja e vendit. Gryka e Radikës i tërhiqte detyrimisht të dy palët. Njëra palë për të hyrë, se nuk kish rrugë tjetër, ndërkaq Gjergji për ta mbyllur kalimin dhe shpartalluar hyrësin. Gryka e Radikës u mbyll nga nata. Por në mendje të shqiptarëve ajo ishte si ditë. Formacionet e luftimit u radhitën nga të dy krahët. Nata maskonte, po dhe shkëmbinjtë, vijat, trungjet maskonin. Nata i kishte mbështjelle të dy palët. Por shqiptarët kishin pelerinën e tyre gjeografike, vendin që njihnin dhe goditjen e manovrës në befasi. Forcat e

Gjergjit ishin dy herë më të vogla, por Gjeografia e Grykës së Radikes i bëri ato të epërme. Luftimet u kryen në Tetor 1445.

III.I.h. Otonetë, 1446Mustafa Pasha me 15 000 ushtarë hyn në Dibrën e Sipërme. Kampi u

ngrit në Otonetë. Rrotull fshatrat shqiptare u dogjën, plaçkitën, shkatërruan dhe braktisën. Fshatrat e krahut lindor të Drinit të Zi, kaluan lumin dhe u hodhën përkëndej, në P, duke u vendosur në fortifikimet e Lladomericës, Ostrenit, Kajavecit, Trebishtit. Gjergji, sulmoi në befasi kampin, rreth të cilit ishin kryer shumë punime mbrojtëse. Befasia solli disfatën e parë. Por komandanti turk kërkoi të shfrytëzonte vendin rrotull dhe i vendosi forcat ne një reliev zotërues të mbrojtur, duke pritur forca të tjera që do të rifuteshin në luftim. Gjergj Kastrioti kishte dy objektivë: të parin, rrugët përgjatë luginës nga mund të vinin forcat e reja dhe lartësinë në relievin e mbrojtur, por që ishte nën vëzhgimin e tij të kujdesshëm. Kundërshtarët e braktisën Otonetën dhe bregun lindor të Drinit të Zi.

III.I.i. Sfetigradi dhe uji i pijshëm.Duke zotëruar Sopotnicën, kontrolloje rrugët luginore atë të Vardarit,

Përlepit dhe Manastirit të cilat ishin ndën pushtimin turk. Po kështu edhe rrugët: Velesh-Kërçovë-Rahovnik-deti Adriatik; apo Përlep-Resnje-Ohër-Strugë-Shkumbin; si dhe ajo: Manastir-Resnje-Ohër-Strugë-Shkumbin. Ky ishte një vend në pozicionim gjeohapësinor, me vlerë të madhe vëzhgimore, mbrojtëse për të gjitha këto shtigje e korridore rrugore ndërkrahinore. Sopotonica (Sfetigradi) u rrethua. Të rrethuarit i komandonte një prift shqiptar nga Mati: Pjetër Perlati. Gjergj Kastioti dhe Gjergj Arianiti ishin në rrethinat dhe njihnin çdo detaj të vendit e të kështjellës. Sado që goditjet jepeshin në vende përgjatë kanalit të ujit të pijshëm që të mos afrohej ushtria osmane, sërish një degë e saj u diktua. Ishte uji i pijshëm që shkonte në brendësi të kështjellës. Uji u ndërpre. Etja ishte goditje e rëndë dhe përkeqësuese. Kësisoj, njësia ushtarake e Sfetigradit dorëzoi kështjellën. Kjo ishte një humbje e rëndë.

III.I.j. Miresh- maj 1449.Gjergj Kastrioti marshonte me shpejtësi përgjatë rrugës kryesore VL

Krujë-Mat-Bulqizë për t’iu afruar Sfetigradit. Kampi u ngrit në kalanë e

Kojavecit. Përballë ndodhej Sfetigradi. Nëpër vendet e vështira të malit dhe në pyje të pakalueshme, Gjergji vendosi këmbësorinë. Vetë ishte vendosur në mes të kalorsisë, në luginën rrëzë malit (Barleci). Vendi përreth, i studiuar me mjeshtëri ishte epërsi mbasi plotësohej edhe me fortifikimet në Tuçep, Lladomenicë, Pasinkë, Tërbaç e Viçisht. Në luginën e Mireshit, duhet të jetë zhvilluar lufta. Moisi Golemi dhe Muzaka i Angjelinës, bënë goditje të shpejta gati në fluturim, vetëm për të tërhequr ushtrinë turke. Ky qëllim u arrit. Sa hynë forcat turke në Lladomericë e Miresh, në të dy krahët filloi goditja. Forcat turke luftuan në rrethim dhe vetëm gjysma e tyre doli e gjallë. III.I.k. Porta e madhe e kështjellës së Sfetigradit.

Në një nga ditët e fundit të Shtatorit 1449 Moisi Golemi përqëndroi goditjen ndaj portës kryesore të kështjellës. Në anën tjetër Zaharia Gropa sulmonte për të tentuar në brendësi. Ndërkaq një grup luftëtarësh punonin për të hapur një tunel. Të tri synimet nuk dhanë asnjë rezultat. Gjergji organizoi një sulm të përgjithshëm “në formë kurore” (Barleci), duke iu përshtatur vendit. Por ishte e pamundur. Ushtria Shqiptare pësoi disfatë. Sfetigradi ishte një kështjellë e dyfishtë strategjike si vend natyror i përshtatshëm dhe si fortifikim.

III.I.l. Kampimet e Gjergj Kastriotit në Dibër.Në Dhjetor 1443 - Shkurt 1444, Shtator1449 - në Sfetigrad, në Qënok

(Peshkopi), Qershor 1444, Oranik Tetor1445, Kajavec, Maj1449, tek kalaja e Ostrenit te Madh, Maj 1449, Fushë-Gurrë (Strikçan), Maj 1449, Fushë-Bulqizë, Maj 1449, tek Gurrat e Kavashicës, Qershor 1449, në Fushë-Klenjë Qershor 1449, në fushën e Zerqanit, Qershor 1449 Borovë, Korrik 1449, Meçad, Qershor 1465, Gjoricë Korrik 1465.

III.I.ll. Krujë, korrik-tetor 1450.Në vitin 1450 Sulltan Murati i II-të ndërmori sulmin e madh antishqiptar dhe antiGjergj; me 30 000 trupa, me artileri e pajisje të kohës. Gjergji e priste këtë sulm dhe kish marrë masat mbrojtëse “Në vende të sigurta malore” (Noje, Sari Salltik, Qafë-Shtamë, apo në qëndra të fortifikuara (Prezë, Petrelë, Ishëm etj) u strehua popullsia që ishte e paaftë për luftë. U grumbulluan bagëtitë dhe prodhimet bujqësore. Në ndihmë të popullsisë u vu ushtria. Kështjella e Krujës kishte kryembrojtësin e saj Kont Uranin

III.I.m. I vetmi rrugkalim: EGNATIA

Rrethinat rrotull Krujës në çdo ind të tyre i kontrollonte vetë Gjergji.

Gjergji i kish marrë masat për mbrojtjen e luginës së Shkumbinit (ku zotëronte Gjergj Arianiti) përgjatë së cilës kalonte rruga EGNATIA. Prej Manastiri u nis një kolonë gjigande osmane me 30 000 vetë. Përgjatë rrugës, megjithë sulmet e pandërprera të Gjergj Arianitit, ushtria turke kaloi, mbërriti në Elbasan e rrotull tij “duke i vënë zjarrin çdo gjëje që takonte”. Bllokimi i ushtrisë osmane ishte i pamundur.

III.I.n. Ndërtimi i kështjellave.“Vet përmasat në të cilat qe planifikuar pushtimi i Krujës, tregojnë se sa i thellë qe zëmërimi i Sulltanit dhe sa ngulmues qëllimi i tij. U mblodhën 160 000 veta… Ushtria pushtuese marshoi drejt Krujës, i mbuloi gjithë fushat përreth, përpara portave masive të kështjellës vendosi topat që atëherë ishin një risi imponuese për punët e luftës dhe i kërkoi garnizonit të dorëzohej. Ata morën një përgjigje sfiduese dhe osmanët sulmuan muret, por u zmbrapsën nga një tërbim aq të madh, sa mbi 8000 jeniçërë ranë në luftim, ndërsa Skënderbeu fluturonte si shqiponjë mbi shkëmbinjë, priti sa beteja të arrinte kulmin dhe atrëherë u lëshua tëposhtë mbi armikun e hutuar, i çau llogoret e tij, i vuri zjarrin fushimit dhe gjithçka para tij e shkatërroi , i vrau e i preu. “

Raplajer A. “ Skenderbey”. “ Catholic World” 1889.

Gjergj Kasrioti nuk e pati të lehtë veprën e tij të çlirimit dhe të lirisë ndaj pushtuesve osmanë. Në vend që të ndërtonte një shtet me ekonomi dhe shpresë për shqiptarët, koha e detyroi që të ndërtonte kështjella, për të forcuar akoma më shumë sistemin mbrojtës të vendit. U bënë ndërtime plotësuese në hyrje të portës kryesore të kështjellës së Krujës. Po kështu, larg atje në Sfetigrad, në pamundësi për të marrë fortesën, në rajonin e Mokrës, diku në rrjedhën e mesme të lumit Treska, u ndërtua kështjella e Modrishtës, për të penguar kalimin e trupave osmane në V. Pikërisht këtu në kështjellë të Modrishtës, një ushtri turke pësoi një shpartallim të plotë. Shqiptarët, nga kjo pikë, sulmonin nga lart poshtë, me sukses të plotë. Ndërkohë në luginë, kalonte me shpejtësi kaloria e Skënderbeut për të penguar tërheqjen e armikut. Ndërthurja e veprimeve nga pikat zotëruese në luginat ku organizohen pritat ishte e shkëlqyer. Do të krijoheshin lidhjet me

mbretërinë e Napolit. Për këtë, këto vite do të ndërtohej kështjella e Kepit të Lagjit( kalaja e Turrës). Po kështu më pas u ndërtua edhe kështjella në Kepin e Rodonit.

III.Inj. Dasma e Gjergj Kastriotit. Donikë Arianitin e sjellin në Ardenicë.Gjeografia e lëvizjeve dhe luftrave të Skënderbeut e ka një ndërkohë të

jashtëzakonshme, e ka një frymë lehtësimi midis rrebeshit të tetë viteve luftë që nga viti 1443. Kjo frymë shqiptare u shpërhap në Ardenicë dhe jo në Krujë. Donika e Arianitëve vinte nuse në dasmën e madhe të shqiptarëve. Kodrat e Ardenicës ngrihen nga rrafshi i fushës së Myzeqesë (Muzakajve) Veri- Jug me një bukuri të rrallë për t’i folur fushës dhe vargmaleve në thellësi të vendit. U zgjodh ky vend si shenjë e plleshmërisë, butësisë, jetës, mesazheve që vinin nga deti si dhe jeta e besëlidhjes shqiptare.

III.I.o. Moisi Golemi e njihte vendin.Për një kohë të shkurtër Moisi Golemi u bë pjesë e tradhëtisë. Ai u bë

komandant i ushtrisë turke, për të rimarrë ato toka për të cilat ai kishte qënë një rojtar i madh i Shqipërisë Lindore. Në betejën e dytë në fushën e Oranikut, Maj 1456, “ushtria turke ishte vendosur në një front të gjërë” (Barleti). Gjergji kishte në krah “Muzakën e Angjelinës dhe Vladan Gjuricën, Zahari Gropën e Pal Maneshin”. Përballë ishte Moisiu që e njihte shumë herë më mirë vendin dhe taktikën e ushtrisë shqiptare. Ai bëri përpjekje për fitore por nuk mundi dot. “Tradhëtia e kishte bërë më trim se besnikëria” (Barleti) e megjithatë ai ra në gjunjë pranë Gjergjit dhe ai e fali. Ishin vrarë 1000 luftëtarë dhe 42 oficerë midis të cilëve Dimitër Erizi dhe Marin Spani.

III.I.p. Berati dhe nata e zezë e kështjellësBerati ishte ende i paçliruar. Ai ishte në kufi me zonat e lira. Duke qënë

një qëndër e fortifikuar dhe në mjedis gjeografik stategjik të favorshëm, Berati e joshte vazhdimisht mendjen e Gjergjit për ta përfshirë atë në viset e çliruara. Në verën e vitit 1455, 12 000 luftëtarë shqiptarë dhe 500 ushtarë napolitanë rrethuan Beratin. Kreu i ushtrisë osmane kërkoi armëpushim, për një muaj. Kjo kërkesë u pranua vetëm për 15 ditë. Ndërkohë Sulltani, zhvendosi me mijëra ushtarë nga Fushë–Dardania për në Berat. Tre sanxhakbejlerë që njihnin viset shqiptare: Isa Beu, Hamza Beu, Sebalian u emëruan në krye të ushtrisë. Kështjella mbahej e rrethuar nga luftëtarët

shqiptarë. Trupat osmane që vinin nga Fushë-Dardania, nuk zgjodhën luginën e njohur të Shkumbinit, ku gjendej rruga EGNATIA, por të grumbulluar në Manastir zbritën në fushën e Korçës dhe u nisën përgjatë luginës së Devollit, e cila ishte më pak e rrahur e nuk përbënte ndonjë dyshim për organizimin e pritave. Ata kaluan gjithnjë në bregun jugor të Devollit, e gjatë natës në rrëzë të krahinës së Sulovës u afruan dhe fshehtas u futën në kështjellë. Luftëtarët e Muzakë Topisë u gjetën të shkujdesur. Pozicioni zotërues i kështjellës, forcat e ripërtërira, njohja e shtigjeve hyrëse e dalëse, bënë që luftëtarët shqiptarë të asgjesoheshin në mënyrë tragjike. Kur arriti Gjergji, muret e kështjellës kullonin gjak. Lugina e Osumit, shtëpitë, rrugët, pyjet, shkëmbinjtë, kishat bizantine dhe xhamitë e sapondërtuara dëshmuan për shumë kohë se ç’ndodh kur shtigjet e njohura ku veprohet nuk shfrytëzohen dhe humbet vigjilenca në ruajtjen e pozicioneve që janë epërsi.

III.I.q. Për të ardhur në Ujbardhë-Albulenë.Gjeohapësira të jep të gjitha mundësitë: Syrin, veshin, heshtjen, errësirën, këngën e zogjve dhe fëshfërimiën e gjetheve, rropamën e ujrave. Gjeohapësira e thirri Gjergj Kastriotin në verën e vitit 1457 midis dibraneve në Oranik të Dibrës. Aty ai mblodhi këshillin e tij të luftës, larg Krujës për t’i dalë përpara ushtrisë turke, si zakonisht në luginën e Drinit të Zi dhe pastaj për ta mashtruar. Në kështjellën e Kijavecit dhe atë të Çidhnës u vendosën rojat. Filluan të korrat dhe mbledhja e bukës në të gjithë zonën. Ndërkaq fshatarët e Grykës së Vogël dhe Grykës së Madha, ata të Shupenzës, Zerqanit dhe Bulqizës morën prodhimet, bagëtinë dhe iu ngjitën luginave malore duke zbrazur fshatrat. Gjergji me luftëtarët bëri disa dalje dhe goditje të shpejta në periferinë e ushtrisë së Isa Bej Evrënozit dhe befas u tërhoq, filloi një mbrapamarrshim. Në atë verë tradhëtie, kur nipi i tij, Hamza Kastrioti kish tradhëtuar dhe tani ndodhej si këshilltar pranë komandantit turk, kjo tërheqje ishte e jashtëzakonshme, e papritur. Gjergji kreu marshimin e tij nga Oraniku – Kryqi i Lubaleshit, Lëmi i Barakut, Lartësitë e Gllobonicës, Varret e Vrame Martanesh, Mat, Lunre, - mali i Gallatës afër Krujës së tij. Ky marrshim , ka gjasa të ketë zgjatur, ndofta një javë. Ai la pjesën kryesore të forcave (në luginën e Gallatës) që është pjesë e Kurbinit dhe sërish befasisht kthehet, vetëm me shoqëruesit e tij në Dibër. Me t’u kthyer Gjergji i bëri pritë ushtrisë turke, teksa kishte zbritur nga Ohri në Dibrën e Sipërme dhe ndeshja e shpejtë u bë në Oranik. Pastaj, Ai sërish, u zhduk nëpër luginën dibrane si i

“mundur”, i “ç’orientuar” drejt “një fshehje” të ideuar prej tij, ndofta për herë të parë. Paniku i tij ishte pjesë e zbrazjes edhe e të gjithë qendrave të banuara të cilat ndodheshin tanimë në male. Ushtria e Gjergjit kthehej me shpejtësi përgjatë luginës së Bulqizës për të dalë në Qaf-Buall dhe në Mat. Çuditërisht, Isa Bej Evronozi po korrte “fitoret e tij” lehtas, në një terren, ku kundërshtari i tij, ish zvarritur dhe nuk dukej gjëkundi. Hamza Kastrioti që njihte taktikën themelore të Gjergjit, as që nuk mund ta besonte se “si Skënderbeu ishte shtrënguar të merrte me të vërtetë arratinë” (Barleti). Një qeveritar venedikas, i Durrësit informonte Dukën e Republikës se “i madhërishmi Skënderbe, ka marrë malet, për të shpëtuar kokën dhe e kanë braktisur të gjithë” Malet u bënë strehë e Gjergjit, dhe ai u bë strehë e maleve të tij.

III.I.r. Malet e Skënderbeut.Prej fshatit German (Burrel), Qafë-Shtam, lugina e Nojes, Krujë dhe në

Veri përmbledhur prej lumit Mat, është një masiv malor një pjesë e të cilit i takon Kurbinit dhe pjesa lindore Maleve të Skënderbeut dhe Lunresë. Vargmali mbi Krujë mban emrin e qytetit dhe kështjellës historike, por nuk mban emrin e heroit. Ndërsa i gjithë masivi lindor mban emrin e Skënderbeut. Ky emër vjen që nga koha e Gjergjit dhe nuk është një emërtim i ri. Përkimi është domethënës. Në këtë masiv strehohej ushtria e Gjergjit, e jo vetëm ushtria, por edhe banorët e fshatrave të Kurbinit e Krujës gjatë kohës së fushatave osmane. Përmidis masivit është lugina e Gallatës e cila fillon nga lumi Mat e deri në qaf të Manit, mbi Shkretë. Në luginë radhiten fshatrat e Kurbinit si: Skuraj, Mali i Bardhë, Gallatë e Vinjoll. Përmidis, deri në ditët tona vijnë rrëfenja, toponime, që nga koha e Gjergjit. Në Lindje të Luginës përvijon vargu malor kryesor, prej majës së Mllezës (1114 m); m.Hithit (1316) dhe maja e Gjelit (1226); maja e Liqenit (1723 m). Ky vend ka emrin e Skënderbeut, me disa gurra (burime) po me emrin e tij si dhe legjendën e çarjes së malit prej shpatës që të dilte uji e të pinin luftëtarët. Një rrugë nënpyjore e malore ngjitet nga lugina e Matit drejt Lunresë, nëpër masivin pyjor, deri në shpat të malit, ku janë zabele të bukura, e pastaj në zbritje për në Vinjoll e Gallatë. Këtu e ka patur bazën e strehimit dhe të përtëritjes ushtria e Gjergjit dhe këtu ajo do të ketë kaluar disa muaj gjersa mbriti dita e Ujëbardhës. Ndërkohë ushtria turke me udhërrëfyesin, Hamza Kastriotin zbriti në Mat dhe aty ngriti kampin e saj të parë. Malet e Gallatës

Kurbinit kishin gjirin e ngrohtë, kishin syrin e shkëmbinjve dhe aheve të lartë, luftëtarët e Gjergjit ishin bërë pjesë e tyre. Malet nuk ishin një masiv, ata ishin pjesë e bukurisë. Ata nuk mbrunin heshtjen po gatuanin lëvizjet e mëdha e të vrullshme të një ushtrie të vogël që malet e saj i kishte aleatë të mëdhenj. Gjergji ndiqte nga lartësitë e maleve të Gallatës dhe Kurbinit, se si kalonte ushtria turke për të “korrur fitoret e saj”.Fusha e Ujëbardhës (Albulenës) ishte syprina e qetë e prehjes dhe kampimit të ushtrisë turke. Në mesditën e 2 Shtatorit 1457, kur kishte vapë e zheg e kur shkujdesja e ushtarëve turq ishte në kulmin e saj, në lindje lëvizën pyjet e shkëmbinjtë, lëvizën malet rrotull. Gjergji nga thellësitë e planit të tij disamujor shprazte gjithë dufin mbi ushtrine pushtuese. Tre grupimet e ushtrisë së Gjergjit do ta shuanin etjen në Ujëbardhë. Pas tre muajve “pa frymë” u shfaq fryma e Skënderbeute cila gjeti në terren njërin kulm të trekëndëshit shqiptar: Ujëbardhën. Dy brigjet hapësinore të tij përfshinin malet e luginat e Matit, Martaneshit, me bazën fillimore goditëse Luginën e Drinit të Zi, ku të dy Dibrat prodhonin jetë dhe në të njëjtën kohë alarme të ardhjeve të hordhive pushtuese osmane. Në Ujëbardhë (Albulenë) kulmoi një ndër betejat më fatbardha të Gjergj Kasatriotit. Ajo do të mbetet si një ndër shembujt më kuptimplotë se si shfrytëzohet terreni (vendi) në hapësira të mëdha, se si taktika pluskon mbi këtë teatër krijues dhe strategjia ushtarake arrin synimet e saj. Si tregues tjetër i universit që fsheh gjeohapësira shqiptare, ishte edhe ndëshkimi i tradhëtisë, që prodhoi lufta në figurën e Hamza Kastriotit. Zënia e tij rob, nuk ishte rrjedhojë e ndeshjes së drejtpërdrejt trupore. Hamzain e kishin zënë rob malet të cilat ai i “njihte” por kurrë ai s’pati njohur shpirtin e tyre. Ky ishte ndërshkimi i tij i dytë.

III.I.s. Kështjella e Krujës-Simbol gjeohapësinor qëndrese.Kështjella e Krujës është si një gjymtyrë natyrore e Malit të Krujës. Ajo i

ngjan një grushti të dalë prej malit në drejtim P. Atë e ndërtoi Karl Topia, në të cilin doemos do të ketë qënë ndonjë qytet. Duket si një kodrinë në shpatin P, të Malit. Ka formë eliptike. Pjesa fundore lindore e saj (lartësia ku ndodhet Kulla Karakolli: 590 metër), është larg nga maja e malit të Krujës 1100 metra. Forma e relievit ku është ndërtuar kështjella ka thepisje nga të katër anët, ne L, ku ndodhet dhe qafa e qytetit (565 metër) ngritja e relievit deri në majën e Karakollit është 30 metër, por vetëm 15 metër është thepisje në afër 800. Në pjesën Perëndimore gremina poshtë murit të kështjellës është afërsisht 35

metër. Në po këtë lartësi është ngritja në të dy anët e tjera, me përjashtim të hyrjes kryesore të kështjellës, ku gremina natyrore është 11 metra dhe mbi të hepohet muri i keshtjellës. Largësia nga pjesët fundore LP të elipsit kështjellor është jo më shumë se 310 metra, ndërsa LP 149 metër. Sipërfaqja brenda mureve të kështjellës është 4.34 hektarë. Elipsi shkëmbor i kështjellës qëndron mbi këtë greminë natyrore. Në këtë elips kështjellor, që në dukjen e sotme është kaq e zakonshme, ishte përqëndruar shpirti i qëndresës shqiptare, aty ku Gjergji “Zot i Matit dhe i Dibrës” vendosi kryeqëndrën e tij. Mali i Krujës i rri sipër kështjellës si shqiponja që mbron zogun e saj. Mali është shkëmbor, i thepisur, greminor, një fortesë natyrore. Prej këtij mali ka lindur kodrina e kështjellës. Vërtet qyteti shtrihet në mesin e malit, por kodrina shkëmbore ka mbirë që qyteti të shikojë vetveten dhe malin, malin dhe fushën, ujrat që dalin nga rrëza e shkëmbit dhe udhët që afrohen nga të gjitha anët. Ky Sy – Privilegj shikon edhe zjarret e Petrelës, Prezës, Lalmit, Dajtit, Rodonit ku ishin kështjellat fqinje.

Aftësitë mbrojtëse janë po kaq edhe dhuratë e natyrës. Ndërkohë, përsipër Mali i Krujës ka një rrafshinë të përshtatshme natyrore, sa pushuese e paqësore aq dhe si një kamping ushtarak i veçantë, me vlera të jashtëzakonshme rifreskimi të trupave të Gjergj Kastriotit. Për t’u ngjitur nga Kështjella në sipërmajë duhen 40 minuta, ndërsa për të zbritur nga shtigjet jo më shumë se 18 minuta. Komunikimi i kështjellës me malin që është pjesë e fortesës ishte po kaq jetëdhënëse. Në sipërmajë janë luadhe, luginëza, strehë dhe një “mejdan”, emërtim që ka ngelur sot e kësaj dite, ku stërviteshin trupat. Kjo ishte pas shpina e kështjellës.

Po uji i pijshëm? Kuota ku ai del përfshin edhe lartësinë e kështjellës, ndërkaq edhe në këmbët e saj buron uji. Këto ishin disa përparësi të spikatura që Gjergji dhe prijësit e tjerë shqiptarë ia kishin njohur Krujës së tyre dhe e kishin shfrytëzuar. Kështjella u bë simbol i qëndresës së gjithë shqiptarëve.

III.I.t. Pamundësia për marjen e kështjellën e Krujës.Nëse në anën P, vështirësitë janë më të mëdha prej thepisjes duke iu

afruar trupit të malit nga ka dalë kodrina e gremisur, të tërheq magjia e terrenit, që të josh për të kryer rrethimin, për t’iu afruar qafës. Po kjo qafë është një mashtrim i madh i malit të Krujës që duke iu afruar të përpin, jo vetëm nga pozicioni i kështjellës por nga hija, fshehtësia dhe enigma që

mbart mali përsipër. Prandaj aty ku lartësia është më e vogël, pikërisht aty, nuk kanë mundur dot të futen, se në çastin e afrimit nga mali zbrisnin luftëtarët që ishin pjesë organike e tij. Kështu që kacavjerrja e ushtrisë së madhe turke ishte sërish në P dhe goditjet e artilerisë në portën kryesore që i takon anës V. Po dhe hyrja kryesore, nuk është thjesht portë, por tunel, gurë, pjesë e shkëmbinjve granitikë dhe që ekspozimin nga V, e ka patur të përshtatshëm për goditjet, si shkrepëtima ajri që jepnin çetat e Gjergjit. Atëhere: kush ishte qëndresa: ky grusht mali i dalë aksidentalisht nga gjiri i tij, që po të pjestohej me 30 000 forca turke duhej të ishte thërrmuar? Apo malet lindore, kështjellat natyrore ku Gjergji kishte organizuar mbrojtjen dhe sulmin, njëkohësisht? Përgjigja është në favor të të dyjave. Kështjella e Krujës kishte me vete magjinë dhe enigmën e qëndresës shqiptare. Furnizimet që vinin nga fusha e Tiranës apo dhe nga Perëndimi, Durrësi, Rodoni apo Lezha sulmoheshin nga luftëtarët shqiptarë. Këto e përkeqësuan gjendjen. Katër muaj të rëndë rrethimi dhe Mali i Vogël me atë të Madhin nuk u mposhtën. Ata edhe më vonë do të bëheshin personifikim i qëndresës dhe mbijetesës së shqiptarëve. Pak më në Jug të kështjellës ishin rrënojat e Albanëve (Albanopolis-Zgërdheshi).

Harta e betejave fq.405

Harta e vilajeteve

harta

* * *III.J. PASHALLËQET

Në fillim të viteve 30-të të shekullit të XIX , trevat me popullsi shqiptare u ndanë në nëntë pashallëqe: i Manastirit, Janinës, Shkodrës, Prizrenit, Pejës, Prishtinës, Shkupit, Vranjës, Leskovacit.

(duhet nje harte)

Më vonë reforma administrative osmane, krijoi Vilajetet. Vilajetet u ndanë në Sanxhakë, Kaza e Nahije. Në 1867 u krijua Vilajeti i Selanikut, i cili përfshin

edhe treva të Shqipërisë Lindore (Mati, Dibra, Struga, Pogradec, Korçë). Në vitin 1869 u krijua Vilajeti i Shkodrës, brenda të cilit u përfshinë Mati, Dibra, Prizreni, Gjakova. Në 1876 ngushtohen kufijtë e Vilajetit të Shkodrës, duke u zmadhuar ato të Prizrenit. Në vitet 1875-1878, Vilajeti i Kosovës zhvendos qendrën e tij nga Prizreni në Prishtinë. Në vitin 1875 krijohet edhe Vilajeti i Manastiriti cili pak më vonë suprimohet nga ai i Selanikut.

Harta e vilajeteve shqiptare.

III.K. PROGRAMET EKSPANSIONISTE TE FQINJËVENë vitin 1844, u shfaq për herë të parë programi gjeopolitik

ekspansionist “Megali-Idhea” - “Ideja e Madhe”, sipas së cilës Greqia do të kishte trashegiminë e dikurshme të Bizantit me kryeqytet Stambollin. Në këto kufij do të përfshiheshin edhe tokat shqiptare ku herë vihej si kufi V, Drini dhe më vonë Shkumbini. Ndërkaq, qarqe të tjera greke, të prirë nga nje politikë e moderuar, pranonin si kufi lumin Vjosa. Krahas synimeve Greke, Serbia përgatiste një program tjetër të quajtur “Naçertanie” (Projekt), me synim për të krijuar një Serbi të Madhe ku do të përfshinin brenda tyre edhe Shqiptarinë V dhe Kosovën.

III.L. LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENITMë 3 Mars 1878 në Shën Stefan nënshkruhet Traktati i Paqes ndërmjet

Perandorisë Ruse dhe asaj Osmane. Ky traktat famëkeq nuk e përmendte kurrkund Shqipërinë dhe viset e saj. Gjysma e trojeve të saj u jepej shteteve Sllave. Bullgaria do të merrte Korçën, Bilishtin, Pogradecin, Strugën, Dibrën, Kërçovën, Gostivarin, Tetovën, Shkupin dhe Kaçanikun. Ndërkohë Serbia, do të përfshinte rajonet V dhe VL të Kosovës deri në afërsi të Mitrovicës. Mali i Zi do të merrte zonat e Ulqinit, Krajës, Anamalit, Hotit, Grudës, Tuzit, Kelmendit, Plavës, Gucisë, Rugovës. Trojet shqiptare realisht ishin copëtuar.

(Harta fq 147)Prizreni u caktua trualli historik i Kuvendit që ishte edhe trevë ku do të

organizohej qëndresa e armatosur Shqiptare. Mbledhja e këtij kuvendi, përkonte edhe me mbajtjen e Kongresit të Berlinit, në qershor 1878. Mendimi unik i tërë delegatëve ishte kundërshtimi me çdo kusht i copëtimit të trojeve shqiptare dhe për të mbrojtur tërësinë e tyre.

Harta Fq.160 (të skanohet)

III. LL. KONFERENCA E BERLINIT (qershor-gusht 1880)Kjo konferencë u mblodh për të zgjidhur ato çeshtje që kishin mbetur

pezull nga Traktati i Berlinit. Vetëm qëndresa shqiptare e detyroi Konferencën që të trajtonte problemet që rëndonin në fatin e trojeve shqiptare. Por sërish shqiptarët nuk u lejuan të mbronin interesat kombëtare.

Harta fq. 194

III.M. SHQIPERIA DHE ÇESHTJA MAQEDONASE

Qarqet monarkiste të Sofies, Beogradit dhe Athinës vijonin ende të aspironin synimin e gjithëhershëm të tyre ndaj trevave shqiptare dhe atyre maqedonase. Këto vise kishin një pozicion gjeohapësinor strategjik në Ballkan prandaj dhe synimet nuk kishin të reshtur. Trevat maqedonase përfshinin Vilajetin e Selanikut dhe një pjesë të atij të Manastirit. Bullgaria, Serbia dhe Greqia, manipulonin me realitetin e etnisë shqiptare dhe maqedonase duke ndikuar që në kufijtë e Maqedonisë të përfshiheshin dhe treva të tjera ku shumica i përkiste etnisë shqiptare si ato të vilajeteve të Manastirit dhe të Kosovës. Mbretëria Bullgare, e prirë drejt krjimit të një “Bullgarie të Madhe” mbështeti formimin e një “Maqedonie Autonome”, ku të përfshiheshin vilajetet e Manastirit dhe Kosovës.

III.N. KRYENGRITJA E KOSOVES(1910)

Turgut Pasha në krye të një ushtrie të madhe nga mesi i vitit 1910 mbërrin në Shkup. Ndërkohë kryengritësit shqiptarë kishin përgatitur qëndresën e tyre. Shala, Llapi, Drenica ishin nën komanden e Isa Boletinit, në vijën mbrojtëse Ferizaj-Shtimje-Prizren. Rajoni malor në P të Ferizajt deri në J të Caralevës mbrohej nga Hasan Budakova. Idriz Seferi, komandonte luftëtarët e Gjilanit dhe Preshevës, në vijën mbrojtëse Gryka e Kaçanikut përgjatë rrugës Tetovë-Shkup.

HartaSHPALLJA E PAVARWSISW

Në korrik të vitit 1912 krahinat shqiptare ishin të përfshirë nga kryengritrja e përgjithshme.Veprimet luftarake të Luftës së Parë Ballkanike, ndikuan më shumë e më dhimbshëm në trojet shqiptare. Sulmet kundër forcave turke, në operacionet e tyre më të qënësishme u zhvilluan në troje të banuara nga shqiptarët. Sërbia hyri në Kosovë, duke mbritur në Prizren e Shkup kur ky i fundit ishte në dorë të kryengritësëve shqiptarë. Sërbët, përmes Novi Pazarit, u hodhën deri në brigjet e Liqenit të Shkodrës, ku ishin malazesët. Mandej, duke gjetur rast pushtuan Krujën, Tiranën, Durrësin, Elbasanin deri në Shkumbin. Grekët nga J, pasi kaluan dhe pushtuan Janinën, mbritën në Gjirokastër dhe në Vlorë. Ismail Qemali, mendoi se kishte ardhur koha për të vepruar dhe më 28 Nëntor 1912, pas një kuvendi me 83 delagatë nga të gjithë trevat e Shqipërisë shpalli pavarësinë. Po Evropa e kohës e bëri veshin e shurdhër dhe nuk përfilli veprën e madhe të shqiptarëve të robëruar. Çështja shqiptare, u bë diskutim real i Fuqive të Mëdha sado që ato ishin sjellë kaq mospërfillëse ndaj fateve të një populli. Austro- Hungaria dhe Italia kërkonin të mbronin çështjen shqiptare , por gjithnjë në interesa të tyre politike dhe ekonomike. Rusia dhe Franca përkrahnin Sërbinë.Në këtë ndërthurje gjeopolitike interesash ishte e detyrueshme që të veprohej kur turqit po lëshonin territore të tëra ballkanike. Evropa shpalli një “krijesë të re” : “ Principatën sovrane të trshëgueshme dhe neutrale nën garancinë e Fuqive”. Midis veprimeve të mëvonëshme u krijuan dy komisione për përcaktimin e kufijëve sipas vendimeve të Traktatit të Londrës. Sërbia mori si një “ dhuratë” prej Fuqive, Maqedoninë Qëndrore, Kosovën dhe viset e Drinit të zi, nga Ohri në Dibër. Malit të Zi iu dha Krahina e Pejës dhe e Gjakovës ndërkaq Greqisë, Janina dhe e gjithë Çamëria.

Këtu duhet harta e dhimbjesKjo ishte Gjeografia e dhimbjes shqiptare. Këtu u shkrua e përgjakur po edhe e përlotur gjeografia e mëvonshme ushtarake dhe ajo gjeopolitike. Kështu, njëherë e përgjithmonë, u rrëgjua Shqipëria e cila ndër gjithë goditjet që kishte marrë përmes historisë dhe enigmës ilire gjatë tremijë vjetëve u gozhdua si një Krisht i ri i Evropës në Traktatin famëkeq të Londrës dhe Protokollit të Firences. Intrigat e fqinjëve vijonin gjithnjë me një prirje antishqiptare, të paparë. Gjeografia e kohës sado që në mënyrë të përkohëshme shënoi kufij të “ ëndërruar” të një “ qeverie të përkohëshme të Epirit të Veriut” me qëndër në Gjirokastër e krijuar nga lëvizjet përçarëse, të kohës. E po kështu nga fqinji jugut, nëpërmjet bandave të andartëve terrorizohej popullsia e braktiseshin fshatra të tëra. Çështja e Epirit të Veriut ishte dhe pretendim i kahershëm grek, ëndërr e tyre. Ata e konsideronin një padrejtësi të madhe Protokollin e Firences që ia kishte dhënë atë shtetit të ri shëqiptar. Me ikjen e Princ Vidit më 3 shtator 1914 Shqipëria mbetej në mëshirën e anarkisë së brendshme.

Pas ikjes së Princ Vidit mbi trojet shqiptare vijoi të luhej drama e gjeografisë dhe historisë së saj. Antanta e përdori atë si karrem dhe trojet e saj u bënë teatër luftimesh. Greqia pushtoi Korçën dhe Gjirokastrën, ndërsa Italia pushtoi gjirin historik të Vlorës me Sazanin. Sërbët dhe Malazesët përpruan deri në Shkodër, Tiranë dhe Elbasan. Disfata e sërbëve më 1915, solli sërish Austrohungarezët që mbritën deri në Shkodër e Durrës. Anglofrancezët ia besuan Romës pushtimin e Krahinës së Gjirokastrës si dhe atë të Janinës të cilat i ishin dhënë Greqisë më 1913. Armata e Lindjes përparoi deri në Korçë e cila u pushtua nga ushtarët francezë. Deri në fund të vitit 1916 e gjithë Shqipëria ishte pushtuar dhe kjo gjendje do të vijonte deri në Traktatin e Paqes. Shqipëria po përjetonte tragjedinë e saj. Copëtimi kishte mbritur përsëri më i rëndë se i vitit 1913. Ishte një murtajë e tmerrit për një popull protagonist të historisë.

Këtu duhet një hartë tjetër

III.NJ. TROJET SHQIPTARE DERI NE FILLIM TE SHEKULLIT TE XX

Shqiptarët banonin në të njëjtat troje etnike në pjesën perëndimore të Gadishullit të Ballkanit. Nga mesi i shekullit të XIX, këto troje kishin një mbulim gjeohapsinor shqiptar prej 75 mijë km2. Në V: Tivar, Podgoricë, Rozhajë e Novi Pazar; në VL deri në Nish, në Leskovac e Vranjë. Në Lindje deri në Kumanovë, Shkup e Manastir. Në Jug deri në Konicë, Janinë, Prevezë. Rrëgjimi i trojeve shqiptare ishte bërë në rrjedhë të shumë shekujve më parë, ndërkaq trungu etnik iliro-shqiptar vijonte të frymonte në viset e Gegërisë ku përfshihej edhe Kosova, e në Jug Toskëria ku përfshihej edhe Çamëria. Harta politike e trojeve shqiptare e caktuar nga Konferenca e Londrës ishte rrjedhë e synimeve më të herëshme, qysh në fund të luftës Ruso-Turke.

Harta etnike

Shqipëria e ngelur kufizohej me trojet e saj. Në Veri Kosova dhe vende të banuara me shqiptarë në Malin e Zi ( Plavë, Guci, Hot, Grudë, Rozhajë, Krajë, Anamal, Shpuzë, Ulqin dhe Tivar.) Në L, treva të shqiptarëve në ishrepublikën

e Maqedonisë: Dibër, Pollog, Pellagon i (fushëgropa e Manastirit dhe Prilepit, Ohër, Prespë etj ); fushëgropa e e Shkupit dhe Kumanovës, Sharr etj ). Ndërkaq në J, kufizimi bëhet me Çamërinë dhe Konicën, si troje etnike shqiptare.

III.O. PARADOKSI I KOHËSSynimi ogurzi ishte që Shqipëria të fshihej tërësisht ngë harta e

gjeografisë së saj dhe të Ballkanit. Shoqëria “ Vatra” e Fan Nolit gjeti mënyrën e saj t’i tërhiqte vemendjen Presidentit Uillson për fatet e Shqipërisë. Konferenca e Paqes u bë arenë përplasjesh të interesave të Italisë Jugosllavisë, Greqisë për teritoret e saj V dhe J. Ndërkohë Presidenti Ëillson i konsideronte të paqëna të gjithë premtimet që ishin bërë më parë në traktate të fshehta. Vetëm në pranverë të vitit 1920 u arrit të rivendosej shteti shqiptar i vitit 1913. U mblodh Kongresi i Lushnjes. Më tej, përmes vështirësishë do të konsolidohej shteti shqiptar por, gjithnjë duke qënë “ halë në sy “ e fqinjëve të cilët nuk hoqën dorë nga synimet e tyre. Kur u shua i ashtuquajturi “ Revolucion i Demokratik i vitit 1924”, Zogu ishte i strehuar në Beograd dhe po përgatiste ndërhyrjen ushtarake me ndihmën e ushtrisë jugosllave dhe të veteranëve të rusëve të bardhe, të Vrangelit. Megjithatë Zogu më vonë me dëshirën për të modernizuar vendin ktheu fytyrën nga Musolini.

Italia i kërkoi Zogut më 1926 që t’i njihte të drejtën ekskluzive në sigurimin e mbrojtjes së Shqipërisë e kjo nuk i erdhi për mbroth Jugosllavisë. Më 1939 gjeografia Shqipëtare do të kishte një hartë tjetër, hartën e pushtimit nga Italia fashiste. Pavarësia e saj ishte mbytur. Por, për shkak të së kaluarës historike gjatë zhvillimeve demokratike shpërtheu nacionalizmi.

III.Q. GJEOGRAFIA I SYNIMEVE TË ITALISË FASHISTE.

Zogu u shpall mbret në vitin 1928. Koha tregoi se ai e kishte të pamundur t’i bënte ballë trysnisë së Italisë fqinje e cila synonte ta pushtonte. Në prill 1939, Italia fashiste sulmoi Shqipërinë. Ndryshime të reja ndodhën në hartën e saj. Shqipëria u bë pjesë e Kurorës Mbretërore Italiane.

Në tetor 1940, Shqipëria u bë trualli gjeografik i mbështetjes së Italisë për të sulmuar Greqinë, me qëllim pushtimin e saj. Ndërkaq Greqia i zmbrapsi këto sulme dhe pushtoi krahinat J të Shqipërisë . Prej dëshirës për të mbështetur Greqinë dhe Jugosllavinë, Britania e Madhe, nisi të nxisë qëndresën kundër forcave italiane, në Shqipëri. Gjermania, pasi shkatërroi Jugosllavinë e lejoi Italinë që ta bashkonte Shqipërinë me Kosovën si dhe trojet dibrane në Maqedoni, duke i dhënë krahë ëndrrës nacionaliste shqiptare, të asaj kohe. Ndërkohë, në Shqipëri kishte filluar rezistenca antifashiste dhe ishte krijuar struktura e plotë e një lëvizje Nacionalçlirimtare e ideuar dhe udhëhequr nga Partia Komuniste. Forcat nacionaliste, ishin në dilemë, midis përzgjedhjes nëse do të bashkoheshin në një Front me nacionalçlirimtarët, apo të prisnin se çdo të bëhej me Gjermaninë e mandej, mbështetur nga Perëndimi të realizonin idenë e një Shqipërie etnike e cila të përfshinte të gjithë Shqiptarët në Ballkan.

III.R. ZGJERIMI I LËVIZJES NACIONALÇLIRIMTARE

Lëvizja Nacionalçlirimtare po zgjerohej. Britania e Madhe vendosi lidhje me këtë Lëvizje dhe me vet udhëheqësin e Partisë Komuniste, EnverHoxhën. Ushtria Nacionalçlirimtare po zgjerohej, në një organizim tërësor, me njësi të rregullta (batalione, brigata, divizione). Por, Balli Kombëtar qëndronte në një pozicion mëdyshës, çka nuk inkurajonte përpjekjet e Britanisë së Madhe dhe Perëndimorëve, në fatet e ardhme të Shqipërisë.Pas kapitullimit të Italisë Fashiste, gjermanët hynë në Shqipëri. Dimri i vitit 1943, ishte një përballje e madhe e Lëvizjes Nacionalçlirimtare me forcat gjermane. Në pranverë u shfaq një gjenerim i paparë i forcave partizane, të cilat u rimëkëmbën e u zgjeruan në numër duke përfshirë në mënyrë tërësore, gjeohapësirën shqiptare.Në maj të vitit 1944, Enver Hoxha formoi të parën Qeveri të Përkohshme, në Shqipëri. Por,krahinat V shqiptare ishin nën ndikimin e krerëve vendorë. Divizioni i I-rë i forcave partizane filloi lëvizjen drejt V, ku të dërguarit britanikë vijonin të nxisnin krerët nacionalistë. Ndër ta Abaz Kupi, ishte për rikthimin e Zogut në Shqipëri.Veprimet e Divizionit të Parë në V përparonin me sukses. Në fund të muajit gusht, forcat gjermane u shpartalluan në Dibër. Ndërkaq njësitë partizane po zgjeroheshin çdo ditë, në mënyrë të jashtëzakonshme. Ushtria partizane e gjalloi vetveten e saj, nëpërmjet qëndrsëës, guximit, organizimit në kushte shumë të vështira, duke u shumëfishuar në numër. Në 17 nëntor 1944 Tirana çlirohet dhe në 29 nëntor e gjithë Shqipëria.Malet shqiptare si gjeohapësirë e mbijetesës partizane, u bënë strehë e qëndresës e në tërësi zonat fshatare, duke filluar që nga zona e Labërisë në jug, Mallakastër, Përmet, Skrapar e Kolonjë, Çermenikë e Martanesh, në luginën e Drinit e përtej tij, në Mat e Dibër dhe në rrethinat e Tiranës, gjer në çlirimin e plotë të vendit. Problemi kosovar gjatë luftës Nacionalçlirimare, ishte i pranishëm por vijimi i zgjidhjes së tij, nuk solli dot realizim të tij, për vet kushtet e vendosjes së regjimeve komuniste në lindje, kur Jugosllavia bënte pjesë në këtë bashkësi vendesh. Në saj të Gjermanisë, gjatë luftës së Dytë Botërore, Kosova i ishte marrë Serbisë dhe konsiderohej e përfshirë me Shqipërinë.Por fatet e ardhme të Luftës, nuk vijuan dot të ruanin këtë zgjidhje prej, mbasi Partia Komuniste e Jugosllavisë, nuk hiqte dorë prej ndjenjave dhe synimeve serbe për ta patur Kosovën nën sundimin e saj.PASHALLWQET

Në fillim të viteve 30-të të shekullit të XIX , trevat me popullsi shqiptare u ndanë në nëntë pashallëqe: i Manastirit, Janinës, Shkodrës, Prizrenit, Pejës, Prishtinës, Shkupit, Vranjës, Leskovacit.

(duhet nje harte)

Më vonë reforma administrative osmane, krijoi Vilajetet. Vilajetet u ndanë në Sanxhakë, Kaza e Nahije. Në 1867 u krijua Vilajeti i Selanikut, i cili përfshin edhe treva të Shqipërisë Lindore (Mati, Dibra, Struga, Pogradec, Korçë). Në vitin 1869 u krijua Vilajeti i Shkodrës, brenda të cilit u përfshinë Mati, Dibra, Prizreni, Gjakova. Në 1876 ngushtohen kufijtë e Vilajetit të Shkodrës, duke u

zmadhuar ato të Prizrenit. Në vitet 1875-1878, Vilajeti i Kosovës zhvendos qendrën e tij nga Prizreni në Prishtinë. Në vitin 1875 krijohet edhe Vilajeti i Manastiriti cili pak më vonë suprimohet nga ai i Selanikut.

Harta e vilajeteve shqiptare.

III.K. PROGRAMET EKSPANSIONISTE TE FQINJWVENë vitin 1844, u shfaq për herë të parë programi gjeopolitik

ekspansionist “Megali-Idhea” - “Ideja e Madhe”, sipas së cilës Greqia do të kishte trashegiminë e dikurshme të Bizantit me kryeqytet Stambollin. Në këto kufij do të përfshiheshin edhe tokat shqiptare ku herë vihej si kufi V, Drini dhe më vonë Shkumbini. Ndërkaq, qarqe të tjera greke, të prirë nga nje politikë e moderuar, pranonin si kufi lumin Vjosa. Krahas synimeve Greke, Serbia përgatiste një program tjetër të quajtur “Naçertanie” (Projekt), me synim për të krijuar një Serbi të Madhe ku do të përfshinin brenda tyre edhe Shqiptarinë V dhe Kosovën.

III.L. LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENITMë 3 Mars 1878 në Shën Stefan nënshkruhet Traktati i Paqes ndërmjet

Perandorisë Ruse dhe asaj Osmane. Ky traktat famëkeq nuk e përmendte kurrkund Shqipërinë dhe viset e saj. Gjysma e trojeve të saj u jepej shteteve Sllave. Bullgaria do të merrte Korçën, Bilishtin, Pogradecin, Strugën, Dibrën, Kërçovën, Gostivarin, Tetovën, Shkupin dhe Kaçanikun. Ndërkohë Serbia, do të përfshinte rajonet V dhe VL të Kosovës deri në afërsi të Mitrovicës. Mali i Zi do të merrte zonat e Ulqinit, Krajës, Anamalit, Hotit, Grudës, Tuzit, Kelmendit, Plavës, Gucisë, Rugovës. Trojet shqiptare realisht ishin copëtuar.

(Harta fq 147)Prizreni u caktua trualli historik i Kuvendit që ishte edhe trevë ku do të

organizohej qëndresa e armatosur Shqiptare. Mbledhja e këtij kuvendi, përkonte edhe me mbajtjen e Kongresit të Berlinit, në qershor 1878. Mendimi unik i tërë delegatëve ishte kundërshtimi me çdo kusht i copëtimit të trojeve shqiptare dhe për të mbrojtur tërësinë e tyre.

Harta Fq.160 (të skanohet)

III. LL. KONFERENCA E BERLINIT (qershor-gusht 1880)Kjo konferencë u mblodh për të zgjidhur ato çeshtje që kishin mbetur

pezull nga Traktati i Berlinit. Vetëm qëndresa shqiptare e detyroi Konferencën që të trajtonte problemet që rëndonin në fatin e trojeve shqiptare. Por sërish shqiptarët nuk u lejuan të mbronin interesat kombëtare.

Harta fq. 194

III.M. SHQIPERIA DHE ÇESHTJA MAQEDONASEQarqet monarkiste të Sofies, Beogradit dhe Athinës vijonin ende të

aspironin synimin e gjithëhershëm të tyre ndaj trevave shqiptare dhe atyre maqedonase. Këto vise kishin një pozicion gjeohapësinor strategjik në Ballkan prandaj dhe synimet nuk kishin të reshtur. Trevat maqedonase përfshinin

Vilajetin e Selanikut dhe një pjesë të atij të Manastirit. Bullgaria, Serbia dhe Greqia, manipulonin me realitetin e etnisë shqiptare dhe maqedonase duke ndikuar që në kufijtë e Maqedonisë të përfshiheshin dhe treva të tjera ku shumica i përkiste etnisë shqiptare si ato të vilajeteve të Manastirit dhe të Kosovës. Mbretëria Bullgare, e prirë drejt krjimit të një “Bullgarie të Madhe” mbështeti formimin e një “Maqedonie Autonome”, ku të përfshiheshin vilajetet e Manastirit dhe Kosovës.

III.N. KRYENGRITJA E KOSOVES(1910)

Turgut Pasha në krye të një ushtrie të madhe nga mesi i vitit 1910 mbërrin në Shkup. Ndërkohë kryengritësit shqiptarë kishin përgatitur qëndresën e tyre. Shala, Llapi, Drenica ishin nën komanden e Isa Boletinit, në vijën mbrojtëse Ferizaj-Shtimje-Prizren. Rajoni malor në perëndim të Ferizajt deri në Jug të Caralevës mbrohej nga Hasan Budakova. Idriz Seferi, komandonte luftëtarët e Gjilanit dhe Preshevës, në vijën mbrojtëse Gryka e Kaçanikut përgjatë rrugës Tetovë-Shkup.

HartaNë korrik të vitit 1912 krahinat shqiptare ishin të përfshirë nga kryengritrja e përgjithshme.Veprimet luftarake të Luftës së Parë Ballkanike, ndikuan më shumë e më dhimbshëm në trojet shqiptare. Sulmet kundër forcave turke, në operacionet e tyre më të qënësishme u zhvilluan në troje të banuara nga shqiptarët. Sërbia hyri në Kosovë, duke mbritur në Prizren e Shkup kur ky i fundit ishte në dorë të kryengritwsëve shqiptarë. Sërbët, përmes Novi Pazarit, u hodhën deri në brigjet e Liqenit të Shkodrës, ku ishin malazesët. Mandej, duke gjetur rast pushtuan Krujën, Tiranën, Durrësin, Elbasanin deri në Shkumbin. Grekët nga J, pasi kaluan dhe pushtuan Janinën, mbritën në Gjirokastër dhe në Vlorë. Ismail Qemali, mendoi se kishte ardhur koha për të vepruar dhe më 28 Nëntor 1912, pas një kuvendi me 83 delagatë nga të gjithë trevat e Shqipërisë shpalli pavarësinë. Po Evropa e kohës e bëri veshin e shurdhër dhe nuk përfilli veprën e madhe të shqiptarëve të robëruar. Çështja shqiptare, u bë diskutim real i Fuqive të Mëdha sado që ato ishin sjellë kaq mospërfillëse ndaj fateve të një populli. Austro- Hungaria dhe Italia kërkonin të mbronin çështjen shqiptare , por gjithnjë në interesa të tyre politike dhe ekonomike. Rusia dhe Franca përkrahnin Sërbinë.Në këtë ndërthurje gjeopolitike interesash ishte e detyrueshme që të veprohej kur turqit po lëshonin territore të tëra ballkanike. Evropa shpalli një “krijesë të re” : “ Principatën sovrane të trshëgueshme dhe neutrale nën garancinë e Fuqive”. Midis veprimeve të mëvonëshme u krijuan dy komisione për përcaktimin e kufijëve sipas vendimeve të Traktatit të Londrës. Sërbia mori si një “ dhuratë” prej Fuqive, Maqedoninë Qëndrore, Kosovën dhe viset e Drinit të zi, nga Ohri në Dibër. Malit të Zi iu dha Krahina e Pejës dhe e Gjakovës ndërkaq Greqisë, Janina dhe e gjithë Çamëria.

Kwtu duhet harta e dhimbjesKjo ishte Gjeografia e dhimbjes shqiptare. Këtu u shkrua e përgjakur po edhe e përlotur gjeografia e mëvonshme ushtarake dhe ajo gjeopolitike. Kështu, njëherë e përgjithmonë, u rrëgjua Shqipëria e cila ndër gjithë goditjet që kishte marrë përmes historisë dhe enigmës ilire gjatë tremijë vjetëve u

gozhdua si një Krisht i ri i Evropës në Traktatin famëkeq të Londrës dhe Protokollit të Firences. Intrigat e fqinjëve vijonin gjithnjë me një prirje antishqiptare, të paparë. Gjeografia e kohës sado që në mënyrë të përkohëshme shënoi kufij të “ ëndërruar” të një “ qeverie të përkohëshme të Epirit të Veriut” me qëndër në Gjirokastër e krijuar nga lëvizjet përçarëse, të kohës. E po kështu nga fqinji jugut, nëpërmjet bandave të andartëve terrorizohej popullsia e braktiseshin fshatra të tëra. Çështja e Epirit të Veriut ishte dhe pretendim i kahershëm grek, ëndërr e tyre. Ata e konsideronin një padrejtësi të madhe Protokollin e Firences që ia kishte dhënë atë shtetit të ri shëqiptar. Me ikjen e Princ Vidit më 3 shtator 1914 Shqipëria mbetej në mëshirën e anarkisë së brendshme.

Pas ikjes së Princ Vidit mbi trojet shqiptare vijoi të luhej drama e gjeografisë dhe histrorisë së saj. Antanta e përdori atë si karrem dhe trojet e saj u bënë teatër luftimesh. Greqia pushtoi Korçën dhe Gjirokastrën ndërsa Italia pushtoi gjirin historik të Vlorës me Sazanin. Sërbët dhe Malazesët përpruan deri në Shkodër, Tiranë dhe Elbasan. Disfata e sërbëve më 1915, solli sërish Austrohungarezët që mbritën deri në Shkodër e Durrës. Anglofrancezët ia besuan Romës pushtimin e Krahinës së Gjirokastrës si dhe atë të Janinës të cilat i ishin dhënë Greqisë më 1913. Armata e Lindjes përparoi deri në Korçë e cila u pushtua nga ushtarët francezë. Deri në fund të vitit 1916 e gjithë Shqipëria ishte pushtuar dhe kjo gjendje do të vijonte deri në Traktatin e Paqes. Shqipëria po përjetonte tragjedinë e saj. Copëtimi kishte mbritur përsëri më i rëndë se i vitit 1913. Ishte një murtajë e tmerrit për një popull protagonist të historisë.

Kwtu duhet njw hartw tjetwr

III.NJ. TROJET SHQIPTARE DERI NE FILLIM TE SHEKULLIT TE XX

Shqiptarët banonin në të njëjtat troje etnike në pjesën perëndimore të Gadishullit të Ballkanit. Nga mesi i shekullit të XIX, këto troje kishin një mbulim gjeohapsinor shqiptar prej 75 mijë km2. Në V: Tivar, Podgoricë, Rozhajë e Novi Pazar; në VL deri në Nish, në Leskovac e Vranjë. Në Lindje deri në Kumanovë, Shkup e Manastir. Në Jug deri në Konicë, Janinë, Prevezë. Rrwgjimi i trojeve shqiptare ishte bërë në rrjedhë të shumë shekujve më parë, ndërkaq trungu etnik iliro-shqiptar vijonte të frymonte në viset e Gegërisë ku përfshihej edhe Kosova,e në Jug Toskëria ku përfshihej edhe Çamëria.Harta politike e trojeve shqiptare e caktuar nga Konferenca e Londrws ishte rrjedhw e synimeve mw tw herwshme qysh nw fund tw luftws Ruso-Turke.

Harta etnike

Shqipwria e ngelur kufizohej me trojet e saj. Nw Veri Kosova dhe vende tw banuara me shqiptarw nw Malin e Zi ( Plavw, Guci, Hot, Grudw, Rozhajw, Krajw, Anamal, Shpuzw, Ulqin dhe Tivar.) Nw L, treva tw shqiptarwve nw ishrepublikwn e Maqedonisw: Dibwr, Pollog, Pellagon i (fushwgropa e Manastirit dhe Prilepit, Ohwr, Prespw etj ); fushwgropa e e Shkupit dhe Kumanovws, Sharr etj ). Ndwrkaq nw J kufizimi bwhet me Çamwrinw dhe Konicwn, si troje etnike shqiptare.

III.O. PARADOKSI I KOHWSSynimi ogurzi ishte që Shqipëria të fshihej tërësisht ngë harta e

gjeografisë së saj dhe të Ballkanit. Shoqëria “ Vatra” e Fan Nolit gjeti mënyrën e saj t’i tërhiqte vemendjen Presidentit Uillson për fatet e Shqipërisë. Konferenca e Paqes u bë arenë përplasjesh të interesave të Italisë Jugosllavisë, Greqisë për teritoret e saj V dhe J. Ndërkohë Presidenti Willson i konsideronte të paqëna të gjithë premtimet që ishin bërë më parë në traktate të fshehta. Vetëm në pranverë të vitit 1920 u arrit të rivendosej shteti shqiptar i vitit 1913. U mblodh Kongresi i Lushnjes. Më tej, përmes vështirësishë do të konsolidohej shteti shqiptar por, gjithnjë duke qënë “ halë në sy “ e fqinjëve të cilët nuk hoqën dorë nga synimet e tyre. Kur u shua i ashtuquajturi “ Revolucion i Demokratik i vitit 1924”, Zogu ishte i strehuar në Beograd dhe po përgatiste ndërhyrjen ushtarake me ndihmën e ushtrisë jugosllave dhe të veteranëve të rusëve të bardhe, të Vrangelit. Megjithatë Zogu më vonë me dëshirën për të modernizuar vendin ktheu fytyrën nga Musolini.

Italia i kërkoi Zogut më 1926 që t’i njihte të drejtën ekskluzive në sigurimin e mbrojtjes së Shqipërisë e kjo nuk i erdhi për mbroth Jugosllavisë. Më 1939 gjeografia Shqipëtare do të kishte një hartë tjetër, hartën e pushtimit nga Italia fashiste. Pavarësia e saj ishte mbytur. Por, për shkak të së kaluarës historike gjatë zhvillimevedemokratike shpërtheu nacionalizmi. Gjithmonë në këto treva ka patur grindje etnike, përçarje, probleme të kufijëve midis shteteve, të religjionit etj. Vërtetë pranw njëritjetrit, por herëherë të ndërthurur në përpjkje të përbashkëta e sërish të ndarë, të grindur e të kundërvënë, gjithashtu.

III.Q. GJEOPOLITIKA E SYNIMEVE TW ITALISW FASHISTE.

Zogu u shpall mbret në vitin 1928. Koha tregoi se ai e kishte të pamundur t’i bënte ballë trysnisë së Italisë fqinje e cila synonte ta pushtonte. Në prill 1939, Italia fashiste sulmoi Shqipërinë. Ndryshime të reja ndodhën në hartën e saj. Shqipëria u bë pjesë e Kurorës Mbretërore Italiane.

Në tetor 1940, Shqipëria u bë trualli gjeografik i mbështetjes së Italisë për të sulmuar Greqinë, me qëllim pushtimin e saj. Ndërkaq Greqia i zmbrapsi këto sulme dhe pushtoi krahinat J të Shqipërisë . Prej dwshirws për të mbështetur Greqinë dhe Jugosllavinë, Britania e Madhe, nisi të nxisë qëndresën kundër forcave italiane, në Shqipëri. Gjermania, pasi shkatërroi Jugosllavinë e lejoi Italinë që ta bashkonte Shqipërinë me Kosovën si dhe trojet dibrane në Maqedoni, duke i dhënë krahë ëndrrës nacionaliste shqiptare, të asaj kohe. Ndërkohë, në Shqipëri kishte filluar rezistenca antifashiste dhe ishte krijuar struktura e plotë e një lëvizje Nacionalçlirimtare e ideuar dhe udhëhequr nga Partia Komuniste. Forcat nacionaliste, ishin në dilemë, midis përzgjedhjes nëse do të bashkoheshin në një Front me nacionalçlirimtarët, apo të prisnin se çdo të bëhej me Gjermaninë e mandej,

mbështetur nga Perëndimi të realizonin idenë e një Shqipërie etnike e cila të përfshinte të gjithë Shqiptarët në Ballkan.

III.R. ZGJERIMI I LWVIZJES NACIONALÇLIRIMTARELëvizja Nacionalçlirimtare po zgjerohej. Britania e Madhe vendosi lidhje me këtë Lëvizje dhe me vet udhëheqësin e Partisë Komuniste, EnverHoxhën. Ushtria Nacionalçlirimtare po zgjerohej, në një organizim tërësor, me njësi të rregullta (batalione, brigata, divizione). Por, Balli Kombëtar qëndronte në një pozicion mëdyshës, çka nuk inkurajonte përpjekjet e Britanisë së Madhe dhe Perëndimorëve, në fatet e ardhme të Shqipërisë.Pas kapitullimit të Italisë Fashiste, gjermanët hynë në Shqipëri. Dimri i vitit 1943, ishte një përballje e madhe e Lëvizjes Nacionalçlirimtare me forcat gjermane. Në pranverë u shfaq një gjenerim i paparë i forcave partizane, të cilat u rimëkëmbën e u zgjeruan në numër duke përfshirë në mënyrë tërësore, gjeohapësirën shqiptare.Në maj të vitit 1944, Enver Hoxha formoi të parën Qeveri të Përkohshme, në Shqipëri. Por, krahinat V shqiptare ishin nën ndikimin e krerëve vendorë. Divizioni i I-rë i forcave partizane filloi lëvizjen drejt V, ku të dërguarit britanikë vijonin të nxisnin krerët nacionalistë. Ndër ta Abaz Kupi, ishte për rikthimin e Zogut në Shqipëri.Veprimet e Divizionit të Parë në V përparonin me sukses. Në fund të muajit gusht, forcat gjermane u shpartalluan në Dibër. Ndwrkaq njwsitw partizane po zgjeroheshin çdo ditë, në mënyrë të jashtëzakonshme. Ushtria partizane e gjalloi vetveten e saj, nëpërmjet qëndrswës, guximit, organizimit në kushte shumë të vështira, duke u shumëfishuar në numër. Në 17 nëntor 1944 Tirana çlirohet dhe në 29 nëntor e gjithë Shqipëria.Malet shqiptare si gjeohapësirë e mbijetesës partizane, u bënë strehë e qëndresës e në tërësi zonat fshatare, duke filluar që nga zona e Labërisë në jug, Mallakastër, Përmet, Skrapar e Kolonjë, Çermenikë e Martanesh, në luginën e Drinit e përtej tij, në Mat e Dibër dhe në rrethinat e Tiranës, gjer në çlirimin e plotë të vendit. Problemi kosovar gjatë luftës Nacionalçlirimare, ishte i pranishëm por vijimi i zgjidhjes së tij, nuk solli dot realizim të tij, për vet kushtet e vendosjes së regjimeve komuniste në lindje, kur Jugosllavia bënte pjesë në këtë bashkësi vendesh. Në saj të Gjermanisë, gjatë luftës sw Dytw Botwrore, Kosova i ishte marrë Serbisë dhe konsiderohej e përfshirë me Shqipërinë.Por fatet e ardhme të Luftës, nuk vijuan dot të ruanin këtë zgjidhje prej, mbasi Partia Komuniste e Jugosllavisë, nuk hiqte dorë prej ndjenjave dhe synimeve serbe për ta patur Kosovën nën sundimin e saj.

SHFRYTËZIMI I VENDIT NË VEPRIMET LUFTARAKE PARTIZANE GJATË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE

III.R.a. Gjormi. Ishte dhjetor i vitit 1942. Mesapliku u bë truall që në fundviti po

mbushej me milicë. Ishin mbi 1000 mercenarë, një pjesë e të cilëve i komandonte Halil Alia e Selim Kaloshi, të mbështetur me artileri po edhe me aviacion. Luftimet më të ashpëra u zhvilluan në Gjorm. Kodrat e Gjormit si lartësi të njohura e tipike, të zëna nga partizanët, në të dy anët e grykës së ngushtë të Shushicës bënë që armiku të shpartallohej.

III.R.b. Voskopojë. 16.01.1943Në Voskopojë ndodhej një garnizon Italian i milicisë. Forcat partizane të

Qarkut të Korcës bënë një marrshim drejt Voskopojës, në palcë të dimrit, me erë dhe dëborë. Dimri i zonës ishte i rëndë po partizanët i kishim marë masat dhe po kështu e njohnin vendin, ku do të shkonin. Ndërkaq italianët nuk e kishin provuar dimrin e Voskopojës si dhe një sulm nga çetat e Korçës, në të njëjtën kohë. Kur forcat xhenjere italiane po vinin për ndihmë nga Korça forcat partizane zunë pritë në një vend shumë të njohur dhe shumë zotërues, për një pritë të sukseshme si ajo tek ura e Kovaçit, ku ata nuk lejuan këtë forcë mbështetëse. Relevi rrotull ishe përparësi.

III.R.c. Patos. 10.02. 1943Patosi ishte i fortifikuar nga garnizoni Italian. Kjo ishte përparësi e tij.

Ndërsa focat partizane e njohnin më parë vendin kudo dhe e përfytyruan atë se ku ishin vendosur fortifikatat. Ata po bindeshin pësëlargu në krijimin e një përfytyrimi sulmues në sajë të pozicionit shumë të favorshëm të relievit.

Në 1 prill të vitit 1943 u krye një aksion në Selenicë. Relievi dha mundësi të mëdha për një sukses të partizanëve në sajë të kodrave mbi Selenicë në P të saj ku karabineierë italianë ranë në pritë dhe pësuan disfatë. Një aksion tjetër ishte ai shkurtit, kur partizanët, duke njohur se ku ndodheshin hyrjet e minierës dhe të furnizimit me energji kryen rrethimin, prenë dritat , dogjën ofiςinën dhe depot që gjendeshin aty.

III.R.d. Drashovicë, shtator 1943. Do të sulmohej garnizoni gjerman në Fushën e Drashhovicës dhe atë të

Mavrovës. Në këtë sulm morën pjesë Batalioni “ Halim Xhelo” dhe ai “ Ismail Qemali” Kazermat në Drashovicë ishin të fortifikuara. Çetat territoriale sulmuan pjesën e garnizonit që ndodhej në Fushen e Mavrovës. Relievi përsipër luginës ishte gjithnjë epërsi e madhe. Sulmi u krye gjatë natës. Dy batalione do të vinin në ndihmë një nga Vlora dhe tjetri prej Tepelene. Komanda gjermane mori vendim që të luftohej edhe në rrethim, duke i vendosur forcat n rajonin e fortifikuar tek ura pranë Drashovicës së Vjetër Epërsia në vendosje, në një reliev dhe vende që kishte vëzhgim dhe siguri në rrethim, bëri që forcat gjermane të tërhiqeshin dhe të zinin të tjera pozicione mbrojtjeje pranë Vlorës. Po fillonte një operacion me emrin “ Eliot “ , me forca më të mëdha dhe të papërballueshme në numër e në teknikë. Atëherë taktika partizane do të zgjidhte përsëri relievin dhe vendin që i thërriste në strehën e tij , mes maleve të Çikës.

III.R.e. ArbanaLufta e Arbanës tetor 1943, lidhet me luginën e Erzenit dhe Arbanën që

ndodhet në brigjet e tij. Armiku, duhet të mbyllej në luginë. Kjo duhet të ishte një zgjidhje për një fitore të mundshme. Grupi i Pezës dhe njësia e sapoformuar e Brigatës së Tretë u përballën me repartet autonome të Korpusit të XXI malor, gjerman. Relievi i epërm kodrinor mbi luginë u shfrytëzua që të përdoreshin edhe grupe të vogla të cilat organizonin goditjë në shumë drejtime mbi forcat gjermane duke u gjendur gjithjnjë në pozicione të epërme, çka e befasoi armikun.

III.R.f. Gusmari.Edhe në Gusmar, në atë rrafshnaltë të izoluar të Kurveleshit të Sipërm

ndodheshin forca italiane, ndonëse të pakta. Po ata insistonin që të qëndronin në atë trevë të largët dhe të mbrojtur nga natyra. Forca partizane fshatare sulmuan në një moment shumë të papritur, por të organizuar. Ata ndoqën me përfytyrim ndjeshmërinë që të përcjell njohja e çdo detaji të zonës. Ishte një alarm i vërtetë dhe pak i pabesueshëm për ato pak forca por që ndjesia se ishin kaq larg dhe të izoluar midis maleve i çoi në shpartallim dhe pas kësaj, kjo zonë u konsiderua si zonë e lirë dhe nuk u prek asnjëherë.

III.R.g. LibohovaÇlirimi i Libohovës përveç shumë treguesëve të tjerë të pamohueshëm

kishte dhe një tregues të epërm, atë të një vendi të njohur dhe të shfrytëzueshëm, nga çetat që morën pjesë në luftë. Sado që qyteti ka një pozicion të favorshëm, me një kala e cila përfaqëson një ngrehinë të fortifikuar, vrojtimin nga të gjithë anët, përsëri forcat italiane nuk ndjeheshin të sigurta pasi rrotull, nga lart ku rron mali Bureto, nga të dy anët; ajo e Labovës dhe Nepravishtës rrëzë malit, mund të afroheshin lehtësisht forcat partizane, ashtu edhe siç ndodhi, ku mund të mbeteshe në rrethim dhe s’del dot. Nata, njohja e vendit, fshehtësia ishin faktorë ndikues të padiskutueshëm. Edhe kur forcat ndihmëse nga Gjirokastra erdhën në mbështetje në të hyrë të Libohovës, pranë të dy brigjeve rrugore anësore partizanët kishin organizuar pritë duke realizuar qëllimin e tyre për të çliruar Libohovën.

III.R.h. Marrshimi i Brigadës së Parë.Në shkurt –mars të vitit 1944 Brigada e Parë niset në një marrshim në V të vendit, drejt Martaneshit ku ishte i rethuar Shtabi i Përgjithshëm. Ky marrshim filloi nga Mokra deri në V të Shkumbinit. Ishin tre batalione të kësaj Brigade. Në këtë dimër të ashpër, në luftë dhe në të ftohtë, rruga marrshuese ishte me të papritura por edhe një dëshmi e vërtetë dhe e pashlyeshme e gjurmëve në gjeohapësirën shqiptare të pushtuar deri në fshatrat më të thellë si : Letëm, Kostenjë, Martanesh, Orenjë e Shmil. Shtabi i Përgjithshëm ishte i rrethuar në këtë zonë. Një marrshim i tillë ka mbetur si një simbol i luftës partizane sadoqë ende diskutohet për udhëheqësit komunistë të kësaj lufte. Në këtë vështrim, duke dashur të hedhësh poshtë bëmat luftarake të një populli, harron se në kolonat e këtij marrshimi ishin tre batalione të partizanëve shqipatë që nuk kishin dalë për një reshperim dimëror në natyrën e tyre, por për t’u përballur me dy dimra të vështirë të kohës. Rruga, luginat , qafat, rrëzëfshtrat, urat e përrenjëve e kasollet, qëndrimet, zjarret, dëbora dhe temperaturat e ulta, ishin pjesë e gjeohapësirës që duhej të përballohej. Nuk mund të përballej dot një nismeë e tillë luftarake nëse nuk njihej vendi, nëse nuk kishte informacion se ç’ndodhte më tej, se si mund të ngjiteshe apo të zbrisje, se si të gjeje strehë për të pushuar dhe për të kontaktuar me fshatarët. Ky marrshim ishte një lloj zgjimi psikologjik, në mes të dimrit dhe të trevave të thella të maleve shqiptare që do të mbahet mend në kujtesën ushtarake të pupullit Shqiptar po edhe një dëshmi e veçantë se sa i ngrohtë dhe i afërt është bashkëveprimi me vendin tënd, në një luftë çlirimtare të një populli të vogël me dëshira lirije.

III.R.j. Konispoli Konispoli është një ballkon, mbështetur në mal, që sheh kufrin, luginën përball dhe kufirin. Këtu është zhvilluar luftimi i parë me gjermanët, pranë kufirit . Ata përdorën aviacion dhe desantë detarë. Donin që me ςdo kusht të pushtonin qytetin e vogël jugor. Ishin rreth tremijë forca gjermane. Aty luftimet janë zhvilluar për rreth tre muaj rresht ςka ishte shumë e pazakonshme për luftën partizane e cila i kishte sulmet të shpejta dhe efektive mbasi ςdo vonesë nuk ishte kurrë në favor të saj.Po në Konispol ndodhi kështu sepse vendi ishte shumë në epërsi për forcat partizane dhe dha mundësi që ky ballkon të mbetej një dëshmi e rrallë.

III.R.k. Kolonja, Barmashi Në Barmash, ku ka një reliev shumë tipik për organizim të pritave në

luginë e grykën tëposhtë sapo fillon dhe zbret rruga që vjen nga Leskoviku, Çeta “ Tomorri “ dhe ςetat e tjera të Kolonjës i zunë pritë forcave gjermane Kjo përkon edhe me goditjen e parë që u është bërë forcave gjermane, sa hynë në Shqipëri dhe u shkakëtuan atyre dëme të mëdha.

III.R.l. KrujaShtator i vitit 1943.Ishte marrë urdhër që Kruja duhej të ςlirohej. Forcat partizane shfrytëzuan dy drejtimet që i afrohen qytetit të shkëmbinjëve dhe të kështjellës, ardhja nga ana e Zgërdheshit dhe ana tjetër e Grykës së Nojes të cilat dukeshin sikur kishin edhe me vete tërë ngrehinën natyrore të Malit të Krujës që rrinte përsipër. Gjermënët nuk rezistuan dot. Do t’u duhej që të planëzonin përsëri një sulm tjetër, për ta rimarrë. U krijua grupi I posaςëm “ Neuman” mbështetur me artileri dhe aviacion, duke nisur kundërmësymje e cila për pozicionimin q ëkishte Kruja

III.R.m. Tiranë.MushqetaNë nëntor 1944 kolona gjermane e grupit “ Steyrer” prej Qafë Krrabës

zbriste në luginën e Tiranës për të goditur në shpinë forcat partizane që kishin rrethuar kryeqytetin. Jo vetëm në Mushqeta ku u zhvilluan luftimet kryesore por edhe në të gjithë rrugën që vjen nga QafëKërraba, relievi të jep mundësi të mëdha për organizim mbrojtjeje dhe veprime taktike të goditjes së kolonës gjermane. Pranë urës së Erzenit ishte porta dhe kyçi partizan i vendit i cili u ruajt dhe pati sukses.

III.R.n. Përsëri, Tirana.Një shëmbull që do të ngelet në historinë e popullit shqiptar është edhe përpjekja për çlirimin e Tiranës në nëntor të vitit 1944. As që mund të bëhet fjalë për të krahasuar madhësinë e sotme të kryeqëndrës së Shqipërisë me atë të vitit të fundit të Luftës së Dytë Botërore. Ky ndryshim është shumë i madh. Megjithatë faktorët që plotësonin kuadrin njohës të epërm, për zhvillimin e luftimeve ishin: urbanistikë ( qytetorë), ekonomikë, të paisjes e të furnizimit, të karakterit të banorëve të Tiranës dhe zonave që ata banonin në qytet, kushteve të motit. Të gjitha këto, bëjnë pjesë në atë që quhet gjeografia qytetor ushtarake. Në kohën për të cilën po flitet nuk kishte specialistë që të analizonin ndikimin e këtyre faktorëve, veçmas ose sëtoku, për të përcjellë informacion për komanadantët partizanë e Shtabin e

Korparmatës. Megjithatë, në mënyrë empirike, apo edhe nëpërmjet të dhënave të grumbulluara, organizimi i Luftës për çlirimin e Tiranës, ishte një përvojë e vërtetë. Edhe në kampin gjerman duhet të vihet në dukje se kishte një njohje shumë të mirë të gjeografisë qytetore te Tiranës derisa Korparmata e XXI malore e tyre kishte organizuar tri vija mbrojtjeje sipas vet sistemit qytetor. të rrugëve shumë këndore mbyllëse si dhe rrezore me ndërtimin edhe të fortifikimeve. Ndërkohë, në pikat kryesore të qytetit, ishin ndërtuar pikëmbështetje. Megjithëse një luftë e vështirë dhe me karakter frontal, ndryshe nga shumë luftime të tjera të organizuara në kushte gjeografike rurale, ajo tregoi bindshëm shkallën e lartë të organizimit dhe të vendosmërisë për arritjen e fitores. Lufta e Tiranës është një shëbull tjetër i lartë dhe shumë domethënës. Partizanët nuk kishin asnjë përvojë se si luftohej në një qytet Ata nuk kishin teknikën e duhur dhe as njohjen profesionale. Veςse ata kishin informacionin njohës të vendit , të rrugëve të Tiranës, të karakterit të tyre, gjerësisë, llojit të mureve dhe të ndërtimeve, shtigjve se nga mund të lëvizej gjatë sulmit apo tërheqjes; ata e dinin se ku kishte ngushtimet Lana dhe kanalet e ujrave, ata i dinin dhe trungjet e pemëve dhe puset e ujit. Megjithëatë edhe pse pa përvojë n rrugë u ndërtuan edh barrikada rrethanore gjersa sot e kësaj dite ajo rrugë quhet” e Barrikadave”

III.R.nj. “Kodra e Kuqe”në Tiranë dhe rruga “ Firej” në Shkodër.Një përvojë e re shënohej gjatë luftës në qytete. Lufta në qytet si ajo e

Kodrës së Kuqe që tani nuk e dallon dot prej ndërtimeve që janë bërë, Vojo Kushi, Sadik Staveleci dhe Xhorxhi Martini, ndodhshin në shtëpinë e Ije Farkës. E future në ato rrugica të ngushta, mes mureve rrethuese dhe bimësisë ishte e vështirë të realizohej kapja e tre guerilasve. Derisa aty erdhen tanke dhe autoblinda dhe 200-300 fashistë, mbas katër orë luftimesh, ata dhanë jetën si martirë. Kjo ilustron se ς’rëndësi mer lufta në qytet dhe sa kujdes duhet për të njohur detajet e lëvizjes dhe të orientimit në brendësi e të rrethinës së banuar. E tillë ishte Lufta e tre Heronjëve të Shkodrës si një episod në rrugën Firej të qytetit ku ndodheshin Perlat Rexhepi, Branko Kadija dhe Jodan Misja. Rethimi i kësaj shtëpie u bë me rreth 600 milicë, dëshmi tjetër se ςfarë vështirësishë të ofron qyteti dhe ndërtimet në të .

III.S. PAS LUFTËS SË DYTË BOTËRORE

Në prag të çlirimit, trysnia jugosllave, për çështjen kosovare ishte e madhe dhe përballja me të ishte e pamundur. Vendosja e qeverisë komuniste, solli prishjen e marrëdhënieve me Britaninë e Madhe dhe SHBA në vitin 1946. Në gusht 1945 ishte shpallur reforma agrare. U shpronësuan mbi 8000 pronarë. Nga fundi i vitit 1947, sektori ekonomik privat u eliminua. Filloi kolektivizimi i vendit i cili do të vijonte deri nga mesi i viteve ’60. Ekonomia pati ritme të larta të zhvillimit të saj por që shpejt ndryshoi, kur u ndërprenë ndihmat nga Bashkimi Sovjektik dhe Kina. Pas luftës së Dytë Botërore, me gjithë kontributin e madh që dhanë shqiptarët në Koalicion, çështja kombëtare nuk u zgjidh. Shqipëria mbeti po në ata kufij. Në republikën federative Socialiste të Jugosllavisë u krijua qarku autonom i Kosovës - Metohisë si pjesë Serbisë, ndërkaq viset e tjera shqiptare u ndërfutën në Sërbi, Maqedoni dhe mal të Zi. Në vitin 1960, qarku i Kosovë - Metohisë u kthye në Krahinë Autonome dhe përbërës konstruktiv i Federatës. Qarqe shoviniste sërbe, nuk e shuan etjen e tyre diabolike ndaj Shqiptarëve të Kosovës. Në prag të viteve 80 -të ata synuan që edhe ato pak të drejta që kishin fituar ndën Jugosllavi, t’ia u hiqnin. U zhvillua më tej politika e shtypjes dhe shfrytëzimit të Shqiptarëve.

Në vitin 1948, po bëhej e qartë se Jugosllavia synonte për ta përfshirë Shqipërinë në Federatë. Por me prishjen e marëdhënieve të Jugosllavisë me Bashkimin Sovjetik, solli rastin shqiptar për të shpëtuar nga synimet e mbrapshta jugosllave. Historia e Shqipërisë, në periudhën komuniste pati një reliev të ndryshëm në krahasim me vendet e tjera të Lindjes. Deri në vitin 1960 ombrella sovjetike ishte e pranishme. Prej këtij viti, ndodhi prishja e parë fatale me Bashkimin Sovjetik, duke e zhvendosur larg aleancën, në Azi, me Republikën Popullore të Kinës. Aleanca e re vijoi deri në vitin 1976. Gjeografia e marrëdhënieve ndërkombëtare të Shqipërisë, gjeti mbështetjen e largët, por shumë të nevojshme në vështrimin ekonomik dhe atë ushtarak. Por, më tej erdhi një prishje tjetër e cila e ishulloi Shqipërinë, të vetme, përballë së ashtuquajturit “revizionizëm” dhe imperializmit në anën tjetër.

Vitet 90 të u duk se po i kthenin Ballkanit lirinë. Kështu filloi “vrapi” i shumëpritur, drejt pluralizmit, ekonomisë së tregut, nënështrimin e aspiratave nacionaliste ndaj jë ekujlibri të ri në një shkallë të gjerë rajonale dhe evropiane, respektimin e drejtave të njeriut etj. Por ka qënë shumë e vështirë që të vendosen lidhjet reale me të kaluarën historike, për të shqyrtuar se në ç’rrugë mund të hiqet pluhuri që morën përsipër ballkanasit në përiudhën komuniste, për të rigjetur virtytet, dhe vijimin e historisë së tyre të vërtetë, duke u mbështetur në traditat dhe ndjenjat kombëtare. Por për Shqipërinë nuk ishte kaq e lehtë sepse përveç tranzicionit të jashtëzakonshëm, problemet e pazgjidhura që ka lënë historia, ishin gjithnjë

të pranishme mbasi edhe në kushtet e një demokracie moderne, ende problemet e Kosovës, të popujve shqiptarë në Mal të Zi, Sërbinë Lindore dhe FYROM mbetwn një obligim i natyrshëm.i qeverisë shqiptare. Në vitin 1948, po bëhej e qartë se Jugosllavia synonte për ta përfshirë Shqipërinë në Federatë. Por në saj të prishjes së Jugosllavisë me Bashkimin Sovjetik, erdhi rasti shqiptar për të shpëtuar nga synimet e mbrapshta jugosllave. Historia e Shqipërisë, në periudhën komuniste pati një reliev të ndryshëm në krahasim me vendet e tjera të Lindjes. Deri në vitin 1960 ombrella sovjetike ishte e pranishme. Prej këtij viti, ndodhi prishja e parë fatale me Bashkimin Sovjetik, duke e zhvendosur larg aleancën, në Azi, me Republikën Popullore të Kinës. Aleanca e re vijoi deri në vitin 1976. Gjeografia e marrëdhënieve ndërkombëtare të Shqipërisë, gjeti mbështetjen e largët, por shumë të nevojshme në vështrimin ekonomik dhe atë ushtarak. Më tej erdhi një prishje tjetër e cila e ishulloi Shqipërinë, të vetme, përballë së ashtuquajturit “revizionizëm” dhe imperializmit në anën tjetër.

III.S.ISHULLIMI I SHQIPWRISWIshullimi i Shqipwrisw solli njw pwrfytyrim tjetwr gjeografik dhe

gjeopolitik tw paparw prej sw shkuarws. Gjeohapwsira shqiptare u nda kwrcwnueshwm dhe armiqwsisht, me fqinjwt dhe me Botwn. Tw dukej se pwrswritej po e njwjta ndjesi e ruajtur brenda vedit tw Shqipwrisw dhe shqipwtarwve tw cilwt pwr njw kohw tw gjatw ishin tw robwruar dhe nwn rrezikun kanosws, tw pwrhershwm tw zhdukjes, si pre e lakmive historike. Kjo ndjesi rronte dhe nuk mund tw sillte paqe nw shpirtin e thellw tw shqiptarwve tw cilwt kishin qwnw gjithherw nwn shwnjwn e goditjes kombwtare. Nw ςlirim tw vendit, njw inspirim i vetwm ishte mbwshtetja nw njw forcw tw madhe siς ishte Bashkimi Sovjetik, dhe fqinji dhelpwror Jugosllavia. Po nuk vijoi gjatw.

Harta e Shqipwrisw sw pasςlirimit ishte njw lloj wndwrre e fshehur, si fillesw nga fqinji V, ku ishin pwrzierw, gati pandijshwm, simbolet, udhwt, ekonomitw dhe gati njwsimi i ushtrive. Shqipwria po bwhej gjeohapwsirw gjeopolitike ku shpwrfaqeshin programe, nw heshtje, pwr njw gllabwrim tw ri, tw saj. Planet ushtarake dhe krijimi i njw ushtrie tw re, ndodhej nwn mbikqyrjen e dy padronwve tw rinj: tw Bashkimit Sovjetik dhe mandej tw Jugosllavisw. Në vitin 1948, po bëhej e qartë se Jugosllavia synonte për ta përfshirë Shqipërinë në Federatë. Prej prishjes së Jugosllavisë me Bashkimin Sovjetik, erdhi rasti shqiptar për të shpëtuar nga synimet e mbrapshta jugosllave. Pwr njo kohw fare tw shkurtwr drejtimet operativo-strategjike ndryshuan kahjen gjeografike nw njw orientim studimor swrish armiqwsor, ndaj Jugosllavisw, brenda swcilws ndodhej edhe Kosova. Ky qe bregu V i ishullimit, real dhe jo i krijuar nga Shqipwria, por prej planeve gjeopolitike tw Jugosllavisw. Nw J, Greqia ishte, jo vetwm nw njw sistem tjewr ekonomiko-shoqwror, por edhe kaq armiqwsor; me synime ireale ndaj trojeve shqiptare; me njw ligj Lufte qw u pwrcoll qw nga Lufta e Dytw Botwrore. Brenda Greqisw rronin troje tw dhunuara nw Mbuleswn e Tokws Çame, me shqiptarw tw pwrzwnw nwpwr fushata tw spastrimeve etnike, pwr njw rrjedhw kohore tw gjatw. Nw P ishin dy detet qw ndanin Shqipwrinw nga qytetwrimi perwndimor qw pwr shkak tw erws komuniste qw fryntw nw L, pwrballej me rrezikun armiqwsor tw Italisw dhe gjithw botws tjetwr.

Vetwm, larg, nw shpinw, nw L, ndodhej bashkwsia e vendeve ishsocialiste. Ky ishte ishullimi i parw. I dyti do tw vinte pas viteve 60’ tw kur

Shqipwria u prish me Bashkmin Sovjetik pwr shkak tw ideologjisw. Ishullimi gjeografik u bw edhe mw i largwt, kur si mbwshtetje pwr Shqipwrinw, mbeti Kina. Pwr njw periudhw gati njw ςerekshekulli pwrgtitja ushtarake ishte e orientuar nw njw synim pwrballjeje tw kundwrshtarwve tw shumtw dhe tw mwdhenj imperialisto-revizionistw, dhe kwsisoj ishullimi u bw i frikshwm. Gjeografia Ushtarake pati njw nga mobilimet mw tw skajshme gjeohapsinore qw pwrfshiu nw vete njohjen gjeografike dhe orientimim me njw qwllim madhor qw ςdo pwrbwres i vendit, tw ishte objekt njohws dhe i qwndresws, qw nga guri, bregu, lumi, trungu, shkurrja, pragu i derws, qielli mbi krye, deri tek piramida e kufirit. Ishte njw pwrfytyrim gjeohapsinor, brenda njw ishulli i cili pretendonte se ne gjeografinw Evropiane dhe botwrore tw ishte njw shpresw shwptimi dhe njw fener ndiςimi. Psikoza e luftws ishte e kudondodhur dhe burimet njerwzore, ekonomike u vunw twrwsisht nw funksion tw mbrojtjes. Ngulimet ushtarake, kishin njw shpwrndarje gjithvendore e ku njw rrjet lajmwrimi e kushtrimi pwrndahej deri tek nxenwsi i shkollws. Vendi ( terreni ) duhej tw studiohej pwllwmbw pwr pwllwmbw, fortifikimi iu shtua aleatwve tw pwrhershwm qw ishin viset gjeohapsinore malore tw Shqipwrisw, Mbulesa e Tokws, ujorwt, bimwsia, gjeologjia, metereologjia, mjedisi dhe atmosfera me twrw treguesit e tyre ishin nw tw njwjtwn kohw tw militarizuar. Nw mwndjen e secilit nuk duhet tw ishin vetwm si njw pwrceptim bukurie, kwnaqwsie dhe jete nw natyrwn tonw tw magjishme por nw simbiozw me shqetwsimin pwrhershwm se ky pejzazh gjeohapsinor do tw sulmohej e pushtohej. Pwr njw kohw fare tw shkurtwr drejtimet operativo-strategjike studimore ndryshuan. Nw kwtw periudhw Toka, Ajri, Deti ishin, tre pwrbwrws tw gjeohapwsirws qw pwrfytyroheshin tw kwrcwnuar nw njw kufi tw prerw tw kwtij ishullimi. Gjeografia Ushtarake e kwsaj periudhe e cila vijoi deri nw fund tw shekullit qw shkoi ka qwnw njw nga pwrvojat mw tw jashtwzakonshwme tw shqiptarwve qw krijuan ndarjen e madhe me Evropwn qw pwrjetuan konceptime gjeografike dhe identiteti krejt tw ndryshme me zhvillimet e botws tjetwr. Kjo ishte njw gjeografi e sajuar si njw mikrounivers ku ndodhej “ feneri ndriςues” dhe orientimi. Nw kwto kushte shwrbimit topogjeodezik tw Ushtrisw Popullore nuk i duhej vetwm harta por njw seri masash pwr njohjen dhe shfrytwzimin e vendit. Investimet qw u bwnw nw kwtw drejtim kanw qwnw tw mwdha, sepse edhe vlerwsimi gjeografik i vendit u konsiderua si parwsor. Kwtij qwllimi i shwrbyen edhe studimet topografike tw hapwsirave ku vepronin njwsitw ushtarake.

III.SH. LËVIZJA DEMOKRATIKENdryshimet e mëdha demokratike në Europën Lindore filluan në vitin

1989, pas fundit të përgjakshëm, të regjimit të Çaushevskit në Rumani. Gjatë vitit 1990, kërkesa popullore për ndryshime ishte një trysni reale. Në këtë kohë ndodhën dhe këputjet e zinxhirëve, për emigrim jashtë Shqipërisë. Në mënyrë masive mijëra shqiptarë, çanë telat e klonet kufitare me Greqinë, mijëra të tjerë u futën brenda thurinave të ambasadave perëndimore në Tiranë. Në dimrin e vitit 1990-1991, demonstrimet popullore ishin një vërshim i vërtetë. U hoqën shumica e simboleve të shtetit komunist njëpartiak. Zgjedhjet e para demokratike u mbajtën në mars 1991.Strukturat e shtetit si dhe vet mendësia e kohës, pësuan një grusht të fuqishëm e sëtoku me to, një paralizë të vërtetë ndjeu ushtria shqiptare, përhapja e saj, konceptimi i mbrojtjes. Gjeografia ushtarake si pasqyrim i

situatave të mbrojtjes si orientim e ndikim, ndërpreu veprimtarinë hartografike njohëse. Përfytyrimi gjeoushtarak i vetizolimit, gjeti kontaktin e parë me gjeografinë ballkanike dhe europiane. Njohja e vendit, e përqëndruar brenda kufijve, solli lirinë e parë tej “rrethimit”.

Paqëndrueshmëria vijoi gjatë vitit 1991, e shoqëruar me një prirje masive të emigrimit masiv, si ai i gushtit 1991, ku mbi 25 000 shqiptarë, rrëmbyen anijet e mjete të tjera detare, në portet e Shqipërisë duke i drejtuar drejt perëndimit.Ndërkaq Bashkësia Ndërkombëtare, nisi ndihmat e para për të kthyer qëndrueshmërinë e nevojshme. ”Operacioni Pelikan” u menaxhua nga ushtria italiane, e vendosur në Durrës.U këmbyen ideologjitë, sistemet ekonomike, u shkatërrua ekonomia kolektive; çka solli ndryshime të mëdha në gjeografinë shqiptare; me ndikim në lëvizjen e popullsisë, privatizimin, migracionin, tronditjen e ekuilibrave mjedisorë, prishjen e pejsazheve, gjeografinë ekonomike dhe atë kulturore duke u përcjellë me ndryshime të papara në gjeohapësirë, ku harta e Shqipërisë po merrte një fytyrë tjetër. Njohja dhe vlerësimi i kësaj gjeografie ishte e ngutshme, por mundësitë e menaxhimit shtetëror dhe ushtarak ishin në skajin më të ulët të tyre.Vitet 1990-1992, tronditën në themel të tyre gjeografinë, gjeostrategjinë, gjeopolitikën e kohës dhe sëtoku me to edhe gjeografinë ushtarake.

III.U. GJEOGRAFIA E REVOLTAVE POPULLORE TË VITIT 1997Faktorët ekonomikë të pakontrolluar, po sillnin në heshtje, një tërmet

të vërtetë, ku për shkak të mungesës së përvojës, mbi shkretimin ekonomik shqiptar, u ngritën “piramidat” financiare, falimentimi i të cilave do të shoqërohej me zhbërjen e tërë asaj që ishte arritur deri në vitin 1996. Revolta popullore filloi në Vlorë dhe në disa qytete të tjera të Shqipërisë Perëndimore. Gjendja nuk mund të kontrollohej dot nga qeveria. U krijuan Komitetet e Shpëtimit në Vlorë, Gjirokastër, Tepelenë, Sarandë, Mallakastër, për të mbrojtur lëvizjen e ndwrmarw. Shqipëria po përjetonte dramën e saj. Gjeografia e revoltave shqiptare pothuajse e pati tw gatshwm shpwrndrjen hapsinore tw ngulimeve ushtarake, logjistikws dhe armatimit, njohjes sw vendit nga “rezervistwt e dikurshwm” pasigurinw e menaxhimit dhe tw ruajtjes ushtarake qw swtoku ςuan nw “eksplodimin” gjithvendor. Fantazma e dikurshme e “rrethimit” si dhe problemet kulmore ekonomike nuk ishin vetwm njw revoltw por njw luftw brenda vedit nw paorientimin modern tw zhvillimeve politike shqiptare. Populli po armatosej me shpejtësi. Depo, tunele, vendgrumbullime e ruajtje të rezervave u hapën dhe anarkia po përmbyste gjithë vendin. Në prill 1997 krijohet Qeveria e Shpëtimit Kombëtar. Ndërkaq një forcë ushtarake ndërkombëtare mbërrin në vend e udhëhequr nga Italianët dhe Grekët.

III.T.NGJARJE TË RËNDËSISHME NË KOSOVË Në prag të çlirimit, trysnia jugosllave, për çështjen kosovare ishte e

madhe dhe përballja me të ishte e pamundur. Vendosja e qeverisë komuniste, solli prishjen e marrëdhënieve me Britaninë e Madhe dhe SHBA në vitin 1946. Në Republikën Federative Socialiste të Jugosllavisë u krijua qarku autonom i Kosovës - Metohisë si pjesë e Serbisë, ndërkaq viset e tjera

shqiptare u ndërfutën në Sërbi, Maqedoni dhe Mal të Zi. Në vitin 1960, qarku i Kosovë - Metohisë u kthye në Krahinë Autonome dhe përbërës konstruktiv i Federatës. Qarqe shoviniste sërbe, nuk e shuan etjen e tyre diabolike ndaj Shqiptarëve të Kosovës. Në prag të viteve 80 -të ata synuan që edhe ato pak të drejta që kishin fituar ndën Jugosllavi, t’ia u hiqnin. U zhvillua më tej politika e shtypjes dhe shfrytëzimit të Shqiptarëve.

Dramës së shtetit amë, tw vitit 1997, i shtoheshin ngjarjet që zhvilloheshin në Kosovë. Qysh në pranverë të vitit 1996 në krahinën e Drenicës së Kosovës, ishte krijuar një njësi fillimore luftarake antiserbe e cila u bë bërthama e UÇK-së. Gjeohapësirat kosovare të Drenicës, Dukagjinit ishin në dorë të UÇK-së. Millosheviç, nga fundi i pranverës së vitit 1998, ndërmori një fushatë e cila u quajt; “Ofensiva e parë” për të ndëshkuar njësitë e UÇK-së. Zhvillimet e luftimeve vijuan midis të dy palëve, por forcat serbe nuk qenë dot në gjendje të fusnin nën kontroll Kosovën. Kufiri verior i Shqipërisë e ndjeu më shumë këtë veprimtari luftarake. Kampe stërvitore u ngritën në të dy anët. Vija e kufirit me Kosovën, për herë të parë provoi lirinë e kalimit nga P, të bashkësive të kosovarëve që ktheheshin në atdhe për të luftuar me njësitë e UÇK-së. Në shkurt të vitit 1999, të dy palët (e Kosovës dhe ajo serbe) u thirrën në një Konferencë Ndërkombëtare, në Rambuje për një marrëveshje midis palëve, por që serbët nuk e pranuan asnjëherë ta nënshkruanin. Ndërkaq NATO-ja nisi një fushatë bombardimesh kundër ish Jugosllavisë për t’u rikthyer në bisedime e për t’i tërhequr trupat ndëshkimore dhe pushtuese prej Kosove. Pas 78 ditë luftimesh dhe eksodit kosovar që përgjasonte me atë biblik, të rreth njw milionë kosovarë, NATO-ja arriti fitoren e duhur sëtoku me përpjekjet e pandërprera të veprimtarisë luftarake të UÇK-së.Më 11 qershor 1999 NATO hyn në Kosovë.Gjendja në shtetin amë ende nuk e kishte marrë veten pas ngjarjeve të vitit të mbrapshtë 1997, megjithatë, Shqipëria u bë “streha” e vëllezërve të një gjaku dhe ndau natyrshëm vatrën dhe sofrën e saj, si një dëshmi e rrallë.

Në kufirin verior Divizioni i komanduar nga Gjeneral Kudusi Lama, rimori në dorë treguesit e organizimit luftarak dhe të gadishmërisë duke dhënë

ndihmesë në veprimtaritë ushtarake të kufirit , në pritjen e refugjatëve dhe instruktimin profesional të kampingjeve luftarake të UÇK-së, të ndihmës ndaj

Forcës së Ndërhyrjes në Kosovë (KFOR) duke ruajtur qëndrimin shtetëror të mosaktivizimit ushtarak, tej kufirit shtetëror, e cila menaxhohej nga NATO.

III.U.KOSOVAIII.U.a. Sfond

Kosova ndodhet në gjeohapësirën e Dardanisë së dikurshme. Sipërfaqja e saj është 10877 km 2. Popullsia e Kosovës, para spastrimit etnik ishte afërsisht 2.5 milionë banorë; prej të cilave 90%, shqiptarë. Në brendësi të gadishullit , pranë bërthamës së tij të hershme, ka shtrirje me koordinatat gjeografike, në jug 41°47’; në veri 43°16’. Pika më skajore në P, 20°00’ dhe në L 21°47’.Largësia VJ është 147 km në vijë ajrore dhe LP, 122 km. Në P,

ndodhet Shqipëria, në J, FYROM; në VL, Serbia. Ajo ka formën e një rombi, me diagonale gjeohapsinore pothuajse të barabarta. Kufiri me Shqipërinë e sotme, kalon nëpër të njëjtat njësi gjeografike, në të dyja anët, Alpet Shqiptare (Bjeshkët e Namuna, Rrafshi i Dukagjinit, Hasi, Pashtriku). Përgjatë 80 km, kufiri kalon, në kurrizin e Malit të Sharrit gjer në grykën e Kaçanikut; ndërkaq më tej vijon në Malin e Zi të Shkupit. Në grykën e Kaçanikut, tek pika kufitare Hani i Elezit–Bllat, kalon rruga automobilistike si dhe ajo hekurudhore që lidh Kosovën me FYROM. Vija kufitare me Serbinë përvijon nëpër vise kodrinore-malore, lugina lumore, gjeohapësira fushore. Jashtë Kosovës në J, kanë ngelur brenda Serbisë: Medvegjë, Bujanoc, Preshevë me një popullsi rreth 100.000 shqiptarë. Kosova është e rrethuar me vargmale, pothuajse në qëndër të gadishullit të Ballkanit. Në këtë vendshtrirje gjeografike ajo nuk mbetet e izoluar por nëpërmjet luginave lumore të Drinit të Bardhë, Vardarit gryka e Rugovës në VP, të luginës së lumit Ibër lidhet me detin Adriatik, dilet në Malin e Zi, Tivar dhe Ulqin. Largësia Pejë-Tivar është 270 km. Lugina e Lepencit që çan përmes grykës gjeostrategjike të Kaçanikut, lidh Kosovën me luginën e Vardarit që të nxjer mandej në detin Egje; në një largësi prej 360 km. Për në Detin e Zi, të lidhin lugina e Ibrit dhe Moravës së Bincit, të cilat derdhen në Danub.

III.U.b.Qafat historike

QAFA E MORINIT, hapet në bregun jugor të Drinit të Bardhë në lartësinë 290 m mbi nivelin e detit. Të dy gjeohapësirat shqiptare kanë komunikimin frymëmarrës brenda vetit. Këtu lidhet Kuksi me Prizrenin, ku kalon rruga automobilistike pranë Doganës shqiptaro-kosovare. Largësia Prizren-Morin është 17 km, ndërkohë deri në Kukës janë vetëm 28 km.QAFA E MORINËS, ndodhet në V, në Bjeshkët e Junikut ku ndahet rrethi i Tropojës me Komunën e Gjakovës. Lartësia mbi nivelin e detit është 570 metër. Nëpërmjet lumit Erenik, lidhet Tropoja e Vjetër me Gjakovën e cila ndodhet larg, jo më shumë se 10 km.QAFA E PRUSHIT, lidh Rrafshin e Dukagjnit dhe Gjakovën me zonën e Bytyçit e luginën e Zogajt. Ajo ndodhet në lartësinë 650 m mbi nivelin e detit. Këtu kalon një rrrugë automobilistike përgjatë rrjedhës së lumit të Skatinës e cila po rindërtohet për t’u bërë e kalueshme lirshëm midis dy zonave.QAFA E DOBRUNËS, lidh Hasin e Kosovës me Hasin e Shqiptar.QAFA E STOBËRDËS, lidh krahinën e Rekës së Kosovës me Tropojën.

III.U.c.Fusha e Kosovës.Fusha e Kosovës shtrihet nga Zveçani në VP në Kaçanik JL, në 80 km,

me sipërfaqe 950 km². Lartësitë mbi nivelin e detit nga 450 m (bashkimi i Sitnicës me Ibrin) dhe 515 (Vushtri), 550 m (Lipian), 580 m (Ferizaj). Kjo sipërfaqe jetësore, e plleshme, vend i gjeohistorisë Kosovare, i prodhimit dhe i zhvillimit, ku ndodhen qytetet: Prishtinë, Mitrovicë, Vushtri, Ferizaj, Gjilan, Kaçanik etj. Bimësia ka pësuar ndryshime. Pyjet përbëhen nga dushkaja, në luginat e lumenjve e hapësira kodrinore. Në rrethinat e fundme të Fushë-Kosovës fillojnë pyjet tipike të aheve dhe halorëve (pishë-bredh).

Në Fushë-Kosovë ka ndodhur beteja e famshme midis ushtrive të koalicionit antiosman dhe ushtrisë turke të komanduar nga sulltan Murati i

parë. Në këtë betëjë një rol të rëndësishëm luajtën forcat shqiptare ku prijës

të tillë si sundimtar i Shkodrës Gjergji i Dytë, Strazimir Balsha, vëllezërit Junt e Teodor Korona Muzaka nga Shqipëria Qëndrore që mbeti i vrarë në fushën e

betejës. Ushtria osmane ishte rreth 100 000 luftëtarë ndërsa ajo ballkanase 40 000 luftëtarë. Forcat Osmane fituan betejën, po aty ngeli i vrarë Murati i I,

prej dorës së një luftëtari me origjinë shqiptare, Milosh Kopiliq.III.U.d. Malet

Malet e Kosovës, janë kryesisht në rrethinën e Fushë-Kosovës, në përfytyrimin e ruajtjes të gjeohapësirës jetësore të trevës. Kopaoniku, ka lartësi 2017m, me shkëmbinj gëlqerorë e vullkanikë, mbuluar me pyje ahu, pishe e bredhi. Në sipërfaqet e epërme të Kopaonikut ndodhen livadhet alpine. Mali i Rogoznës është i lartë 1479 m, me shpate të thikta, gryka kanionesh. I tërë mali është me përbërje xeherorësh të plumb-zinkut ku ndodhen mineralet e Zveçanit e Trepçes. Shala e Bajgorës, ndodhet në P të Mitrovicës me lartësi 1600 m, me pyje dhe kullota. Kaloshini i Ibrit, ndodhet në VL të Mitrovicës përshkuar nga ujorë që janë degë të Ibrit, me pyje dhe livadhe. Hapësira Siriq-Kaçanik, përbëhet nga male e lugina që përfshin Siring dhe grykën e njohur të Kaçanikut si dhe lugina përrenjsh malorë. Lepenci depërton për në J, duke formuar grykën e trevës, me një pamje madhështore dhe dëshmi e qëndresës strategjike. Lartësitë e kësaj hapësire arrijnë nga 1650-1750 m, mbuluar me pyje, livadhe e kullota.

Në vitin 1910, në grykën e Kaçanikut, në fund të prillit ngjan lufta ndërmjet kryengritësve shqiptarë të trevave të JL të Kosovës dhe forcave të ushtrisë turke të komanduar nga Shefqet Turgut Pasha. Forcat turke kishin synim të shtypnin kryengritjen antiosmane të vitit 1910. Gryka e Kaçanikut ishte si një portë madhështore natyrore e Kështjellës Kosovare Shqiptare. Me gjithë epërsinë në numër, organizim dhe armatim forcat osmane nuk e patën të lehtë. Kryengritësit shqiptarë, të pakët në numër dhe të paarmatosur mirë, duke shfrytëzuar vendin e kësaj gryke historike që nga shtypi i kohës u quajt “termopilet Shqiptare” dëshmuan aftësi luftarake dhe shpirt kryengritës. Pellgu i Llapit, ndodhet në VL të Kosovës.

Në P, është Kopaoniku e në VL kufiri me Sërbinë, ndërkaq në J arrin deri në rrjedhën e sipërme të lumit të Shtembër. Në hartat topografike, ajo quhet edhe Kosova e Vogël. Lumi i Llapit kalon përmidis me të dy degët e tij.

Llapi ndahet në Llapi i Sipërm dhe ai i Poshtëm. Në rrethinat e Podujevës, Drenicës e deri në Llap të sipërm është mbizotërues relievi kodrinor. Tokat buqësore janë pjellore. Midis ujorëve të trevës dallohet rezervuari artificial i Batllavës me sipërfaqe 2.5 km² që furnizon Prishtinën me ujë të pijshëm.

Bimësia e Pellgut të Llapit është mbuluar me pyje dushkajash e drurë gjetherënës. Ka kullota e livadhe. Llapi i Sipërm ka popullsi të rrallë. Qëndrat qytetore janë, po kështu të pakta. Në Podujevë, filloi dhe u zgjua qëndresa popullore e UÇK . Pellgu i Moravës së Sipërme shtrihet në JL të Kosovës kufi me Sërbinë dhe Maqedoninë. Pellgu ka një gjerësi prej 41 km dhe gjatësi 16 km, me sipërfaqa 1500 km² dhe lartësi mesatare që arrin në 600 m. Përmidis formohen gryka e Moravës së Bincit, gryka e Lumit të Shtrëmbër, e gryka e Hogoshtit, Gropa e Gjilanit ku arrijnë degëzimet të Karadakut të Shkupit (që merr emrin Karadaku i Gjilanit). Përsipër ngrihen maja e Koplikut (1492 m), m.Topanasë (1176 m). Në V të Moravës së Sipërme shtrihen malet Lindore me lartësi 1000-1200 metër, midis të cilëve dallohet Bërda e re (1260 m), ku

ka rezerva të plumbit e të zinkut. Male të tjera përfshihen më tej, si Gollaku (në kufi), Rausha (1263 m), Koznica (1221 m) etj.

Klima është kontinentale, me tipare malore. Ujorët janë të dëndur dhe prej këndej ushqehet Morava. Pyjet veshin rreth 40 % të pellgut dhe janë kryesisht dushkaja e gjethorë. Më sipër, janë halorët dhe livadhet. Qëndrat e banuara janë fshatra me pak shtëpi. Largësitë e midis lagjeve janë të mëdha. Qëndra kryesore është Gjilani e pas tij vjen Vitia, Bërda e re etj.

III.U.e. Rrafshi i DukagjinitRrafshi i Dukagjinit është 70 km gjatë dhe 43 km e gjerë. Kjo krahinë e

dytë e madhe e Kosovës ndahet në:- Rrafshi i Dukagjinit i mirëfilltë- Bjeshkët e Namuna të Kosovës (Alpet Shqiptare të Kosovës)- Malësia e Hasit dhe Sharrit- Malësia e Drenicës

Rrafshi i Dukagjinit i mirëfilltë, është qendra dhe zemra e Dukagjinit të Kosovës. Relievi është me valëzime kodrinore të lehta, shpate të buta,në drejtim të rrjedhës së Drinit të Bardhë, ku degët e tij krijojnë lugina, jo shumë të thella. Ndodhen katër pellgje ai: i Pejës, Mirushës, i Gjakovës, i Prizrenit, pragjet e të cilëve janë çarë e thelluar nga Drini i Bardhë.

Klima është më e butë se ajo e Fushë-Kosovës. Pyjet janë dushkaja, kryesisht në anën e djathtë të Drinit të Bardhë.

Ujorët e Rrafshit të Dukagjinit përbëhen nga Drini i Bardhë dhe degët e tij sidomos ato që zbresin nga Alpet Shqiptare të Kosovës.Qëndrat më të mëdha qytetore janë: Peja, Gjakova, Prizreni, Istogu. Qendrat fshatare përgjatë rrugës Pejë, Gjakovë-Prizren janë të dëndur, me rreze të maleve më të rrallë e të shpërndarë. Tipet e banesave janë kulla.

III.U.f. Bjeshkët e Namuna.Ato, ahpesh quhen edhe: Alpet Shqiptare të Kosovës, si tërësi malore

mbi 2000 m lartësi që arrijnë edhe në 2500 m, të shtrira, në kufirin shtetëror me Shqipërinë dhe Malin e Zi. Ka maja të mprehta, piramidale, kreshtore, të ndërprera, të gdhendura, të thikta mbi 80º që duken si monumente natyrore. Lugina e Bistricës së Pejës i ndan Bjeshkët e Namuna në dy pjesë: V dhe J. Në Malin e Zi, Bjeshkët e Namuna shtrihen në Plavë e Guci, zona të banuara etnikisht nga shqiptarët. Pjesa J, ka male me bukuri të egër si malet e Junikut (2265 m), Strelci (2377 m), Kopaoniku (2460 m), Lumbardha (2522 m), Gjeravica (2656 m) si maja më e lartë e hapësirës Kosovare. Gryka e Rugovës ndodhet në rrjedhën e sipërme të Bistricës së Pejës. Këtu gjendet edhe ujvara e Drinit të Bardhë

Klima e Bjeshkëve të Namuna është alpine, me dimër të gjatë e të ashpër, me borë e ngrica pikante, verë të freskët e të shkurtër.

Ujorët përfaqsohen nga Bistrica e Pejës, Bistrica e Deçanit si degë të Drinit të Bardhë.

Bimësia. Në Bjeshkë e Namuna ka pyje të dendur e të lartë. Deri në 1000 m, ndodhen brezi i gëmushave, si e tërë bimësia e viseve kodrinore të Ballkanit. Me sipër, ndodhet brezi i drurëve gjetherënës (dushk, ah, gështenjë) në lartësinë deri 1700 m nga niveli i detit. Nga 1700-2000 m shtrihen halorët (robulli, arneni, pisha e zezë, pisha e bardhë, dëllinja). Në pjesën më të lartë shfaqet kërleka, një pishë xhuxhe e shtrembër që rritet

rrafsh me tokën. Bjeshkët e Namuna, janë bukuritë sipërore të relievit shqiptar. Ato mund të jenë mallkuar nga pushtuesit që nuk i zotëron dot por jo nga shqiptarët. Ne Eposin e Kreshnikëve, ky emërtim gjeografik zë vend sëtoku me emërtime të tjera si “Bjeshkët e Thata”, “Bjeshkët e Zeza”Emërtimët në gjuhën sllave janë përkthime të bëra që nga koha e dyndjes së sllavëve në Ballkan.

III.U.g.Malësia e Hasit dhe Malet e Sharrit.Ndodhen në kufi me Shqipërinë dhe FYROM. Përbëhet nga Hasi i

Kosovës si vijim i të njëjtit emërim nga gjeohapësira amë shqiptare, malet e Sharrit dhe pellgu i Podrimes. Qafa e Prushit është koridor kalues midis dy hapësirave të ndara të Shqiptarëve, ashtu siç është Qafa e Dules që e ndan me hapësirën e shqiptarëve në FYROM.

Malësia e Hasit e Kosovës fillon nga Qafa e Prushit në V deri në grykën e Drinit të Bardhë.

Thatësia e klimës dhe varfëria ujore janë tipare të Hasit. Mali i Pashtrikut (1989 m), më tej, m. Kunorës (1573 m), m.Zanit (1113m), janë pjesë të Malësisë së Hasit. Pyjet me qarr e bung shtrihen në lartësitë 800-1000 m. Më lart ka bush dhe thrumje. Në vështirmin etnografik Hasi ndahet në:

-Has i Butë, që ndodhet në Kosovë, me 60 fshatra -Has i Thatë, brenda Shqipërisë së sotme me 24 fshatra.

Shtëpitë janë prej guri, të mbuluara me rrasa.Malet e Sharrit shtrihen në 80 km gjatësi dhe 25-30 km gjerësi dhe

takojnë me malin e Korabit e deri në grykën e Kaçanikut në VL. Në L, malet e Sharrit zbresin deri në luginën e Vardarit të sipërm kurse në V dhe VP në rrafshin e Dukagjinit. Nga Sharri ndahen disa male në vete si Koritniku, Cvijilemi (1381m), Oshlaku (2212m), Jezuci (2090 m) dhe Nerodima (1721m). Relievi i Sharrit ngrihet në formë të pjerrët dhe sipër ato formojnë rrafshnaltë (2000-2200 m). Midis Sharrit dhe Kortnikut, shtrihet zona e Malësisë (Gorës) me reliev karstik. Në V të Sharrit, midis Prizrenit dhe Qafës së Dules, në të djathtë të rrugës Prizren-Prishtinë ndodhet Podguri i Prizrenit, me vise fushore e kodrinore.

Klima e Sharrit, është alpine, me dimër të ftohtë, ngrica e dëborë.Ujorët që burojnë nga Sharri janë: Lumi i Lepencit dhe i Bistricës së

PrizrenitBimësia është e dëndur. Deri në lartësinë 600-1000 m shtrihen

dushkajat, më sipër ahu, halorët, livadhet alpine dhe sipërfaqet e zhveshura shkëmbore.

III.U.h.Malësia e Drenicës.Malësia e Drenicës ndodhet midis fushës së Kosovës dhe Rrafshit të

Dukagjinit. Në V ajo arrin deri në rrjedhën e Ibrit dhe mali Mokra, në J, deri në Caralevë, mali Golesh. Ka kodra dhe male të ulët deri në 1200 m lartësi, me reliev të thyer prej ujorëve. Lugina lumore dhe përrenjsh përshkojnë trevën, duke vështirësuar kalimin. Qafa të ulta lejojnë kalimin këmbësor dhe rrugëve automobilistike. Në Qafën e Caravelës kalon rruga që lidh Prishtinën, Ferizajn, Suharekën dhe Prizrenin.

Kujtesa luftarake e relievit në Carralevë, shpalos betejën e zhvilluar këtu më 1910 midis kryengritësve shqiptarë të udhqëhequr nga Isa Boletini dhe

ushtria turke të udhëhequr nga Shefqet Turgut Pasha e cila kishte shtrirje në front Shtimje-Jezercë-Carralevë. Mësymja turke ndodhi në 9-10 maj 1910.

Kryengritësit Shqiptarë, ishin të pakët në numër, por shfaqën trimëri masive dhe qëndresë ku vendi ndikoi në mënyrë të veçantë. Kryengritësit, duke

njohur vendin çanë rrethimin dhe u tërhoqën në Drenicë.Ushtria e lidhjes Shqiptare të Prizrenit zhvilloi një betejë të paharruar, kundër ushtrisë osmane të komanduar nga Dervish Pasha, në Shtimje dhe Slivovë të Kosovës. Ushtria turke përbëhej prej 15000 luftëtarësh ndërsa ajo shqiptare, vetëm nga 4000

vullnetarë. Në fund të Marsit, pasi kishin marë Shkupin forcat turke u nisën drejt Ferizajt për të nënshtruar fushën e Kosovës. Forcat shqiptare me në krye Mic Sokolin dhe Ali Ibrën kishin zënë pozicione në Shtimje dhe pjesa

tjetër në Slivovë. Luftimet u zhvilluan nga 18-20 prill. Ushtria turke filloi mësymjen në front të gjerë mbështetur nga artileria. Po luftëtarët e Lidhjes i

thyen disa herë sulmet e forcave turke.Malësia e Drenicës ndahet:

- Drenica e Sipërme (Drenica e Kuqe)- Drenica e Poshtme (Drenica e Pashës)

Drenica e sipërme ka reliev me valëzim të ulët kodrinor. Çiçavica përsipër ngrihet në 1091m. Drenica e Poshtme, ka reliev më të lartë dhe me ndryshmësi. Malet më të larta këtu janë Caraleva (1177 m), Gradina (1057 m), Breshamici (1016 m ), Drenica (1024 m), Goleshi (1019 m). Lugina lumore e Drenicës ka në qëndër lumin me të njëjtin emër që rrjedh nga mali i Çiçavicës dhe derdhet mandej në Sitnicë. Kjo luginë është e gjatë 20 km dhe e gjerë 10 km. Treva është shumë e populluar me toka të plleshme.

Bimësia përbëhet nga dushkajat me pyje të ulët dhe livadhe.Popullsia në Drenicë është e tëra shqiptare. Ka gati 90 fshatra dhe

qendrat qytetore të rëndësishme si: Skënderaj, Gllogoci, Komorani, Prekazi. Fshatrat janë të tipit të shpërndarë, e larg njëri tjetrit. Në Drenicë ka lindur Shotë dhe Azem Galica si dhe të heroi: Adem Jashari, ku u vunë bazat e para të UÇK.-së.

III.U.i. Vendbanimet.Kosova ka 30 qëndra qytetore dhe 1415 fshatra. Popullsia në qytete

përbën rreth 1/3 e së tërës. Largësia mesatare e vendbanimeve në Kosovë është 2.7 km.Qytetet kryesore janë: Prishtina, Prizreni, Peja, Gjakova, Mitrovica, Gjilani, Ferizaj.

Prishtina ka rreth 250 000 banorë. Shtrihet në një rrafsh luginor me lartësi rreth 85 m mbi nivelin e detit. Në P shtrihet pamja e fushës së Kosovës. Sipër ngrihen kodrat e Gërmisë. Afërsia me pellgun mineralmbjtës (qymyrgur linjit, plumb, zink ) si dhe atë energjitik ( në Obiliq ) i ka dhënë Prishtinës një rëndësi të veçantë në krijimin e industrive të ndryshme si atë kimike, të materialeve të ndërtimit etj.

Peja është me origjinë të lashtë, në skajin V të Rrafshit të Dukagjinit, përball luginës së Rugovës në Bjeshkët e Namuna. Lartësia mesatare është 521 metra. Ka një popullsi prej 80 000 banorë. Peja ka qënë një nga qëndrat e qëndresës shqiptare në kohën e sundimit osman, ku si nismë e Haxhi Zekës u mbajt kuvendi i Pejës më 1899 që krijoi lidhjen me të njëjtin emër. Peja nuk ka patur ndonjë zhvillim të dukshëm ekonomik, por pozicioni i saj mjedisor dhe administrativ; pasuritë dhe rrugëkalimet për në Mal të Zi, kanë shënuar

rritjen hapsinore dhe të qytetit. Aty ndodhen fabrika e lëkurë-këpucëve, fabrikat e sheqerit, punishtet e mermerit, të pjesëve të ndrimit të automjeteve etj. Në vitin 1999 qyteti pësoi një shkatërrim dhe grabitje barbare dhe shqiptarët u dëbuan me dhunë.

Prizreni ndodhet në skajin JL të fushës me të njëjtin emër. Po në këtë drejtim vijon vargu malor me lartësi mbi 200 metër.

Prizreni është si Jeruzalemi i Kosovës dhe një nga qytetet më historike të Ballkanit, në një mjedis madhështor të maleveve të Sharrit. Prizreni, nga

Kukësi është 249 km, nga tetova 92 km, nga Prishtina 75 km. Në V, shtrihet Rrafshi i Dukagjinit. Koridori i hershëm i rrugëkalimit

Lissus (Lezhë), Pikana (Pukë), në luginën e Drinit të Bardhë arrinte më tej në Therandë dhe Ulpianë. Prizreni ka qenë një nga bazat e qendresës kundër pushtimit turk. Këtu është organizuar edhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit, si një ndër lëvizjet më të shquara për shpëtim kombëtar. Në hapësira kohore që lidhet me shpërnguljet me dhunë të popullsisë, gjendja ekonomike e Prizrenit u rëndua dhe zhvillimi ishte i kufizuar.

Gjakova, është qendër e Komunës në Rrafshin e Dukagjinit rreth 40 km larg Prizrenit. Lartësia mesatare mbi nivelin e detit është 383 m. Në L është Rrafshi i Dukagjinit, ndërsa në P vijon Malësia e Gjakovës. Dy lumenj e rrethojnë atë, ai i Erenikut dhe Trakanicës. Gjakova, për llojin dhe vlerat qytetore është i përngjashëm me Prizrenin. Ndër vlerat historike, përmendet ndihmesa që dha Gjakova në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Popullsia e saj arrin në rreth 75 000 banorë.

Mitrovica ndodhet midis lumenjve Ibër dhe Sitnicë në lartësinë 508 m mbi nivelin e detit. Kufizohet nga shpatet JP të Kopaonikut, nga ato JL të Rogoznës dhe shpatet V të Çiçavicës. Në drejtim të Sitnicës, Mitrovica lidhet me Rrafshin e Kosovës. Mitrovica, për shumë kohë ka qenë një nga qendrat e lëvizjes antiosmane, duke nxjerë figura të shquara si Isa Boletini. Gjatë luftës së parë Botërore dhe më vonë, një pjesë e popullsisë së saj është përzënë nga trojet e tyre. Aty u vendosën shumë koloni sërbe. Zona e Mitrovicës përbën rëndësi të veçantë, si një qendër ekonomike, e shquar për xeherorët (Miniera e Terpçes me rezerva të mëdha të plumbit dhe argjentit) me industri të përpunimit të drurit, të materialeve të ndërtimit, të elektrolizës së zinkut, të fabrikës së akumulatorëve. Mitrovica, ka sot më shumë së 75 000 banorë. Konflikte gjithnjë e më dukshme kanë shpërthyer midis dy etnive, shqiptarëve dhe sërbe duke e kthyer atë në një gjeohapësirë nga më të nxehta të Kosovës kur ajo është duke ecur drejt mëvetësisë së saj.

Gjilani. Është i vendosur në një rrafshinë pjellore të rajonit të Anamoravës. Në vitin 1913, Gjilani iu aneksua Serbisë, që u përcoll me vendosjen e kolonistëve serbo-malazezë, kurse shumë shqiptarë u shpërngulën në Turqi. Në fund të viteve ’90 kishte popullsi prej 100.000 banorë.

Ferizaj Shtrihet në pikën e ndërmjeme të rrugëkalimit Shkup-Mitrovicë dhe Prizren-Gjilan. Sipas një regjistrimi të viteve ’80, komuna kishte një popullsi prej 113 935 banorë, prej të cilëve 90645, e përbënin shqiptarët; kurse qyteti arrinte në 80.000 banorë. .Ferizaj, në suazën e politikës shkombëtarëzuese u quajt Uroshevac. Një pjesë e shqiptarëve u shpërngulën në Turqi, duke u zëvendësuar me familje serbo-malazeze.

Kaçaniku. Është qytet , qëndër e Komunës me të njëjtin emër, që ndodhet në luginën e Lepencit sapo hyn në grykën historike të Kaçanikut. Kjo

fortesë natyrore po edhe njerëzore ka penguar vijëmisht futjen e ekspeditave ushtarake në brendësi. Qyteti u pushtua nga Sërbia në vitin 1913. Midis dy luftrave botërore popullsia është dyfishuar.

III.U.j. Popullsia e Kosovës.Popullsia e Kosovës është një përbërës jo thjesht gjeografik dhe

demografik por edhe një problem mjaft i mprehët i çështjeve etnike në Ballkan. Kjo popullsi është pjesë e trungut të shqiptarëve në trojet e tyre. Në vitin 1994 kjo popullsi llogaritej të ishte 2 175 000 banorë. Në shekullin e fundit ka pasur shumë ndryshime në numrin e popullsisë. Në vitin 1908 ajo kishte jo më shumë se 506 862 banorë prej të cilëve shqiptarët përbënin 81.7 % Ndërkaq në vitin 1921 kjo popullsi shënonte një statistikë prej: 439 010 banorë ndër të cilët shqiptarë ishin 280 000. Po të krahasohet me të dhënat e vitit 1908 del se popullsia e Kosovës ishte pakësuar në 667 952 banorë ndërsa numri i shqiptarëve ishte pakësuar në 133 530 duke u shtuar popullsia joshqiptare, si pasojë e paraqitjes së shumë shqiptarëve të fesë islame si joshqiptarë. Në vitin 1931 kjo popullsi ishte 552 064 banorë prej të cilëve 347 213 ishin shqiptarë. Ndryshimi që vihet re ka ndodhur prej shpërnguljes në masë të të shqiptarëve nga trojet e tyre etnike dhe kolonizimin me popullsi sërbe. Gjatë regjistrimeve të mëvonshme popullsia e Kosovës ka ndryshuar nga 815 908 që ishte në vitin 1953, në vitin 1981 ajo shënon 1 584 440 banorë e cila duke u krahasuar me atë vitit 1994 ka një zhvillim demografik të lartë. Dëndësia e popullsisë është 200 banorë për km2 , dy herë më shumë se dëndësia e popullsisë së ishJugosllavisë. Dëndësinë më të madhe e kanë zonat e rrafshta dhe ato luginore, ku dallojnë hapësirat qytetore: si fusha e Kosovës, Anëdrini, Rrafshi i Dukagjinit. Shqiptarët pothujse popullojnë në mënyrë tërësore zona të tilla si: Drenica, Caraleva, pjesën më të madhe të Rrafshit të Dukagjinit ( Rugova , Reka e Keqe, Dushkaja, Hasi, Podrima, Opoja, Anamorava) Kaçaniku, pjesa e Karadakut etj. Vetëm në rrethinat VL të saj si: Leposaviq , Kaloshin i Vjetër, dhe Gorë, popullsia në shumicën e saj, është sërbe e malazeze. Sërbët janë të përqëndruar më shumë në zonën industriale: Mitrovicë- Prishtinë, në qytetet kryesore, ku ata kishin zënë pozita shoqërore dhe ekonomike. Lindshmëria e lartë dhe popullsia e re ka qënë dhe mbetet në Kosovë një themel i jetësorësisë së saj. Ndaj këtij zhvillimi demografik janë ndërtuar studime të tëra antijerëzore dhe anishqiptare, janë dhënë statistika propogandistike dhe gjoja “shkencore” të së ashtuquajturës : “ bombë në pelena” dhe “ agresion biologjik”. Deri këtu ka arrirë cinizmi shtetëror sërb e antishqiptar. Kjo ishte rrjedhë e cinizmit antishqiptar të Vasa Çubriloviç, që deklaronte se: “ Statistikat tona të viteve 1921-1931… tregojnë se politikën tonë të kolonizimit e mundi pjelloria e grave shqiptare…” ( 7mars 1937 ).Në mnyrë të vijueshme politikanët dhe studiuesit sërbë kanë nxjer në treg shumë teza dhe “hulumtime” të paqëna për përbërjen e popullsisë së Kosovës si dhe qënësinë dhe identitetin e saj; duke argumatuar se ajo është zhdukur gjatë kohës së sundimit romak. Në krahasimet historike të vërteta del se kjo popullsi autoktone ka një vijimësi që prej lashtësisë. Dëshmi të tilla gjenden në qëndrat qytetore iliro-shqiptare si: Ulpiana, Therandë, Siparantin, Municipium etj.

III.U.k. Kosova dhe përmasa shqiptare në Evropën Juglindore

Historia e popujve të Ballkanit është e gjatë e ngjeshur dhe shumë komplekse. Kosova dhe çështja shqiptare ka qenë një nga zjarret që edhe pse është prirë për ta fikur, ai është rindezur sërish. Dukja e kësaj flake nuk kështë thjesht një gjeografi e vendit dhe e ngjarjeve, por dhe një histori e gjatë dhe e dhimbshme. Kosova është edhe një shembull, mbi të cilën mund të ilustrosh aspekte të gjeografisë ushtarake dhe gjeopolitikës jo vetëm që nga beteja e Kosovës kundër turqve e vitit 1389 por shumë më herët se kaq.

Një dinamikë e jashtëzakonshme shpërthen midis etnive në ish Jugosllavi, e në këtë vorbull Kosova e cila edhe pse ndodhej, në periferi mbante brenda saj pjesën spastrimit të egër etnik.

III.U.l. Nacionalizmi

“ Nuk ka dyshim se si në Jugosllavinë mbretërore ashtu dhe në Jugosllavinë komuniste janë bërë përpjkje të ndryshme për shkombëtarizim e shqiptarëve.

Përpjeja për shkombëarizim e tyre, gjithsesi shumë djallëzore, ishte regjistrimi i papyetur, i një numëri shqiptarësh si myslimanë apo si turq. Por as në Jugosllavinë mbretërore dhe as në atë komuniste shqiptarët nuk janë

kandisur që të orientalizojnë muzikën e tyre , veshjen e tyre, pamjen e tyre...”

Rexhep Qosja

Ndër popujt sllavë të jugut, problemet nacionale kanë qenë vijimisht të pranishme. Për shkak të tyre, ishJugosllavia është shpërbërë dy herë, në vitin 1941 dhe 50 vjetë më vonë, më 1991. Ky nacionalizëm nuk ka qenë një çështje, vetëm, politike, por herë herë ekonomike, herë fetare, kulturore dhe ideologjike. Ndër kombet e sllaveve të jugut, serbët spikasin për ndjenja të theksuara nacionaliste. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX dhe në vijim të shek. XX, qarqet serbe të Beogradit kanë bërë përpjekje intensive, programore ndaj shqiptarëve të Kosovës si dhe viseve të tjera në ishJugosllavi të banuara nga shqiptarë e sidomos ndaj personaliteteve politike, për t`i vënë në shërbime të tyre e për t`i neutralizuar veprimtaritë kombëtare. Spastimi etnik ka vijuar për një kohë të gjatë, që nga viti 1878 e më këndej, në 1912. Politika e ekspansionit e ndjekur nga Sërbia është përkrahur dhe nga qarqe e klane intelektuale shoviniste si profesori sërb Vasa Çubriloviç e më pas deri tek Memorandum i Akademikëve Serbë (të Akademisë Serbë të Shkencave dhe Arteve) e vitit 1986. Ky ka qenë një realitet ballkanik dhe shkak i paqëndrueshmërisë, konflikteve dhe problemeve të sigurisë së rajonit. Nën sundimin turk Kosova drejtohej nga qeveritarë shqiptarë. Kësisoj pas betejës së Fushëkosovës, në vitin 1389, asnjë guvernator sërb s`e ka qeverisur Kosovën. Po kështu gjatë këtij sundimi shqiptarët e Kosovës drejtuan të famshmen Lidhje të Prizrenit Më 1880 duke iu kundërvënë neneve të Traktatit të Berlinit, Shqiptarët e Kosovës, morën pjesë gjallërisht në përpjekjen për shpalljen e mëvetësisë së Shqipërisë më 1912, mbrojtjen Mbretërisë e Shqipërisë me 1914. Ata iu kundërvunë dëshirave pushtuese të austriakëve gjatë Luftës II Botërore duke dhënë edhe më vonë ndihmesën, për të bërë të pamundur copëtimin e ri të Shqipërisë në vitin 1920, duke mbështetur Kongresin e Lushnjes. Historia, tregon qartë se

Aleanca ballkanike e vitit 1912, midis Serbisë, Greqisë, Malit të Zi dhe Bullgarisë u drejtuan kundër Shqipërisë, për ta patur atë si objekt për të realizuar arritjen e synimeve dhe platformave të tyre ideopolotike shoviniste si ideja për “Serbinë e Madhe”, “Megalidhja” greke e “Bullgarisë së Madhe” apo “e Malit të Zi, të Madh”, me lakmitë për t`u zgjeruar sa më shumë me territore të banuara nga shqiptarë. Në 17 dhjetor 1912, u vendos në parim, për kufijtë e rinj të Shqipërisë që kish shpallur mëvetësinëë e saj që më 28 nëntor. Këto kufij do të ishin në V, Mali i Zi, në J, Greqia. Më 22 mars 1913 Koferenca e Londrës caktoi kufijtë VP dhe VL të Shqipërisë dhe më vonë ata J, ndërkaq, mbeti e gjithë Kosova dhe viset e Shkupit, Tetovës, Dibrës, Gostivarit, Kërçovës, Strugës etj, që përfshinte një territor prej 24 000 km² ku banonte një popullsi rreth 1 milionë banorë, 80% e së cilës ishin shqiptarë. Në vitet 1912-1915, popullsia e këtyre viseve u shtyp egërsisht dhe u terrorizua. Rreth 25 000 kosovarë u vranë dhe masakruan; u plaçkitën dhe dogjën shtëpi qëndra kulti u shpronësuan prona të luajtshme dhe të paluajtshme. U bënë shpërngulje të mëdha për në Turqi (rreth 120 000 persona). Në vend të familjeve shqiptare u sollën familje sërbe dhe malazeze.

Nga vitet 1918-1941, u bënë hapa të tjerë për shkombtarizimin e Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare. Drejt Shqipërisë, për ditë gremiseshin në mënyrë masive shqiptarë për në Shqipërinë amë, si dhe Turqisë apo vendeve të tjera të botës (mbi 250 000 vetë). I gjithë ky diskriminim, shtypje e përpjekje për spastrim etnik dhe shkombtarizim, ngjalli tek popullsia kosovare një ndjenjë çlirimi dhe dëshirë lirie bashkimi kombëtar.

III.U.m. Pas Luftës së Dytë Botërore.Pas Luftës së Dytë Botërore, me gjithë ndihmesën që dhanë shqiptarët

në koalicion, çështja kombëtare nuk u zgjidh. Shqipëria mbeti po në ata kufij. Në Republikën Federale Socialiste të Jugosllavisë u krijua qarku autonom i Kosovës-Metohisë si pjesë në Sërbi, Maqedoni dhe Mal të Zi. Në vitin 1960, qarku i Kosovë-Metohisë u kthye në krahinë Autonome dhe përbërës konstituiv i Federatës. Qarqet Shoviniste sërbe, nuk e shuan etjen e tyre të mbrapshtë. Në prag të viteve 80-të ata synuan që edhe ato pak të drejta që kishin fituar ndënë Jugosllavinë, t`ia u hiqnin. U zhvillua më tej politika e shtypjes she shfrytëzimit të Shqiptarëve. Me veprimet e viteve 1988-1990 Sërbia, pothuajse, e suprimoi Kosovën e ashtuquajtur autonome, duke mos i njohur aktet vendimarrëse të Shqiparëve.Qarqet sunduese të Beogradit s`e ndaluan zellin dhe vatrat e tyre. Ky ishte spastrimi etnik i shndërruar në fund të shekullit të XX në një vetshkatërrimin –bumerang të ketyre qarqeve. Në harkun kohor 1913-1966 janë dëbuar rreth 1 milion shqiptarë. Më së fundi në vitin 1999 ndodhi eksodi i madh proverbial i 1 milion shqiptarëve të cilët falë Luftës së Forcave Kosovare dhe ndërhyrjes ndrëkombëtare janë kthyer

III.U.n. Përplasja e Madhe.Milosheviç, i vendosur në mendësinë e tij sërbe për të shuar, në kohët

moderne dëshirat liridashëse të Kosovës, fillon spastrimin etnik.Përafër një km se të mbërrish në Shtimje, një kthesë rruge të çon në Raçak, ku ka ndodhur masakra famëkeqe serbe e janarit të vitit 1999. Dyzet e pesë shqiptarë etnikë të Raçakut u gjetën të vrarë nga vëzhgues ndërkombëtarë.

Ata ishin ekzekutuar pa gjyq dhe pothuajse ishin gjymtuar apo prerë dhe

kokat, përfshirë një grua dhe një djalë 12 vjeçar. Masakruesit ishin serbë nga Shtimja të veshur me uniforma policie.

Nga shtypi i kohësPresidenti Klinton, për të demonstruar seriozitetin e Aleancës

Euroatlantike e për të parandaluar dhunën e mëtejshme dhe spastrimin etnik, vendos sulmin historik ndaj Serbisë. Problemi themelor në këtë rast nuk ishte vetëm Kosova, por zgjidhjet e ardhme të kufijve të Sërbisë, me fqinjët jugorë çka do të ishte një reaksion i vijueshëm i konflikteve dhe trazirave. Harta e Ballkanit dhe gjeografia e saj etnike, po keqinterpretoheshin nga analistët e gjeopolitikës moderne, të cilët nuk shihnin zgjidhjen e problemit Kosovar, por rrezikun e “Shqipërisë së Madhe” koncept që është fabrikuar më parë. Ata e shihnin ndarjen Gegë dhe Toskë të Shqipërisë si një faktor jo përbashkues por shpërbërës, çka ishte vetëm një sajim i qarqeve të jashtme antishqiptare.

Gjeopolitika, gjeostrategjia dhe gjeografia ushtarake e Ballkanit, dukej e shpërbërë sepse ndërhyrja ushtarake e NATO-s i ndërpreu vetëm për pak kohë planet dhe ëndërrimet shekullore, të cilat në kushtet e reja vijojnë sërish. Ballkani nuk mund të kthehej në një “Vrimë të Zezë” dhe Kosova nuk do të ngelej në pafundësinë e kësaj humbëtire. Vetëm integrimi ekonomik dhe politik në strukturat Euro-Atlantike është kryefjalë e cila mund të qetësojë dhe të priret dalëngadalë të mbledh e të fus në shishe, “shejtanët ” historikë të konflikteve etnike e të zgjidh përfundimisht problemin shqiptar. Sikur të krijohet një “Kosovë” në Sërbi ky do të ishte një preçedent për të krijuar “Kosova të tjera të vogla” në çdo shtet të Ballkanit. Përfytyrimi i gjeografive të reja në Ballkan dhe i rrezikut të tyre ishte vetëm një psherëtimë e fundme e qarqeve sërbe. Veprimet ushtarake do të çonin në një zgjidhje. Kjo ishte mundësia e fundit. Pavarësia e Kosovës do të vijë përmes përpjkjesh sërish të mëdha dhe jo kaq të lehta po të meret parasysh politika djallëzore sot e kësaj dite e Sërbisë.

III.U.n.1. Gieohapësira e shqiptarëve në Mal të Zi.

Në VP të Shqipërisë, nga Buna deri në kufi me Kosovën trojet shqiptare janë përfshirë në Mal të Zi. Rrudhja e vendeve të shqiptarëve në këto gjeohapësira ka vijuar deri në ditët e sotme. Nga Ulqini deri në Malësinë e Madhe shqiptarët popullojnë në pesë komuna. Ndërkaq në Plavë, Guci, Rozhajë ato janë të veςuara. Pjesa më e madhe e kësaj gjeohapësire është malore. Rrotull Ulqinit, relievi është fushor- kodrinor. Në V ndodhet kurrizi malor i Rumijes. Në VP dhe VL vijojnë male që bashkohen me shpatullat e Alpeve Shqiptare.

Kjo gjeohapësirë ndahet në Plavë, Guci, Rozhajë, Malësi e Madhe, Krajë, Anamal, Ulqin.

Plavë-Guci-Rozhajë shtrihen në V të Bjeshkëve të Namuna.Malësia e Madhe ka shtrirje prej liqenit të Shkodrës e deri në Mokër e

Ljevo Rek , në VL. Qëndër e rëndësishme këtu është Tuzi.Kraja, Anamali, Ulqini shtrihen nga Liqeni i Shkodrës deri në Tivar

( Bar), në P. Kraja ndodhet në V, përgjatë liqenit, me reliev malor dhe ekonomi të

pazhvilluar.

Anamali ka reliev malor, ku mali i thatë i Kërpit është në V. Fusha në J deri në Bunë është e plleshme.

Ulqini është më i zhvilluari, ku tiparet e sotme të kulturës shqiptare të kësaj gjeohapësire janë më të dukshme. Ulqini ka një pozicion të epërm mbi det që e favorizon atë në situata luftarake.

Ujorët janë të shumtë. Pellgu i liqenit të Shkodrës është më i madhi. Nga malet rrjedh lumi Moraςa që derdhet në liqen.

Rrugët automobilistike që lidhin dy shtetet ku banojnë shqiptarët janë : ajo që përkon me Hanin e Hotit ku ndodhet dhe dogana e sotme si dhe rruga tjetër që nis prej Urës së Bunës në Shkodër, deri në Ulqin e cila po mer tregues shumë të mirë të lëvizjes së njerëzve dhe mallrave.

III.U.n.2.Popullsia dhe vendbanimet. Statistikat që janë ende të paverefikuara në mënyrë të përpiktë

tregojnë se në këtë gjeohapësirë banojnë rreth 50 000 shqiptarë. Shtimi ngadalshëm i popullsisë e ka rrjedhojën, kryesisht prej emigrimit në Perëndim. Statistikat zyrtare tregojnë se numri I shqiptarëve në Mal të Zi nuk është më shumë se 7%. Numri I vendbanimeve është rreth 100, ku më kryesori është qyteti i Ulqinit me shumicë zotëruese ςka dhënë mundësi të ketë tani edhe drejtimin e pushtetit vendor.

III.U.nj. Preshevë, Bujanoc, Preshëvë, troje shqiptare në Sërbinë Lindore..Në L të Kosovës ndodhen tre bashkësi komunare : Medvegjë, Bujanoc,

Preshëvë, si treva të njohura shqiptare. Ato përfshijnë një gjeohapësirë shqiptare me rreth 1250 km2. ku jetojnë më shumë se 100 000 shqiptarë në 65 fshatra. Preshëvë dhe Bujanoc gjenden në pellgun e lumit Morava Jugore, ku Bujanoc është në të majtë të luginës me shtrirje gjer në Vranjë. Çëroveshi si hark lartësor ndan luginën e Preshevës nga Kumanova. Në P të luginës ndodhen malet e Kosovës Lindore të cilat ngrihen deri në lartësitë 1200m. Në L ngrihet maja Rujan me lartësi 970 m. Në V ku shtrihet gjeohapësira e Medvegjës shfaqen male me lartësi deri në 1300 m.

Përgjatë luginës ndodhen dhe qëndrat më të mëdha të banuara si dhe me dëndësi popullsie. Sa hapesh në të dy krahët e luginës, fshatra të vegjël duken të shpërndarë në relievin e saj. Dëndësia e popullsisë arrin deri në 200 banoorë/km2.

Qëndra më e madhe e banuar është Presheva. Autosrada kalon nëpër luginë ςka i jep frymëmarje dhe mundësi zhvillimi kësaj treve.

Komuna e Medvegjës shtrihet në V. Vendbanimet e saj janë të zhvilluara të cilat shtrihen përgjatë grykës së Jablanicës. Në Preshevë shqiptarët përbëjnë rreth 98 %, Bujanoc 70% dhe Medvegje rreth 30% të popullsisë së përgjithshme.

Treva në tërësi është më e pazhvilluara në Sërbinë Jugore në jetën ekonomike , shoqërore si dhe atë kulturore. Ndërkaq statusi i saj politik është tepër i kufizuar. Këtu është ushtruar në vijimësi një pushtet i rëndë I shtypjes dhe mospërfilljes së thellë ςka e ka detyruar popullsinë të gjejë mënyra për t’u larguar e punësuar në vende të tjera. Megjithatë gjeohapësira Preshevë-Bujanoc- Medvegjë përbën një fill jetësor shqiptar të mëkuar hershëm me dashuri për trollin dhe etninë që e tregon dhe lindshmëria e lartë si dhe shtresat e rinuara të popullsisë ku moshat e reja përbëjnë themelin e zhvillimit të ardhëm.

III.U.o.VISE SHQIPTARE NË FYROM

III.U.o.1. ShtrirjaNë FYROM trevat shqiptare zënë pjesën P të saj. Shtrirja është nga

Kumanova e gjer në Manastir në J si vijim jetësor Shqipërisë amë dhe Kosovës. Në këtë gjeohapësirë do të kalojë natyrshëm edhe “Koridori i 8” Durrës- Elbasan- Tetovë-Shkup—Kumanovë e gjer në Selanik. Në këtë gjeohapësirë gjeopolitika dhe gjeostrategjia kanë gjetur truall interesi dhe vlerësimi në vijimësi.

Relievi është i larmishëm kodrinoro-malorë, dhe hapësira fushore të plleshme. Në V zotërojnë malet e Sharrit në 85 km gjatësi, ku lartësitë shkojnë mbi 2000 m. Maja më e lartë është maja e Kodrës së Diellit , 2748 m. Gryka e Kaςanikut përul kreshtat e Sharrit ku mer jetë një luginë e njohur e gjeohapësirave shqiptare. Më në P vijon Mali i Zi i Shkupit. Në J përzgjaten vargje malore si ai: Jablanicë- Deshat-Korab. Ndërkaq në L të tij ndodhet vargu: Stogovë-Bister dhe fundi J i Galicicës.

Përgjatë këtyre vargjeve malore ndodhen gjeohapësirat luginore dhe fushore të Dibrës, Strugës , Ohrit. Në L të Bister- Stogovë- Galicicë shtrihen fushëgropa e Pollogut dhe ajo e Kërςovës.

Malet e Galicisë, Mali i Thatë, Dervendi dhe Ujëmiri ndodhen në L. Pastaj vjen fushëgropa e Pellagonisë e cila është më e popullura dhe me rëndësi ekonomike të veςantë. Gjeohapësira e trojeve shqiptare në FYROM ka pasuri të mëdha ujore si: Vardari, Drini i Zi, lumi i Radikës. Po kështu të ndarë gjer më sot ngelen dhe hapësirat ujore liqenore të Ohrit të Prespës së Madhe dhe të Vogël. Bimësia është e larmishme. Pyjet përbëjnë rreth 60 % të të gjithë sipërfaqes në FYROM.

III.U.o. 2. PopullsiaVështrimi strategjik gjeoushtarak e ka të nevojshme që të njohë edhe

probleme të treguesëve demografikë, për të cilat vlerësimi ka qënë pjesë e konflikteve ndëretnike. Dyndjet sllave dhe vijimi i politikave të përthithjes dhe dëbimit jashtë gjeohapësirës të shqiptarëve, kanë ndikuar në shtresimin etnik; por qëndresa e asaj shqiptare është e dukshme, si vijimësi. Njëjtësimi shqiptar është thyer, duke sjellë, në shumë raste banorë të rinj në ato treva ku kanë ndodhur dëbime masive. Prej ritmeve të larta të shtimit të popullsisë, në ditët tona, duhet t’i jetë afruar rreth 900 000 banorë. Në 30 komuna të FYROM-it përbërja më e madhe shqiptarëve është në: Tetovë, Gostivar, Kërςovë Dibër, Strugë, Kumanovë, etj,Qëllimet e mbrapshta të qarqeve të ndryshme sllave e kanë fshehur në vijimësi numërin e popullsisë si dhe të dhënave të rëndësishme të kësaj popullsie. Në vitin 1991 ka gjasa që kjo popullsi të ketë qënë më shumë se sa 850 000 banorë. Në këtë gjeohapësirë ka ritme të larta të shtimit të popullsisë në lindshmëri që e radhit atë ndër më të epërmet në Evropë ( 52.6% e popullsisë janë ndënë moshën 19 vjeς ).

III.U.o.3. Zhvillimi ekonomik dhe arsimimi.Kjo gjeohpësirë është ndër më të pazhvilluarat. Investimet kanë qënë

gjithnjë të ulta. Veprimataria kryesore ishte bujqësia. Pranë qëndrave

qytetore të Shkupit, Kumanovës, Manastirit, Tetovës, Dibrës, Ohrit, Strugës etj kanë patur zhvillim disa degë të industrisë të cilat janë ruajtur edhe në ditët tona si ajo: kimike, tekstile, ushqimore, e materialeve për ndërtimtari, të energjisë elektrike, të drurit. Turizmi është i zhvilluar kryesisht në buzët ujore të Ohrit dhe Prespës, po edhe në disa zona malore si Kodra e diellit, Sharr, Luboteni, Mavrova etj.Arsimimi ka patur, gjithashtu, tregues të pakënaqshëm, në përqasje me pjesën tjetër të popullsisë. Hapja e Universitetit të Tetovës në vitin 1994 ishte një arritje e vërtetë.

III.U.o.3. Si u kulmuan konfliktet.Në udhëkryqet tragjike të Ballkanit, Maqedonia është një hapësirë me

gjeostrategji të veςantë. Shqiptarët kanë qënë indiferentë, në këtë gjeostrategji, sepse nuk i kanë patur mundësitë. Ndërkaq Turqia, Bullgaria, Greqia përkundër janë të përfshira në dëshirën për të kontrolluar këtë gjeohapësirë. Në luftën Ballkanike, shqiptarët siς dihet dolën gati “ me gisht në gojë”. Greqia dhe Sërbia morën shpërblesën e pamerituar. U krijua Jugosllavia që e pushtoi Maqedoninë. Asokohe në Manastir e Shkup kishte gati 60% shqiptarë,ndërkohë në ditët tona ka 20 % në Shkup dhe 5 % në Manastir. Tragjedia u shkrua edhe në këtë pjesë të Ballkanit kur shqiptarët u dhunuan e shpërngulën në Turqi a gjetkë. Pas Luftës së Dytë Botërore, Maqedonia ishte një Republikë e Jugosllavisë Federative. Shqiptarët e mbetur këtu, në suazë të të gjithë kombësive të tjera iu premtuan të drejta të barabarta si përdorim i gjuhës shqipe dhe i simboleve kombëtare, hapjen e institucioneve kulturore. Po në vitet 80’të të shekullit të shkuar, një egërsi e paparë filloi sërish ndaj shqiptarëve siς ishte ajo e “ Luftës ndaj nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar” Çfarë quhej si nacionalizëm:

- Përdorimi i gjuhës amëtare- Pagëzimi i fëmijëve me emëra shqiptarë- Përdorimi i emërave gjeografike me origjinë shqiptare.

Ndërkaq pas viteve 90’të fryu era e ndryshimeve të mëdha që mund të ishin një shpresë për shqiptarët. Por shndrrimet demokratike nuk sollën gjësend për ta, mbasi edhe në Parlment bëheshin diskutime të bollshme por që përfundonin me zotërimin e shumicës nga etnia maqedonëse. Ngjarjet në kohë morën zhvillime shumë të mëdha kur s’mund të përfytyrohej më qëndrimi nën “zgjedhën sllavomaqedonase “ dhe kësisoj filloi konflikti shqiptaro-maqedon si një kryengritje e vërtetë. Në male e kodra u instaluan njësi kryengritëse të organizuara dhe inspiruara nga ëndrra kombëtare. U shfrytëzuan pozicionet e epërme të lartësive, kreshtat e maleve dhe kodrave mbi Shkup. Ky front real krijoi një konflikt luftarak të brendshëm që e shkundi qeverinë e Shkupit dhe opinionin evropian e ndërkombëtar. Kujtesa gjeoushtarake e kohëve më të reja solli në këtë gjeohapësirë thesare të shfrytëzimit të vendit dhe vlerësimin e tij në konfliktin e ndodhur.

Kjo siς dihet përfundoi në “ Marëveshjen e Ohrit” që synonte të zgjidhte në mënyrë tërësore padrejtësitë që kishin ndodhur në të shkuarën dhe ku të sendërtoheshin shpresat për të drejta dhe shanse të barabarta, në një shoqëri moderne ballkanike.Në këtë marrëveshje parashikoheshin :-gjuha amëtare shqipe të trajtohej si një gjuhë zyrtare

-shqiptarët të përfaqësoheshin në mënyrë reale në qeverisjen e vendit.-pushteti të ςqëndërzohej.-amnistimi i luftëtarëve që kishin marrë pjesë në kryengritje.-Vendimet të mereshim me një bashkëkuptim të ndërsjellët.Të gjitha këto pika nuk kanë gjetur zbatim real dhe sot e kësaj dite dhe shqiptarët nuk e arrinë dot as barazinë kulturore dhe atë ekonomike.

III.V. RESHPERIM GJEOGRAFIK NË ÇAMËRIIII. V .a. Hyrje

Çamëria është një krahinë shqiptare në JP të Gadishullit të Ballkanit që kufizohet në P nga deti Jon, në V nga liqeni i Butrintit dhe Lumi Pavëll, në L nga vija ujëndarëse e Fushëgropës së Janinës dhe në J deri në Gjirin e Artës. Pjesa më e madhe e saj është prërë dhe e ndarë nga Fuqitë e Mëdha në vitin 1913. Çamëria, vendi i çamëve, një hapësirë që herë herë quhet edhe Epiri i Jugut përfshin rrethet e Filatit, Gumenicës, Margëlliçit, Parathimisë, Pargës, Prevezës, Filipiadhës (Llurit). Ajo është ndër krahinat më të plleshme shqiptare, me dalje në det, me reliev të larmishëm, kryesisht kodrinor. Çamëria, në ndërthurje të kufirit greko-shqiptar është trajtuar si e rëndësisë së veçantë, në vështrimin gjeostrategjik, gjeopolitik, ekonomik dhe ushtarak. Përplasja e fqinjëve, në Ballkanin JP ka patur këtu një nga trojet me gjurmë të dhimbjes kombëtare shqiptare, të ndeshjeve dhe të dramave të mëdha. Në shumë studime që nga mesi i shekullit të XIX e këndej Çamëria ravijëzohet si krahinë e synimeve zaptuese, përvetësuse dhe helenizuese të fqinjit jugor të shqiptarëve. Po historia, vijon të tregojë pamëshirësinë e fqinjëve tanë jugorë ndaj iliro-shqiptarëve autoktonë në këto vise.

Qafa e Botës dhe gryka e Bogazit e lidhin Çamërinë me Labërinë. Rruga Gjirokastër– Janinë- Artë- Patras është një korridor lidhës dhe frymëmarrës në J. Ndërkaq: Rruga: Janinë-Konicë-Tre Urat –Leskovik- Kolonjë–Korçë shënojnë qarkullimim luginor, lëvizor, që nga kohët e lashta. Analizat e gjithëfarëllojshme, në ndërthurje tek njëra tjetra shpesh kanë patur vlerësimin ushtarak duke shpërfaqur vështrime të tilla si:-vijën dhe hapësirën midis shqiptarëve dhe grekëve me veçoritë etnokulturore të tyre.-historinë e ndërthurjes së interesave strategjike dhe ekonomike.-plagët e urrejtjes etnike të përcjellë që nga lashtësia.-klimën e përshtatshme, pejsazhet antropike, mjedisin natyror -rëndësinë ushtarake dhe kapacitetet e saj-demografinë dhe shpërndarjen e popullsisë-tiparet e popullsisë çame, karakterin, personalitetin dhe aftësitë e tyre-studimet të karakterit, gjuhësor, etnologjik, kulturor, folklorik e onomastikë.

Të gjitha këto janë bërë objekt studimi jo vetëm nga studiuesit grekë por edhe ata ballkanikë dhe evropianë për faktin se Çamëria vijimisht ka qënë e synuar për ta përvetësuar siç ndodhi, me rrugë të marrëveshjeve ndërkombëtare. Ndërkaq pas vitit 1913, ende mbetet një problem i pazgjidhur.

III.V.b. Nga Lashtësia

“kaonët, thesprotët e pas tyre kasopët, të gjithë janë thesprotë dhe banojnë në bregdetin që fillon nga malet Keraune e deri në gjirin e

Ambrakisë” shkruan Straboni (Gjeografia, VII, f 112 )Në sundimin e Piros së Epirit (307-272 pr. Kr.) u bë një nga fuqitë më të rëndësishme ushtarake dhe politike të kohës me ndikim që la edhe gjurmë në Greqi, Maqedoni dhe Itali. Nga gjysma e dytë e shekullit të XIV në këto vise u krijua Despotati Shqiptar i Artës nën sundimin e Gjin Bue Shpatës. Arta ishte qëndra e sundimit të tij. Më vonë, në kohën e Re, Çamëria u bë qëndra e Pashallëkut të Janinës, nën sundimin e Ali Pashë Tepelenës.

Zhvillime të mëdha politike-ushtarake, të ndodhura në trojet iliro-shqiptare të Çamërisë, pushtimet dhe tërheqjet, këmbimet e sundimtarëve, ripushtimet që nga: helenët, romkët, sllavët e turqit lanë gjurmë por asnjëherë nuk humbën dhe shuan tiparet etnokulturore iliro-shqiptare të trevës së Çamërisë.

III.V.c. Emri i Krahinës Në tërësi në letërsinë historike kjo krahinë quhet Epir. Kështu e quajnë

autorët e lashtë helenë dhe romakë. Mandej vijnë ndarje të reja: Epiri i Ri, Epiri i Vjetër, Despotati i Epirit. Ky emërtim përfshinte fiset ilire midis Vjosës dhe Gjirit të Artës.(thesprotët, molosët, kaonët).Emri Çamëri përdoret më vonë. Sipas toponimisë, origjina e këtij emri vjen nga emri i lumit Thjamis që është lumi Kalaman i cili kalon në Filat. Letërsia administrative historike greke e ndan Epirin:

- Epiri i Veriut (Vorio Epir) i cili sipas tyre shtrihet që nga gjiri i Sarandës e deri në Shkumbin.

- Epiri i Jugut (gjithnjë sipas tyre) përkon me Çamërinë dhe që shtrihet nga gjiri i Sarandësë deri tek ai i Artës.

Shteti i Greqisë në tërë historinë e krijimit të tij nuk e ka shkëputur kurrë vemëndjen nga Epiri (Çamëria). Në fakt, ky emër ka qënë deri tash mbetet një emër gjeopolitik. Përfshirja e Çamërisë brenda shtetit grek ndodhi në prag të Luftës së Parë Botërore. Ky ishte një aneksim i vërtetë që do të kishte rrjedhoja tragjike dhe synimin helenizues të Shqipërisë së jugut.

III.V.d. AutoktoniaNë tërë historinë e saj, Çamëria ka qënë e banuar nga shqiptarë

vendas, rrjedhur prej rrënjës pellazgjike ilire. Ndërkaq, letërsia historike e kohës së mëvonshme, gjithnjë është prirë prej idesë se banorët e kësaj treve ishin, helenë. Në lashtësi, popullsia çame ishte në kufi me fokidasit. Thesalia ishte vend i thesprotëve. Edhe gjeografi grek Skymni (shek III-II pr.Kr) thotë se Dodona që është në Epir ishte themeluar nga pellazgët. Po kështu edhe Straboni shkruan për thrakasit, ilirët dhe epirotët“…banojnë edhe tash në trevat pranë Helladës.”

Onomastika, toponimia, antropologjia, numizmatika dhe në tërësi arkeologjia tregojnë për autroktoninë e trevës së Çamërisë. Lufta e Peloponezit, siç dihet prej historisë ishte një luftë me karakter e pjesëmarrje vetëm të grekëve. Kurse epirotët nuk u përfshinë në këtë luftë. Emrat etnikë të Epirit në tërësi nuk kanë lidhje me Grekët, por me Ilirët. Po shumë më vonë fise helene erdhën si pushtues dhe kolonistë. Megjithatë thesprotët, kaonët, dhe molosët nuk u helenizuan. Gjatë periudhës ndëne Perandorinë Bizantine,

shqiptarët paraqiten si autoktonë të Epirit dhe të Maqedonisë Perëndimore, Thesalisë Veriperëndimore. Me gjithë burimet historike që vijnë edhe nga historianë dhe gjeografë helenë, një pjesë e historisë së sotme greke është e mbushur me teza asnjëherë të vertetuara se shqiptarët u vendosën në Çamëri gjatë kohës së pushtimit osman. Po në të vërtetë ka ndodhur e kundërta që banorë grekë nga vise të J kanë ardhur drejt Vdhe janë vendosur në Janinë, në Luginën e Drinosit (Dropullit) (shiko: Pukëvili, F. Pouqëville. “Voyage dans la Grece, vol V. Paris) si dhe në rrethinat e Delvinës dhe në J të malit Murgana.Johann Georg Von Hahn , albanologu i madh gjerman paraqet tezat e tij si më poshtë:

Epirotët dhe maqedonët kanë qënë johelenë. Ilirët, epirotët dhe maqedonët janë fise të afërta. Epirotët dhe maqedonët janë një ngjizje e parë e substratit tirrenik-

pellazg. Fjala ILIRIK është e njëjtë me fjalën PELLAZG. Shqiptarët e sotëm janë pasardhës të të ilirëve dhe epirotëve të lashtë.

Edhe në shekullin e XVIII dhe XIX Çamëria dhe i tërë Epiri i Jugut është konsideruar i banuar nga shqiptarë. Gjuha, zakonet, veshjet, karakteri psikologjik dhe fizik është i veçantë dhe i përbashkët nën suazën e Çamëve. Të tillë janë jo vetëm banorët e fesë islame por dhe ata të fesë Orthodokse që banojnë në të djathtë të Lumit Thjamis.

III.V.e. Popullsia.Deri nga gjysma e dytë e shekullit të XIX në Çamëri ka patur një

popullsi prej afërsisht 150 000 banorë. Në vitet 80 të këtij shekulli njëri nga të katër vilajetet e Shqipërisë nën pushtimin osman, ai i Janinës kishte katër Sanxhakë: i Janinës: (kazaja e Janinës, kazaja e Leskovikut, kazaja e Konicës, kazaja e Filatit, kazaja e Ajdonatit, kazaja e Meçovës): i Gjirokastrës (kazaja e Gjirokstrës, kazaja e Delvinës, Kazaja e Përmetit, kazaja e Tepelenës, kazaja e Himarës, kazaja e Pogonit), i Beratit (kazaja e Beratit, kazaja e Vlorës, kazaja e Myzeqesë, kazaja e Mallakstrës, kazaja e Skraparit, kazaja e Tomorricës); i Prevezës (kazaja e Prevezës, kazaja e Margëlliçit, kazaja e Paramithisë, kazaja e Lorosit) (shiko: Petrika Thëngjilli. Historia e Popullit Shqiptar.Tiranë 1999. f 316, f 317). Nga të dhënat që jepen që jepen pas vendosjes së kushtetutës turke nga viti 1919, Çamëria rezulton të ketë rreth 73 000 banorë dhe shqiptarë etnikë: rreth 69 000 banorë që përbënin 84% të të gjithë popullsisë. Pjesa tjetër i takon kryesisht atyre grekë, arumunë e romë.

HARTA

III.V. f . Feja.Deri në shekullin e XVII, në Çamëri ishte feja Kristiane me etni

shqiptare. Pas saj filloi islamizimi, në pjesën V të saj ndërkohë në J ishte ajo Ortodokse. Të dy fetë gjithnjë kanë qënë në harmoni të plotë. Në fund të shekullit të XVII nën veprimin politik të Ali Pashë Tepelenës feja Islame mori një përhapje shumë të madhe duke penetruar edhe në zonat fshatare. Në vitin 1856 (shiko P. Arvantinos) krahas qindra fshatrave tw fesë islame kishte

edhe rreth 70 fshatra të fesë orthodokse. Në kazanë e Prevezës ishin gjashtë fshatra të krishterë, në Fanar: njëzetë e gjashtë, në Pragë, dy, në Margëllëç, të shpërndarë në njëzetë e tre fshatra, në Paramithi: të shpërndarë në njëzetë e gjashtë, në Filat: të shpërndarë në dhjetë fshatra, në Carakovistë: tridhjetë e pesë fshatra, në Konicë që i përkiste Sanxhakut të Janinës: tetëmbëdhjetë fshatra. Nga një rregjistrim i mëvonshëm, në kazanë e Follorinës janë rregjistruar si shqiptarë të krishterë: njëzetë e dy fshatra, dhe në atë të Kosturit, dy fshatra, të gjithë shqiptarë. Banorët e krishterë jetonin kryesisht në malësinë e Çamërisë ndërsa ata të fesë islame në zonat luginore dhe fushore.

III.V.g. Etnitë. Kultura.

“ Nuk ka dyshim se si në Jugosllavinë mbretërore ashtu dhe në Jugosllavinë komuniste janë bërë përpjkje të ndryshme për shkombëtarizim e shqiptarëve.

Përpjeja për shkombëarizim e tyre, gjithsesi shumë djallëzore, ishte regjistrimi i papyetur, i një numëri shqiptarësh si myslimanë apo si turq. Por as në Jugosllavinë mbretërore dhe as në atë komuniste shqiptarët nuk janë

kandisur që të orientalizojnë muzikën e tyre , veshjen e tyre, pamjen e tyre...”

Rexhep QosjaPopullsia shqiptare islame dhe ajo e krishterë (orthodokse) duke qënë

nga po i njëjti burim etnik iliro-shqiptar, autokton, kishin kulturën, zakonet dhe gjuhën e tyre shqipe. Popullsia shqiptare e fesë së krishterë kishte lidhje me kishën greke, megjithatë ajo nuk i shkëputi kurrë lidhjet me njërëzit e saj të etnisë shqiptare që ishin të fesë islame, e sjellë nga pushtuesi. Me kohë në Çamëri migruan popuj me prejardhje të ndryshme, sidomos blegtorë vllehë. Me kalimin e kohës popullsia vllehe në krahinë zuri vendin e dytë por ndikimi i saj nuk ishte i rëndësishëm në jetën ekonomike të saj. Ndërkaq, ndodhi, që të tërhequr nga feudalë vendas, të silleshin në Çamëri bujq çifçinj grekë, si në Delvinë, Vurg dhe Dropull. E njëjta dukuri, ndodhi edhe në fushat dhe luginoret e Çamërisë. Në të njëjtën trevë përbërja ishte: shqiptarë (të fesë islame dhe orthodokse), vllehë (orthodoksë) dhe grekë (orthodoksë të lidhur me kishën greke). Shqiptarët etnikë i jepnin karakterin dhe shtyllës etnike të krahinës. Secili grup etnik ruante me konseravtorizëm trajtën e etnisë së tij. Nga analiza që i janë bërë, për një kohë të gjatë përbërjes etnike në Çamëri del se rreth 89% e përbënin shqiptarët, 10% grekët dhe 1% kombësi të ndryshme. Ndërsa studiues grekë kanë ngulur këmbë se 40% e kanë përbërë ata me etni greke. Kështu kanë filluar dhe kanë vijuar më tej politikat shoviniste greke.

III.V.h. Shpërnguljet dhe spastrimet etnike, gjeostrategji e mbrapshtë.Gjeografi ushtarak si dhe studiuesi i fushës së strategjisë dhe

gjeopolitikës i duhet të njohë saktë se ç’ka ndodhur dhe cilat kanë qënë rrjedhojat. Ka një gjeohapësirë dhe hartë të trojeve autoktone çame që është masakruar. Për të, duhet realitet njohës dhe jo dëshira për ndërmarje luftrash. Në një klimë të re, të bashkësisë Europiane të duhet të zgjidhen padrejtësitë e mëdha. Që në kohën e pushtimit osman, ndodhën shpërnguljet e masive drejt pjesës J të Greqisë (në Korinth) si dhe në Kalabri dhe Sicili të Italisë. Por në 100 vjetët e fundit kanë ndodhur gjëmat e mëdha kombëtare

shqiptare. Shpërnguljet e etnisë shqiptare nga trojet e tyre patën si qëllim, kolonizimin e krahinës dhe rrëmbimin e pasurisë. Kongresi famkeq i Berlinit, u bë shkas që të fillojë shpërngulja me forcë e popullsisë shqiptare nga treva e vet. Greqia mori me ndihmën e Fuqive të Mëdha rrethet e Artës në J, të trungut çam-shqiptar. (Mark Tirtja, Migrime të Shqiptarëve, Etnografia Shqiptare, 1999) Me luftrat Ballkanike filloi një spastrim i ri tragjik sidomos në krahinën e Kosturit, Follorinës në vijim të vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve, në Londër në vitin 1913. Shumica e fshatrave shqiptare mbeti jashtë kufijve të shtetit amë duke rënë nën sundimin grek. Mbetën kazatë e Reshadies (16 000 shqiptarë), ajo e Filatit (20 000 shqiptarë), ajo e Margëllëçit (26 000 shqiptarë), e Paramithisë (13 000 shqiptarë) e Lurës (me qytetin tërësisht shqiptarë, dhe shtatë fshatrat e Llakës së Lalovës dhe pesë fshatrat e Llakës së Sulit që të gjithë shqiptarë) Kishte filluar shpërngulja e përdhunshme. Gjatë Luftës së Parë Botërore u spastruan rreth 10 000 shqiptarë që u dërguan në Turqi. Gjatë viteve 1913-1914 ndodhën masakra të tjera brenda Shqipërisë nga andartët grekë në rrethet e Kolonjës, Korçës, Përmetit dhe Skraparit. Keqtrajtimi i popullsisë vijon edhe më këndej në vitet 1919-1921 e në Shqipërinë Juglindore. Më 1923 ritmi i spastrimit vijoi me përmasa rrëqethëse. Veprimi i andartëve grekë solli masakra ndaj popullsisë shqiptare duke u shoqëruar me shpërnguljet për në Greqi. Trysnia e shkombëtarizimit qe e madhe. Në vitin 1925 sërish rreth 20 000 shqiptarë shpërngulen nga trojet e tyre. Gjatë periudhës prej 1920-1926 numri i shqiptarëve të shpërngulur arrin deri në 35 000 shqiptarë të fshatrave të Kosturit dhe Follorinës, si dhe rreth 55 000 shqiptarë të Çamërisë nga Janina, Preveza dhe Parga. Refugjatë grekë të ardhur nga Anadolli u vendosën si kolonë në trojet e Çamërisë. Shumica e shqiptarëve çamë u vendosën në Izmir të Turqisë. Pas vitit 1937, ka vijuar migrimi për në Shqipëri dhe Amerikë i rreth 27 000 shqiptarëve çamë. Pas vitit 1936, kolonizimi u bë edhe më i dukshëm. Vijoi shpronësimi popullsisë çame. U ndryshuan emërtimet gjeografike prej njohjes së tyre shqipe të banorëve vendas në atë greke. Statistikat e vitit 1937 (shiko: Aldo Sestini. “La Ciamune-1941”), Çamëria kishte 279 fshatra, me një popullsi prej 112 619 banorë ku: 20 200 janë grekë dhe 92 419 janë shqiptarë (59 419 orthodoksë, dhe 33 000 islamë ). Gjatë luftës Italo- Greke kemi shpërngulje të tjera ndodhën, e sidomos në ngjarjet e vitev 1944-1945. Masakra të tjera ndodhën në Çamëri nga Zervistët (Forcat e Lidhjes Kombëtare Republikane) mbi 1845 të vrarë (shih: Sherif Delvina. “E vërteta mbi Epirin” ) Pasuritë e banorëve çamë u përvetësuan nga pronarë grekë me një Urdhër Mbretëror. Kështu hap pas hapi po vihej në jetë një plan i çmëndur i borgjezisë greke që në vitet 20 të shekullit të kaluar. Në tragjedinë shqiptare të Çamërisë, Napolon Zerva pati firmën e tij të përgjakur kriminale, por ai përfaqësonte klanet më të egra antishqiptare greke. “Megal Idheja” ishte dëshira që edhe në kurriz të shqiptarëve të krijohej një mbretëri e madhe greke. Edhe në vitet e Luftës së Dytë Botërore fati i Çamërisë mbeti në duart e Greqisë si një territor i kontrolluar nga Zerva (nga Preveza e ne Veri). Mbështetur në Marrëveshjen e Libanit (22 maj 1944) Zerva akuzoi popullsinë çame si pjesë e trazirave e kështu filloi një fushatë të re për të “pushtuar Çamërinë”, me një gjenocid të ri dhe të tmerrshëm ndaj tyre. Mbi 35 000 çamë emigruan në Shqipëri e shumë të tjerë, në Turqi. Ata u vendosën në Delvinë, Sarandë, Vlorë, Fier,

Berat, Lushnje, Peqin, Kavajë, Elbasan, Durrës, Tiranë etj. Popullsia çame e vendosur në Shqipëri arrin në 205 255 banorë.

III.V.i. Si u nxitën konfliktet.Dukuria e konflikteve u shfaq dukshëm nga gjysma e dytë e shekullit

të XIX. Nismëtarë të kësaj gjendjeje ishin ata të etnisë greke që synonin dhe i nxitën realisht konfliktet etnike, nacionale dhe fetare. Qëllimi ishte i qartë; të asimilonin dhe të helenizonin popullsinë shqiptare. Ata ia arritën qëllimit. Po kjo, nuk mjaftoi. Një letërsi e tërë urrejtjeje pseudohistorike, ka shoqëruar tërë këto drama të trëvës shqiptare të Çamërisë. Synime me pseudoargumente dhe shtëmbërime të historisë së vërtetë, vijojnë deri në ditët tona. Nga ana e shtetit shqiptar është mbajtur vijimisht një qëndrim i tërhequr duke mos dashur që t’i hidhej benzinës flakë, me një durim të madh si askush tjetër në Ballkan. Ndërkaq bashkësia çame s’e ka ulur kokën dhe fjalën në të gjithë qarqet ndërkombëtare të cilat përballë tyre kanë patur heshtjen. Në vend që Shqipëria të mbante gjallë kërkesën e saj ndaj padrejtësive të historisë, përkundër, fqinji jugor edhe në ditët tona vijon të pretendojë më tej se kaq, edhe gjeohapësirën e ashtuquajtur Vorio Epir. Një ligj Lufte vijonte deri vonë si një ulok kërcënues, mbajtur në shtratin e synimeve antishqiptare qysh nga Lufta e Dytë Botërore. Fushata të tëra botimesh, shoqatash, lobesh e bashkësish nuk e kanë trajtuar kurrë fatin e Çamërisë por përherë i kanë mëshuar, fatit të pakicës greke e cila është këtu që mesi i shekullit të XVIII. Shteti shqiptar i beson urtësisë dhe ardhmërisë së Bashkësisë Evropiane. Një urrejtje, vijon të shfaqet e duket përherë ndaj shqiptarëve që për arsye ekonomike kanë migruar në Greqi.

III.V.j. Gjeografia Ushtarake, vetëm si njohje për Çamërinë.Trajtimi i Çamërisë në vështrimin gjeoushtarak nuk është një nostalgji

apo nxitje. Përkundër. Ajo është një realitet që nuk duhet njohur. Shtëmëbrimi kërkon ndreqje të vërtetë historike pa dashur të gjejë fillesa të konflikteve. Gjeografia Ushtarake e kësaj treve është trajtuar në shumë mësime taktike dhe njohje terreni në kufitë J, por asnjëherë nuk ka bërë hap përpara, për ta vënë në vend padrejtësinë, veςse gjithherë në pritje të një zgjidhjeje që do të sjellë zhvillimi ndërkombëtar modern. Gjeografia ushtarake në aspektin mësimor të këtushëm është edhe histori që nuk duhet harruar, por trajtuar e njohur, sepse situata mund të krijohen ashtu si ato që po përballet sot Bashkësia Ndërkombëtare në Irak, Afganistan dhe Iran. Trajtimi gjeoushtarak që i bëhet sot, Irakut, Iranit, Afganistanit, apo që i bëhej pak vite më parë IshJugosllavisë ishte shumë herë më tepër se kaq, duke sjellë hollësira që kishin të bënin me origjinin e konflikteve të cilat duhet të njihen jo vetëm nga politikanët por dhe ushtarakët. Studimi gjeoushtarak i Çamërisë nuk është një udhëtim ushtarak vlerësues por dhe ilustrim se si janë zhvilluar ngjarjet, luftrat, pushtimet e shumëformëta, në trojet shqiptare. Bashkësia çame përbën një pakicë shqiptare autoktone dhe kompakte brenda një shteti të bashkësisë Europiane siç është Greqia. Në ditët e sotme pavarësisht se ç’ka ndodhur në të shkuarën Shqipëria nuk kërkon ndryshim të kufijve. Kjo do t’i përkasë Bashkësisë Evropiane se si do të veprojë në të ardhmen. Sot në rend të ditës është problemi i rikthimit të bashkësisë çame në trojet autoktone dhe pronave të tyre. Në kohën për të cilën bëhet fjalë ishin reth 40 000 çamë pleq, gra dhe fëmijë të cilët arritën t’u shpëtojnë

masakrave makabre greke. Sot kërkohet vetëm një riatdhesim. Kush kanë qënë faktorët që kanë ndikuar që ky problem të mos merrte rrugën e zgjidhjes?

Lufta civile greke si dhe fillimi i luftës së ftohtë krijoi gjendjen e mosrealizimit të kërkesave të ligjshme.

Për një kohë të gjatë ka ekzistuar Ligji absurd i gjendjes së Luftës që mbahej në fuqi nga qarqet shoviniste greke, i cili nuk kishte lidhje me problemin çam.

Në të dy vendet, si në Greqi dhe në Shqipëri për një kohë të gjatë kishte shkelje të të drejtave të njeriut çka ishte një pengesë tjetër.

Në legjislacionin grek kishte norma me karakter diskriminues për shtetasit që nuk ishin të etnisë greke, disa prej të cilave janë edhe sot në fuqi.

Fryma e e fondamentalizmit shovinist dhe obskurantist i disa qarqeve greke sidomos i kishës greke, ushtrisë, policisë sekrete.

Ndërkaq marrëdhëniet e sotme me Greqinë mund të konsiderohen të mira dhe me shpresë për të qënë më të qëndrueshme. Parimet madhore të gjithëpërfshirjes evropiane, të lëvizjes së lire, të qarkullimit të ideve dhe kapitaleve e favorizon këtë zgjidhje të domosdoshme.

Por, kjo nuk do të thotë në asnjë mënyrë që ndjenjat e brendshme dhe klima shpirtrore e shqiptarëve dhe bashkësisë çame nuk gjejnë dot prehje për këtë padrejtësi të historisë dhe moszgjidhjen e saj. Ky konflikt që edhe pse nuk shprehet shpesh, është i brendshëm dhe qëndron i fshehur.

PJESA E KATËRT

Nw kwtw pjesw do tw gjeni njw pwrshkrim tw shkurtuar gjeoushtarak tw Shqipwrisw e cila wshtw nw twrwsi panoramw gjeografie fizike, por qw mbetet si njw prolog njohws kryesor ndaj infromacioneve tw tjerw hartografikw, gjeodezikw, si dhe modelimeve tw ndryshme tw shkencave tw tokws, aq tw nevojshme pwr vlerwsimin e gjeohapsirws dhe ndikimit tw tyre nw veprimet luftarake.

Shwmbwllimi i kwtij pwrshkrimi nuk ka lidhje me drejtime gjeostrategjike tw pwrcaktuara, kryesore apo tw veςanta, sikundwr wshtw trajtuar para viteve nwntwdhjetw, por thjesht vlerwsim dhe veςori tw gjeohapwsirws shqiptare, nw kushte tw reja tw sigurisw nw Ballkan, Evropw dhe Botw, pavarwsisht se prej cilws pjesw tw saj vjen rreziku i sulmit, organizimit tw mbrojtjes etj, por duke e pwrfytyruar atw si mundwsi twrwsore njohwse dhe ndikuese pwr situata tw ndryshme luftarake.

IV. PËRSHKRIM GJEOHAPSINOR USHTARAK I SHQIPËRISË

IV.A.Hyrje.

Drejtimet operativo- strategjike, janë përfytyrime veprimesh ushtarake që do të kryhen në një gjeohapësirë të caktuar, si një mision strategjik, taktik,

stërvitor dhe menaxhues. Ndërkaq arti operacional në vite, në gjeohapësira, të caktuara ka bërë përnjohjet dhe projektuar lëvizjet, duke vlerësuar studimin dhe vlerësimin gjeografik të vendit. Përzgjedhja, njohja, kushtet, përvojat, aftësitë bëjnë të mundur që duke projektuar mbi një vend (gjeohapësirë) të gjurmohet e studiohet çdo gjasë e kundërshtarit i cili ka bërë të njëjtin vlerësim sikundër dhe forcat tona për t`u ndeshur në të njëjtën gjeohapësirë. Përfytyrimet edhe projektet e të dy palëve, bëhen në skenën teatrin luftarake veprimeve gjeohapsirën dhe gjeografisë etj. Aty “lëviz” veprimtaria mësymëse për të kapur pozicione të vendit, zbulimin, rrethimin, goditjen në shpinë, që së toku i shërbejnë një nisme strategjike të caktuar. Pozicioni gjeostrategjik i Shqipërisë, pas luftës së dytë Botërore, u kushtëzua në fillim nga aleancat e bllokut lindor ku gjeopolitika e re u shfaq mbi gjeopolitikën e vjetër e cila mbeti në rrënojat që la pas kjo luftë. Shqipëria, që në hapat e parë të saj, u gjend befas ndën synimin Jugosllav, për ta përpirë në bashkësinë e federatës, kështu që drejtimi strategjik i saj ish real. Gjeohapësira VL kufitare që fatkeqësisht ishte edhe kufi trojeve shqiptare, të ndarë qyshkur, u bë objekt studimi i dyanshëm. Bashkimi Sovjetik, përpiqej të mbështeste kërkesat e ngutshme të udhëheqjes shqiptare e cila menjëherë kishte përcaktuar drejtimet operative të mundshme, atë të kufirit VL me Jugosllavinë dhe më vonë, mbetur gjithnjë i hapur drejtimi operativ JL, me Greqinë. Planet operative tw Shtabit tw Pwrgjithshwm nw vitet peswdhjetw pwrgatiteshin pwr tw pritur njw sulm armik ndaj Shqipwrisw. Ky sulm pwrfytyrohej nw tre drejtime , nga Jugosllavia, Greqia dhe Italia. Versioni i dytw i planit operativ nisej nga supozimi i njw sulmi ndaj Shqipwrisw, prej vetwm njwrit prej kwtyre vendeve. Njw version tjetwr i cili do tw ridiskutohej edhe gjatw viteve shtatwdhjetw ishte edhe plani operativ i luftws partizane, kryesisht nw thellwsi tw vendit, nw zonat lugionore e malore. Delegacionet ushtarake qw shkonin nw Moskw mernin me vete harta ushtarake tw pwrpunuara qw ilustronin nw twrwsi dhe nw veςanti variantet operative.Këto drejtime quheshin mbrojtëse, porse në vijim, përfytyroheshin si hapësira ku priteshin sulme nga shteti fqinj, çka ishte përcjellë edhe me mbylljen e parë të madhe të vijës kufitare të botës shqiptare në Ballkan, vijë e cila konsiderohej si një “ferr” i ri i kanosjes, ndarjes, armiqësisë, mospajtimit që kishte izoluar shqiptarët në gjysmën e parë të shek. XX. Hapësirat tej shtetit amë, të sunduara nga Jugosllavia mund të bëheshin truall sulmi ndaj Shqipërisë. Në këtë vështrim, kufiri ruhej në një regjim të lartë, njësitë ushtarake ishin vendosur pranë kufirit dhe në veprimtaritë stërvitore, ky drejtim gjithnjë përfytyrohej si drejtim i ardhjes së sulmeve. Prandaj çdo hollësi, rrugë, lartësi, pemë, shkëmb, rrëpirë, breg lumi, si pjesë e vendit studioheshin nga ana gjeoushtarake, veçmas dhe në mënyrë tërësore. Luginat lumore, qafat, rrugët e afrimit ishin bërë sa e sa herë “pjesë e lojrave dhe situatave të improvizuara ushtarake”.Teatër dhe gjeohapsirë e rajoneve të veprimeve luftarake përfytyrohej e tërë kjo vijë kufitare, e cila ishte vijë ndarëse dhe prerje e të njëjtit trup të shqipëtarëve.Mbas viteve 60, përfytyrimi i drejtimeve operativo-strategjike mori përmasa të reja. Lufta ideologjike rrëmbeu në vorbullën e saj Shqipërinë dhe ajo u vetshpall protagoniste e një qëndre të re në Evropë, e cila ishte objektiv i Imperializmit dhe Revizionizmit. Përfytyrimi gjeohapësinor shqiptar ishte “një

ishull që rrihej nga dallgët” apo “kështjellë”. Kjo solli ndërtimin e një strategjie qëndrese me përmasa të përballjes së armiqve dhe koalicionoeve të armiqve.Gjeohapsira shqiptare përfytyrohej në mënyrë folklorike “në gojë të ujkut, hedhim valle” e cila e shquante qartaz jo vetëm izolimin, por një rrethim midis dhëmbësh grabitqarë.Drejtimet operativo – strategjike tanimë ishin rrezore, rrethorë nga të gjitha drejtimet: detare (P), tokësore (V, VL, JL) dhe ajrore si përmasë vertikale gjeohapsinore.Në këto kushte këto drejtime ishin tërësore, pavarsisht se përzgjidheshin si kryesore:

a) Detare – si drejtim P që përfshinte tërë bregdetin shqiptar të Adriatikut dhe Jonit.

b) Tokësore- Ultësira e Mbishkodrës si drejtim VP, i kufirit me Malin e Zi.- Gryka e Drinit të Bardhë i kufirit me Jugosllavinë, në VL.- Gryka e Drinit të Zi, si drejtim i tretë me Jugosllavinë, në L.- Gryka e Shkumbinit – Qafë Thanë – Pogradec si drejtim i katërt me

Jugosllavinë, në L.- Fushëgropa e Korçës në luginën e Devollit të Sipërm si drejtim i parë

me Greqinë.- Rrjedha e Sipërme e Osumit, Kolonja, si drejtim i dytë me Greqinë.- Rrjedha e sipërme e Vjosës dhe pllaja e Kolonjës, si drejtimi tretë L me

Greqinë.- Masivi Sarandë – Delvinë, si drejtimi i pestë JL me Greqinë.

Siç mund të shihet, studimi i drejtimeve operative strategjike përfshinte gjithë komunikimet natyrore gjeohapsinore të Shqipërisë me hapsirat Ballkanike dhe Europiane. Studimi ishte mbyllës dhe jo ndërlidhës.Ky studim, përpos të tjerash, kishte karakter gjeoushtarak dhe lidhej me njohjen e vendit, prandaj edhe në vitet 80-të u shkrua dhe një Gjeografi Ushtarake e cila merrej me trajtimin njohës e ndikues të tij në këto drejtime.Breznitë e ushtarakëve kanë patur fatin që në lojën e madhe dhe të vijueshme të përfytyrimeve të agresioneve ku ata zgjidhnin detyra e situata luftarake e vetmja gjë që u ka mbetur si një pasuri e madhe përvoje dhe njohjeje ishte njohja dhe shkelja pëllëmbë për pëllëmbë e tërë Shqipërisë, e cila nuk u sulmua asnjëherë.

IV.II.GJEOHAPËSIRA E ULTËSIRËS PERËNDIMORE

Gjeohapësira Perëndimore Shqiptare është brez lidhës jetësor i masiveve malore që shtrihen VP, JL, ku rrafshësia e butë e relievit të saj, ka qënë, në histori hapësirë jete dhe qëndrese. Ajo vijimisht ka qënë nën kalimin, tërheqjen dëshirën për pushtim, shkatërrim dhe largim. Fushata ushtarake kanë patur synim Ultësirën Përëndimore dhe kanë lënë gjurmë gjer në ditët tona. Por kjo gjeohapësirë, edhe pse fushore, nuk ka qënë tërësisht e kalueshme, për shkak të pengesave të mëdha ujore sidomos të kënetave, që ishin të pranishëm si ato në zonën e Myzeqesë së Fierit, Hoxharë, Roskovec, këneta e Tërbufit, këneta e Durrësit ato të Kunë e Vain e Ishull Shëngjin Lezhë, të Kakarriqit, Velipojë të cilat kanë qenë një pengesë ujore fushore po

aq e vështirë sa edhe malet. Zhvillimet kanë sjellë ndryshime të mëdha në krijimin e një peisazhi e mjedisi të përshtashëm jetësor shqiptar në këtë ultësirë, me shtrirje VJ rreth 200 km dhe LP, deri në 50 km (në Berat) që është jo vetëm gjeohapësirë ekonomike por edhe me një popullsi të madhe të shtuar sidomos pas viteve 90-të.

Koncepti i “drejtimit gjeostrategjik kryesor”për Ultësirën Perëndimore, në vështrimin Ushtarak gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, ishte po me të njëjtën rëndësi që kishin drejtimet J, në kufi me Greqinë si dhe ato L, me ishJugosllavinë. Në këtë rast kërcënimet dhe sulmet mund t’i vinin Shqipërisë nga Perëndimi. Ky përfytyrim, bëri që t`i kushtohej vëmendje skajore studimit dhe vlerësimit të kësaj gjeohapësire, sidomos fortifikimit, në kapacitetin maksimal të saj. Ndërkohë në bashkëkohësinë e sigurisë së sotme, Ultësira Perëndimore, studiohet, vlerësohet, me vëmendje dhe përparësi ushtarake, pasi këtu është përqëndruar zhvillimi qytetor, ekonomik, demografik si dhe i komunikimit me fqinjët, por jo si një gjeohapësirë që kërcënohet nga Perëndimi etj. Në situatat dhe gjendjet që mund të krijohen, Ultësira Perëndimore kërkon njohje të gjithanshme për: shtrirjen, burimet njerëzore, ekonomike, mjedisin qytetor, transportin, kapacitetet gjeohapsinore, rreziqet natyrore (përmbytje, tërmete) për të qënë në gjendje në vendimmarrjet, për luftën ndaj trafikut të jashtëligjshëm, në tërësi. Në këtë gjeohapësirë janë përqëndruar, gjithashtu edhe bazat kryesore ushtarake të FA, lidhja ajrore dhe detare e vendit, ardhmëria e zhvillimeve ekonomike. Ndërkaq këtu, vijon të merren masa për ruajtjen e kufijve detare nga trafiku i qënieve njerëzore, droga dhe krimi ekonomik që kërkojnë bashkëveprim me FA njohjen e gjeohapësirës dhe gatishmërinë ushatrake.

IV.A.a. SHTRIRJAUltësira Perëndimore fillon në V në Hanin e Hotit dhe përfshin

hapësirën fushore dhe kodrinore të Shqipërisë deri në gjirin e Vlorës, zë një sipërfaqe prej 6600km², gjatësi VJ, 220 km, dhe PL si më e gjerë në Berat: 50 km dhe Elbasan 67 km.

IV.A.b. FUSHA E MBISHKODRËSUltësira e Shkodrës fillon nga Hani i Hotit dhe mbaron në Urën e

Bahçallëkut. Përfshin qytetin e Koplikut dhe Shkodrës. Rozafa është pikë vëzhgimore në J të saj e në P ndodhet liqeni i Shkodrës. Në L, mbrin rrëza e Alpeve Shqiptare. Është e gjatë 32 km. Gjerësia ndryshon nga 4-15 km. Ajo është gjeohapësirë me dëndësi të madhe të qëndrave të banuara. Në rrjedhën historike ka qenë një fushë betejë e vijueshme e dyndjeve dhe luftrave. Relievi është fushor me ndryshime të vogla pranë Shkodrës dhe Koplikut. Ka transport të zhvilluar tokësor, liqenor si edhe lidhje me shtetin fqinj të Sërbi-Mali i Zi. Këtu, zbresin luginat e Bogës, Rjollit dhe Kirit, përroi i Thatë në Koplik si dhe rrugët që e lidhin Koplikun e Shkodrën, me Tamarën e Vermoshin, si dhe Bogën e Thethin. Rrugët fushore janë të përdorshme, gjatë gjithë stinëve të vitit nga teknika luftarake.Klima. Dallohet për kontraste të theksuara të temperaturës, me erëra të ftohta V e L. Temperaturat mesatare vjetore: 14,9 ºC, ndërsa e janarit: 3.7 ºC, e gushtit 25.1 ºC. Ndikojnë erëra të forta që përcillen me temperature shumë të vogla (-13 ºC) apo dhe shumë të mëdha 41 ºC.

Koplik: Ky qytet ndodhet në veripeëndim të Shqipërisë me koordinata φ= 42° 12’ 50" dhe λ= 19° 26’ 15" rreth 6 km në lindje të liqenit Shkodrës. Ka një sipërfaqe afërsisht 5000 m². Në Koplik lartësia mesatare mbi nivelin e detit Adriatik shkon afërsisht 10.0 m.Qyteti brenda tij ka rrugë të restauruaraa komplet dhe të asfaltuara, në to kalohet lehtësisht metë gjitha mjete luftarake. Kuota dominuese e qytetit arrin 73.3 m mbi nivelin e edetit. Hyrja që del ng averiu i Shkodrës dhe kjo rrugë del nga Kopliku dhe vazhdon për në HAnin e Hotit (kufi) për në Podgoricë të Malit të Zi. Disa nga objektet kyesore në Koplik janë Bashkia e Qytetit

Ujorët. Fusha e MbiShkodrës, karakterizohet si e varfër në ujrat rrjedhëse. As burime nuk ka, që të kenë vlerë njohëse, në shfrytëzim. Po rrjedhat nëntokësore bëjnë që ujrat të dalin buzë liqenit (Syri i Shëganit i Dobraçit).Tokat, janë livadhore dhe të kafejta, zallishtë, karbonato-humusore. Në tërësi lëvizja e teknikës në këtë rrafshinë është e mundur dhe rrugët janë me bazament natyror të përmirësuar. Teknika mund të ngecë në tokat buzë liqenit që janë moçalike-liqenore.

IV.A.c.FUSHA E NËNSHKODRËSShtrirja e saj është nga Shkodra në Lezhë. Kjo gjeohapësirë përbën një

nga trevat ku popullimi, zhvillimi, pozicionimi kanë qenë synime të pushtimeve. Ka një shtrirje VJ, prej 32 km. Sipërfaqja e saj është rreth 530 km². Rrafshina fushore ka lartësi 20 m mbi nivelin e detit. Përmidis, fusha ka një reliev mbrojtës, kryesisht për fushën e Zadrimës. Ruajtja e këtyre lartësive mer rëndësi të veçantë. Në fushën e NënShkodrës, dallohen: Fusha e Bunës e cila ndodhet në të dy anët e lumit, dhe në V kufizohet me lartësitë e Taraboshit ndërsa në J deri në detin Adriatik. Një sërë kodrash, krijojnë një barrierë si kodrat e Bërdicës, e Zefjanës dhe ato të Kakarriqit e Rencit. Në pëbërje të kësaj fushe ndodhen edhe fusha e Anamalit, ku brezi fushor më i plleshëm, shtrihet edhe më tej kufirit shtetëror në zonën Shqiptare të Ulqinit. Në kufi, kodra pranë doganës dhe sistemi shtrirjes së relievit kodrinor në drejtim të bregut të lumit janë një ndërprerje relievi me rëndësi pozicionimi.

Fusha e Trushit, përtej bregut J të Bunës, në V kufizohet nga kodrat e Bërdicës dhe Zefjanës e në J me ngrehinën e përzgjatur të Kakarriqit.

Fusha e Kakarriqit, ka një lartësi pothuajse të njëjtë me nivelin e detit. Dikur ka qenë kënetë. Është e mbrojtur nga dy breza kodrinorë, e përshtatshme për lëvizje dhe tërheqje të trupave dhe teknikës përgjatë rrugës automobilistike e cila tanimë ka karakter vendor, mbasi rruga kombëtare për në Shkodër, kalon pranë aeroportit ushtarak të Gjadrit.

Fusha e Trushit është rreth 11 km e gjatë, nga Bërdica në Renc.Fusha e Velipojës, zë sipërfaqen më të madhe. Ka pozicion bregujor

dhe qendra banimi të dëndura. Në pjesën e saj V ngrihen kurrize kodrash prej së cilave vrojtohet e gjithë fusha gjer në det.

Fusha e Zadrimës shtrihet në L, nga Rozafë - Renci e deri në Lezhë. Kodrat e Bërdicës dhe Zefjanës e ndajnë atë nga fusha e Bunës. Ka një gjatësi V-J prej 32 km dhe P-L 18 km. Është një fushë e begatshme e populluar dhe me tradita kulturore. Përshkohet nga lumi Gjadër. Në pjesën L, mbështetur në vargun kodrinor të Kakarriqit: ndodhet aeroporti ushtarak i

Gjadrit, ku rëndësi të posaçme nuk ka pista, por sistemi tunelor brenda brezit kodrinor.

Fusha e NënShkodrës në tërësi është me qendra të banuara dhe popullsi të dendur, si një burim i madh njerëzor.

Shkodra: Shkodra është një nga qytetet e mëdha të Shqipërisë, në V të vendit. Qyteti vjen gjer në ditët tona, prej lashtësisë si qëndër e rëndësishme ushtarake, ekonomike dhe kulturore. Shtrihet kryesisht në zonë fushore duke patur pranë fundin e liqenit dhe fillimin e Bunës, ndërkaq në JP e mbështjell Drini dhe bë VL Kiri. Ka një pozicion mbështetës tek Kodra-ngrehinë e zemrës se saj: Rozafa ku ndodhet edhe kështjella e njohur e mbijetesës Shkodrane.

Shkodra në P ka Taraboshin mburojë dhe në L masivin e Alpeve Shqiptare. Shtrihet në relievin fushor me lartësi mesatare: tek ura e Bunës 9 metër dhe deri tek buza e Kirit 15 metër. Rozafa vështron Shkodrën prej lartësisë 128 metra. Ndërkohë Taraboshi në P është mburojë. Ka një shtrirje në sipërfaqe 12 km².

Nëpër Shokodër ka kaluar dikur rruga ushtarake që vinte nga V prej viseve të Malit të Zi, e prej takimit me qyetin e lashtë, vijonte përgjatë Drinit duke mbritur në viset lindore të Dardanisë (Kosovës), në Therandë ( Prizren) e më tej në Ulpianë. Shkodra përmendet për një përmasë të njohur të qëndresës shqiptare si gjatë përballjes me Romën gjatë sundimit të Gentit e mandej të pushtimit sërb, venedikas dhe sidomos atij osman. Duke qënë qëndër rrethi, ajo është vend organizimi, furnizimi e mbështetjes në raste të situatave luftarake. Lidhet me rrugë automobilistike me Koplikun, në V me Pukën në drejtimin L, ku degëzohet edhe rruga për në HÇ e Komanit, për të vijuar mandej me traget deri në Fierzë. Rruga automobilistike që të çon në zonën e Pultit, përgjatë Kirit është e pamirmbajtuir. Në J, rruga lidh Shkodrën me Lezhën, Velipojën në buzë të detit, me Murriqanin ku ndodhet kufiri me Malin e Zi për të nxjer, mandej në Ulqin.

Mundësitë e evakuimit të popullsisë është në drejtim të luginës së Kirit, si drejtimi më i përshtatshëm.Rrugët. E gjithë hapësira e fushës përshkohet nga rrugë të cilat, në tërësi janë të kalueshme nga teknika luftarake gjatë gjithë vitit. Kështu rrugët për në Murriqan, në Bushat e Vau i Dejës për në Velipojë, Lezhë e Torrovicë, janë arterje rajonale me rëndësi.

Ujorët. Ajo përshkohet nga ujorët si: Buna, Drini e Gjadri. Një dëndësi kanalesh kullues dhe ujitës mbulojnë hapësirën fushore. Buna, ka gjerësi mesatare prej 85 metrash dhe ujë thellësi mesatare prej 2.5 metra. Ajo është arterje e madhe ujore. Brigjet janë të mbushura me bimësi pyjore të lartë. Në anën J ka një argjinaturë e cila ka vlerë mbrojtëse. Ndërkohë, Buna mund të kalohet me lehtësi nga trupat lundruese portative, kurse teknika kërkon urahedhës. Buna ka pas qenë e lundrueshme dhe ajo mund të lundrohet përsëri.

Drini, nuk është ai lum i dikurshëm. Tani është i shkurtër, prej Vaut të Dejës deri në bashkimin me Bunën, pranë urës së Bahçallëkut. Ky lum krijon vështirësi të mëdha kur prurjet e tij shtohen duke dalë nga shtrati dhe krijuan përmbytje. Kur ai shton prurjen dhe hapen portat e HÇ e bën që uji në Bunë të lëvizë nga P në L për në Liqenin e Shkodrës. Të dy urat e Bunës dhe ajo e Bahçallëkut kanë vlerë të madhe për kalueshmëri si dhe duhen mbrojtur si objekte me rëndësi ushtarake.

Gjadri është pengesë ujore, por dhe një lum përmbyllës i Lezhës. Njohja e tij nga ana ushtarake është jo vetëm në kohë lufte edhe paqeje, në raste të emergjencave të përmbytjeve. Brezi kodrinor i Rencit nga Lezha në Velipojë është edhe një brez i madh mbrojtës, me gjatësi gati 20 km dhe lartësi 396 metër mbi det.

Klima, në përgjithësi është ndën ndikimin e detit, me ngrohtësi dhe me ndryshueshmëri të vogël. Temperaturat mesatare janë nga 1-2 ºC.

IV.A.d. GJEOHAPËSIRA FUSHORE NGA LEZHA NË MILOT.Shtrirja e saj është V-J 20 km dhe P-L 14 km, si një zonë fushore

populluar, me rëndësi ekonomike. Lumi Mat e mbyll këtë hapësirë nga deti deri në Urën e Zogut (Ura e Matit). Lëvizja e trupave gjatë verës është e lehtë ndërsa në dimër vështirësohet nga lumi si dhe nga një tërësi lagunash që ndodhen në P si ajo Kunë e Vain dhe ishull Lezhë. Ka një rrjet kanalesh po shpesh hërë të pamjaftueshëm për tërheqje të ujrave gjatë përmbytjeve. Popullsia është e dendur. Lumi Mat ka tani tri ura, ajo e Zogut dhe ura rrugoro-hekurudhore si dhe ur a e re e rrugës kombëtare interqytetore e klasit të dytë.

Lezha ndodhet në një pozicion strategjik në fundkodrat e Kakarriqit e Rencit ku kalon Gjadri dhe e lë qytetin në L të brigjve të tij, ndën kodrën kështjellore që ngrihet si karakoll mbi qytet.

Porta hyrëse ilire, në kalanë e Lezhës, është një nga monumentet më tipike dhe më të bukurit e këtij lloji në Ballkan. Ajo është në drejtimin JP të

fortifikimit si pjesë e kullës që ruan anën e poshtme dhe afrimin nga lumi.Prej kështjellës duket Lezha e sotme,deri tek lagunat në bregun e detit.

Qyteti ka një sipërfaqe prej 1.7 km². E ndodhur midis fushës së Zadrimës të fushës së Bregut të Matit në J, aty ndodhet një kryqëzim rrugësh me rëndësi për në Shkodër, Shëngjin dhe në J, drejt Tiranës. Në të shkuarën ishte qëndër e rëndësishme Iliro-Shqiptare, për ekonominë dhe pozicionimin ushtarak, ku rëndësi merrte Kështjella e qytetit.

Lezha, është qëndër rrethi dhe përbën një zonë që duhet vlerësuar nga ana ushtarake si e afërt me portin detar të Shëngjinit dhe komunikimin me rrethinat e saj fushore dhe malore. Gjatë një vështrimi ushtarak aty mund të mobilizohen rreth… luftëtarë. Fusha është e begatshme dhe pozicioni prandetar dhe lagunor e bën atë të “volitshëm”. Rrugët e qytetit janë paralel-VJ-dhe ndërprerëse me një shëtitore kryesore në mes. Godinat në qëndër janë rreth 6 katëshe, në rrethinë zotërojnë ndërtime banesore në formën e vilave. Dëndësia e ndërtesave nuk është e madhe. Brenda rrugëve mund të lëvizë lirshëm teknika luftarake. Një vrojtim të shkëlqyer e ka qyteti nga

kodra Kështjellore e Shelbuenit. Gjadri i shkakton qytetit gjithnjë përmbytje, mbasi brigjet janë ende të pasistemuar.

Rrugët automobilistike përshkojnë hapësirën e fushës. Rruga automobilistike interqytetore nga Tirana në Lezhë përcjell tani transport të shpejtë të dendur. Ndërkaq nga Ura e Zogut, paralel përshkon edhe rruga e Vjetër rrëzë lartësive e fund fushë që është degëzim tjetër i transportit dhe teknikës luftarake. Lumi Mat, ka argjinaturë nga të dy anët po ato hera herë, shpërthejnë duke sjellë përmbytje. Në raste të situatave luftarake gjatë verës lumi kalohet nga këmbësorët me lehtësi, ndërsa vështirësohet në stinën e dimrit, por mjetet urahedhëse mundësojnë kalimin.

Gjeohapësira fushore Mat-Ishëm është një rrëfshirë fushore me gjatësi V-J prej 25 km dhe gjerësi nga deti në rrëzë të maleve 15 km. Në P, është gjiri i Rodonit dhe në J të derdhjes së Ishmit vijon Kepi me të njëjtin emër ku ndodhet edhe Kalaja e Skëndërbeut. Në këtë hapësirë dallojnë qendrat e banuara Fushë-Krujë, Mamurras, Laç, Milot, ndërsa në bregdet Patogu. Gjiri i Rodonit është i përshtatshëm për zbarkim të mjeteve luftarake detare. Rruga interqytetore dhe ajo automobilistike e vjetër janë arterje kryesore transporti.

Lumi Ishëm, zbret nga gryka e malit (prr. Zezës) dhe në fushë ai bëhet një pengesë ujore. Megjithatë brigjet e tij nuk janë të gjerë (gjerësia jo më e Madhe se 20 metra) çka lehtëson kalimin e tij.

IV.A.e. GRYKA E MILOTITGryka e Milotit është kontakti i parë me fushën, i lumit të Matit që nga

fundkodrat në Pllan dhe Milot, deri tek takimi i lumit të Fanit me atë të Matit. Ka një largësi prej 8 km. Brigjet e lumit kanë gjerësi deri 900 m, (tek ura e Zogut , 700 m), në hekurudhë që përkon me fundkodrat Pllanë- Milot, 1400 m. Gryka i ngjan një katërkëndëshi luginor me lartësi që ngrihet nga të dy anët. Në syprinën e shtratit lumor lartësitë janë: në Milot 14 m, tek ura e Zogut 20 m, tek kryqëzimi i Fanit me Matin 32 m. Krahu V, i lartësive, ka parakodrat (Pllanë 138 m, maja e Kunorës 379 m, kodra e Qerenakut 334 m, kodra e Malungut 360 m). Në J, ngrihet maja e Suksit 677 m, maja e Mllezës 584 m. Gryka zotërohet nga rrugët në të dy krahët e lumit. Në krahun V, rruga të çon në Rubik e Rrëshen. Në krahun J, ajo lidh Burrelin. Përgjatë kësaj ane, gjendet edhe traseja e hekurudhës, që të çon në Rrëshen e cila tanimë nuk funksionon. Mati sapo zbret në fushë dhe brenda grykës malore ka katër ura:

Ura e re e Matit që është pjesë e infrastrukturs së re rrugore: Tiranë – Shkodër.

Ura rrugore hekurudhore e Milotit. Ura e Matit (ura e Zogut ) e ndërtuar në pjesën më të ngushtë të

grykës ku ndodhen rrugët për në Burrel e Rubik. Ura e Skurajt që kalon Matin dhe të nxjerr në Shkopet e Ulëz.Kjo grykë kontrollon luginën e Fanit dhe atë të Matit. Këtu mund të hyhet

por nuk mund të dilet kaq kollaj. Çdo planëzim operacional për të hyrë në thellësi, në mënyrë tokësore është një “marrëzi malore e lumore”. Po kështu, çdo çarje që mund të ketë ndodhur në thellësi në këtë grykë, pritet dhe asgjesohet. Gryka e Milotit paraqet siguri dhe është një pikë ruajtje në prag të Ultësirës Perëndimore.

Sapo hyn në grykën e Milotit në ë djathtë të rrugës që lidhet me Burrelin degëzohet rruga që të con në Gallatë-Vinjoll, një luginë e future në thellësi të Kurbinit me histori në të shkuarën, sidomos të luftrave të Gjergj Kastriotit.

Shqiptarët kanë lindur për të bërë qëndresë dhe për të mos u bindur”.

Kronikani Tursun Bej

Vetëm duke i lënë mbrojtësit, të vdesin urie osmanët qenë në gjendje të merrnin kështjellën e fortë dhe të pathyeshme më 16 qershor 1478 10 vjet

pas vdekjes së Gjergj Kastriotit.

IV.A.f. GRYKA E SHKOPETIT

Gryka e Shkopetit fillon nga ura e Skurajt mbi Mat dhe deri në Ulzë. Eshtë e gjatë 20.5 km. Deri në Shkopet ku është hidrocentrali ajo ka drejtim PL, pastaj harkon e merr drejtim J, deri në Madhesh, ku shfaqet një kthesë këndore të fortë, deri në Ulzë. Gryka e Shkopetit, pranë urës, ka një gjerësi prej 800 m. Në Skuraj ngushtohet deri në 200 m dhe më tej ajo është pothuajse greminore. Diga e Shkopetit është e lartë 47.7 m në trajtë harku. Ajo grumbullon 14 milionë m3ujë. Relievi në të dy krahët e lumit është malor. Lartësitë në V, fillojnë nga 33 m, ngrihen mbi Shkopet 815 m e më tej, gradualisht ulen deri në Ulzë (225 m). Në J, mbi Skuraj (506 m), maja e Mllezës (1000 m), maja e Hithit, si kulm i luginës së Lunresë (1316 m), lartësitë mbi Stojan (526 m), deri në Ulzë. Rruga automobilistike kalon në krahun V. Ka tunel vetëm në hidrocentralin e Shkopetit. Në përgjithësi kalon në thepisje shkëmbore. Në Madhesh ka pasarelë që lidh luginën e Lunresë. Rruga këmbësore e vijueshme kalon shpatin e malit përgjatë luginave deri në kreshtat e malit të Skënderbeut. Lugina është e veshur me bimësi: shkurre të dendura dhe pyje në lartësitë e maleve të Skënderbeut.Objektet kryesore, në vëmendje të shtabeve ushtarake do të jenë: hidrocentrali i Shkopetit dhe i Ulzës të cilët të cilët përbëjnë një rrezik nëse ndodh një shpërthim liqenor të jashtëzakonshëm.

Laçi është qytet i ri, I ndërtuar në fushë, në këmbë të masivit kodrinoro-malor të Kurbinit. Ka një sipërfaqe prej afërsisht 0.75 km² me përmasa 1.2-0.7 km. Ndërtesat në qëndër janë shumëkatëshe. Në periferinë L janë shtuar banesat në formë të vilave. Sistemi rrugor është kryesisht i blloqeve me rrugë përmbyllëse në të cilat teknika, mund të lëvizë lirshëm. Në anën P kalon rruga që lidh Fushë Krujën me Milotin. Qyteti vrojtohet nga sistemi kodrinoro-malor në P. Në L në drejtimin përafër VJ, shtrihen malet e Kurbinit. Në një lartësi kodrinore sipër qytetit ndodhet pragu shkëmbor i Shna Ndout si një truall i shënjtë ku shkojnë shumë pelegrinë.m Në V ndodhet kompleksi i ish uzinës së superfosfatit.Laçi ëshët qëndër e rrrethit të Kubinit. Në raste të bombardimeve, qyteti është i ekspozuar. Mundësia e evakuimit është në VL, pasi kalon Milotin, kurrizin në luginën e Gallatës.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj Femra Përgjithësi Femra Përgjithësi Femra

Laç 54392 26809 27583 23455 11896 30937 15687

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Laç 54392 273 km² 199 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Laç 54392 16512 17311 33641

IV.A.g.ULTËSIRA: NGA ISHMI NË ERZEN.Kjo hapësië përbën një masiv-fushor e kodrinor me shtrirje të gjerë si

dhe me përkim të zonës metropolitane më të madhe Shqiptare, të vet Tiranës. Ajo përbëhet nga fusha e Tiranës, fusha e Gjirit të Lalëzit dhe vargu kodrinor Rodon-Erzen. Fusha e Tiranës, nuk përbën një reliev tërësisht fushor, por me luhatje kodrinash. Shtrihet midis lartësive të Dajtit në P, kodrat e Rodonit, Prezës deri në Urën e BeshiritFusha e Tiranës, ka trajtën e një gropë midis një relievi kodrinor malor në rreth 105 km², që mbështillet nga dy lumenjë: lumi i Tiranës dhe lumi i Erzenit. Në JP sistemi kodrinor: Mullet, Stërmas, Sauk, Selitë ndërpritet, në një portë luginore tek Ura e Beshirit. Ndërkohë, shtrihen radhoj kodrash që mbyllin anën P të fushës. Kodrat e Ysberishtit (Mëzez, Yrshek, Domje) të cilat hapin portën e dytë të saj, tek ura e Limuthit. Në drejtimin V, vijon radhoj i Kodrave të Bërxullë-Kodra e Qarrit, që hap portën e tretë në Përroin e

Shargës. Kodrat e Prezës, ngrihen në lartësitë 198 m dhe zotërojnë pamjen L të fushës ku ndodhet Aeroporti “Nënë Tereza” si dhe bashkimi i dy lumenjve (lumi i Tiranës dhe Tërkuzës) ku formohet, mandej Ishmi. Në drejtimin V , Kodrat e Kamzës (102 m), të Paskuqanit (179 m) e Babrusë, rrethojnë qëndrën kryesore qytetore të Tiranës, por edhe gjithë hapësirën fushore midis limit të Lanës: Laknas, Valias, Qerrek, Tapizë, ku kalon lumi i Tërkuzës. Ura e Tapizës është kalim kryesor i rrugës kombëtare në V. Lumi i Tërkuzës, mbyll Fushëgropën e Tiranës në V. Në J të tij ndodhen njësitë kryesore të FA, në zonën e Zall-Herrit (lartësia 252). Në drejtimin L qyteti i Tiranës, priret gjithnjë të ngjitet me relievin kodrinor. Kështu, vija qytetore arrin deri në lartësitë 250 metër, mbi nvelin e detit. Në këtë drejtim, shtrirja ndërtimore po arrin një vijë që fillon në Shtish Tufinë-Linzë e Surrel, Farkë e Madhe e Lundër. Në J, Erzeni, mbështjell fushgropën e Tiranës prej: Stërmas e Mullet, Fikas, Qeha-Shytaj e deri në Grykën e Skoranës.

Fushëgropa e Tiranës, e mbështetur në Malin e Dajtit, ka tri portat e mëdha malore: Shkalla e Tujanit, Qafa e Priskës dhe Gryka e Skoranës. Janë tre drejtime, ku Tirana, ka komunikuar në të gjitha përpjekjet e mbijetesës së saj. Nga Shkalla e Tujanit, ka kaluar dikur një rrugë që lidhej me Matin e Dibrën (sot: rruga e Arberit, në projekt). Prej këndej erdhën forcat e Rusëve të Bardhë nga Jugosllavia që shtypën lëvizjen antizogiste. Këtu janë zhvilluar luftime me dimrin e vitit 1944 midis forcave partizane dhe atyre gjermane, ku vet relievi ishte përparësi nga forcat e Br II S. Po kështu, nga Qafa e Priskës e gryka e Skoranës, kanë lëvizur njësitë partizane, për të gjetur strehë të sigurtë në luginën e Shëngjergjit, dhe në Bizë, Martanesh e Gollobordë. Radhoi i Kodrave në J, që nga Ura e Mulletit, ngrihen nga dy drejtimet. Në VP, kodrat e Barakut (369 metra) kodra e Gjatë (304 metra) deri në Vaqarr. Ndërsa në drejtimin JL, ngrihet si një karakoll natyror Petrela, me kështjellën e saj e lartësitë që ngrihen deri në kullën e Gracenit dhe Qafë Kërrabë.

Petrela, ka një nga kështjellat, më të bukura, dhe në një reliev karakteristik të ndërtuar gjatë kohës së Bizantit, rreth një kulle qendrore të lashtë në majë

të një thepineshkëmbore vëzhgimore. Kjo kështjellë është përdorur nga forcat e Bizantit për të bllokuar Qafën kundër Bohemundit të II dhe

pushtuesve normanë. Gjatë sulmeve turke, kështjella ishte vendbanimi i motrës së Gjergj Kastriotit, Mamicës.Në atë kohë ajo ka luajtur një rol të

madh në betejat e Skënderbeut.

Foto e Petrelës

Drejtimi JL edhe pse ka malin e Kërrabës përpara, për Tiranën një urë lidhëse me Elbasanin dhe grykën e Shkumbinit në përgjithësi. Përvoja ka treguar se ky reliev, ka ndikuar në historinë e gjeohapësirës së Tiranës, qysh në Petrelën dhe dëshminë e Kështjellës së saj, deri në Luftën e Dytë Botërore..

Në nëntor 1944, në Mushqeta është zhvilluar një luftë e sukseshme e forcave partizane të cilat kishin rrethuar Tiranën. Ndërkaq një kolonë,

gjermane, në tërheqje, zbriste nga Qafë Kërraba për në grykën e Erzenit. Tek ura e Erzenit relievi i përshtatshëm diktoi një pritë e cila shkaktoi dëme të

mëdha forcave gjermane. Tirana e cila brenda kish forcat armike, kishte dy rrethime atë natyror si dhe rrethimin partizan. Shtigjet hyrëse drejt Kodër-

Kamzës, ishin të përshtatshme, për dalje dhe tërheqje të gjermanëve, për në veri. Kodrat e Tiranës japin dëshmi të tjera, të relievit rethues. Në Arbanë që

përkon me luginën e Erzenit dhe ku fillon masivi kodrinor i Pezës, nisur nga përshtatshmëria e relievit, në të dy anët, në tetor 1943, u zhvillua një

ndeshje e pabarabartë midis forcave partizane (Brig. III S) dhe Korpusit XXI ,malor gjerman, që përfundoi me fitore të njësive të partizane.

Fushëgropa e Tiranës, është më e populluara e viseve shqiptare. Vet Tirana zë tani rreth 4200 ha (42km²), ndërkaq ajo po rritet në mënyrë intensive. Po kështu, gjeohapësira metropolitane, priret për një lidhje të pashkëputur me trajta qytetore, në drejtim të të dy luginave: asaj të Erzenit dhe të Vorës për t`u lidhur me Tiranën, apo në V të Kodër-Kamzës, për t`u bashkuar me Fushë-Krujën.

Ujorët ë Fushëgropës së Tiranës janë: lumi i Tërkuzës, lumi i Tiranës, lumi i Lanës dhe ai i Erzenit. Ata e përshkojnë këtë gjeohapësirë, nga L në P. Si pengesa ujore, në kohën e sotme ato nuk përbëjnë ndonjë problem, gjatë stinës së verës, por në kohë të shirave këto pengesa duhen vlerësuar.

Ujëmbledhësit kryesorë janë: i Bovillës që është edhe rezerva e ujit të pijshëm të Tiranës, e cila duhet ruajtur me vigjelencë për rëndësinë e tij jetësore në kohë paqeje dhe lufte. Ai ka një sipërfaqe rreth 4 km². Liqeni i Farkës ndodhet pranë Farkës së Vogël dhe ka një sipërfaqe afërsisht 1 km², me rëndësi ekonomike. Liqeni i Tiranës, rreth 0.8 km² nuk është vetëm një ujor i peizazhit shlodhës të Tiranës, por edhe objekt i rëndësisë së veçantë. Specialistët e FA, duhet të kujtojnë përvojën e hidhur të hapjes së portave të liqenit që përmbyti një pjesë të qytetit të Tiranës e që tregoi se situatat luftarake mund të sjellin ngjarje të tilla nëse nuk vlerësohen dhe njihen këto objekte. Liqeni i Paskuqanit, ndodhet ne L të Kodër Kamzës ka një sipërfaqe 1.1 km².Rezervuarë të tjerë ka në: Nikël, Kashar, Allgjatë, Berxullë, Picar etj.

Rrjeti Rrugor, po i përshatatet për herë e më tepër, hapësirës metropolitane. Rrugët kryesore janë: Rruga Tiranë-Dajt (Hapësira pushuese e Parkut të Dajtit), rruga Tiranë-Matanesh të cilat janë 2 kalimshe pjesërisht me asfalt dhe me bazament natyror të përmisuar. Rrugë të tjera të dëndura përshkojnë Fushëgropën e Tiranës, në të gjitha drejtimet duke e lidhur qendrat fshatare. Në këto rrugë teknika luftarake mund të lëvizë gjatë gjithë stinëve të vitit.Aeroporti Nënë Tereza është i vetmi aeroport kombëtar i vendit. Ai ndodhet në fushën e Rinasit.

Është i vetmi aeroport Kombëtar. Ndërtimi i tij ka përfunduar në vitin 1958. Ky aeroport përdoret për fluturime civile po edhe ushtarake. Këtu është edhe

një bazë ajore, në ndryshm e sipër, si dhe bazë për helikopterët mjekësorë.Në vitin 1999 u bë zgjerimi i pistës nga kompania Siemens e Gjermanisë.

Në L ka bregun e lumit të Tërkuzës, në J fushën e Pezës dhe Minierën e qymyrgurit të Valiasit, në P, lumin e Tiranës. Uljet e avionëve bëhen nga drejtimi V dhe J. Gjatësia e pistës është rreth 2.8 km. Ruajtja e aeroportit, ka qenë një ndër detyrat kryesore gjatë situatës së Luftës së Kososvë, ku u vendosën edhe helikopterët “Apach”. Pranë tij në drejtimin VP, ndodhet edhe aeroporti Ushtarak.

Bimësia, në fushëgropën e Tiranës është e ndryshme. Në fundkodrat dhe lartësi, ka shkurre dhe shkurreta të llojit të makjeve me lartësi deri 2.5

metra. Ndërsa fusha, përbëhet nga hapësira bimësie si pemë, vreshta, ullinj (rrëzë kodrave). Urat kryesore: Ura e Farkës dhe e Erzenit që ndodhen mbi Erzen me rrugën Tiranë-Elbasan, ura e Beshirit që ndodhet mbi Erzen me Rrugën Tiranë-Plepa, Ura e Limuthit, Ura e Kamzës, Ura e Tapizës, të cilat duhet të vlerësohen dhe ruhen, në çdo rast. Objekte të tjera të rëndëisë së veçantë janë: Aeroporti i Rinasit, Baza Ushtarake e Zallherrit, Diga e Buvillës, Baza Ushtarake e Rrapit të Treshit, Baza e Helikopterëve në Farkë, digat e liqeneve artificialë, tubacionet e ujit të pijshëm që dalin nga tuneli i Dajtit në Linzë, tubacionet që lidhin Buvillën me Tiranën, depot e ujit në lartësitë rrethinore të kryeqytetit. Pozicioni i Fushëgropës së Tiranës dhe rrethinës kodrinoro-malore të saj përbën:

- gjeohapësirë me zhvillim ekonomik-shoqëror të lartë si qëndër kryesore gjeostrategjike shqiptare

- burime njerëzore të përqëndruara dhe një demografi e zhvilluar në fillim të shekullit të XXI.

- nyje e madhe e transportit dhe komunikimit ndërshqiptar- përqëndrimi i njësive ushtarake të FA- gjeohapësirë me reliev të përshtatshëm rrethinor mbrojtës në të gjitha

drejtimet.- fortifikimi i gjeohapësirës në 4 unaza rrethore përshtatur relievit dhe

aftësisë së vendit.Drejtimet kryesore hyrëse

-Lugina e Erzenit, përmjet rrugës automobilistike komëbtare që vijon nga Plepat, Ndroq, Ura e Beshirit.

-Lugina e Shijak-Maminas-Vorë-Ura e Limuthit në të cilën ndodhen arteriet e mëdha automobilistike e hekurudhore.

-Korridori fushor që shtrihet nga V, përgjatë shtretërve të lumenjëve : Ishëm, Tërkuzë dhe lumit të Tiranës. Ai ka një gjerësi mesatare 8.5 km, që kufizohet nga të dy anët me brezin kodrinor të Rodon-Prezës, në JP dhe tërësisë kodrinore poshtë malore nga, Zallaj, Zgërdhesh, Çerkez-Morinë, Zall-Herr me lartësi deri 300 metër mbi nivelin e detit.

-Lugina e Tujanit dhe Rrjedhës së Sipërme të Erzenit, që komunikojnë me brendësinë malore të rrethit të Tiranës.

Tirana: Ndërtuar në skajin JL të fushës, në këmbë të malit të Dajtit dhe kodrave të Saukut e Kërrabës në J, të Vaqarrit, Yzberishtit në P, dhe të Kamzës në VP. Sipërfaqa e sotme rreth 46 km². Popullsia e qytetit rreth…. Dhe me rrethinat… Lartësia mesatare mbi nivelin e detit… si kryeqëndër e Shqipërisë është nyje komunikimi me qendrat qytetore dhe fshatare në të gjithë drejtimet.

Plani rregullues, ka fillesën në prag të viteve 30-të. Sistemi rrugor ka natyrë rrezore (radiale), me një shesh qëndror që është si bulevarb i gjerë dhe gjymtyrë mbështetëse me drejtimin V-J. Lumi i Lanës e ndan atë në dy pjesë. Tirana në tërësi është e zbuluar dhe e ngritur mbi një platformë afërsisht të sheshtë, ku rrotull në drejtimin L, J dhe qarkojnë kodra, që me pozicionet zotëruese ndihmojnë qytetin me organizim të mbrojtjes së tij. Rritja e qytetit po pritet gjithnjë në drejtimin kodrinor. Ndërtesat e banimit vijojnë të ngrihen shumëkatëshe dhe me rëndësi të madhe ku hapësirat midis tyre janë të vogla. Orientimi në qytet është dëmtuar dhe kushtet e maskimit

nuk janë të favorshme. Në tarracat e ndërtesave shumëkatëshe mund të organizosh vrojtim si dhe vendosje të armatimit kundërajror. Arteriet kryesore rrugore, ku transporti qytetor civil si ai në rast lufte, mund të lëvizë më lirshëm është nëpërmjet rrugëve të Dibrës, të Kavajës (Koferenca e Pezës), e Durrësit dhe pjesërisht ajo e Elbasanit. Pjesa tjetër e rrugëve është më e ngushtë. Unaza kryesore është një lidhëse qytetore më rëndësi dhe projekti i saj po vijon të ndërtohet në të ardhmen. Në vështrimin ushtarak duhen njohur: objekte kryesore të ndërtimeve publike të administratës së shtetit të cilat përgjithsisht janë në qëndër, nëpër godinat kryesore. Po këtu janë edhe ndërtesat kryesore të jetës kulturore, shkencore të vendit. Blloku i Ambasadave të huaja është kryesisht i mbështetur kryesisht midis rrugës së Kavajës dhe asaj të Durësit. Spitalet në tërësi janë të shpërndarë: Spitali Qëndror Universitar “Nënë Tereza” ndodhet në vijim të rrugës së Dibrës, Spitali Qëndror Ushtarak Universitar ndodhet në Laprakë, Sanatoriumi në Kodrat e Saukut. Shtëpitë e mëdha të lindjes ndodhen në Bulevardin “Zogu i Parë” dhe në drejtim të Brrylit të Lanës.

Qëndrat ushtarake universitare dhe Akademike janë në bllokun e dikurshëm, të rrugës së Dibrës, ndërkohë njëra nga bazat ushtarake (ajo e Rrapit të Treshit) ndodhet në periferi VL.

Karakteri i ndërtesave është i ndërthurur jo vetëm në vështrimin të stilit por dhe të lartësisë së tyre, prej shtëpive tipike tiranse, vilat moderne dhe pallatet shumëkatëshe.

Shtabi i Përgjithshëm dhe Komandat e Forcave duhet të kënë përdorim planimetri të sakta dixhitale të Tiranës ku të jenë evidentuar saktë e në mënyrë të koduar në GIS (Sisteme të Informacioneve Gjeografike), minibashkitë, blloqet rrugët, ndërtesat dhe kodifikimi i tyre për banorët dhe rregjistrimin e tyre etj, të dhënat që duhen për mobilizim, evakuim, mbrojtje etj.

IV.A.h.VARGU KODRINOR RODON-ERZENKy varg është brez mbrojtës i relievit të Ultësirës Përëndimore. Ai mbron

hapësirën fushore nga gjiri i Rodonit dhe deri në Fushëgropën e Tiranës. Kalaja e Skëndërbeut është dëshmi historike dhe reliev roje, në buzë të detit. Lartësia në këtë pikë është 78 m, me vëzhgim detar dhe tokësor nga të gjitha drejtimet. Vargu vijon mandej në drejti JL dhe e ndan Fushën e Durrësit nga ajo Thumanë-Tiranë. Gjatësia e këtij vargu është rreth 42 km deri në brigjet e lumit Erzen, gjerësia mesatare shkon deri 8.5 km.

Majat kodrinore të këtij vargu që kanë vëzhgim në horizont janë: Maja e Bizës (177 m), Damaj (264 m), Kodra e Laçit (270 m), Kodra e Tales midis fshatit Palaq dhe Manzës (297 m). Ndërkaq, Preza është një kullë natyrore vrojtimi, në drejtimin J-L në aeroportin “Nënë Tereza”. Ky varg ndërpritet në Vorë (58 m) dhe ngrihet sërish, në kurrizin kodrinor në drejtimin JL, ku bie në sy maja e Barzezës (491m). Në disa nga këto lartësi janë ngritur antenat e “Vodafon” dhe “AMC” si objekte të dukshme orietuese, por që duhen ruajtur në situata të veprimeve luftarake. Gryka, në brrylin e Vorës është pritë relievi e përshtatshme, VJ, ku mund të mbyllet, mbrohet, bllokohet çdo fushatë hyrëse, në brendësi të fushëgropës së Tiranës. Gryka e Vorës është e

ngushtë jo më shumë se 800 m, nga radhojt kodrinorë, ku dallohen në V, lartësitë e Marqinetit (105 m) dhe në J, kodra e Pigojës (230 m).E tillë është dhe shtegu apo porta e Urës së Beshirit, ku nga të dy anët afrohen fundet kodrinore, ajo e Lalmit (288m) dhe në jug kodra e Kullugllës (244 m).

IV.A.i. PEZATërësia kodrinore, që shtrihet nga rrjedha e mesme e Erzenit, prej

Ndroqit-Pezë e Vogël, Pezë-Helmës në të dy krahët e lumit të Pezës, deri në lartësitë e Gjyzlykone (441 m) e Vrap (654 m) ka një sipërfaqe 98 km² përbën Pëzën të njohur, jo vetëm si një trevë gjeografike e zakonshme por një pozicion strategjik në zonën e Tiranës. Lugina e lumit të Pezës, në të dy radhojt e kurrizeve kodrinore L e P, përfshin një reliev, në thellësi, prej grykës së Erzenit dhe Tiranës që ka një mbrojtje natyrore të përshtatshme, në saje të grykës luginore dhe lartësive zotëruese me të gjitha drejtimet. Në V, në grykë të Erzenit, relievi ngrihet dhe bëhet kthesa për në Tiranë. Në J, lartësitë kodrinore nga Ndroqi (Kalaja e Ndroqit 387 m), Zbarrqje, Lis-Patros (398 m), kodra e Gjonit (433 m) e Gjyzlykone (441 m) janë një brez natyror mbrojtës, i thyer i pjerrët, me luginëza, xhepa, boka relievi që plotësojnë njëra tjetrën në kalueshmëri të vendit, me vështirësi. Kulmi kodrinor (654 m) në Vrap, është një lartësi vëzhgimore në të gjitha drejtimet. Vargu tjetër kodrinor VL, Vrap, Grecë (505 m), Gror (512 m) Kalaja e Dorzit (447 m), Kodra e Kishës (413 m) deri tek Ura e Beshirit, mbyll gjeohapësirën e Pezës me rreth 20 fshatra si: Ballashej-Pajana, Barzezi, Dorëzi, Greca, Grori, Greblleshi, Gjyzhikonja, Kërçukja, Sauqeti, Sheshi, Zbarqja, Zhurja, të cilat kanë një histori qëndrese të veçantë. E banuar qysh në lashtësi, me një pozicion natyror në thellësi me dy dëshmi kështjellash (Ndroq e Dorëz) tregon se ajo, e tëra ka patur një pozicion fortese. Pushtimet, qysh nga kohët e lashta, kanë treguar që edhe pse shumë afër Tiranës (deri në Pezë të vogël 7 km, në Gjyzlykone 25 km) përsëri ka qenë gati e pakalueshme dhe e pamarrshme. Dëshmi është lufta e II Botërore, ku edhe pse Tirana ishte e pushtuar, Peza qëndronte si një strehë e forcave çlirimtare partizane. Peza, i përshtatet gjithnjë Tiranës, për evakuim dhe furnizim. Çdo plan për t`u futur në luginë, s`mund të realizohet kollaj, për shkak të relievit të volitshëm për mbrojtje e prita, qysh në fillimin e trevës: Ndroq dhe Pezë e Vogël. Ndërkaq, deri në Vrap s`futesh dot as nga drejtimi i Peqinit dhe Kavajës.

Rrugët. Një rrugë kryesore automobilistike, futet përgjatë luginës së lumit të Pezës, në J të tij që shkon deri në Gjyzlykone. Deri në qendër të Pezës së Madhe ajo është e shtruar me asfalt dhe me dy kalime. Deri tek rezervuari i Pajanit, është me bazament natyror të përmisuar. Ndërsa në vijim ajo vështirësohet, ndonëse është është me bazament natyror. Të gjithë rrugët e tjera që lidhin fshatrat, janë stinore.

Bimësia. Në këtë bashkësi kodrinore zotërojnë hapësirat e faqeve, luginave të veshura me shkurre (kryesisht makje) me lartësi nga 1-3 metra. Mundësitë e maskimit janë në lugina, ku bimësia është më e dendur.

Ujorët. Lumi i Pëzës, i gjatë 17 km. me burim nga përrenjtë në shpat të sipërm, Gjyzlikone, i cili mbledh në vijim përrenj nga të dy anët. Ka një gjerësi nga 5-7 m, dhe brigjet 25 m, me zallishte në taban, me rrëzima bregore 4-6 metra, i veshur me bimësi. Nuk përbën ndonjë vështirësi në kalim të tij.

IV.A.j.KODRAT E KRRABËS.Përbëjnë një masiv kodrinor të madh, me shtrirje nga lugina e Erzenit

deri në luginën e Shkumbinit dhe nga VL prej Petrele, Mali i Cirmës (771 m), Kulla e Gracenit (843 m), maja e Therasit (570 m) që ngrihet mbi Bradashesh, ndërsa në VP kanë kufizim grumbullin kodrinor të Pezës, duke takuar në J, lumin Shkumbin. Relievi kodrinor ka midis, afërsisht në qëndër të tij, një kurriz që fillon në Vrap (654 m) duke vijuar, me harkun: maja e Sharrës së Madhe (679 m), kodrën e Zabelit (409 m) në J të fshatit Sulet, në Shënkoll (603 m) kthehet në V për në lartësitë e fshatit Cacabezë (668 m), Bodin (616 m) kodra e Gjatë që lidhet me brezin e Krrabës në Kullën e Gracenit. Ky kurriz ndan edhe ujorët që rrjedhin në V dhe J. Pikat më të larta zotëruese të relievit janë: Kulla e Gracenit (400 m), kodra e Lunçit, me lartësi 765 m , Kodra e Manapjetrës (629 m), Maja e Galushit (757 m). Petrela është karakoll mbi luginën e Erzenit, me lartësi 400 metra, me një reliev të thiktë e sipër me një kështjellë të shekullit IV pr. Kr., me fushëpamje të gjerë. Gjatë pushtimit turk ishte si një parafortesë. Në V, lugina e Baldushkut përmbledh grykën e Zhllimës që fillon në Mihajas Cirmë si dhe gryka e Zhllimës së Vogël të cilat takohen në Mustafa Koçaj, duke vijuar deri në bashkim me Erzenin. Në këtë luginë grumbullohen të gjitha ujrat që rrjedhin nga J, prej kreshtit kodrinor të Pezës (Grori, Dorëzi, Damjani) si dhe ujrat që rrjedhin nga brezi i Kërrabës. Lugina hapet në Erzen, në këmbë të Petrelës (përroi i Zaranikës) që rrjedh nga Mali i Cirmës dhe lartësitë e Durishtës dhe Tavarenit.Në J masivi kodrinor përshkohet nga:- Lugina e Pajunit që fillon në kodrat e Plengaricës, duke zbritur në Papër-Sallak dhe Papër- Lugina e Garunjës së Paprit që zbret nga Cacabezë deri në Shkumbin - Lugina e Bablucës që fillon nga maja e Galushit- Lugina e Tabakut që fillon nga maja e Galushit (757 m) dhe zbret në fushën e Pajovës

- Lugina e Çaushajt, që zbret nga Galushi, në Talaj, Çaushaj, Përparim, derisa vjen, në fushën e Lazarejt, në Uruçaj për në lumin Shkumbin

Popullsia është fshatare. Qendrat e banuara janë të rralla, të shpërndarë, pa zhvillimin e duhur kulturor dhe ekonomik. Masivi kodrinor është i së njëjtës natyrë, ndërsa trevat janë të ndryshme. Ajo V, i përket Tiranës (Komuna e Baldushkut) ndërsa ajo J, i përket Elbasanit (Komuna e Paprit)Rrugët: rruga kryesore është ajo automobilistike, Tiranë-Elbasan e cila përkon edhe me vijën L mbyllëse të këtij masivi. Rruga është malore, në ngjitje, prej Mushqetasë deri në kreshtin e Kërrabës në fshatin Kus. Mandej, rruga kalon përgjatë kreshtit, nga ku vëzhgohet i gjithë masivi kodrinor në P. Në Petresh, fillon zbritja për në Elbasan. Rruga është dykalimshe. Gjatë dimrit, shpesh bllokohet në Qafë-Kërrabë, në rast të ngricave e dëborës. Rrugët e tjera në V të masivit janë ato që fillojnë nga lugina e Erzenit:

- Mullet, Isuf-Muçaj, Mustafa-Koçaj, e cila është me kalim gjithvjetor dhe e mirëmbajtur.

Prej këtu, rrugë stinore lidhin fshatin Lugë-Shalqizë përgjatë luginës së Zhllimës, si dhe rruga që ndjek luginën Vesqi-Sulet. Prej Vishaj kalon një rrugë që lidh Baldushkun e Isuf-Muçaj. Nga rruga automobilistike Tiranë-Elbasan në Gracen, degëzohet rruga stinore që lidh Tërbaç e Plengaricë. Në

të gjithë luginat që zbresin nga kreshti kodrinor qëndror i masivit në drejtim të J, rrugët që lidhin fshatrat, janë stinore dhe të kalueshme me vështirësi.

Bimësia, ka karakter të pyjeve (korijeve) me shkurre të dendura, në përgjithësi janë të llojit të makjeve.

Ujorët, janë përrenj dhe rezervuar të vegjël, burime të shpërndarë. Rrjedha e tyre kalon në lugina e prroska të ngushta, të krijuara nga një erozion (gërryerje) e vijueshme.

Pozicioni gjeografik në thellësi, midis dy luginave të mëdha, me reliev të thyer eroziv dhe shumë të përbërë, ka bërë që t`u qëndrojnë larg pushtimeve, duke u bërë më shumë një strehë për tërheqje dhe ruajtje, në raste të situatave luftarake.

Foto i Petrelës

IV.A.k. FUSHA E DURRËSIT. DERDHJA E POSHTME E ERZENIT Kjo gjeohapësirë është pjesë e ballit të relievit të Ultësirës

Perëndimore, në kufirin detar. Ajo përkon me rrjedhën e poshtme të lumit Erzen, delta e të cilit, me kepin e Palit krijon një gji detar që i përshtatet edhe ndërtimit të Bazës Detare. Largësia nga derdhja e lumit deri në kepin e Palit është 4.5 km dhe thellësia e gjirit të krijuan është 3.2 km. Në këtë gjeohapësirë zotëron reliev fushor. Ndërkaq dy ndërprerjet kodrinore janë karakteristike dhe me përshtatshmëri për mbrojtje. Mali i Durrësit me lartësi më të madhe (178 m) shtrihet si një brez paralel me detin, me largësi deri në Porto-Romano (8.2 km) e cila është mburojë e parë, ku kepi i Palit, 5 km larg Porto Romanos, duket si një pararojë në Gjirin e Lalëzit. Lartësitë këtu arrijnë nga 31- 49 m. Në L të kepit të Palit është ndërtuar Distrikti Detar. Brezi i dytë i kodrave, janë ato të Shënavlashit (lartësitë, nga Shkozeti: 23 m, Manastiri i Shënavlashit (49 m) derisa takohet me rrafshin e fushës. Në mbarim të Shkozetit, qafa e Rrashbullit (20 m) lidhet në L me qytetin e Shijakut. Prej këtu, në J ngrihen kodrat e buta të Rrashbullit dhe të Arapajt: (Kodra e bukur 92 m) që në qafë të Shkallnurit përshkohen nga rruga që vjen nga Tirana për në Plepa. Hapësira është fushore. Dëndësia e qendrave të banuara është e theksuar në anën L të malit të Durrësit dhe në kodrat e Shënvlashit; ndërkaq hapësira e ish kënetës së Durrësit në 10 vitet e fundit është e mbushur me ndërtime.

Rrugët. Dallohen: rruga e Durrës-Porto-Romano- Kepi i Palit e gjatë 14 km, e shtruar, me dy kalime, e përdorshme në çdo stinë të vitit. Rruga: Shkozet, Rinia - Gjiri i Lalëzit e gjatë 8.9 km, e kalueshme gjatë gjithë stinëve. Një rrugë tjetër, përkon tërthor me fushën nga Spitalla në Vrinas e deri në Shijak. Paralel me të, një rrugë e tillë lidh Porto-Romanon me Qerretin.

Durrësi si periferi, degëzon lidhje me Shkozetin dhe Shijakun. Tek ura e Dajlanit është bërë mbikalimi që lidh nyjen e Superstradës duke krijuar lidhje me rajonet në J të vendit. Durrësi, në rrethinat e tij, përbën një përqëndrim të metropolit të sotëm me sipërfaqe nga ish Këneta-Shkozet-Plepa-Shkëmbi i Kavajës afërsisht 40 km², deri në rrëzë të kodrave të Arapajt.

Rrypi fushor: Ura e Dajlani –Shkozet--Plepa e Shkëmbi i Kavajës është hapësirë intensive e banuar dhe turistike, ku dallohet pjesa e ndërtimeve pushimore-turistike, përgjatë vijës bregore dhe pjesa e fundkodrave, si zgjerim e zonave të reja të banimit. Ngushtimi fundor është rrëzë Shkëmbit të Kavajës, i cili ngrihet në pjerrësitë 75° me lartësinë 106 metër, si një

pozicion zotërues në hapësirën P. Zona e Durrësit, është konsideruar si një paraqëndër e synueshme në të gjitha kohët. Studimi i saj gjeoushtarak mer vlera të shumëanshme, mbasi lidhet me kontaktin e parë të “kryeurave”, të portit detar, të qëndrës më të madhe qytetore, të furnizimit me burime njerëzore materiale etj.

Durrësi është ndër qytetet kryesore të Shqipërisë, qëndër ekonomike dhe nyje e rëndësishme e transportit rrugor-automobilistik e detar që shtihet në buzë të detit përgjatë një vije që fillon nga Currila e mbaron në Malin e Robit Qyteti ka marrë përmasa të reja pas vietve 90-të ku migrimet e popullsisë nga V dhe VL e vendit u dyndën dhe rriten përmasat e tij sidomos në zonën e fushës së Durësit (ish Këneta), Shkozet dhe shkëmbi i Kavajës. Popullsia është rritur deri 181166 banorë. Ka një pozicion që i përshtatet origjinës së tij të dikurshme kur ndodhej buzë detit të sipër një kodre mbi det duke zgjeruar në shtratin e tij kryesisht në zonën fushore. Shtrirja kodrinore e qytetit, lidhet me pozicionimin e parë të qytetit që zotëronte ardhësit nga deti dhe toka.Shtrirja e mëtejshme e qytetit ndodhet me kufizim nga kryeura ujore deri në kodrat e Shënavlashit dhe ato të Arapaj e Kryemëdhenjtë.

Sistemi rrugor është i varur nga shtrirja e kushtëzuar buzë ujore. Prandaj në vështrimin ushtarak mund të ndajmë Durrësin e Vjetër, i cili ka një origjinë, Amfiteatrin dhe një shesh qëndror, prej ku rrugët e tjera përvijojnë në formën e tufës së dalë prej saj : rrruga në drejtim V, të vijës detare deri në Currilë e mandej më radhë, ajo për në Vilën e Zogut, për në Kodër, për në drejtimin e buzës së kodrave të Durrësit. Rrugët dytësore qytetore në zonën kodrinore janë të ngushta dhe jo të sistemuara. Ndërkohë rrugët e tjera që i afrohen buzës ujore detare kanë lidhje më Portin dhe komunikimin kryesor të rrugës ku nyja e Urës së Dajlanit dhe mbikalimi sjell prej Tirane Autostradën e parë Shqiptare.

Shkozeti konsiderohet si një gjymtyrë e veçantë e Durrësit dhe dallohet për mëvetësinë ndërtimore të tij, ku rruga që lidh qytetin me Shijakun është kryesore.

Fotografi (ose harta e Durrësit)Ndofta 1:50 000

Rruga kombëtare që kalon nëpër pjesën J të Durrësit ndërpritet në Plepa, me një mbikalim të ri, ku takohet edhe rruga që vjen nga Tirana, nëpërmjet luginën së Erzenit. Rruga qytetore pranë plazhit është paralel me vijën ujore e rikonstruktuar në vitin 2004 i ka dhënë kësaj zonë mundësi për lëvizje të shpejtë dhe të kontrolluar.

Në sheshin qëndror dhe rrotull tij, ndërtimet janë disakatëshe. Në zonën kodrinore të banesave të dikurshme dhe vila të reja dy-tre katëshe. Përgjatë rrugës që të çon në Porto Romano, ndërtesat janë kryesisht shumëkatëshe. Po kështu, në V të kryqëzimit të rrugëve kryesore, në drejtim të fushës së Durrësit zotërojnë blloqet e godinave të reja shumëktëshe. E gjithë sipërfaqja, që përfshihet në pellgun e fushës së Durrësit, është e mbushur me ndërtime të dendura pa kriter dhe pa plan qytetor të mirëfilltë.

Ndërtimet turistike pranëbregore janë të reja, të larta të vrojtueshme, zotëruese në të dy krahët e vrojtimit. Shpërndarja hapsinore e qytetit, përcillet edhe me ndryshueshmërinë e stilit ndërtimeve të tij. Pamja dhe

pozicioni i portit detar, ka rëndësi për t`u njohur. Ky port ka dy kalata. Ka një shtrirje prej gati 1.2 km. Në VP ndodhet kalata e Mallrave, ndërsa në J porti i Trageteve. Vëllimi i punës së ngarkim shkarkimit në Portin e Durrësit në vitin 2004 ishte 2960.4 mijë tonë. Në Durrës, për një kohë, ka qënë e dislokuar një forcë ushtarake e Nato-s e cila pushoi së funksionuari në vitin 2005. Ndërkaq në Plepa ndodhet Komanda e FD dhe Komanda e FT. Distrikti Detar i Durësit është zhvendosur në V, në Kepin e Palit (Bishti i Pallës). Durrësi si qëndër rrethi, ka rëndëis njohjes së burimeve njerëzore si dhe ato ekonomike, të vlerësuara edhe në pozicionin e tij gjeostrategjik ushtarak, në breg të Detit. Këtu, në ditët tona ka një veprimtari të trafikimit të mallrave qënieve njerëzore dhe të drogës që kalon dhe vjen nga P, prandaj strtukturat e shtetit e shohin Durrësin si përparësor në njohje dhe menaxhim të lëvizjes nëpërmjet kufijve detarë. Momentet e eksodit të fillimit të viteve 90-të do të mbeten të paharruara për tragjizimin e tyre, ku Durrësi u bë qëndër e emigrimit të paligjshëm.

Në këto kushte FA, hartën e Durrësit e kanë si dëshmi historike dhe të qëndresës, por dhe të trajtimit të kujdesshëm në mbrojtje të ligjshmërisë dhe jetës së qytetarëve në ditët e sotme. Durrësi është një burim i madh njerëzor, në raste mobilizimi. Statistikat tregojnë se: në vitin 2001 rrethi i Durrësit kishte këtë panoramë demografike.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Durrësi

181662 88463 93199 113465 58038 68197 35160

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Durrësi

1811662 433 km² 419.6 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Durrësi

1811662 52484 115283 13895

Ujorët. Në VL, kufizimi i madh si një pengesë ujore është, Erzeni që në fushë ka gjarpërimëe të shumta. Është i ngushtë (rreth 10 m), me brigje deri 3-4 m të thellë e të veshur me bimësi. Përgjatë tij, në të majtë të rrjedhës, kalon rruga që lidh fshatrat, Sallmonaj, Sukth i Ri, Katundi i Ri, Jubë. Në të gjithë këtë rrjedhë nuk ka asnjë urë.

Bimësia, bie në sy sidomos: në zonën kodrinore të malit të Durrësit, e llojit të shkurreve. Në zonën e plazhit, mbizotëron sipërfaqet e pishës së butë dhe plepave.Objektet e rëndësisë së veçantë janë: Porti Detar, me gjithë kompleksin e tij të gjerë, Baza Ushtarake e FT dhe ajo e FD të cilat ndodhen në Plepa, Distrikti Detar i Kepit të Palit. Po kështu, si objekt i rëndësishëm është vija e furnizimit me ujë : Fushë-Kuqe, Armath, Kullë, Sallmonaj, Arapaj e Shkallnur. Objektet e fortifikuara në Shkëmbin e Kavajës, të cilat duhet të jenë të reflektuara në hartë për t`u njohur dhe ruajtur. Të tilla janë edhe qendra e antenave të Radistacioneve midis Pjeshkëz- Xhafezotaj.

IV.A.l. GJEOHAPËSIRA NGA SHKËMBI I KAVAJËS- DERDHJA E POSHTME E SHKUMBINIT

Kjo gjeohapësirë përfshin radhojt P të kodrave Erzen-Lis-Patros, Gjyzlykone, katërkëndëshin fushor nga mali i Robit deri në brigjet e Shkumbinit si dhe kodrat e kalasë së Turrës e Kryevidhit. Hapësira kodrinore e shpateve P të lartësive Erzen-LisPatros-Gjyzlykone deri në takim me fushën e Kavajës, ka një sipërfaqe prej afërsisht 280 km². Lartësitë arrijnë deri 426 m (Kerçukje), 396 Lis-Patos, 441 m, në Gjyzlikone. Është reliev i thyer me pjerrësi të ndryshme. Masivi kodrinor buzëdetar: Karpen-Vilë-Ballaj, është brez i parë mbrojtës natyror, i gjatë 14 km dhe i gjerë: në Veri 2.2 km, në Kryevidh 5.2 km, në Ballaj: 6.8 km. Ky kurriz ka lartësi që ndryshojnë, nga V, në Karpen (1 m), maja e Shinit (145 m) kodra e Malasejt (223 m) kodra e Kryevidhit (181 m) kodra e Valshit (145 m) gjersa ulet në Vilë Ballaj, në rrafshin e fushës. Ky brez mbron katërkëndëshin fushor: Kavajë-Shkumbin si dhe grykëderdhjen së Poshtme të Shkumbinit ku hyn lumi, midis kodrave të Gurit të Gomares, Kodrave të Kryevidhit.

Kavaja është qytet i ndërtuar kryesisht në një reliev fushor pranë një kodre në L të tij. Ka sipërfaqe prej afërsisht 4 km². Qyteti ka një rrugë kryesore përmidis. Sheshi qëndror është pranë kullës së Sahatit dhe të Xhamisë. Rrugët e tjera janë kryesisht ndërprerëse dhe bashkuese të blloqeve të banimit. Apartamentet e banimit janë ndërtuar në të dy anët e rrugës kryesore dhe rrotull qëndrës. Në drejtim të rrethinës banesat janë tipike një ose dy katëshe. Një unazë, nga P, mbështjell të gjithë sistemin rrugor. Qyteti vrojtohet tërësisht nga kodra që ndodhet në lindje të tij. Pranë qytetit kalon hekurudha, që ka dhe stacionin përkatës të Kavajës. Rruga automobilistike, e cila më parë kalonte në unazën e Kavajës, tani është larguar me afërsisht 100 m nga kjo periferi.

Kavaja është qëndër rrethi. Ka lidhje me të gjithë fshatrat e rrethit, me rrugë që kalohen në çdo stinë në vitit. Popullsia e Kavajës dhe e rrethit ka treguesit e mëposhtëm:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Kavaja

78179 36042 42137 28149 14686 50030 27451

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Kavaja

78179 414km² 188.7 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Kavaja

78179 24956 47002 6221

Qendrat e banuara fshatare shtrihen në të gjithë hapësirën kodrinore. Përshkohet nga rrugë me bazament të fortë që lidhin zonën fushore me ato kodrinore, por që në tërësi janë të karakterit stinor.Rrugët mund të renditen si më poshtë: -Kavajë, Kanaparaj, Golemas (stinore) -Kavajë, Mamël, Zikularaj (stinore) -Kavajë, Habilaj, Lis-Patros (e përmisuar, me çakull) -Ura e Darçit, Gërmej, Mushnik, Çikallesh (stinore) -Lekaj, Okshtun (stinore) -Sinaballaj, Hasdushk (stinore) -Karinë, Rostej, Hasdushk, Thartor, Mlik, 15 km me pjerësi 25-30º (stinore) -Karinë, Rostej, Sinametaj, Garunjë e Vogël, Gjyzlykone 21 km deri në takim dhe lidhje me rezervuarin e Pajanit e rrugën e luginës së Pezës, si një rrugë me bazament të fortë, e pamirësuar dhe stinore, e kalueshme me vështirësi. Rrugët që përshkojnë drejtimin P janë përgjatë fushës ku ka një sistem rrugor të zhvilluar që lidh qendrat e banuara, të cilat në tërësi janë të dëndura.

-Kavajë, Synej, Bago (e kalueshme gjatë gjithë vitit) -Kavajë, Rrikaj, Hajdaraj (e kalueshme gjatë gjithë vitit) -Kavajë, Blerimaj, Vorozen, Luzi i vogël, Luzi i Madh, Kalush (e kalueshme) -Gosë, Ballaj, Vilë Ballaj, Rreth-Greth e gjatë 16.5 km, e kalueshme, në të gjithë stinët e vitit. Përgjatë fundkodrave të Kryevidhit, kalon një rrugë gjatë gjithë kësaj hapësire VJ, që lidh: Hajdaraj, Beden, Zhabjak e Ballaj. Para këtij sistemi kodrinor, pranë bregut të detit ndodhet fusha e Rreth-Grethit që fillon në V në Bago, Domën, Spille, Vilë-Ballaj me një formë trekëndëshi ku në afërsi të Shkumbinit gjerësia e saj është 4 km. E gjithë kjo hapësirë është ndënë vrojtim të plotë nga kryekodrat në L. Në fundkodrën pranë Shkumbinit ndodhet edhe kalaja fushore e Bashtovës.Ngrihet 500 m në V të Shkumbinit dhe 4 km nga grykderdhja e tij. Kalohet në Zhabjak, Ballaj, Ballaj i Ri deri tek Kështjella. Ajo ka formë katërkëndëshe, me

kulla në secilin kënd. Muret janë të larta deri 9 m. hyrja bëhet nga drejtimii detit.

Fusha përmidis kodrave, nga Mali i Robit deri në derdhjen e poshtme të Shkumbinit, ka formën afërsisht të një katërkëndëshi me lartësi që arrijnë në 11 metra, mbi nivelin e detit. Gjatësia VJ, është 22 km dhe në mesin e saj gjerësia ndryshon nga 4.5 km (në mesin e saj, Luz i vogël) deri 7.5 km, në Kavajë. Fusha vrojtohet nga të dy anët, L-P. Ajo ka qëndra të banuara më rëndësi ekonomike dhe të burimeve njerëzore ushtarake. Ndër to dallohet qyteti i Kavajës, Synej, Vorozen, Luzi i Vogël, Luzi i Madh. Përgjatë kurrizit kodrinor vijojnë qëndra të banuara si Peqin, Stërbeg, Kryevidh, me pozita zotëruese vëzhgimi.

Ujorët. Deti në P lag, në 23 km gjatësi, vijën bregore. Në tërësi kjo vijë detare është e drejtë, pa trajta gjiri. Mundësi ankorimi ushtarak, detar ka vetëm, në fundin kodrinor të kalasë së Turrës. Lumi i Shkumbinit përkon në derdhjen e poshtme të tij. Që nga grykëderdhja e deri në Rrogozhinë ka një largësi vijë ajrore 16,5 km, me gjarpërime të shumta. Gjerësia arrin në stinën pa reshje e njësim mesatar deri 25-30m, ndërsa në stinën ujëshumë deri 60-75 metra. Brigjet janë të thellë deri 3-5 metër, dhe shtrati është ranor. Në të dy krahët, ka argjinatura.

Shkumbini nga ana gjeostrategjike vendore e ndan gjeohapësirën e Shqipërisë së Mesme në dy krahë, e prej të dyve synohet kalim e dëpërtim, në thellësi të grykës e luginës në brendësi L, të vendit. Prirjet që i dikton relievi, përbashkohen në Rrogozhinë, ku gryka ngushtohet e futet midis masiveve kodrinore. Gjerësia, këtu arrin në 1.3 km, ku vendi dhe brigjet e lumit zotërohen dhe vrojtohen. Aty është edhe pika e kalimi e transportit rrugor dhe hekurudhor si një nyje e madhe kombëtare VJ dhe PL. Kjo nyje kërkon kujdes dhe vlerësim përparësor ushtarak, për vëzhgim, ruajtje, të urave rrugëve, hekurudhës duke u kushtuar rëndësi pikave zotëruese të relievit kodrinor.Lumi i Darçit, përshkon fushën e Kavajës nga Gërmej në fundkodrat, Vorozen, Blerimaj, Rrikaj deri në V të Karpenit. Ka gjerësi deri 3.5-5 metra, me brigje deri 3 m të thellë, me bimësi nga të dy anët. Në stinën e thatë, nuk përbën problem për t`u kaluar, ndërsa në dimër duhet të gjenden vendet më të përshtatshme. Ndërkaq faqja P e sistemit kodrinor Shkëmbi i Kavajës, Zhurit, Lis-Patos, Gjyzlykone ka përrenj të shumtë, që krijojnë thyerje të relievit.

Në zonën e fushës, ka kanale ujitës dhe kullues të shumtë të cilët vështirësojnë kalimin e teknikës luftarake.

Bimësia, në zonën kodrinore karakterizohet nga shkurret (makje) që në faqe të veçantë, dëndësohet dhe ka lartësi deri 3 metra.

IV. A .m. GRUMBULLI KODRINOR I HYSGJOKAJ DHE BELSH.Paraqet një trekëndësh kodrinor të veçantë, që kufizohet në P, prej

rrugës: Rrogozhinë-Lushnjë-Urë e Kuçit, bashkim i lumenjve Devoll e Osum, në Kozare, në V: nga lugina e Shkumbinit dhe lumi me të njëjtin emër, ura e Paprit, Cërrik, në L: nga lumi i Devollit. Ka një sipërfaqe prej 420 km². Shtrihet në katër rrethe: Lushnje, Peqin, Elbasan e një pjesë të Beratit.

Relievi është tipik kodrinor, ku përmidis, prej urës së Rrogozhinës, vijon një kurriz kodrinor: lartësia 218 (mbi Zhamë), maja e Sheganit (282 m), maja e Gjuzajt (276m), Rrasa e Sipërme (188m), Balaj (230 m), maja e Dragotit (203m), maja e Deshiranit (196 m) të cilat qarkojnë pjerrësitë kodrinore që zbresin në JL. Prej tyre në drejtim VL, shtrihet hapësira karakteristike e kodrave dhe liqeneve të Belshit me reliev dhe lartësi, afërsisht të njëjta. Rënia kodrinore, drejt luginës së Shkumbinit, bëhet përgjat lartësive të Gramshit e Hasmashaj, të Ballagatit (276 m), të Karthnekës (331 m) dhe të majës më të lartë në Kodras (445 m). Kurrizi kodrinor L, është më i ulët dhe ecën paralel me rrjedhën e poshtme të Devollit, ku dallojnë kodra në Gjyrale (156 m), në Grekan (259 m), në Gurras (194 m) dhe në Dëshiran (196 m). Përmidis të tre kurrizeve kodrinore, platforma e Belshit, me reliev të përngjashëm, me thyerje tipike të formave karstike të liqeneve, groporeve e kodrinave të shumta. E shtrirë midis dy luginave dhe fushës së Myzëqesë në P, si drejtime kryesore lëvizëse, në historinë e luftrave, krahina e Belshit me pozicionimin e saj, ka qenë pak e synuar. Megjithatë, relievi këtu, ofron mundësi të mëdha manovrmi në se njihet, mbasi format e kodrinave, groporeve dhe liqeneve janë jo vetëm pengesa por edhe epërsi në mbrojtje.Qendrat e banuara të tipit fshat janë të shpërndara në të gjithë hapësirën, ku dallohen tre grumbuj: i Belshit, i Hysgjokajt dhe Kosovës.Sistemi rrugor lidh pothuajse të gjithë qendrat e banuara por dallohen si:-rruga Lushnje-Cërrik që përshkon luginën e Hajdarajt dhe lidh Hysgjokajn, Rrasën e Sipërme, qytetin e Belshit, Tragjas, Gradishtë, Shalës e Cerrik.- Në Pekisht, një rrugë të çon në luginën e Shkumbinit, në Çengelaj. Nga kjo vijë rrugore dëgëzohen rrugë rurale me kalim stinor që lidhin fshatrat Gjyshaj, Çanakaj, Ballagat. -Rruga që përshkon masivin është dhe ajo që degëzohet, në rrëzë të kodrave, pranë fshatit, Jeta e Re e cila lidh Kosovën, Çërragën deri në Belsh. Nga Kosova vijon rruga që lidh: Dragotin, Dragot -Dumrenë, Kajanin, Seferanin deri në Belsh.-Nga Kuçova del një rrugë tjetër rurale, që pasi kalon në Urën e Devollit, lidh Dëshiranin, Gjolenë, Gurras, Grekan, deri në Belsh.

Bimësia. Në shpatet P të kodrave dallojnë masivet e sipërfaqeve me ullinj dhe hera herës me pemë. Kjo është tipike, sidomos me kurorën e Lushnjes e luginën që të çon në Hajdaraj e Hysgjokaj, në Dushk të Madh e Gramsh, në kodrat e Zhamës. Në brendësi të masivit kodrinor, vetëm në lugina e përgjatë përrenjve ka sipërfaqe me shkurre, ku me të dukshme janë ato rrotull liqeneve. Në brrylin e Shkumbinit që përkon me fshatrat: Kërthnekë, Trash, Grykësh, Broshkë e Kodras, ka sipërfaqe me shkurre të

dendura. Sipërfaqe me pemtore ka edhe mbi fshatin Valas. Përgjat Devollit nga Dëshiran në Gjyrale, ka sipërfaqe me pyll plepi, shelgjishte e shkurre të dendura.

Ujorët. Shkumbini qarkon në V. Mbi të, ka katër ura që lidhen me zonën: Dy Ura të Rrogozhinës (rrugore dhe hekurudhore), Ura e Peqinit që lidh fshatrat Gjoçaj, e Çelhakaj, Ura e Çengelajt dhe Ura e Paprit që lidh Cërrikun.Nga Ura e Rrogozhinës deri në Papër, lugina e Shkumbinit është në gjerësi mesatare prej 3.8 km. Në Grykësh ajo ngushtohet deri 900 metër. Brigjet e lumit ( duke përfshië edhe hapësirën zallishtore) janë në largësi herë herë deri 250 metër dhe rënia e tyre, 3 metër.

Lumi i Devollit qarkon anën L të trevës me një gjatësi 32 km. Në përgjithësi rrjedha ujore e tij është pa gjarpërime të shumta. Gjerësia ujore shkon deri në 17 metër dhe në stinën ujëshumë zgjerohet, sa trefishi i saj. Hapësira midis brigjeve, arrin deri në 1.2 km (Gjyrale). Në fshatin Gegë, ëshët ndërtuar një digë dhe një pjesë të ujrave i kthen në rezervuarin e Thanës që është vepër ujitëse për një pjesë të fushës së Myzeqesë. Ai ka një sipërfaqe prej 6.5 km², diga është e lartë rreth 25 metra. Largësia nga të dy brigjet e rezervuarit nga Murriz-Kozarja është 2.9 km. Çarja e digës ose shpërthimi i saj prej ndonjë bombardimi të mundshëm, shkakton përmbytje të mëdha në fushën përreth e qendrat e saj të banuara. Liqenet e Belshit janë 23, të ndodhur nga hapësira prej Çërrage në Belsh e rrotull.

IV.A.m. 1.PEQINI.Peqini ndodhet në grykë të Shkumbinit në krahun V të tij. Ka një sipërfaqe prej afërsisht 1 km2 Në J fundi I tij përkon me brigjet e lumit. Lartësia mesate mbi nivelin e detit është 45 m. Qyteti përbëhet nga ndërtesa të llojllojshme e në qëndër ka ndërtesa të larta pesë dhe gjashtë katëshe. Në V të tij kufizon me kodrat ndër të cilat dominuese është lartësia 126.0 m, mbi nivelin e detit.Rruga kryesore është ajo që vjen nga Elbasani dhe mbasi përshkon gjithë qytetin del në P, drejt Rrogozhinës. Qyteti i Peqinit gjithashtu, paralel me rrugën automobilistike tejpërshkohet nga hekurudha Durrës-Elbasan. Unaza e qytetit është ndërtuar në J të tij. Të gjitha rrugët e qytetit janë me bazament dhe gjerësi ku mund të manovrojnë të gjitha llojet e mjeteve dhe teknikës luftarake.Objekte kryesore janë: kalaja e qytetit, ujësjellësi, spitali, xhamia, burgu i vendosur në L të tij.

IV.A.m.2. DALJA NË PAPËR DHE CERRIK. Dalja në Papër përkon me fundkodrat e Belshit si dhe ato që zbresin

nga V. Gryka e Shkumbinit hapet dhe fillon sërish hapësirë fushore. Rruga automobilistike kombëtare që vjen nga Rrogozhina është tani në formatin më

të mirë të përshtatshëm për lëvizje në luginë. Në Papër , tek ura me të njëjtin emër rruga kthen për në Cërrik dhe më tej në drejtim të Gramshit.

Cërriku shtrihet në Shqipërinë e Mesme në fushën e Elbasanit. Është qytet fushor me një sipërfaqe… m². Në tërësi është qytet me ndërtesa 3-5 katëshe. KA një lartësi 80 m mbi nivelin e detit. Në veri kufizon fusha e Elbasanit, në jug fusha e Cërrikut në lindje kodrat e Malasejit ku dominojnë lartësitë 128.8 dhe 164.0 në perëndim kufizon me kodrat e Valasit ku dominojnë lartësitë 119.0 dhe 177.0

Cërriku k arrugë të asfaltuara dhe të kalueshme nga Teknika luftarake. Në Cërrik hyjnë rrugët kryesore. Pika vëzhgimi janë lartësitë mbi lagjen e Uzinës dhe Malasejit.

Objekte kryesore janë Rafineria e Naftës, Qëndra kulturore, Spitali, Shkollat e Mesme, Ujësjellësi, Stadiumi, si dhe në jug të tij Radiostacioni i Cërrikut.

Peqini: Ndodhet në Shqipërinë e Mesme. Sipërfaqja e qytetit është …. m². Në jug të qytetit kufizon nga lumi i Shkumbinit.Qyteti përbëhet kryesisht nga ndërtesa 1-2 katëshe dhe ka një lartësi mesatare mbi nivelin e detit 45 m. Në veri të tij kufizon me kodrat ndër të cilat dominuese është lartësia 126.0 m mbi nivelin e detit.Rruga kryesore është ajo që hyn në lindje nga Elbasani dhe mbasi përshkruan gjithë qytetin del në lindje drejt Rrogozhinës. Qyteti i Peqinit gjithashtu po paralel me rrugën kryesore por në pjesën veriore të tejpërshkon hekurudha Durrës-Elbasan. Unaza e qytetit është ndërtuar në jug të qyetetit.Të gjitha rrugët e qytetit janë me bazament dhe gjerësi që mund të manovrojnë të gjitha llojet e mjeteve dhe teknikës luftarake. Në qytetin e Peqinit ka qënë dhe Divizioni i këmbsorisë mbasi ai ishte përcaktuar si drejtim operativ me rëndësi për mbrojtjen.Objekte kryesore në Peqin janë kalaja e qytetit, ujësjellësi, spitali, xhamia, burgu i vendosur në lindje të qytetit, fortifikimi brenda dhe rreth qytetit.

Cërrik: Shtrihet në Shqipërinë e Mesme në fushën e Elbasanit. Është qytet fushor me një sipërfaqe… m². Në tërësi është qytet me ndërtesa 3-5 katëshe. KA një lartësi 80 m mbi nivelin e detit. Në veri kufizon fusha e Elbasanit, në jug fusha e Cërrikut në lindje kodrat e Malasejit ku dominojnë lartësitë 128.8 dhe 164.0 në perëndim kufizon me kodrat e Valasit ku dominojnë lartësitë 119.0 dhe 177.0

Cërriku k arrugë të asfaltuara dhe të kalueshme nga Teknika luftarake. Në Cërrik hyjnë rrugët kryesore. Pika vëzhgimi janë lartësitë mbi lagjen e Uzinës dhe Malasejit.

Objekte kryesore janë Rafineria e Naftës, Qëndra kulturore, Spitali, Shkollat e Mesme, Ujësjellësi, Stadiumi, si dhe në jug të tij Radiostacioni i Cërrikut.

IV.A.n. GJEOHAPËSIRA: DERDHJA E SHKUMBINIT, DERDHJA E SEMANIT.

Kjo hapësirë është vijim i Ultësirës Perëndimore dhe i përket fushës së Myzeqesë. Në V, është derdhja e poshtme e Shkumbinit në J, ajo e Semanit. Largësia midis dy grykëderdhjeve 19.8 km. Largësia nga ura e Rrogozhinës deri në Urën e Kuçit është 25 km . Gjatësia e Fushës P-L është:

- përgjatë rredhjes së Shkumbinit 18 km- përgjatë rrjedhjes së Semanit, ajo ka formën e një këndi me kulm në

urën e Mbrostarit dhe largësitë janë: grykëderdhja- Urë e Mbrostarit: 16 km, ura e Mbrostarit- ura e Kuçit: 26 km. Sipërfaqja është afërsisht 772 km².

Në studimet ushtarake është konsideruar një rajon mbrojtës kryesor, jo vetëm për hapësirën që zotëron por edhe një nga gjeohapësirat shqiptare më të populluara dhe të zhvilluara. Ajo, komunikon me dy luginat e lumenjve: Shkumbin dhe Seman të cilët përvijojnë, drejt L, dy korridore të mëdha komunikimi. Kufizimi: në P, vija bregore e detit, në V: derdhja e poshtme e Shkumbinit, në L: rrëza kodrinore: Ura e Mbrostarit, Dushk i Madh, Lushnjë, Fier-Shegan, Ura e Kuçit, ndërsa në J: derdhja e poshtme e Semanit.

Relievi. Relievi është fushor, në 87 % të tij. Fusha ndërpritet në mes nga të dy anët kodrinore jetësore

- Kodrat e Ardenicës- Kodrat e Gradishtë-Shënepremtes

Lartësitë në fushë në rrëzë të kodrave deri në Lushnjë e Fier arrijnë deri në 13 metra. Kodrat e Ardenicës janë brez në formën e një rombi me diagonale të madhe: ura e Mbrostarit-Gradishte (13.5 km) dhe diagonale të vogël, në mes, Libofshë-Kolonjë (4 km). Lartësia kulmore është me Manstirin e Ardenicës, 211 metra. Këto kodra janë barierë me largësi, nga vija bregore e detit: 15.2 km. Në natyrë krijohen shtigje e gryka, mjaft të përshtashme për mbrojtje, ajo në Gradishtë, ku dikur ka kaluar Semani i sotëm, me largësi VJ, 1.8 km e cila zotërohet nga të dy anët. Po kështu, në Urën e Mbrostarit-Fier, krijohet një shteg tjetër ku është ndërtuar qyteti i Fierit dhe rrethinat e tij. Kodrat e Ardenicës, veç pozicionimit natyror, në drejtim P, kanë një sistem rajonesh të fortifikuar dhe tepër të fortifikuar. Kodrat e Gradishtë-Shënepremtes, janë vijim V, i kodrave të Ardenicës. Shtrirja e tyre V-J është 15.3 km, me gjerësinë më të madhe në mesin e tyre 5.7 km dhe lartësia zotëruese e tyre është në majën e Gurit të Gomares, 194 metra. Brezi kodrinor është përballë në P, me Lagunën e Karavastasë dhe në L me fushën e Tërbufit dhe Lushnjën. Hapësira fushore shtrihet në të dy krahët:

-ajo P, që kufizohet nga grykëderdhjet e lumenjve deri në rrëzë të brezave kodrinorë.

-hapësira, në L të kurrizeve nga Sulzotaj-Ura e Rrogozhinës deri në Urën e Mbrostarit e Ura e Kuçit.

Qendrat e banuara. Në këtë gjeohapësirë ka një dëndësi të madhe qendrash të banuara, të ndërtuara dhe të përhapura në të gjithë zonën fushore, po dendësia më e madhe, është në trapezin rural Gradishtë-Lushnjë dhe Ura e Mbrostarit-Ura e Kuçit, si dhe në hapësirën Libofshë-Ndërnënas.

Lushnja: ndodhet në këmbët e Kodrave të Karbunarës dhe Hysgjokajve. Ka një sipërfaqe prej 4.5 km² dhe shtrirje me përmasa 2x2 km. Ka një sistem rrugor JV me tërthore rrugore në drejtim L-P ku ajo kryesore përshkon qëndrën e qytetit. Ndërtesat në qëndër janë në formë të pallateve deri në 6 katëshe dhe rrotull kanë vijuar ndërtime të reja me formë vilash një deri tre katëshe. Këtu kalon rruga kombëtare interqytetore e cila i është

shmangur qytetit në drejtim P në largësi prej 0.9 km që synon me të njëjtat standarte, të rindërtohet për t`u lidhur me Fierin. Në tërësi qyteti nuk ka maskim dhe nuk evidenton ndonjë pozicion mbrojtës të veçantë, Këtu, mund të përzgjedhim si veçori vetëm buzën e kodrave të cilat duket sikur fsheh vëzhgimin mbi qytet, por kjo kushtëzohet nga zotërimi i sistemit kodrinor në krahun lindor. Lushnja përbën një qëndër të rëndësishme administrative në Myzeqe, në vështrim të burimeve njerëzore të mobilizuara në raste të kushtrimeve dhe emergjencave ushtarake. Dëndësia e popullsisë është e madhe. Po kështu, burimet ekonomike të furnizimit të FA janë me interes. . Prandaj, studimi i qytetit, baza e të dhënave të informacioneve për të është e rëndësishme. Qyteti është rreth 27 km larg Fierit, 30 km mga Berati dhe 17 km nga Rrogozina. Lidhja e tij me qëndrët e banuara të rrethit bëhet nëpërmjet rrugëve automobilistike të kategorive të ndryshme.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Lushnje

143933 72432 71501 38336 19370 105597 52131

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Lushnje

143933 712 km² 202 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Lushnje

143933 42139 91845 9949

Fieri: shtrihet në të dy brigjet e lumit Gjanicë, me gjymtyrë në rrëzë të kodrave të Mallakastrës dhe atyre të Pojanit në JP, e të Ardenicës në V. Ka një sipërfaqe prej 9 km² me përmasa: 2.9x3.2 km. Fieri ka rëndësi të madhe për furnizimin me burime ekonomike dhe ato njerëzore. Qyteti shtrihet në fushë dhe si pike zotëruese kodrinore strategjike është ajo e spitalit. Prej këtu vrojtohet qyteti. Lumi përvijon në drejtim V, derisa derdhet në Seman pranë urës së Mbrostarit. Brigjet e lumit në të dy anët janë të mbuluara me drurë të lartë kryesisht plepa, me mundësi maskimi. Gjerësia e lumit të Gjanicës nuk i kalon 8 m dhe lartësia e brigjeve të tij, afër qëndrës së qytetit deri në 4.7 metra.

Sistemi rrugor, si shumica e qyteteve fushore shqiptare, ka një fillesë që konsiderohet qëndër, e prej këndëj dëgëzohen rrugët. Qëëndra ndodhet pranë Hotel “Apollonisë” vetëm 60 m, nga bregu i Gjanicës. Në këtë rreth degëzohen rrugët: ajo që të çon në Vlorë, rruga drejt P që të çon në Seman e Pojan (Apolloni), rruga që të çon në stacionin e Trenit, rruga tjetër që vijojnë në drejtimin V dhe që i bashkon e njëjta unazë, duke mbyllur sistemin rrezor të tij.

Rrugët janë të gjera dhe kalimi i teknikës nuk pengohet të cilat mundësojnë vrojtimin nga tarracat. Tipi i ndërtesave në rrethinë është njëkatësh dhe vila të reja trekatëshe të ndërtuara kohët e fundit. Qyteti në tërësi është i gjelbëruar. Pikat më të rëndësishme që duhen vlerësuar nga ana ushtarake.

Ura e Mbrostarit e cila është nyje e vetme. Kalimi që lidh qytetin VJ, Kodra e Mbrostarit ndodhet rreth 150 m larg, mbi urën hekurudhore, pranë bashkimit të Gjanicës me Smanin. Po kështu: Kodra e Spitalit që zotëron qytetin, qafa e Koshovicës ku hapet kalimi rrugor në drejtim të Vlorës dhe Cakranit. Ndërkaq tubacionet e naftës dhe të gazit, linjat e furnizimit në energji e elektrike dhe ujësjellësi i qytetit që vjen nga ana J, duhet të pasqyrohen në harta për t`u njohur në situate luftarake, si objekte të rëndësisë së veçantë, për t`u ruajtur.Fieri është larg buzës së detit rreth 20 km dhe rruga që të çon në Plazh të Semanit lidh Ndërmënas-Sheq-Marinas-Grykë e mandej Plazh. Një degëzim i rëndësishëm është ai që mbrin në fshatin Seman, qëndër e Komunës.Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

Rrethi

Popullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Fier 199082 98895 100187

76166 38635 122916 66552

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Fier 199082 785 km² 253.5 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Fier 199082 57658 126659 14765

Rrjeti rrugor. Ky rrjet është i dëndur, pothuajse në të gjithë hapësirën çka përbën një drejtim të shfrytëzimit për lëvizje. Ndër to dallohen:

-Rruga kombëtare Rrogozhinë-Lushnje, Lushnje-Berat.Në qytetin e Lushnjes krijohet një nyje e rëndësishme e transportit civil e ushtarak jo vetëm VJ, por dhe atë L.

-Rruga dy kalimshe e asfaltuar Ura e Rrogozhinës-Divjakë-Rruga: Çermë-Bishtçukas-Rruga: Dushku i Madh-Gërmenj i Madh-Rruga: Lushnje-Grabjan-Rruga: Grabjan-Savër-Rruga: Lushnje-Plug-Rruga: Bishtqethëm-Gradishtë, Babunjë-Rruga: Bishtqethëm-Toshkëz-Rruga: Divjakë-Kryevidh, Muçijas, Gur, Babunjë-Rruga e Divjakës, përgjat brezit tokësor ndarës, së Lagunës së

Karavastasë me detin që lidhet me Hasturkas, Ndërnënas dhe Libofshë-Rruga: Ura e Mbrostarit- Petovë, Libofshë-Ndërnënas

Sistemi rrugor në tërësi është i kalueshëm nga teknika. Pranë urave të rrugëve fushore ka edhe platforma për kalimin e tankeve. Përgjat kësaj zone kalon edhe vija hekurudhore e cila nga Lushnja, përmes fushës, lidh Gradishtën, me Libofshë dhe Fier.

Ujorët. Bregu i detit Adriatik, midis të dy grykëderdhjeve të lumenjve është shumë i ndërthurur dhe me një dinamikë të madhe në sajë të prurjeve. Kjo vijë bregore është e ndërthurur, me breza toke të krijuar, mikrolaguna e godulla të cilat ndryshojnë nga viti në vit. Pranë grykëderdhjes së Shkumbinit dhe Semanit ka moçalishte, godulla të pakalueshme të kalueshme më vështirësi, hapësira të lagështa me zhuk e kallama. Në grykëderdhjet, teknika që mund të zbresë, ka vende fundosëse, prej shtresave të aluvioneve të krijuara, të cilat sidomos në dimër, janë më të theksuara.

Në largësi nga vija ujore, deri 30-40 metra, si rrjedhojë e veprimit të erës dhe të dallgëve të mëdha, janë krijuar breza ranorë, si kordone me lartësi 3-4 metra të cilët në përgjithësi shfrytëzohen, për mbrojtje. Këto kordone ndodhen më larg, në zonën e Ndërnënasit, në hapësirën e poligonit të qitjeve të artilerisë, në grykëderdhje, ku kordoni ranor mbrojtës arrin në

3.9 metra. Gotullat më tipike ndodhen, pranë derdhjes së kanalit të madh Gradishtë-Karavasta, ku në saj të veprimit të detit, të krijimit të kordoneve litorale të tokës, shfaqen gotulla të vogla, të cilat janë të kalueshme me vështirësi.

Laguna e Karavastasë është pengesë dytësore ujore, nëse mund të ndodh një mbritje në kryeurë, megjithatë zotërimi i të dy këndeve V dhe J të Lagunës, krijon izolim. Sipërfaqja e Karavastasë është 41.8 km² dhe thellësia më e madhe arrin deri në 2.5 metra. Kanali ujor i komunikimit ndodhet në Dajlan, rreth 3 km nga fundi J i saj. Përballë tij krijohet një mikrolagunë tjetër dhe një brez toke që e mbështjellë atë.Thellësitë e detit janë:

- në grykën e Shkumbinit nga bregu në largësinë 800 metra, 6 metra, thellësi

- në plazhin e Divjakës deri në largësinë 1.5 km, 6 metra, thellësi.- në derdhjen e vjetër të Semanit, deri në largësinë 1 km, 2 metër

thellësi.Lumi Seman është pengesa më e madhe ujore në hapësirën e Fushës së Myzeqesë. Nga Ura e Kuçit deri në grykëderdhje të tij, ka një largësi prej 60 km, me gjarpërime të shumta, me gjerësi mesatare 35 metra, thellësi deri 1,2 metër dhe shpejtësi rrjedhje 0.3 m/sek, është i vështirë në kalim, gjatë kohës së dimrit. Megjithatë, lumi ka brigje të përshtatshme për ura hedhësit dhe në përgjithësi tabani i tij është i fortë. Në të gjithë këtë largësi, ai ka vetëm 2 kalime, në Urën e Mbrostarit (ku janë 2 ura, hekurudhore dhe ajo automobilistike) si dhe në urën e Kuçit.

Kalimi gjatë dimrit është i vështirë, mbasi gjerësia arrin deri në 50-70 metra dhe thellësia e ujit në 2.5 metra. Uji mbush tërë hapësirën e brigjeve të tij, që janë të larta deri 4 metra. Gjatë verës, trupat këmbësore mund të kalojnë me pajisjet e tyre speciale, ndërsa teknika luftarake kërkon përmisime në punime të shpejta xhenjere. Semani, në të dy anët e tij, ka argjinaturat, për mbrojtjen e fushës nga përmbytjet. Lartësia e argjinaturës, nga 3-4 metra. Sipër saj, ka kalim këmbësorësh. Hapësira midis argjinaturave është në një mesatare prej 900 metrash.Brigjeve të lumit, u afrohen rrrugët:

- në fshatin Hastarkas, në V të lumit- në fshatin Seman i ri, rreth 250 metra nga argjinatura- në fshatin Adriatik, deri në argjinaturë- në fshatin Mujalli, rreth 100 metër afër argjinaturës- në të dy krahët e lumit, në Kallm të Madh, në Belinë, pranë brigjeve- në Imshtë, Marinzë, Suku i Poshtëm, Suku i Sipërm- në fshatin Ngurrëzë e Vogël, Mazhaj, Hingë, Toshkëz, pranë brigjeve V

të Semanit- në Arapaj, Samaticë, Malas, deri në brigjet e lumit.

E gjithë hapësira fushore, përshkohet nga kanale kulluese dhe ujitëse. Në fushën e Libofshë-Ndërnënas ata kanë drejtim L-P dhe ndërprerjet VJ. Në fushën e Tërbufit, kanalet kryesore kanë drejtim me ndërprerjet përkatëse. Gjatë fushës, prej Fier-Shegan-Krutje-Babullimë-Kallm, drejtimi kryesor i kanaleve është VL-JP me ndërprerjet e duhura. Midis këtij rrejti kanalesh dallon kanali i madh ujitës: Thanë, Lushnje, Thanë-Bishtqethm-Mertish, Thanë-Toshkëz, Ngurrëz-Kallm, përgjatë argjinaturës V të lumit. Ndëkohë, ujëheqësi i madh që kalon nga Gradishta, mbledh ujrat e fushës, duke i

zhvendosur në drejtim të P, në det. Ky ujëheqës kryesor është pengesë, gjatë lëvizjes mbasi ka gjerësi midis rrethojave të dheut deri 40m, me thellësi 3.5 m, me baltovinë, zhukë e kallama.

Bimësia. Në vështrimi të bimësisë dallojmë: pyllin e Madh të Divjakës i cili është Park Kombëtar me sipërfaqe rreth 1200 ha. Ai përbëhet nga halorë po edhe dushkqe me lartësi mesatare deri 12 metra me dëndësi, mundësi maskimi, me rrugë të verbra përmidis, ndën kurora me përmasa trungjesh, me diametër deri 0.8 metra. Është i shfrytëzueshëm nga ana ushtarake në çdo kohë. Në V, zonat e brezave kodrinorë si ai i Gurit të Gomares, ka sipërfaqe të shkurrëve të dendura: makje, dushk dhe pyll të rrallë, e theksuar në luginat e përrenjve. Ndërkaq, në kodrat e Ardenicës dallohet pylli i kultivuar i pishës së butë në afërsi të Manastirit, si dhe shkurret e dëndura në luginën P. Gjatë lumenjve ka bimësi maskuese, si plepa, sheq, frashër e tjera, kryesisht pranë grykëderdhjeve.

Lloji i tokave: Lloji i tokave ka rëndësi për lëvizjen e trupave dhe teknikës. Në brezin e parë pranëbregor dallohet hapësirat ranore, pranë deltave aluvione argjilore të prurjeve si dhe shtresë baltovine ngecëse e fundosëse për teknikën. Në thellësi, fusha ka toka të hirta kafe livadhore ndërsa në kodra shtufore

Klima në këtë hapësirë është e ngrohtë me temperaturë mesatare vjetore 15-16ºC.Objektet kryesore për vlerësim ushtarak:

- Plazhi i Divjakës dhe Parku i Madh i tij- Kanali i komunikimit lagunë -det ,në Karavasta- Zona e tokës së vdekur, në rrjedhjen e vjetër të Semanit ku mund të

afrohen mjete amfibë dhe hapësira e kordoneve ranorë me mundësi maskimi

- Tubacionet e naftës që kalojnë në fushë.- Lartësitë e sistemit kodrinor Gradishtë-Shënepremte dhe sistemi

fortifikues rrëzë këtyre kodrave- Gryka e Gradishtës, si një portë hyrëse e cila duhet të ruhet nga të dy

krahët.- Brezi kodrinor i Ardenicës, Manastiri dhe sistemi i fortifikimit në P.- Ura e Mbrostarit- Qyteti i Lushnjës me objektet e tij kryesor qytetorë si nyje komunikimi.

IV.A.o. BERATI NË OSUMIN E POSHTËMDrejtimi luginor L, nga gjeohapësira e Ultësirës Perëndimore të

Shqipërisë, e ka Osumin një ndër prirjet e lëvizjes në thellësi të vendit. Historia e luftrave, më së shumti, tregon se synimi ka qenë zbritja në Berat nga Qafa e Kiçokut; hyrja sërish në Berat nga lugina e Devollit, prirja për të marë qytetin nga drejtimi: Qafa e Sqepurit, Ura Vajgurore dhe Berat dhe po kështu, lëvizja në luginë, nga Ura e Kuçit-Ura Vajgurore dhe Berat. Një drejtim tjetër operacional i brendshëm, është ai i qafë Sinjës që komunikon me Mallakastrën.

Berati është një kyç natyror, në të cilin 2400 vjet më parë u ndërtua gjurma fillimore e qytetit, që e mban në gji Osumi i cili mbështillet rreth tij, midis dy kodrinave , në kthesë të lumit. Kodra e Kalasë është 240 metër dhe ka thepisje greminore në jug, ndërsa përtej lumit, ngrihen lartësitë e

Drobonikut. Lugina e Osumit, këtu, i përngjan edhe një çarjeje të ngushtë ku kontrollohet lëvizja për në thellësitë luginore L.

Legati Apustius, mbërriti në Antipatrea,qyteti që ndodhet në një grykë të ngushtë. Mblodhi sëpari krerët për të biseduar me ta dhe u përpoq t’i bindte, që t’ua lëshonin qytetin romakëve, por ata i hodhën poshtë fjalët e tij, sepse

kishin besim tek fuqia e qytetit …, tek muret e tij dhe pozicioni… Tit Livi

Berati është një ndër qytetet më karakteristikë të Shqipërisë. Është i ndërtuar në të dy brigjet e Osumit, në një luginë të ngushtë dhe kthesë lumi. Ai ka një sipërfaqe prej afërsisht 6 km² dhe përmasat e shtrirjes së tij janë në drejtim të vijës lumore rreth 4 km tërthor rreth 600 metër. Që në shekullin e II pK, mori jetë Kalaja e qytetit e cila ndodhet në anën VP të lumit Osum. Gjatë shekullit XVIII Berati mori afërsisht trajtat e sotme. Qyteti që shtrihet në të dy brigjet e lumit, i bashkon ura e Goricës e ndërtuar qysh prej vitit 1670. Në grykën e ngushtë, në të dy anët relievi që ngrihet, shikon ndërsjelltas gjithë vendbanimin. Qyteti duket se është i mbrojtur prej relievit, pothuajse mbi 30º, i gurtë dhe i pjerrët, ku shtëpitë janë pjesë e formacioneve shkëmbore, po në të njëjtën kohë ai është preh e sulmeve që mund të bëhen nga V dhe J. Kalaja që zë një pozicion zotërues, është epërsi, nëse atë e zotëron sepse prej këndej, vëzhgohet i tërë qyteti. Sistemi i rrugëve i përshtatet relievit, me rrugët kryesore paralel me rrjedhën e lumit dhe me ato dytësore që janë tërthorë dhe rrezore. Kudo i janë pozicione zotëruese. Qëndra e qytetit, shtrihet pothuajse në luginë. Ai ka marrë shtrirje në të dy drejtimet e rrjedhës së lumit, ku ka dhe zgjerimet përkatëse. Pozicioni i qytetit duket se është i mbrojtur nga relievi por bombardimet e përqëndruara të kohës së sotme, sado që të zotërosh goditjet ajrore e shkatërrojnë atë. Maskimet, pozicionet mbrojtëse në thyerjet e relievit, në shkëmbinj dhe përgjatë brigjeve të lumit, janë epërsi mbrojtëse. Nëpër këtë qytet kalon rruga që të çon në rrethin e Skraparit (në Çorovodë) si dhe ao që lidh Beratin me Këlcyrën dhe Përmetin nëpërmjet Qafës së Kiçokut. Historia tregon se në të shkuarën pozicioni i qytetit ka qenë shumë i veçantë ςka i ka dhënë mundësi për mbijetesë. Kalaja, veçmas është një dëshmi e qëndresës, në një ngrehinë shkëmbore, mbi Osum që duket sikur është pjesë e masivit shkëmbor. Bedenat e Kalasë, janë të pamarrshme prej brigjeve të lumit, veçse në anën VP, prej sistemit kodrinor mund t`i afrohesh. Lartësia e relievit ku është ngritur Kështjella është 187m, mbi nivelin e detit. Kjo është dhe një nga pozicionet strategjike shqiptare. Me një rol të jashtëzakonshëm mbrojtës.

Në vështrimin gjeografik ushtarak kështjella e Beratit edhe pse ka patur një pozicion zotërues mbrojtës, kur i njeh shtigjet e afrimit dhe të fshehtat e vendit, mund ta pushtosh. Kështu ndodhi gjatë disfatës së madhe të Gjergj Kastriotit (1455). Moisi Golemi kish tradhëtuar dhe ushtria e Isa Bej Evranozit ku komandonte Muzak Topia. Kolona erdhi përgjatë natës, me udhërrëfime të njohësve të vendit, dhe u afrua nga VP duke i gjetur luftëtarët të shpërndarë dhe të papërgatitur. Ardhja e Skënderbeut, mundësoi largimin dhe tërheqjen për të mos u asgjësuar plotësisht.

Gjatë kryengritjes fshatare të vitit 1847 kundër forcave osmane, megjithë njohjen e mirë të vendit dhe të shtigjeve të Kështjellës, Berati nuk u zotërua dot pasi mbrojtësit kishin armatim, pozicionim dhe shfrytëzim të sukseshëm të tij. Në rast të luftës moderne, popullsia e qytetit mund të

evakuohet me shpejtësi vetëm në drejtim të L dhe të J, ku relievi dhe rrugët automobilistike mundësojnë zhvendosjen në saje të një relievi kodrinor, luginor dhe malor të përshtatshëm.

Berati është qëndër e rrethit, administrate e të cilit në raste të emergjencave dhe situatave luftarake, mund të shndërrohet tërësisht në funksion të mbrojtjes duke ofruar mundësi të mëdha organizimi.

Nga Ura e Kuçit deri në Berat, lugina ka një gjatësi prej 22 km, kurse nga Ura Vajgurore 10 km. Devolli dhe Osumi bashkohen midis Ferras-Kozarës dhe Arrëzës. Lartësia e rrafshit të fushës është 30 metër. Në P, kodrat e Malas-Gropës (242 m) ngrihen VJ, deri në Qafën e Sqepurit e prej këndej në drejtim të Skrevanit dhe malit të Shpiragut (1197 m). Në L të lumit ngrihen kodrat e Kozarës (132 m) në V të rrjedhës së fundit të Devollit, ndërsa përballë bashkimit të Osum-Devollit, vijojnë kodrat e Kuçovë-Perondisë. Prej Urës Vajgurore, lugina fillon e ngushtohet nga L, në Lapardha zbret lumi i Bardhajt dhe lugina, me të njëjtin emër. Lartësitë e buta kodrinore të Otllakut, Dushnikut, arrijnë në 250-300 metër. Ndërkohë në P, përballë Beratit janë dy radhoj kodrinorë paralelë: ai që ngrihet nga Ura Vajgurore në lartësitë e Konisbaltës (392 m), të Starovës (maja e Kules, 618 m) kurse pas tyre, lartësohet brezi malor i Shpiragut. Kështu, lugina dhe vet Berati, në ngushtesën e saj, ndodhet midis lartësive në të dy krahët.

Qëndrat e banuara, në këtë trevë janë të dëndura..Tre qytete: Berat, Kuçovë dhe Ura Vajgurore, Poliςan fshatra që shtrihen në fushë dhe rrëzë kodrave, përbëjnë një bazë të fuqishme të burimeve njerëzore. Poliçani, vijon të jetë një qëndër e uzinave ushtarake të armatimit.

Kuçova shtrihet, rrëzë kodrave, në krahun J të Devollit dhe larg bashkimit me Osumin: rreth 4.8 km. Kodrat zotërojnë anën JL të qytetit. Një pjesë e lagjeve futet në luginëzat fundore të kodrave. Ndërtesat janë të ndërthurura me ato shumëkatëshe dhe tip vilash. Sistemi rrugor është i ndryshëm. Qyteti duket se ka dy qendra: e para VL ku ndodhet dhe sheshi dhe tjetra në J, në luginën rrëzë kodrave. Rrugët nuk janë të sistemuara, po ato e përshkojnë qytetin tej e mbanë. Sipërfaqja ëshët 3.5 km². Lidhet me rrugë me Urën Vajgurore dhe me fshatrat përreth. Fusha e aviacionit, një ndër bazat ushtarake me të përmendura gjatë sistemit komunist ndodhet rreth 2.5 km, pista e të cilit është në gjendje të mirë. Aty ndodhet dhe uzina e Aviacionit si dhe një sistem tunelor fortifikimi. Puset e naftës, ende vijojnë të punojnë edhe në periferi të qytetit por edhe në rrethinë, pasi këtu është edhe qendra e tij. Rrethi është shumë i populluar jo vetëm në fshatrat e zonës fushore por edhe ato kodrinore. Mobilizimi ushatarak në këtë rreth mer rëndësi, si burim njërëzor jetësor.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj Femra Përgjithësi Femra Përgjithësi Femra

Kuçova 35338 17580 17758 18038 9255 17300 8503

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Kuçova

35338 84 km² 420.2 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Kuçova 35338 9817 22946 2575

Rrugët janë të ndryshme. Rruga: Lushnjë-Berat, është kombëtare, interqytetore. I tillë është edhe degëzimi që lidh Urën Vajgurore me Kuçovën. Në Poshnje, ndërpritet rruga që lidh Fierin me Beratin e që kalon nga Qafa e Sqepurit. Kalueshmëria e këtyre rrugëve është normale, gjatë gjithë stinëve të vitit. Rrugët që lidhin fshatrat fushorë, në tërësi janë të shtruara. Në periferi të Kuçovës, vijon rruga automobilistike që kalon Devollin, në Urën e Kozarës dhe lidh digën e Vlashukut, e më tej, me Dumrenë. Kjo rrugë është e përmirësuar e kalueshme, me vështirësi, gjatë stinës së reshjeve. Përgjatë luginës së Lumasit, kalon një rrugë e përmirësuar. Në krahun J të Osumit, tre rrugë të shtruara me kalldrëm dhe të mirëmbajtura lidhin: Qafën e Kiçokut, Gjerovenin, përgjatë luginës së Velabishtit si dhe degëzimi me vlerë të veçantë ushtarake që lidh: Palikësht, Mbreshtan, Galinë, Paftal, Kamçisht dhe Sinjë. Në hapësirën fushore përgjatë kanaleve ka rrugë stinore , sikundër ka edhe në fshatrat kodrinorë. Rruga që lidh Qafën e Kiçokut, kalon gjatë shpateve lindore të radhojit kodrinor midis luginës së Osumit dhe asaj të Gjoroven-Molishtit. Kjo rrugë e shtruar dhe e mirëmbajtur është mundësia e vetme lëvizëse me automjete që lidh luginën e Vjosës me atë të Osumit. Përgjatë saj që nga Berati, vijojnë fshatrat Drobonik, Zhitom i Vogël, Zhitom i Madh e gjer në Tërpan ku ndërpritet dhe rruga tjetër e cila zbret në Osum, nëpërmjet luginës së Tozharit. Nga Tërpani, rruga ngjitet në kurrizin e Malit të Çorrogjafit, në Rehovë (Qafë e Rehovës) e Gllavë. Nga Berati në Qafë të Kiçokut, rreth 44 km, rruga është e kalueshme

e cila përballon kolonat ushtarake, me pjerrësi të vogël, në pjesën më të madhe të saj.Rruga që lidh Qafën e Sinjës prej Beratit është 21 km e gjatë dhe në shumicën vijore të saj është njëkalimshe. Prej këtu ka degëzim: rruge e përmirësuar që lidh Velçan, Osmënzezë dhe Plashnik, zona shumë të thella në kufi me Mallakastrën.

Ujorët .Dy lumenj kryesorë, Devolli dhe Osumi, krijojnë në Arrëz, Semanin. Ata janë pengesa kryesore, në zonën fushore. Devolli ka një gjerësi të pasqyrës ujore deri 10 metër dhe thellësi: 0,5-1 metër. Largësia midis brigjeve arrin deri 100 metër. Nga Berati në Poliçan, Osumi ka drejtim JP, me gjarpërime të shumta, në një luginë me një gjerësi nga 100-900 metra. Lartësitë kodrinore në të dy anët janë nga 100-350 metra. Në krahun VL të lumit kalon rruga automobilistike që lidh Poliçanin dhe më tej Çorovodën. Lugina ka një karakter aktiv, është e sigurtë në mbrojtje, burim i mirë i rezervave materiale ushtarake si dhe burimeve njerëzore të një ndër krahinave më luftarake shqiptare. Poliçani, vijon të jetë një qëndër e uzinave ushtarake të armatimit.

Osumi gjer në Arrëz, ka gjerësi më të vogël. Ndërkaq, Semani zgjerohet nga 50-70 metër (në verë 25-30 metër). Kalimi i lumenjve, nga forcat këmbësore vështirësohet në stinën ujëshumë, çka kërkon pajisje xhenjere. Ndër ujorët dallohet dhe lumi i Molishtit i cili e ka fillesën nga lartësitë e Zhabokikës. Në Veleshnjë ai merr emrin: lumi i Gjorovenit i cili derdhet në Osum, pranë fshatit, Velabisht. Ky lum nuk përbën ndonjë problem për kalueshmërinë, mbasi brigjet e tij janë të gjërë dhe zallishtja përthith shumicën e ujrave të tij. Përroi i Çorrogjafit, zbret nga lartësitë e Rehovës.Rezervuari i Thanës, ka sipërfaqe prej 10.2 km 2 dhe një digë të gjatë që nga Salc-Kozarja deri në Thanë: 3.7 km. Diga është e lartë rreth 29 metra dhe shpërthimi i saj në situata bombardimesh përbën një rrezik për qëndrat e banuara në Myzeqenë e Lushnjës. Përrenjtë kodrinorë janë kryesisht stinorë, por në kohë reshjesh kanë prurje të mëdha.Objektet artificiale dhe natyrore me rëndësi ushtarake:-Brryli qytetor i Beratit dhe Ura e Goricës, ka rëndësi të veçantë. Këtu relievi ka një çarje fatale e cila duket sikur ruan gjithë luginën tjetër, të Osumit në L.-Ura Vajgurore, kalon Osumin dhe lidh Kuçovë e Berat. Edhe pse në fushë në sajë të relievit të bregor mundëson ruajtjen. -Ura e Kuçit, mbi Seman; ku lumi, gati mbështetet në rrëzën kodrinore: Kuç-Malas-Gropa që është kalimi i vetëm i lumit, në drejtimin luginor të Beratit.-Rezervuari i Thanës, ka vlera ekonomike të mëdha, por edhe në vështrim ushtarak është objekt i rëndësisë së veçantë për ruajtje.-Aeroporti i Kuçovës, i cili ndodhet midis Urës Vajgurore dhe Kuçovës, konsiderohet një objekt ajror rezervë për situata luftarake dhe i vlerësueshëm në gjeohapsirën që kontrollon NATO, në Shqipëri.-Diga e Vlashukut dhe ura mbi të, çka përbën një drejtim lëvizës mbi Devoll, për në krahinën e Belshit dhe më tej.-Tubacionet e naftës dhe gazit që kalojnë nga Fieri në Qafë të Sqepurit e Kuçovë.-Katër qafat e njohura në P të luginës së Osumit:

Qafa e Sqepurit, shteg që lidh Beratin me zonën fushore të Fierit ku kalon rruga automobilistike.

Qafa e Sinjës , në fundin J të Malit të Shpiragut , në lartësinë 720 metra mbi nivelin e detit që vështron kodrat e Mallakastrës, në P dhe Beratin në luginën e Osumit, në L. Ajo ka një karakter historik, me ngjarje luftrash e përpjekjesh në kohë si dhe komunikimin e bashkësive të dy trevave me tradita të shquara qëndrese, si Mallakastra dhe Berati.Qafa e Kiçokut është një tejqyrje natyrore përmidis dy luginave të mëdha asaj të Vjosës dhe Osumit; truall ndarës i lëvizjeve të mundshme ushtarake, nga të dy drejtimet operative nga JL në VP, të Shqipërisë, dëshmi përballjesh edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore.

IV.A.p. FUNDKODRAT E MALLKASTRËS. KTHESA E PATOSIT- KUTALLITrajtimi i kësaj hapësire, ka lidhje me brigjet jugore të Semanit dhe zë

fill në Urën të Mbrostarit dhe Fier, deri në Goriçan-Drenovicë e Kutalli të rrethit të Beratit. Ka një sipërfaqe prej 75 km². Relievi është fushor. Kodrat fillojnë në Jug (Zharrëz, Marinëz e Roskovec), lartësitë e së cilave zotërojnë fushën dhe arrijnë në 50-82 metra. Qendrat e banuara janë të dendura. Dallohet ndër to qyteti i Roskovecit, Zharrëza e Kutallia. Në kthesën e Patosit, ndahet rruga që lidh përmidis, Mallakastrën. Rrugët përshkojnë gjithë hapësirën, ku ndër kryesoret është ajo që lidh Fierin e Beratin dhe kalon në rrëzë të kodrave. Rrugët që lidhin fshatrat janë me bazament natyror dhe të përmirësuara, me lëvizje në të gjithë stinët. Duke përkuar me fushat e naftës, rrugët janë të dendura. Objektet e rëndësishme, për vlerësim nga ana ushtarake:

- Ura e Mbrostarit- Kryqëzimi i rrugëve në kthesën të Patosit- Fushat e Naftës së Sheqishtë e Marinëz- Kodrat zotëruese të fushës (Zharrëz, Marinëz, Roskovec)- Argjinaturat e lumit

IV.A.q. MALLAKASTRA DHE RRETHINAT E SAJ.Mallakastra është krahinë kodrinore me një shtrirje VP e JL që kufizohet

në V:- nga kodrat e Levanit e Peshtanit (258 m), kodrat e Mbyetit pranë Fierit, rruga Fier-Berat e cila përqarkon zonën kodrinore, që fillon në Portëzë, kthesa e Patosit, Zharrëz, Vidhishtë, Kuman, qytetin e Roskovecit, Strum, Pobrat, Kutalli, Drenovicë, Samaticë, Ura e Kuçit. Në L lartësitë e kodrave të Malas-Gropas (241m), qafa e Sqepurit, Mali i Shpiragut, në qafa e Sinjës (725 m), maja e Molishtit (952 m), maja e Plashnikut (973 m) maja e Mullezës (993 m), Allkomemaj, Zhabokikë, Maja e Gllavës (700 m) deri në Memaliaj. Në J dhe JP, këtë krahinë e përmbyll lumi dhe lugina e Vjosës. Ka një sipërfaqe 1190 km2.

Mallakastra është krahinë tipike kodrinore e cila zë e ngrihet që nga rrafshina e fushës së Myzeqesë. Duke u përfshirë në krahun V të rrjedhës së lumit Vjosa, si dhe në arterjen kryesore të komunikimit të rrugës, Fier-Gjirokastër e Përmet, në JL të vendit merr përparësi studimore në situata ushtarake e mbrojtëse. Historia tregon se drejt thellësisë së krahinës është tentuar, për synim pushtimi e nënshtrimi, mbasi vetëm kështu mund të

zotërohet rrjedha e mesme e Vjosës dhe afëria me nyjen e Tepelenës e cila komunikon me dy luginat, atë të Vjosës dhe Drinosit. Historia e qytetërimit parailir dhe ilir tregon se treva ka qenë hapësirë zhvillimi që në lashtësi (Nikaija, Bylisi, Dimali, Gllavinica) me gjurmë gjer në ditët e sotme. Ekspeditat ushtarake të cilat kanë dështuar kanë lidhje veç të tjerave edhe me një pozicion të favorshëm natyror.

Në kohët më të afërme, kryengritja antiosmane kundër tanzimatit, e pati një ndër qëndrat e saj, në Mallakastër dhe lufta e Greshicës tregoi se krahas trimërisë shqiptare, vendi dhe pozicioni natyror ka përparësi. Po edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, qëndresa në këtë trevë, ishte kuptimplotë. Ky reliev kodrinor që sa vjen e rritet, me format, thyerjet dhe lartësitë e tij përbën një masiv dhe platformë me veçori të ndryshueshme që japin mundësi manovrimi dhe shfrytëzimi po kaq të ndryshme, të cilat kundërshtari nuk mund t’i njohë lehtas. Në radhuan dhe formacionin e parë të këtij relievi shfaqen: kodra e Peshtanit (256 m) që zotëron si luginën e Levanit ashtu edhe rrugën që të çon në Cakran; Kodrat e Plykut (212 m) që vëzhgojnë fushën përball dhe Patosin; maja e Margëlliçit (312 m) që ka një formë të dukshme vëzhgimore në horizont; maja e kishës mbi Luar (275 m), kodra e Roskovecit, mbi qytet (46 m), kodra e Velmishtit (173 m) e Kutallisë (149 m), e Syzesit (226 m) të cilat janë pararojë e këtij masivi kodrinor. Rendimi i dytë lartësor i përket relievit në Gjinoqar (546 m): Çuka Llazit, e Ngjeqarit (425 m), e Skrevanit (430m). Ndërkaq, maja e Malit të Shpiragut (1197m) konsiderohet si princi i lartësive zotëruese që vrojton në lindje Beratin dhe në P gjithë hapësirën fushore të rrjedhës së poshtme të Semanit si dhe hap dritë mbi Mallakstër. Në drejtimin P rradhoi i kodrave vijon me kodrën e Kreshpanit (338 m), të Gurit të Zi (512 m), të Drenovës (639 m), të Shkëmbit të Larashit (604 m), të Gradishtës (523m) derisa ulet në kryqëzim të Povlës dhe Vjosës, në Poçem. Ky radhua kodrinor është superior, ndaj luginës së Vjosës, si dhe në brendësi të trevës. Në drejtimin L, Shpiragu vijon me një kurriz kodrinor që në majën e Molishtit arrin 952 m, në Plashnik, 814 m, deri në majën e Gllavës (1159 m). Paralel me to, përzgjaten kodrat e Cfirit (669 m), të Velçanit (620 m), të Gjerbësit (670 m), të Ninëshit (maja e Koçit 658 m), të Kamçishtit (807 m), të Zhabokikës (675 m). Në brendësi, marrin përparësi shfrytëzimi dhe njohja e lartësive të Shëndëlliut (Aranitas: 716 m), e Kremenarit ( Magula: 498 m), e Çorrushtit (520 m), e Goricës së Drizarit (499 m), e Kalivaçit (379 m).

Relievi përgjat luginës së Vjosës është fushor kryesisht përgjatë grykës së lumit dhe fundin e pjerrësive kodrinore deri në kreshtin e parë lartësor të Mallakastrës (Bregas, m. Gurit të Zi, Drenovë, Shkëmbi i Larashit, maja e Gradishtës, e Klosit) të cilat lidhen me tërësinë e pellgut të Vjosës. Nga brigjet e lumit, në Ferras deri në rrëzë të kodrave ka një largësi prej 4.5 km. Kjo është fusha e Cakranit që vijon në drejtimin VL të lumit, duke përfshirë Kafaraj, Adë, Varibop, Cakran, Gorishovë deri në fillim të fushës së Rromsit, ku lugina ngushtohet. Fusha e Rromsit është e gjërë deri 1.9 km dhe afërsisht në këtë gjërësi, mbyllet në Poçem.

Gryka e Vjosës nga Mifoli në Poçem, është konsideruar si drejtim përparësor në organizim të mbrojtjes, ku relievi u krijon mundësi të mëdha të kontrollit të lëvizjeve. Kodrat mbi fushë si: ajo e Frakullës (149 m) kontrollon rrugën dhe fushën përballë, lartësia 168 m (Frakullë e Vogël); kodra e Varibopit (218 m); maja e Gorishovës (230 m) vëzhgojnë hapësirën

fushore deri në brigjet e Vjosës. Gryka e lumit deri në Poçem është pothuajse në vijë të drejtë, në afërsisht 10 km dhe poshtë majës së Klosit, merr drejtimin J, duke gjarpëruar në rrëzë rë majës së Belagores së Drizarit, ku gryka ngushtohet deri në 150 m. Prej këtej, fillon fusha e Kutës dhe e Çorrushit deri në Donije (Kalivaç) ku po ndërtohet hidrocentrali. Kjo tërësi lartësish, të dallueshme dhe të dendura tregon thyerjen e relievit si dhe format tipike kodrinore që me përjashtim të Malit të Shpiragut, nuk kanë ndryshime të mëdha. Përshkrimi i këtij relievi në vështrimin lartësor, hipsometrik është i kushtëzuar nga ujorët e ndryshëm ku ndër kryesorët janë:Lumi i Gjanicës që është edhe lugina kryesore e Mallakastrës veriore. Gjanica formësohet diku në lartësitë rrjedhëse të Çërrilës, Allkomemajt, majës së Mullezës e Osmozezës duke marrë emrin përroi i Lumarës, ku më vonë, është krijuar edhe rezervuari me të njëjtin emër. Në Aranitas bashkohet me përroin e Metohut duke formuar Gjanicën e cila përshkon rreth 38 km, derisa bashkohet pranë Urës së Mbrostarit, me lumin Seman. Në drejtimin V, Gjanica lag fshatrat: Panahor, Lavdan, qytetin e Ballshit, një pjesë të Dukasit, Visokë, Patos-Fshat, Kasnicë, Lalar, Kraps, Plyk, Drizë e Fier. Përrenj të shumtë derdhen në të si: e Ngraçijes, i Lofkëndit, i Ngraçanit. Nga J, rrjedhin: prroi i Ballshit, i Drenovës, i Belishovës. Ndërkohë në V, në drejtim të fushës, rrjedhin një tërësi përrenjsh që e thyejnë relievin si: prroi i Drenijes dhe Siqecës, prroi i Luarit dhe Vidhishtës, prroi i Kurjanit, ku krijohet dhe rezervuari me të njëjtin emër, përroi i Donofrosës dhe përroi i Kutallisë. Në brendësi të krahinës, në Mallakastrën e Sipërme dallohen prroi i Ladovës që fillon rrjedhën në Aranitas, përroi i Konjakut që e fillon rrjedhën në Çërilë e Gadurovë të cilët në urën e Pavlës, krijojnë lumin dhe luginën më të njëjtin emër; përroi i Thatë që fillon rrjedhën në Bejar që derdhen në Vjosë.Qëndrat e banuara. Drejtimi: Ura e Mifolit-fusha e Cakranit, përmbledh fshatrat: Frakullë e Madhe, Kafaraj, Frakullë e Vogël, Adë, Kashisht, Vjosë e Hambar. Nga qafa e Koshovicës, shtrihen: Peshtani dhe Bregasi. Grupi i qëndrave të banuara në rrethinat e Patosit përfshijnë: Mbyet, Portëz, qyteti i Patosit, Dukas, Kuqar, Ruzhdije, Gjinaqarë e Drenije. Përgjat rrugës së Qafë e Koshovicës vijojnë fshatrat: Kreshpan, Cakran, Vreshtaz, Buzëmadh, Gorishovë. Në pjerrësitë e kreshtit të parë kodrinor të Mallakastrës, ndodhen Romësi e Mollaj. Drejtimi i dytë është lugina e Gjanicës ku radhiten qëndrat e banuara: Plyk, Kraps, Lalar, Patosi-Fshat, Kasnicë, Visokë, Ngraçan, Belishovë, Dukas, Lapulec, Lofkënd, Drenovë, Lavdan, qyteti i Ballshit. Grupi qëndror i fshatrave që lidhet me trekëndëshin: Hekal-Aranitas-Greshicë, përfshihen edhe Kashi, Klosi. Në luginën e Povlës e rrethinat e saj, ndodhen fshatrat: Gjerbës, Kapaj, Cërrilë, Gadurovë, Damës, Kremenar, Drizar, Ninësh e Bejar. Në luginën e Vjosës, në V të fushës së Kutës, ndodhen Kuta, Çorrush, Zhulaj e Kalivaç. Në grumbullin e fshatrave që përfshihen në harkun e ujërave rrjedhëse të Krasit deri në luginën e Luftinjës ndodhen: Allkomemaj, Xhaxhaj, Levan, Kras, Toç, Qesarat, Koshtan, Zhabokikë, Izvor e Luftinjë. Në shpatet P të Shpiragut, deri në Roskovec, ndodhen qëndrat e banuara: Kutalli, Sqepur, Pobrat, Vokopolë, Protoduar, Donofrosë, Skrevan, Cukalat, Bistrovicë, Mbreshtan, Allambrez, Mbjeshovë, Sinjë, Strum, Velmisht, qyteti i Roskovecit, Kuman, Vidhisht, Luar, Mbërës, Kurjan e Ngjeqar.Ballshi: ndërtuar pranë Gjanicës me sipërfaqe që arrin deri në 1 km², me shtrirje afërsisht poligonal në pjerrësi kodrash që zbresin nga Kashi, Usojë,

Drenovë. Ndodhet në lartësinë 300 m, mbi nivelin e detit. Përshkrohet nga rruga kombëtare që lidh Fierin me qytetet e tjera në J, të Shqipërisë.

Lumi i Gjanicës rrjedh në këmbët e qytetit dhe pranë saj në krahun V është ndërtuar uzina e Përpunimit të thellë të Naftës që vijon prodhimin e saj. Sistemi rrugor-qytetor është i thjeshtë. Rruga kryesore në qëndër, në formën edhe të një sheshi mbledh rrugët e tjera të tij. Ndërtesat shumëkatëshe janë në qëndër. Në drejtim të periferisë ato janë banesa të thjeshta një dhe dy katëshe. Nëpër rrugë mund të lëvizë edhe teknika luftarake. Qyteti vrojtohet nga të gjitha anët, duke përfshirë këtu dhe atë V nga kodrat e Lavdanit, Poahorit dhe Lapulecit.

Sistemi rrugor. Rrugët përshkojnë tejembanë krahinën e Mallakastrës dhe rrethinat e saj. Rruga kombëtare: Fier-Berat, përmbyll në V, fundin e krahinës. Prej saj, dalin rrugë rurale që lidhin fshatrat: Ruzhdie e Rusinjë, rruga Kuman-Luar; rruga Roskovec-Kurjan-Vlosh, Ngjeqar-Allambres, rruga Strum-Velmisht-Donofrosë-Cukalat dhe rruga që del prej qafës së Sqepurit në Vokopolë e Skrevan të cilat janë rrugë me bazament natyror të përmirësuar, ku lëvizja në tërësi bëhet gjatë gjithë stinëve të vitit, me përjashtime të veçanta. Rruga Fier-Tepelenë, është korridori hyrës dhe komunikues përgjatë krahinës që përmbledh shumicën e qëndrave të banuara. Nga kjo rrugë lidhet qyteti i Patosit, Margëlliçi dhe një degë e saj, përgjatë kurrizit kodrinor, mbrin në Gjinoqar, Ngraçan, Çfir, si rrugë me bazament natyror të përmirësuar. Rruga nga kthesa e Patosit , me drejtim në Qafë të Lalarit dhe mandej ecën në drejtim V të Gjanicës, përgjat saj dhe kalon nën një urë, pranë qytetit të Ballshit. Pastaj, në shpat të kodrave mbërrin në qafë të Kashit dhe përshkon hapësirën përmidis krahinës, në qafë të Sykuqit, Greshicë, në lumin e Povlës është ura me të njëjtin emër, Damës, deri në Memaliaj. Në vlerësim të relievit ku kalon kjo rrugë, duhen marrë në shqyrtim disa pika të rëndësishme ku duhet vepruar. Në qafë të Lalarit, rruga zbulohet, por mund të mbrohet nga të dy krahët prej lartësive; në urën e Patosit-Fshat, ka një nyje e kryqëzim të rrugëve rurale dhe një urë që të lidh me Belishovën, në Visokë, futet në një luginë të ngushtë që kontrollohet si nga lartësia 280, ashtu dhe nga krahu J, i lumit. Ura e Gjanicës paraqet rëndësi në ruajtje; qafa e Kashit të nxjerr në një fushëpamje zotëruese për Mallakastrën e Sipërme; në qafë të Sykuqit. Në Greshicë rruga futet në një luginë të ngushtë, ndërkaq në urën e Pavlës merr rëndësi ura dhe nyja rrugore që lidh këtë zone, me Poçemin dhe Vlorën. Në drejtimin J, rruga përshkon Symizën (Damës), Bejarin, qafën e Krasit derisa del në luginën e Vjosës, drejt në Memaliaj. Rruga jo vetëm përshkon mespërmes krahinën, por ajo lidh disa qëndra kryesore të zhvillimit si Patos, fushën naftëmbajtëse në luginën e Gjanicës, qytetin e Ballshit, komunën e Fratarit e të Krasit. Prej saj dalin rrugët sekondare që lidhin qëndrat fshatare. Një nyje e tillë është në Ballsh për rrugën që lidh Aranitasin, në qafë të Kashit, ku vijon rruga për në Hekal, majën e Gradishtës (Bylis) dhe Klos, në urën e Povlës me degëzim në rrugë për në Kapaj, Gjerbës e Cërrilë si dhe ajo për në Poçem e Vlorë. Në Symizë (Damës) ku degëzohen rrugët për në Kremenar e Drizar, në Bejar( prej nga del rruga, që të çon në Çorrush e Kutë), në Krahës, ku rruga kthen për në Kalivaç e Donije. Mallakastra e poshtme lidhet me rrugë duke filluar nga Qafa e Koshovicës-Cakran, Poçem. Ndërkaq, në projekt është rruga kombëtare Levan, Poçem, Tepelenë e cila do të përshkojë luginën e Vjosës. Në Poçem do të kalojë përgjatë përroit të Thatë të Drizarit, duke vijuar me gjurmën aktuale deri në Tepelenë. Kësisoj e tërë krahina lidhet me rrugë të kalueshme gjatë gjithë vitit, në sajë të bazamentit natyror të përmirësuar të tyre.

Bimësia Në tërësi, në zonat kodrinore e luginore ka shkurre të dendura e të rralla të cilat nuk kanë vlera maskuese. Dallon zona Klos, Kremenar, Drizar, Kutë e Greshicë ku rriten nëpër kodrina makje gjithnjë të gjelbra me vlera maskuese. Nëpër fshatra ka blloqe me pemë frutore dhe sipërfaqe me ullinj.

Objekte të rëndësishme ekonomike që duhen mbrojtur:-Rruga kombëtare dhe urat e saj kryesore në Memaliaj, Povël, Ballsh, diga e hidrocentralit të Kalivaçit në Donije, ura e Poçemit.-Tubacionet e naftës e gazit që kalojnë paralel me rrugën që nga Memaliaj deri në Fier.-Fushat e naftës, sidomos në Hekal, Greshicë, e luginën e Gjanicës.

Në kryengritjen e vitit 1847, e cila pati një përhapje të gjerë që nga Labëria, Myzeqe, Mallakastër e Berat, të bie në sy njohja e vendit dhe

shfrytëzimi empirik i tij në luftim, nga forca popullore të cilat edhe pse nuk njihnin teoritë ushtarake, në mënyrë intuitive, krijonin lëvizje e manovër të

sukseshme për të realizuar qëllimet e tyre kryengritëse. Lufta e Greshicës, si kryefitore e kësaj kryengritje, zgjati tre ditë e tri netë. Vet Greshica i ngjan

një amfiteatri relievor. Sipër nga drejtimi i VL, ngrihen dy kodra, përballë nga P është kreshti i Gradishtës. Ndërkaq, luginat dhe përrenjtë që rrjedhin në

Povel vëzhgohen nga Magula e Kremenarit. Pra është një reliev i njohur dhe i kontrolluar. Prandaj u zgjodh Greshica si qëndër e qëndresës dhe aty me

shumë mprehtësi u tërhoq që të vinte armiku me forcat e tij ndërshkimore. Por, sa të mbrinte aty, vet relievi ishte faktori i parë që që u solli dështimin e tyre, gjersa u kap rob Isuf Bej Vrioni dhe i vëllaj Lamçe Beu. Duke përfytyruar

kolonën e fshatarëve kryengritës të Labërisë që u nis nga Mesapliku e Kota, kapërcyen Vjosën dhe përgjat luginës së Povlës, mbëritën pa u ndier, në

krahë të çetave mallakastriote në JL të Greshicës, e kuptojmë se ç’vlerë ka njohja dhe shfrytëzimi i luginave . Ndërkaq, qafa e proverbiale e Sinjës e

përmendur shumë herë në historinë Shqiptare, në të vërtetë mbledh erëra dhe lëvizje përkaluese nga Berati në Mallakastër, që para se të të përcjellë në

Greshicë duhet të kalosh shtigje të tjera, lugina dhe qafa në të dy krahët e majës së Shëndëlliut të cilat duhet të kenë kryer telikosjen e parë.

Gjeohapsira kodrinore ,të duket sikur të josh dhe të tërheq mbasi format e relievit nuk të kanosin me thepisjen dhe egërsinë që mbartin, por në të

vërtetë edhe ato kanë veçoritë e tyre, të cilat duhen njohur.

IVA.r. GRYKËDERDHJA E SEMANIT, GRYKËDERDHJA E VJOSËS DHE GRUMBULLI KODRINOR PRANË SAJ.

Kjo gjeohapësirë kufizohet në V, nga grykëderdhja e Semanit deri në urën e Mbrostarit, në Fier. Në L, vijon me qytetin e Fierit, qafa e Koshovicës, Levan, Kafaraj, Adë e Varibop. Ndërsa në J, Vjosa përmbyll hapësirën me detin Adriatik. Ka një sipërfaqe prej 260 km2 . Nga kjo sipërfaqe: Kodrat e Pojan - Rodostinës zënë , 40km2. Lartësitë në fushë nga buza e ujit, rriten gradualisht, deri rrëzë kodrave, 9 metër. Ndërkohë, kodrat e Pojan – Rodostinë, janë lartësi zotëruese e fushës në P, me vrojtim të gjithanshëm. Lartësia më e madhe është në Apolloni: 100 metër, ndërsa në kodrën e Shtyllasit, 168m. Rrotull kodrinave, relievi thyhet në forma të ndryshme, derisa bie në Qafë të Koshovicës dhe luginën e Levanit. Në vijën bregore ka reliev ranor larg vijës së ujit, deri në 50m.Qendrat e banuara mbushin gjithë hapësirën duke e radhitur atë me një dendësi të madhe banorësh për sipërfaqe (253 banorë për km2). Fieri është qendra më e madhe me rëndësi administrative ekonomike dhe ushtarake. Shtrihet në J të Semanit midis radhojve kodrinore, duke mbyllur grykën e

hyrjes në thellësi të vendit, në L. Pozicioni i qytetit, ka vlerë studimi në vështrim të mbajtjes së vijës së frontit, të lidhjes me zonat në thellësi, furnizimin me burime njerëzore e materiale në situata luftarake. Qendrat e banuara, prej Fieri deri në bregdet, shtrihen nga brigjet e lumit Seman e deri në vijën bregdetare të Vjosës. Grumbulli i parë prandetar i qendrave të banuara është ai i Semanit (qendër) rrotull të cilit janë: Grykë, Sheqmarinas,Topojë, Gjokolli, Seman i Ri të cilat përbëjnë një bashkësi të organizuar dhe urbanizuar, në zhvillim e sipër. Nga Sheqmarinasi e Grykë deri në vijën bregore të detit, ka një largësi prej 6.8 km .Kjo largësi është më e madhe prej Semani, deri në grykëderdhje të lumit (10,5 km). Fshatrat në rrethinë të Fierit, në V të tij janë: Mbrostar, Grecalli, Mujalli,ndërkaq në P: Muçaj, Hamil, Sulaj, Hoxharë, Çlirim, Dërmënas, Afrim e Radostinë. Në rrëzë të kodrave të Pojanit janë: Pojan, Kryegjatë, Shtyllas. Në thellësi të fushës, Fushë e Povelçës janë fshatra të rinj midis tyre : Darzeza. Grumbulli i banuar: Boçovë, Bashkim, Pishë , Bishan, Qarr afrohen deri në brigjet e Vjosës. E gjithë rrëza e kodrave në J-P të Mallakastrës, përvijon me: Levanin, Frakull e Madhe, Ferras, Kafaraj, Frakull e Vogël, Adë e Varibop.

Sistemi rrugor, përbëhet nga tërësi rrugësh, me mundësi lëvizjeje gjatë gjithë vitit. Rruga Fier-Vlorë ka karakter Kombëtar. Deri tek ura e Mifolit (Novoselë) ka një largsi prej 11.5 km. Në Qafë të Koshovicës, degëzohet rruga për në Cakran. Rruga Fier –Plazhi i Semanit është e gjatë 16 km, e shtruar me asfalt dhe me dy kalime.Prej kësaj rruge degëzohen, rruga për në Seman (qendër), Seman i Ri, Sheqmarinas. Në afërsi të Dërmënasit vijon rruga për në Pojan (Apolloni), Kryegjatë dhe Levan. Nga Pojani në Levan, kjo rrugë është me bazament natyror të përmirësuar. Nga fshati Fushë, vijon rruga për në Povelçë dhe plazhin afër saj. Hekurudha Fier –Vlorë është një objekt tjetër i komunikacionit që duhet trajtuar nga ana ushtarake. Po kështu, nga Povelça vijon rruga për në Levan. Fshatrat buzë Vjosës: Pishë, Bishan, Qarr lidhen me rrugë.Teknika luftarake mund të lëvizë lirshëm. Tanket në hapsirën fushore kanë si pengesa sistemin e kanaleve kulluese. Rruga Plazh i Semanit – Fier, mund të përshkohet për 30 minuta. Fronti në P është i gjatë, afërsisht 16 km. Një pjesë e sistemit të fortifikimit në buzë të ujit është përmbytur në det, prej procesit të gërryerjes që ende vijon në plazhin e Semanit.

Ujorët: Vija bregdetare duke filluar nga Vjosa, sa më shumë afrohet në V paraqet një dinamikë të madhe ndryshimesh, nga gërryerja. Në grykëderdhje të Vjosës, në saj të aluvioneve, jo aq të mëdha, ka pastërti të ujrave detare, ndërkaq, rryma e pjesëshme ujore, ndikon në gërryerje, në V të kësaj vije. Delta e Vjosës, ka disa gotulla, që janë pengesë në lëvizje. Në V të plazhit të Semanit fillojnë laguna e gotulla deri në grykëderdhje. Thellësitë detare prej bregut janë: Në deltë të Semanit në 500 metër në drejtim të ujit detar thellësia është në 3-5 m , në plazhin e Semanit në 1 km largësi, kjo thellësi arrin 5 metër; në Povelçë në 0.8 km largësi, 4 metër, në deltën e Vjosës, në 1.8 km largësi, 4 metër.

Lumi Vjosë: Nga ura e Mifolit (Novoselë) deri në grykëderdhje lumi gjarpëron duke krijuar dy harqe kryesore, atë nga Ferrasi në Qarr dhe pastaj kthimin për në J, në Bishan. Prej këndej merr drejtimin në P. Largësia nga ura e Mifolit deri në grykëderdhje është 18 km. Lumi ka gjerësi, kur është ujë shumë deri në 45 m. Largësia nga bregu në breg deri në 55 m e më shumë.

Rënia e brigjeve është: 3 – 4 metra. Nga ura e Mifolit, deri në Hambar, Vjosa ka një gjatësi prej 21 km. Ka gjarpërime të shumta. Gjërësitë janë të ndryshme. Midis brigjeve, ka zallishte. Largësia nga bregu në breg arrin: 700 – 800 m. Thellësitë e brigjeve janë jo më të mdha se 3 m. Rruga që vjen nga Levani, të nxjerr në breg të lumit (Kashisht) ku ka dhe një vah pershtatshëm. Si pengesë ujore në raste të veçanta, për të kaluar Vjosën, kërkohen paisje për teknikën xhenjere (urahedhës). Në stinën e verës, nga forcat këmbësore mund të kalohet, në vahe të njohura.

Kanali i Hoxharës është një ujëheqës kryesor, në fushë duke grumbulluar gjithë ujrat që nga Mbrostar – Grecallia e deri sa derdhen, në det , në J të plazhit të Semanit. Ky kanal është i gjerë 15 m, me ngritje të dherave në të dy krahët, në formë të argjinaturave. Ka thellësi nga brigjet, deri në 3 m dhe thellësi uji në baltovinë, deri 2.5 m. Eshtë pengesë, si për trupat ashtu dhe teknikën luftarake. Sistemi i kanaleve është i ndryshëm, si në drejtim gjatësor, ashtu dhe në përmasa. Në hartat 1:10 000, 1:25 000 ato duhen pasqyruar për të marrë parasysh lëvizjen , veprimin dhe shpejtësinë, në manovër.

Bimësia: I gjithë brezi bregdetar, në largësinë nga 5 km nga grykëderdhja, 150 m në plazh të Semanit , 1.5 km në plazh të Povelçës, 4-5 km në Pishë – Poro, shtrihet një sipërfaqe e përzgjatur e pyllit të kultivuar: pishë e butë dhe llojshmëri tjetër që përbën vlera ekonomike dhe ruajtje të brigjeve nga procesi i gërryerjes si dhe atë ushtarake në kushte të mira maskimi. Para këtij brezi ndodhen vijat e qendrave të zjarrit. Në përgjithësi në zonën fushore bimësia është në formën e pemëve të kultivuara, pranë qendrave të banuara si dhe në brendësi të tyre. Kodrat e Pojanit, kanë shkurre të rralla dhe në disa vende edhe të dendura duke mos krijuar nuk kushte maskuese.

Lloji i tokave është i ndryshëm. Kështu, në bregdet, është sipërfaqe ranore, në fushë, tokat janë të llojit: të hirta livadhore dhe në kodrën e Pojanit shtufore e argjilore.

Objektet kryesore për t’u vlerësuar nga rëndësia ushtarake. Në reliev, sistemi kodrinor i kodrave të Pojan – Radostinës, shpërfaq dy lartësi kryesore zotëruese: atë të Pojanit (Apollonisë) 100 m dhe ajo e Shtyllasit 168 m që vrojtojnë hapsirën në P. Në shpate të kodrave ka një sistem fortifikues, të artilerisë bregdetare të sistemit tunel, qendra zjarri etj.Në qytetin e Fierit : Hyrja në urë të Mbrostarit, kodra e Spitalit si dhe Stacioni i trenit janë objekte kryesore. Kullat e ujit në plazh të Semanit, në Polçevë, Pojan dhe Seman, të cilat kanë rëndësi jo vetëm si furnizim me ujë por edhe pika vëzhgimore. Në Fier kalojnë edhe tubacione të shumë të naftës dhe të gazit. Ndërkaq në këmbë të Qafës së Koshovicës, ndodhet TEC i Fierit.

IV.A.s. ULTËSIRA: GRYKËDERDHJA E VJOSËS -VLORËKjo hapësirë, i përket një drejtimi që për pozicionimin e tij gjeografik,

është quajtur si drejtim kryesor, mbasi lidhet me praninë e qytetit të Vlorës në J, ishullit të Sazanit si dhe të komunikimit rrugor në J të vendit. Në V, kufizohet nga derdhja e Poshtme e Vjosës deri në Mifol, në L, rrëza e kodrave prej Mifoli deri në Qafë të Ullinjve. Kufizimi P, përkon me vijën bregore të detit Adriatik. Sipërfaqja e kësaj hapësire është: 150 km², duke përfshirë këtu, edhe lagunën e Nartës.

Relievi është, kryesisht fushor. Në rrëzë të kodrave, lartësia arrin, deri 4 metra. Zona fushore zotërohet nga lartësitë e kodrave në L.

Qendrat e banuara. Vlora është pikëtakimi në J, i këtij trekëndëshi hapsinor, ku qyteti në gjirin me të njëjtin emër, ka qënë synim pushtimesh në të gjithë kohët. Vlora është edhe fund i Ultësirës Perëndimore të Shqipërisë, drejtim kryesor me vlerësim gjeoushtarak të veçantë. Qyteti, i pozicionuar në bregdet por i ruajtur në një xhep relievi, në tre drejtime, i zbuluar në P, nga deti, por me një ishull roje, Sazani që ndodhet në brendësi të ujrave detare: 17 km.Vlora ndodhet larg nga Fieri 35 km. Qëndër e banuar, me rëndësi është Novsela me rrethinat e saj si: Mifoli, Alibani. Në P, vijojnë Bishani, Poroja, Grykëpisha. Përgjatë rrugës: Novoselë-Vlorë, ndodhen qendrat e banuara, Skrofotinë, Cerkovinë, Panaja, Narta, Hoshtimë. Në rrypin tokësor përmbyllës të lagunës së Nartës ndodhet Zvërneci në një kodër të lartë 81 metra.

Sistemi rrugor. Nga ura e Mifolit, rruga kombëtare, të çon në Vlorë. Në Mifol degëzohet një rrugë për në Bunavi, Grabjan e Llakatund. Prej Novoselës, një rrugë me bazament natyror dhe e përmisuar të çon deri në breg Grykëpishën. Rruga: Novoselë-Kripore lidh lagunën e Nartës. Nga Vlora degëzohen dy rruga ajo që lidh Nartën dhe tjetra që kalon nga Plazhi i Vjetër e vijon deri në Zvërnec.

Ujorët. Vija bregore e detit nga Vlora, Triport, Dajlan deri në grykëderdhje të Vjosës përbën një tërësi komplekse me thyerje e dinamike, kordone, me lagunën e Nartës, gotulla, moçalishte të cilat janë të vështira në kalueshmëri.

IV.A.t. GJIRI I VLORËS. KARABURUN.SAZANGjiri i Vlorës është hapësirë detare karakteristike e gjithë bregdetit

Shqiptar, i përshtatshëm për port dhe ankorim, i volitshëm për mbrojtje dhe komunikim. Gjiri i Vlorës përbën një monument të natyrës, por dhe dëshmi historike. Kepi i Gjuhëzës, është kreu i Karaburunit. Kepi i Treportit (Zvërnec) në përafrim, kufizon hapësirën ujore të gjirit, me sipërfaqe pre 90 km². Largësia nga Vlora deri në Kep të Gjuhëzës është 13.9 km. Largësia nga Orikumi deri në Treport është 20.5 km. Gjiri, ka Karaburunin në P. Midis Karaburunit dhe Sazanit ndodhet shtegu detar që ka marrë emrin “Mezokanal”. Ky është komunikimi i lëvizjeve, hyrje e dalje të mjeteve detare. Pjesa lindore e Gjirit përkon me fundkodrat nga Kepi i Treportit, Vlora, Radhima, Orikumi. Midis Orikumit dhe Kepit të Rrogozhës, i ndërfutur në skajin J të Gjirit, ndodhet baza e Pashalimanit. Vlora përballë Mezokanalit dhe Sazanit, e ndërtuar në këndin L të gjirit, në rrëzë harkut kodrinor, ku si pikë të lartë, ka Kaninën, të jep përshtypjen se është një nga qytetet më të ruajtura në botë. Por historia e Vlorës dhe e Gjirit të saj është e mbushur me ngjarje pushtimesh që nga lashtësia dhe deri në Luftën e Dytë Botërore.

Gjiri ka thellësinë e tij më të madhe deri në 54 metra. Thellësia është e menjëhershme deri 40 - 45 metra rreth 200 metra, larg kepit të Gjatë (Karaburun). Në Vlorë, në largësinë në 3 km nga bregu, thellësia arrin 21 metra. Mjetet detare lëvizin nga Baza në V dhe mandej në Mezokanal. Mjetet e transportit civil, lëvizin nga Porti i Vlorës, drejt P dhe ndërsjelltas. Gjiri i Vlorës është i mbrojtur, në të gjithë horizontin. Ai ka qënë gji i jetës jo vetëm i Vlorës, por edhe i Shqipërisë së Jugut.

Vlora është një nga qytetet më të lashta e me tradita të qëndresës ushtarake shqiptare, port kryesor i vendit që shtrihet në gjirin me të njëjtin emër dhe kodrat që i rrinë përsipër, në anën L të tij, ku më e larta është Kanina e dikurshme e fortifikuar, Kusbaba që duket sikur ka mbirë nga rrafshina e qytetit është kokojkë zotëruese. Qafa e Ullinjve, lartësitë e kodrave që vijojnë nga Babica mbrojnë qytetin nga L. Vlora, ka një gjeohistori luftrash që në kohë të lashta. Gjiri i detit është i përshatshëm për zhvillimin qytetor, por pushtimi i ishullit të Sazanit dhe të lartësisë së Kaninës e bllokon atë. Shtrirja Vlorës e përgjatë bregut vijon deri në 7 km, deri në Ujin e Ftohtë. Shtrirja në thellësi, zgjatet përgjatë luginës, ku rruga të nxjerr në Babicë, në vijim, për në krahun e Mesaplikut dhe të Kurveleshit të Poshtëm. Vendosja në gropë e gjirin detar, përcillet me kushte të mira klimatike. Vlora lidhet me rrugë kombëtare në drejtimin VJ prej vijës që vjen nga Fieri duke e lidhur atë me Bregun e Himarës dhe më tej më Sarandën. Në vështrimin ndërtimor qytetor, sistemi i rrugëve të brendshme është kryesisht paralel me vijën e bregdetit. Sheshi i Flamurit me një rrugë të gjerë lidhet me skelën dhe drejtimin V .

Ndërtesat, kanë llojshmëri të ndërtimeve shumëkatëshe. Largësia nga qendra e qytetit deri në Orikum është ndërsa me Nartën 5 km. Në Pashaliman ndodhet një nga bazat ushtarake detare me të vjetra.

Karaburuni. Paraqet një dalje V të relievit të maleve Akrokeraune, me largësi nga Qafa e Brisanit deri në Kepin e Gjuhëzës, 16.8 km. Përfytyrimi i tij është si gishti i madh i dorës së djathtë, që mbështjell gjirin. Gjerësia e tij mesatare është rreth një km. Lartësia më e madhe është në majën e Flamurit, 826 m, ndërsa në majën e Hilqes, 732 m. Karaburuni ka rënie më të thepisur në P, ndërsa në L, kjo rënie është më e butë. Baza e Pasha - Limanit mbështetet në fundet e lartësive të tij. Prej kreshtit, vrojtohet nga të gjithë drejtimet. Një rrugë me bazament të fortë, ngjitet nga Pasha Limani për në kurrizin e gadishullit.

Bimësia përbëhet nga shkurre të rralla, të makjeve. Përbërja e tokës është në shtresa të gëlqerorëve.

Sazani, është i vetmi ishull shqiptar në detin Adriatik. Ka formën e një rombi kodrinor me lartësinë më të sipërme të tij 432 m. Sazani duket sikur natyra e ka krijuar si një roje, përballë gjirit detar dhe qytetit të Vlorës, nga e cila është larg 16.7 km. Ai është një kullë e madhe vrojtimi dhe rajon tepër i fortifikuar, me rëndësi të veçantë. Largësia e VJ e ishullit është 5 km, gjerësia në mesin e tij është 2.1 km. Midis Sazanit dhe Karaburunit, ndodhet Mezokanali, hapësira detare ku lëvizin mjetet, për në det të hapur, me gjerësi 4.7 km Karaburuni dhe Sazani, trajtohen me përparësi, si ngrehina relievi tipike mbrojtëse në zonë, me rëndësi ushtarake për t’i zotëruar, mbasi çdo lëshim i tyre përbën një hapje porte , drejt Vlorës dhe në thellësi.

IV.A.u.MASIVI KODRINOR I RRJEDHËS SË POSHTME TË SHUSHICËS NGA MIFOLI NË PLOÇË.

Ky grumbull kodrinor, kufizohet në V, nga lumi Vjosë e cila lag në vijim: Mifol, Trevllazër, Armen, Selenicë, Karbunar. Në Poçem, Vjosa kthehet për në J, në rrëzë të kodrave të Mërtiraj, Rexhepaj, e Hadëraj. Në P, kufizimi përkon me rrugën automobilistike: Mifol - Vlorë. Në J, Kanina, Drashovica, Kota e Ploça përmbyllin grumbullin kodrinor. Pjesa më e madhe e masivit mbështillet nga lugina e Vjosës dhe ajo e Shushicës (që quhet edhe lumi i

Vlorës), takimi i të cilëve bëhet në fushë të Armenit. Relievi kodrinor zë e rritet që nga Mifoli, ku lartësitë arrijnë në 100 metra, në në majën e Çipllakut : 235 metra, në Kërkovë: 222 metra, në Babicë: 176 metra. Pastaj, lartësitë zbresin në luginë të Shushicës. Kanina, në pozicionin e saj në reliev, zotëron mbi Vlorë dhe në hapësirën kodrinore në V. Lartësia këtu është 382 metra. Brezi kodrinor Mifol - Kaninë me shtrirje VJ, 25 km është mburoja e parë që siguron rrjedhën e poshtme të Shushicës dhe daljen në Vjosë. Kodrat janë me reliev të thyer, rendime argjilore e shtufore, me lugina të vogla, të veshura me ullinj, si dhe shkurre të rralla dhe të dëndura. Qëndrat e banuara janë të shumta, në të dy krahët e rënies së relievit. Kështu, në P, rradhiten fshatrat Mifol, Skrofotinë, Cerkovinë, Hoshtimë, Panaja, Bestrovë, Babicë e vogël. Ndërsa në rënien L: Trevëllazër, Beshisht, Mekat, Llakatund, Grabian, Bunavi, Çeprat, Risili, Babicë, Sherishtë, Drashovicë.

Rrugët automobilistike përshkojnë zonën. Dallohet rruga kombëtare: Fier - Vlorë. Degëzime të tjera vijojnë në drejtimin L, si : Mifol – Trevëllazër, Bestrovë – Çeprat; rruga kryesore që lidh Vlorën me Kurveleshin e Poshtëm e cila kalon përgjatë luginës së Shushicës. Kodrat mbi Vlorë janë të veshura me ullinj të cilët krijojnë mundësi maskimi në manovër. Dy qafat historike: Ajo e Koçiut (në Babicë) , ku hapet Vlora dhe Qafa e Ullinjve si komunikim në V, lidhen gjithnjë me zotërimin e Vlorës. Grumbulli L i kodrave mbështillet nga të dy lumenjtë: i Vjosës dhe Shushicës ( lumi i Vlorës). Lartësitë zotëruese në Treblovë 515 m, në Mërtiraj 480 m, në Hadëraj 621 m.

Ka qëndra të banuara të shpërndara në të gjithë hapësirën. Pranë Vjosës, shtrihet Armeni, qyteti i Selenicës, Rromësi e Karbunari. Në drejtimin J. të luginës së Shushicës vijojnë Picari, Lubënjë, Penkovë, Peshkëpi, Drashovicë, Mavrovë e Kotë. Në thellësitë kodrinore ndodhen Treblovë, Vëzhdanisht, Kocul, Kropisht, Vllahinë, Gërnec. Përgjatë luginës,ndodhen Hysoverdh, Mallkeq, Amonicë. Në J, rruga e vjetër që lidh Kotën me Tepelenën. përmbylll masivin kodrinor, me fshatrat: Vajzë, Ploçë, Sevaster, Golimbas, Shkozë, Hadëraj dhe Mërtiraj, në një ngrehinë kodrinore ku më e larta është: 621 metra, si pozicione vëzhgimore zotëruese, mbi luginën e Vjosës.

Sistemi rrugor është i dendur, në saj të nevojave të komunikimit të fushës së naftës, të Minierës së Selenicës e të lidhjes me trevat e J. Rruga, Vlorë - Tepelenë që kalon në J, të luginës së VJoSës e ndërtuar në vitet 30 - 40 të shekullit të XX, ka patur si synim parësor atë ushtarak. Kjo rrugë edhe sot, në kalimin në pellg të Vjosës, vijon të mbetet e volitshme në lëvizje të teknikës dhe trupave, mbasi vet masivi malor i Kurveleshit e ruan atë në drejtimin J. Rruga është e profiluar, me dy kalime dhe me bazament e shtresë gurë me kalueshmëri gjatë gjithë vitit. Rruga që lidh Mallakastrën me Vlorën, kalon në urën e Vjosës në Poçem. Ajo lidh Mërtiraj, Kocul, Vllahinë, Peshkëpi. Një rrugë tjetër kryesore është ajo që pasi kalon në Xhyerinë e Peshkëpi, lidh Vlorën me qytetin e Selenicës, ku vijon të shfrytëzohet miniera e serës, që nga lashtësia. Rrugët që lidhin fshatrat janë të kalueshme dhe të kalueshme me vështirësi, gjatë gjithë stinëve, në sajë të shtresave të forta guroro - shtufore të tokës.

Ujorët. Vjosa e Shushica, janë ujorët kryesorë. Përrenj të shumtë kryesisht me pak ujë ose të thatë përshkojnë kodrat ku dallojnë: Përroi i Vajzës, Përroi i Petës, Përroi i Treblovës në P dhe Përroi i Selenicës, Përroi i Rromsit, Përroi i Karbunarit, i Mërtirajt që derdhen në Vjosë.

IV.A.v. KURVELESHI I POSHTËM. LUMI I VLORËS.Kjo trevë lidhet me luginën e lumit të Shushicës që në kujtesën

popullore njihet si lumi i Vlorës edhe pse ai nuk rrjedh pranë saj, por në Vjosë midis Armenit dhe Trevllazrit. Ky lum mbledh një pjesë të Labërisë, atë që quhet Kurvelesh i Poshtëm, i futur mes maleve duke ruajtur tradita, qëndresë dhe histori. Në V, si kufizim merret Kanina e Drashovica. Pastaj drejt rrjedhjes së mesme të Shushicës, në Kotë, përgjat përroit të Vajzës, shfaqet Ploça (621 m) ku ndodhet edhe Amantia e lashtë. Në drejtimin L, janë Kreshti i Gribës që ngrihen si një tërësi malore madhështore (m, Kudhësit : 1907 m; m. Tartarit: 1971 m; maja e Këndrevicës: 2122 m). Në drejtimin P, mali i Lungarës (Kaninë, m. Mazharit 942 m, maja e Val Derrit: 982 m; m e Qyramanges: 1864 m; Qafa e Shëngjergjit: Maja e Çikës :2045 m; maja e Bogonicës 1671 m; Qafa e Shkallës, Qafa e Dërrasës në Kuç e në vijimin L përmbyllet me grykën e Vermikut e Çipinin e Bolonës. Kjo grykë të jep përfytyrimin e një fortesë natyrore, ku hyrja bëhet në urën e Drashovicës dhe dalja për të parë Kurveleshin e Sipërm si dhe Bregun në qafën e Drrasës dhe majën e Mureve (1700 m) në P. të Gusmarit.

Për këtë pozicionim të relievit, kjo trevë bart edhe histori përpjkjesh e qëndrese. Kuçi dhe Vërmiku janë fshatra skajorë, ku buron Shushica. Kjo luginë është e gjatë rreth 40 km dhe përmbledh një bashkësi fshatrash të shtrirë në të dy anët e lumit. Pozicioni luginor i futur, rrethimi natyror, thellësia në brendësi të vendit, kanë qënë përparësi në kushtet e një mbrojtjeje të sigurtë, e tërheqjes në pozicione më të ruajtura natyrore. Për t’u futur në këtë thellësi, duhet kaluar përmidis vendesh të panjohura, kodrinash, luginash, brezash shkëmborë, ku nuk mund të ndjehesh i sigurtë. Ngrehina, të relievit në brendësi të luginës janë kudo si: Lartësia e Kotës (243 m), maja e Gumenicës (439 m) maja e Gjormit (286 m), m e Bratit (450 m), maja e Shalësit (465 m) maja e Bolenës ( 445 m), maja e Papadhisë, mbi Kuç (1481m) E gjithë lugina ka një platformë harmonike të rritjes së relievit dhe të hapësirës së sipërfaqeve të punueshme jetësore, të banorëve vëndas që kanë gjerësi nga një deri në 7 km (katërkëndëshi Tërbaç, Brataj, Matogjin, Kallarat). Grykat më të ngushta e të favorshme për realizimin e pritave janë në Kotë (rreth 800 metër e gjërë), në Gjorm (rreth 600 metër), në Brataj (900 metër) në Kallarat ( 800 metër); ndërkaq Kuçi duket si të jetë një vëndkomandë natyrore zotëruese.

Qëndrat e banuara, janë fshatra të cilat iu ngjajnë njëri tjetrit, të ndërtuara përgjatë luginës, në të dy anët e lumit të Shushicës. Të gjitha janë fshatra me histori qëndresash luftarake si: Drashovica, Kota, Lapardhaja, Gumenica, Gjormi, Lepenica, Brataj, Tërbaç, Vranisht, Kallarat, Bolenë e Kuç, përgjatë Shushicës dhe Shalës, Ramicë, Matogjin, Bashaj, Vërnik, përgjatë lumit të Smokthinës, në trevën me të njëjtin emër. Lugina e lumit të Vlorës (Shushicës) dhe qëndrat e banuara të trevës së Labërisë, kanë një bashkësi tradicionale, tipikë të racës shqiptare, me virtyte të larta të mirëkuptimit dhe patriotizmit, si rrallë krahina të tjera.

Ujorët. Lumi i Shushicës, rrjedh që nga shtresat fundore të Këndrevicës dhe Çipinit të Bolenës në njërin krah, dhe në J. nga lartësitë e Kuçit, Shëndëllisë e Bogonicës. Ka gjerësi deri në 15 metra, sëtoku me zallishtet, brigje të thepisura që vende vende arrijnë në 10 metra. Nuk përbën ndonjë vështirësi për kalim, në çdo kohë të vitit. Degë kryesore e

Shushicës është lumi i Smokthinës i cili bashkohet me të në afërsi të Bratajt. Përrenjë të shumtë zbresin nga lartësitë, në të dy krahët. Shumica e tyre janë të pa ujë ose vetëm në kohë të reshjeve. Ata krijojnë lugina të ngushta, e të futura në thellësi. Ndër përrenjtë kryesore janë: ai i Bogonicës, i Tërbaçit, i Bolenës, i Gumenicës etj.

Sistemi rrugor përbëhet nga një rrugë kryesore, përgjatë luginës dhe degëzimeve, për në secilin fshat. Rruga nga Kota në Kuç është me dy kalime, e kalueshme, në çdo stinë të vitit. Rruga vijon, kryesisht në krahun J të Shushicës. Urat kryesore janë ajo e Drashovicës, ura e Gjormit, ura e Vranishtit. Rrugët degëzuese janë me bazament natyror, të përmirësuar; gjatë dimrit kalohen me vështirësi dhe herë herë nuk kalohen dot. E tillë është rruga për në Shalës, Bolenë.

Bimësia është e ndryshme. Pranë Drashovicës dhe Kotës ka shkurre të dëndura e të rralla. Pjesa e Mazhar - Lapardhasë është e hapur me shkurre të rralla. Në Gumenicë, ka korije të dëndura të cilat vijojnë përgjatë luginës në J. të rrjedhës së lumit të Lepenicës, Trëbaç e Vranisht. Pyjet fillojnë poshtë malit të Çikës, Kurrizit të Bogonicës e Qafës së Shkallës. Pyje ka gjithashtu, Gryka e Smokthinës, mali i Çipinit të Bolenës si dhe latësitë e Kuçit

Qafat kryesore: Qafa e Pleskovicës që hap lidhjen e vëzhgimin në Gusmar e në tërësi në Kurveleshin e Sipërm. Aty mblidhen rrugët këmbësore nga Bolena, Vërmiku dhe Kuçi. Qafa e Dërrasës është në lartësinë 750 metra mbi nivelin e detit. Prej këtu, fillon bregu e rruga zbret në luginën e Fterrës dhe të Çorrajt. Grykat më të ngushta, e të favorshme, për realizimin e pritave janë në Kotë (rreth 800 metër e gjërë), në Gjorm (rreth 600 metër), në Brataj (900 metër) në Kallarat ( 800 metër); Ndërkaq, Kuçi duket si të jetë një vëndkomandë natyrore zotëruese. Qafa e Shkallës ndodhet midis lartësive të Sheshit të Valit dhe majës së Shëndëllisë. Janë rrugët këmbësore, luginore që vijojnë nga Kallarati e mbasi dalin në qafë zbresin në Pilur e mandej në Kudhës. Qafa e Shëngjergjit, ndodhet mbi Tërbaç. Ajo, nëpërmjet rrugëve këmbësore bën lidhjen e luginës së lumit të Vlorës, me Grykën e Dukatit.

IV.A.z.LUGINA E DUKATITLugina e Dukatit është vijim i Gjirit të Vlorës e cila qarkohet në P nga

Gadishulli i Karaburunit, ku qafa e Brisanit, mbi Pasha Liman është 380 m. Prej këtu, ngrihen lartësitë malore që prej lashtësisë njihen si malet Akrokeraune ku dallojnë: maja e Sinan Dukës (817 m), maja e e Kolloveçkës (1227 m), maja e Gjipalit (1446 m), maja e Valit (1362 m), maja e Shëndelliut (1499 m), për të mbritur tek qafa e Llogarasë (972 m). Në lindje, lugina kufizohet nga Mali i Lungarës ku dallon maja e Vejave (1182 m), maja e Qyramangës (1864 m). Qafa e Shëngjergjit e ndan por dhe e bashkon me krahinën e lumit të Vlorës në J. Kurse në V, ndodhet gjiri i Vlorës. Pozicioni i luginës së Dukatit është parësor, se që të synosh Vlorën duhet të kalosh gadishullin e Karaburunit dhe qafën e Llogarasë. Lugina, duke filluar nga qyteti i Orikumit dhe liqenin e Pashalimanit ka para saj fushën e Dukatit, në një sipërfaqe prej rreth 18 km². Pastaj lugina ngushtohet deri në thellësi të maleve. Kjo luginë vrojtohet nga të dy anët, ku në V-L dallon maja e Gërxhinës (884 m), maja e Qytetës (422 m), maja e Pallagunjës (122 m), kodrina e Radhimës (166 metra). Qendrat e banuara janë: qyteti i Orikumit, fshatrat: Radhimë, Tragjas, Dukat i Ri, Dukat. Pranë Orikumit, në kënd të liqenit ndodhet baza e Pashalimanit.

“Përditë nga bregu binte llohë e rridhte me gjyma shiu. Përditë dëbora në male bëhej më e trashë aq sa më në fund korrierët nga Dukati e patën të vështirë të kapërcenin majat. Kjo i kufizoi lajmet që merrnin nga lugina e

gjithashtu nuk lejonte të shkonin për të bërë vrojtime, pasi edhe një gjerman i armatosur mund të ngecte në dëborë po ashtu si një bari shqiptar.”

Rruga Vlorë-Qafë e Llogarasë ka qënë dhe mbetet një rrugë strategjike ekonomike dhe ushtarake. Ajo është rindërtuar vitet e fundit dhe përbën një vijë komunikimi të vetme përgjatë bregut. Kjo rrugë është e gjatë 37 km, në standartet e një rruge interqytetore të klasit të parë me gjerësi 9 metra dhe me profil ndërtimor të rregullt.

Qafa e Liogarasë përbën një dritare komunikuese midis maleve për t`u lidhur me luginën e Dukatit dhe Vlorën. Pozicioni i saj vlerësohet në vështrim ekonomik-turistik dhe ushtarak. Dalja në Qafë dhe marja e saj, krijon premisa për lëvizje në V, në luginën e Dukatit dhe ndërsjelltas. Malet që ngrihen rrotull: mali i Karaburunit, Mali i Çikës, vështirësojnë daljet, kësisoj, shtegu mbetet në këtë pikë të lakmueshme. Në lashtësi, këtu kaloi ushtria e Çezarit e mandej zbriti në Orikum, për të ndërmarë fushatën në ndeshje me ushtrinë e Pompeut.

Klima në Qafë ka luhatje të mëdha, për shkak të kontaktit me detin, erërat dhe lartësinë. Në dimër ajo shpesh bllokohet edhe nga bora.

Bimësia në luginën e Dukatit është e pasur. Pyjet e Karaburunit dhe Llogarasë janë Park Kombëtar. Ata shtrihen kryesisht në anën jugore të luginës faqet malore të përbërë nga pisha, bredhi e lloje të tjera. Lartësitë e drurëve arrijnë deri 15 metra dhe kanë dëndësi maskuese të volitshme. Pyjet vijojnë deri në afërsi të kreshtit.

IV.B. BREGUBregu është Himara me rrethinat e saj si një pjesë e Revierës

Shqiptare, brez e shpat malor mbi detar që fillon në Qafë të Llogarasë e mbaron në Borsh. Në L, kufizohet me harkun që zë fill me Malin e Çikës (2045 m), maja e Melesinit (1694 m), maja e Bogonicës (1671 m), sheshi i Valit (1199 m), maja e Shëndëllisë mbi Çorraj (1382 m), maja e Kurathit (1171 m), mbi Borsh. E ndodhur përballë dhe buzë detit Jon, komunikimi nga deti ka patur të mirat por edhe të këqijat e saj, të cilat lidhen me zbarkimet nga deti të ushtrive pushtuese. Kjo gjeohapësirë, në front detar që fillon me drejtimin e Qafë-Llogarasë, në gjirin e vogël të Palasës edhe në gjirin e Borshit, ka një gjatësi prej 30 km, ka qënë gjithherë e synuar. Relievi është tërësisht malor, me shpate të pjerrët e lugina të ngushta që i ngjiten maleve të Çikës. Ndërkaq, ngrehina e relievit paramalor me vlerë vrojtimi e mbrojtëse, si pika vëzhgimore në serpentinat e rrugës së Llogarasë (600 metër mbi nivelin e detit), maja e Pandelejmonit (806 m) mbi Dhërmi, lartësia 165 metër mbi plazhin e Dhërmiut, maja e Mullezës (1096 m), lartësia 517 metër, midis Vunoit dhe Himarës, Kalaja e Himarës, maja e Spilesë, maja e Palermos (105 m) të cilat duhen njohur dhe shfrytëzuar në situata të ndryshme.

“Shkëmbinjtë e thepisur në Himarë mbi një breg dhe përgjatë tij në lashtësi njiheshin me emrin malet Akrokerane dhe kanë qenë të dëgjuar për rreziqet

që paraqesnin për detarët. Kur Jul Çezarin e zuri një stuhi afër Himarës ndërsa po lundronte për të shkuar tek ushtria e tij në Itali, thuhet se u ka

dhënë zemër detarëve me këto fjalë “mos kini frikë, se ju po çoni Çezarin dhe thesarët e tij”

Qendrat e banuara fillojnë në V, me Palasë, Dhërmi, Ilias, Vuno, qyteti i Himarës, Qeparo, Borsh. Në drejtim të përroit dhe luginës së Qeparoit ndodhet Kudhësi, ndërkohë Piluri që konsiderohet një lloj ballkoni i Bregut, ngrihet në 630 metra mbi nivelin e detit. Në buzë të detit ndodhet vetëm Himara. Në vijim të luginës së Borshit, ndodhet Fterra.

Himara shtrihet buzë detit Jon, me sipërfaqe prej afërsisht 1 km², brenda gjirit të Spilesë. Qytet i vogël por që bart një histori në qendresën shqiptare dhe asaj të Bregut në veçanti. Himara ka përsipër, në L të saj, malet Akrokeraune që ngrihen në lartësi të mëdha, përballë detit. Rruga që përshkon tërë bregun e lidh atë me Vlorën, në V dhe me Sarandën në J. Në drejtimin V, ndodhet kështjella e Himarës, si dëshmi e mureve të saj. Nga kjo pikë, qyteti vrojtohet plotësisht. Himara është e ndërtuar në shpatet e relievit me ndërtesa njëkatëshe dhe vitet e fundit edhe vila 2/3 katëshe. Formacionet janë shkëmbore dhe lëndët e ndërtimit janë kryeshisht gurore.

Relievi i rivierës buzëdetare himariote ka disa pika strategjike për të cilat duhet të tregohet kujdes si:

- Lartësia e kodrës së Kështjellës së Himarës së Vjetër,- Relievi mbi Porto Palermo, ku ndodhet edhe Kështjella e Ali Pashë

Tepelenës, në lartësinë… mbi nivelin e detit.Pranë Himarës, në largësinë prej 12 km, ndodhet një nga bazat detare shqiptare ajo e Porto-Palermos për të cilat u investua në periudhën e vetizolimit shqiptar Tani ajo është reduktuar me një njësi të vogël detare që ndihmon me rojen bregdetare. Sistemi i tuneleve të ndërtuara është një nga projektet më të kushtueshme dhe që në kohën e sotme nuk është në funksion.

Për FD që veprojnë në këtë zonë, krahas detyrave të tjera, mer rëndësi njohja e brigjeve, kushteve atmosferike, të vëzhgimit hapsinorë detar, të informacineve nga pushteti vendor, në luftën kundër trafiqeve të të gjitha llojeve të cilat jo rrallë janë përcjellë me tragjedi të vërteta njerëzore.

Ky qytet vijon sot e kësaj dite, të bëhet objekt i diskutimeve i qarqeve antishqiptare që dëshirojnë ta përfshijnë atë në pakicat greke. Ndërkohë historia shqiptare ka thënë dhe dokumentuar dëshmitë dhe argumentat përkatës shkencorë.Edhe pas viteve 90-të jo vetëm qarqe por edhe angazhim i administratës së shtetit grek, ka lëvizur të gjithë instrumentet jo vetëm për të dhënë pseudoargumente por dhe për të vepruar në mënyrë të drejtpërdrejtë duke u lidhur pensione banorëve autoktonë shqiptarë, apo duke ndërhyrë gjatë zgjedhjeve në këtë zonë. Qëndrimi paqësor dhe shumë i ekulibruar i shtetit e qeverisë shqipatre, nuk ka sjell ndonjë reflektim të palës tjetër.

Studiuesit ushtarakë, në këtë rast iu duhet jo vetëm të njohin historinë, por të vlerësojnë me kujdes faktorët moralë dhe shpirtërorë të zonës, të etnive, fesë, traditave dhe zakoneve. Prej këtij vlerësimi duhen nxjerrë mësime duke treguar kujdes se megjithë faktorët pozitivë të sigurisë në rajon shfaqje të ndërhyrjes, cënimit dhe shtrëmbërimit të historisë, pretendimit dhe veprimit mediatik emocinal dhe nacionalist, krijojnë premise për lëkundje dhe të çara në konflikte të mundshme.

Komunikimi rrugor ka si arterje kryesore rrugën që zbret nga Qafa e Llogarasë dhe përshkon gjithë bregdetin. Rrugë të tjera degëzohen për t`u lidhur me plazhet në buzë të ujit si: Dhërmi-Plazh, Vuno-Jal, Himarë-Pilur, Qeparo-Kudhës-Pilur, Borsh-Fterrë-Kuç. Rrugët janë të kalueshme, gjatë gjithë stinëve të vitit.

Vija bregore e detit krijon gjire të vogla e plazhe si ai i Palasës, i Dhërmiut, gjiri i Jalit, gjiri i Spilesë në Himarë, gjiri strategjik karakteristik i Porto Palermos ku ndodhet edhe Distrikti Detar që është ndërtuar për 15 vjet rresht 1976-1988 baza detare e tunelëzuar por që nuk është plotësisht në funksion.

Plazhet me të njohur janë: ai i Dhërmiut, i Jalit, i Himarës dhe i Borshit.Thellësitë detare arrijnë në largësinë 1 km, 50 metra. Përrenjtë që krijojnë thyerje e gryka të ngushta janë: përroi i Palasës, i Dhërmiut, i Ilias, i Himarës, i Qeparoit dhe ai i Borshit. Në pjesën më të madhe të vitit ata janë të thatë. Në gjirin e Spilesë buron uji i pijshëm.

Bimësia është ajo natyrore dhe e kultivuar. Në faqet e malit të Çikës, Sheshit të Valit ka sipërfaqe pyjore të shkëputura, ndërkaq pjesa tjetër është mbulesë shkurresh të rralla, mbi formacione gurore. Në luginën e Kudhësit dhe atë të Çorrajt, ka shkurre makjesh të dendura. Sipërfaqe të tilla ka edhe mbi plazhin e Dhërmiut e në Pilur.

Lidhur me etninë, popullsinë, origjinën dhe përbërjen e saj, qarqe nacionaliste greke, vijojnë ende të propagandojnë absurdin, se Himara dhe një pjesë e rrethinave të saj, janë pakicë greke. Është e vërtetuar e argumentuar shkencërisht që banorët e Bregut janë shqiptarë, të njohur qysh nga lashtësia, si vendas dhe të ardhur nga V si nga Kruja dhe Kurveleshi. Aktualisht fshatrat Palasë, Dhërmi, Ilias, Himarë e Qeparo flasin greqisht, ndërsa Vuno, Pilur, Corraj, Fterrë e Borsh flasin shqip. Greqishtja e folur prej këtyre banorëve, ka rrjedhë e gjurmë komunikimi të hershëm me Korfuzin, lidhjet tregtare të ndërsjellta të cilat bënë që të flitet gjuha e fqinjve, kur rrënjët fisnore, dëshmitë historike tregojnë pastërtinë etnike të këtyre viseve.

Qarqe të caktuara antishqipatre në Greqi, vijonë të propagondojnë etninë greke të Himarës, duke cënuar në disa raste stabilitetin dhe sigurinë që duhet të meret parasysh edhe në vlerësimet gjeoushtarake.

IV.C. SARANDË- DELVINA DHE KUFIRI JUGOR.Trupi i Shqiprisë së sotme në J e tij formon, një qark kufitar me Greqinë

si një hark që fillon nga kepi i Stillos në P, Qafa e Botës e qafa e Likojanit në J, maja e Murganës në L. Brenda kësaj gjeohapësire, përfshihet treva e Sarandës, Delvinës dhe e një pjesë të Çamërisë. Ato i përkasin, tojeve të dikurshme të Epirit shqiptar. Në V, arrin në Borsh, qafa e Skërficës, kurrizi i Malit të Gjerë, me majën e Nikollasit (1582 m) që zbret në Qafë të Muzinës. Prej këtu vijon vargmali: Stugara e Murgana (1896 m) në L. Në P, e rrethon deti Jon, që nga Gjiri i Butrintit e deri në kepin e Stillos.

Këtu, fillon kufiri shtetror shqiptar, që nga piramida nr 79 në buzë të detit, e në drejtimin e kreshtit kodrinor radhiten: maja e Çengelit (132 m), maja e Olivës (398 m) luadhet e Paganesë dhe tri qafat që vështrojnë pjesën e Çamërisë së prerë, Qafa e Botës, Qafa e Madhe (569 m), Qafa e Likojanit.

Kurrizoret kodrinore drejt V, midis Vërvës dhe Kocikës (Greqi), Janjarit dhe Pallambas (Greqi) ku kthesat kryesore kufitare janë: piramida nr 65 (lartësia 843 m), piramida nr 63 (qafa mbi Vërvë), piramida nr 60, pranë lartësisë 1079 metra. Një kthesë tjetër, mer kufiri, në majën e Pullijas (958 m) ku ndodhet piramida nr 56. Prej këndej lartësitë zbresin deri në luginë, ku hyn lumi Pavëll në Shqipëri (piramida nr 52). Prej këtu, deri në majën e Xhelilit (piramida nr 50, lartësia 654 m), kufiri zbret deri ku ndërpritet dega e lumit Pavëll në J të fshatit Zminec. Këtu fillon ngjitja në kreshtin malor, që prej majës së Vërtopit (1221 m) e vijon në Qafën e Kumbullës në lartësinë 1672 m, në kreun e përroit të Leshnicës së Poshtme. Në piramidën nr 43, kufiri kthehet në drejtim JL, deri sa mbrin në majën më të lartë të vargmalit (maja e Murganës 1896 m). Gjeohapësira Sarandë-Delvinë ka një reliev të shumëllojshëm që nga vija bregore detare, fushë në lugina, masive kodrinore dhe vargmale si: mali i Gjerë-Stugara-Murgana në V. Përfytyrimi i relievit është në trajtën e një groporeje të madhe që krijohet nga zbritjet e lartësive malore V dhe ato JL, drejt P. Vija bregore është pothuajse, me reliev kodrinor. Prej Borshit deri në Kepin e Stillos është një largësi perj 53 km, me forma ujore të ndryshme ku gjiret, kepet vështirësojnë njëri-tjetrin, drejtpërdrejt me vijën ujore detare. Në këtë vijë dallohen maja e Borshit, maja e Lavanit (954 m) mbi Lukovë, ndërkohë vet Lukova përbën një breg vëzhgimor mbi det. Kurrizi i Patastoit harkon Gjirin e Kakomesë, kodra e Kepit të Qefalit (140 m). Prej kepit e deri në Sarandë, drejtimi i vijës bregore është shumë i përthyer, me gjire e kepe të vegjël gjer në gjrin e Limjanit dhe në Qafën e Lutës, maja Lasares (584 m) dhe maja e Eremecit, mbi Sarandë (469 m). Veç këtyre i gjithë radhoi i kepeve, ka pika vëzhgimi mbi hapësirën detare. Vija bregore detare nga Saranda në kep të Stillos është një vargan brezor kodrinor VJ që fillon me majën e Lëkursit (238 m), lartësia 102, lartësia 168 metra, që ngrihet mbi të dy hapësirat ujore: atë të detit e të liqenit të Butrintit. Rrypi ndarës kodrinor i Ksamilit midis Butrintit e Detit, që nga Çuka deri tek kepi i Shkallës është i gjatë 11 km dhe i gjerë nga 200 metër deri në 2 km, pranë qytetit antik.

Këto kodra ndodhen përball Korfuzit.Më 22 Tetor 1946 anijet ushtarake Britanike Samuarez dhe Volage

ndërsa kalonin në kanalin e Korfuzit ndeshën në mina të mbiujshme, duke shkaktuar mjaft të vrarë. Ky incident i prishi edhe më tej mardhëniet dhe bllokoi rezervat e arit Shqiptar që ruheshin në Bankën e Anglisë, deri në

vitin 1922. Dëshmi të fundit tregojnë se këto mina nuk ishin vendosur nga shqiptarët.

Vetëm 5 km e ndan kepin e Shkallës nga bregu i ishullit. Lartësitë ndryshojnë nga maja e Demas (188 m), të Ksamilit (53 m), kodra e Bajamës (144 m) zotëron në drejtim të Korfuzit, ndërsa lartësia 232 m, ndodhet mbi Liqenin e Butrinit. Këto kodra, kanë pozicion zotërues mbrojtës dhe vet “Buthroti” i dikurshëm është ndërtuar në strehë të tyre e në gji të liqenit, ku lartësia e kalasë së Ali Pashës është si një kullë-roje e përparme. Kodrat mbi Kepin e Stillos (e Bedulës, e Psimenas, e Breshanit) arrijnë në lartësi deri 216 m mbi nivelin e detit. E tërë kjo gjeohapësirë, ndërpritet nga: lugina e Kalasës, lugina e Delvinës, e Bistricës, e Dhivër-Leshnicës, e Vrinë-Mursisë dhe ajo e Konispolit. Gjeohapësira Sarandë-Delvinë është në përkim të drejtëpërdrejt perëndimor dhe një zbulesë e parë JP të Shqipërisë, ndaj pushtimeve. E tillë, ajo i ka përmasat dhe shtigjet hyrëse, shumë më të

mundshme dhe të përshtatshme, se sa i gjithë Bregu, deri në Karaburun. Prandaj, sjellja në kujtesë e fushatave ushtarake iliro-shqiptare, përplasja dhe mundësitë që ka relievi i cili shfaq një vlerësim epërsie:

a) ka rëndësi gjeostrategjike në kufijt J të vendit në ngushticën e Korfuzit e të vijimit të rrugëve detare

b) shpërfaq vlera që nga lashtësia e këndej, me dëshmitë e gjalla historike (Butrinti, Foinike, Çuka e Ajtojt, Xara etj)

c) ofron vlera ekonomike zonaled) hap rrugë afrimi dhe lëvizjeje më të arrira, në drejtim të luginës së

Drinosit e Gjirokastrës.e) ndodhet në një nga krahinat J të Shqipërisë që pulson midis dy

shteteve dhe popujve plagën kombëtare të Çamërisë. Sa më sipër, trajtimi gjeoushtarak i Sarandë-Delvinës paraqet ndarjet gjeohapsinore të mëposhtme:

1. Gjiri i Sarandës, është pozicion dhe joshje e parë vendore detare, për afrim dhe lëvizje të mëtejshme. Qyteti shtrihet gjatë gjithë gjirit që nga kodra e Limjanit (gjiri i Limjanit) deri tek Kanali i Çukës, 6.4 km i gjatë. Gjiri mbështetet me Malin e Sarandës, në V dhe kodrat e Lëkursit e të Çukës. Largësia nga Saranda në Korfuz është 10.4 km. Aty kanë kaluar fushatat detare jo vetëm të Ballkanit JP por edhe të gjithë Evropës, me synim drejt brigjeve të Azisë së Vogël dhe Afrikës. Shtigjet e mundshme për lëvizje të forcave, drejt L janë, në Qafën e Gjashtës dhe në Çukë. Lartësitë kodrinore në të tri anët e gjrit, janë epërësi.

3. Gjiri i Butrinit dhe lugina e Vrinë-Mursisë, paraqet një mundësi tjetër për kryeurë dhe lëvizje në luginën e mëtejshme drejt Konispolit. Largësia nga kufiri ujor është vetëm 3.2 km ndërsa nga Korfuzi 5.6 km. Gjiri mbrohet nga Kodrat e Ksamilit në V (shiko Kepi i Shkallës 90.4 m, gjiri i Alimurës dhe kalaja e Ali Pashës, ndërkaq në J lartësia 143.0 ). Fusha që takon syprinën detare është rreth 900 m, e gjerë dhe më tej, vijon deri në brigjet e liqenit të Burintit (Fusha e Vurgut ) si dhe e gjithë lugina deri në këmbë të Konispolit, e gjatë 16 km. Në luginë ndodhen fshatrat si: Vrinë, Xarrë, Mursi, Shkallë, Çiflik e qyteti i Konispilit, në skaj. Lugina sa vjen e ngushtohet. Gryka e Bugazit, të josh por mund të ngelesh brenda saj. Çuka e Ajtojt, zotëron hyrjen në grykë, Mali i Milesë dhe Mali i Saraqinit mbyllin V e luginës, veç, me një ndërprerje, në grykën e Bugazit, ndërkohë, kurrizi kodrinor përgjat kufirit në J, është një brez mbrojtës.

“Afër Vrinës, në qershor të vitit 1940 u zbulua trupi pa kokë i udhëheqësit çam, Daut Hoxhës. Nga qeveria e Tiranës së asaj kohe, që kontrollohej nga

Italia, u mëtua se vrasja e Daut Hoxhës ishte vepër e agjentëve grekë. Ai ishte udhëheqës i luftës së Çamërisë midi dy luftarve botërore. Kjo ngjarje

ndikoi në propagandën e kohës gjatë pushtimit italian të shqipërisë. Kjo vrasje luajti një farë roli dhe gjatë luftës italo-greke.”

Nga Kronika

3. Lukova dhe Gjiri i Kakomesë, përbëjnë një shteg dhe portë detare dhe tokësore në V. Hapësira nga Lukova në Kepin e Qefalit është 10.4 km. Vet kepi, përbën një mbyllje, nga J i gjirit të Kakomesë. Lartësia pranbregore është 140 metra. Gjiri ka një futje të ngushtë, në grykë e cila vëzhgohet nga

dy kodrat, mbi të. Lugina, të nxjer në lagjen Krekëz të Nivicë-Bubarit, 5.8 km larg. Gryka është e ngushtë. Lukova ofron hapësirë ankorimi të mjeteve detare të zbarkimit që nga Piqerasi e deri në përruan e Hundëcovës. Kodrat janë të mbjella me ullinj e agrume dhe përshkohen nga rrugë. Majat kodrinore janë një radhua zotërues bregor, me vëzhgim në det. Rruga automobilistike vjen nga Borshi, dhe një degë e saj zbret, deri në buzë të detit.

4. Lugina e Kalasës, përkon me lumin më të njëjtin emër që zbret qafa e Skërficës dhe fundin e maleve Akrokeraune. Ajo është e ngushtë dhe mbyllet në Blerimas, në takim me lumin e Delvinës. Lartësitë kodrinore në të dy krahët e ruajnë këtë luginë.

5. Lugina e Delvinës fillon Gjashta, Finiqi, në krahët e lumit me të njëjtin emër, vijojnë në Bajkaj e Buronjë, Rusan e Bamatat, Vllahat e qytetin e Delvinës. Prej këndej ajo mbledh ujrat që vijnë nga faqet JP të Malit të Gjerë, ku shtrihen fshatrat Sopot., Lefterohor, Kakodhiq. Nëpër këtë luginë është edhe korridori lëvizor i forcave nëpër rrugën kombëtare Sarandë-Gjirokastër që prej Delvinës ecën gjatë shpatit të Malit të Gjerë, në lugina e kurrize, duke lidhur fshatrat: Kardhikaq, Pecë, Muzinë dhe qafa, me të njëjtin emër që është praghyrje për dy trevat e mëdha jugore: Gjirokastrën dhe Sarandë-Delvinën.

6.Lugina e Bistricës përkon me lumin me të njëjtin emër fillon në Gjashtë e në të dy brigjet përfshin fshatrat: Vrion, Çlirim, Mesopotam, Bistricë, Sirakat, Krongji, Dhrovjan deri në qafën e Parashqevisë mbi Leshnicën e Sipërme. Nga Gjashta në Mesopotam ajo është në rrafsh të fushës. Mandej gryka ngushtohet midis kodrave të Sirakatit dhe Velahovës (756 m). Lumi i Bistricës hyn në tunelin e hidrocentralit pranë Syrit të Kaltër. Përgjat luginës kalon rruga automobilistike që në Krongji mer drejtimin për në Muzinë.

7. Lugina e Pavllës përkon me lumin, me të njëjtin emër. Kjo luginë fillon që në fushën e Mursisë e fshati Shkallë. Gryka e Bugazit nga Shkalla në afërsi të Shalësit (rreth 6 km) është një gurmaz, mbyllja e të cilit bllokon komunikimin për në V. Në Shalës, lugina zgjerohet në drejtim të fshatrave: Markat, Ninat, Janjar (afër kufirit vetëm 650 m) që kalon përgjat shpatit V të malit të Shalasit. Lugina e Pavllës, kalon në vijën kufirit shtetëror, tek piramida nr 49, midis majës së Selevanit (669 m) dhe asaj të Skupicës (560 m) gryka është shumë e ngushtë. Dega tjetër rrjedh në grykën e fshatit Janjar. Lugina malore që fillon pranë fshatit Komat, ndjek drejtimin V në Qesarat e Gravë, në luginën e ngushtë, poshtë majës së Palokastrës ku ndodhen degët e Grazhdanit dhe ajo e përroit të Leshnicës së Sipërme që rrjedh nga lartësitë e malit të Stugarës.

Qendrat e Banuara. Saranda, Delvina dhe Konispoli, përbëjnë trekendëshin e qyteteve të Jugut. Pjesa tjetër e qendrave të banuara, janë fshatra të shpërndara, në të gjithë hapësirën, por dëndësia më e madhe është, në luginoret dhe zonat fushore.

Saranda ndodhet pranë bregut të detit. Gjiri që e mbështjellë dhe porti që i jep jetë lëvizjeve detare dhe komunikimit e bën qytetin me vlera ekonomike dhe ushtarake. Ka një sipërfaqe prej 1.4 km². Ndërtuar mbi një shtresë të gurtë rrëzë malit që e ruan nga VL. Përmasat e qytetit janë me shtrirje përgjatë bregut me gati 1.9 km² dhe tërthor rreth 700 metër. Saranda në L. ka qafën e Gjashtës si dritare, ndërsa në të dy krahët ngrihen, në V,

maja e Sarandës dhe në J, maja e Lëkurësit. Lidhet me rrugë përgjatë rivierës me Himarën, me L me Delvinën, në J me Butrintin e Konispolin. Qyteti ka largësi me Korfuzin jo më shumë se 11,7 km. Saranda ka qenë gjithnjë e lakmuar dhe e pretenduar dhe sot e kësaj dite edhe nga qarqet “Vorioepiriote”. Popullsia është me përbërje të lartë të etnisë shqiptare si dhe atë greke. Duke qenë qëndër rrethi, përbën rëndësi për situatat e mobilizimit si dhe për transportin detar nga porti i tij. Baza e dikurshme detare tani është shndërruar në një njësi të vogël të FD. Rrugët qytetore janë paralel me bregun dhe të ndërprera në komunikim brendaqytetor tërthor. Në qytet zotërojnë ndërtesa të larta. Rrugët janë të përshtatshme për lëvizje edhe të teknikës. Qyteti është shumë i ekspozuar ndaj bombardimeve dhe evakuimi i tij është shumë i vështirë, mbasi relievi nuk e favorizon atë. Lufta në qytet paraqet manovrueshmërinë e vrojtim të mire, nga tarracat e godinave në drejtim të buzës së detit.

Popullsia, konsiderohet ndër më të dendurat por lëvizjet e ndodhura në fillim të shekullit të ri, për rrjedhojë të një rajoni ndodhet, më pranë komunikimit me shtetin grek e drejt tij ka një migrim të madh të moshave të reja. Por në Sarandë popullsia po shtohet nga migrimi i brendshëm. Në tërësi fshatrat janë me planimetri të sistemuara, të mbledhura, me furnizim të organizuar me ujë dhe energji. Përjashtim bëjnë fshatrat në shpate të maleve si ato rrëzë Malit të Gjerë që janë të sistemit të shpërndarë: si Kopaçeza, Sopoti. Ndërkohë, të kësaj natyre janë edhe Dhrovjani, Leshnica e Sipërme dhe ajo e Poshtme, në faqet J të maleve: Stugara e Murgana, Karroqi e Janjari në luginën e Pavllës. Një pjesë e fshatrave janë të etnisë greke.

Delvina është qëndër e rrethit me të njëjtin emër. Shtrihet në rrëzën J të malit të Gjërë me lartësinë 310 metra mbi nivelin e detit. Ky qytet është rrethor me një shesh si qëndër të tij. Sistemi rrugor është i ndërthurur. Dëndësia e shtëpive të banimit nuk është e madhe. Lëvizja në qytet bëhet me lirshmëri. Nga Kodra e Xamarhallës, qyteti mund të vrojtohet plotësisht. Kjo është një pikë shumë strategjike. Rruga kombëtare e lidh Delvinën me Gjirokastrën në V, nëpërmjet Qafës së Muzinës, ndërsa vijimi P, të çon në Sarandë e cila ndodhet larg saj vetëm 23 km. Në vështrimin ushtarak, merr rëndësi njohja e drejtimit L të shtrirjes së gjeohapësirës rurale përgjatë Delninë-Livadhja, Gravë, Zminec dhe deri në kufi. Kjo rrugë ka karakter kryesisht fushor dhe lëvizja e automjeteve mund të bëhet në çdo stinë të vitit.Në përbërjen e rrethit ka edhe fshatra të pakicës greke.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:.

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Delvina

10765 5464 5301 4100 2030 6665 3271

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Delvina

10765 348 km² 30.9 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Delvina

10765 2396 6728 1641

Sistemi Rrugor. Lidhja rrugore në këtë trevë, është në tërësi e zhvilluar, por cilësia e tyre vijon të jetë jashtë standarteve të kohës. Rruga Gjirokastër-Sarandë e cila është arterja kryesore lëvizjeje e të dy trevave, me rëndësi ekonomike dhe ushtarake. Rruga pranë Qafës së Muzinës, ndan vargmalin në dy pjesë. Ajo është e vetme, e kësisoj, paraqet rëndësi për ruajtje të qafës e të mirmbajtjes së saj. Nga qafa e Muzinës deri në Sarandë janë dy rrugë: njëra i përket drejtimit të dikurshëm që kalon përgjat shaptit të malit dhe lidh Muzinë, Pecë, Kardhikaq, Delvinë, Vllahat, Bamatat, Buronjë, Blerimas, Gjashtë e Sarandë, 44 km e gjatë, me bazament të fortë, e shtruar, dykalimshe. Vijimi i dytë i rrugës është një version përgjat luginës së Bistricës duke lidhur: Muzinë, Krongji, Bistricë, Mesopotam, Çlirim, Virion, Gjashtë e Sarandë: 36 km, e asfaltuar, dykalimshe, e mirëmbajtur dhe me vepra ndërtimore arti.

Rruga përgjat bregut, deri në Sarandë, është e shtruar dhe dy kalimshe, në disa vende paraqet vështirësi, edhe e pa rikonstruktuar e cila lidh: Himarë, Borsh, Piqeras, Lukovë, Nivicë-Bubar, Sarandë. Kjo rrugë, si korridor lëvizjeje i Bregut deri në Ilias të Himarës, zgjidh problemet zhvillimore të trevës, por ajo në rast lufte, nuk i ka kapacitetet e duhura të qarkullimit intensiv.

Rruga Sarandë-Konispol-Qafë-Botë është 26 km e gjatë. Ajo lidh Sarandën, Gjashtë, Çlirim dhe mandej nëpër luginën në fundkodrat lidh: Krane, Fitore, Dërmish, Kulluricë, Livadhja, Vagalat, Shalës, Shkallë, Çiflik e Konispol. Ajo është rrugë dykalimshe, e shtuar, zgjidh në çdo kohë problemet e qarrkullimit, të mjeteve ushtarake por ende mbetet e parikonstruktuar.

Rruga: Sarandë, Butrint, Konispol është një korridor tjetër i rëndësishëm përgjatë bregdetit dhe fushës së Mursisë deri në Konispol. Ajo lidh Sarandën me Çukë, Ksamil, Butrint. Në këtë segment ajo është e asfaltuar, por jo në standartet dykalimshe. Në Butrint, kanali lidhës i Lagunës me detin kalohet, me një mikrotraget dhe më tej, rruga me bazament natyror dhe e përmisuar, mund të shfrytëzohet nga ana ushtarake. Rrjeti rrugor rural, ndonëse duket se i lidh të gjitha fshatrat, mbetet i parealizuar në standarte,

për lëvizje gjatë tërë vitit. E tillë është rruga për në Bakaj e përgjatë luginës së Kalasës, në Dhivër, Cerkovicë, Leshnicë e Sipërme, Cerkovicë-Grazhdan-Zminec, rruga Livadhja-Pandelejmon, Karroq. Segmentet rrugorë pranë kufitarë, si ai, në Zminec, 18 km pranë kufirit, në Karroq, 2 km pranë kufirit, janë me mundësi lëvizje por, jo gjatë gjithë stinëve, të vitit. Kurse rruga: Shalës-Vervë dhe ajo Markat-Janjar është e shfrytëzueshme.Ujorët. Deti Jon, lag zonën, deri në kanalin e Korfuzit e Kepin e Stillos, 76 km vijë bregore tokësore. Brigjet janë me reliev të butë, në gjirin e Borshit, në Lukovë, në gjirin e Kakomesë, në Ksamil. Ndërsa, në pjesën tjetër bregore, rënia është e menjëherëshme. Thellësia e ujit të detit në 200 metër , largësi, , mer vlera nga 25 -35 m, në 5 km , 65 metër. Uji është i pastër, i tejdukshëm.Liqeni i Butrintit është ujori brendatokësor, me sipërfaqe 13 km², me thellësinë më të madhe 15 km, me ujë të kripur. Është pengesë ujore, për brezin e Ksamilit deri në Çukë, Kanali lagunë-det, i gjatë: 1350 metra, ka gjerësi rreth 110 metra me lëvizje të vijueshme ujore.Lumi i Kalasës, zbret nga lartësitë deri sa derdhet në lumin e Delvinës. Është i ngushtë, me brigje të thepisur, kësisoj, për teknikën është pengesë.Lumi Delvinës, zbret në formë përroi nga shpatet e Malit të GjerëLumi i Bistricës, kalon përgjatë grykës së Bistricës. Këtu ndodhet edhe Syri i Kaltër. Ujrat e tij janë devijuar, për të dalë në Hidrocetral. Prej këtu, Bistrica është kanalizuar dhe përdoret për ujitje në zonën fushore. Lumi i Pavllës mbledh një shumësi përrenjsh si a i Gravës, Cekovicës, i Janjarit, i Karroqit.Në grykëne Bugazit, mblidhen të gjitha ujrat të cilat kanalizohen në hapësirën e fushës së Mursisë.

Bimësia. Sipërfaqe pyjore të shpërndara ka në faqet e Malit të Gjerë në luginën e Muzinës, në faqet e malit të Dhrovjanit dhe Leshnicës, në Grazhdan e Zminec, në Malin e Milesë. Sipërfaqe me shkurre të dendura ka, në zonën kodrinore, në rrëze të Malit të Gjerë, Vergo, Kopaçezë, Rusan, Kakodhiq, në grykën e gjirit të Kakomesë etj. Pemtore, ullishte ka në Lukovë, Piqeras, Nivicë-Bubar, Ksamil, në Delvinë, Buronjë, Aliko, Dermish, Livadhja etj.Qafat. Relievi gropor, me ujra rrjedhëse në drejtim të P dhe lartësi malesh, kanë dhe forma e shtigje kalimi, për komunikimin e këmbësorëve dhe teknikës. Në komunikimin VL, përgjatë Malit të Gjerë-Strugara-Murgana janë të njohura qafat:

-Qafa e Skërficës, për komunikimin me Kurveleshin e Sipërm dhe grykën e Kardhiqit

- Qafa e Dhuvjanit që lidh Kardhikaqin me Sofratikë e Dhuvjan-Qafa e Muzinës si shtegu kryesor lidhës me Dropullin dhe në tërësi

luginën e Drinosit-Qafa e Luiriasit që lidh Dhrovjanin me Jergucatin.

Përgjatë kufirit, qafa mbi Leshnicë, midis piramidave nr 43 dhe nr 44 qafa e Kumbullës, mbi Zminec, gryka e Pavllës pranë Piramidës nr 49, Gryka e Verikoit, në piramidën nr 52, qafa e Vërvës, në piramidën nr 63, qafa e Likojanit pranë Konispolit, qafa e Madhe dhe qafa e Botës.

Në zonën e Delvinë-Sarandës ka pakicë etnike greke e cila është e lokalozuar në disa fshatra si: Dhivër, Leshnicë e Sipërme, Kulluricë, Livadhja,

Finiq, Mursi etj, të cilët kanë një klimë bashkëpunimi dhe paqeje, me etninë shqiptare.

IV.D. KRAHINA MALORE VERIOREKrahina Malore Veriore është balli i perëndishëm i vendit të Iliro-

shqiptarëve. Në P, me butësi, e kufizon Ultësira Shkodrane. Në VP e VL kjo krahinë vijon të njëjtën tërësi relievi, jashtë kufirit të sotëm të Shqipërisë, duke arrirë në Rrafshin e Dukagjinit në L, Karsin e lartë Malazes, në VP, në luginën e Limit, në V. Brenda kufijve të sotëm shqiptarë, kjo krahinë është e gjerë rreth 60 km. Lumi Drin që tani paraqet vijimësinë liqenore artificale të Vaut të Dejës-Fierzë, është mbështetja J, e krahinës. Në vështrimin etnografik dhe të etnogjezës, kjo krahinë është pjesë e djepit të djeshëm të Shqipërisë, ku sot e kësaj dite vijojnë të jenë të transmetuara traditat dhe tiparet e racës iliro-shqiptare. Në vështrim ushtarak, prirjet pët t’u futur në këtë masiv kanë qënë objektiv të pushtuesve nga fillimet e luginave e grykave perëndimore (Drinit, Kirit, Dedaj-Bogë, lumit të Cemit e Tamarës ). Nga V, Plava dhe Gucija kanë qenë drejtimet hyrëse për t’iu afruar madhështisë së këtyre maleve. Në drejtim L, Peja, Gjakova e Prizreni kanë lindur këtu dhe janë mbështetur fizikisht në prehër të Alpeve. Lugina e Drinit, në origjinën lumore deri në Koman ka ruajtur në gji “Kulturën e Komanit”. Ku bashkohet Drini me Valbonën relievi është i zbutur dhe Rrafshi i Dukagjinit zbret të takojë luginën që e ka krijuar dhe furnizuar, ai vet. Në vështrimin ushtarak, luginat lumore në të gjitha anët, të joshin, të thërresin për thellësitë e bukurive, por në përgjithësi ato janë kurthe për pushtuesit. Lugina e Cemit, Lugina e Valbonës, i afrohen nga P, J e VL, strehës së Alpeve Shqiptare që është “Vermoshi, Thethi e Valbona”. Lugina e Cemit: është e lidhur me lumin me të njëjtin emër, i gjatë 62 km. Kjo luginë përbëhet nga lugina e Cemit të Vuklit, Cemit të Selcës dhe Cemit të Bashkuar. Lugina e Cemit të Vuklit vijon midis vargjeve kurrizore malore Dublinë-Berizhdol e Veleçik-Bridash. Kjo luginë, në fillimet është erozive, e thiktë dhe e ngushtë, ndërsa në drejtim të rritjes së lartësive ajo fillon të zgjerohet që në Vukël.

Lugina e Cemit të Selcës, përbëhet sërish nga dy luginëza njëra prej të cilave është ajo e gropave të Selcës, me pragje të shumta lumore. Pjesa e poshtme, fillon e ngushtohet, me gjarpërime dhe asimetri të theksuar të shpateve. Kur bashkohet me Cemin e Vuklit ajo zgjerohet, kryesisht në Tamarë, ndërkaq në kufi shfaqen kanionet dhe pragjet e ngushta. Cemi, është lumi i bukurisë i thepisjeve. Përgjatë luginës së lashti janë vendbanimet e luginave së Cemit prej Tamarrës Vukli, Selcë, Mreg, Gropave të Selcës, Hotit. Aty lartësia absolute, mbi nivelin e detit në Tamarë është 180 m. Ndërkaq rrjedhë e lumit Cem zbret që nga 600 m, prej Rapsh-Stare.Qafa e Bordolecit është si një shenjë dëshmimtare dhe tregues qiellor i asnjësisë që jep përshëndetje në të dy krahët me grykën e Lepushës dhe fillimin e Cemit alpin.

“ Duke ndjekur bregun e majtw tw Cemit, atje ku takohet Cemi i i Selcws me Cemin e Vuklit, wshtw njw urw e bukur guri, ura e Tamarws qw wshtw njw

ndwrtim i vjetwr dhe mesa duket tregon se lugina e Cemit ka patur mw shumw rwndwsi se sa sot si rrugw kalimi”

“ Njwra wshtw lugina e Cemit, njw lum i shpejtw, qw kurrw nuk thahet, i cili derdhet nw liqenin e Shkodrws. Tjetra wshtw lugina e pwrroit tw Thatw, i cili

rrallw ka ujw, por dikur duhet tw ketw patur forcw tw madhe, sepse ka grryer njw kanion tw thellw dhe ka njw shtrat tw gjerw me popla tw rrumbullakosura

nga uji. Kreshta e vargmalit qw ngrihet nw anwn e tij tw majtw, pwrbwn nw vija tw trasha kufijtw e Malwsisw sw Madhe qw e ndajnw nga fqinjwt e saj-

grupi i Pultit tw Poshtwm dhe Shala”Edith Durham

Në J, lugina e Cemit, mbështillet nga vargu malor i malësisë së Madhe, prej majës së Goloshit (2019 m ), qafa e Panikut (1639 m) maja e Mridzit (1949 m), maja e Berizhdolit (1977 m). Në të dy anët, malet rrjedhin në Cem, me burimet e përrenjve. Lartësitë nga Tamara (200 m) deri në Gropat e Selcës (1250 m) përbëjnë një ngjitje harmonike, si luginë e ngushtë dhe e ruajtur dhe një strehë e vërtetë nga krahu V, i vargut malor dhe J, ku fillon krahu i Bjeshkëve të Namuna.

Lugina e Cemit përshkohet nga një rrugë automobilistike e cila lidh Koplikun me Vermoshin. Kjo rrugë është me dy kalime. Në stinën e dimrit kur ajo bllokohet nga dëbora dhe ngrica..

Klima në këtë luginë edhe pse e butë dhe Mesdhetare gjatë dimrit është e egër dhe e ftohtë. Pyjet janë strehë maskimi, shkëmbinjtë janë madhështorë, kërcënues dhe me pejsazhe të mjaft tërheqëse me strehë e shpella, kanione e thepisje natyrore të llojeve të ndryshme. Ujërat e Cemit janë transparente me klimë të shëndetëshme, bimësi të larmishme. Kolonat ushtarake nuk mund të ndjehen të mirëpritura në këtë luginë, edhe pse midis bukurive të rralla. Ndërkaq banorët vendas vijojnë të jenë me një pavarësi kryelartë që është dëshmuar në histori.

IV.E. MALËSIA E VERMOSHITMalësia e Vermoshit është skaji V i kufirit të sotëm. Ajo shtrihet në V të

luginës së Cemit. Lugina e Vermoshit dhe lumi me të njëjtin emër është oazi numër 1 (një) i Veriut të Shqipërisë së sotme. Ka një shtrirje LP të kurrizeve malore. Kufiri pritet në Qafën e Shkallës së Rikavecit (1408 m), përvijon drejt majës së kullës së Mbretit (1580 m), më tej, në majën e Zabelit (2129 m), kurse Marlula në thellësi ka lartësi 2183 m, maja e Jezhidolit (2176 m), ku është dhe balli i rrudhur i kreut të Shqipërisë.

Pas kësaj pike kulmore, malet rrethojnë dy luginat, atë të Vermoshit, dhe Berjovë-Kutit, të cilat i derdhin ujërat, në P të kufirit shqiptar. Në J të Seferçes, përvijojnë lartësitë e majës së Kapuranit (2121 m), maja e Domgjekës (2098 m), gjersa zbret në prroin e Berjovës (980 m). Pas kësaj, vjen një ngjitje tjetër deri në qafën e Lipovicës (1484 m) e më tej, në zbritje deri në përroin e Vermoshit (985 m). Aty ndërpriten dhe bashkohen të dy luginat: ajo e Vermoshit dhe e Lepushës. V i luginës së Vermoshit, në drejtim PL, përvijon me lartësitë nga: Maja e Zabelit (2129 m), Maja e Marlulës (2183 m), Maja e Kërshit të Djegur (2080 m), Maja e Shtocicës (1965 m), Maja e Brinjës (1920 m), gjersa zbret në luginë. Në këtë zonë ka lugje të bukura dhe vende cirqesh akullnajore. E tillë është edhe lugina akullnajore e Lëpushës, sipër së cilës ngrihet maja e Trojanit (2195 m). Kufiri e Vermoshit, mbështillet nga vargu malor që fillon nga kufiri, me majën e Gropave të Fluturit (2103

m), duke vijuar me majën e Haramisë (1800 m), majën e Grebenit (1837 m) dhe majën e Taljanit (1585 m).

Lugina e Vermoshit është e mbjellë me jetë shqiptare në vendbanimin e Velipojës, Vermoshit, Velanit. Ka një fushë në të dy anët e lumit. Lugina ka një gjerësi mesatare nga 500-700 m, e në të dy anët, shtrihen pyjet e ahut dhe pishës sipër, në livadhet alpine, në gjelbërim e hapësirë të një bukurie të rrallë të peisazheve. Lugina e Vermoshit, edhe pse e mbyllur, e veçuar, e ruajtur midis malësisë alpine, është synuar në vështrim ushtarak mbasi aty fillon strehet më të larta të Plavës dhe Gucisë, ku ka qenë edhe burim qëndrese. Rruga automobilistike që vjen nga Shkodra lidh luginën e Cemit me atë të Lëpushës dhe Vermoshin. Qafa e Bordolecit, është prehja e parë që takon këto lugina veriore. Rrugë pyjore të shumta, përvijojnë në masivet e ahut dhe pishës dhe, stane të shumta janë të shpërndara në Bjeshkë dhe livadhet alpine.

IV.F. LUGINA E KIRITKiri, ky lum emër shkurtër, i jep jetë, një lugine të gjatë që fillon e

buron nga Biga e Gimajt dhe është e gjatë rreth 50 km. Në të dy anët, kurrizet malore nga zbresin përrenjë të shumtë, ku duken të spikatura në VP.: maja e Manshit (166 m), që përkon me fillimin kodrinor, maja e Shkëmbit të Korabit (997 m), maja e Maranajt (1576 m), kurrizi i Kunorës, maja e Bishkazit(1869 m).

Prej këtij masivi rrjedhin, pothuajse në drejtim VJ përrenj malorë që i bashkohen lumit të Kirit. Në J, lugina e Kirit ruhet nga vargu malor që fillon në Shkodër me kurrizin e Bokave të Sipërme, maja e Lodërtunës (276 m), Qafa e Livadhit (1170 m), mbrin në malin e Cukalit (1217 m), maja e Mulegjithit (1734 m). Më tej, ky kresht malor si mburojë, mer drejtimin JV, në majën e Buallit (1365 m), maja e Bigës (1336 m), maja e Thaçit (1327 m), maja e Zabelit (1426 m). Këtu ky masiv, merr emrin Mali i Shoshit. Kjo luginë takon fushën, në lartësinë 36 m, mbi nivelin e detit. Në Drisht dallohet një kodër e bukur, ku është edhe kalaja e dikurshme e Drishtit, në Urën e Shtrënjtë (108 m) në Prekal (207 m) në kryqëzim me prroin e Gurrës së Gallës (318 m). Lugina është e ngushtë, e banuar, me shtëpi të shpërndara në të dy krahët e lumit. Në fshatin Kir, posht Malit të Shoshit, lugina hapet: PL duke përfshirë në vete, qendra të banuara, rrëzë maleve prej Bukmirës (në lartësinë 1000 m) Bruçaj, Xhan, Gjuraj- Boks, Plan, Mgull, Pog.

Rrugët automobilistike, janë në nivel ndërtimi dhe qëndrueshmërie si bazamente, kryesisht natyrore e pak të mirmbajtura. Kalimi kryesor në luginë është rruga përgjatë Kirit e cila lidh Shkodrën me Kirin dhe më tej në kalim të malit të Shoshit, me Luginën e Shalës. Kjo rrugë është dykalimshe dhe me vështirësi, pa profilim të studiuar dhe pa mirëmbajtje. Në të, mund të kalojnë autokolonat ushtarake, por gjithnjë, me vështirësi, sidomos në Malin e Shoshit. Lidhjet në të dy krahët e Kirit, bëhen me ura këmbësore hera-herës (pasarela) dhe rrethanore. Ura kryesore e kalimit të vetëm në anën L, të lumit Kir është në Prekal. Përvoja ushtarake, qysh nga kohët e herëshme, nuk shpalos ndonjë kalim, fushatë apo përpjekje, për shkak të veshtirësive të relievit dhe shpërndarjes së qendrave të banuar, që deri në kohën e sotme e ruajnë këtë karakter. Bimësia është e llojit të shkurreve mesdhetare, deri afër Prekalit e mandej fillon kati i dushqeve. Një rrugë tjetër automobilistike, në

fillim në fshatin Drisht, i ngjitet kurrizit malor në fshatin Plisht, Domën, e deri poshtë majës Çuka e Halilajt. Ajo, shfrytëzohet kryesisht për lidhje të këtyre fshatrave të vegjël dhe për transport të lëndëve drusore, në këto zona. Kreshti malor J, i luginës të Kirit, lidhet me një rrugë automobilistike me bazament natyror dhe të përmisuar, me gjatësi 30 km që kalon midis pyjesh dhe shfrytëzohet për transport të lëndëve drusore. Ndërkohë, poshtë kodrës Hebej, në Ukbibaj degëzohet rruga që lidh zonën e thellë të banuar me fshatrat Ukbibaj, Kunorë, Kroi i Madh, Vukjakaj, Benë. Një degëzim rruge, ndahet pranë qafës së Turbës që lidh fshatrat Vilzë e Mazrek.

“Dukagjin , shpesh ka njw kufizim vendor qw pwrfshin : Luginwn e Kirit, Planin, Mgullwn dhe Xhanin, Pultin e Sipwrm ku bwjnw pjesw: Shala, Shoshi,

Nikaj, Berisha, Mwrturi dhe Toplana; Postwriba ku bejnw pjesw: Ura e Shwnjtw, Mazreku, Drishti, Shllaku, Suma dhe Dushmani.”

IV.G. LUGINA E SHALËS

Rruga për në Theth është 79 km e gjatë.Kjo rrugë ndjek grykën e Përroit të Thatë, një shtrat që kur bien shira shndërrohet në rrëmbim ujrash madje një

kodre që në grykë ndodhen rrënojat e një qyteti të lashtë ilir të Marshënjtit ku duken muret më të trashë se 3m.

Më tej Dedaj gjendet 12 km larg Koplikut.Prej Dedaj, në drejtim të VL mbërrin në Bogë. Ngjitja bëhet gradualisht drejt maleve madhështore për të zbritur në Theth.Sipër është Qafa e Thethores (2000m) pastaj, rruga zbret me dredhore drejt e në luginën e Shalës.

Lugina e Shalës shtrihet në drejtimin J-V midis Alpeve Perëndimore dhe atyre Lindore. Këtë luginë e përshkon lumi i Shalës. Në këtë luginë ka histori tipike, në jetesë, etnografi, antropologji e kultur Iliro-Shqiptare. Lugina ndahet në : Lugu i Thethit, Lugu i Shalës dhe ai i Lesniqes. Thethi është kreu i trupit të Shalës. Atje bukuritë janë të buruara dhe të varura, e prej andej, transmetohen në fytyrën e lumit të Shalës. Lartësitë këtu janë nga 680-800 m, mbi nivelin e detit. Atje ku zbret rruga autumobiliatike nga qafa e shtegut të Dheneve dhe qafa e Bunit të Tharës (1773 m) dhe I përafrohet fillimit lumor, mbështetet nën strehën e Alpeve oazi i Thethit, midis majës së Radohinës (2568 m) në P; majës së Madhe (2552 m) në V, majës së Jezercës (2692 m), në L dhe asaj të Valbonës (1966 m ). Gropa e Thethit, pret ujrat përrallore që zbresin nga gjiri i maleve. Në shpatet rrethuese, varen cirqe akullnajore, ku zënë fill degët e para të lumit të Thethit që rrjedh i bardhë. Midis shtratit shkëmbor dhe zallishtor, në Grunas ka një kanion ndërkaq në Ndërlysë lugina fillon e zgjerohet, ku derdhet edhe përroi i Kaprejit që rrjedh nga P, prej kurrizores së Bigës së Shalës (2233 m ), majë e Kamshollit (2052 m) dhe qafa e Troshanit (2033 m). Prej Thethit ngjitesh përmjet një rruge që i varet pjerrësive shkëmbore për të dalë në qafën e Pejës, në rreth 3 orë, për të dalë në livadhet alpine që shohin posht Plavën e Gucinë. Katër orë duhen që të ngjitesh në rrugën këmbësore malore nga Thethi deri në Qafë të Valbonës.

Fshati Theth ka patur rreth 170 familje dhe më shumë se 200 shtëpi banimi, ndërsa tani pjesa më e madhe e tyre ka migruar e vetëm disa, rikthehen për verim. Ai është një strehë ushtarake me vlera të mëdha,

mbrojtëse, përgatitjeje dhe të kushteve të mira të mbështetjes logjistike. Me përjashtim të stinës së dimrit, ku izolimi është i pranishëm, stina e verës është e përshtatëshme për lëvizje. Shala, përfshin grykën në vijim të Thethit, në përbërje të së cilës janë qendrat e banuara: Lekaj, Abat, Nicaj, Shalë, Pecaj, Vuksanaj, Bregu i Lumit, Brashtë, të cilat ndodhen në drejtimin e lindjes të lumit të Shalës. Ndërkaq me anën tjetër të lumit rradhiten: Gimaj, Nënmaviq, Lotaj, Ndreaj, Nicaj-Shosh, Palaj. Lugina në formën e një groporeje të madhe të përbëra: nga Shala dhe Shoshi. Kjo luginë e lashtë dhe e izoluar alpine ka qenë pjesë e Rrafshit të Dukagjinit dhe zotërim i Dukagjinëve, ku mendohet të ketë lindur dhe kanuni i princit Skënderbejan Lek Dukagjinit. Relievi në të dy anët, është kreshtor, i lartë, madhështor e me bukuri dhe ashpërsi. Në P, prej Bigës së Shalës (2230 m) majës së Boshit (1631m) maja e Sukës së Kunorës (1544m), maja e Zabelit (1425 m) mbi Palaj e Nicaj-Shosh, kurrizi në J, fillon dhe ulet. Në drejtimin L, lugina ruhet nga maja e Jezercës, ku zotëron dhe pika më e lartë e Alpeve, dhe në vijim: maja e Boshit (2414 m), maja e Kakisë (2358 m) dhe ajo e Ershelit (2125 m), të cilat e ndajnë nga rrethi i Bajram Currit. Kalimet në të dy anët e luginës kanë qenë me rrugë këmbësore. Kështu ka komunikuar Shkreli nëpërmjet rrugëve këmbësore në qafën e Troshanit, apo npërmjet rrugëve midis Bigës së Shalës dhe majës së Kamshollit, për të zbritur në Ndërlysë apo Gimaj. Qafa e Boshit ka shërbyer si kalim lidhje midis Pog-Plan-Mgullë dhe Shalë. Në krahun L, Thethi dhe Shala ka patur rrugë-kalimet përmidis maleve në qafën e Lugut të Valit për t`u lidhur me stanet dhe livadhet alpine, në qafën e Valbonës, për të zbritur në Rogam e Valbonë, në qafën e Zhapores për të zbritur në Curraj të Epërm; në qafën e Ershelit për t`u lidhur me Lekbibajn; në qafën e Agrit për t`u lidhur me Salcë e Briçën në qafën e Pejës, mbi Theth për t’u lidhur me Plavën e Gucinë.Transporti automobilistik e ka patur kontaktin dhe prirjen e parë, përmjet luginës së Shkrelit, të Bogës, drejt qafës së Bunit të Tharës, për të zbritur në Oazin e Thethit. Kjo rrugë është e profilizuar, e përshtatshme për lëvizje të automjeteve gjatë stinëve, pa dëborë. Por gjendja e sotme e saj përkeqësohet sepse nuk po mirmbahet. Prej Thethit rruga vijon të lidh të gjitha qendrat e banuara të luginës së Shalës. Rruga është me shtrat natyror dhe ura të ndërtuara mbi lum. Deri në Lotaj ajo kalohet pa vështirësi. Prej këtu prirja rrugore lidhëse e Shalë-Shoshit me luginën e Kirit e Shkodrën është në një gendje të papërmirësuar, ku mund të kalojnë vetëm mjete të fuqishme (që përfshin mjetet ushtarake) ndonëse me shumë vështirësi, si rrjedhojë e paprofiliimit, e mosmirmbajtje së saj. Megjithatë, në situate ushtarake, kjo rrugë mund të shfrytëzohet për lëvizje të trupave.

Gryka e Lesniqes fillon ku bashkohet përroi i Stupjes me lumin e Shalës. Prej Pepsumaj, lugina vijon e ngushtë, gjersa zbret në Drin. Lumi i Shalës zë fill në qafën e Pejës, në krahun P të Jezercës. Burime e gurra të mëdha derdhen në të. Ka ujvara të bukura që shtojnë hijeshinë teksa derdhen në lum, i cili është i rrëmbyer. Lumi i Shalës është i gjatë 39 km me pasuri më të madhe ujore se sa Valbona. Kalimi mbi lum ka urat kryesore: në Ndërlysë dhe Breg Lumi, të cilat kanë karakter automobilistik. Ndërkaq lidhja midis fshatrave ka vende të vaheve dhe urave këmbësore-rrethanore, kurse në Nicaj- halë ka një urë të ndërtuar mbi lum që lidh të dy krahët e tij.

Klima ka ndryshime të dukshme midis pjesës J dhe V të luginës së Shalës. Në takim me liqenin e Fierzës, klima është e butë dhe detare me

ndikim prej syprinës ujore. Ndërsa në V, ajo pritet të bëhet gjithnjë edhe më e ashpër dhe alpine. Temperatura mesatare është 11°C në kodër Shëngjergj dhe 10°C në Theth. Ndërkaq në janar ajo ndryshon nga 0°C-1.5°C dhe në korrik 19°C-20.6°C. Trashësia e dëborës arrin deri 3 metër ku janë të pranishëm orteqet.

Bimësia e luginës është e ndryshme. Shkurre mesdhetare hasen në të dy brigjet e lumit dhe duke u ngjitur me relievin luginor fillojnë dushqet, ndërkaq në Theth shfaqen halorët ( pisha dhe bredhi).

IV.H. LUGINA E NIKAJ-CURRAJT

Në 1910 në Qafën e Agrit u zhvilluan luftime gjatë kryengritjes antiosmane ku luftëtarë të Malësisë së Nikaj Mërturit e Dukagjinit të udhëhequr nga Preng

Truli e Mehmet Shpendi , e Marash Delisë ndaj një ushtrie të madhe të udhëhequr nga Shevqet Tugut Pasha .Përfytyroni se si u organizua mbrojtja e kreshtit të madh e të gjatë që nga Qafa e Valbonës dhe malit të Toplanës , në

lartësitë nga 1500-2500 metra. Po nyja kryesore ishte Qafa e Agrit. Natyra ishte madhështorë në këtë mburojë alpine po edhe luftëtarët shqiptarë po

kaq të përkushtuar gjer kolonat turke u tërhoqën për në Gjakovë.

Kjo luginë përbëhet nga luginat e dy përrenjëve malorë: si ai i Gjonpapajt që zbret nga gjiri i malit të Kakisë e pyllit të Vranës, i Currajt që përbashkon në vete përroin e Pajës dhe atë të Rugjit. Më në J zbresin përroi i Salcës dhe ai i Sërmë Toplanës. Midis tyre përfshihet treva e Lekbibajt. Fundi i trevës mbështetet në liqenin e Fierzës ndërsa kreu në kurorën malore-harkore, maja e Toplanës, Ershel (2125m), maja e Kakisë (2350 m), maja e Boshit (2414 m), maja e Zhapores (2561m) maja e Hekurave (2559 m) dhe maja e Shtyllës (2045 m).

Qendrat e banuara janë të karakterit malor, të shpërndara në shpatet e relievit Ndër to dallojmë: Batoshë, Shëngjergj, Tetaj, Qereç-Mulaj, Curraj i Epërm, Curraj, Gjonpapaj, Peraj, Lekbibaj, Palçë, Salcë, Briçë, Sërmë - Toplanë e Toplanë. Qendra është Lekbibaj.

Rrugët. Janë dy rrugë që vijnë në Lekbibaj, njëra prej tyre, nga Bajram Curri dhe tjetra nga Fierza, përgjatë luginës së dikurshme të Drinit. Këto rrugë arrijnë gjer në Lekbibaj. Të dy rrugët janë me bazament natyror dhe pa ndonjë profilim të rregullt të tyre, me mirmbajtje të pjesshme dhe me lëvizje të vështirë. Megjithatë, kaminonë ushtarakë e përkalojnë rrugën gjithnjë në stinët pa reshje dëbore e acar. Banorët e trevës gjithnjë e më shumë po migrojnë nga kjo zonë, për shkak të kushteve të pafavorshme për jetesë.

Ujorët. Lekbibaj përfshihet i gjithi nëpër rrjedhën e përrenjve malorë, ku në L përroi i Rugjit bashkohet me përroin e Pajës duke formuar lumin e Currajt. Në drejtim të P, është përroi i Gjonpapajt që zbret nga shpatet e majës së Kakisë, duke kaluar në Gjonpapaj e Lekbibaj gjersa takon lumen e Currajt. Përrenjtë e tjerë malorë zbresin nga kurrizi i Ershelit, ku kryesori është ai i Salcas, dhe më në P i Sermë Toplanës dhe Toplanës.

Bimësia. përbëhet kryesisht nga dushqet dhe shoqërimet e tyre ( panja, shkoza, qarri e lajthia). Në lartësi ndodhen ahishtet.

Klima kushtëzohet nga lartësitë mbi nivelin e detit dhe syprinën ujore të Fierzës e hapjen nga J. Në përgjithësi klima ka karakter alpin-

kontinental. Temperaturat ndryshojnë nga 0°C-2°C (janar) dhe 18-19°C (korrik). Rreshjet e dëborës mbi lartësinë 900 metër arrijnë në 1.5 metër.

IV.I. LUGINA E VALBONËSLugina e Valbonës është një ndër rrjedhat më mahnitëse që buron nga

gjiri i Alpeve Shqiptare. Ka një hark rrjedhës prej Gropave të Verdha (2344 m), më tej, ky hark vijon prej majës së Etheve (2356 m), majën e Rogamit (2478 m), majën e Jezercës (2642 m), që është maja më e lartë e Alpeve, maja e Laplukës (2575 m), maja e Valbonës (1966 m), maja e Boshit (2414 m), maja e Zhaporës (2561 m), maja e Çetës së Arushës (2468 m). Ky hark degëzon gurrën përrallore ujore të Valbonës e cila takohet me Drinin, në Fierzë. Ajo fillon me lugun akullnajor të varur të Valit (1600 m) që zbret, në Valbonë, në zgjerimin e dytë të Rogamit (1092 m), nëpërmjet një pragu, 100 metra të lartë. Valbona ka një gjarpërim të madh duke përkitur tre pika të harkut (Rogam, Valbonë, Kikaj). Prej Rogami në Valbonë, lumi herë-herë humbet, duke u përthithur, ndanë bardhësisë zhavorore të zallit të krijuar në depozitimet që mbushin gropën akullnajore. Ndërkaq, si një burim i madh, por tanimë, me dalje nga thellësia e mahnit përsëri luginën, në fshatin Valbonë. Prej këtu pjerrësia bëhet më e madhe duke marrë formë pragu dhe lugina ngushtohet. Valbona merr me vete nga VL: përroin e Lugut të Valit, përroin e Shëmtirës, përroin e Kukajve, përroin e Çeremit që bashkohet me të, në fshatin Mbaskollatë. Ndërsa në J e JP, një tërësi përrenjsh, zbresin, prej gjirit të maleve: Toplanë-Bosh-maja e Hekurave-Lugut të Thiut ku më i spikaturi është përroi i Motinës që takon lumin e Valbonës në Dragobi, ku vjen edhe përroi i Milloshit. Nga Dragobia deri në Shoshan, lugina ngushtohet, po në të njëjtën kohë edhe thellohet, gjer sa mer formën e një kanioni në gropën e Tropojës. Në J, të fshatit Shoshan, me Vlabonën, bashkohet edhe lumi i Gashit. Fshati më skajor është Rogami, pastaj Valbona, Mbaskollatë, Kikaj, Dragobi, Këlcyrë, Shoshan. Në luginën e Çeremit, afër kufirit, ndodhet edhe fshati me të njëjtën emër, në V të të cilët vijnë, përroi i Tërkuzit, përroi i Staneve të Dabërdolit në lartësinë 1800 metra deri në Kërshin e Ujkut (2257 m). Midis Kërshit të Ujkut dhe Kërshit të Zi ndodhen liqenet akullnajore të Dashit dhe Sylbicës. Rruga automibilistike që lidh Bajram Currin me Rogamin është ajo që i ka dhënë frymë lëvizjes së kësaj lugine. Ajo është me bazament natyror dhe e përforcuar, me ura dhe mure mbajtëse po e pa shtruar me asfalt. Megjithatë, në këtë rrugë dy kalimshe kalojnë lirshëm automjete ushtarake, për transport trupash dhe furnizim. Rruga për në Çerem është vetëm stinore, por mund të shfrytëzohet për qëllime ushtarake. Banorët e Thethit lidhen me ata të Valbonës me rrugën që del në qafë të Valbonës.

Bajram Curri: Qytet në VL të Shqipërisë. Shtrihet në rrëzë të masivit malor të bishëvës dhe Ponarit, në të dalë të Valbonës prej grykës fundore të saj, në lartësinë…. Metra mbi nivelin e detit. Bajram Curri është qytet i ri, i vogël, sheshi qëndror i tij dhe rrugët rrezore në rrethinë. Hoteli i qytetit është pika më e lartë. Ndërtesat janë të ndërthurura. Rrugët janë të gjera. Relievi nuk është i sheshtë por ka nj ëpjerrësi deri 15º dhe shpesh në lidhjet rrugore të brendshme ka shkallë ngjitëe.

Bajram Curri është larg nga Fierza 17 km dhe prej këtu është një nga artierjet kryesore e të rrethit që lidh atë me Shqipërinë JP. Nga Bajram Curri degëzohen rrugë në të gjithë rrethin si: rruga me Krumën e Kuksin, rruga që e lidh qytetin me Fierzën, me Lekbibaj, Valbonë dhe Tropojë.

Në përgjithësi këto rrugë kanë një stukturë të qëndrueshme por të vështira bëhen rrugët që lidhen me Komunën e Lekbibajt dhe Valbonën. Qyteti ka një sipërfaqe prej 0.8 km² dhe përmasa: 1*0.8 km.Bajram Curri vrojtoihet nga ana V e tij, në lartësitë fundore poshtë majës së hekurudhave. Në kushtet e sotme, të klimës së re me kosovën, qyteti komunikon lirshëm nëpërmjet rrugës: Bajram Currë-Tropojë, Qafë Morinë e përtej kufirit shtetëror me Gjakovën.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj Femra Përgjithësi Femra Përgjithësi Femra

Tropojë

27947 14017 13930 7482 3736 20465 10194

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Tropojë

27947 1043 km² 26.80 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Tropojë

27947 9197 16834 1916

Klima, sa vjen dhe ashpërsohet, kur i afrohesh thellësisë së Alpeve, në kreun e luginës. Numri i ditëve me borë, është më i gjatë, kryesisht në

hapësirën stinore dimërore (Dhjetor- Mars). Megjithatë, rruga që të çon në Valbonë, në përgjithësi bllokohet rrallë. Mesatarja vjetore e temperaturës në Dragobi është 12°C, ndërsa në Valbonë 10°C. Temperatura më e ulët në Dragobi është, në janar: 1°C, ndërsa në Valbonë: -2°C. Trashësia e dëborës ndryshon nga centimetra në disa metra. Lugina ka bimësi, ku mbizotërojnë dushqet dhe halorët. Lugina është e përshtatëshme për mbrojtje e maskim në të dy krahët e saj. Historia e pushtimeve ka treguar në tërësi, se forcat armike nuk kanë tentuar të futen në këtë luginë, për një kohë të gjatë. Bajram Curri, në fundin e tij qëndronte në shpellën e Dragobisë. I tradhëtuar e përmes informatave ai u zbulua dhe aty ra si martir i madh, ndonëse vendi ishte aq shumë i përshtatëshëm, për të mos u diktuar.

IV.J. KURRIZI SHKËLZEN – KOLLATËKurrizi Shkëlzen-Kollatë, përvijon dhe harkon nga lugina e Valbonës

Kukajvë, Tropojës. Në të dallohen: masivi Shkëlzen-Radeshë dhe ai Kepi i Gracit – Kollatë. Midis luginës së lumit të Tropojës dhe luginës së Gashit, shtrihet masivi malor Shkëlzen-Radeshë, mbi 2000 metra lartësi. Masivi malor , i thyer, ku spikatin maja e Shkëlzenit me lartësi 2407 m, e cila vështron madhështinë, andej dhe këndej kufirit, ndërkaq në V, përvijon kreshti mbi Stanët e Frashës, më tej Qafën e Përbujës (2000 m). Në J, pjerrësitë e thikta të Shkëlzenit bien në lumin e Tropojës, ku thepisjet, poshtë kodër Padekës dhe Ballabanit janë kanionike.

Lugina e lumit të Tropojës që prej bashkimit me përroin e Koklajt në Babinë (280 m lartësi) në drejtim të kundër-rrjedhës së tij, përfshin fshatrat e Babinë, Ahmetaj, Tropojë, Hoxhaj, Gosturan, Ballaban. Rruga automobilistike vijon deri ne Tropojë, ndërkaq përgjatë luginës degëzohen rrugët këmbësore e kafshare që përafrohen gjatë grykës, prej fshatit Gosturan në drejtim të staneve të Radishtës. Po kështu një rrugë këmbësore e lashtë ngjitet prej luginës, në drejtim të Staneve të Bërdushit. Maja e Radeshës me lartësi prej 2312 m, përfundon në luginën e Gashit. Në këtë zonë ndërthuren shpesh forma karstike nëntokësore dhe ato akullnajore. Pyje dushku dhe ahishtesh veshin fundin e maleve të Shkëlzenit dhe Radishtës, ndërkaq nuk mungojnë edhe halorët. Sipër tyre, kullotat alpine përvijojnë nëpër luginat, ku ka stane të shumtë dhe hapësira kullosore.Kurrizi: kepi i Gracit- Kollatë përzgjatet midis luginës së Gashit dhe luginës së Valbonës. Prej majës së Qypit të Gracit (1345 m), me përvijim VP vijnë pas njëra-tjetrës: Maja e Bajrakut (1762 m ), maja e Pllanës (2038 m); maja e Rupës (2267 m), maja e Mullatejt (2031m); duke vazhduar më tej, me harkun mbi luginën e Gashit, që lidhet me masivin e Kollatës (2554 m), mes gropash të thikta si ajo e Gucisë (jashtë kufirit të sotëm) e në anën jugore, gropa e Çeremit dhe e Kukajve. Prej gropës së Çeremit, përvijojnë rrotull në hark: maja e Mijushës (1762 m), mandej, maja e Kollatës (2036 m), maja e Kolës (2180 m), Qafa e Pesllopit (2036 m), maja e Çelës (2433 m) në Qafën e Shelegëve (2040 m) për t’u ngjitur në majën e Etheve (2356 m ), e cila mbyll harkun në Jezercë. I tërë ky ky hark malor dhe kresht i lartë përkon edhe me kufirin e sotëm shtetëror. Tri luginat e mëdha rrjedhin nga ky masiv: e Gashit, e Pllanës, e Çeremit; për t’u mbyllur me anë të Kukajve.Lugina e Gashit përfshin qendra të banuara si: Dretovë, Shkëlzen, Bradoshnicë, Herushë. Lugina e Çeremit, fillon në Maskollatë dhe përvijon në Çerem. Rrugë automobilistike është vetëm ajo që të çon në Çerem e cila ka

karakter stinor, por që bllokohet në stinën e dimrit. Rrugët këmbësore, janë përvijime të lashta komunikimi që lidhin gjithë luginën e lumit të Gashit dhe fshatrave të saj. Prej luginës, janë të njohura rrugët këmbësore që të çojnë nëpër stanet alpine si dhe qafat kryesore të vijës kufitare.Mbulesa bimore, ëhtë e pranishme përgjatë luginave, por deri në lartësitë 1600-1800 metër fillojnë hapësirat kullosore alpine. Pyjet janë: dushkajë, ahishte por edhe halorë. Qafat e njohura, këto përkalime historike të zonës, janë shumë të njohura : qafa e Shelegeve, poshtë majës së Etheve, qafa e Posllopit, qafa e Varrit të Hanës (poshtë majës së Zabelit), qafa e Vranicës, qafa e Aljucit (poshtë majës së Valit), qafa e Koshuticës, qafa e Bellzës (poshtë Kërshit të Ujkut dhe qafa e Ali Çelës. Lugina e Gashit përhap stanet alpine: të Poligajës, stanet e Koshuticës, të Kocajve, stanet e famshme të Dabërdolit.Liqeni i Dashit dhe ai i Syblicës janë ndër oazet magjepës të luginës së Gashit me lartësi 2100 metër.

Klima e Malësisë së Gashit është e ashpër dhe më afër asaj kontinentale. Dëbora fillon të bjerë nga fundi i muajit nëntor, por qëndron vetëm në lartësitë mbi 1800 metër.

IV.K. MALËSIA E GJAKOVËS DHE E HASITNga gropa e Kuksit dhe lugina e Drinit të Bardhë deri në gropën e

Tropojës, nga Liqeni i Fierzës deri në Rrafshin e Dukagjinit dhe Malësinë e Gashit shtrihet Malësia e Gjakovës dhe e Hasit. Relievi është kodrinor-malor me lartësi prej syprinës ujore të liqenit të Fierzës ( 300 m mbi nivelin e detit) deri në majën e Pashtrikut që është edhe lartësia më e epërme e tërë zonës. Që nga gropa e Tropojës deri në Drinin e Bardhë, ky katërkëndësh gjeografik është ndër më interesantet, jo në vështrim të peisazhit natyror se sa si dy dyer të mëdha jetësore shqiptare që lidhin trojet amë, me hapësirën e Kosovës. Dera e parë është gryka e Drinit të Bardhë, dera e dytë është gryka e Tropojës. Ndërkohë, shtigjet e lidhjes e të lëvizjes janë të pranishme që nga Qafa e Prushit e deri në Qafë të Morinës që ndodhet në takimin e Drinit të Bardhë me vijën e kufirit të sotëm. Një krahinë si Hasi, rron në këtë malësi, gjallon në histori dhe nëpër dëshmi të shumta të përpjekjeve dhe mbijetesës, tregon edhe sot e kësaj dite shumëçka. Hasi, ka në krahë Tropojën. Lidhjet nga krahina në krahinë vijnë së lashti. Tradita, zakonet, etnografia dhe historia e qëndresës, gjithashtu janë si enë komunikuese. Ky katërkëndësh gjeografik, tani ka njërën brinjë të tij, atë JP, liqenin e Fierzës që mbulon Drinin e dikurshëm. Ndërkaq në V dhe në J, sërish dy syprina ujore qarkojnë këtë trevë, Valbona dhe Drini i Bardhë. Ana L përvijon me një kurriz malor, përgjatë kufirit shtetëror, mbi gropën e Tropojës (260 m) dhe e Bytyçit (270 m). Ndërkohë, në drejtim të gropës së Kuksit (257 m) zbresin gropa e Zogajt (515 m) dhe ajo e Krumës (450 m).

Pllaja e Hasit, ka një reliev karstik, që vijon me gropën e Krumës dhe atë të Drinit të Bardhë. Relievi është kryesisht kodrinor. Gropa e Tropojës me lartësi nga 200-800 m, mban brenda saj, një hapësirë me qëndëra banimi poshtë lartësive të Alpeve Shqiptare dhe malësisë së Gjakovës. Midis lumit të Tropojës dhe lugut të Tropojës (Viçidolit) shtrihet një reliev që zbret nga lartësitë e Malësisë së Gashit (Padezh: 1330 m) Gllavë, në kufi (1158 m), pastaj lartësitë zbresin në kodrën e Shipshanit (805 m), në Qafën e Morinës (365 m) për t’u ngjitur drejt Urishtës, në majën e Çobanit (1157 m). Fillimi i

lugut të Tropojës (Viçidolit) mbyllet në dy qafat e njohura të Milicës dhe të Qukës e në drejtim P, ngrihet maja e Dhinës (1270 m). Nëpër luginën e lumit të Tropojës shtrihen fshatrat Babinë, Ahmetaj si dhe qendrat e banuara: Padezh, Lukaj, Tufaj, Kamenicë, Koldat, Kaçaj. Kurse në luginën e Viçidolit shtrihen fshatrat: Mejdan, Viçidol. Kurrizi, Kodër-Lezhë-Majë e Pllumit, ndan rrjedhat e ujorëve të gropës së Tropojës që kanë drejtim V dhe gropën e Lezhës dhe Bytyçit me drejtim J.

Në Kodër-Lezhë (1237 m) relievi ngrihet në kresht, drejt majës Dhinës (1270 m) mbi qafë Qukë (1045 m) deri në majën e Pllumit (1180 m) dhe atë të Plaunit, në kufi (1144 m). Përroi i Vitalinës mbledh ujrat, gjersa bashkohet me lumin e Tropojës duke formuar gropën e Luzhës ku shtrihet dhe fshati me të njëjtën emër. Qafa e Lepurit (1000 m) tërheq rrugat këmbësore prej Degës në Lezhë dhe anasjelltas. Midis lumit të Valbonës dhe luginës së Degës ndodhet lugu i T’planit. Nga Fierza, ku sot ndodhet hidroçentrali, relievi ngrihet harmonishëm në majën e Krasniqes (665 m) që zotëron dhe sogjeton Digën. Pastaj, vijon Dushaj i Sipërm (441 metër) dhe me drejtim të Mollë Kuqes, maja më e lartë është mbi prroin e T’planit (473 m). Ky fshat ndodhet i futur në luginë (320 m) pothuajse në të njëjtën lartësi me syprinën ujore të liqenit të Fierzës. Maja e Majanit (981 m) dhe drejtimi i kreshtit, drejtohet në V, në qafën e Gashit (840 m) dhe mandej harkohet në L, për të mbrojtur luginën e Degës. Qafa e Gashit dhe ajo e Lepurit (1000 m) afrojnë dhe këmbejnë rrugë këmbësore, në të dy krahët. Prej qafës së Lepurit, kalon më tej, në qafë të Lucës e lidhur me vargun kodrinor të qafës së Vozit, qafë e Qukës e qafë e Milicës. Midis luginës së Degës dhe luginës së Bytyçit (lumi i Bytyçit) ngrihet kurrizi kodrinoro-malor prej lartësive 300 m ( syprina e Fierzës) dhe maja e Visoçës 705 m, në drejtim V (Rrushtë 631 m), në qafë të Korës (940 m) e gjer në majën e Dobrejt të Bytyçit (1282 m). Prej Dobrejt zbritet në kodrën e Kunjës (1040 m ) Kurrizi është me bimësi, kryesisht dushkajë, me mundësi lëvizjeje dhe maskimi. Rruga automobilistike lidh T’planin me Degën. Ndërkaq prej rrugës që lidh Kuksin me Tropojën, degëzohen rrugë për në Rrushtë, Sarakije, Berishë, Visoçë. Lugina e përroit të Rrushtës, zbret për në liqen, duke marrë afër tij emrin përroi i Mashit. Këtu, përfshihen fshatrat: Mash dhe Rrushtë .Ndërkaq në brigjet kodrinore J, janë fshatrat: Sarakije, Berishë, Visoçë.Lugina e Bytyçit fillon në J të fshatit Visoçë, ku lumi i Bytyçit, bashkohet me liqenin e Fierzës. Kjo luginë përvijohet në V, deri në Bytyç, Vlad, Zherkë ku lartësitë janë rreth 650 metra mbi nivelin e detit. Kjo luginë përfshin qëndrat e banuara Zhugë, Vlad, Bytyç, Demaliaj, Tufaj, Pac, Viliq, Çorraj. Rruga automibilistike lidh fshatrat kryesorë dhe në Bytyç ajo ngjitet për në qafën e Lucës, në drejtim të Bajram Currit. Midis Bytyçit dhe Skatinës, në kryqëzim të përrenjve me të njëjtën emër, formohet dhe ngrihet kurrizi kodrinor-malor: Leniq majë e Fushave (1105 m), deri në Qafën e Stobërdës (866 m) dhe majën e Lajthizës (940 metër). Kurrizi është i veshur me dushkajë. Formacionet e tokës janë ato kromite, ku dhe fshati Kam është minierë, që tani nuk shfrytëzohet. Rrugët këmbësore janë të njohura nga banorët dhe përvijojnë nga të dy krahët. Dallohen në kurriz, fshatrat: Leniq e Kam të cilët lidhen me rrugë automobilistike.

Lugina e Skatinës është e gjatë rreth 26 km. Ajo fillon në kryqëzimin me lumin e Bytyçit, në fshatin Leniq dhe vijon me drejtim të VL, për t’u zgjeruar në prehër të Zogajt, si dhe përrenj më të vegjël që rrjedhin nga

drejtimi JV. Përgjatë luginës kalon rruga automobilistike që lidhet me Qafën e Prushit, një nga qafat historike të kalimit në drejtim të Gjakovës. Kjo luginë përfshin fshatrat: Gurpal, Letaj, Peraj, Zgjeç, Mjekërbardhë, Lajthizë, Kopenik.

Kurrizi: Qafa e Stobërdës, Qafa e Prushit është e gjatë afërsisht 13 km dhe ka drejtim PL. Përgjatë kurrizit kalon kufiri shtetëror. Lartësitë, ndryshojnë, kryesisht nga 900-1050 metër. Në qafën e Pulajt (880 m) lartësitë ngrihen për në majën e Zogajt (1113 m), për të vijuar më tej, me majën e Koçinjës (1065 m), majën e Krajlicës (1005 m) e deri në Qafën e Prushit. Kurrizi ka mbulesë bimësi të llojit së dushkajës. Ai ka një epërsi mbrojtëse në formën natyrore të mburojës së relievit.

Qafa e Prushit në lartësinë 640 metër, ka vrojtim nga të gjitha drejtimet. Aty kalohet prej së vetmes rrugë automobilistike për në Gjakovë. Prej qafës së Prushit, fshati Letaj është afërsisht, 2 km, larg. Lartësitë ngrihen nga të dy krahët deri 800 metra. Midis luginës së Skatinës dhe përroit të Bozhmillës ngrihet kurrizi: maja e Shkamit (671 m), majë e Krihet (708 m), maja e Plashit (1044 m). Në drejtim të VL, kurrizi zgjerohet. Ai është kryesisht i veshur me dushkajë. Prej majës së Plashit, drejtimi i kurrizit kthehet tërësisht në drejtimin L ,duke vijuar me majën Saravit (816 m), maja e Sukit (975 m). Duke filluar prej Kosturit e deri në vijën automobilistike që pret këtë kurriz, relievi është i butë dhe përfshin një tërësi fshatrash të Komunës së Helshanit si: Kostur, Mesh, Calaj, Goxhaj, Helshan, Muçaj dhe Përrollaj. Të gjithë këta fshatra lidhen me rrugë automobilistike. Në Helshan, pranë Goxhajt, kryqëzohen rrugët që vijnë nga Kruma dhe rruga e dikurshme që vinte nga Qafa e Malit. Syprina e liqenit vrojtohet shumë mirë nga maja e Shkamit (671 m), pranë Kosturit.

Bimësia është kryesisht e llojit të dushkajës. Në përroin e Bozhmillës prej lartësive rrjedhin: Përroi i Lishës pranë Helshanit, përroi i Mirunit, përroi i Pjellës dhe përroi i Patës.

IV.L. MALËSIA E HASITMalësia e Hasit përfshin pjesën JL të zonës. Në të bënë pjesë, pllaja e

Hasit dhe gropa e Krumës. Pllaja e Hasit, zë një sipërfaqe prej 130 km² dhe shtrihet prej luginës së Skatinës në P, liqeni i Fierzës në JP, gropa e Krumës në L, kurrizi Qafë-Prushi-Pashtrik (maja e Kunorës), në VL. Gjeohapësira jugore Malësisë së Hasit, ka një reliev të shtruar kodrinor, ku lartësitë mesatare ndryshojnë mbi 300 m (syprina e Fierzës), ndërkaq gjer në rrëzë të maleve që harkojnë mbi të, ky nivel arrin deri në 600 m. Këtu përfshihet një platformë me qendra të banuara, ku duket zhvillimi i favorshëm rural ekonomik. Kjo gjeohapësirë, ndërpritet nga përrenj të shumtë që zbresin në drejtimin J, për në liqen. Në P, si kufi, është përroi i Bozhmillës, pas të cilit vijojnë në rrjedhën e tyre, përroi i Rosmanit, përroi i Madh, përroi i Vranishtit, Përroi i Krumës, Përroi i Harhudhës, përroi i Leshicës. Përmidis këtyre përrenjve, ngrihen lartësi kodrinore dhe si më tipike janë: Kodra në fshatin Liqeni i Kuq (456 m), kodra e Bushatit (447 m), në Barangë, kodra e Hasës në Metaliaj (608 m) dhe në J të fshatit Tobël. Pllaja ka lartësi zotëruese në Muçaj (kodra e Qafës së Bardhajt: 544 m) mbi Zvarisht (432 m), kodra e Sumës së Kovaçit (506 m), maja Bovës pranë Qafës së Bajrakut, kodra e Gjanës (472 m) në V të Tregtanit. Kufiri i zonës malore është vet rruga automobilistike që ndjek në mënyrë harmonike këtë fund malor, prej Myç-Has, Tregtan, Vranisht, Krumë, Kovaç dhe Golaj. Kjo platformë në tërësi ka karakter

bujqësor. Fshatrat lidhen me rrugë automobilistike. Shpatet dhe fundet e luginave janë të veshura me bimësi dushkajash. Ajo është e favorshme për lëvizje të trupave, me burime natyrore jetese dhe me mundësi menaxhimi ushtarak. Qëndrat e banuara janë të tipit fshat kryesisht me ndërtime të shpërndara si: Kabash, Zahrisht, Perollaj, Golaj, Kovaç, Mazrek, Vranisht, Pacaj, Fajzë, Daç, Tregtan, Barangë, Begaj, Metaliaj, Tobël e Myç-Has. Fshatrat janë të lidhura me rrugë automobilistike.

Kruma: Kruma është qëndra e rrethit të Hasit.Ka një sipërfaqe prej 1.4 km². Ndodhet larg kufirit shtetëror rreth 12 km. Historikisht Kruma ka qenë edhe qëndër e Prefekturës së Kosovës në vitet 1921-1925. Ndërtesat e banimit janë kryesisht të reja. Lëvizjen e mjeteve ushtarake mund ët bëhet lirshëm. Kruma lidhet me rrugë me Kuksin dhe në drejtimin V, me Barajm Currin.

Studimi gjeoyshtarak i Krumës dhe rrethinave të saj kapatur një objektiv më të përqëndruar, në të shkuarën, prej kushtëzimit të gjëndjes në Kosovë dhe sudimit Sërb, ku jo vetëm qyteti po i gjithë rrethi i Hasit, prej shumë kohësh përjetonte ndarjen, jo vetëm të kufirt me një izolim të paparë, por edhe ndarjen shpirtërore, kulturore dhe etnografike nga vijimi në vet Hasin e Kosovës. Në kushtet e sotme, klima rajonale si me Kosovën ka ndryshuar në të mirë të bashkësisë shqiptare në të dy anët.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj Femra Përgjithësi Femra Përgjithësi Femra

Has 196609686 9974 3215 1669 16445 8304

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Has 19660 393 km² 50.0 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Has 19660 7837 10873 950

IV.M. LIQENI I VAUT TË DEJËSLiqeni i Vaut të Dejës është ujor i ri, në shtratin e dikurshëm të Drinit.

Ai u krijua nga ndërtimi i digës se hidroçentralit, në Laç-Qyrsaç. Ky liqen mori jetë në fillim të viteve 70-të. Në Zadejë është ndërtuar tuneli i devijimit të lumit, në Qyrsaç diga prej betoni 60 metra e lartë, diga me gurë dhe bërthamë argjilore që mbyll qafën e Qyrsaçit. Ujmbledhësi i krijura këtu ka një vëllim prej 580 milionë m3. Lartësia e digës është rreth 65 metër. Vija e syprinës ujore është 73 metër mbi nivelin e detit. Prej Vaut të Dejës, drejtimi i liqenit është me prirje V, deri në fshatin Vilzë, mandej prej gjirit të Meshkallës, pranë ishullit të Shurdhahut si rrënojë e një qyteti të lashtë, me drejtimin L. Në këtë fillim ujor, të bie në sy një sipërfaqe e konsiderueshme që i është përshtatur kushteve fushore të Drinit, që përmbledh afërsisht 20 km², duke përfshirë edhe gjirin e Gomsiqes. Liqenin e zotërojnë lartësitë kodrinore të Margjelës (355 m) në brendësi, maja e Hardhagrisë, në J të Viezës (264 m), maja e Ishullit të Shurdhahut (133 m). Në drejtim të J, zotëron lartësia e majës së Bokës (464 m) dhe ajo e majës Shllinit (540 m) në P. Prej ishullit të Shurdhahut, lugina fillon të ngushtohet, sidomos pranë fshatit Karm (rreth 50 m gjerësi ) midis brigjeve të thikta. Mandej zgjerohet në fshatin Mjegull të Shllakut. Lugina vrojtohet qartaz, në të dy krahët V dhe J, ku spikasin maja e Rahit (311 m) në Karmë dhe maja Mullës (464 m) në fshatin Mjegull. Deri në digën e e Komanit, liqeni ka drejtim afërsisht VL. Zgjerimi duket në hapësirën e dikurshme të fshatit Koman, ku është fundi i liqenit. Largësia nga Diga e Vaut të Dejës deri tek Diga e Komanit, si shtrat e suprinës ujore është 29 km .

Qëndrat e banuara. Në krahun J, të liqenit qendrat e banuara që përfshihen në brigjet ujore janë: Laç-Qyrsaçi, Jakaj, Karma, Mrkolaj, Mjekaj, Koman. Qendra më e rëndësishme është Komani, i cili është dhe qëndra kulturore historike e së ashtuquajturës ‘’kultura e Komanit’’.

Rruga automobiliatike dykalimshe dhe e asfaltuar, kalon përbri vijës ujore, përfund lartësive kodrinore, me gjatësi 33 km. Linjat e tensionit të lartë janë tre, që kalojnë paralel me rrugë ose në ndërprerje me të, deri në HÇ e Vaut të Dejës. Këto brigje janë të veshura kryesisht me dushkaja dhe hera herës me makje, ku maskimi është i mundshëm. Qëndrat e banuara janë të karakterit të shpërndarë, e herë herë me kulla tipike. Në V të liqenit, ndodhen fshatrat e krahinës së Shllakut si: Vilzë, Mazrek, Shpor, Barcollë, Kroi i Madh, Vukjakaj, Gegaj, Mjegull, Palaj-Gushtë të cilat në përgjithësi ndodhen larg syprinës ujore nga 1.5-2.5 km. Ndërtesat janë të karakterit të shpërndarë. Në brigjet e liqenit afrohen kryesisht rrugë këmbësore ku janë ndërtuar pika kalimi me barkë, për lidhje të dy brigjeve.

IV.M.1. DIGA E VAUT TË DEJËS SI OBJEKT-STRATEGJIK USHTARAKDiga e HÇ të Vaut të Dejës është një vepër e madhe hidroteknike, jo

vetëm me rëndësi ekonomike, por edhe strategjike. Drini i dikurshëm, madhështor, por i paekspozuar në ndërfutjen e çarinës malore, VP, që ndan Alpet e Shqipërisë me krahinën Malore Qëndrore si grykë, e frikshme dhe e

egër , e dikurshme, tani ka marrë një karakter të magjishëm të peisazheve malore në të dy krahët. Ajo ka zbutur hapësirën. Në pikëvështrim ushtarak e ka lehtësuar kalueshmërinë me mjete ujore nga diga në digë, por edhe në të dy brigjet. Vet diga, përbën edhe një rrezik të jashtëzakonshëm që mund të klasifikohet:

a. Kalimi mbisyprinor ujor i nivelit të ujrave nga prurjet e jashtëzakonshme të Drinit.

b. Çarja e digës, si rrjedhojë e goditjeve ajrore në rast të situatave luftarake.

c. Çarja e pjesëshme e digës si rrjedhojë e infiltrimeve ujore ndërtimore të saj.

Në rastin e parë, gjithnjë ndodhin mbushje të tejskajshme të Drinit që sjellin përmbytjen e fushës së Kosmaçit dhe gjer afër takimit me lumin Kir, që në përgjithësi ka shfaqur gjithnjë emergjenca civile edhe në vështrimin ushtarak. Në rastin (b) si rrjedhojë e ndonjë goditje ajrore të digës, do të ishte një rast skajor i fatkeqsive që shkakton lufta, duke përdorur vet ndërtimet artificiale ujore, kundër zhvillimit qytetor. Për këtë, duhet të parapërgatiten studime të përhapjes së valës ujore masive në gjeohapësirën e lëvizjes së saj përmbytëse dhe shkatërruese. Sasia e ujit në liqen është 580 milionë m3. Në rast çarjeje, do të kishim disa situata që do të vareshin nga lartësia e çarjes apo gjerësia e saj duke llogaritur sasinë ujore në m³ që mund të mbishkarkohet në shtratin e Drinit. Po edhe sikur të llogaritet, në momentin e parë, një çarje e barabartë me një ”Drin ” do të shkaktonte menjëherë kalimin e ujrave mbi argjinaturat dhe pritat, të cilat do të kishin një rrjedhë ujore në fushë me shpejtësi deri në 7 m/sek. Po të marrim parasysh se niveli i syprinës së Drinit, është 4-5 m, prurjet e dyfishta të tij do të çonin në përmbytjen e fushës së Kuçit dhe Guri të Zi që është 10 m, mbi nivelin e detit. Po e njëjta situatë do të ishte edhe për fushën e Kosmaçit deri në Beltojë. Në këtë rast do të përmbyteshin në lartësinë 2 metra fshatrat: Mjedë, Vukatanë, Kuç, ndërkaq në jug, Stajkë, Shelqet, Naraç. Nga vala e parë goditëse ujore në digë, për 45 minuta do të përmbyten vija Stajkë-Shelqet-Naraç. Kurse Mjeda në lartësinë 2 m do të përmbytej për 10 minuta. Për një orë përmbytet Kuçi dhe fillimi i Beltojës. Shkatërrimi i parë, për një kohë të shkurtër krijon hapësira të reja çarëse të digës duke e shtuar daljen e egër ujore.

Kur sasia ujore do të arrijë në tre “Drina”, vala goditëse ujore ka mbushur Kirin i cili përfshin tërë hapësirën e qytetit të Shkodrës. Ndërkohë vala tjetër do t`i afrohet shtratit të Gjadrit ku lartësia mbi nivelin e detit është vetëm 14 metra, dhe vala ujore do të përthithet me shpejtësi në këtë shtrat i cili do të derdhet me gjëmë në këmbë të Lezhës dhe fshatrat përreth saj. Nga Gjadri, në rast të shpërthimit të digës të Vaut të Dejës, përmbytja do të ishte katastrofale. Çarja e digës, në thellësi dhe gjerësi e po kështu, në të dy grykat ( digat) katastrofa do të kishte pamjen e kataklizmës, mbasi jo vetëm trashësia ujore, por shpejtësia e rrjedhës si dhe trysnia hidroteknike e masivit ujor të liqenit do ta çonin shpejtësinë e përhapjes së ujit në 12 m/sekondë që do të thotë se Shkodra do të përmbytej deri në lartësinë 2 metër në një segment kohor prej 1 orë e 10 minuta.

Gjeografët ushtarakë, duhet të bëjnë llogaritë gjeohapsinore për startegët dhe shtetarët në të gjitha rastet e mundshme për të marrë masat e shpërnguljes së popullsisë prej katastrofës.

IV.M.2. LIQENI I KOMANIT

Liqeni i Komanit u krijua pas ndërtimit të HÇ të Komanit dhe të digës së tij. Diga është ndërtuar me gurë dhe bërthamë beton të armuar, me dy tunele sjellje të ujit, dy tunele të ekujlibrit, katër tunelet e turbinave dhe me dy tunele të shkarkimit të prurjeve të mëdha. Vëllimi ujit në liqen është 450 milionë m3 . Lartësia e saj është 145 metra. Syprina ujore e liqenit është 190 metra e cila prêt në këtë nivel, luginën e dikurshme të Drinit. Prej digës, drejtimi i liqenit të krijuar është VL. Gjerësia e tij ndryshon nga 150 m deri në 400 m, në varësi të relievit ku syprina ujore arrin. Pas tre km, liqeni mbush edhe grykën e Gomsiqes në J, ndërsa në V, përroin e Vilës. Po kështu ndodh me përroin e Rishtit me atë të Sapaçit në J. I njëtrajtëshëm ai vijon deri në përroin e Mërturit, ku krijon një gjarpërim me drejtim tërësisht L. Në J, të Lekbibajt, vetëm tre km, liqeni mer me vete lumin e Lekbibajt. Pas këtij takimi, syprina ujore e liqenit mer tërësisht drejtim në L, deri në Fierzë, ku vjen Valbona. Nga Komani në Fierzë, syprina liqenore është e gjatë 40 km. Në të dy anët shfaqen peisazhe të mrekullueshme të relievit dhe bukurive natyrore të luginës. Krahu J shfaq në mënyrë të shpërndarë shtëpi banimi të veçuara si ato të Levreshkut, Qirak, Bojdan, Bullicë, Brebullë, Mërtur, Apripë, të cilat u takojnë rrethit të Pukës.

Në V, shfaqen shtëpi: të Qerretit, Marshall, Arrëz që i takojnë krahinës së Shllakut, ndërkaq Toplanë, Serma, Palç i takojnë rrethit të Barajm Currit ( Komunës së Lekbibajt). Syprina ujore liqenore zotërohet në shikim nga relievi i të dy krahëve.

IV.M.3. TRANSPORTI LIQENOR I KOMANITNë historinë e luginës, ardhja e liqenit solli ndryshime, në klimë,

peisazh, turizëm por edhe në transport. Liqeni është enë e madhe komunikuese jo vetëm ekonomike e qytetore por edhe ushtarake. Nga Komani në Fierzë, vepron një traget mallrash e pasagjerësh që niset nga Komani në orën 10ºº dhe mbrin në Fierzë nga ora 13 ºº. Po kështu, dy anije pasagjerësh trasportojnë nga të dyja pikat duke e bërë këtë hapësirë, një mundësi e madhe lëvizëse për Shqipërinë e Veriut, por edhe për transportin me Kosovën. Në raste të situatave luftarake jo vetëm trageti i cili do të shfrytëzohet për transport të trupave dhe teknikës luftarake, por bëhet i mundshëm, gjithashtu përdorimi i mjeteve amfibe. Ndërkaq në lidhjen dhe komunikimin rrethanor midis fshatrave të Barajm Currit dhe Pukës, veprojnë stacione të veçuara barkash që lidhin të dy brigJet.

Bimësia. Në këtë gjeohapësirë liqenore, në të dy krahët, brigjet janë të veshura kryesisht me dushkajë dhe hera herës, me makje. Përmes bimësisë, mundësohet maskimi, por përkalojnë edhe rrugë këmbësore. Përmidis sipërfafaqet e zhveshura shkëmbore sogjetojnë me pamje të rralla në të dy anët e liqenit.

IV.M.4. Ç`MUND TË NDODHË ME SHPËRTHIMIN E DIGËS SË KOMANIT?Edhe në këtë rast, strategët dhe planëzuesit ushtarakë dhe vet Këshilli

i Lartë i Mbrojtjes duhet të marrë masa studimore për parapërgatitjen e situatave të jashtëzakonshme, të goditjes së digës. Çarja e saj do të zbrazë

një masiv tjetër të jashtëzakonshëm ujor në liqenin e Vaut të Dejës. Vala dhe dëmet mund të jenë sërish katastrofale. Në kohë të kushteve natyrore dhe reshjeve të shumta , ruhet me kujdes regjimi ujor, por në mbimbushje derdhjet në Vadejë, e shtojnë dhe më tej rrezikun. Mbrojtja e digave, është detyrë kombëtare e rendit të parë. Shpjegimi, tabloja dhe veçoritë e relievit të ndërtimit të digave, përshkrimit gjeohapsinor duhet të jetë në vëmendje të studiuesve dhe gjeografëve ushtarakë. Asnjëherë nuk duhet të thuhet se ky rast nuk do të vijë kurrë. Ndodhitë e fillimit të shekullit të XXI, treguan se veprime të pa imgjinueshme po ndodhin. Asnjë nënvlerësim nuk duhet të shfaqet tek studiuesit dhe strategët.

IV.M.5. LIQENI I FIERZËSLiqeni i Fierzës ka emrin e vet veprës së madhe hidroteknike dhe

digës së saj. Diga është ndërtuar me gurë e zhavor si dhe bërthamë deltine, me katër tunele turbinash, dy tunelet e shkarkimit të prurjeve të mëdha dhe ata të devijimit. Diga është e lartë 166 metër dhe kuota e përmbytjes është 310 m mbi nivelin e detit. Nga Fierza për në Kukës largësia është 28 km. Drejtimi i liqenit është kryesisht L. Gjerësia më e vogël është 300 metra ndërprerje të përroit të Digës (që i takon rrethit të Pukës). Gjerësia më e madhe e syprinës ujore është në Kukës, që përkon me fushën e dikurshme të Kuksit të Vjetër. Luginat që përkojnë me rrjedhat ujore nga VL për në liqen janë : e Degës, e Pacit ( Bytyçit), e Bozhmillës, e Kopenekut, e Krumës. Syprina liqenore ka një pasqyrë ujore të ndërfutur rreth 2 km në luginën e Bytyçit, ç km në luginën e Helshanit dhe Zahrishtit, të cilat janë të lundrueshme deri në këmbë të fshtrave Leniq, Zahrisht. Në Liqe i Kuq drejtimi i tij pritet për në J dhe në Tregtan, ai mer drejtimin për në L. Lugina të tjera, në J janë: e Dardhë-Qibikut, të Sakatit, si dhe Petkajt ( që i përkasin rrethit të Pukës). Në Dardhë-Qibik ndërfutja e pasqyrës liqenore është rreth 1.5 km, në Sakat: 6km, në Petkaj, 7 km. Liqeni i Fierzës në Kukës ka përbashkuar në një pasqyrë të vetme, luginën e Drinit të Bardhë dhe atë të Drinit të Zi. Liqeni që përvijon në luginën e Drinit të Bardhë e përkalon edhe qafën e Morinës, në kufirin shtetëror me Kosovën, ka një gjatësi prej 13 km. Në të dy anët e liqenit të grykës së Drinit të Bardhë radhiten, në VL: Gjigjaj, Domaj, Pogaj, ndërkaq në JL: Përbreg, Gjegjan, Bardhoc, Morini. Prej Kuksit fillon syprina liqenore e Grykës ë Drinit të Zi, vijon deri nën këmbët e fshatit Kolesian. Drejtimi është në të kundërt të rrjedhës së Drinit të Zi . Prej Kuksit në Kolesian, liqeni ka një gjatësi prej 16 km. Brigjet janë të thepisura në të dy anët. Liqeni i Fierzës, ka ndryshuar natyrën e luginës së Drinit të Madh dhe dy Drinave Shqiptarë. Ai ka mundësuar një hapësirë për lëvizje të re komunikimi përmes luginës, si dhe në të dy anët e tij. Po të vendosen mjete lundruese bëhet kalimi dhe transportimi civilo-ushtarak nga një qendër, në tjetrën. Veç kësaj, ruajtja e kolonave të transportit ujor, ndër brigjet është i maskuar. Liqeni ka ndërprerë rrugën që lidhte dikur, si arterje J-V, nga qafa e Malit, Shënmëri, Petkaj, Helshan dhe Bajram Curri. Liqeni duket sikur ka ndërprerë komunikimin me rrugët e dikurshme dhe vaheve ( kujtoni Va-Dardhë, Va-Spas ) duke i zëvendësuar ato me varka të lehta që lidhin qendrat e banuara nga të dy brigjet Drinore të cilat janë dhe rrethe të ndryshme. Startegët dhe studiuesit ushtarakë duhet të marrin parasysh treguesit e rinj të ndryshimit në natyrë, të Mblesës së Tokës dhe krijimit të Ujorit artificial me

përmasa të mëdha siç është ky liqen, poshtë të cilit ndodhet histori e lashtë lëvizjesh, si dhe zhvillim dhe ardhmëri.

IV.N.PLLAJA E SHISHTAVECITPllaja e Shishtavecit është një trevë mjaft karkteristike që përfshihet

midis lumit të Lumës (përroi i Topojanit) dhe përroit të Orgjostit në V. Ajo, më shumë i përngjan një faqeje me reliev malor të butë që zbret nga maja e Kallabakut (2175 m). Në Shishtavec e Novosejë, lartësia është 1280-1300 m. Në kryqëzim të përroit të Shishtavecit me atë të Topojanit, lartësia është 890 m. Në këtë hapësirë dallon maja e Kollovozit (1661 m). Lumi i Topojanit në grykën e Cernalevës (Orgjosti) ndan këtë zonë, duke krijuar trekëndëshin: Kukës-Qafë Morinë-Orgjost, i cili ka si pikë më të lartë majën e Pikëllimës. Vija kufitare përvijon në kurrizoren që zgjatet nga piramida nr.10 në qafën të Morinës, livadhet e Çoramës, Knjazhevac, Kurrizi i Koritnikut, deri në majën e Pikëllimës ku ndodhet piramida nr.14. Pastaj në relievin zbritës, kufiri përvijon deri në J të Orgjostit, ku është edhe lugina e përroit me të njëjtin emër (piramida nr.15).

Qëndrat e banuara që përbëjnë këtë zonë janë: Cërnalevë, Borje, Oreshkë, Kollovoz, Topojan , Shtrezë, Novosejë, Shishtavec. Ndërkaq në anën P, të përroit të lumit (Topojanit) radhiten fshatrat: Turaj, Xhaferaj, Brekje, Nimçë dhe Lojmeja. E gjithë kjo trevë ka livadhe malore të gjera, gjer në buzë të kufirit e rrafshina që mbillen kryesisht me patate.

Rrugët automobilistike, ndonëse janë në dy drejtime ato kanë kryesisht karakter stinor. Njëra rrugë përvijon përgjatë përroit të Topojanit që lidh fshatin Topojan. Rruga tjetër që ngjitet nga Orgjosti lidh Borjen me Oreshkën dhe Cernalevë e më tej, lidh Novosejën, Shishtavecin, Turajn, duke zbritur gjer në Kolesjan. Ngritja e kufirit shtetëror fillon nga përroi i Orgjostit, nëpër kurrizin malor që në Borje (në lartësinë 1590 m) zbret prej këndej, në përroin e Borjes dhe sërish arrin pranë Novosejës (1480 m) në postën e Murgës (2022 m) në qafën e Varrit të Bletës deri në majën e Kallabakut (piramida kufitare nr 22).

Ujorët. Lumi i Lumës, ka lidhje me tërë këtë luginë. Ai e ka fillimin nga maja e Kallabakut dhe e Tërfojës. Në këtë lum derdhen përroi Orgjostit i cili mer me vete dhe përroin e Borjes. Përrenj të tjerë zbresin në lumin e Lumës, por më i rëndësishmi është ai i Shishtavecit.

Bimësia Bimësia është kryesisht shkurre mesdhetare në lugina dhe në lartësi dushkaja; pllaja është kryesisht me livadhe e shkurre të rralla.

Klima është kryesisht kontinentale me dimra të ashpër. Gjatë dimrit rruga bllokohet.

IV.NJ.LUMALuma fillon në qafën e Zhurit matanë kufirit të sotëm dhe përfshin

gjithë hapësirën në L të Drinit të Zi dhe Drinit të Bardhë, në kufizim me pllajën e Shishtavecit në L, ku përroi i Topojanit (Lumës) e mbështjell atë. Gjithë shpati P i malësisë me rrjedhat ujore, drejt luginës së Drinit të Zi që mbyllet në përroin e Veleshicës, në Zall Kalis dhe me kufirin VL me trevën e Pllajës së Shishtavecit është Luma. Ajo është krahinë gjeografike-etnografike në rrethin e Kuksit, nga e majta e luginës së Drinit të Bardhë dhe nga e djathta e luginës së Drinit të Zi (midis grykderdhjes së përroit të Bushtricës

dhe Kuksit). Në tërësi lugina është e zbuluar dhe me karakter kodrinor. Relievi fillon e ngrihet prej nivelit të liqenit të Fierzës (310 m) deri në 2392 m (Pikëllima). Mali i Gjalicës (2485 m) sogjeton në anën L të luginës, me një pamje tërheqëse, rrethuar nga të gjitha anët me pyje të pishës dhe ahut. Mbi lartësinë 2000 metër, Gjalica është e zhveshur, ka stane livadhe e burime malore, ku më të njohurit janë stanet e Gostilit dhe stanet e Nangës.

Qëndrat e banuara. Krahu i Drinit të Bardhë, radhit qendrat e banuara : Përbreg, Gjegjan, Bardhoc dhe Morin. Lugina është në lartësitë 310-650 m, mbi nivelin e detit. Kjo hapësirë ka qenë shteg kalimi e dy anëshme prej L në P dhe anasjelltas. Historia tregon se komunikimi në qafën e Morinit ka qenë një dritare aq sa e dramave dhe ndeshjeve kombëtare me pushtuesit lindorë; aq edhe e qëndresës jetëdhënëse iliro-shqiptare andej dhe këndej kufirit të sotëm. Pozicioni gjeografik gjeohapsinor e ka bërë qafën e Morinit shumë të njohur jo vetëm për lumjanët ,por dhe gjithë shqiptarët.

Kuksi është qëndër e të dy krahëve të Drinave. Pozicioni i tij i dikurshëm është i përmbytur ndërsa ai i sotëm ndodhet në një përzgjatje kodrinore gadishullore, përmidis liqenit të Fierzës që lag këmbët e Kuksit të Ri. Kuksi laget nga të tre anët (P,V,L) me syprinën ujore të liqenit. Lartësia absolute e relievit qytetor është rreth 360 m, mbi nivelin e detit. Në tërësi hapësira ku është ndërtuar qyteti është rrafshinë e lartësisë 320 m. Kuksi është qendër ekonomike, nyje komunikimi si dhe një pozicion shumë i rëndësishëm strategjik-ushtarak. Në J të tij, po ndërtohet aeroporti civil i cili në momente të situatave mbrojtëse, do të ketë edhe karakter ushtarak.

Është qytet i ri, i ngritur mbi një reliev fund malor, por i rrafshët, në një lartësi prej 310 metër mbi nivelin e detit dhe 60 metra mbi nivelin e syprinës së sipërme të liqenit. Ka një pozicion zotërues në luginë, por është i rrethuar nga masivet malore. Sipërfaqja e Kuksit është 2.8 km². Planimetria është e rregullt. Në afërsi të relievit rënës në liqen ndodhet shëtitorja e re dhe sheshi qëndror, prej nga degëzohen rrugët e tjera. Pika vëzhgimore me rëndësi janë ish hoteli Turistik dhe kepi ngrehimor ku ndodhet spitali i qytetit. Ndërtesat janë apartamente pesë e më shumë katëshe, të ndërthurur dhe me ndërtime të banesave tip vila. Lëvizja mund të vëzhgohen nga tarracat e godinave të banimit. Nga Kuksi dalin rrugët që të çojnë në qafë Morinë, në rrethin e Hasit (qytetin e Krumës), për në JP, në drejtim të Pukës e Fushë Arrëzit, si dhe rruga që lidh Kuksin me Dibrën, rruga malore që të çon në platformën rrafshnaltë të Shishtavecit.

Kuksi, ka qënë një pikë strategjike me rëndësi ushtarake gjatë periudhës së luftës së Ftohtë, kur Kufiri VL i vendit ishte përherë në kushtrim. Ndërkohë, kur kushtet e sigurisë kanë ndryshuar dhe Kosova është në udhën e statusit të saj të mëvetësisë, Kuksi është një qytet i lidhjes tradicionale shqiptare me trojet jashtë kufirit. Kuksi është larg nga Prizreni vetëm 40 km, ndërsa nga pika doganore kufitare e Qafë Morinës: 10 km.

Largësia Tiranë –Kukës është 208 km. Në tërësi rruga është e asfaltuar, por vende vende e dëmtuar. Kjo është edhe rruga për në Kosovë, nëpërmjet

pikës kufitare të Qafës së Morinës.Në vitin 1998-1999, Kukësi u bë qendër e rëndësishme e veprimtarisë së UÇ K -së. Pas bombardimeve të NATO-s, prej eksodit kosovar, në Kukës erdhën

mbi 150 000 refugjatë. Rrotull Kukësit , forcat jugosllave goditën me artileri.Largësia Kukës-Qafë-Morinë është 18 km.

Qyteti ka dy urat kryesore lidhëse, me të dy ujorët Ura e Drinit të Bardhë dhe ajo e Drinit të zi, të cilat janë objekte me rëndësi ushtarake. Liqeni është qëndër rrethi. Të dhënat e popullsisë dhe shpërndarja jo vetëm në qytet por edhe në zonat rurale, mer rëndësi në situatat e mobilizimit ushtarak.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj Femra Përgjithësi Femra Përgjithësi Femra

Kukës 63786 32039 31747 16621 8406 47165 23341

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Kukës 63786 938 km² 68 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Kukës 63786 23596 36794 3396

Në krahun J të Koritnikut shtrihen njëpasnjëshëm fshatrat Belja, Orçikël, Kasharisht, Zapod, Pakisht dhe Orgjost. Relievi fillon e ngrihet prej nivelit të liqenit të Fierzës (310 m) deri në 2392 m (Pikëllima). Në J të Kuksit vijojnë qendrat e banuara të: Gostilit, Shtiqeni, Nanga dhe Bushati deri në qëndrën e Bicajt, të cilat janë qendra ekonomike me mundësi të zhvillimit bujqësor blegtoral dhe të peshkimit. Karakteri i ndërtesave, shfaqet si e sistemuar në qendrat e tyre dhe e shpërndarë në periferi.

Rrugët. Përmidis, fshatrave grykës së Drinit të Bardhë kalon dhe rruga automobilistike Kukës-Qafa e Morinit e cila të lidh mandej me Prizrenin. Kjo rrugë është e gjatë dhe automjete lëvizin lirshëm. Gjatë ngjarjeve tragjike të spastrimit etnik me Kosovën, kjo rrugë ishte dhe arterja kryesore e komunikimit njerëzor dhe ekonomik. Një rrugë automobilistike e mirmbajtur dhe me bazament natyror të përmisuar lidh Kuksin: prej ish uzinës së Bakrit përgjatë lumit (në krahun V), i cili nëpërmjet urës në grykën e Lapidarit ndahet në dy drejtime: për në Orgjost (kufi) dhe në Topojan. Relievi në grykën e përroit të Topojanit është greminor nga të dyja anët, me rrezik të përhershëm të orteqeve të dëborës gjatë stinës së dimrit. Lugina është e përshtatëshme për mbrojtje. Kalimi i automjeteve deri në kufi, megjthëse i vështirë, mund të realizohet. Largësia nga Kuksi deri në kufi, përgjatë rrugës automobilistike është 21 km. Gjatë ngjarjeve tragjike të spastrimit etnik me Kosovën, kjo rrugë ishte dhe arterja kryesore e komunikimit njerëzor dhe ekonomik. Kuksi është qëndër e të dy krahëve të Drinave. Pozicioni i tij i dikurshëm është i përmbytur, ndërsa ai i sotëm ndodhet në një përzgjatje kodrinore gadishullore, përmidis liqenit të Fierzës që lag këmbët e Kuksit të Ri. Dy urat e lidhin gadishullin qytetor me anë Drinin Perëndimor dhe AnëDrinin Verior. Ura që lidh Kuksin me Fushë-Arrëzin është e gjatë 270 metër dhe përkalon syprinën ujore të liqenit. Ura që kalon Drinin e Bardhë (krahun e liqenit të Fierzës) dhe e lidh Kuksin me Krumën është e gjatë 200 metër. Transporti, ka vijat e tij lidhëse me të tre rrethet fqinjë: Pukë, Has dhe Dibër. Nëse do të vendoset komunikimi me mjete të transportit ujor nga Fierza, kjo do të krijojë mundësi të reja ekonomike-sociale-turistike dhe ushtarake.

Bimësia. Bimësia është e ndryshme, ku dallojnë: pranë luginës dhe liqenit shkurre të dëndura dhe në rritje të relievit pyje dhe hapësira kullosore livadhesh. Mali i Gjalicës (2485m) sogjeton në anën L të luginës, me një pamje tërheqëse rrethuar nga të gjitha anët me pyje të pishës dhe ahut. Mbi lartësinë 2000 m, Gjalica është e zhveshur, ka stane livadhe e burime malore, ku më të njohurit janë stanet e Goshilit dhe stanet e Nangës.

IV.NJ.1. LUMA E DRINIT TË ZI.Luma e Drinit të ZI fillon prej Kuksit e në J të tij. Ajo përfshin të gjithë

rrjedhën e ujrave që zbresin nga shpati P i malësisë nga Shishtaveci deri në majën e Serakolit (2201 m). Këtu përfshihen lugina e përroit të Tërshenës, lugina e Bushtricës e cila përbëhet nga dy përrenj malorë: ai i Bushtricës dhe Çajës. Ndërkaq e gjithë krahina përmblidhet në J nga përroi i Veleshicës që ndan rrethin e Kuksit nga ai i Dibrës.

Drini është kufiri natyror P i Lumës së Drinit të Zi që përvijon me majën e Kallabakut (2175 m) në drejtim të J, ku ndodhet edhe kufiri i sotëm i cili zbret në përroin e Rekës së Çajit (piramida kufitare nr.23 (1635 m) më tej deri në majën e Shtjerupës (Kësula e priftit, 2095 m). Kufiri krijon kënd P, deri në kepin e Canit (2116 m), ku është edhe piramida nr.25. Pastaj kufiri shtetëror ka drejtim në J, deri në majën e Kullës së Zyberit (2372 m), e cila është poshtë lartësivë të thepisura që ngrihen si një fortesë madhështore (maja e Korabit: 2751 m). E gjitha hapësira malore në J, të Shishtavecit, përbën një masiv luginor, të hapur, kryesisht pa pyje, me livadhe të bukur e të gjerë, të përshtatshme për blegtorinë, me ujra që rrjedhin nëpër luginat P; pa qendra të banuara. Ky masiv është Çaja, kufiri i Lumës.

Lugina e Tëreshenës, përfshin dy qendrat e banuara ku Bicaj është në këmbë të malit të Gjalicës dhe majës së Kumashit (1512 m). Poshtë qafës së Topojanit ndodhet fshati Tërshenë. Në krahun L të Drinit të Zi (tani një pjesë e liqenit të Fierzës) shtrihen fshatrat : Gabricë, Kolesjan, Domaj, Resk.

Lugina e Bushtricës përmbledh qendra të banuara, të ndërfutura në të dy degët e Bushtricës, të Buzmadhes dhe Çajës si dhe të vijimit të vet Bushtricës, Buzmadhje, Fshat, Shkinak dhe Çajë, përfshhen nga përroi i Çajës. Buzmadhja ndodhet, poshtë majës së Kolesjanit (2050 m). Vijimi i luginës së Bushtricës më tej përmbledh fshatrat: Bushtricë, Palush, Gjegjet, Matran, Vasia, Ploshtan të cilat ndahen, këtu prej fshatrave të Dibrës (Radomira e Ceremi). Kreshti: maja e Bakrit (1438 m), maja e Gurres së Zezë (1976 m) dhe maja e Serakolit (2203 m) ndodhen përsipër luginës, nga ana VL e saj. Fundi i Lumës, është përroi i Veleshicës e i Zall-Kalisit, prej ku bashkohet përroi i Bushtricës me liqenin e Fierzës. Fshatrat e Lumës së J janë: Skavicë, Draj-Reçi, Gurrë, Vilë, Kalis, Prahlisht, Shënlleshi, Gështenjë e Zall-Kalis. Kjo hapësirë ka lartësi që ngjiten nga niveli i Drinit të Zi 346 m, deri në disa maja që shfaqen në këtë masiv si: maja e Gurit të Zi (1101m) mbi Skavicë; maja e Gurrës (1099 m), maja e Trunçit (1285 m) e Prahlishtit (1255 m).

Rrugët: Rruga kryesore automobilistike lidh Kuksin me rrethin e Dibrës. Ajo është një rrugë ende e vështirë megjithatë, mbetet një arterje kryesore. Nga Bicaj, rruga zbret në Kolesjan, Domaj e mandej deri në Skavicë. Në urën e Lurës, rruga kalon në anën P të Drinit të Zi. Në Kolesjan rruga ka degë të saj, si rrugë automobilistike e përmisuar, që lidh Lumën me Shishtavecin, që në tërësi është një rrugë e vështirë, kryesisht stinore. Në Domaj, përvijon një rrugë tjetër e përmisuar që lidh fshatrat: Resk, Zall, Fshat, Shkinak dhe Çaj, e cila është kryesisht rrugë verore. Nga Bushtrica, në Palush, rruga është me bazament të qëndrueshëm.Të gjitha degëzimet e tjera të rrugëve që lidhin Prahlisht, Gurrë, Gështenjë janë stinore (ndonëse me bazament natyror). Në raste të situatave luftarake në stinën e thatë rrugët mund të përdoren për tarnsportin dhe mbeshtetjen logjistike.

Ujorët. Ujorët janë kryesisht përrenj malorë që zbresin në Drinin e Zi. Ata kanë ujë gjatë gjith vitit, por shpesh humbin në shtretër zallorë karakteristikë. Gjatë stinës së dimrit, shpesh bëhen të pakalueshme.

Klima: Klima e luginës së Drinit të Zi, është e ftohta në dimër, ndërsa në verë relativisht e ngrohtë. Nga lugina e Drinit të Bardhë, fryn murlani i Dukagjinit duke ndikuar në uljen e temperaturës. Nga grykat depërton klima kontinentale. Temperaturat mesatare vjetore është 11°C, në korrik 21.8°C dhe në janar 0.2°C. Temperatura më e ulët është - 20.8°C. Ka një periudhë të gjatë ngricash. Reshjet mesatare vjetore janë 900 mm. Në verë bien 11%. Dëbora është dukuri e zakonshme dimërore sidomos në pllajën e Shishtavecit dhe Çaj-Matrazh. Trashësia arrin deri 1.5 metër. Gjatë dimrit kolonat ushtarake e kanë vështirë lëvizjen.

IV.O. BJESHKËT E KUSHNENIT DHE TËRBUNITKëto Bjeshkë përfshijnë hapësirën në J të liqenit të Vaut të Dejës ku

rrjedhin ujrat në VP, për në liqen. Në Laç-Qyrsaç, vjen lugina e Gomsiqes e rrjedh edhe përroi i Thanës, poshtë majës së Domgjonit (756 m) dhe ai i Dushkut në J të Qerretit të Madh. Në V të kësaj lugine, përvijon kreshti malor prej fundit kurrizor, në majën e Margjelës ( Vau i Dejës: 355 m); maja e

Gzhoprës (847 m), maja e Rrasës së Qerretit (982 m); maja e Shullanit (847 m). Përrenj të shumtë zbresin nëpër lugina të ngushta, për në liqen. Përbri liqenit, ndodhen fshatrat: Dersh, Karmë, Koman. Ndërkohë lugina e Gomsiqes përfshin: Dush dhe në fillim të rrafshinës malore të Pukës, Qerreti i Madh. Midis luginës së Gomsiqes deri në J, ku përmbyll lumi i Gjadrit, gjendet një hapësirë e cila është pjesë e Bjeshkëve të Tarbunit. Lumi i Gjadrit zbret në Zadrimë pranë fshatit Naraç. Gjadri e ka rrjedhën e tij në lartësitë e majës së Kumbullës (1460 m) dhe majës së Suçelit (1476 m). Përgjatë Gjadrit shtrihen fshatrat: Mnellë e Madhe, Vig, Kalivaç, Kaftall, Gjonbardhaj, Korthpulë, Gomsiqe e Epërme, Vrith. Në L të Zadrimës, ngrihen lartësitë kurrizore malore, prej Çukës së Hajmelit që duket e spikatur me pamjen greminore të saj (m. Shitit 616 m), maja e Çerrilit (328 m), maja e Pilinardës (612 m), maja e Polit (750 m). Lugina e Gomsiqes, përmbledh hapësirën fundore të Qerretit të Madh, gjatë së së cilës ndodhen qendrat e banuara: Gomsiqe e Epërme, Kçirë, Qerret i Madh. Lartësia zotëruese mbi luginë është maja e Domgjonit (716 m). Puka ndodhet në pllajoren malore me lartësi 800 m, mbi nivelin e detit. Bimësia e luginës është kryesisht me shkurre mesdhetare në pjesë të sipërme të saj, dushqe.

Lugina e Gominës: ndodhet në V të Gropës të Pukës. Prej bashkimit të saj me liqenin e Fierzës në Lëvrashk, ajo merr drejtim JL, deri në afërsi të Fushë-Arrëzit e poshtë majës së Kunorës (1315 m). Këtu dallohen: përroi i Blinishtit i cili në Qelëz, bashkohet me përroin e Gomsiqes. Përrenj të tjerë zbresin në Gominë: ai i Ukthit (982 m), i Lajthizës, që përvijon prej majës së Shullanit (847 m). Lugina e Gominës përfshin fshatrat: Lëvrashk, Bushat, Dushnezë, Buzhalë, Qelzë, Ukth, Qerret i vogël, Dedaj, Lajthizë, Kabash, Meçe, Blinisht, Bushat, Bicaj. Në luginën e Gominës, zbret një rrugë automobilistike që është e karakterit të shfrytëzimit pyjor, në J të malit të Korabit, deri në Lëvreshk. Ajo është rrugë malore, pyjore, më bazament të fortë natyror, por e vështirë për lëvizje në stinën dimërore. Rrugët e tjera në luginë, janë stinore.

IV.O.1. GROPA E QERRETIT Gropa e Qerretit, bën pjesë në Bjeshkët e Tërbunit dhe Kushnenit. Aty

fillon lugina e Gomsiqes. Ka reliev të butë (rreth 600 m, mbi nivelin e detit). Disa qafa e lidhin atë në të katër anët e horizontit si ajo: e Shën Marisë (mbi Karmë), e Rrasës së Qerretit, që lidh gropën në V, për në Qerret të Vogël. Përshkohet nga rruga automobilistike kombëtare: Shkodër-Vau-Dejë-Pukë. Gropa e Pukës, ndodhet në L të gropës së Qerretit. Lartësia është 800 m. Puka është në qendër të saj. Pyllëzimi i shpateve, është kryesisht, me halorë.

Puka: Qytet në krahinën Malore Qëndrore në Malësinë Pukë-Mirditë, midis malit të Krabit e Bjeshkëve të Tërbunit. Ka një sipërfaqe 0.78 km². Puka lidhet me rrugë kombëtare me Shkodrën dhe më tej: Fushë-Arrëzin e Kuksin. Ka një pozicion të favorshëm mbrojtës. Puka është qëndër rrethi dhe qëndër e rëndësishme mobilizimi. Ndërtesat në qëndër janë deri 5-6 katëshe dhe me vrojtueshmëri. Puka i përket një klimë të ftohtë në dimër dhe të freskët gjatë verës. Rrotull ka rrugë që lidhin qëndrat fshatare, stacionet pyjore.

Klima në Pukë është e ftohtë në dimër dhe e freskët në verë. Ka erëra të ftohta dhe më ngrica. Temperatura mesatare vjetore arrin 10.1°C, në korrik

19.4°C, në janar 0°C. Dëbora arrin në 2 metër dhe ngricat zgjatin pothuajse gjatë gjithë dimrit.

IV.O.2. IBALLAIballa, ndodhet në V të malit të Krrabit. Ka një lartësi mesatare mbi

nivelin e detit, 730 m. Rrethohet nga lugina si ajo e Iballës, e Spaçit dhe Berishës së Epërme. Relievi rrethues është një masiv i lartë kurrizor-malor që fillon nga maja e Arstit (844 m), vijon me majën e Vathëzës (1206 m) në V të kryqëzimit, qafën e Ballshit, kulla e Gjodhisë (1475 m) ku buron përroi i Sapaçit. Pastaj harku malor rrethor mbi Iballë, vijon me majën e Shalës së Vogël (1325 m), majën e Bosetës (1182 m), deri në majën greminore të spikatur mbi liqenin e Fierzës, atë të Shllumit të Mërturit (1492 m). Përroi i Mërturit përfshin luginën, poshtë Shllumit të Mërturit që zbret në liqen. Këtu ndodhen fshatrat: Mërtur dhe Berishë e Epërme. Qafa e Kashit, lidhet me Berishën e Vogël. Rruga që zbret në luginë, është kryesisht stinore.

Lugina e IBALLËS, ka përroin, me të njëjtin emër që zbret nga groporja e Iballës me përroin e Sapaçit. Në V të luginës së Iballës, spikasin: maja e Shtrazës (1169 m) dhe maja e Berishës (965 m ). Qafat lidhëse me të njohura janë: e Balës dhe Qeramisë që të nxjerrin në gropën e Iballës. Përgjatë përroit të Iballës, shtrihen fshatrat: Lëroshë, Bërishë e Vogël. Ndërkohë përroi i Sapaçit zbret nga lartësitë e kullës së Gjodhisë (1475 m). Në luginë, afër bashkimit me përroin e Iballës, ndodhet fshati : Berishë e Vendit.

Bimësia e Iballes është tipari kryesor i mbulesës së tokës që përbëhet nga pyje halorë dhe ata të dushkut, si një pasuri e madhe natyrore me aftësi të mëdha të maskimit dhe të mbrojtjes në situate luftarake.

Rrjeti Rrugor është kryesisht me rrugë me bazament natyror të përmisuar. Fragmenti prej Fushë-Arrësit në Iballë është më i mirë dhe i qëndrueshëm, ndërsa lidhja me fshatrat Bugjon, Berishë e Epërme dhe Mërtur ka karakter stinor. Kamionët ushtarakë, mund t`i përshkojnë gjatë stinëve të thata.

Klima: është e ftohtë me dimër, e freskët në verë. Trashësia e dëborës arrin në raste të veçanta 80 cm.

IV.O.3. FUSHË ARRËZ-APRIPË- DARDHË-QAFË E MALITKy trapez malor, ndodhet në VL të Gropës së Iballës. Në L ai fillon me

majën e Shllumit të Mërturit, Kulla e Gjodhisë (1475 m), Kunora e Dardhës (1581m), maja e Malit (1669 m), maja e Bliuthit (1283 m) dhe Qafa e Malit (në J të majës së Roshit 1397 m). Ky brez, malor ndan luginën e liqenit të Fierzës nga Malësia Pukë-Mirditë. Ajo është edhe një kresht ndarje me komunikimin me pjesën VL, të Shqipërisë, Kosovën. Lugina e Kulumrisë dhe Sakatit e përmbyll këtë trapez malor. Të gjitha luginat priren në V, për në liqenin e Fierzës. Ndër to, përroi i Apripës është në P dhe vijon në liqenin e Bugjonit, të Fierzës, Poravit, Arst-Miliskait, Mëziut, të Dardhë-Qibikut, të Trunit dhe Kullumri-Sakatit.

Rrjeti Rrugor. Rruga kryesore është ajo që lidh Qafën e Malit me Fierzën Rrugë të tjera pyjore që qarkojnë gjithë shpatet e maleve të mbuluara me pyje. Rruga: Qafë-Mali-Fierzë, është e profiluar, asfaltuar me dy kalime dhe ndërtime të veprave të artit e cila është e kalueshme, vetëm, kur nuk bllokohet Qafa e Malit. Rrugët që degëzohen për në Porav, Mëzi, Dardhë-

Qibik dhe qendrat e banuara shtrihen kryesisht në lugina. Ndër to, më e rëndësishme është Fierza, ku është ndërtuar dhe diga e HC me të njëjtin emër.. Liqeni i Fierzës, ka komunikimin liqenor me Komanin, çka e ka bërë atë një nyje transporti kombëtar dhe një lidhje me Kosovën.

Bimësia ndryshon që nga lugina e liqenit, ku shfaqen shkurret mesdhetare, pastaj dushqet dhe halorët. Kjo zonë përmban pasuri të mëdha pyjore.

Klima Në tërësi klima është e ftohtë në dimër dhe e freskët në verë. Dëbora në dimër dhe ngricat janë shkaqe të bllokimit të Qafës së Malit.

Qafa e Malit, ka lartësi mbi nivelin e detit 955 m. Ndonëse kjo lartësi nuk është aq e madhe, ajo përkon me një pikë-kalimi dhe shteg-lidhje me V e luginës së liqenit të Fierzës, ku përballen e vijnë rrymat kontinentale, çka e bëjnë atë të ndikueshëm për një klimë të ftohtë në dimër. Kjo nyje komunikimi është më e njohura në V të Shqipërisë. Aty kryqëzohet rruga për në Fierzë dhe Kukës. Dëbora dhe ngricat e bllokojnë shpesh, Qafën e Malit. Ajo bëhet penges e kalimit dhe transportit rrugor, çka është në qendër të vëmendjes së organeve të pushtetit qëndror dhe vendor, si dhe të Emergjencave civile të FA, për njohjen dhe zhbllokimin e herëpashershëm të saj. Qafa e Malit është larg fshatit, Qafë Mali: 5, 5km, dhe po në të njëjtin largësi nga fshatrat Flet dhe Lajthizë

IV.O.4. GJEOHAPËSIRA MALOREQAFË-MALI-SAKAT-LIQENII FIERZËS-QINAMAK-TEJDRIN

Kjo gjeohapësirë, kufizohet në V, nga liqeni i Fierzës ndërsa nga J ajo ndahet nga kurrizi malor që fillon nga Qafa e Malit, maja e Sukës së Palës (mbi Lumbardhë 1362 m), qafa e Roshit, qafa e Lakut të Drenit (Mollëkuqe), maja e Suk-Bukurës (1275 m), qafa e Purethit, qafa e Lakut të Pyllës, maja e Runjës (1856 m), maja e qafës së Kumbullës (1457 m), dhe më tej zbret deri në Tej-Drin. Ky varg malor është i gjatë rreth 38 km, dhe spikat, si një barierë P-L mbi liqenin e Fierzës. Të gjithë ujorët zbresin në liqen, në V. Më të spikaturit janë: lugina e Kullumrisë e gjatë 17 km e përbërë nga dy përrenj ai i Fletit dhe i Goskës së Vogël. Lugina përfshin fshatrat: Flet, Xath, Kullumri, Gëdhesht. Lugina është e veshur me dushk. Rrugët automobilistike janë stinore.

Lugina e Shënmërisë është kryesore, në këtë gjeohapësirë. Ajo përkon me lumin e Shënmërisë, i cili ka dy degë kryesore atë të Srriqes dhe atë të Pollave. Burimet janë që nga Mollkuqja e maja e Suk-Bukurës, ndërkaq përroi i Pollave vjen që nga lartësitë e Lakut të Pyllës dhe Lakut të Thive.

Lugina e Shënmërisë përmbledh fshatrat: Mollë-Kuqja, Srriqja, Qam, Mgullë, Petkaj, Pistë, Shënmëri, Shtanë. Qafat lidhëse me krahun jugor janë shtigje gjeohapsinore të njohura duke filluar nga Qafa e Malit, e Roshit pranë minierës së Tuçit, e Putrethit, e Lakut të Pyllës (që ndan me Thirrën) e Kumbullës. Në L të luginës së Shënmërisë, ndodhet Lugina e Kalimashit, e cila i ka rrjedhat ujore fillimore nga maja e Qafës së Kumbullës. Përmidis tyre, prej majës së Runjës (1856 m) ulet kurrizorja drejt liqenit, me lartësitë e majës së Marjathit (1583 m), maja e Timës (Kalimash 782 m) deri në kodrën e Bab Qorrit (580 m) mbi liqen.

Qendrat e banuara të luginës së Kalimashit janë: Kryemadh dhe Kalimash.

Rrugët automobilistike janë rreth e rrotull luginës: njëra prej tyre zbret nga Rresheni e Thirra, në Lakun e Thive, minierën e Kromit, gjersa lidhet me rrugën automobilistike kombëtare Qafë-Mali-Kukës, në Kryemadh. Rruga tjetër është ajo që vjen nga Arrëni dhe zbret në Kalimash, ku janë ndërtimet e galeritë e minierës së Kromit. Rrugët janë me bazament natyror dhe te vështira në lëvizje. Në kohë dimri ato shpesh bllokohen.

Pjesa L pas luginës së Kalimashit është zgjatimi kodrinor Myç-Mamëz-Surroj dhe Tej-Drin e cila është përkrah kthesës J të liqenit të Fierzës. Lartësitë fillojnë që afër fshatit Myç (565 m) duke përvijuar me majën e Sukës (827 m) dhe me ngritjen më të lartë, atë të Bris-Arnit mbi Tej Drin (1458 m). Qafat e njohura lidhëse janë ato të : Qafë Mushit, qafa e Eshtet, në Surroj, qafa e Benës ( në P të Bris-Arnit), qafa e Elezit, në Vrrin. Përroi kryesor është ai që ka rrjedhën burimore në Qafën e Benës. Ka dy degë njëra në P, që rrjedh nga Livadhet e Nijezës, sektorin e Sharrave, Qinamak dhe Kalimash. Kjo rrugë, ka karakter natyror me bazament dhe është e përmisuar. Shërben, për transport pyjor me kohë të stinës së thatë dhe gjatë dimrit kalohet me vështirësi. Rruga që kthehet në Surroj është e vështirë në kalim.

Bimësia fillon prej shkurreve mesdhetare, në dushqe dhe halorë (pisha), të përshtatshëm për maskim.

Ujorët Karakterizohen nga burime gurra që përvijojnë në përrenj. Më të përmendura janë: gurrat e Surrojit (afër qafës së Xhuxhës ), gurrat e bardha (afër Arrnit). Në J të fshatit, rreth 2 km, mbi lumin e Mollës së Lurës ndodhet shpella e Skënderbeut .

IV.P.GJEOHAPËSIRA LINDORE E MALËSISË PUKË-MIRDITËKjo gjeohapësirë përfshin, masivin malor në rrjedhat e Fanit të Madh

dhe Fanit të Vogël me një shtrirje të gjerë. Ai fillon atje ku bashkohet lumi Fan me lumin Mat, në Rubik. Prej këtu fillon një hark madhështor malor, me rreze të gjatë që mbështjell rreth vetes hapësirën të Fanit (Fani i Madh dhe Fani i Vogël). Mbi Rubik, ngrihet maja e Drerit (602 m), ngjitet në lartësi që të shfaqin dukshëm Malin e Velës (1179 m), pastaj me zbritje me drejtim të VL, në majën e Palokut (697 m), përkalon me rrafshin kodrinor të Ungrejit, Kashnjet, majën e Benës (1269 m) në qafën e Mollës (1100 m), vijon me majën e Fushës së Gjoshës (pranë Lumardhit (896 m), që ngrihet deri në Kurorën e Dardhës (1582 m). Prej këtu kreshti malor harkon në qafën e Malit me majën e Sukës së Pelës (1362 m), majën e Suk-Bukurës (1275 m), majën e Qafës së Kumbullës (1985 m).

IV.P.1. NYJA E FANIT. MIRDITAFani i Madh dhe Fani i Vogël bashkohen 3 km, në P të Rrëshenit, duke

formuar lumin e Fanit. Pema luginore e ujrave të Faneve, që rrjedhin në drejtim te JP, përbëjnë në tërësi trevën e Mirditës. Kjo hapësirë përfaqëson një drejtim dhe korridor i rëndësishëm komunikimi në VL e Shqipërisë, ku luginat e ngushta të dy Faneve, në kurrizoret e epërme të shpateve e lartësive përvijojnë rrugën kryesore automobilistike kombëtare që lidh Kuksin dhe Kosovën. Ky drejtim është thellësi e vendit, i zotërueshëm, me mundësi manovre, lëvizjeje, maskimi, shumë të përshtatshme të cilat janë epërsi për forcat tona dhe si rrjedhojë, pamundësi depërtimi, si nga drejtimi L, ashtu dhe ai P. Rrësheni mbështjell luginat që zbresin nga lartësitë e Kashnjetit e të Kaçinarit (maja e Benës 1267 m), të Kushnenit (maja e Suçelit 1475 m) të

Fushë Arrëzit dhe Qafë Malit, prej nga rrjedh Fani i Madh nga ana L, kreshti i Malit të Munellës (1989 m).

Ky reliev i cili prej këtyre lartësive arrin në Rrëshen, rreth 90 metër është i shumëllojshëm. Luginat depërtuese në drejtim V dhe VL janë:-Lugina e lumit të Dibrit, që zbret nga Kashnjeti, Sukaxhi, Kalur dhe lidhet me Fanin e Madh -Lugina e Kaçinarit që përkon me përroin e Shpërdhezës që në bashkim me përrenj të tjerë, zbret që nga mali i Benës (1267 m)-Lugina e Fanit të Madh, rreth 60 km e gjatë, zbret që nga Qafë-Mali, Fushë-Arrëz, Shkozë, Gojan i Madh, Gjegjan, Rras, Kushnen, Vau i Madh, Guramdhenj deri në bashkim me Fanin e Vogël.-Lugina e Fanit të Vogël, rreth 50 km e gjatë e cila përmbledh përrenjtë të shumtë që zbresin nga maja e Seçit (1002 m), maja e Domit (761 m), maja e Bruzhit (1437 m)-Lugina e Tarazh-Prosekut që lidhet me Grykën e MatitQafat e mëdha lidhëse të relievit janë :-Qafa e Vrithit në ujëndarsen poshtë së cilës rrjedhin ujrat e Gjadrit.-Qafa pranë majës së Benës (1267 m)-Livadhet e Hamzës ku lidhen rrugët që të çojnë ndërsjelltas në Pukë dhe trevën e Mirditës.

Qendrat e banuara shtrihen përgjatë luginave. Rrësheni ndodhet në nyjen e luginave të Mirditës. Ai është larg 24 km urës së Milotit, 64 km nga Fushë-Arrëzi. Në luginën e lumit të Dibrit ndodhen fshatrat: Bukëmirë, Sinanaj, Kalur, Sukaxhi dhe në kreun e saj është Kashnjeti. Në luginën e Kaçinarit të bie në sy Bukmira që ndodhet në kurriz midis dy luginave në lartësinë 436 metra dhe me një pozicion pritës, zotërues nga lugina, larg nga rruga automobilistike kombëtare, 9 km. Në luginën e Shpërdhezës ndodhet fshati me të njëjtin emër. Në drejtim të rrjedhës së sipërme vijojnë: Simon, poshtë majës së Karrekës (485 m), mandej Kaçinari, Arrëza, e në skaj Mala, në përroin e Planës.

“… kulla është ndërtuar prej guri të fortë dhe është bërë kryesisht për t’u mbrojtur. Nga dritaret e vogla hapet një pamje e mrekullueshme, me

kilometra përtej luginave dredhore e shpatinave të veshura me pyje pishe, ndërkaq prapa mund të vështrosh shkrepat pa mbulesë bimore të Malit të

Shenjtit, që ngrihet deri 2000 metra mbi vezullimin e largët të detit.Ë.F Sterling (kolonel)

Sipas “Safety Last”

Përgjat luginëns së Fanit të Madh, qendrat e banuara janë të shpërndara, të rralla, mbasi gryka është e ngushtë dhe e papërshtatshme për jetesë. Duke u larguar, drejt rrejdhës së mesme të lumit, shfaqen fshatrat: Zall, Guramdhenj, Vau Madh, ndër të cilët Kushneni është fshati më i madh në zonë, më tej shtrihen: Voz e Rras. Gjegjani ndodhet në takimin e rrugës automobilistike me lumin e Fanit të Madh dhe është qendër e Komunës. Pastaj vijojnë fshatrat: Gojan i Vogël, Gojani i Epërm, Pepaj, Shkozë gjer në qytetin e Fushë-Arrëzit. Në luginën e përroit të Kimzës që shtrihet në drejtimin L të lumit ndodhen fshatrat: Kalivarë, Dom, Mesul, Musht, Kimëz, Nikollaj e Mekat. Përgjat luginës së Fanit të Vogël ndodhen fshatrat: Kodër-Rrëshen, Ndërfushaz që janë pranë qytetit të Rrëshenit. Më tej, lugina

ngushtohet në forma greminore. Në fillim të rrjedhës së sipërme të lumit, shfaqen fshatrat: Blinisht, Kullaxhi, Shullan, Peshqesh, Bardhaj ku Repsi në luginë është qëndër e njohur rurale dhe minerale. Në Reps, bashkohen dy gryka të tjera: ajo e Spaçit, përgjatë së cilës radhiten fshatrat: Spaç, Kodër-Spaç, Gurth-Spaç dhe Katundi i Sipërm. Ndërkaq gryka e Oroshit përmbledh fshatrat: Vorpaj, Lagjin, Mashtërkor, Shtrung, Bisak, Bulshar, Grykë-Orosh, Kolzezaj. Lugina e Zallit të Shebës, përmbledh fshatrat: Shebë, Katundi i Sipërm, Kthellë e Epërme dhe kreu i luginës ka Ndërshenën në kurriz, në lartësinë 800 metër.

Lugina e Lëkundës përmbledh fshatrat: Nokaj, Lëkundë dhe Bardhaj poshtë majës së Gurit të Shqipes, ku fillon të rrjedhë përroi i Gurit të Topit. Lumi i Urakës përkon me grykën e Kurbneshit

Në pjesën L të Malësisë Pukë-Mirditë shtrihet vargmali Munellë-Kunora e Dardhës. Kjo është një hark i madh dhe strehë jetësore e Mirditës, ku rrjedh Fani i Madh e i Vogël. Në VL të Munellës vijon maja e Runës (1855 m), Qafa e Malit, maja e Roshit, maja e Malit, Konora e Dardhës (1584 m) që vështron në të dy krahët thellomën e Drinit, me atë P, të Faneve dhe Matit.

Sistemi rrugor. Si gjeohapësirë me bimësi të zhvilluar, ku pyjet janë pasuri e madhe kombëtare dhe minierat e Repsit, Spaçit, Munellës, Kurbneshit, përshkohet me një rrjet të dëndur rrugor i cili është i përdorshëm për lëvizjet ushtarake, në thellësi të zonës, deri në shpate e maja të maleve. Arterja kryesore mbetet rruga kombëtare dytësore, me dy kalime që lidh Fushë-Arrëzin, Kuksin e Kosovën. Tek Ura e Rëshenit, rruga mer drejtimin VL, gjithnjë në ngjitje të relievit, e pa maskuar përmidis lartësive kodrinore në të dy anët, ku ajo mund të mbrohet. Fshati i parë që lidh në kurrizin kodrinor është Gëziqi në lartësinë 300 metër, rrethuar me lartësi zotëruese. Pastaj rruga ndjek kurrizin kodrinor dhe në lartësinë 500 m, shfaqet Blinishti, ku degëzohet rruga për në Reps. Në këtë ndërprerje të bie në sy, maja e Kamshit, mbi rrugë (732 m) që zotëron dhe ruan lëvizjen për në luginën e Repsit. Deri në Urën e Gjegjanit, rruga ka drejtimin V, ku zotëron rrugën, si në Qafën e Benës (740 m), maja e Fshejzës (807 m) ku zbritet për në rnë Gjegjan. Ura është pikë kyçe e brigjeve dhe e kalimit që duhet vëzhguar e ruajtur. Prej Gjegjani, pjerrësia e rrugës ëshët normale dhe kalimi i automjeteve bëhet me lehtësi. Rruga vijon duke lidhur përgjatë luginës, Fushë-Arrëzin. Në Blinisht ndahet një rrugë automobilistike e kalueshme gjatë gjithë stinëve (me përjashtim të rasteve skajore dimërore, me dëborë e ngrica) e cila lidh Repsin me Spaç, Gurth-Spaç, Mushtë, Qafë e Lisit (1050 m). Qafa e Barit (1000 m) ku ka qënë një nga qëndrat tragjike të të burgosurve të sistemit komunist. Më tej kjo rrugë lidh Tuçin. Ajo është e përshtatshme për lëvizjen e teknikës luftarake. Në krahun L të saj, ngrihet kurrizi malor i Munellës (1989 m). Po kështu në Reps, degëzohet rruga, që përgjatë luginve si rrugë e shfrytëzimit pyjor, lidh Bulsharin, ndërsa nëpër luginën e Mashtërkorit, lidh Vorpaj, Mashtërkor, Shtrungë e Bisak. Grykë-Oroshi, ka rrugë të veçantë që ngjitet nga gryka e Vorpajt. Prej Tarazhi, pranë Rrëshenit, një rrugë automobilistike e përmisuar, kalon në kurrizoret kodrinore, duke lidhur Malaj e Shullan, rrëzë majës së Kunorës (1015 m). Një degëzim tjetër që kalon nga qafa e Lakut të Vjollcës (820 m) në lartësinë 1030 m poshtë majës së Kusarëve (988 m) lidh Bulsharin me Ndërshenë e Nënshejt. Nga Rrësheni përgjatë luginës së Prosekut, një rrugë e rëndësishme lidhet drejtëpërdrejtë me grykën e Matit, Burrelin e cila është e kalueshme dhe e

përmisuar. Nisur prej Perlati, rruga të çon në Kurbnesh ku ka qënë një qëndër e madhe minerare. Ajo lidh Dedbibaj, Nokaj, përgjat kurrizit, deri në Qafën e Lakut të Titethit (820 m) ku kthehet në drejtim të L, për në Kurbnesh, e më tej deri në Masivin e Lurës.

Rruga që lidh Kaçinarin, është përdorur, jo vetëm si rrugë për shfrytëzimin e pyjeve por edhe minerare. Ajo degëzohet në të gjithë masivin pyjor të Kushnenit, Kaçinarit, Suçelit e Fushë Lajit. Prej saj, lidhen të gjithë fshatrat e luginës së Dibrit dhe të Shpërdhezës. E gjithë tërësia pyjore prej Kaçinari në majën e Benës, në Kushnën e Suçel ndërthuret më rrugë pyjore, profili i të cilave është i përshtatshëm, për lëvizje të teknikës luftarake. Nga Bukmira degëzohet rruga stinore për në Kalur (lugina e Dibrit), Sukaxhi, Kashnjet dhe në VL në Shëngjergj. Linjat e tensionit të lartë që vijnë nga Fierza kalojnë përgjatë luginës së Fanit të Madh (2 linja) e treta në Kushnen-Simon dhe në vijë të drejtë në drejtim të J, për në luginën e Matit.

Ujorët e Mirditës janë lumenj të mesëm dhe përrenj malorë. Pema e tyre rrjedhëse ka drejtim J dhe JP. Dallohet: Fani i Vogël dhe Fani i Madh, që kalojnë në lugina të ngushta e greminore. Në P, lumi i Dibrit derdhet në Fanin e Madh. Në Fanin e Madh derdhen edhe përrenjtë e Babunit (pranë fshatit Nikollaj), i Kimzës, i Mesulit. Në Fanin e Vogël derdhen përrenj të shumtë, ndër të cilët: i Rrasit, i Spaçit, i Oroshit etj.

Në luginën e Prosekut dallohen: përroi i Zmejës, i Zallit të Shebës që rrjedh nga Katundi i Sipërm (maja e Bërshimit 871 m) i Lëkundës që rrjedh nga qafa e Plumthit. Lumi i Urakës derdhet në Mat. Lumenjtë janë të ngushtë. Për forcat këmbësore ndikojnë në kalim vetëm gjatë stinëve ujëshumë. Gjerësia e tyre mesatare ujore nuk i kalon 5 metra, ndërsa brigjet janë të thepisur e shkëmborë. Përrenjtë e shumtë janë greminorë dhe bëhen pengesë në kohë reshjesh.

Bimësia e trevës së Mirditës e cila është e ndërthurur dhe me atë të Pukës ëshët e llojllojshme. Në lugina zotërojnë shkurret dushkajore dhe në lartësi masivet e pyjeve të pishës dhe të ahut e dushkut, të cilat vijojnë të shfrytëzohen ende. Maskimi në të gjithë trevën paraqet mundësi reale. Lartësitë e drurëve arrijnë deri 15 m, diametri i trungut deri 0.55 m dhe kurorës së tyre deri 17 metra. Tokat janë ato të llojit kafe, rrëshqitëse në rrugët e papërmisuara. Minierat janë bakri e piriti.

Klima është e ftohtë në dimër e freskët në verë. Dallim të theksuar bëjnë kreshti malor Kunora e Dardhës-Munellë ku dimri është i ashpër me dëborë, erëra të ftohta, acar, akuj, orteqe që bllokojnë rrugët, të cilat duhet të merren parasysh.

IV.Q. LUGINA E PESHKOPISËLugina e Peshkopisë është tërësi krahinore që lidhet me vet Luginën e

Drinit të Zi. Ajo është një ndër trevat historike shqiptare, me kulturë, qëndresë e zhvillim të etnisë shqiptare. Shtrihet në të dy anët e Drinit ët Zi dhe në L ka masivin e Korabit, si mburojë natyrore dhe si kreshtin ndarës kufitar, me trojet shqiptare të FYROM. Lartësitë L, fillojnë e rriten që nga rrafshi i Maqellarës (573 m) deri në majën e Korabit (2751 m). Në P, nga qafa e Elezit në Vrrin, Arrën (1085 m) duke u ulur në Mollën e Lurës, në luginë dhe më në J, vijon në majën e Rrasës (mbi Zall-Reç 1196 m), majën e Bakullinës (1762 m), Runja e Lurës, Deja e Lurës (1641m), Guri i Vashës në Mbasdejë (1734 m), Qafë-Murrë. Prej këtu, në drejtimet e J, ngrihet mali i Balgjajt që në

majën e Miçekut, midis liqeneve, arrin lartësinë 2101 m. Prej këtej, ujërrjedha vijon në drejtimin VL; qafa e Helmit që ndan Selishtën nga Fushë-Bulqiza, në majën e Tenës (1969 m), zbret në Bllacë, në Vlashaj (784 m) dhe deri në Qafën e Çerenecit. E tërë kjo luginë, trevë e kontakteve të hershme, me fushatat pushtuese L, ka qenë drejtim gjeoushtarak, jo në prirjen e rrjedhës së Drinit të Zi në V, por në rrafshin L, të rrethinës e fushëgropës së Peshkopisë, në rrëzë të Korabit dhe në L të Drinit të Zi. Përvoja historike, sidomos ajo e dyndjes së sllavëve dhe e fushatave osmane, gryka e Drinit të Zi, përcillte hordhi pushtuese të shumta, sidomos gjatë periudhës Skënderbejane, ku Dibra ishte poli i parë i qëndresës shqiptare. Prej këtu veçohen drejtimet:

- Gjorica dhe Qafa e Çerenecit që të përcjell në luginën e Bulqizës.- Maqellarë-Peshkopi e rethinë,si hapësirë e parë me dëndësi

qendrash të banuara dhe burime furnizuese.- Drejtimi i luginës së Selishtës që të nxjer në Qafë-Murrë, prej ku

zbret në luginën e Matit.Prirja për të synuar me drejtimin e rrjedhës së Drinit, deri në Skavicë,

të tërheq , po vetëm për të gëlltitur, duke filluar që nga ura e Dodës e deri në Skavicë, shumë i përshtatshëm për mbrojtje.

Katër kilometra nga burimi në drejtim të Peshkopisë, ndodhet fortesa e rëndësishme e përiudhës Romake, e Grazhdanit. Mund të jetë edhe

Sfetigradi, që është pjesë e një miti të qëndresës Skënderbejase. Vendi i ndërtimit të kështjellës duhet të jetë përzgjedhur për praninë e ujrave që

burojnë nga kodrat në V. Është një pikë vëzhgimore, e ngritur në një vend të dallgëzuar. Këtu duhet të ketë qenë Sfetigradi mitik Skënderbejan.

Lugina ka pamjen e një govate natyrore, me thepisje malore, nga të dy anët, ku kreu i saj është i ngushtë përthithës dhe i pakalueshëm.

“Sfetigradin shqiptarët e humbën më 1449. Sulltan Murati I II me një ushtri mbi 120 000 veta, siç e vlerësojnë disa historianë ushtarakë, mbërrin në

Dibër. “Një masë çeliku kuajsh të ngjeshur njeri pas tjetrit, dhe flamujsh që errësonin diellin” (kronikan serb). Filluan bisedimet me shqiptarët e Gjergj

Kastriotit. Murati premtoi lirinë e Sfetigradit. Gjergji vlerësoi përmasat e ushtrisë së madhe osmane dhe më shpejtësi u tërhoq në brendësi për të

mbledhur forca. Pastaj qendroi midis maleve në pritje të një momenti sulmi. Ishte 22 qeshor 1449, Gjergj Kastrioti sulmon kampingun osman. Por ishte e

pamundur. Turqit kishin helmuar burimet e ujit të pijshëm të Kështjellës. Kështjella u dorëzua në fund të verës së viti 1449.

Rrethina e Peshkopisë është një lloj mejdani i parë ku hapësira të jep mundësi veprimi. Platforma e rrafshnaltës është e gjërë rreth 10 km, ndërsa largësia nga Greva në Shumat ëshët 13.9 km, ku shtrihen dhe qendra të banuara, të dendura. Kjo hapësirë ka karakter fushor-kodrinor, me thyerje të buta, ku lartësitë ndryshojnë nga 515, në 800 metra.Rrëzëmali: Peshkopi-Maqellarë, i gjatë 11.8 km, ka gjerësi deri 5 km (pjesa më e ngushtë, nga bregu i Drinit është në Dovalan-Herbet) që krijon mundësi të mëdha për mbrojtje dhe mbyllje të shtegkalimit në sajë të relievit malor në L dhe luginës së thepisur, të Drinit, në P.

Fusha e Bllatë-Maqellarës i ngjan një shesh-pushimi dhe hapësirë për t`u nisur në V (për në Peshkopi) apo në JL (për në drejtim të Zerqan-Bulqizës) Lugina e Selishtes, fillon nga ura e Muhurrit deri në Qafë Murrë. Në krahun

V, ajo ka prërsipër Malin e Runjës (2047 m) që zbret në Qafë-Murrë deri 810 m. Në krahun J, lartësitë ngrihen nga lugina e Drinit deri në Majën e Shullanit (1604 m) maja e Kishës (1237 m). Lugina ka formën e një këndi të gjerë, ku Selishta është pika e parë e kthesës. Largësia, duke marrë parasysh rrugën që kalon përgjatë saj, është rreth 30 km. Ura e Muhurrit është vendkalimi kryesor i Drinit të Zi. Prej këtu, në krahun P, vijon rruga në V. Në urën e Lushës që kalon mbi përroin e Çidhnës ngjitet rruga për në Grykë-Nokë e cila të nxjerrë, në Qafë të Lanës, e mandej, për në qëndër të Lurës; ndërsa lugina e Çidhnës të nxjerr në Gurë-Lurë. Pranë Urës së Dodës, në Zall-Reç, zbret lumi i Mollës së Lurës dhe lugina që të nxjer në Krej-Lurë.

Rruga automobilistike nën krahun P, të Drinit të Zi, është dhe prirja kryesore e lëvizjes së teknikës luftarake.

Relievi në krahun L, prej luginës (369 m) krijon ngritje dhe copëzim kodrinor, me kokojka, luginëza, brigje të cilët arrijnë deri në rrëzë të malit në 900 metra. I kësaj natyre ështe relievi deri në Zall-Kalis, ku lugina të nxjer në grykë të Radomirës.

Qendrat e banuara janë të dendura. Në krahun P të lumit, radhiten fshatra më pak të dendur. Ndërkaq, në krahun P të lumit deri në Urën e Dodës shtrihen fshatrat: Fushë-Muhurr, Sinë e Poshtme, Arras, Kodër Leshe, Mustafë, Nezhaj, Zall-Dardhë, Soricë, Kraj-Reç, Bardhaj-Reç, Zall-Reç. Në tërësi, këto fshatra kanë tipin e ndërtesave të shpërndara.

Betaja e Dibrës ka qenë një nga ndeshjet më të spikatura të Luftës së II Botërore në Shqipëri. Në verë të vitit 1944, lëvizja NÇT kishte marrë një hov

të ri e të vërtetë, duke u përhapur në trevat V të shqipërisë dhe në Dibër, në luftë kundër forcave gjermane. Sulmi drejt veriut i Brigadës së I Partizane të

udhëhequr nga Mehmet Shehu, në qershor 1944, çuan në një rang veprimesh të mëdha ushtarake.

(shiko: ALBANIA AND KOSOVO James Pettifer)

Nga Peshkopia në Maqellarë, fshatrat ndodhen në të dy anët e rrugës. Relievi ndërpritet nga lugina e përrenj të shumtë. Grumbulli i fshatrave rrotull Maqellarës shtrihet në zonë fushore të Shupenzës dhe luginës së Zogajt në përmbledhje të fshatrave: Gjuras, Gjorica e Epërme dhe ajo e Poshtme që ndodhen në rrafshin e fushës së Drinit të mbështjella nga gjarpërimi i tij.

Rrugët. Rruga: Burrel-Peshkopi që kalon nga Bulqiza, konsiderohet kombëtare dhe është arterje kryesore. Në urën e Topojanit ajo zbret në fushë të Maqellarës e më tej ndahet në dy drejtime: i pari, për në Peshkopi, ndërsa tjetri në Doganën e Bllatës, për të lidhur Dibrën e Madhe.Nga Peshkopia, në drejtim të P, vijon rruga në Drin, në urën e Muhurrit e përgjat luginës së Selishtës, del në Qafë-Murrë.

Pasi lë Selishtën, rruga ecën në zona malore, pastaj zbret për të kapërcyer lumin tek ura e kohës së Zogut, drejt P të shfaqet një një shkëmb i madh, i

veçuar që banorët vendas e quajnë “Qyteti i Skënderbeut” Rruga nga Selishta i afrohet Shkëmbit rreth 200 m. Faqja e Shkumbinit është e thiktë. Në veri ndodhet Mali i Runjës (2047 m). “pozicioni strategjik i shqiptarëve

varej nga një trekëndësh kështjellash: Sfetigradi që mbulonte qafat nga Maqedonia në L, Berati që mbulonte grykat nga Greqia dhe Kruja që ishte

Zemra e Koka e qendresës”

Rruga është e shtruar me kalldrëm dhe e përmisuar, kalohet gjatë stinëve veçse në kohë dëbore e ngrice, vështirësia ndodh vijimisht, në Qafë Murrë. Rruga përgjat luginës së Drinit të Zi, lidh qëndrat e banuara të kësaj ane, duke kaluar në urat e Lushës në, përroin e Çidhnës, urën e Zall-Dardhës, urën e Dodës që ngjitet në Skavicë për t`u lidhur me fshtrat e Lumës. Rruga Kukës-Peshkopi është 108 km e gjatë. Rruga është e shtruar e përmirësuar, e vështirë për të lëvizur, sidomos në dimër. Rruga kalon përmes fshatit Muhurr (6 km) deri në Zall Dardhë (janë 43 km). Këtu, degëzohet rruga për në parkun Kombëtar të Lurës. Në bregun verior ku bashkohen lumenjtë, shfaqet fshati Kalis. Lugina ngushtohet, pastaj ngjitesh në Skavicë. Rruga dredhon rrëzë maleve në L të Drinit të Zi për të dalë në Kolesjan e mandej në Kukës. Kjo rrugë është me bazament natyror dhe e shtruar me çakëll po me disa vende e kalueshme me vështirësi. Rruga që lidh fshatrat deri në Komunën e Sllovës, ndonëse e përmisuar, nuk kalohet gjatë gjithë vitit. Në urën e Lushës, në drejtim të Lurës ngjitet rruga me bazament natyror dhe e përmisuar e cila në disa vende kalohet me veshtirësi.

Ujorët. Drini i Zi ndodhet në qëndër të luginës, me drejtim rrjedhjeje JV. Drini kja gjerësi të ndryshme, çka varet nga natyra e brigjeve. Kur ato janë të ngushta, gjerësia mesatare është rreth 18 km, ndërsa në rrafshinën fushore me brigje larg njëri-tjetrit kjo gjerësi arrin deri në 40 metër si: në Kishavec, Fushë-Çidhnë. Në disa segmente brigjet janë të thikta dhe të lartë mbi 10 metra, ndërkohë në fushë ato janë: 4-6 metra.

Drini i Zi, ka urat e njohura mbi të, që janë të rëndësisë së veçantë si Ura e Topojanit, Ura e Muhurrit, Ura e Lushës, Ura e Dodës. Në verë lumi mund të kalohet nga trupat, ndërsa në dimër kërkohen mjete lehtësuese xhenjere. Përrenj të shumtë rrjedhin nga lartësitë që copëtojnë e ndërpresin relievin duke krijuar vështirësi në lëvizje.

Bimësia është e ndryshme. Në lartësitë deri 850 m, në luginë ka bimësi të kultivuar. Kopshtijet më mollë zotërojnë në rethinat e Peshkopisë. Pjesa pranë përrenjve ka shkurre të rralla, po edhe të dendura. Mbi lartësitë 900 metra dallohen shkurre të dendura, po edhe pyje si në: Dejën e Lurës, Grykë-Nokë, Kraj-Reç me dushqe, shkurre, ahishte e halorë.

Klima është e ftohtë në dimër dhe e freskët në verë. Në lartësitë e Radomirës, Bushtricë ajo është më e ftohtë. Po kështu, në Lurë, Qafë-Murrë, në dimër rrugët zihen nga dëbora dhe ngricat çka duhet të merret pareasysh në lëvizje të teknikës.

Peshkopia: Kryeqëndër e rrethit të Dibrës. Shtrihet në krahun e djathtë të luginë së Drinit të Zi në anën P të malit të Deshatit në lartësinë 620 metra mbi nivelin e detit. Ka një sipërfaqe prej 1.35 km². Rrugët e brendshme janë të asfaltuara. Qyteti ndahet në dy pjesë nga bulevardi kryesor që fillon në hyrje të tij dhe mbaron në dalje të pjesës V. Në pjesën jugore të qytetit është ndërtuar gjysmë unaza e qytetit. Në pjesën VL të qytetit shtrihen dhixhat e qytetit që frekuentohen nga banorët vendas dhe të ardhur. Qyteti ka ujë të bollshëm dhe e merr nga fshati Radombkë. Qyteti vrojtohet më mirë nga lagja Dobrovë 1 km para se të hysh në qytet si dhe mbi spitalin e qytetit në pjesën VL të tij.Linja e tensionit të lartë vjen nga Bulqiza. Në dalje të qytetit ndodhen en de ndërtesat e ishdivizioni i këmbsorisë së Dibrës.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Skrapar

85699 43344 42355 14017 7005 71682 35350

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Dibër 85699 1088 km² 78.7 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Dibër 85699 29954 50930 4815

IV.Q.1. LUGINA E BULQIZËSLugina e Bulqizës është reliev befasues mbasi të josh të lëvizësh me

synim, luginën në P, prej qafës së Çerenecit. Kjo duket e natyrshme, ndërkaq, në 25 km në thellësi të maleve, gropa e Bulqizës të shfaqet si një çark i vërtetë. Historia e betejave të Gjergj Kastriotit, këtu ka një kulm , ajo është beteja e Vajkalit. Futja, bën këtë luginë-çark, për çdo ushtri duke sjell dështim të vërtetë, vetëm në sajë të relievit që të sjell epërsi kur e zotëron.

Qafa ë Buallit (842 m) është një prag shikimi për në luginën e Planit të Bardhë dhe Malit të Dhogzit. Fusha e Bulqizës, rreth 100 metra me e ulët është e futur në strehë të maleve. Në V, prej qafës së Buallit, kreshti vijon në majën e Lepurit (1541m) deri në majën e Kreshtës (2100 m) dhe platformën e lartë me forma akullnajore të malit të Balgjajt dhe liqeneve me të njëjtin

emër. Qafa e Helmit (1650 m) që në të dy krahët sheh Fushë-Bulqizën dhe Selishtën, vijon me majën e Arithit (1988 m) e prej këndej nën një kënd të ngushtë, zbret shpatit të malit deri në Qafë të Çerenecit (560 m). Në J, mbi Bulqizë, ngrihet mali i Dhogzit (2018 m) kreu i Batrës, si një rrafshnaltë e vogël, me livadhe, gropore e liqene ( Liqeni i Zi, Liqeni i Bardhë, liqeni ii Valikardhës) me lartësi 1700 m, e më tej në drejtim të L, deri në lumin e Okshtunit.

Lugina e Bulqizës deri në Valikardhë ëshët në tërësi, në formën e grykës së ngushtë. Në Fushë-Bulqizë ajo zgjerohet deri në gropën e Bulqizës. Ndër luginat anësore, në J dallohet ajo e Kozjakut, e Zerqanit dhe e Okshtunit, ndërsa në V, ajo e Fushë-Bulqizës që zbret nag mali i Bardhë (maja e Arithit).

Qendrat e banuara shtrihen përgjat luginës, në të dy krahët e Zallit të Bulqizës ku në J radhiten: Strikçan, Sopot, Zerqan, Valikardh ndërsa në V: Sofraçan, Krajkë, Peladhi, Fushë-Bulqizë, Dushaj, Bulqizë, Dragua-Bulqizë, Valkal-Bulqizë dhe Bulqizë.

Bulqiza është qytet i ri, qëndër e rrethit. Ndodhet në fushëgropën e Bulqizës, rrëzë malit të Dhogzit. Qytet minatorësh. Mali mbi të dhe nëntoka e tij përshkohet nga një shumësi galerish të nëndheshme të nxjerrjes së Kromit.

Në këtë fushëgropë sipas gjasash, mëtojnë se është zhvilluar një nga betejat më të sukseshme të Skëndërbeut ajo e Vajkalit. Vend i përshtatshëm, si relievi ςka mundësoi rrethimin e ushtrisë osmane dhe asgjësimin e saj.

Në ditët e sotme qyteti i vogël ëshët i mbledhur, ndërtuar me apartamente të rinj, përgjatë një rrugë në mesin e tij. Qyteti ka një pozicion mbrojtës në sajë të relevit rrethues anësor shumë të përshttshëm. Këtu vijon rruga që të lidh me Peshkopinë, përgjatë luginës, ndërsa qafa e Buallit hap dritaren e komunikimit me Burrelin dhe minierën e Batrës. Rruga më tej të çon në Martanesh.

Qafë Bualli dhe në përgjithsi Bulqiza gjatë dimrit kanë klimë të ftohtë dhe rrugët bllokohen cka vështirëson lëvizjen. Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Bulqizë

42968221349 21619 9987 5097 32981 16522

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Bulqizë

42968 939km² 136.1 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Bulqizë

42968 15113 25462 2393

Rrugët: Rruga: Qafë-Bualli-Bulqizë-Shupenzë e më tej, ka karakter kombëtar. I vetmi problem është Qafë-Bualli që bllokohet në stinën e dimrit prej dëborës dhe ngricave të cilat në këtë qafë, janë tipike. Prej këtu, rruga e shfrytëzimit të minierës së kromit, të nxjer në majën të Dhogzit që zotëron Bulqizën. Po kështu, kjo rrugë me profil të rregullt, lidh Krastën: 17 km larg nga Qafë-Bualli duke vijuar më tej në minierën e Theknës e Martanesh. Rruga që kalon përgjat kreshtit malor, nga liqeni i Sopës e miniera e Theknës të nxjer në Zerqan dhe ka në përgjithësi karakter ushtarak me kalueshmëri stinore dhe e maskuar. Fushë-Bulqiza lidhet me Selishtën me një rrugë me bazament natyror, të përmisuar.

Ujorët, kanë qëndër të tyre lumin e Zallit të Bulqizës, që mbledh përrenj të shumtë të cilët zbresin nga faqet e maleve. Ky lum nuk përbën ndonjë pëngesë për kalueshmëri.

Bimësia, në të dy krahët e luginës është shkurre e dendur dhe pyje të cilët zotërojnë faqen J të luginës: në Dhogz, pylli i Gropës, lugina e Kozjakut.

Klima, është e ftohtë jo vetëm nga lartësitë, por si rrjedhojë e erërave që fryjnë në luginë. Nga lugina e Drinit të Zi, depërton murlani që nga Qafa e Buallit fryn edhe nën drejtim të Matit. Në Qafë-Buall, ka erë gjithë vjetore po në dimër ajo bëhet e acartë, për kolonat që kalojnë. Temperaturat mesatare vjetore arrijnë në 10 ºC ( korriku 19 ºC, janari 0.6 ºC). Temperatura skajore më e ulët është deri -8 ºC.Vlerësimi gjeoushtarak i luginës së Bulqizës pëcjell vëmendje :

-Qafën e Buallit si shteg kalimi, për ruajtje, siguri-Krasta dhe Batra në thellësi të cilat mundësojnë mbështetjen dhe

rezervën-Labirinthet e galerive të shumta të minierës, puseve vertikalë të cilat

duhet të ruhen.

-Zotërimi i malit të Dhogzit dhe vendfushimeve në hapësirat ndërliqenore dhe pyjet e Ternovës të cilat janë vende të përshtatshme për desantim ajror.

-Ngushtimi i Grykës, pranë shpellës së Zezë në Fushë-Bulqizë si çarku qendror i luginës

- Çereneci si porta hyrëse, e kësaj kështjelle natyrore luginore.

IV.Q.2. MARTANESHIMartaneshi është trevë midis Matit, Dibrës, Tiranës, Elbasanit dhe

Librazhdit. Ky pozicionim gjeografik midis këtyre rretheve, shfaq largësinë e thellësinë e tij, gati në qëndër të hapësirës PL të Shqiparisë që përkon edhe me një rrafshnaltë midis maleve me reliev të copëtuar, në lartësi mesatare prej 1350 m, mbi nivelin e detit. Në vështrimin zhvillimor, turistik ai paraqet një hapësirë jetësore lëvizjeje, të traditave, pushimit dhe frekuentimit me pejzazhet, freskinë veçoritë mbresëlënëse të relievit, në të gjitha stinët, ndërsa në spektrin ushtarak ai shpërfaq, një park të vërtetë të grumbullimit ushtarak, trajnimit, krijimit të rezervës, furnizimit, përgatitjes së operacioneve. Në të njëjtën kohë, ai vlerësohet po kaq i rëndësishëm nga kundërshtari, mbasi është i përshtatshëm për desantim ajror, në situata të veçanta, duke përbërë rrezik për veprime të mëtejshme, në drejtim të grykës së Matit, Tiranës dhe Elbasanit.

Mali me Gropa, nuk bën pjesë në Martanesh, por ky mozaik karstik, i bardhë, guror, me gropore, i zhveshur, me livadhe është si një poligon i madh ushtarak me sipërfaqe rreth 50 km2, me lartësi mesatare: 1650 m. Në majën e Kusit të Vogël, në V (1739 m), vëzhgon Gurin e Bardhë dhe luginën e Matit, ndërsa maja e Miçekut (1827 m), zotëron drejtimin e luginës së Shëngjergjit. Shpatet P, të Malit me Gropa, janë më të thepisura. Poshtë tyre është, një kamp dimëror ushtarak në të cilin përgjithsisht kryhen trajnime dimërore. Në një ngjitje të malit, në shkurt 1981, në këtë shpat, duke mos njohur veçoritë dimërore, dukuritë e dëborës, të dimrit dhe orteqeve humbën jetën 11 studentë ushtarakë, që sëbashku me tragjedinë, përcillet deri sot, përvoja e hidhur se si të ndëshkon dukuria e natyrës, kur nuk je në gjendje të vlerësosh atë. Sofra sipërore e malit është e ekspozuar ndaj goditjeve ajrore dhe e zhveshur. Në L, mali thyhet nga lugina e përroit të Sheut, e cila të hap një strehë të përshtatshme dhe të ruajtur nga të dy anët ku ndodhen, livadhet e Linosit dhe stanet e dikurshme të tij, prej së cilës rruga automobilistike e shtruar dhe me bazament të forte, lidh Gurin e Bardhë dhe Burrelin. I ngjashëm, me Malin me Gropa është masivi lindor, midis staneve të Linosit dhe luginës së Valit. Lartësitë mesatare këtu janë rreth 1650 metra, po të njëjtën strukturë, me hinka e gropa karstike, por në përgjithësi të veshura me pyje e shkurre të dendura të përshtatshme për maskim. Përshkohet nga rrugë këmbësore. Përmidis, ka sheshe e livadhe. Lugina e Valit të nxjer në Bizë nëpërmjet një rruge të përmirësuar që mund të shfrytëzohet nga ana ushtarake. Në krahun L, ndodhen majat e Shullanit të Madh (1461m), e Shën Noit të Madh (1846 m). Fushë-lugina e Bizës është një qëndër natyrore dhe e relievit të Martaneshit, në një lartësi 1250 m, në rrëzë të maleve e cila i përngjan një hapësire pushimi të krijuar enkas për marrshime të kolonave ushtarake. Biza, lidhet me rrugë, në të gjithë drejtimet, në L, për në Qafë-Mollë, në Gurë të Bardhë, Në Val, në Minierën e Theknës e Krastë, në Fushë

Studin dhe përmidis lartësive, pyjeve dhe relievit rrafshnaltor, një rrugë ushtarake zbret në Zerqan.

Biza ëshët një gropore e mbrojtur ku shtegdalja L, është Qafa e Kufirit dhe Qafa e Himës, në L të Shën Noit të Vogël. Mali i Kaptinës, me krye të zbuluar qëndron në L të Martanëshit, me madhështi. Lugina e Matit fillon prej Martaneshit dhe lartësive të tij. Në drejtimin VP lugina zgjerohet dhe mban në gji të saj fshatrat: Lenë, Peshk, Gjon, Krastë e Stavec në lartësinë afërsisht 600 metra mbi nivelin e detit.

Rrugët përshkojnë Martaneshin edhe pse ajo ëshë zonë malore. Ndër to, rruga që vjen nga Tirana, lidh Qafë-Mollën me kampin ushtarak të Fekenit. Pastaj përshkon nga V, Malin me Gropa dhe në rrëzë trë majës së Miçekut të Shëngjergjit, krijon degëzim për në Gur të Bardhë dhe Burrel. Kjo rrugë lidh Bizën me Krastën dhe Fushë-Studin, e prej këndej, në Qafën e Rinasit, zbret në Elbasan. Rrugët janë të kalueshme me vështirësi, vetëm në dimra me reshje të shumta me dëborë e ngrica. Zotërojnë pyje ahishtesh dhe halorësh, shkurrnaja të përshtatshme për maskim. Pyjet masive gjenden, rrotull Bizës në Kaptinë, përgjatë rrugës që të çon në Theknë, apo drejt liqeneve.

Klima është e ftohtë në dimër dhe e freskët në verë.Martaneshi është një hapësirë malore me vlera ushtaraka sipërore, të vlerësueshëm në të gjithë kohët. Aty ndodhet dhe një nga poligonët më të mëdhenj të sotëm, të FA.

Objektet e rëndësishme të Martaneshit dhe rrethinës:-Rrugëhyrja në grupdepot e Qafë-Mollës-Fillësa e ujësjellësit të madh të Selitës në rrëzë të Miçekut-Kampi ushtarak i Fekenit-Shteghyrja P, në Bizë-Qafa e Himës për të hyrë në Bizë.

IV.Q.3. GOLLOBORDAGolloborda, përfshin një gjeohëpësirë malore, që përputhet me luginën

e lumit Okshtun. Hyrja e luginës është në Çerenec, por kufiri L i saj përkon me Drinin e Zi dhe kufirin shtetëror me FYROM. Fundi i trevës është harku malor J, i saj në një kresht që fillon nga liqeni i Sopës (pranë majës Gjeprat: 1773 m) mbi minierën e Theknës e më tej, drejt J shfaqet, Kaptina madhështore e Martaneshit (1851m) dhe qafa e Polemit (1460 m) që shikon në J, Kostenjën e Çermenikës. Qafa e Prevallit (1256 m) vijon në majën e Goricës (1672 m) dhe zbret në Fushë-Studio. Kufizimi L i Gollobordës është kufiri shtetëror me FYROM që nis nga Maja e Raduçit (2081m) e zbret përgjatë kurrizit malor, në majën e Veterikut (1441m), Trebisht-Çelebi, Vërnicë, Lladomericë, Tërbaç, Viçisht. Relievi fillon me lartësitë malore në J, të cilat priren në V, në drejtim të luginës së Bulqizës dhe Drinit të Zi. Kufiri V dhe P, përkon me Martaneshin e Çermenikën, si treva të thella, ku vendi dhe relievI është i përshtatashëm, për hapësira të lira veprimi, në mbështetje dhe lëvizje të maskuar të trupave dhe teknikës. Ndërkaq në L, kufiri shtetëror përgjat kurrizit malor ka një reliev që nuk ofron mundësi për një kalueshmëri të lehtë. Ndërkaq, nga Trebishti, afrohet rruga ushtarake, nga shteti fqinj. Një rrugë e tillë është dhe ajo që kalon në anën J të Drinit dhe digës së liqenit të Dibrës së Madhe. Porta hyrëse në Gollobordë është Çereneci, me luginën e Okshtunit dhe rruga që të çon në Steblevë, Fushë-Studio

dhe Librazhd. Drejtimi për në luginën e Okshtunit është e përshtatshme për mbrojtje.

Qendrat e banuara, shtrihen në luginë dhe përgjat rrugës automobilistike, ku më të rëndësishëm janë: Ostreni i Madh dhe i Vogël , Klenja e Stebleva dhe Trebishti në kufi. Në luginë ndodhen fshatrat: Lubaleshi, Lejçan. Tërnovë, Okshtuni i Madh dhe i Vogël, Prodan e Borovë. Rrugët. Rruga kryesore automobilistike me bazament natyror dhe e shtuar është ajo që lidh Peshkopinë me Librazhdin e cila lidh: Çerenec, Lubalesh, Radovesh, Ostreni i Madh dhe i Vogël, Klenjë e Steblevë. Rruga që kalon nga miniera e Theknës degëzohet me kalime stinore nën hapësira pyjore që shkon deri në Kaptinë, me karakter ushtarak të shfrytëzueshëm. Rruga nga Biza është një hark që lidh qafën e Polemit mbi Kostenjë dhe Qafën e Prevallit, për të nxjer, në Fushë Studio e Zabzun. Kjo rrugë ka karakter të përmisuar me bazament të fortë, e përdorshme nga ana ushtarake, por në dimra me dëborë e ngrica, ajo bëhet e pakalueshme. Rrugët që lidhin fshatrat e Gollobordës kanë karakter stinor.

Ujorët Ndër ujorët dallon lumi i Okshtunit që fillon nga Qafa e Prevallit

e zbret në zallin e Bulqizës. Përrenjtë janë të shumtë dhe me pak ujë.Bimësia në luginë është shumë e rrallë dhe herë herë e dendur,

ndërsa në lartësitë e Okshtunit, Prodanit dhe Kaptinës ka pyje ahishtesh e halorësh.

Klima ëshët e fortë në dimër dhe e freskët nën verë. Në Fushë-Studio është një pikë e ftohtë si dhe ajo e Qafë-Buallit, ku në dimër bie dëborë dhe ka erë, e ngrica që vështirësojnë lëvizjen. Temperaturat mesatare janë reth 7ºC (në korrik 16-17 ºC, në janar: 1-2 ºC).

Banorët të Gollobordës flasin dy gjuhë : shqip dhe një trajtë të veçantë të maqedonishtes, por si etni i përkasin asaj shqipe . Janë profesionistë tradicionalë, ndërtimtare të klasit të parë, të përmendur në Shqipëri e gjetkë.

IV.R.LUGINA E MATITMati dhe lugina e tij është një “oaz shpirtëror” në thellësi të vendit,

rrethuar nga vargmale të lartë, i ruajtur nga natyra, me dëshmi të shumta historike, sidomos gjatë epokës skënderbejane. Në Gur të Bardhë, kish vëndvrojtimin e tij Gjon Kastrioti i ati i Gjergjit të Madh. “Mat” rrjedh nga fjala ilirishte “E mathja” - lum që zbret nga mali i Kaptinës dhe masivi i Martaneshit duke krijuar luginën që zgjerohet nga Burreli në Ulzë. Lartësia e syprinës ujore të Ulzës është 124 m. Lugina e Matit, në Ulzë, futet në çarinën e maleve, në grykën ë Shkopetit. Në Baz, Rreth-Baz e Urakë gjerësia e luginës është rreth 9 km, në Karicë e Brugajet, 10 km. Burreli, ndodhet në një lartësi prej 332 m, në një reliev pothuajse të rrafshtë, por lugina fillon të ngushtohet, ndërkaq zgjerohet më tej në Suç, rreth 2 km dhe sërish ngushtohet në Zall e Shulbatër. Në Klos gryka vijon të ngushtohet edhe më tepër.Luginat e Gropës së Matit janë: lugina e Lurthit që zbret nga Kodra e Marthit dhe ajo e Mllezës (519 m), lugina e prroit të Tarit që zbret nga Perlati e Sheba , lugina e thellë e kanionike e Urakës që vjen nga malet e Lurës, lugina e Rremull-Derjan-Shlliut që rrjedh nga Macukulli dhe Qafë-Murra, luginat e Burgajatit, e Lucës dhe e prroit të Zallit që zbret nga Lisi; lugina e Gjerës , lugina e Cërujës.

Krahu JP i Matit ka luginat: Lunresë, e Zallit të Karmës që zbret nga mali i Skënderbeut, e zallit të Germanit që e ka fillesën nga maja e Liqenit (1723 m); e Batrës (e Zallit të Shtamës), e Gurrës së Madhe.

Në të dy krahët, lumi Mat ka lartësi kodrinore që nuk shkojnë më shumë se 350 m. Rrotull Burrelit ka një rrethinë kodrinash ku dallohen: ajo e Kodrës (301m), e Ndreajt (333 m), kodra e Bungës (pranë Batrës, 343 m) dhe përballë, në VL të qytetit, kodra e Kalberoshit (302 m), e Zenishtit (285 m), e Mallunzës (338 m). Ky rreth kodrinor fillon e rritet në lartësitë që ngrihen në të dy anët; malet e Skënderbeut qarkojnë P, larg nga lugina 15 km; ndërsa në L ngrihen malet e Lurës dhe mali i Dejës, përpara të cilit ndodhet ballkoni i Macukullit (rreth 1100 m). Gropa e Matit, ka një reliev të ndryshëm, por deri në lartësitë 350 m, ajo shpërfaq një hapësirë kodrinore heraherës të rrafshët. Vetë Burreli është një platformë gati e rrafshët, mbi brigjet e Matit në lartësitë 330 m. Ky reliev duket se mbyllet në Ulzë, ku lugu ngushtohet, e po këtu është ngritur diga e hidrocentralit. Kushtëzimi i relievit ka bërë që gropa e Matit të ketë qenë gjithnjë e vështirë për t’u futur. Fakti që Gjon Kastrioti zgjodhi Gurin e Bardhë, vendvëzhgimin e principatës së tij si fillim, kishte brenda saj edhe këtë siguri qëndrese. Megjithatë, kjo luginë ishte kalim edhe në kohët e lashta të rrugës: Zgërdhesh-Qafë Shtamë-Stellush për lidhje më tej në Kosovë e Dibër. Prandaj lëvizja e ekspeditave ushtarake lindore kanë patur dy drejtime të Martaneshit dhe tjetrën Mat-Qaf-Shtamë-Krujë. Kjo ishte dhe arterja kryesore lëvizëse e Gjergj Kastriotit.

Qendrat e banuara janë të përqëndruara kyesisht në luginë, në të dy krahët e Matit. Në JP të tij, prej Ulzës, vijon në fshatrat Kokërdhok, Bushkash, Stojan, Blat, Baz, Karicë, Shullani i Vilës, Rreth-Baz, Dritë, Kodër-Çere, Qyteti i Burrelit, German, Batër, Frankth, Dervishaj, Dom, Rripë, Shulbatër, Fullqet, Bel.Gurra e Vogël, Gurra e Madhe dhe Unjatë ndodhen mbi lartësitë 600 metra, ku mali Leze ngrihet në lartësinë 1050 m, poshtë majës së Lamarës (1429 m). Fshatra të tjerë skajorë janë: Selita e Përcalli, në luginën e Zallit të Shtamës. Në luginën e Tejlumajt që zbret nga maja e Smurthit (1242 m) dhe ajo e Llapushit (1558 m) ndodhen fshatrat: Dars, Tejlumaj, Xibër-Hanë, Dishaj, Kurt, në lartësitë mbi 1100 m. Në luginën e Xibër-Murrizës, ndodhet fshati me të njejtin emër, si dhe Maricë, në pjesën fundore mbi lartesinë 1100 m, pranë Qafës së Murrizës që lidhet me Zall Bastar e Zall Dajt.Guri i Bardhë, në lartësinë 970 metra vëzhgon luginën dhe qëndron në shpatull të Martaneshit, përgjatë luginës së Zallit të Dishës. Mbi Dars që rri përkrah Gurit të Bardhë, në lartësinë 1091 m, ndodhen rrënojat e kalasë së Skënderbeut e cila ka në L të saj kalanë e Petrelës së Gurit të Bardhë, në lartësinë 836 m.

Në krahun VL të Matit, vijojnë fshtrat: Urakë, Rukaj, Kukaj (pranë liqenit) Rremull, Likaj, Hoxhaj, Burgajat, Zenisht, Shoshajt, Mallunxë, Kolaj, Suç, Hurdhë, Kujtim, Zall, Bërshin, Pleshë. Në luginë, në takim të Matit në prroin e Darsit dhe atë të Planit të Bardhë, ndodhet qyteti i Klosit.

Në luginën e lumit të Urakës ndodhen: Lufaj i Sipërm, Lufaj i Poshtëm dhe në degën që rrjedh nga Pllaja e Mbasdejës janë Zalli i Gjoçes (si fshati skajor i Matit), Gjoçaj, Dukagjin. Mbi lartësitë 500 m në L, shtrihen fshatrat: Val (qafa e Shën Kollit qe vëzhgon mbi Dukagjin), Urzall, Shetën e Shlli. Macukulli ky ballkon i parë i Dejës është krahu L, vëzhgimor dhe i papushtueshëm i Matit në lartësitë 1100 m.Në rrëzë të maleve të Ballgjajt, janë fshatrat: Kurdari, Patin, Cërujë.

Burreli është kryeqëndër e rrethit të Matit. Shtrihet në krah të rrjedhës së lumit Mat, midis Zallit të Batrës dhe atij të Germanit. Rruga e dikurshme që fillonte nga Dyrrahu, Zgërdheshi (Albanopolis), Qafë-Shtamë-Stellush kalonte nëpër Burrel. Në ditët e sotme Burreli në pozicionimin e tij luginor merr rëndësi komunikimi rrugor, në të gjitha drejtimet. Kështu, prej këndej rruga kombëtare lidhet me Milotin duke kaluar dy hidrocentrale të Matit. Në drejtimin P një rrugë me profil të rregullt dhe që kalohet në çdo stinë e lidh Burrelin me Qafë-Shtamën dhe mandej me Krujën. Vijimi i rrugës, pas kalimit në Urën e Matit në V të qytetit, jo më larg se 1 km, të çon në Burgajet, Lis, Qafë Murrë, Peshkopi. Ndërkaq përgjatë luginës së Matit, rruga kombëtare e lidh atë me Qafë-Buallin e Bulqizën. Një rrugë tjetër që nuk ka vetëm karakter ushtarak është ajo që lidh Burrelin me Martaneshin.

Qyteti ndodhet në një reliev të rrafshët, mbi brigjet e lumit Mat. Ai është i tërë, i ekspozuar dhe i hapur. Prej aty mund të vrojtosh nga të gjitha drejtimet. Ka një rrugë kryesore dhe një shesh qëndror ku janë mbështetur pesëkatëshe, prej tarracave të së cilit, mund të vrojtosh lirshëm. Prej pjesës VL ë tij, zotërohet hapësira me luginën e Matit. Aty ndodhen kazermat ushtarake. Nëpër qytet mund të lëvizë lishëm teknika luftarake.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

Rrethi

Popullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Mat 61187 30475 30712 13948 7137 47239 23575

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Mat 61187 1029 km² 59.5 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Mat 61187 19977 37054 4156

Rrugët. Mati ka lidhje rrugore në të gjitha drejtimet. Por cilësia e tyre është e ndryshme. Rruga kombëtare interqytetore: Ura e Zogut (Matit)- Rubik-Ulzë-Burrel-Klos-Qafë-Buall është e asfaltuar e dykalimshme, e shfrytëzueshme gjatë gjithë vitit. Në qafë Buall është nyje e njohur e të ftohtit dhe ngricave që e bëjnë rrugën më kalueshmëri të vështirë, në dimër.Rruga Krujë-Qafë-Shtamë-Burrel është e profiluar e përmirësuar, jo vetëm e volitshme nga ana ushtarake por edhe për lidhjen e Krujës me Matin, në një nga pikat komunikuese jetësore si Qafa e Shtamës. Rruga është e shtruar me çakëll.Rruga Burrel-Qafë-Murrë, është shtruar, e profiluar e pa asfaltuar, e kalueshme por vetëm me vështirësi gjatë dimrit.Rruga Klos-Guri i Bardhë-Miçeku i Shëngjergjit-Qafë-Mollë ka rëndësi të veçantë ushtarake jo vetëm se lidh krahinat e Matit dhe Martaneshit, por përbën vlerë lëvizjeje në situata luftrake. Kalimi i saj bëhet përgjatë luginave të mbrojtura prej Gurit të Bardhë, në stanet e Kuqit, Stanet e Linosit. Ajo është e shtruar dhe e profiluar. Rruga Suç-Kurdari është e përmirësuar dhe

kalohet vetëm gjatë stinëvë te thata. Në Burgajet, degëzohet një rrugë e përmirësuar që të çon në Derjan. Rruga nga Vinjolli në Macukull është më bazament të fortë. Komunikimi me Mirditën bëhet nëpërmjet një rruge qe lidh Rrëshenin, Tarazh, Prosek, Urakë e Kukaj deri në Burrel. Kjo rrugë është e kalueshme nga teknika luftarake, veçse me vështirësi në stinë reshjesh.

Ujorët. Mati ka një ujëmbledhje që nga mali i Dhogzit, Martanesh, vargu malor i Qafë-Shtamës, të maleve të Skenderbeut. Në krahun VL ai mbledh ujrat që nga kunora e Lurës dhe mali i Dejës. Gjerësitë e syprina ujore e lumit ndryshojnë. Nga Burreli në Ulzë ai ka një gjerësi 8-10 m dhe thellësi mesatare prej 0.45 m. Ndërkohë përgjatë rrjedhës së sipërme ai ngushtohet deri 4.5 m, me brigje hera herës greminore, me lartësi mbi 10 m. Përrenjtë janë përgjithësisht malore dhe gjatë dimrit janë të rrëmbyeshëm e të pakalueshëm. Të tillë janë lumi (përroi) i Urakës, i Kurvajt që zbret nga Shlliu, i Lucës që zbret nga mali i Balgjajt, i Zallit të Hotës (Zalli i Karmës) që vjen nga mali i Skënderbeut, Zalli i Germanit që rrjedh, nga maja e liqenit, përroi i Batrës, ai i Gurrës, i Xibër Murrizit etj.Liqeni i Ulzës është krijuar nga diga e ndërtuar te porta luginore e Matit, me lartësi 60 m e gjerësi 260 m. Ky liqen ka një sipërfaqe rreth 13 km2. Në vështrimin ushtarak diga është objekt i rëndësisë të veçantë, shpërthimi i së cilës mund të derdhë në Shkopet 240 milion m3 uje, që është katastrofal për hapësirën fushore në P. Kjo digë, ka një pozicion mbrojtës në tre drejtimet, P, V, J- por ajo është e zbuluar në krahun L. Dy kodrat: lartësia 225 m në V dhe ajo 257 m në J, vëzhgojnë e ruajnë, trupin digës.

Bimësia, në luginë përbëhet nga shkurre të rralla e të dendura me lartësi 3.5-4 m, por edhe pyje (Bushkash, Stojan e Baz). Kurse në drejtim te maleve te Skënderbeut, Qafë-Shtamës të Hithit e Palmoit, janë hapësira pyjesh të larta (ah e pishë) dhe shkurre të dendura. Pyje të tillë ka dhe në luginën e lumit të Urakës, të Zall të Gjoçajt, në faqet J të Dejës, si dhe masivi i pyjeve te Balgjajt.

Lugina e Matit konsiderohet gjeohapsirë operacionale e karakterit mbrojtës, me kushte shumë të përshtatshme. Në situatë luftarake, komunikimet me zona të tjera e bëjnë atë një hapsirë ruajtje dhe furnizimi me burime njerëzore të mbështetjes logjistike.Tri portat e mëdha të relievit të Matit:

- Qafë-Shtama është porta J që komunikon me Krujën e Tiranën. Që të mbërrish aty, në lartesinë 1230 m, të duhet të përshkosh një largësi luginore dhe shpat deri në Burrel rreth 20 km, tërësisht, si rrugë malore. Qafë-Shtama u ka dhënë frymë shqiptarëve në qëndresën e tyre. Ka një pozicion bukurishë të rralla, të relievit, pyjeve me pisha, ujrave që gurrojnë nga gjiri i majës së Liqenit si dhe lidhjes me rrugë, me Krujën, shfrytëzimet pyjore, dhe Burrelin. Largësia deri në Krujë është 23 km.

- Qafë Murra është porta L në lartësinë 1040 m që lidh Peshkopinë, Pllajën e Mbasdejës, kantjeret e Balgjajt e pyjet rrotull.

- Qafë Bualli, hyrja historike e Matit nga L, në lartësinë 842 m, nyje kontrolluese e vetme e levizjes: Dibër – Mat dhe Dibër – Martanesh ku kalon rruga kombëtare interqytetore që lidh Peshkopinë, e më tej. Qafë Bualli me vështrim të kalueshmërisë është pikë e vëmendjes së vëzhgimit dhe krijimit të kushteve të zhbllokimit kur bien dëborëra të

mëdha dhe me ngrica, pasi këtu ka një qendër të të ftohtit, si rrallë ndonjë vend tjetër në Shqipëri.

- Kodra e Fangut, mbi Perlat 310 m që komunikon më tej me Prosekun e Mirditës, e cila bart rëndësi të veçanta në situata luftarake.

- Diga e Ulzës dhe ura e saj përcjell lëvizjen drejt Grykës së Shkopetit dhe ka karakter të veçantë për njohjen dhe ruajtjen e saj.

Objekte artificiale me rëndësi ushtarake janë:- Qyteti i Burrelit- Ura e Shoshajt në Burrel- Uzina e Ferrokromit- Ujësjellësi i qytetit që vjen nga Gurra e Madhe- Diga e Ulzës.- Depot ushtarake te Qafë Shtamës në P të majës të Stragjit (1044 m)- Vijat e tensionit të lartë Burrel-Klos-Bulqizë; Burrel-Uznë e Ferrokromit-

Prosek-Rrëshen; Burrel-Ulzë; Ulzë-Shkopet

IV.R.1. LURA DHE RRETHINATLura është trevë e thellë, mjedis i bukurisë dhe shenjtërisë shqiptare.

Lugina, shpate malesh, pyje, livadhe, burime dhe liqene akullnajore, krijojnë një mozaik mbresëlënës të viseve malore luriane. Në vështrimin ushatrak, si vis i thellë, pjesë rrafshnalte, është i përshtatshëm, për tërheqje të forcave me raste të veçantë, ruajtje të rezervave, përgatitje për operacione. Por, relievi krijon mundësi për desantim, çka sjell nevojën e njohjes së vendeve të rrethinës, lartësive, shtigjeve dhe rrugëve. Ka tre mundësi ngjitjeje për në masivin e Lurës:

a-Lugina e Kurbneshit, gryka e Urakës, që del në Qafë të Merkurthit, vijon në Lurë të Vjetër, Fushë Lurë.

b- Qafa e Cakut, që përkon me shtegun midis majës së Bakullinës (1762 m) dhe majën e Ruveshit (1744 m) dhe rrugën automobilistike që vjen nga Peshkopia.

c- Pllaja e Mbasdejës, si vijim i Lurës komunikon me një rrugë që vjen nga Qafë-Lura.

Masivi Lurian përfshihet: në V, nga luginat që vijnë nga Kurbneshi dhe Arrë-Molla, me lartësitë e malit të Shënjtit (1514 m), maja e Gurit të Kuq (1512 m). Në L, ngrihen lartësi malore në radhua kreshtash mbi Arrë-Mollë (1549 m) maja e Larit (1688 m) maja e Bakullinës (1762 m) dhe në rënie, në Qafën e Cakut (1383 m). Më tej në J, vijon Vargu e Lurës (1991 m) që ndërpritet në Grykën e Gurrë Lurës, ku maja e Kalasë së i Skendërbeut, është kullë roje. Ndërkaq në P, në drejtim JV, është kreshti i Kunorës së Lurës (maja e Fangut të Kaçores 1499 m, maja e Kunorës së Lurës 2119 m, shkalla e Deshëve, maja e Rungajës mbi Zall Gjoçaj). Lura nga të gjitha drejtimet është e mbrojtur.Platforma e liqeneve ndodhet në lartësinë 1600 metra,.

Qendrat e banuara janë si gjymtyrë emërtimesh të Lurës si:-Krej Lura, në luginën e Mollës së Lurës-Pregj-Lura, në luginën e Mollës së Lurës-Lura e Vjetër,përbën qëndrën-Fushë Lura, është fshati i parë që përkon me ardhjen e rrugës nga Qafa e Lanës në Qafën e Cakut-Borie Lura poshtë Runjës së Lurës

-Gurrë-Lura, në luginën e Setës që të nxjerr në Çidhnë. Mbi fshat ndodhen ende rrënojat e kalasë së Skëndërbeut

Rrugët, synojnë drejt Lurës nga disa drejtime. Ato janë me bazament natyror të përmisuar. Rruga nga Kurbneshi 20 km, është më e sigurtë, e mbrojtur e shtruar me kalldrëm që mundëson lëvizje të teknikës luftarake. Rruga me ardhje, prej Peshkopisë është drejtimi L që në Qafën e Lanës (1320 m) futet në luginoren e Lurës, e cila është me bazament të përmisuar, por që kalohet me vështirësi. Rruga e Mbasdejës, pothuajse në të njëjtin lartësi është me bazament të përmisuar.

Ujorët kryesisht janë burime, përrenj me ujë, gjatë gjithë stinëve që zbresin në V dhe L. Liqenet janë mbetje ujore të cirqeve akullnajore, me pastërti, formë e bukuri të rralla si liqeni i Madh , i Lopës, i Rosave, i Hotit, i Zi, i Kollakekës, i Luleve

Bimësia pyjore është zotëruese në Lurë është ahishte e halorë. Ky është Parku i Madh Kombëtar i Lurës. Në livadhet e groporet e relievit, ka hapësita të përshtatshme për ngritje të fushimeve dhe kampingjeve ushtarake.

Klima është e ftohtë në dimër dhe e freskët në verë. Dëbora fillon të bjerë në nëntor. Trashësia e saj arrin deri në 50 cm. Kalimi i mjeteve, është i vështirë sidomos kur mbyllet qafa e Mërkurthit, Qafa e Cakut dhe ajo e Lanës, si dhe drejtimi tjetër nga Qafë-Murra.

IV.R.2. MBASDEJAMbasdeja, është shtrirja J e Lurës, në L të malit të Dejës. Mbyllja e saj

bëhet tek Guri i Vashës (1734 m), ngrehinë e bukur natyrore që zotëron e vëzhgon rrugëkalimin. Mbi pllajë ngrihet Mali i Dejës, ky kresht i bukur, i zhveshur me thepisje greminore në drejtimin L . Lartësitë, nga maja e Burgit tëVogël (1842 m), vijojnë me majën e Bruzhllave (2064 m), maja e Dejës (2244 m) dhe zbret në shkallën e Deshëvë, mbi Macukull. Relievi është kryesisht pllajor me kodrina rrotull. Në L, rrjedh përroi i Setës. Deja e Lurës (1641 m) ngrihet mbi Setë.

Rruga automobilistike e përmisuar kalon përmidis duke lidhur Qafë-Murrën me Lurën. Mbasdeja ëshët një masiv pyjor si dhe me siperfaqe livadhesh. Ajo është vend i përshtatshëm për mbështetje logjistike e ruajtje të rezervave.

IV.S. FUSHA E ELBASANIT. LUGINA E SHKUMBINIT DERI NË LIBRAZHDGryka e Shkumbinit përkon me drejtimin e lëvizjeve të fushatave

ushtarake osmane, përgjatë tij dhe vijës mbretërore “EGNATIA”. Në këtë luginë fushatat ushtarake, kanë dështuar shumë herë. Gryka, lugina, lumi, brigjet, relievi përqark dhe prerja tërthore P-L e Shqipërisë, në mesin e saj, na shfaq një Elbasan të kohës së sotme si dëshmi zhvillimi ekonomik e kulturor, por në rrjedhën e historisë ai ka qenë një pritë e vërtetë, ndërsa për pushtuesit një objekt për ta zotëruar, mbasi më tej, fusha hapet dhe alternativat lëvizëse janë, si gjatë rrjedhës së Devollit për në Berat, apo drejt pllajës së Dumresë. Nga ura e Paprit deri në Elbasan është hapësirë fushore me lartësi nga 70-75 m. Fusha shtrihet në të dy anët e lumit Shkumbin. Relievi ngrihet mbi fushën e Bradasheshit në drejtimin P, me fundin e tij, në drejtimin P me rrëzën e kodrave të Kërrabës të cilat mbi fushën e Elbasanit kanë një rënie, të menjëherëshme.

Në mesditë ata u nisën me një mushkë të ngarkuar me eksploziv.Mushka ecte e sigurt në një truall shkëmbor e të thyer… Mund të zgjidhnim një

pikë, për të ndaluar mjaft, poshtë faqes së malit, ku eksplozivët dhe furnizimet mund të shkarkoheshin, ndërsa mushka duhej dërguar, për të

pritur në pikën e takimit, deri herët në mëngjes…nga mesnata vetvetiu një flakë, një shpërthim i fortë jehoi dhe u përsërit nëpër luginë, ndërsa copërat e drurëve dhe të gurëve u përplasën mbi gëmushat e kërcyen

prej shkëmbinjëve.

Davis (Dejvis) “Illyrjan

Venture”

Këto lartësi zotërojnë gjithë luginën dhe fushën ku shtrihet qyteti. Në krahun P, lugina kufizohet me lartësitë e Cërujës (mali i Korrës: 1417 m), ku ujrat rrjedhin në grykën e Zaranikës dhe në krahun VL, përqarkon lugina e Orenjës. Në kreun fillimor të Zaranikës, lartësitë arrijnë në 1350 m. Labinot-Mal, si në një prag, ndodhet, në lartësinë 800 m. Deri në grykën e ngushtë të Shkumbinit që përkon me majën e Vashës (582 m), në krahun P, vijojnë luginat: e Karakullak-Balëz e Zaranikës dhe e Gurrës që zbret nga Labinot-Mal. Në drejtimin L të Elbasanit, i cili shtrihet në P të Shkumbinit dallohen luginat e Gostimës, e Llixhave, e Mjeksit, e Shushicës. Në këtë krahë relievi është kodrinor, ku dallojnë lartësitë: Kodra e Malasejt (219 m) kodra e Gjonëmës (302 m), kodra e Kuqanit (213 m), kodra e Qytetit (266 m, afër lumit, në largësinë 900 m). Midis Shushicës dhe Shelcanit ndodhet maja e Sinanit (809 m). Në VL të Elbasanit, ngrihen si një mburojë, kodrat e veshura (272 m) që zbresin në lum, ku përkon dhe kthesa e Shkumbinit. Këtu lugina ngushtohet, sapo fillin fusha e Shushicës, Gryka e lumit vijon me përmasa rreth 1.2 km dhe në Polis të vogël, ajo ngushtohet deri në 180 m, në takim të përroit të Gurrës, me Shkumbinin. Në vlerësimin gjeoushtarak, për të ardhurit apo marrshuesit që vijojnë me rrjedhën e lumit, në Labinot-Fushë mer frymë, pasi lugina zgjerohet. Ndërsa për një synim lëvizjeje në drejtim të rrejdhës, poshtë malit të Vashës është si një mbërthim në grykë.

Qyteti i Elbasanit mbështetet në kodrat VP dhe në JL në brigjet e Shkumbinit. Nga mali i Vashës deri në Xibrakë, lugina drejtohet në L, për gati 3 km dhe në të dy anët, janë rrjedhat luginore të Xibrakës, që vjen prej Labinot-Mal dhe në krahun tjetër, lumi Gostimës, që zbret nga malësia e Shpatit. Këtu lugina zgjerohet. Sërish ajo ngushtohet prej Mirake deri tek Ura e Murrashit.Drejtimi: Papër-Elbasan-Ura e Murrashit është lugina e rrjedhës së Mesme së Shkumbinit, si një mesnyje komunikimi, në gjirin e Shqipërisë së Mesme. Këtu mer dhe sjell frymë lugina e Devollit, komunikon me Tiranën prej Qafës jetësore të Kërrabës, krijon lidhje të nevojshme tërheqjeje, ruajtjeje dhe furnizimi me Martaneshin e luginën e Matit, e po kështu hap gjirin, për në krahinën e thellë të Shpatit. Ndërsa në P, pllaja e Dumresë dhe dalja në Ultësirën P, për në fushë e bregdet është hapësirë dinamike me interesa ushtarake për t`u vlerësuar.

Qendrat e banuara janë të dendura, kryesisht në Elbasan dhe rrethinat P në rrëzë të kodrave dhe luginave. Dëndësi qendrash banimi ka në

L të Shkumbinit, nga qyteti i Cërrikut, Thanë, Murriqan, Jagodinë, në rrëzë të kodrave: Malasej, Gjergjan, Shirgjan, Kuqan, Mjekës, Hajdaranj, Shushicë e Polis i Vogël. Ndërkohë, në P të Elbasanit, pjesën më të madhe të fushës e zë Kombinati Metalurgjik, me një shtrirje të gjerë. Në rrëzë të lartësive kodrinore P radhiten fshatrat: Papër, Vidhas, Balldre, Fikas, Shijan, Bradashesh. Në rrugën kombëtare që vjen nga Tirana dhe rrjedhën luginore që zbret nga kulla e Gracenit (932 m) në Mamël, Ulemë, në drejtim të Balzë e Karakullakut, pranë Bradasheshit, ka qendra fshatare, me shtëpi të shpërndara. Përgjat Zaranikës në të dy krahët ka qëndra fshatareqë vijojnë deri në kreun e luginës (maja e Korres 1417 m) si: Gurabardh, Godolesh, Letan, Bixëllejë, Rilë, Branesh, Funar dhe Guri i Zi. Në zonën malore të Labinotit dallohen: Griqan, Prapanikë, Qerret, Labinot-Mal. Përgjat luginës në vijim, shtrihen në krahun e VP të rrugës kombëtare: Labinot-Fushë, Xibrakë, Mirakë. Dëndësia më e madhe e popullsisë është e përqëndruar në Elbasan dhe rrethinën fushore si dhe në Cërrik, si hapësirë e burimeve njerëzore.

Elbasani shtrihet në zonë luginore-fushore në V të rrjedhës së Shkumbinit. Ka një sipërfaqe prej 10 km², me përmasa 3.6X3.6 km. Përgjatë luginës së Shkumbinit, Elbasani ka qenë një pikëlidhëse e rëndësishme e vijës së dikurshme mbretërore “Egnatia” Tani rrugët automobilistike e lidhin atë në P me Peqinin, Rrogozhinën, Durrësin, në VP me Tiranën, në L, me Librazhdin dhe ne JL, me Cerrikun, e më tej me Gramshin. Po kështu, një rrugë tjetër vijon për në krahinën e Shpatit. Kambinati Metarlugjik I ka atij shtrirje sipërfaqsore, por krijoi probleme në ndotjen e mjedisit. Relievi është kryesisht fushor, në luginën lumore të Shkumbinit, ku lartësitë mbi nivelin e detit arrijnë në 120 metra.

Në J qyteti është afruar brigjeve të lumit, ndërsa në P në këmbë të kodrave që zbresin nga malësitë e Gracenit, Godoleshit dhe Labinotit. Në krahun J lartësitë kodrinore vijojnë në drejtim të Gjinarit dhe të Shelcanit. Qyteti edhe pse i rrethuar me reliev malor, vet është i ekspozuar në fushë.

Sistemi rrugor lidhet me qëndrëen e qytetit dhe sheshin kryesor ku dalin rrugët rrezore në të gjitha drejtimet: bulevardi që ka drejtimin L për në rrugën drejt Librazhdit, rruga që vijon për në urën e Shkumbinit, rruga e Spitalit në drejtim të V, rruga për në Kombinatin Metarlugjik dhe rrugë të tjera ndërprerëse. Ndërtesat në qendër janë shmëkatëshe, dhe jo shumë të dendura. Në periferi, ndërtimet janë të ndërthurura. Pika më e lartë zotëruese është tarraca e hotel Skampës që ka vëzhgim të mirë. Lëvizja e teknikës mund të realizohet lirshëm nëpër të gjithë hapësirën qytetore. Manovrimi i trupave brenda sistemit të banesave, mundëson maskim dhe lëvizje të kontrolluar. Elbasani merr rëndësi për ruajtje të lartësive të sistemit kodrinor, ku zbret rruga nga Tirana, ato të Godoleshit, lartësitë kodrinore pranë tij, në drejtim L, ura e Shkumbinit si dhe vijat e furnizimit me ujë dhe energji. Në qendër, kështjella e dikurshme nuk ka vlera mbrojtëse të qëndrueshme por vetëm muzeale.

Si qëndër rrethi Elbasani është qytet në zemër të Shqipërisë bart jo vetëm traditë historike e kulturore por dhe qëndresë ushtarake që nga kohët e lashta. Në luftën e sotme, merrr përparësi sodomos mbrojtja ajrore dhe veprimet në kohë paqeje, për të parashikuar mundësitë e këtyre sulmeve.

Evakuimi i qytetit mund të bëhet në drejtimin veri, VP, L dhe J, pasi relievi e ofron lëvizjen dhe mbrojtjen e popullsisë në grykat e shtigjet malore të thella.

Të dhëna të popullsisë

Rrethi PopullsiaNë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytete Fshat

Meshkuj Femra Përgjithësi Femra Përgjithësi Femra

Elbasan

221635 112082 109082 95554 47576 126081 61977

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Popullsia Sipërfaqa Dëndësia

Elbasan 221635 1372 km² 161.5 banorë/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinive

Rrethi Popullsia Nga 0-14Vjeç

Nga 15-64 vjeçe

Mbi 65 vjeçe

Elbasan 221635 65988 141606 14041

Rrugët në luginë të Shkumbinit kanë patur vijën ndryshimore të tyre në dëndësi dhe cilësi ndërtimore. Në kohën e sotme, këtu është përkimi i korridorit të 8-të, një nga arterjet e ardhme, më të mëdha të Evropës Jugore. Kjo rrugë, po mer parametra evropianë të lëvizjes së mallrave dhe të kalueshmërisë në situatë luftarake. Kjo arterje është objekt i rëndësisë së veçantë, ruajtja e së cilës, ka të bëjë me vlera të mëdha lëvizjeje, të zhvillimit të ekonomisë dhe mbrojtjes.

Në Elbasan, zbret rruga kombëtare dytësore interqytetore nga Tirana (55 km). Kjo rrugë e cila në kohë të projektimit dhe ndërtimit të saj pati karakter ushtarak, ka veçori tipike. Pasi ngjitet mbi Mushqeta, kalon përgjatë kreshtit kodrinor të Kërrabës, me një zotërim të pamjes në L dhe P si rrallë ndonjë rrugë tjetër në 15 km gjatësi, gjersa mbrin në Shënmhill e Petresh (shiko lartësitë shkëmbore që ngjajnë një kështjellë natyrore : Balldre: Kodrina 570 m, ku rruga zbret, me kthesa të shumta mbi Bradashesh). Kjo rrugë ka rëndësi të madhe ushtarake në të dy drejtimet: si Tiranë-Elbasan dhe ndërsjelltas. Mbrojtja e saj tokësore mundësohet në Qafë-Krrabë, Kullë të Gracenit dhe Petresh, po ndërkohë, ajo është e ekspozuar nga goditjet ajrore. Tek Ura e Paprit, ura e dytë mbi Shkumbin, vijon rruga për në Cërrik dhe Gramsh. Në Elbasan tek ura e Shkumbinit që siguron kalim në L, për në krahun e Shpatit, Cërrik dhe Gramsh, degëzohet rruga kombëtare dytësore interqytetore. Deri në Cërrik ajo është e asfaltuar. E tillë vijon deri në

Gramsh. Lëvizja e teknikës mund të kryhet pa asnjë problem. Degëzimi rrugor që të mxjerr në krahun e Shpatit, është me rëndësi ushtarake pasi ai kalon deri në kreshtin e malit të Shpatit (poshtë majës së Bukanikut) duke lidhur edhe luginën e Shkumbinit të Sipërm. Kjo rrugë është me bazament natyror dhe e shtruar, e përmisuar, me vështirësi kalimi gjatë stinës së dimrave të ashpër. Në krahun L të Shkumbinit, nga Shushica deri në Polis, ka rrugë stinore, të kalueshmë me vështirësi. Rruga që lidh V e Elbasanit me krahinën e Çermenikës dhe Martaneshit, përbën një arterje vendore me rëndësi ushtarake mbasi lidh trevat e thella malore të Shqipërisë së Mesme. Kjo rrugë është me bazament të fortë, e shtruar me hapësirë kalimi, për dy automjete. Vështirësi paraqet në hapësirën Labinot-Bizë, gjatë kohës së dëborës dhe ngricave. Kjo rrugë është e gjatë deri në 40 km, gjersa mbrin në Bizë. Përgjat luginës kalon edhe hekurudha që vjen Rrogozhina duke lidhur Elbasanin me Librazhdin dhe Gurin e Kuq të Pogradecit. Hekurudha sapo futet në grykën e ngushtë të Shkumbinit, në krahun V të lumit, ka shumë vepra arti, tunele (si në Mirakë) në Urën e Murrashit, tuneli është 2.2 km i gjatë dhe e kalon Shumbinin, në dy ura dhe në të tretën në lumin e Rapunit, për të mbritur në Librazhd.

Ujorët. Shkumbini është ujori i madh i tërë luginës. Në urën e Murrashit ai ka gjerësi mesatare prej 29 m dhe thellësi 1.3 m, ndërsa në Elbasan gjerësia e tij, arrin në 35 metra, po në stinën e shirave ai arrin deri në 130 metra. Karakteri i brigjeve është i ndryshëm Lartësitë janë greminore, në grykat e ngushta, kurse, sa mbrin në fushë, lartësitë janë nga 3-5 m, hapësira nga bregu përbëhet prej rëre e zallishte. Shpejtësia e rrjedhës ujore është 0.7 m/sek. Në këtë hapësirë, Shkumbini ka urat: në Papër, në Elbasan dhe urën e Murrashit. Çdo kalimi tjetër për këmbësorët është i volitshëm gjatë verës, pa ndonjë vështirësi dhe me paime, ndërkaq në dimer, gjerësia dhe thellësia e lumit ndryshon dhe vështirësohet, por mund të përdoren mjetet ndihmëse xhenjere. Komunikimi dhe lëvizja në bregun JL të Shkumbinit, duke filluar nga Shushica bëhet kryesisht me pasarela këmbësore. Nga përrenjtë, veçohen ai i Zaranikës, i cili ka karakter rrënimtar në stinën e rreshjeve dhe shkatërron e përmbyt në periferi të qytetit. Përrenjtë malorë që rrjedhin nga V janë, ai i Gurrës që zbret nga lartësitë e Labinot-Mal dhe i Xibrakës. Në krahun L të Shkumbinit dallohen, Zalli Gostimës, i Llixhave, i Mjeksit, i Shushicës dhe i Gostimës së Polisit.

Bimësia e kultivuar, zotëron zonën e fushës e rrëzën e kodrave. Ullinjtë janë sipërfaqe tipike, një kurorë mbrojtëse e qytetit dhe e fushës që nga Bradasheshi, Godolesh eë Labinot-Fushë. Mburoja L kodrinore e Elbasanit (lartësia 273 m) është me pisha të buta, të dendura dhe dhe të larta. Në krahun verior, zotërojnë shkurre të dendura dushkajash. Pyje të veçuar ka në Labinot-Mal dhe në lartësitë e Mirakës, në Polis të Vogël e majën e Vashës. Ndërsa në krahun JL zotërojnë shkurre të dendura dhe të rralla, kryesisht në lugina të futura.

Klima e luginës së Shkumbinit, në fushën e Elbasanit, ka verë të nxehtë dhe dimër relativisht të ftohtë, erëra, herë herë të ftohta që vijnë nga drejtimi luginor lindor. Kjo hapësirë dhe relievi i saj kërkon:

-ruajtje të lartësive të kreshtit të Kërrabës e sidomos të kokojkave kështjellore mbi Bradashesh (lartësia 570 m)

-grykën e Papërit, me urën që përcjell kalimin në Cërrik, lartësitë në të dy krahët e Shkumbinit (shih: maja e Papërit 294 m dhe e Valasit në J (227 m)

-Vëzhgimi i masivit të Kombinatit Metalurgjik-Urën e Shkumbinit, në Elbasan (lartësia e kodrës së qytetit 265 m)-Qafë hyrja në Elbasan nga L, pranë kodrës që pret tërthor grykën (273

m)-Qendrat e furnizimit në Xibrakë, Krastë, Mirakë.-Uzina e Mjeksit, në luginë-Ura e Murrashit dhe hyrjet e tuneleve hekurudhore-Furnizimi me ujë i qytetit të Elbasanit nga fusha e Bradasheshit

IV.S.1. NYJA E LIBRAZHDITNyja e Librazhdit është pjesë e luginës së Shkumbinit. Këtu lumi, mer

kthesën në drejtimin JL dhe po këtu bashkohet edhe lumi i Lunikut. Në për këtë luginë, si komunikim prej lashtësie, ende sot e kësaj dite, ruhen gjurmët e Vijës Mbretërore “Egnatia” e cila fillonte në Dyrrah (Durrësi i Sotëm), vijonte në Klodiana (Peqin i Sotëm), Skampa (Elbasani i sotëm), Libaras (Librazhdi i sotëm) ku dikur ishte një stacion i rrugës, deri në Skopia (Shkup) e më tej. Ky pozicion trekëndor, ku bashkohen tri lugina malore, kanë qëndër Librazhdin. Këtu mundësohet komunikimi me JL e Shqipërisë deri në Pogradec e më tej, në të dy shtetet fqinj: FYROM dhe Greqi. Po kështu gryka e Lunikut, ka dy drejtime që krijojnë mundësi lëvizje për në Gollobordë e Peshkopi si komunikimi me zonën e Orenjës, pjesë e Çermenikës dhe Martaneshit.

Relievi është malor dhe luginor. Lartësitë fillojnë nga 215 m në brigjet e lumit dhe arrijnë në të tre drejtimet, deri në 2000 metra në kreshtin e Shebenikut.Kjo nyje është i vetmi mjedis kalimi në të tre luginat, që siguron përshtatshmëri për lëvizjen masive të trupave dhe teknikës luftarake, mbasi rrotull në masivet malore, nuk krijohen mundësi të tjera. Por bombardimi i nyjes me sistemin e urave rrugore dhe hekurudhore e të vet qytetit, do të bllokonte transportin duke penguar lëvizjen. Prandaj, Librazhdi vlerësohet në vështrimin ushtarak, si një nga pragjet e shtigjet e detyrueshëm për kalim. Ruajtja e tij dhe rrethinës së relievit është parësore, me brigjet e lumit Shkumbin dhe Rapun, majën e Zgarit (876 m) së cilës i shkon një rrugë e përmisuar prej urës së Murrashit, e kurrizit në L të qytetit që vëzhgon lëvizjen në të. Librazhdi pret dhe përcjell. Në luginën e ngushtë, shtegu mund të mbyllet mbasi relievi në të dy anët e luginës është epërsi.

Fushatat osmane e kishin vijën Egnatia, të vetmin rrugëkalim, ku rreziku ishte kudo e papritur. Nëpër të dy anët e kësaj lugine, shqiptarët luftëtarë të Gjergj

Arianitit që kishte këtu zotërimet e tij, sulmonin kolonat marshuese osmane duke iu shkaktuar atyre dëme të mëdha. Prandaj gjatë fushatave të tyre

osmanët, për të zotëruar e vëzhguar hapësirën, prenë dhe shkatërruan pyjet rrotull, për të patur më shumë mundësi zbulimi dhe ruajtjeje.

Pema e rrjedhës së ujrave përfshin gjithë Orenjën. Në Gropën e Librazhdit në formë harkore dallohen lartësitë: maja Zgarit (876 m), maja e Ulokut (1180 m), qafa e Barit që të zbret në Mirakë, maja e Qerretit (1098 m), maja e Kalasë (977 m) mbi Labinot-Mal, si dhe i gjithë harku rrugor që kalon në kreshtin ujëndarës, i cili të çon në Bizë. Në Panjat, 5 km larg Bizës, harku

formon skajin e tij në Gurin e Muzhaqit (1661 m) dhe gjithë ujëmbledhjen e Rapunit deri në Majën e Kostenjës (1312 m). Pastaj, mali i Lunikut këputet, në grykën më të njëjtën emër e cila të nxjer në Fushë Studio e Steblevë (me majën më të lartë 2250 m) që mbyll krahun L dhe në zbritje takon Quksin, në luginë. Në JP, janë lartësitë e Babjes, dhe mali i Polisit përsipër (maja e Gurit të Kallitollit 1621 m) deri në kreun e pyllit të Bërzeshtës (1913 m). Nyja e Librazhdit është nën vëzhgimin dhe këmbët e maleve të lartë. Gjeohapësira ëshët zotëruese për vendasit që ruajnë lartësitë dhe thellësitë e panjohura. Lugina e Shkumbinit deri në Qukës, vijon pothuajse në vijë të drejtë në JL, rreth 22 km. Ajo edhe pse e ngushtë, zotërohet nga lartësi kodrinore, në të dy krahët, në Spatharë, Hotolisht, Dardhë, në Quks-Skenderbe, mbi urën e Bushtricës, lagjet e fundme të Skroskës dhe Qukësit.

Lugina dhe gryka e Lunikut, përgjat lumit është e ngushtë, shkëmbore sidomos në segmentin Lunik-Llangë-deri tek Lagja e Tërmetit.

Qendrat e banuara Në ndërprerje të dy luginave ndodhet Librazhdi. Pjesa tjetër e tyre janë të tipit fshat dhe ndodhen me shpate të maleve, luginave dhe rrëzë lartësive të mëdha, pranë Shkumbinit e Rapunit. Fshatrat e shpateve P të Shebenikut fillojnë në skaj me Qarrishtën në 1200 m lartësi, në luginën e Zallit të Qarrishtës, dhe më në JP: Kalarisht, Letni, Gizaveshi që ndodhet në një ballkon të vërtetë (1000 m).Fshatrat: Dorëz, Librazhd-Katund, Hotolisht, Kokrevë, Skroskë e Quks-Shkumbin ndodhen nën krahun L të Shkumbinit kryesisht më pranë luginës, me përjashtim të Dragostunjës që është më e epërme. Krahu JP i Shkumbinit, përballë me Librazhdin fillon me: Babje, Spatharë, Dardhë, Xhyrë, Quks-Skëndërbe e Bërzeshtë.

Orenja është bashkësi fshatrash që radhiten në kurorën e pemës ujore që zbret nga V, ku radhiten: Qafa (fqinj me Labinot-Mal), Lugaxhi, Benë, Rinas, Ballgjin, Gurakuq, Orenjë, Zdrajsh, Neshtë, (poshtë gurit të Muzhaqit), Mëxixë, Dranovicë (poshtë majës së Kostenjës) e Prevall. Në pëllëmbë të luginës janë: Floqi, Funaras, Kutërman. Pozicioni i Orenjës dhe fshatrat e saj është strehë sigurie. Dëshmitë e Luftës së Dytë Botërore, tregojnë se këtu kanë qënë baza të forta të luftës partizane. Fshatrat në tërësi janë të tipit të shpërndarë. Gryka e Lunikut ka si fillim të saj: Lunikun, Llangën dhe lagjet e saj që vijojnë deri në Fushë-Studio, një rrafsh malor në lartësinë 1137 m, ku relievi zbutet dhe Qafa është shtegkalim, në V.

Librazhdi Është ndërtuar pranë bashkimit të Shkumbinit me Rapunin. Ka një sipërfaqe prej afërsisht 0.8 km². Dikur këtu, rruga Mbretërore Egnatia kishte një qëndrim të saj. I shtrirë në luginë, qyteti ka vrojtim nga lartësitë që ngrihen nga drejtimi L dhe JP. Lumi e lë qytetin në V të tij. Ura e Shkumbinit është një portë që hapet për lëvizjen në P në drejtim të Elbasanit. Rrugët e tjera e lidhin qytetin me rrethin e Dibrës përgjatë lumit të Rapunit, grykës së Lunikut e më tej drejt Steblevës. Sistemi rrugor i qytetit është i thjejshtë, rrëzor me një shesh të vogël në mes. Vetëm qëndra ka godina të larta dhe në rrethinë ato janë të përziera.

Librazhdi është një nyje rajonale që duhet vlerësuar nga ana ushtarake, sidomos për lidhjen e komunikimit me më pak për mbrojtjen e përshtatshme në J ku ngrihen, malet e Polisit dhe në L, malet e Jablanicë-Belicës.

Sistemi rrugor. Përgjatë luginës së Shkumbinit kalon rruga kombëtare interqytetore që është pjesë e korridorrit të 8-të , e rikonstruktuar me standarte të reja, ku kalueshmëria e mjeteve është shumë e mirë. Rruga Librazhd-Steblevë është e profiluar, me shtresë çakëlli, dhe vepra arti, e paasfaltuar. Ajo kalon përgjat luginës deri në Dorëz, mandej ngjitet në lartësi kodrinore (1000 m) poshtë majës së Plikiut përballë fshatit Lunik që ndodhet në luginë. Rruga lidh Fushë-Studio, Steblevën dhe më tej në Gollobordë e Peshkopi. Në Dorëz, degëzohet rruga që të nxjerr në Qarrishtë e cila ka qenë e ndërtuar për shfrytëzime pyjore. Ajo është dykalimshe e shtruar dhe përdoret për teknikën luftarake. Rrugët që lidhin fshatrat e tjerë, janë me bazament natyror dhe të përmisuar, ku kalimi i mjeteve vështirësohet në stinën e reshjeve. Rrugët e shfrytëzimit pyjor i afrohen kreshtës së Shebenikut dhe kjo ka rëndësi për pozicionet vëzhgimore dhe mbrojtëse, përgjatë këtij kreshti. Rruga që të çon në Orenjë, kalon Rapunin, në urën midis Kutërmanit dhe Dorëzit. Ajo lidh Funaras, Zdrajsh, Orenjë. Në këtë segment ajo është e kalueshme, me bazament natyror po edhe e përmirësuar, por vështirësohet në raste të veçanta. Vijimet e tjera, janë rrugë stinore. Krahu J i Shkumbinit ka rrugë me bazament natyror që gjatë dimrit kalohen me vështirësi. Librazhdi lidhet me Babjen, pastaj përgjatë Shaptit të Malit të Polisit në lartësinë 800 metra mbi nivelin e detit, lidh Spatharë, Dardhë, Xhyrë e në Qukës-Skënderbe zbret në urën e rikonstruktuar të Shkumbinit. Hekurudha kalon paralel me rrugën automobilistike, e në disa raste e ndërpret atë. Ka shumë vepra arti dhe tunele të vegjël. Ura më e rëndësishme dhe e dukshme hekurudhore është ajo e Bushtricës me gjatësi 300 m dhe lartësi 30 m.

Ujorët . Shkumbini është ujori më i madh i zonës. Ka gjerësi mesatare deri 29 metra dhe në stinët ujëshumë, 55 m. Ka brigje të lartë nga 4-10 m, me gjerësi deri 120 metër, të veshur me bimësi. Shtrati është Zallishte. Rruga kalon në VL të tij. Urat kryesore janë ato në Librazhd, Bushtricë e Qukës. Urat pasarela këmbësore lidhin ende bregun L me atë të lumit.

Bimësia në luginë është e llojllojshme. Shkurret zotërojnë deri në lartësinë 800 metër. Pastaj vijojnë pyjet, si ato të Qarrishtes e Llangës, të Shëbenikut që janë të përzier pishë dhe ah. Edhe krahu i malit të Polisit ka pyje mbi lartësinë 800 metër.

Klima është e ndryshme. Në luginë ajo është e butë. Në ngrehinat malore dhe shpatet e tyre, bëhet më e ftohtë në dimër dhe e freskët në verë. Pikat kryesore të vëzhgimit dhe të rëndësisë së veçantë -Nyja e ndërprerjes së rrugë-hekurudhës me drejtimet në V dhe JL, në Librazhd.

-Grykëhyrja në Fushë-Studio, ku relievi mundëson ruajtje të mirë për të mos depërtuar në P.

-Ura e Kutërmanit, që e vetme lidh zonën e Orenjës.-Ura e Bushtricës dhe nyja rrugore e Quksit ku degëzohet rruga për në

Stravaj.Relievi zotërues-komunikues-vëzhgimor: Maja e Lunikut, e Kostenjës, guri i Muzhaqit-Qafa e Rinasit, 8 km larg Bizës-Qafa e Shpellëzës që komunikon me Shëngjinin e Madh të Çermenikës.-Qafa e Qenamit ( 1150 m)

IV.S.2. PËRRENJASI DHE SHKUMBINI I SIPËRMNë Qukës, Shkumbini ndahet në dy lugina ajo e Shkumbinit të Sipërm

dhe tjetra e Prrenjasit. Relievi në këtë zonë të ofron dy pamje të ndryshme, Prrenjasin dhe Mokrën e Sipërme. Prrenjasi, vet është një vatër e hapur, në gji të maleve, pas zbritjes nga Qafa e Thanës, me lartësi 1220 m, ndërkaq Prrenjasi ka lartësi 720 m. Nëse Qafë-Thana është portë, prej së cilës zbret shkallët, deri në fushë të Domosdovës, kjo vatër dhe strehë bëhet një grackë, duke të tërhequr për më tej, por lugina e drejt Shkumbinit ngushtohet dhe fusha e Domosdovës sundohet nga lartësitë që ka anash. Nuk ka drejtim tjetër se ku të vijosh, veçse përgjat luginës, si një drejtim i detyrueshëm. Relievi rrotull, është epërsi, nëse e zotëron. Shtegu në P, në të dalë, nga fusha dhe vet qytetin Prrenjasit është një kthetër tjetër që të ndjell e cila shfrytëzohet lehtësisht. Vatra e Prrenjasit rrethohet në V, nga Pishkashi e Guri i Pishkashit, ku sipas legjendës, ndodhet gjurma e Kalit të Skëndërbeut, ndërsa lugina e Rrajcës, ngjitet deri në lartësitë e Shebenikut, ku janë fshatrat Sutan dhe Skëndërbej. Në L, vija e kufirit, nga Qafë-Thana drejtohet për në V, duke ndjekur lartësitë 1644 m (piramida nr 38) e më tej në lartësinë 2133 m (piramida nr 35), Qafa e Kryqit. Në krahn JL ngrihen lartësitë e malit të Kuq dhe fshatrat Urakë, Kotodesh, Katjel, Rodokal i Poshtëm. Në P, zbret faqja e luginës së Shkumbinit dhe fshatrat: Karkavec e Rrashtan. Nëse është e vërtetë hamendja e historianëve për ta indetifikuar fushën e Domosdovës, se aty është zhvilluar beteja Skëndërbejane e Toroviollit, e kemi shumë të qartë se përfytyrimi i saj dhe i relievit rrotull ka qënë shumëfishi i forcës së ushtrisë së Gjergj Kastriotit.

Në ditët e sotme, këtu kalon rruga kombëtare, hekurudha, rrotull në V, karrierat e mineralit të hekur-nikelit ende janë të zgjuara, uji që u zbulua në thellësi të malit nga tuneli i hekurudhës dhe vet ky tunel, 4 km i gjatë që depërton malin poshtë Qafës. Fusha e Domosdovës dhe Prrenjasi duhen vlerësuar në një vështrim të kohës dhe të situatave luftarake që mund të diktohen nisur nga:

-Shfrytëzimi i dy kyçeve, të portave hyrëse dhe dalëse ajo e Qafë-Thanës dhe tjetra e shtegut të qytetit që të çon në Qukës

-Përgatitje e grackës dhe zotërimi i lartësive, rrotull-Mbajtja e Qafë-Thanës, e tunelit hekurudhor.

Lugina e Shkumbinit të Sipërm përkon me Mokrën e Sipërme e cila ndahet në:

-gryka e Stravajt që nis nga Radokali i Poshtëm e deri në Shqiponjë e Stravaj (1200m)

-gryka e Velçanit të Mokrës që përmbledh: Somotinë, Laktesh, Slabinjë të cilat kanë mbi krye në P, lartësinë 1442 metra

-gryka e Bishnicës që fillon nga Zëmça deri në Shpellë e Jollë-gryka e Trebinjës që përmbledh Slabinjë, Zëmçë, Pleshisht, Çezma e

Vogël, Trebinjë, Potkozhan, Kalivaç, Dunicë e Gurëbardh. Ndërmjet luginës së Shkumbinit dhe grykave, depërtohet në thellësi. Në J, ngrihen lartësitë, në një prerje të dytë tërthore, nga maja e Gurit të Zi (2072 m), Guri i Gegës, Shkëmbi i Llëngës (1789 m), Qafa e Panjës (1652 m).

Qendrat e banuara i përkasin në pjësën më të madhe të tyre, Mokrës. Ato shtrihen përgjatë luginave.

Rrugët automobilistike janë të zhvilluara, mbasi kjo zonë është zonë e shfrytëzimit të pyjeve të Stravajt dhe Bishnicës. Këto rrugë janë të

shfrytëzueshme nga ana ushtarake. Rruga që kalon përgjat luginës kryesore, në pjesën e sipërme të saj, ka segmente që kalohen me vështirësi.

Ujori kryesor është Shkumbini i cili edhe në shtratin e tij kryesor, në përgjithësi nuk paraqet problem për kalueshmëri, veçse në kohën e reshjeve të mëdha. Degët e tjera janë përrenj të zakonshëm.

Bimësia përbëhet nga ajo e kultivuar në fshatra, nga shkurre të rralla e të dendura në faqet e luginave dhe në pjesën JL ndodhen nga ahu.

IV.SH. GROPA E POGRADECITGropa e Pogradecit është pjesë e Gropës së liqenit të Ohrit. Në qëndër

është fusha e Buçimasit. Në V, lag liqeni. Dy krahët lidhës, ai që vijon në VP, përgjatë liqenit, deri në Qafë-Thanë, tjetri vijon, në drejtim të VL, deri sa lidhet më tej në Shën Naum, në shtetin fqinj. Në J është shpati i Malit të Thatë dhe pragu i Çërravës, me qafën e Plloçës. Ndërkaq vargu i Gurit të Kuq, rri si një brez mbrojtës natyror, nga P. Në këtë gropë, ku liqeni e zbut natyrën, ka zbritje të detyrueshme lëvizjeje e komunikimi gjatë veprimeve operacionale që kushtëzohen nga relievi ku del në pah:

a) Në J, lidhja me Fushëgropën e Korçës dhe luginën e Devollit, krijon hapësirë lëvizjeje e cila duhet njohur dhe shfrytëzuar.

b) Në L, përgjatë bregut të liqenit dhe fundkodrat është e vetmja rrugë dhe hapësirë veprimi e lëvizjeje, nga shteti fqinj dhe ndërsjelltas që kalon në Shën Naum.

c) Në V, liqeni është ujori i madh që mundëson lëvizje të mjeteve të vogla zbarkuese liqenore, si dhe rruga në fundmalin e Gurit të Kuq, që të lidh me Qafë-Thanën, bregliqenin për t`u përcjellë, me hapësirën e shtetit fqinj.

Gropa e Pogradecit, është një strehë e mbrojtur nga P, ku mbi qytet, ngrihet maja e Shullërit (1226 m) dhe Kalaja e Qytetit, maja e Gështenjasit (1221 m). Në vijim V, kreshti i malit të Gurit të Kuq shtrihet JV, në Çervenakë, majën e Fushës së Madhe (1430 m), maja e Muratit (1520 m), qafa e Kotodeshit dhe Qafa e Thanës. Në J, Qafa e Pollocës, vijon në Alarap dhe majën e Pllajës së Pusit të Malit të Thatë (1268 m). Në L, si kufi është vija që të lidh me Tushemishtin me skajin V të liqenit, mbi gjirin e Linit. Nga Tushemishti, kufiri ngjitet shpatit të Malit të Thatë, nga piramida nr 1 deri në atë nr 9, që përkon me kreshtin e Malit. Kjo strehë tokësore me pak fushë, (vetëm ajo e Buçimasit) zotërohet nga lartësitë kodrinore e malore. Lartësia mbi nivelin e detit është 694 metra.

Qëndrat e banuara, janë të përqëndruara kryesisht në rrethinat J të qytetit të Pogradecit e fushës së Buçimasit ku dallojmë: Verdovë, Rëmenj, Gështenjas, Buçimas, Gurras, Tushemisht. Kurse përgjatë liqenit të Ohrit, sa zbret nga Qafa e Thanës, Lin, i në buzë të ujit, gjen strehë nën një kodër tipike me lartësi 785 m. Në vijimin J, ka ndërtime të ndryshme turistike në Piskupat, Pojskë, Udnisht, Memlisht.

Pogradeci shtrihet në vijën bregore J të liqenit të Ohrit. Ka një pozicion fushor në lartësinë 696 m mbi nivelin e detit. Shtrirja e tij është përgjatë bregut liqenor, me sipërfaqe rreth 2.3 km². Në VP, Pogradeci zotërohet me pamje e vëzhgim të relievit prej një kodre me lartësi rreth 800 m, ku ka qenë edhe një qendër banimi e hershme e Dasaretisë (Enkelana). Në drejtim JL vijon me fushën e Starovës pas së cilës vijnë sistemi kodrinor rrethues J, për gjithë rrethinën e tij. Sistemi rrugor është paralel me vijën

kryesore bregore ku veçohen dy prej tyre: njëra si shëtitore e qëndrës, ndërkaq tjetra është përvijim i rrugës që lidh qytetin me Shën Naumin, e përpara tij me qëndrën turistike të Drilonit. Ndërprerjet dhe përbashkimet e tjera i takojnë rrugëve dytësore. Ndërtesat e banimit janë kryesisht pallate, kurse në periferi me vila dy deri në tre katëshe. Pogradeci është qëndër e rëndësishme administrative e rrethit, burimet e të cilit kanë rëndësi ushatrake.Kufiri me shtetin fqinj të FYROM-it është jo më tepër se 6 km në Tushemisht. Qyteti lidhet me rrrugë kombëtare, me Korçën dhe në P me Përrenjasin, ku Qafa e Thanës është shtegu vëzhgimor PL si dhe një nyje bashkimi me FYROM. Në drejtim JP, Pogradeci ka një rrugë strategjike që e lidh atë me krahinën e Mokrës, prej së cilës mund të vijnë burime njerëzore por dhe mund të shërbejë edhe si vend për evakuimin në raste të situatave luftarake. Pogradeci është qëndër ekonomike me burime furnizimi për mbrojtjen, si dhe tregëtinë dhe lidhjen me shtetin fqinj.

Rrugët. Rruga kombëtare lidh Qafë Thanën me Pogradecin është e përshtatshme për lëvizje, veç rasteve skajore dimërore. Por ajo është e ek- kspozuar përgjat liqenit. Nga Pogradeci, rruga vijon në drejtim të Korçës, gjersa del në Qafë të Plloçës. Pogradeci është nyje lidhëse edhe me FYROM me kalim në Tushemisht. Rruga: Buçimas, Gurras, Peshkëpi e Alarup ka rëndësi ushtarake. Në Gur të Kuq, vjen edhe linja hekurudhore, me një tunel rreth 4.6 km të gjatë ndënë Qafë Thanë. Ana e L e malit të Kuq, ka miniera, ku dallon ajo e Gurit të Kuq dhe Udnishtit. Rruga që kalon përgjat kreshtit nga Qafa e Thanës është me rëndësi ushtarake. Ajo është me bazament të fortë dhe e kalueshme nga teknika. Në Çervenakë degëzohet rruga që zbret për në stacionin hekurudhor të Gurit të Kuq .

Ujorët. Ujori kryesor është Liqeni i Ohrit, me lartësinë 695 metër mbi nivelin e detit. Shqipëria ka vetëm 112 km² të liqenit nga sipërfaqja tërësore e tij prej 362 km². Gjerësia e tij në V, drejt Linit, me vijën kufitare, është 3.6 km ndërsa në bregun Pogradecit, 6.8 km. Duke u larguar nga bregu në largësinë 1.5 km, thellësia arrin 10 m, në 5 km, 100 metër thellësi. Thellësia më e madhe e tij është 255 metra. Përrenjtë e shumtë që rrjedhin nuk përbëjnë ndonjë rëndësi për kalueshmërinë.

Bimësia në lartësitë e Gurit të Kuq përbëhet nga shkurre e dendur dhe e lartë jo më shumë se 1 m. Bimësia në këtë gropë është kryesisht ajo e kultivuar, me përjashtim në rrëzë të kodrave dhe faqeve të tyre që mbizotrojnë shkurret.

Klima ndikohet nga liqeni i cili e zbut atë në dimër. Gjatë verës klima freskohet nga gjyryku i erërave V të luginës së Drinit të Zi. Megjithatë duhet marë parasysh që klima në tërësi është e paqëndrueshme, me temperaturë mesatare vjetore (e gushtit: 21.2ºC, e janarit 2.2 ºC ), ndërkaq temperaturat më të skajshme që ndryshojnë nga 39.6 ºC deri në -12.8 ºC.

Tokat janë të kafenjta, livadhore. Po ka dhe toka aluvionale afër liqenit, si dhe kënetore.

Kujdesi vëzhgimor dhe mbrojtës:-Qafë-Thana, si pikë gjeostrategjike kombëtare, ka pozicion që duhet

ruajtur si nyje transporti e kalueshmërie. Qafa, është e përshtatshme, për ruajtje në të dy anët. Dimri i acartë sjell borë e ngrica, prandaj kërkohen masa përmirësuese dhe mjete hapëse të dëborës.

-Kodra mbi Lin zotëron syprinën e liqenit si dhe fshatin në strehë të relievit.

-Lartësitë mbi Pojskë, Piskupat dhe Gur të Kuq-Kalaja e qytetit që lidhet me qëndrën qytetore të enkeleasve, Selcën.-Kodra e Tushemishtit-Lartësitë e Alarupit dhe Peshkëpisë-Qafë-Plloça, si pikë kalimi e teknikës ka mundësi ruajtjeje si dhe

vëzhgimi nga të dy anët.

IV.SH.1. GROPA E PRESPËS SË MADHE DHE TË VOGËLTë dy gropat natyrore e relievit shqiptar që lidhen me të dy liqenet e

saj janë tipike, për formën, shtresat gjeologjike, në kufirin me Geqinë dhe FYROM. Gjatësia arrin deri 19.7 km. Në P, ndodhet Mali i Thatë që mbështjell Prespën e Madhe. Në JP hapet shteglidhja me fushëgropën e Korçës, në Qafën e Zvezdës (1100 m). Në L, të Qafës ngrihet në një formë konike mali i Ivanit me lartësi 1768 m; zotërues në luginat e Prespës dhe të Devollit. Gjatë kohës së luftës së ftohtë, në lartësitë e tij ishte e vendosur një qendër raketash dhe rruga që të nxirrte në majë ngjitej nga qafa e Zvezdës. E gjitha faqja malore Ivan-Progër (1410 m) krijon rrjedhë të ujrave, për në Prespë të Madhe dhe të Vogël. Kufiri me FYROM në V fillon me malin e Galicicës (2259 m) dhe zbret në drejtim të qafës, ku tani ndodhet dogana e Goricës (piramida nr.14). Pastaj gadishulli liqenor i Grabot-Jamjetës ndahet, pothuajse përgjysëm, derisa zbret në liqen, përgjat shpatit kodrinor. Lartësitë këtu janë 1138 m. Kufiri liqenor shmang ishullin e Gollienit në L, duke vijuar drejt në piramidën kufitare nr.1, në breg të liqenit dhe në ngjitje të kreshtit kodrinor, të veshur që arrin në majën e Kallogjerit (1481 m). Kufiri midis tre shteteve Shqipëri-FYROM-Greqi është në syprinën ujore liqenore 2 km në jug të ishullit Gollien. Më tej kjo vijë kalon mbi Cerje deri në Shuec, fshat shqiptar buzë vijës kufitare. Nga liqeni i Prespës së Vogël, Shqipërisë i përket, brezi ujor fundor i tij që arrin deri në grykën e ngushtë të Trenit.

Lartësitë zotëruese në P të liqenit mbi hapësirat e fshatrave janë: - maja e Podinjës në V të qafës së Zvezdës (1132 m)- maja e Zonjës, në vijim të kreshtës së malit të Thatë (2035 m)- Sliva e Gorës (1503 m)- Maja e Gollomboçit (1104 m)- Maja e Grabotit ne kufi (1163 m)- Maja e Jamjetës (1138 m)Përballë Liqenasit, në lartësinë nga bregu liqenor 1.5 km ndodhet ishulli

Mallo Grad, 880 m, mbi nivelin e detit dhe 35 m mbi nivelin e ujit të liqenit.Qendrat e banuara janë kryesisht buzë liqeneve por dhe në brigje e

lugina të futura si: Rakickë e Cerje, buzë kufirit. Në brigjet e liqenit të Prespës së Madhe rradhiten fshatrat: që nga gjiri fundor i tij: Zaroshkë, Lajthizë, Liqenas, Djellas, Gollomboç, Goricë e Vogël, Goricë e Madhe, Kallamas. Perballë Liqenasit në lartësinë nga bregu liqenor 1.5 km ndodhet ishulli Mallo Grad, 880 m mbi nivelin e deti dhe 35 m, mbi nivelin e ujit te liqenit. Rruga, për në Prespë të Madhe, vjen nga Qafa e Zvezdës dhe zbret në Lajthizë, Liqenas, Djellas. Kalon midis kodrave në qafen e Bigllës dhe më tej lidh fshatrat derisa del ne kufi me FYROM. Kjo rrugë është më bazament natyror dhe e mirembajtur me rendesi ekonomike dhe ushtarake. Kalohet lirshëm, vetëm se, në stinën e dimrit në qafën e Zvezdës, ka veshtirësi. Rruga që lidh Rakickën, Cerjen dhe Zaroshkën ngjitet nga Treni. Kjo rrugë është e shtruar por e kalueshme më vështirësi.

Bimësia është ë tipit të shkurreve të dendura dhe të rralla (makje e dushqe), ndërsa në shpatet L të malit të Thatë, ka edhe sipërfaqe pyjore. Shkurre të dendura dhe pyje të degraduar, ka mbi Zaroshkë, në krahun P të rrugës automobilistike në Gollomboç, Goricë të Vogël e të Madhe. Sipërfaqe të tilla ka dhe në Rakickë, Cerje dhe gjatë kufirit.

Objekte të rendësishmë që duhen mbajtur në vëzhgim janë:- Qafa e Zvezdës si shtegu lidhës midis luginave te Prespës, Devollit dhe

Korçes.- Mali i Ivanit si roje dhe zotërues në tërë horizontin e fushëpamjen.- Maja e Gollomboçit.- Ishulli Mallo-Grad në liqen.- Qafa e Goricës ku ndodhet dogana e sotme.- Maja e Jamjetës mbi Kallamas.- Maja e Kallogjerit në Grykën e Zaroshkës- Gryka e ngushtë e Trenit si një portë e gurtë që të shfaq luginën e

Prespës së Vogël dhe vijimin e rrugës për në Rakickë, Cerjë, Shuec e Zagradec (buzë kufirit).

Hapësira e trevës së Prespës, banohet nga një bashkësi e etnisë Maqedone,në një klimë miqësore shëmbullore, me shqiptarët, në rrjedhën e kohërave. Treva Prespore, të tërheq për një vlerësim ndërshtetëror të fqinjësisë së sotme midis shteteve Ballkanike, nisur prej përkimet të ndarjes së kufirit të të tre shteteve në syprinën liqenore, si dhe interesave ekonomike, kulturore, turistke dhe mjedisore mbasi liqenet përbëjnë oaze të vërteta vlerash të Gadishullit. Në vështrim ushtarak, konsiderohet vetëm mbrojtja dhe vëzhgimi i vijës kufitare, kurse historia nuk na përcjell fushata ushtarake të ardhura nga ky drejtim, mbasi edhe relievi e natyra, nuk shfaq kapacitete e kalueshmëri të përshtatshme.

IV.T. FUSHËGROPA E KORÇËSFushëgropa e Korçës, është “mejdan” i madh i Shqipërisë së Jugut, me

një histori të dendur luftrash e përpjekjesh. Duke qënë një gjeohapësirë fushore, ajo është konsideruar si holli i parë pritës dhe përcjellës i ekspeditave të mëdha ushtarake që nga lashtësia e deri në Luftëne Dytë Botërore. Ajo është nyje e rëndësishme, ku vjen lugina e Devollit. Nga Qafa e Qarrit, lidh gjymtyrët e saj Kolonja. Pastaj përcillet në P, drejt Voskopojës dhe në V me fushgëgropën e Pogradecit. Jeta e fushëgropës Korçës është pjesë e frymëmarrjes së gjallë të Devollit, Kolonjës Voskopojës dhe Pogradecit. Ruajtja e kësaj platforme mbyll shtigjet e lëvizjes, në thellësi të vendit, në afërsi të Zvezdës e në Grykë të Cangonjit, në qafë të Qarrit, Voskopojë e Vithkuq. Fushëgropa e Korςës kufizohet në V, nga qafa e Plloçës, atje ku relievi fillon e bie, në fushëgropën e Pogradecit, Alarup dhe në drejtim të ujrave rrjedhëse që vijnë nga Mali i Thatë (shiko: Pllaja e Pusit 2208 m). Nga P kreshti i maleve, si radhua, prej majës Rungajës (1945 m), lartësia 1756 m, mbi fshatin Shtyllë, në Pasha Tepe të Voskopojës (1640 m) maja e Mustafes (1549 m), maja e Pirgut, Qershizë, Grunjas, deri në afërsi të Plloçës. Në L, i tërë Mali i Moravës është strehë dhe brez mbrojtës ku dallon: maja e Çardhakut (1808 m), maja e Rrumbullakut (1799 m), qafa e Dardhës, mali i Kuq e maja e Llofkës (1878 m). Në J, ky kufizim fillon nga Llofka, në qafë të Qarrit (1136 m) duke vijuar deri në majën e Rungajës (1945 m) .

Relievi është i ndryshëm. Fusha zë një hapësirë që në V arrin deri në Çërravë mbi fushëgropën e Pogradecit, rrëzë malit të Thatë: Bletas, Podgoricë, Gurabardh, Porodinë, Goskovë, Voskop, Dërsnik, Ujbardh. Në J, ajo mbaron në Floq, ndërsa në L, rrëzë malit të Moravës. Lartësia mesatare e fushës ëshët deri 865 m, mbi nivelin e detit. Sipërfaqja e fushës së Korçës është 76 km². Ajo i ngjan një groporeje natyrore, të ruajtur nga të gjitha anët, në shtrirjen e saj V. Daljet e saj janë: në Grykë të Cangonjit që hap komunikimin me luginën e Devollit, në rrjedhën e tij të mesme, qafa e Plloçës që zbret në grykën e Pogradecit, qafa e Qarrit për në J në drejtim të Kolonjës.

Në këtë hapësirë, organizimi ushtarak vë në synim, ruajtjen e lartësive në të katër anët, mbylljen e shtigjeve me grykat e komunikimit që u përmenden më lart, ruan hapësirën qiellore, mbi fushëgropë, nga mundësitë e desantimit ajror, vëzhgon rrugët që vijnë nga Pogradeci, Gramshi (në Maliq), në Qafën e Zvezdës (nga zona e Prespës) prej L, ku Gryka e Cangonjit pret komunikimin rrugor me gjithë luginën e Devollit. Qafa e Dardhës, në J të malit të Moravës, duke u ngjitur nga Korca, përcjell lëvizje nga rrjedha e sipërme e luginës së Devollit, pranë Arrëzës, Qytezës dhe Nikolicës. Po kështu, Qafa e Qarrit e vetme, kontrollon lëvizjet JL. Drejtimi P, ka tre shtigje komunikimi që përshkojnë këtë reliev, në Vithkuq, ku duhen vlerësuar lëvizjet për në grykën e Çemericës, platformën malore e Voskopojës që të çon, në trevën e Oparit të thellë, si dhe grykën e Devollit që sapo gremiset në Maliq hap një luginë të gjatë që ςan në drejtim të P, drejt Gramshit.

Qendrat e banuara , janë të dendura, ku burimet njerëzore janë bazë gjatë situatave të mobilizimit ushtarak. Këto qendra janë jo vetëm në fushën e Korcës por edhe në rrethinat kodrinoro-malore. Dallohen: qyteti i Korçës, qendrat e mëdha: Mollaj, Boboshticë, Kamenicë-Floq, Komuna e Vithkuqit, e Voskopit, e Voskopojës dhe Bashkia e Maliqit, Komuna e Pojanit, Vashtmi ,Rrëmbec, Sheqeras e Sovjan. Po kështu, fshatra të shumtë, shtrihen rrëzë malit të Moravës, të malit të Thatë, si dhe përgjat lartësive P. Në rast të tërheqjes së mundshme, në thellësi, drejtimi i Maliqit, Voskopojës dhe Vithkuqit, janë shtigjet natyrore, më të përshtatshme.

Korça shtrihet në këmbë të malit të Moravës. Lartësia mesatare mbi nivelin e detit është 869 m. Sipërfaqja e sotme e qytetit është rreth 10,7 km². Qyteti ka rëndësi ekonomike dhe strategjike. Korςa është nyje lidhëse për komunikimin me shtetin fqinj: Greqinë nëpërmjet rrugës Korçë-Bilisht-Kapshticë si dhe në vijim të rrugës kombëtare që e lidh atë me Ersekën e Leskovikun. Qyteti ka një sistem urban përafërsisht rrezor, me një shesh qëndror në mes. Gjatë gjendjeve të luftës, duke qenë në rrëzë të malit të Moravës, është e mundur tërheqja në lartësi e lugina të masivit malor. Karakteri i ndërtesave të banimit është i ndryshëm. Në qëndër mbizotërojnë ndërtesat tipike qytetore të ulta, ndërsa ka edhe ndërthurje të ndërtesave të larta ku ka mundësi vrojtimi.

Rrugët. Përbërësi kryesor qytetor në këtë gjeohapësirë janë rrugët automobilistike të cilat krijojnë lidhje në të gjitha drejtimet. Rruga Pogradec-Korçë është rrugë interqytetore dytësore. Sapo del në qafën e Plloçës ajo duke kaluar përgjat fundkodrave, lidh fshatrat: Leshnicë, Çërravë, Pretush, Nizhavec, Vashtëmi e Korçë. Prej këndej, nis degëzimii për në drejtimin VL, në fshatrat Barç, Dishnicë, Neviçisht, Belorta, Kuç i Zi, Plasë, Zëmblak e Cangonj, drejt luginës së Devollit. Në Zëmblak, ndahet rruga që i ngjitet qafës së Zvezdës dhe zbret në zonën e Prespës.

Rrug Korçë-Ersekë, kalon në zonën fushore, deri në afërsi të Ujbardhë e Floq, pastaj fillon ngjitja, për në Qafë të Qarrit. Rrugët kryesore janë dy kalimshe dhe të shtruara me asfalt. Ato kalohen në të gjithë stinët e vitit, me përjashtim të rasteve të dimrave të ashpër, me dëborë e ngrica, ku probleme më të mëdha përbëjnë kalimi i Qafës së Qarrit e Qafës së Zvezdës dhe Qafës së Plloçës. Rrugët e tjera lidhin pothuajse të gjithë fshatrat. Ato janë me bazament natyror dhe të shtruara me kalldrëm, duke mundësuar kalimin e automjeteve, me përjashtime të vaçant, sodomos në fushë, gjatë reshjeve.

Rrug Korçë-Voskopojë, ka profil të rregullt dhe shtresë të sigurtë, si dhe dy kalime. Ajo paraqet vështirësi gjatë stinës së dimrit. E tillë është edhe rruga Ujbardhë-Vithkuq. Vijimi i rrugëve, në thellësi, me zonën e Oparit, kalohet po me vështirësi, në varësi nga stinët. Një vijim rrugor me rëndësi është ai Korçë-Drenovë-Boboshticë e Dardhë që në luginë të Devollit të lidh me Sinicën, Qytezën e Arrzën, e rrethit të Bilishtit. Rruga stinore përgjat kurrizit të Moravës, duhet njohur si dhe duhet marrë parasysh, mbasi ajo lidh pothuajse në mënyrë tërësore këtë kurriz. Përmidis fushës së Maliqit, kalojnë rrugë tërthorë, si ato nga Pretushë-Vreshtaz-Gurëbardh e Zvezdë, Vreshtaz e Podgorije të cilat janë me bazament të fortë. Qendra e Sheqerasit, nëpërmjet urës mbi emisarin e madh të Maliqit lidhet me Dunavecin e Libonikun, me rrugën kryesore. Rrëza P e Malit të Thatë ka rrugë të përmisuara që të nxjerin në Podgorije, Blacë, Bletas e Alarup si një pozicion zotërues mbi gropën e Pogradecit. Nga Gurbardhi, një rrugë ushtarake stinore ngjitet deri në kreshtin e Malit të Thatë, duke e përshkuar atë deri në afërsi të vijës kufitare.

Ujorët. Lumi Devoll sapo takon platformën e Fushës së Korçës në Zëmblak, humb natyrën lumore të tij dhe futet në shtratin e emisarit ujor të Maliqit që e përshkon fushën në drejtim të P. Në Sovjan mer kthesë për në grykën natyrore të tij, në Maliq. Ai është pengesë ujore, sidomos për tanket mbasi ka gjerësi mbi 40 m dhe rënie argjinaturash në të dy anët. Mbi të, ka tre ura: në Zëmblak, Pojan dhe Sheqeras.

Nga J rrjedh lumi i Dunavecit, që nga Gjançi dhe maja e Lisicit. Ai përshkon fushën, e në Goskovë të Poshtme kanalizohet në emisarin e Dunavecit që është një pengesë ujore e rëndësishme, në mesin e fushës. Përrenjë të shumtë, zbresin nga të gjitha drejtimet, po ata nuk paraqesin pengesë për trupat, veçse në rastin e stinëve me reshje. Ndër rezervuarët, kërkon vlerësim të veçantë ai i Gjançit, si dhe ujësjellësi në krah të tij që furnizon Korçën me ujë të pijshëm.

Bimësia në fushë është e kultivuar me drufrutorët e mollëve apo vreshtave. Në shpatet fundore të kodrave e maleve, ka shkurre të dendura e të rralla. Pyjet fillojnë në zonën e Vithkuqit, Voskopojës, Dardhës,mbi Drenovë e Boboshticë, në faqet kodrinore janë mbjellë sipërfaqe me pisha të butë. Po kështu në kreshtin e Moravës ka pyje dushku, të ndërthurur, me shkurre dushkajash..

Klima. Fushgropa e Korçës është nga zonat më të ftohta që duhet vlerësuar nga ushtarakët gjatë organizimit të operacioneve, sidomos në stinën e dimrit.Temperatura mesatare vjetore ëshët 10.50C, (korrik 200C,,janar 0.50C) Temperaturat skajore kanë ndodhur në Sheqeras ku është një nga polet e të ftohtit (-26.9 0C, si më i ulti, në Shqipëri). Depërtimi i masave ajrore, nga Kontinenti, freskojnë klimën. Në verë bien 12.5 % e reshjeve. Dëbora krijon shtresë, sipas rastit, që nga muaji Nëntor e deri në Mars.

Tokat i takojnë brezit të tokave të kefenjta.

IV.T.1. LUGINA E DEVOLLIT TE SIPERMKjo luginë, në qendër të së cilës është Devolli, ka një pozicionim në

drejtim të JL-VP. Ajo fillon që në Zemblak, në fundin e malit të Moravës që përkon me fushëgropën e Korçës, ndërpritet nga rrugëkalimi që i ngjitet qafës së Zvezdës, midis malit të Thatë dhe malit të Ivanit që shfaq një kon lartësor të bukur dhe vëzhgimor në drejtim të luginës së Prespës dhe asaj të Devollit të sipërm. E tërë lugina, përkon edhe me ndarjen administrative, të rrethit të Devollit, një ndër krahinat shqiptare kufitare, me tradita historike, zhvillimore në fushë të ekonomisë dhe kulturës. Relievi përbën një qarkore e rrethuar në dy drejtime atë VL dhe VP, nga male dhe në drejtim të JL, nga sisteme kodrinore që viojnë tej kufirit shtetëror.

Lugina është e gjatë 22 km dhe gjerësitë fillojnë e ndryshojnë që nga Zemblaku , gryka e Cangonjit 3 km, në Progër , deri në Bilisht 10 km. Lugina është nje korridor i përshtatshëm për lëvizje të trupave dhe teknikës luftarake. Dëshmitë e përpjekjeve në rrjedhat e historisë tregojnë se pikat më të përshtatshme gjeoushtarake kanë qënë: gryka e Trenit që lidh Devollin me luginën e Prespës së Vogël, Kapshtica, ku korridori përmes kodrash dhe luginash, komunikon me shtetin fqinj, në drejtim të Follorinës, të Mirasit dhe Vidohovës, të cilat hapin shtigje të tjerë komunikimi në kufirin me Greqinë, në Dardhë e Qafë të Kazanit, me Kolonjën dhe fushëgropën e Korçës.

Në VL, kufizimi krijon lidhje të përbashkët nga qafa e Zvezdës, mali i Ivanit (1768 m), maja e Qilarishtes mbi Rakickë (1495 m) Qafa e Kolamit mbi Progër, gryka e Trenit. Pas kësaj vjen vija kufitare që zbret nga kreshta e malit të Karvanit, (1533 m ) mbi Vërnik i cili zbret në luginë, në Kapshticë, ku ndodhet edhe dogana e sotme, midis dy shteteve. Pastaj, vija kufitare ka prirje gjithnjë VJ, në majën e Peshovecit (1343 m) përmidis kurrizoreve kodrinore, ulet në fushën e Llabanicës, sapo përroi me të njëjtin emër, futet në tokën Shqiptare.

Më tej vija e kufirit, kalon në luginë, në brigjet e përroit të Shapotecit (piramida nr 35), duke vijuar përgjat tij, deri në takim me përroin që zbret nga fshati kufitar kufitar, Novosello. Prej këtu krijon një ngjitje në kodrat e Braçanjit dhe zbret, mandej, në përroin e Ponçarës, (piramida nr 40). Lartësitë kodrinore ndërpriten nga vija kufitare deri në majën e Vidohovës (mbi fshat lartësia,1423 m, piramida nr 55). Këtu kufiri pritet, në P, deri në piramidën nr 66, në L të Devollit të sipërm. Pastaj kufiri pret shpatet malore, gjersa takon Qafën e Kazanit e cila është një komunikim i madh skajor, i luginës së Devollit, me gropën e Kolonjës dhe atë të Korçës. Në P, mali i Moravës është mburojë VL-JP me malin e Kuq (Llofka: 1876 m), me vijim në Qafën e Dardhës, dhe duke zbritur në Cangonj. Kjo luginë përkon me rrethin e Bilishtit.

Relievi luginor është me lartësi deri në 950 m dhe rritet në të dy krahët. Hapësira fushore është e ngushtë në Cangonj, por ajo fillon të zgjerohet në segmentin: Tren-Vranisht, deri në 4.1 km, Bilisht-Hoçisht: 5.4 km. Pastaj lugina formon një hark, duke filluar nga fshati Vishocicë, Kurrilë, Braçanj, Ponçar, Miras, Çetë, Qytëzë Arrëz, Nikolicë, ku prej majës së Badarashit dhe Qafës së Kazanit, rrjedh Devolli. Relievi në P ka ndërprerje të luginave të shumta që zbresin nga mali i Moravës, derisa mblidhen në Devoll. Ndërsa në J, në Çetë dallon lugina Qytëzë-Sinicë-Dardhë. Në L,duhet patur

parasysh Gryka e Bitinckë-Trenit, që krijon një lidhje, me luginën e Devollit dhe Prespës së Vogël. Midis Kapshticës dhe qytetit të Bilishtit, zbret lugina e Vërnikut që përkon me përroin e Selcës i cili mbledh ujrat nga maja e Gremjes dhe mali Karvanit në kufi. Vërniku është në lartësinë 1050 m, ndërsa të dy krahët: (maja e Llapishtës 1286 m dhe maja e Rukës, 1234 m).

Përmidis fushës, ka dhe lartësi të buta dhe kodrinore si në Bilisht, Vishocicë, Poloskë, Çipan, Ziçisht, Dobranj e Menkulas te cilat vëzhgojnë hapësirën fushore.

Qendrat e banuara janë të dendura. Dallohet qyteti i Bilishtit me 9388 banorë, ndërkaq i gjithe rrethi ka 12 997 banorë. Eshtë krahinë e rëndësishme kufitare, me jetorësi të lartë të burimeve njerëzore. Fshatrat ndodhen të shpërndara në të gjithë hapësirën fushore, në rrëzë të kodrave e deri në vijë të kufirit. Në rrëzën L, të Moravës shtrihen fshatrat: Cangonj, Zemblak, Vranisht, Eçmenik, Stropan, Gracë, Hoçisht, Përparimaj, Grapsh, Bradvicë, Çipan, Ziçisht, Sul, Koshnicë, Menkulas, Miras, Çetë, Vidohovë. Në drejtin të qendrës së fushës janë: Vishocicë, Poloskë, Dobranj, Fitore. Përgjatë fundlartësive L, ndodhen fshatrat:: Zvezdë, Mançurisht, Progër, Tren, Bitinckë, Bilisht dhe Kapshticë. Vërniku, fshat i etnisë maqedone, është i futur në një luginë të ngushtë larg kufirit, 3 km. Kapshtica, nodhet larg doganës, 7 km, në rrëzë të malit të Palikut. Tresteniku ngrihet në një kodër të bukur s (1000 m) larg kufirit 2.3 km, Braçanj ndodhet në breg të Devollit, larg kufirit, 1.9 km; Ponçara në bregun L, të lumit, larg nga kufiri 800 m. Vidohova shtrihet në luginë, në lartësinë 1180 m, larg kufirit, 1 km. Nikolica gjendet në skajin J të luginës,larg kufirit 1.7 km.

Bilishti: ndodhet në luginën e Devollit dhe është qëndër e rrethit. Ndodhet në rrëzë të sistemit kodrinor që vijon në drejtimin VL, mbi fshatin Bitinckë e deri në grykën e Prespës së Vogël. Lartësia mbi nivelin e detit është 870 m. Lartësia e majës më të lartë, në VL është 1212 metra. Qyteti lidhet me rrugë, në të gjitha drejtimet. Kështu, rruga që vjen përgjatë luginës e lidh Korçën. Prej këtu bëhet komunikimi rrugor ndërshtetëror me Greqinë, në Kapshticë, që është dhe doganë kryesore e pikëkalim 12.5 km larg. Rrugë të tjera degëzohen drejt luginës së Devollit të Sipërm: në Trestenik, Poloskë, Braçanj, Ponçarë, Miras, Vidohovë, Nikolicë. Po kështu degëzim i rëndësishëm është ai që lidh Bilishtin me Babanin, Hoçishtin, Ziçishtin, në rrëzë të malit të Moravës si dhe fshatrat e Prespës së Vogël.Nga Kapshtica një rrugë përvijon për në fshatin Vërnik me etni maqedonase.

Qyteti është i ndërtuar në rrëzë të kodrave dhe në fillim të hapësirës fushore. Rruga kryesore e ndan atë në dy pjesë. Rrugët e tjera përvijojnë pa ndonjë system të përcaktuar. Në to mund të lëvizësh lirshëm gjatë situatave luftarake . Pallatet me 5 ose 6 kate janë përgjatë rrugës dhe në qëndër të qytetit. Në raste evakuimesh ushtarake i vetmi drejtim është ai për në grykën e Prespës së Vogël dhe në rrezen V të malit të Moravës.Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

PopullsiaNë përgjithësi Në qytet Në fshat

Rrethi në përgjithësi

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Devoll

34641 17437 17204 6729 3429 27912 13775

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Devoll 34641 429 km² 80.8 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Devoll 34641 8570 22565 3506

Rrugët. Lugina e Devollit përshkohet e tëra, nga rrugë të ndryshme. Rruga kombëtare interqytetore që lidh Shqipërinë me Greqinë, nis nga Korça në Zemblak-Bilisht dhe në Kapshticë, del në shtetin fqinj. Kjo rrugë për herë e më tepër, po merr trajtat e standarteve të transportit modern. Degëzimet kryesore të saj, janë Bilisht-Miras, si një rrugë me bazament të fortë e shtruar dhe e mirëmbajtur, me lëvizje gjatë gjithë vitit. Prej Mirasit, në kufi afrohet rruga deri në Vidohovë, por në disa vende është e kalueshme me vështirësi. Përgjat luginës së Sinicës, ngjitet rruga me bazament të përmirësuar që të nxjerr në Çetë, Qytezë, Sinicë dhe Dardhë që është fshati malor, mbi kreshtën e Moravës. Prej këtu, rruga zbret në Boboshticë e Korçë. Kjo rrugë deri në Dardhë është e kalueshme me vështirësi, megjithatë për transportin ushtarak ajo është e shfrytëzueshme. Nga Arrëza, në Nikolicë afrohet një rrugë ushtarake stinore. Përmidis kreshtës së Moravës, një rrugë tjetër ushtarake vijon, derin në majën e Çardhakut. Degëzime rrugësh utomobilistike, vijojnë nga Bilishti drejt fshatrave të Rrëzë Moravës por deri në Baban, Gracë, Hoçisht, Përparimaj, Ziçisht, Sul. Ato janë të përmirësuara dhe më në brendësi, janë stinore. Nga rruga kombëtare në Bitinckë, kthen rruga për në Tren, Prespë të Vogël, Rakickë, Cerje e Shuec që është e shtruar pjesërisht dhe e përmirësuar.

Ujorët. Devolli është në qendër të luginës. Në rrjedhën e sipërme ai është bashkësi përrenjsh të ngushtë, hera herës të thellë, gjersa në Miras, ai krijon shtrat, me gjerësi deri 10 m dhe vijë ujore rreth 4-5 m. Në fushë, në disa pjesë kanalizohet dhe kthehet në pengesë ujore për teknikën ndërsa trupat mund të kalojnë. Në fushë, ka shumë kanale të cilat janë pengesë për

tanket dhe teknikën tjetër. Disa përrenj që zbresin nga Morava kanë rezervuar si në Sul, Përparimaj, Hoçisht.

Bimësia: Në luginë është e kultivuar me pemëtore vreshta. Në faqet e Moravës, ka pyje të degraduar dhe shkurre të dendura. Pyje ka në Nikolicë, Arrëz e Dardhë. Kodrinoret kufitare kanë shkurre të dendur dhe te rrallë.

Pikëvështrime ushtarake. Lugina e Devollit të Sipërm është korridor hyrës dhe komunikues me L e Shqipërisë. I tillë ka qenë dhe në kohë më të lashta. Relievi kodrinor në kufi, luginat dhe qafat e sistemit të lartësive L, janë të përshtatshme për fushata lëvizëse ushtarake të gjera që nga Verniku e deri në Nikolicë (rreth 30 km gjerësi). Ndërkaq edhe gryka e Trenit, ofron një mundësi të tillë. Kësilloj e tërë lugina e Devollit që ka vlera operative mësymëse, dallon nga gryka e Vjosës në Sarandaporos e cila është e ngushtë dhe nxënësia e saj është epërsi për mbrojtje. Në vijim të këtij vlerësimi kreshti i Moravës deri në Dardhë është brez natyror mbrojtës. Gryka e Cangonjit është si një shtrungë mbërthimi dhe goditjeje të detyruar, kur zotëron lartësitë e të dy krahëve e sidomos majën e Ivanit. Përvoja e përpkjeve deri ne Luftën e II Botërore e kanë treguar këtë. Gjatë provokacioneve të gushtit të vitit 1949, sistemi kodrinor i ulët, krijoi mundësi për futjen e forcave greke, në thellësi të tokës sonë, por që u përballuan nga organzimi operativ i suksesëshëm, duke shfrytëzuar pikat e relievit si epërsi dhe zotërimin e gjithë luginës. Klima e luginës ndikohet nga depërtimi i erërave kontinentale të cilat në dimër janë të ftohta. Mesatarja e temperaturës së janarit (-0.20C), mesatarja e korrikut është (19.60C), por ka dhe temperatura të skajshme deri -240C dhe ajo më e nxehta + 350C. Ngricat janë të zakonshme gjatë dimrit. Stina më e lagësht është vjeshta. Tokat e luginës së Devollit janë të kafejta-livadhore dhe aluvionale.

IV.T.2. LUGINA E DEVOLLIT: CERRIK-GRAMSH-MOGLICËLugina e Devollit të Mesëm, ka përkim me fushën e Cërrikut ku lumi

zbret në rrafshin e saj dhe mer kthesën në drejtim të P. Prej këtu, gryka e Devollit, hapet në drejtim JL, pothuajse në vijë të drejtë, deri në Bratilë, ku çan midis malesh. Në Gostimë e Shtërmen, lumi zbret në fushë, ndërkaq, gryka prej nga ai rrjedh, megjithëse, lidh Fushgropën e Korçës, me pjesën tjetër P të vendit, në kohë, nuk dëshmon drejtime mësymjesh e fushatash ushtarake nga L, veçse fragmente të pjesshme veprimesh luftarake, kryesisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. Vet relievi i Luginës së Devollit, sapo zbret në Maliq dhe vijon në thellësi, në Zvarisht, Nikollarë dhe sidomos në Moglicë, gryka të mbërthen, e lartësitë thepisen. Në këtë luginë, e vetmja rrugë automobilistike: Gramsh-Lozhan, u ndërtua në vitet 50-të të shekullit që shkoi.

Mali i Lenijes (2013 m) ngrihet në krahun L, të grykës së Moglicës, ndërsa në J, ndodhet, mali i Koshnicës (1730 m). Lugina ngushtohet, thellohet në formë kanioni, shkëmbinjtë janë të thepisur dhe me bukuri të ashpër. Kështu vijon Devolli, deri në Bratilë, ku zbut rrjedhën e tij dhe relievi ëshët i ulët. Prej grykës së Moglicës deri në Gostimë e Shtërmen, lugina është e gjatë rreth 48 km. Ajo, në tërësi ëshët e drejtë. Ujmbledhja më e madhe ëshët nga VL, ku harkohen Mali i Shpatit (maja e Bukanikut 1831 m) maja e Gurit të Zi mbi Kukur 2072 m, malin e Valamarës (2373 m ) që mbyllet me

Lenien (2013 m). Kjo hapësirë ujëmbledhëse e luginave që kanë largësi nga Devolli 18-20 km, përbëjnë strehë në male për vendasit, ndërkohë nuk premtojnë korridor lëvizje trupash në fushata mësymjeje. I njëjti arsyetim mund të bëhet për krahun P, ku edhe nëse ngjitesh në kurrizin e Koshnicës do të thepisesh, në luginën e Tomorricës.

Prej Bratile në Gramsh, lugina vijon drejt dhe lartësitë e afërta, në të dy krahët, janë rreth 500-600 metra. Në Mashan lugina e Devollit përthith atë të Tomorricës. Ndërkohë, dy të tjera zbresin nga L: lumi i Grabovës dhe lugina e tij, që vjen, nga maja e Valamares dhe lumi i Vërçës që rrjedh nga kurrizi malor mbi fshatin Kukur (maja e Lisecit, maja e Lukovës, Guri i Gegës).

Nga Gramshi, në Gostimë e Shtërmen, lugina vijon në hapësirë kodrinore e në P ndodhet krahina e Sulovës, ku lartësitë në Topojan arrijnë 800 metra, me ndërprerje dhe copëzime luginore të shumta. Në L, lartësitë ngrihen në majën e Bukanikut (1831m) dhe ndër luginat dallojnë: ajo e Holtës dhe e lumit me të njëjtin emër, ku rrjedhin edhe lumi i Pashtreshit dhe përroi i Galigatit të cilat takohen me Devollin, në Cërujë. Në Shushicën e Vogël, zbret Zalli i Kuçivelit, ndërsa në Shtërmen rrjedh përroi i Zallit të Gostimës. Ky reliev kodrinoro-malor me thyerje e copëzim, me prirjet luginore në thellësi, ku ngrihen kreshta malore, në të dy anët, është i përshtatshëm për t`u mbrojtur, për krijim të rezervave.

Qendrat e banuara. Lugina është e populluar dhe qendrat e banuara janë të tipit të shpërndarë, deri në lartësinë, 1700 metra. Në periferi të luginës ngrihen: Zavalina (poshtë Bukanikut), Kamiçan e Poroçan (në grykën e Holtës), Kukur e Gribë (në luginën e Vërçës), Lenia (poshtë malit të Lenies) dhe Grabovë e Sipërme. Në krahun P të luginës, shtrihen fshatrat: Floq, Banjë, Darzezë, Dragot-Sulovë, Dushk, Zgjup, Dufshan, Lubinjë, Duzhë etj. Rruga kombëtare, përgjat krahut L të Devollit, lidh qendrat e banuara: Gostimë, Shtëpaj-Shushicë-Cingar, Drizë, Cërujë, Gramsh, Pishaj, Mashan, Bërsnik, Kodovjat, Bulçar, Bratilë.Gramshi shtrihet përgjatë luginës së Devollit, në anën V të tij. Sipërfaqja e tij është afërsisht 0.7 km². Lartësia mbi nivelin e detit arrin, 300 metër. Aty kalon rruga me karakter kombëtar që lidh Elbasanin me Korçën. Kjo rrugë, që ende nuk i ka treguesit e saj të lartë, në cilësinë e shtresës, gjerësisë dhe veprave të artit, është arterje shumë e rëndësishme startegjike ushtarake përgjatë luginën së Devollit të Mesëm deri në fushëgropën e Korçës. Prej Gramshit, ka degëzime rrugore fshatare me të gjithë rrethin, kalueshmëria e të cilave është kufizuar, kryesisht në stinën e thatë. Rrugë të tilla si ajo përgjatë lumit të Tomorricës, del deri në Kerpicë, me degëzime stinore me fshatra të tjerë si: Kushovë, Skenderrbegas, Sotirë etj. Nëpërmjet luginave të ujorëve kryesorë që derdhen në Devoll, me rrugë stinore bëhet lidhja me: Poroçanin, Kukurin, Sojnikun, e Lenien.

Gramshi është qytet i ri dhe ndërtimet janë kryesisht të reja. Në qëndër ka një shesh kryesor e rrotull tij janë ndërtuar apartamente pesë dhe gjashtë katësh, duke përvijuar në rrethinë me banesa një e dy katëshe.Si qytet, që i përket qëndërs së Shqipërisë në luginë midis malesh, duhet trajtuar me kujdes, për pozicionimin e tij dhe të fshtrave përreth në raste të situatave luftarake, për tërheqjen në grykën e Devollit e luginave të tjera, për ruajtjen e rezervave siç janë ato të Bratilës etj.

Të dhënat demografike kanë blerë për njohje të mundësive të mobilizimit të burimeve njerëzore, mbasi Gramshi është edhe qëndër rrethi.

Të dhëna të popullsisë

Rrethi PopullsiaNë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytete Fshat

Meshkuj Femra Përgjithësi

Femra

Përgjithësi

Femra

Gramshi

35750 18183 17567 105335179 25217 12388

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Popullsia Sipërfaqa Dëndësia

Elbasan 35750 695 km² 51.5 banorë/km²Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinive

Rrethi Popullsia Nga 0-14vjeç

Nga 15-64 vjeçe

Mbi 65 vjeçe

Elbasan 35750 11527 22122 2.101

Rrugët. Deri në Gramsh rruga kombëtare dytësore është dykalimshe dhe e asfaltuar, ndërsa më tej, për në Lozhan ajo është e shtruar me kalldrëm. Të gjitha rrugët që lidhin luginën, për në Shënvlash, Kishtë, nga Kodovjati në Shelcan, Grazhdan e Kukur janë me bazament të fortë, me karakter stinor, mbasi reshjet i bëjnë ato të pakalueshme. Rrugë e përmisuar është ajo që lidh Bulçar me Sojnik dhe qafën e Dushkut, poshtë majës së Komjanit (1792 m). Prej Sojniku, një rrugë stinore, me karakter ushtarak ngjitet deri në kreshtin e brezit malor (1793 m) ku lidhet me rrugët e shfrytëzimit pyjor që zbresin në luginën e Shkumbinit. Të tilla janë rrugët që përshkojnë pjerrësitë P të Devollit dhe lidhin Sulovën si ajo: Mashan-Duzhë-Kmanj e Përrenjas apo tjetra që lidh Darzezë-Kutërqarë e Kukucovë.

Ujorët. Ujori më i madh është Devolli i cili në grykë të Moglicës është si kanion kur zbret në Bratilë me gjerësi masatare, jo më shumë se 8 metra e thellësi: 80 cm, ndërsa në Kodovjat brigjet janë më të gjera, zallishta arrin deri në 700 metra gjerësi. Gjatë verës Devolli nuk përbën pengesë për forcat këmbësore. Ndërsa teknika, kërkon mjete xhenjere. Në takim me lumin e Holtës, gjerësia dhe thellësia e lumit bëhet më e madhe (gjerësia 12 metra, thellësia mesatare 0.8 m). Në këtë hapësirë e vetmja urë është ajo që lidh luginën e Tomorricës dhe krahinën e Sulovës, me gjatësi 150 m dhe gjerësi 4 m. Ndër përrenjtë: ai i Holtës dhe i Vërçës janë më vërshues, kurse i Grabovës, krijon grykë të ngushtë.

Bimësia është e zhvilluar në të gjithë luginën, nga shkurret e rralla e të dendura që veshin relievin e copëtuar të Sulovës e të brigjeve P, të Devollit dhe ato të bregut L që mbi lartësitë 1700 m, formojnë pyje si: të Bukanikut, mbi Zavalinë, të Shirokut (që lidhen me pyjet e Stravajt), pyjet në majën e Lukovës mbi Kukur, pyjet e Lenies, të luginës se Grabovës.

Klima ndryshon, nga lugina, ku ajo është e butë, në drejtim të kreshtave malore, ku është e ftohtë dhe me reshje dëbore e ngrica. E ftohtë është edhe gryka e Moglicës, si rrjedhojë e erërave që depërtojnë nga L.

Vështrim ushtarak për objektet e rëndësishme:-Qyteti i Gramshit, uzina dhe furnizimi me ujë.-Ura mbi Devoll që lidh Tomorricën dhe Sulovën-Depot e Teqesë së Dushkut dhe ato të Bratilës-Ruajtja e hyrjes jsë rrugës në grykën kanionike të Moglicës.

-Kantieri dhe ngrehinat e mbetura të Hidrocentralit të Banjës

IV.T.3. LUGINA E DEVOLLIT TË MESËM: BRATILË-MALIQKjo luginë i përket sërish Devollit të Mesëm. Kthesa e lumit, bëhet në

grykën e Moglicës, përballë fshatit Zerec, ku lugina mer drejtimin L. Largësia deri në Maliq, është rreth 38 km. Në V qarkon mali i Lenijes (2013 m) i cili në qafën e Mushkës, drejtohet sërish, për në V, në majën e Valamares (2373 m) në qafën e Panjës (1652 m). Në L, vijon kreshti i majës së Kozelit (941m) në përkimin e lumit me: Libonikun e Maliqin. Ujërrjedha e Devollit vjen prej lartësive që nga Maliqi, në majën e Mustaqes (1549 m) mbi Gjyrez, në Shipckë, Pasha-Tepe të Voskopojës (1640 m), në majën e Lisicit mbi Gjergjevicë (1714 m), Gjonbabas qafën e Veshzit në Ostrovicë, qafën e Beçit, qafën e Gjarpërit (poshtë majës së Grevës 1694 m), gjersa zbret në Zerec. Ujrrjedha V e Devolit është pjesë edhe e Malësisë së Mokrës. Ndërkohë në ujrrjedhën J të Devollit ndodhet Gora. Të dy trevat janë dy hapje, dy prurje, dy thellësi vendore, larg luginës të cilat në rrjedhën historike, kanë ruajtur tipare të qënësishme qëndrese. Kreshtat malore në V, duke filluar që nga maja e Valamares, afrojnë rrugë automobilistike të shfrytëzimit pyjor të cilat i qarkojnë lartësitë që nga shkëmbi i Llëngës, në Qafën e Panjës, deri në Dardhas. Kjo rrugë afron mundësi komunikimi, me degëzime rrugësh stinore, deri në luginën e Devollit. Relievi, në V të Devollit ndërpritet nga lugina që zbresin nga kreshti malor si ajo e Moglicës, Nikollarës, e Strelcës që të nxjer, deri në Qafën e Panjës, e Moçan-Dërdushës, e Marjanit, e përroit të Madh e cila arrin deri në majën e Kozelit; përroi i Madh që të nxjerr në Beras. Në krahun J të Devollit, të Gorës dallohen: Lugu i Zerecit, lugu i Dusharit që ndahet në prroin e Becit dhe ai i Çermericës që të nxjer në harkun malor: Ostrovicë (qafa e Veshzit) maja e Faqekuqit (2352m), qafa e Martës, maja e Lisicit (1714 m) dhe Maja e Pasha-Tepe së Voskopojës. Më në L, një përrua tjetër derdhet në lumin e Çermericës, ai i Nishanit që fillon nga lartësitë e Voskopojës. Më tej vijojnë e lugje të vegjël, deri në Maliq. E tërë lugina e Devollit është e ngushtë. Një hark tjetër ajo mer në Nikollarë e Gurëshqipe ndërsa në Lozhan drejtimi është L.

Qendrat e banuara janë ato të Mokrës nën harkun e kreshtit malor duke filluar nga Strelca, Velçani i Mokrës, Mesmali, Moçan, Desmirë deri në Nicë e Osnat, Babjen, Marjan e Mjaltas. Në J të Lenies, janë fshatrat e Gorës: Gurëshqipe, Nikollarë, Maliqi i Oparit, Gropesh, Dorëçan dhe 1 maj (Moglicë). Ndërkohë në J të Devollit vijojnë fshatrat e Gorës në grykën e Dusharit (Zerec, Bardhec, Gurakuq, Dushar); në grykën e Çermericës e lugut të Becit: ( Osojë, Karbanjos-Lavdar, Brozdovec, Misras-Mazrek), Çermericë (Xerje-Denas,Todas,Lekas,Shkozanj, Gurmujas, Gjergjevicë, Marjan, Gjonbabas,

Çemericë). Në vijim të krahut J të Devollit dallohen: Lozhani si qëndër Komune, Zvarisht, Tresovë, Shqiponjë, Sonisht deri në Maliq.

Rrugët në trungun luginor të Devollit, kanë tre drejtime:-rruga: përgjatë kreshtit verior të lartësive nga Shkëmbi i Llëngës,

Qafë-Panjë, Dardhës është me profil të rregullt, jo vetëm për shfrytëzim pyjor por edhe për të gjithë komunikimin e Mokrës me Prrenjasin dhe Pogradecin.

-rruga: Shipckë-Voskopojë-Gjergjevicë-Shkozanj që mbyll Gorën në J, ëshët rrugë me bazament natyror dhe e përmisuar e vështirë për t`u kaluar në dimër. Kjo rrugë i plotëson nevojat ushtarake, në raste situatash luftarake si dhe ato paqësore. Nër rrugët që lidhin këto tre segmente L-P, dallohet ajo që arrin deri në Qafën e Panjës, por që është me karakter stinor. Të gjitha rrugët e tjera të cilat lidhin fshatrat e Mokrës, janë stinore. Në Moglicë (1 maj) Ura mbi Devoll komunikon me rrugën që të nxjerr në pyjet e Dusharit, deri afër lartësive të Qafës së Gjarpërit dhe Çukës së Bofnjes, rrugë e cila ka shumë rëndësi ushtarake për t`i arritur këtë lartësi.

Ujorët. Ujori kryesor është Devolli. Gjerësia e tij në verë, nuk i arrin as 8 m, po brigjet janë deri 4-5 m, e më shumë. Nuk përbën problem për kalim të këmbësorëve. Urat mbi Devoll janë, në Moglicë (1 maj) në Lozhan-Strelcë. Lumi ndodhet gjithnjë në krahun J të rrugës deri në Moglicë, ndërsa më tej në krahun J, përrenj të shumtë zbresin për në Devoll nga të dy krahët. Përrenjtë e krahut V janë më erozivë, mbasi dhe struktura e tokës është rrëshqitëse, sidomos në Moglicë (1 maj). Këta përrenj gjatë dimrit kanë prurje të mëdha ndësa në verë nuk përbëjnë problem, për t`u kaluar.

Bimësia përgjatë luginës është shkurre e rrallë dhe në të dy krahët ka pyje si:

-në faqet V, të Valameres, në qafën e Panjës, pranë majës së Lenies.-pyjet e Dusharit, të Çermericës, Lavdarit, të Voskopojës dhe Nishanit.Klima në luginë është e butë në verë dhe e ftohtë në dimër. Ndërkaq

në të dy krahët në lartësitë ajo bëhet akoma më e ftohtë.

IV.TH.LUGINA E TOMORRICËSKurrizi i Kulmak - Tomorr mbyll luginën në anën JP të saj. Në VL,

Ostrovica, Bofnje, Koshicë sjellin ujrat në JP, për në lumin e Tomorricës. Që nga bashkimi i lumit të Tomorricës me Devollin, deri në skajin fundor është një gjatësi luginore prej 44 km. Bën pjesë, në trevat e brëndshme dhe të thella të Shqipërisë, ku në tërësi , historia nuk na sjell synime ekspeditash e pushtimesh, fushatash ushtarake, mbasi relievi është tërheqje në pejsazhe të natyrës, ndërkaq bëhet i pa orientueshëm në prirjet,për lëvizje në thellësi, ku mund të hysh por s’mund të dalësh lehtas. Këtë përthithje e bën në thellësi, Qafa e Kulmakut dhe Ostrovica në L. Kjo trevë është e përshtatshme për organizim të tërheqjes së trupave dhe përgatitjes së tyre , për ruajtje të rezervave. Relievi luginor ruhet nga tri anët nga male të lartë, ndërsa rrjedha e Tomoricës të çon në P , gjithnjë në ulje të lartësive deri në 214 m, mbi nivelin e detit.

Qëndrat e banuara shtrihen në të dy krahët e lumit të Tomoricës. Në krahun lindor vijon Nartë, Kushovë, Skënderbegas, Ermenj, Vidhan, Grevë, Postenë, Kovençanj, Strafickë, Vishanj, Barç, Floq - Rehovë, Kuç, Gremsh, Gjergjevicë. Në krahun P, qëndrat e banuara janë të dëndura, të vendosura përmidis luginave të përrenjve të shumtë që zbresin në lumin e Tomorricës

si: Ostrenth, Bregas, Kushovë, Dumbres, Brasnik, Ulovë, Sotirë. Në rrëzë të Tomorrit, në qafën e Dardhës që vështron në të dy krahët, ndodhet fshati Dardhë. Kërpica, gjendet pranë lumit, ku burojnë ujra të shumtë nga gjiri i Tomorrit dhe një hidrocentral vendor, i shfrytëzon ato. Pastaj, në lartësinë afërsisht 820 m, rrotull Shpatit L të Tomorrit, shtrihen rradhaz fshatrat: Tërovë, Rromas, Trebël, Shpatanj, Gradec, Ujanik, Gjerbës, Zaloshnje, Milovë. Vërehet se edhe pse, zonë e thellë, qëndrat e banuara janë të dëndura. Lidhja në rrugë është ndër më të varfërat. Lugina e Tomorricës, ka vetëm një rrugë përgjatë rrjedhës së saj, herë në zallishte të lumit dhe herë në brigje, e pamirëmbajtur dhe që mund të shfrytëzohet vetëm në stinë të thatë. Kjo rrugë mbrin deri në Kërpicë e më tej në Dobrenj, mandej sërish në zallishte deri në afërsi të Milovës. Komunikimi i grupfshatrave të rrjedhës së sipërme të Tomorricës, bëhet në afrim të rrugës me bazament të fortë dhe të përmirësuar e cila prej Qafës së Devrisë lidh Zaloshnjën, Gjerbësin, Ujanikun deri në Qafën e Kulmakut e në Majën e Tomorrit (2379 m). Kjo rrugë të çon në Çorovodë. Kështu lugina e Tomorricës, përbën një xhep të thellë , në gji të natyrës shqiptare, ku komunikimi rrugor s’ka krijuar lidhjen e dëshiruar të zhvillimit e ku nevojat e mbrojtjes përbëjnë kërkesë depërtimi e lidhjeje jo vetëm me Skraparin, por edhe me Qafën e Kolonjës dhe më tej. Lugina e Tomorricës dhe dalja e saj në qafë të Kulmakut e të qafës së Devrisë, vijon lidhjen për në Skrapar, Korçë e Kolonjë, apo në L, në Qafën e Gjarpërit e Qafën e Beçit për të komunikuar me Dusharin dhe Çemerricën. Vlerësimi ushtarak, në situata të veçanta përgatitjesh të operacioneve mbrojtëse, lëvizjesh dhe përtëritjes të burimeve njerëzore dhe atyre të furnizimit dhe ruajtjes ei ka këto treva pozicionime të fuqishme.

Mali i Tomorrit, sipas rrjedhës së gojdhënave të lashta, ka qënë vend i ceremonive pagane, ndofta dhe në flijime njerëzore për hyjninë vendase,

shpirti i të cilit hyri në mal dhe është adhuruar për vepra të madhërishme.

Bimësia në luginë është e llojllojshme. Në fundet e luginës , rriten shkurre mesdhetare edhe makje. Kurse në pjesët e epërme, dushqe të degraduar, përzjerë me shkurre. Në shpatet e Tomorrit ka pyje ahu dhe halorësh.

Klima ka ndikim të theksuar mesdhetare nga Devolli, por në skajin e saj në lartësitë e Qafës së Gjarpërit (1525m) Qafa e Beçit, Qafa e Devrisë, ndikimi është L që sjell erë të ftohtë, reshje dëbore dhe ngrica gjatë stinë ssë dimrit.

IV.U. RRJEDHA E MESME E OSUMIT.SKRAPARI.Është krahinë ndërmalore që në tërësi përfshihet nga rrjedha e Osumit

të mesëm. Në vështrimin ushtarak, pozicioni dhe relievi, ka berë që e ndodhur në brendësi të vendit, krijon vlera sigurie në mbrojtje, përqëndrim, sigurim të furnizimit e të mbështetjes, përgatitje të burimeve njerëzore dhe ruajtje nga armët e dëmtimit në masë. Qyteti i Poliçanit është si balli i rrjedhës së mesme të Osumit, ku gryka fillon dhe hapet, për të rënë në fushën e Mbrakullës e më tej në Berat. Që këtu, relievi në brendësi zgjon siguri për forcat tona, duke u bërë gjithnjë një grackë për kundërshtarin. Mbi

Poliçan ngrihet mali i Tomorrit, në krahun J, rrjedh lumi i Vokopolës, ku qafa e Kiçokut (691 m) vrojton në të dy krahët. Pastaj maja e Vendreshës së Malit (1106 m); Tenda e Qypit; lartësia 1246 mbi Prishtë e Çepan, Qafa e Bunikut, maja e Sheshit të Mukalisë (1247 m) mbi Kreshovë, Qafa e Miçanit (1148 m,) krijojnë qarkimin J të krahinës. Në bashkim të lumit të Osumit, me degën e Staraveckës, pranë Nikollarës, ngrihet lartësia 1416, mbi Gjergjovë; përgjat lumit të Staraveckës, Backë, e në majën më të lartë të Ostrovicës (maja Faqekuqit 2352 m); qafën e Veshasit: 2083 m, Qafa e Beçit e në V deri në Qafën e Gjarpërit (1525 m). Hapësira më e madhe e Skraparit përfshihet nga pema ujore e Osumit të Mesëm. Poliçani përbën nyjen e parë ku bashkohen në Osum, lumi i Vokopolës me prroin e Dobrushës që zbret nga Qafa e Kulmakut. Gryka dhe nyja qëndrore ndodhet në Çorovodë; nyja e tretë ndodhet në Rogë e Muzhenckë, nyja e katërt në Nikollarë.

Në Poliçan, gryka e Osumit ngushtohet. Largësia midis brigjeve tek ura e lumit që të nxjerr në Tozhar është rreth 900 m. Gryka vëzhgohet dhe mbrohet nga lartësitë e Zgërbonjës. Maja e Valës (685 m) zotëron luginën në bashkim të dy përrenjve dhe rrugën automobilistike. Lugina ngushtohet sërish në Kakruk dhe merr drejtim J. Prej Therepeli në Çorovodë 13 km, gryka e Osumit është afërsisht e drejtë. Çorovoda është mushkëria e krahinës. E ndërtuar në luginë ajo vrojtohet nga të gjitha drejtimet ( lartesia 720 m, mbi Munushtir, Çerenisht, Mollas dhe Vërzhezhë). Këtu ndërpriten tri gryka: ajo e Radshit që përkon me lumin e Çorovodës e më tej të Kapinovës; Gryka e Veleshnjës që të nxjerr në Tëndën e Qypit dhe vetë Osumi. Në nyjen Rog-Muzhënckë lugina ndahet në tri gryka, ajo e Muzhakës dhe Çepanit dhe gryka e Malindit. Osumi, në këtë pikë, merr një kthesë pothuajse 900 në drejtim VL deri në Nikollarë.

Qendrat e banuara shtrihen kudo, jo vetëm ne luginë por dhe në shpatet e kodrave dhe maleve. Ato janë të ndërtuar kryesisht në pika zotëruese.

Çorovoda shtrihet në krahun e djathtë të lumit Osum. Është kryeqëndër e rrethit të Skraparit. Ndërtimet në të janë kryesisht të reja. Në qëndër zotërojnë apartamentet deri në gjashtëkatëshe.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Skrapar

29845 15111 14734 13257 6628 16588 81416

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Skrapar

29845 775 km² 38.5 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Skrapar

29845 8158 19554 2133

Sistemi rrugor në luginë, lidh në përgjithësi, qendrat kryesore të banuara, por ai mbetet i parindërtuar me standarte të reja. Rruga Poliçan–Çorovodë, 28 km, është dy kalimshe në përgjithësi e rikonstruktuar. Në kryqëzim te Osumit me lumin e Vokopolës, degëzohet një rrugë me bazament natyror e përmirësuar që të nxjerr në Tozhar, duke bërë lidhjen edhe me Paraspuar dhe Tërpan. Kjo rrugë kalohet me vështirësi në dimër. Në Vërzhezhë, një rrugë e tillë, lidh Dobrushën, me vijat rrugore që ngjiten përgjat shtresave të rrasave gurore të cilat shfrytëzohen në faqet e malit, deri poshtë majës së Kulmakut. Ajo mund të shfrytëzohet si një rrugë ushtarake. Në Çorovodë, përgjat grykës me të njëjtën emër, vijon rruga malore që ngjitet deri në qafën e Devrisë dhe në anën L të Malit të Kulmakut për të lidhur, Milovën, Zaloshnjën, Gjerbsin, Gradecin, Ujanikun deri në qafë të Kulmakut (1450 m). Kjo rrugë ka karakter strategjik, mbasi ajo lidh të dy anët e malit të Tomorrit, duke hapur komunikim me luginën e lumit të Tomorricës që e ka drejtimin e rrjedhës së tij në V, për në Devoll. Qafa e Devrisë dhe Qafa e Kulmakut, kanë karakter komunikues në sistemet malore të Shqipërisë së Brendshme e të krahinave të Skraparit, Gramshit, Korçës dhe Kolonjës. Nga Qafa e Kulmakut, një rrugë e hapur në shtresat e rrasave të malit që shfrytëzohen për ndërtim, ulet në luginë duke lidhur në shpatet malore karierat e rrasave e në zbritje deri në Novaj e Dobrushë. Maja e Tomorrit, e Olimpit të Shqipërisë, 2379 metra lidhet me një rrugë ushtarake deri në majën e saj. Prej Qafës së Devrisë degëzohet rruga që lidh Gostenckën, Leshnjën dhe në zbritje drejt lumit të Kapinovës, ajo vijon për në Tubërhovë, Kapinovë, Krushovë e Faqekuq. Në përgjithësi ajo është stinore. Çorovoda lidhet me rrugë edhe me Potomin. Kjo rrugë kalon në Zogas, Polenë, Osojë, Qafë deri në Potom. Ka një gjatësi prej 20 km dhe është 4 m, e gjerë dhe më bankinat arrin në 6 m, me bazament natyror dhe e shtruar, ku mjetet mund të qarkullojnë gjate gjithë vitit. Prej Potomi, një rrugë stinore zbret në Helmes-Staraveckë e cila lidhet pastaj me Nikollarën. Vijimi i rrugëve të tjera stinore lidh nyjen Rog-Muzhënckë me Zabërzan dhe Çepan; me Kakos, Qeshibesh, Kreshovë Suropull e në krahun P me Sevranin e Madh. Rrugët priren të lidhin Skraparin me Dëshnicën e Dangëllinë. Drejtimi P, synon hyrjen në luginë me anë të artierjes së vetme të transportit, ndërsa

Osumi sjell ujra nga L dhe lëvizja përgjatë thyerjes së relievit dhe luginave që bien prej lartësive mbi 1000 metra. Por deri në nyjen qendrore të Skraparit që është Çorovoda do të duhen 47 km në një vijë ajrore, prej kufirit dhe përfytyrimit të një lëvizjeje ushtarake. Edhe në kohët moderne, nuk është arritur që të ketë një korridor rrugor që të lidh Kolonjën me Skraparin apo Përmetin me Skraparin. Kështu që Osumi i cili mbledh pemën ujore të relievit të Kolonjës, poshtë në këmbë të Ostrovicës dhe Tomorrit, nuk ka afruar asnjëherë kolona apo formacione ushtarake për ta pushtuar sepse pellgu i Osumit dhe ndërthurja e relievit, duke të joshur në të njëjtën kohë të fut në kurthin e saj, nga ku nuk del dot dhe as kanionet e Osumit nuk i eksploron. Në këtë histori të gjatë, përjashtim duhet të ketë bërë, dyndja e bullgarëve të cilët më shumë ishin një ardhje nomade e popullsisë shtegëtuese blegtore nga L e cila bashkëjetoi në këtë reliev vite të tëra duke lënë këtu toponime të shumta si Ostrovicë, Çorovodë, Nishicë, Visoçkë, Muzhakë, Dobrushë, Grepckë, Staraveckë etj por që nuk cënoi thelbin e etnisë shqiptare. Në Luftën e Dytë Botërore, shfaqen dy dëshmi skajore përpjekjesh ku del në pah se futja në thellësi të Skraparit, përcillej me rrezik e pasiguri. Dëshmia e parë është Lufta e Tendës së Qypit e cila ndodhet në kreshtin ndarës malor të Dëshnicës me Skraparin ndërsa e dyta është Qafa e Gjarpërit në lartësinë 1525 metër, në kreshtin ndarës së Oparit me Skraparin.

Ujorët e Skraparit, kanë si ujëmbledhje Osumin. Ai është lum që rrjedh që nga lartësitë e malit të Kuq mbi Floq të Korçës të Qafës së Kazanit (2042 m), malit të Gramozit (2523 m). Kur ai futet në krahinën e Skraparit mbledh shumë përrenj, pjesë të pemës së tij ujore, si lumi i Staraveckës, përroi i Kreshovës e Malindit, prroi i Çepanit. Këtu Osumi, hyn në luginën e formuar me pjerrësi të vogël, shtrat më të gjerë, por hapësira ujore nuk është më shumë se 11 m, në stinën mesatare të regjimit ujor, ndërsa në stinët ujëshumë arrin deri 35-40 m, e më tepër. Në këtë kohë ai është pengesë ujore. Në Blezënckë zbresin përrenjtë e Prishtës dhe Visoçës. Në Çorovodë, bashkohet një degë e cila buron që nga lartësitë e Ostrovicës e në në rrjedhën e poshtme quhet lumi i Çorovodës dhe në atë të sipërme quhet lumi i Kapinovës. Në luginën e tij ndodhen qendrat e banuara, Vlushë, Kapinovë, Krushovë e Faqekuq. Në Vlushë ai merr drejtimin VL, në një grykë greminore të ngushtë deri sa bashkohet me përroin e Radëshit i cili zbret nga Qafa e Devrisë. Në Jaupaj, zbret përroi i Qafës së Kulmakut, ndërsa në afërsi të Poliçanit takohet lumi i Vokopolës. Osumi mbetet si pengesë ujore vetëm në stinën ujëshumë.

Bimësia është e ndryshme, por kryesisht mbizotëron shkurre e dendur e nuk mungojnë hapësirat me pyje, si në të dy krahët e Tomorrit, në Koprenckë, në lartësitë e Qafës së Bunikut. Në këtë krahinë, mundësitë e maskimit janë më të mëdha.

Qafat vëzhgimore.Qafa e Bunikut që komunikon me tre krahinat: Skrapar, Deshnicë e Dangëlli; Qafa e Miçanit që hap dritaren me Kolonjën; Qafa e Thanës midis Panaritit dhe Backës, Qafa e Martës që është komunikim me Çemericën e Oparin; Qafa e Veshësit (2083 m) në Kurriz të Ostrovicës, Qafa e Becit dhe Çemericës, Qafa e Gjarpërit midis Tomorricës dhe Oparit, Qafa e Kulmakut që është derë e madhe e Tomorrit, Qafa e Devrisë që lidh luginën e Tomorricës me Skraparin.

IV.V.PELLGU I VJOSËS, NGA QAFA E KIÇOKUT DERI TEK TRE URAT.Hapësira luginore e Vjosës, prej Këlcyrës në drejtim të “Tre Urave” në

kufi, ka po atë drejtim që kanë vargmalet VP-JL. Në Këlcyrë ajo merr një kthesë në drejtim të P, duke hyrë në një grykë të ngushtë që quhet Gryka e Këlcyrës. Për të lëvizur në thellësi të Shqipërisë, ardhur nga L, nuk ka pse të kthehesh në Këlcyrë e të ndjekësh Vjosën, mbasi greminat shkëmbore sikur të përpijnë, kur më e përshtatshme është të dalësh në Qafë të Kiçokut, për të synuar Beratin. Në këtë hulli ushtarake kanë ardhur ekspeditat nga Qafa e Kiçokut. Ka dëshmi, jo të rralla, se sado që t’i shmangesh Grykës së Këlcyrës, më tej, vendi e relievi të shpërfaq të papritura të tjera. Hapësira nga kjo qafë në drejtim të L, duket sikur e vështron malin e Konicës (përtej kufirit 2022 m). Vjosa ta hap këtë dritë të relievit shqiptar që edhe pse larg (afërsisht 78 km në vijë ajrore) duket sikur e ke parasysh. Ç’rrjedhin ujrat nga vargmalet: Trebeshinë-Dhëmbel-Nëmërçkë i merr Vjosa, ndërsa ruhet prej lartësive JP të cilat nuk kalohen me lehtësi, deri në pamundësi. Atëherë, duhet ecur me lumin e duhen shfrytëzuar luginat e ujorëve që zbresin nga VL, ku pellgu zë e zgjerohet deri në këmbë të Ersekës. Relievi luginor fillon që me lartësinë e syprinës ujore të lumit, dhe ngritjet janë të mëdha në të dy anët. Mali i Trebeshinës ngrihet deri në lartësinë 1902 m. Mali i Dhëmbelit, në 2050 m, Mali i Nëmërçkës, e ka majën më të lartë 2485 metër.

Në P,maja mbi qafën e Kiçokut është 691 m e deri në Vendreshë të Skraparit (1106 m). Në drejtim të Kreshtit, 6 km më në J, del Tenda e Qypit, një dëshmi më e vonët në kohë, ku pushtuesi, edhe pse në vend të vështirë, u fut në thellësi, por humbi. Këtu lartësia është rreth 1000 m. Midis Çepanit të Skraparit dhe Zhepovës së Përmetit, ngrihet lartësia 1246 m, në Sheshin e Mukalisë mbi Kreshovë, është po e njëjta lartësi (1247 m) kurse në Kokojkën e Frashërit arrin në 1550 m. Pastaj pellgu ujëmbledhës i Vjosës, zgjerohet drejt majës së Rodonit (1485) e së fundi në Barmash (1194 m ), deri në kufi pranë Varrit të Çobanit në piramidën nr 9 (1620 m). Në L, ndodhet vija kufitare e cila me zigzake në kurrizoret malore e kodrinore, kalon në majën e Kamenikut (2044 m) në Sheshin e Pallamarit (1852 m) në majën e Vashës (1640 m) deri sa zbret në luginën e Sarandoporos, në ndërprerje të tij me lumin Vjosa tek piramida nr 1. Pastaj vija e kufirit ngjitet përmes malit të Silvit deri në lartësinë 2199 m. Pellgu ujëmbledhës i Vjosës, përmes këtij kufizimi në natyrë, duhet të përfytyrohet jo vetëm si një imazh soditës përshkimor i veçorive dhe magjive të natyrës, por dhe si një hapësirë që duhet të njihet nga ana ushtarake.

Nëse, maja mbi Qafën e Kiçokut, me vështrim, ndjek rrjedhën e lumit të Vokopolës drejt Poliçanit, në skajin L, mali i Melesinit, mbi Leskovik pozicionohet tek të Tre Urat dhe lugina e Sarandoporit. Në drejtim JP, malet nuk ofrojnë forma të shumta, por vetëm shpate e lugina të thepisura, ndërkaq, ana VL është shumëformëshe kodrinore, luginore dhe malore, me ndryshueshmëri të madhe. Disa nga lartësitë që dallojnë: Melesini (1411 m), maja e Çarshovës (939 m) zotërojnë pjerrësitë që bien në Sarandopor dhe luginën e Vjosës. Mali i Postenanit është ngrehinë me veçori të epërme jo vetëm për vrojtim, por dhe për tërheqje nga Leskoviku dhe Gryka e Çarshovës. Rrëzë tij në lindje ndodhen një tërësi tunelesh me kapacitet të madh. Në luginën e Gostivishtit që mbledh ujrat prej Kokojkës së Frashërit dhe malit të Rodonit, relievi është i ndërlikuar, i futur në thellësi, i përshtatshëm për forcat tona, por me pamundësi për t’u futur kundërshtari.

Lugina e Frashërit të ofron mundësi të mëdha vrojtimi dhe kontrolli të dyanshëm.

Dishnica dhe lumi i saj, përmidis, në një largësi prej 27 km zbret në Vjosë në këndin dhe kthesën e Këlcyrës. Në P, Dishnica ka mbi krye si mburojë malin e Trebeshinës, ndërsa në VL kreshtën e lartësive që ndajnë Skraparin nga Përmeti, e ndërprerë nga lugina të dendura dhe të ngushta me largësi njëra nga tjetra deri 2 km. Midis tyre ka sope dhe kokojka kodrinore e malore nga fshati në fshat, si ajo, në Seniçan (1026 m), në Tolar (753 m) në Kajcë (842 m).

Qendrat e banuara. Kjo hapësirë është e populluar me dendësi fshatrash jo vetëm përgjatë luginave, por edhe të futura në thellësi, kryesisht të ndërtuar në kurrize e brigje. Qyteti i Leskovikut, larg kufirit vetëm 10 km. Për të shkuar në Ersekë, në kushtet e rrugës së sotme do të duhen rreth dy orë, për të zbritur në Çarshovë e Tre Urat 20 minuta. Fshtarat e Komunës së Leskovikut ndodhen kryesisht në luginën e Çarshovës dhe Postenanit. Çarshova është larg kufirit 7.5 km. Ajo ndodhet në kryqëzim të rrugës që vjen nga Leskoviku. Në krahun J të lumit ndodhen fshatrat kufitare; Biovizhde dhe Vllaho- Psilloterë të pakicës greke. Nga Çarshova në Përmet, largësia është 29 km. Në të dy anët e lumit ka fshatra të shpërndarë. Në krahun VL të lumit, në luginën e Gostivishtit, qendrat e banuara janë të rralla. Qendrat e banuara më të dendura ndodhen në krahinën e Dishnicës dhe Dangëllisë. Përmeti dhe Këlcyra, dy qytetet e luginës ndodhen , larg nga njëri nga tjetri, 19 km.

Përmeti shtrihet buzë Vjosës. Lartësia absolute mbi nivelin e detit e qytetit të Përmetit ëshët 230 metra. Lartësitë dominuese në qytet janë: Në veri L. 277 (k. e Bolëngës) shkëmbi i qytetit . Në L, lartësitë 382, 411 dhe 343m. Në J ndodhen lartësitë 508 dhe 673m. Në P ndodhen lartësitë 359 dhe 411m. Këto lartësi janë dhe pika vëzhgimi. Objektet kryesore në qytet janë: Bashkia, dy shkolla 9-vjeçare, shkolla e mesme, Turizmi, PTT, varrëzat e dëshmorëve, ishdivizioni këmbësorisë. Në përgjithësi në qytetin e Përmetit buzë lumit të Vjosës n pallate 4-dërtesat e banimit jane deri pesëkatëshe, ndërsa në P shtëpi 1-2 katëshe, prej guri.

Qyteti i Përmetit furnizohet me ujë të pijshëm nga përroi i Mollës në Leshicë dhe nga Petrani. Rruga nacionale kryesore në qytetin e Pëmetit është ajo Leskovik-Përmet-Tepelenë-Girokastër dykalimëshe dhe e asfaltuar.

Sistemi rrugor, përbëhet nga një arterie kryesore përmbledhëse siç është rruga kombëtare: Tre Urat-Tepelenë, e më tej. Kjo rrugë është dykalimshe, e asfaltuar dhe gjithëstinore. Ajo është e ndërtuar, në krahun VL të rrjedhës së Vjosës. Në Këlcyrë, përgjat luginës së Dishnicës, kalon rruga që të nxjerr në qafën e Kiçokut dhe vijon për në Berat e cila është me bazament natyror dhe e shtruar me çakëll, me kalim gjithëstinor. Në Kosinë, një rrugë dytësore ngjitet deri në Frashër, 18 km e gjatë. Në Çarshovë, në luginë, ngjitet rruga që të çon në Leskovik dhe më tej në Ersekë. Po kështu prej Çarshove, vijon dhe rruga e vjetër që e lidh atë me Tre Urat, Sarandoporin dhe më tej me Leskovikun. Nga Leskoviku, rrugë stinore lidhin Postenanin, Lashovën, Vrëpckën, Radat- Pobickën që të ςojnë në postën kufitare të Radatit. Në tërësi si fshatrat e Deshnicës, të Dangëllisë dhe ata të luginës së Gostivishtit, kanë rrugë me kalim, vetëm në stinën e thatë, por të pasigurta për kalimin e teknikës luftarake. Rrugë këmbësore ka kudo. Rëndësi marrin ato që lidhin faqet e maleve VL me ato J. rrugë të tilla lidhin Mbrezhdanin me

Malëshovën, Grabovën me kurrizin e Dhëmbelit, Përmetin me qafën e Dhëmbelit, Draçovën e Zhepën për t’u ngjitur në Nëmërçkë.

Ujorët. Vjosa është ujori kryesor. Rrjedh nga malet e Pindit dhe në kufi hyn si grumbullim degësh të lumenjve dytësorë. Në këtë hapësirë ai nuk përbën ndonjë pengesë ujore, pasi grumbullimi kryhet vetëm në njërën anë të tij, kështu qendrat e banuara në krahun J, komunikojnë vetëm nëpërmjet urave të varura (pasarela) të cilat ndodhen përballë çdo fshati. Gjerësia ujore arrin vende vende deri në 10 metër, ndërsa largësia e brigjeve nga 100–220 m. Rënia anësore e brigjeve, në disa vende arrin më shumë se 10 m. Në grykën e Këlcyrës, brigjet janë të thepisura e të ngushta.

Bimësia. Në të dy krahët e luginës së Vjosës, ka bimësi të ndryshme. Në shpatet e malit të Nëmërçkës, zotërojnë pyjet e dendura të pishës dhe ahut, në afërsi të luginës, ka shkurre të dendura. Në zonën e e Dëshnicës, bimësia në përgjithësi është e rrallë. Dangëllia ka pyje dhe shkurre të dendur makjesh të përshtatshme, për maskim. E gjithë lugina e Gostivishtit ka sipërfaqe të tëra kodrinore me shkurre të dendura, kryesisht makje. Pyje ka dhe zona nga Leskoviku – Sheleguri e Gërmenji në shpatet e lartësive që zbresin nga mali i Kamenikut.

Objektet e rëndësisë së veçantë.-Pozicioni i Tre Urave në Perat.- Banjat e Sarandoporit.- Rrëza e Melesinit dhe tunelet në të.- Lartësitë e Postenanit dhe tunelet në anën VL të tij.`- Urat e varura që lidhin fshatrat.- Hapësira e qytetit të Përmetit, ura e Qytetit, lartësitë zotëruese pranë

tij.-Këlcyra dhe lugina në Grykë në të dy anët.-Ruajtja e grykës së Mezhgoranit.-Qafa e Kiςokut

IV.X. KRAHINA E LOPSITKrahina e Lopsit ndodhet në J të rrjedhës së Vjosës, rrëzë maleve të

Gribës. Ajo fillon nga Dorëzi, duke vijuar në Sinanaj, Matohasanaj, Dhëmblan, Lap Martalloz, Salari, Dukaj e Turan.

Malet e Gribës janë strehë e fshatrave të Lopësit. Ato krijojnë një hark mbrojtës natyror nga Ploça, me majën e Kudhësit, (1907 m); maja e Tartarit 1971 m), maja e Sorzës : ( 1857 m ), maja e Këndrevicës (2122 m) maja e Kamtirit (1450 m). Fshatrat shtrihen përgjatë rrugës së vetme dhe dikur ushtarake nga Vlora në Tepelenë. Relievi në luginën e Dhëmblanit, shtrohet e zbutet dhe në një hark ndodhen fshatrat e Dhëmblanit, Matohasanaj e Sinanaj. Në skajin e fshatit Dhëmëblan janë ndërtuar tunelet logjistike të cilat funksionojnë ende. Rruga kryesore është me profil ndërtimor të rregullt dykalimshe. Ka degëzime të veçanta për në Dhëmblan e Matohasanaj. Përgjatë luginës së Salarisë ngjitet rruga që të çon në Kurvelesh të Sipërm. Ka përrenj, kryesisht të thatë që zbresin nga malet e Gribës. Harku malor në përgjithësi është i zhveshur. Pyje dhe shkurre të dëndura ka në Dorëz dhe pranë Mazhar - Sevasterit si e gjithë hapësira luginore midis Kalivaçit dhe Shkozës.

IV.X.1. LUGINA E DRINOSLugina e Drinosit është një gjymtyrë e argasur e relievit jugor shqiptar.

Ajo ka qënë shteg kalimi, truall i zhvillimit qytetor e kulturor në rrjedhën historike, po edhe hapësirë pushtimi e fushatash ushtarake, që nga lashtësia e këndej. Gryka, midis maleve, nuk ka përcjell, vetëm ujrat që rrjedhin në drejtim të P, por edhe lakmitë gjer në ditët tona. Fundi i luginës së Drinosit përkon me fillimin e grykës së Janinës, deri në gjirin e Ambrakisë. Kështu që edhe komunikimi e lëvizjet ushtarake, si në një shteg, kanë kaluar këtu. -nga Kakavija në drejtim të Drino-Vjosës për në P -nga Kakavija në luginën e Janinës deri në Artë e Prevezë dhe më tej.Luftrat e Filipit të Maqedonisë, të Piros, së Epirit, të Romës e Bizantit, të pushtimit bullgar dhe otoman kanë gjurmët e tye në këtë luginë. Po kështu ndër këtë lëvizje edhe të mbijetesës ekonomike, erdhën në luginën e Drinosit të Sipërm, bujq, çifçinj nga trojet greke dhe krijuan vendbanimet e tyre në Dropull, vetëm në katërqind vjetët e fundit. Drejtimi i luginës së Drinos është nëpër një trevë shqiptare me shtrirje luginore të gjatë që nga Ura e Leklit mbi Drino e deri në kufi me Greqinë ku vija përmbyllëse ëshët Kakavija. Ngjitja më tej është deri në majën e Murganës me gjatësi prej 47 km. Ajo rrethohet nga vargmalet: mali i Picarit, mali i Kardhiqit, mali i Gjerë, Stugara dhe Murgana, në drejtimin JP. Ndërsa në drejtim VL, qarkohet nga mali i Golikut mali i Lunxherisë dhe ai i Buretos. Veprimet luftarake, në kohë të ndryshme, të zhvilluara në këtë luginë kanë patur prirjen dhe lehtësinë mbasi relievi luginor deri në Kakavijë, ka vijimin të përngjashëm të luginës që fillon këtu e të çon në Janinë e më tej, prej nga, shpesh, kanë ardhur ushtri pushtuese. Gjerësia e luginës nga kreshtat e vargmaleve është rreth 20 km. Por, përshtatshmëria e lëvizjeve përqëndrohet kryesisht me fundet e luginës në fushën e Dropullit dhe rrethinat kodrinore të banuara, ku kjo gjerësi është mesatarisht 13 km. Kushtëzimi i relievit, në tërë gjatësinë e tij, mbërthehet në VP, në Urën e Leklit pranë Vjosës, ku vendi, lugina, ngushtimi i grykës, nyja rrugore në tre drejtime, përbëjnë një përqëndrim për vlerësimin të mbrojtjes, lëvizjes së trupave dhe teknikës, manovrës duke i shfrytëzuar përparësitë dhe dobësitë që jep ky reliev. Epërsitë janë pjesë e shfrytëzimit cilësor të dy hyrjeve kryesore të Luginës së Vjosës dhe asaj të Drinos, rrëzë lartësive, ku kalimet e mundshme janë të detyrueshme. Gjerësia e luginës në Urën e Leklit është jo më shumë se 900 m. E tillë, vijon deri në Hundkuq. Prej këtu, fusha fillon e zgjerohet në të dy anët e lumit Drinos. Nga ura e Leklit, deri në Tërbuq, lugina është e ngushtë, brigjet e Drinosit janë të thikta dhe bimësia pyjore krijon maskim në grykë. Rruga kalon në krahun P të lumit. Midis Shtëpëzit dhe Tërbuqit, lugina fillon e zgjerohet në mënyrë harmonike nga një deri 2 km (në Palokastër). Relievi mbi rrugën automobilistike në kodrat e Picarit, arrin 496 m, ndërsa përballë, në Lunxheri, pranë fshatit Gjat, 399 m. Tek Ura e Kardhiqit në drejtim të Palokastrës shtrihet një radhua kodrash, të përshtatshme për mbrojtje dhe vrojtim në luginë. Fusha dhe vet lugina fillon e zgjerohet në drejtim të Erindit dhe të Dhoksatit. Vështruar në reliev dhe forma të tij, vërejmë se shtegu tjetër malor, luginor i ngushtë që shfaqet në L, në fshatin Stegopul, përballë Labovës së Poshtme, ku vijon gryka e ngushtë dhe e thellë e Selckës e cila mundëson një organizim mbrojtjeje të përshtatshme e po kështu jep mundësi tërheqje në thellësi të maleve të Dhëmbelit dhe Nemërçkës.

Gryka e Kardhiqit është një derë e hapur për të komunikuar me Kurveleshin e Sipërm, që paraqet vazhdimisht siguri.

Në Valare, fusha fillon e ngushtohet deri në Arshi-Lengo, ku kodrat e buta fillojnë e ngrihen duke zotëruar hapësirën luginore. Gjirokastra, qyteti i gurtë është ngjizur në një grykë, sipër së cilës Mali i Gjerë, duket sikur ka nxjerrë një pjesë të shpatullës së tij të fortë, ku është ndërtuar kështjella e cila vëzhgon jo vetëm qytetin por dhe gjithë luginën e Drinosit në të dy anët. Në bashkimin të lumit të Drinos me atë të Suhës, fusha sërish, fillon e zgjerohet dhe deri në këmbë të Libohovës, gjerësia e saj është deri 8 km. Përmidis kësaj hapësire, kodrat e Bulos (313 m) janë një ngrehinë relievi që kontrollon fillimin e grykës së Selckes, zbritjen nga Libohova si dhe lëvizjet në fushën të Dropullit. Libohova në shpat të Buretos ësht një tjetër gjetje natyrore e përshtatshme me reliev, për qënjen e vet qytetit, me lartësi 640 metra mbi nivelin të detit. Fusha e Dropullit ruan po të njëjtën gjerësi.

Në JP, qafa e Muzinës, që ndërpret vargmalin, mund të të jap frymëmarrje, kur e zotëron atë në lëvizje e organizim të operacioneve në shtrirje të gjerë, por edhe mund të përkeqësojë këtë frymëmarrje, kur nuk e mban dot atë. Pastaj në drejtimin JL, vijon mali i Stugarës dhe i Murganës me lartësitë zotëruese ku dallojnë: maja e Muzinës (1156 m) mali i Kozhahës (1210 m), maja e Policasë (1416 m) mbi Leshnicë, piramida kufitare nr 43 (1759 m). Prej këtu kreshti i malit vijon deri në majën më të lartë të Murganës (1896 m). Prej kësaj maje kufiri mer drejtimin në V, dhe relievi fillon e bie deri në luginën e Koshovicës (lartësia 629 m, piramida nr 41). Këtu është edhe fundi i luginës së Drinosit. Kreshti kodrinor kufitar nga Koshovica gjer në Kakavijë, ka lartësitë më të dukshme (779m dhe 722m, kulla e vrojtimit mbi Dritë 556 m). Në Kakavijë relievi kodrinor zbutet e në zbritje, deri në lumin Drinos, që hyn në kufi (piramida nr 27). Nga bregu i lumit, vija kufitare ndjek kurrizin malor mbi Peshkëpi (piramida nr 22, 1129 m) dhe në majën fundore të Buretos (1488 m, piramida nr. 21 ) ku drejtimi kufitar për vijon lindjen në kreshtin e Malit Makrikambos.

Gjirokastra: shtrihet në rrëzë të vargut të malit të Gjërë, me një reliev shkëmbor, të zhveshur, me ndërtime karakteristike, si pjesë gurore e vet malit, me vështrim nga mali i Buretos në L dhe lugina e lumit Drinos. Fillesa e qytetit, ka patur si qëllim mbrojtjen nga sulmet që mund të ndodhin, prandaj është përzgjedhur një reliev tipik ku lugina e përroit, si një dalje e përzgjatje të relievit, si një kreshtë kodrinore e cila ka zgjuar edhe ndërtimin e Kështjellës së Argjiros që ishte qendër e feudalëve shqiptarë të Zenebishëve.

Lartësia e kreshtit kështjellor është 310 m, mbi nivelin e detit, me një shesh të përzgjatur rreth 250 m, ku është rrethina murore e kështjellore. Nga dy anët, J dhe V relievi dhe muret janë të thikta. Lartësia e tyre në disa sektorë është 14 metra. Qyteti i Vjetër është i ndërtuar, pothuajse në rrëpirë ku pjerrësitë janë gati në 35°. Lugina është e mbrojtur. Ndërtesat janë tipike në dy e tre kate, me dritare të ngushta e çati prej masash guri, të ndërtuara njëra pranë tjetrës. Ka disa pika vrojtimi është zotërues: si në bedenat e Kështjellës, Qafën e Pazarit dhe pozicionin e ish muzeut të Hoxhës, ku vëzhgimi i qytetit bëhet në të dy krahët. Sistemi rrrugor i është përshtatur relievit. Rruga kryesore është ajo që ngjitet në shpatet kodrinore, të Kështjellës e që të nxjerrin në Qafën e Pazarit. Pastaj rrugët degëzohen të ngushta, pa ndonjë sistem të veçantë, të shtruara me kalldrëm e të pjerrëta.

Ndërtimet në luginë janë shumëkatëshe dhe me sistem. Pranë tyre në drejtim VJ kalon rruga kombëtare që lidh Gjirokastrën me Kakavijën e mandej me shtetin fqinj Greqinë; si dhe degëzimi në Jergucat që vijon me Delvinë dhe ne Sarandë.

Gjirokastra është qytet tipik i qëndresës historike shqiptare si: Shkodra, Lezha, Kruja, Vlora, Durrësi.

Si qendër kryesore në J, të vendit ku ka patur vazhdimisht ngjarje e dëshmi luftrash me shtetin fqinj, ku problemet e ndarjes së kufirit dhe ato etnike kanë qenë të pranishme si dhe burime për konflikte. Gjirokastra i ka përballuar me tolerancë dhe patriotoizëm të lartë të racës shqiptare.

Duke qenë në vijim të krahinës së Dropullit i cili përbëhet kryesisht nga etnia greke, popullsia e sotme e saj dhe e rrethinës është e ndërthurur, por, me një klimë miqësie shembullore në të gjitha kohët.

Në vëzhgimin ushtarak, Gjirokastra, në gjeografinë e saj qytetore shpalos vëmendje në këto drejtime

- si qytet ku ndërthurja e etnive, pavarësisht nga zbutjet që ka pësuar, sjell hera herës trubullirë qarqeve Vorio Epiriote, të cilat duhet të merren në konsideratë.

-si qendër kryesore, afër kufirit, ku pas viteve 90-të, komunikimi midis dy shteteve është shtuar dhe problemet e emigrimit vijojnë të jenë shqetësim, sidomos ato që bëhen në mënyrë klandestine.

-si qendër historike dhe kulturore, për të gjetur mënyrat për të ndikuar me botimet, shtypin, turizmin në një klimë për paqë e siguri.

-qyteti është me një reliev të hapur ndaj bombardimeve, ndonëse ndodhet në këmbë të Malit të Gjerë dhe evakuimi është shumë i vështirë. I vetmi drejtim është lëvizja drejt Lunxherisë dhe grykës së Selckës.

Ruajtja e Urës së Kardhiqit e lartësive në Kodrat Asim Zeneli, e vendslokimit ushtarak, të lartësisë së Kështjellës, të ujësjellsit të qytetit dhe të linjave të furnizimit me energji elektrike përbëjnë rëndësi të veςantë.

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra

Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Gjirokastra

54647 24477 27170

22866 11438 31781 15732

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Gjirokastra

54647 1137km² 48.0 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Gjirokastra

54647 14149 35255 5243

IV.X.2. ZAGORIA

Zagoria është krahinë, relievi i së cilës fillon qëkurse lumi i Zagorisë derdhet në Vjosë deri në Poliçan, në J. Kufizohet nga VL, prej malit të Dhëmbelit ku dallohen: maja e Malëshovës (1285 m), maja e Dhëmbelit( 2050 m), maja e Poliçanit (2139 m) , maja e Gatakut (2269 m) si pjesë e malit të Nëmërçkës. Lugina në JP, kufizohet nga mali i Golikut (1722 m) mali i Çajupit (1948 m) dhe mali i Rapavicës (2155 m). Zagoria konsiderohet një zonë e futur, midis malesh, por ajo është një hapësirë shumë e përshtatshme për destantim ajror. Me rrugë automobilistike lidhet nga Gjirokastra -Gryka e Selckës, Poliçan deri në Hoshtevë. Një degëzim tjetër bën lidhjen me Topovën, Lljarin dhe Zhejin. Zagoria përshkohet me lumin, me të njëjtin emër që e ka rrjedhjen e tij posht majës së Poliçanit dhe malit të Rapavicës. Është i gjatë rreth 28 km deri sa derdhet në Vjosë.

Qëndrat e banuara ndodhen në të njëjtën luginë por në të dy krahët e lumit të Zagories . Ato mund të ndahen në dy pjesë: në atë pranë Vjosës, ku derdhet lumi i Zagorisë (Peshtani, Malëshova, Limari, dhe Leskaj) si dhe grumbulli tjetër që shtrihet deri në Poliçan (Dëshnicë, Hoshtovë, Vithuq, Zheji, Lliar, Topovë, Konckë, Nderan, Nivan, Shepër).

IV.X.3. GRYKA E SELCKËSKjo grykë është korridori i ngushtë malor që lidh luginën e Drinosit me

Zagorinë dhe luginën e Sopikut. Prej Suhës dhe Stegopulit, deri në Poliçan ajo është e gjatë vetëm, 9.5 km dhe e gjerë nga 100 deri 850 m. Në të dy krahët ngrihen lartësi të mëdha. Në krahun V, është fundi i malit të Lunxhërisë dhe maja e Lalucit (2155 m) dhe në J, ngrihet mali i Buretos që mbi Libohovën e Poshtme ka një lartësi 1615 m. Në brendësi të grykës, ndodhet i vetmi fshat. Selcka, e futur si në një strehë poshtë malit të Rapavicës. Kjo grykë, paraqet rëndësi komunikimi, në thellësi ku shtrihen Zagoria e Sopiku të cilat janë të ruajtura dhe midis malesh. Rruga automobilistike kalon në krahun V të lumit.

IV.X.4. LUGINA E SOPIKUT

Kjo luginë fillon në Poliçan, e prej këtej zë e zgjerohet në dy drejtime: përgjat përroit të Sopikut, poshtë malit të Nëmërçkës dhe përroit të Hllomos, që mbledh ujrat nga mali i Buretos dhe Makrikambos. Ajo ka formën e një groporeje midis malesh, me dalje në P, në grykën e Selckës, dhe në kufi, teksa hyn përroi i Sopikut në kufirin shtetëror, midis piramidave nr16 ku lartësia është 680 m mbi nivelin e detit. Lartësitë në VL, përkojnë me kreshtin e malit të Nëmërçkës, maja e Gatakut (2269 m), maja e Dritës (2485 m), dhe deri në kufi, në piramidën nr 14 (2199 m). Në P ndodhet mali i Buretos me lartësi nga 1615 m, mbi Hllomo - Mavrojer dhe 1763 m, mbi Çatistër. Përgjat kufirit L, ndodhet mali i Makrikambos. Lugina zotërohet e tëra nga këto lartësi.

Qëndrat e banuara të zonës janë fshatrat: Poliçan, Skore, Sopik, Hllomo - Mavrojer, Çatistër. Këto fshatra i përkasin pakicës greke.Rruga automobilistike që lidh Poliçanin me Sopikun është me bazament natyror dhe e përmirësuar, që gjatë dimrit kalohet me vështirësi. E tillë është dhe rruga që të çon në Hllomo - Mavrojer e Çatistër. Po kështu, një rrugë stinore ushtarake lidh Sopikun me Qafën e Martinit dhe fshatin e braktisur të Apsadhës. Largësia nga Çastista në kufi, është rreth 5 km, ndërsa nga Sopiku 4 km. Rrugët këmbësore komunikojnë në të gjithë zonën. Shpatet e malit të Makrikambos janë të veshura me pyje të dëndur. Faqet e Buretos kanë pyll e shkurre. Lugina e është e veshur me shkurre e livadhe.

.IV.Z KOLONJAGropa e Kolonjës, mbështetet në shpatet P të malit Gramozit.

Sipërfaqja e saj është afërsisht 660 km². Në V qafa e Martës (1840 m), maja e Azinës (1891 m), maja e Rungajës (1945 m), qafa e Qarrit (1436 m), maja e Llofkës (1878 m), qafa e Kazanit që përkon me vijën e kufirit me Greqinë. Në L, Kokojka e Frashërit të Dangëllisë (1550 m) vijon me Qafën e Miçanit (1146 m), qafa e Thanës, mbi Panarit dhe qafa e Martës.

Në J, Kokojka e Frashërit përgjat një kreshti malor arrin, në majën e Rodonit (1485 m), duke zbritur në Novoselë e Barmash, vijon deri në majën e Gollës (1933 m), në kufi. Vija L, e malit të Gramozit, ndjek kreshtin J e ujëndarësen kufitare, prej majës së Pelzës (2178 m) e majën e Gollës. Gropa e Kolonjës në rrafshnaltën e Ersekës, ka një lartësi mesatare prej 1040 metrash. Pastaj fillon e zbret me një thyerje relievi që lidhet me tërësinë e degëve të pemës ujore të Osumit. Largësia nga Barmashi në Qafën e Qarrit është 23 km, në vijë ajrore, nga Kokojka e Frashërit deri në majën e Çukapecit të Gramozit ëshët 32 km. E ndodhur në kufijtë L, ka qënë në ballë të përpjekjeve për qëndresë. Relievi në L, nga shteti fqinj është brez dhe barrierë e lartësive mbi 2000 m, aspak i përshtatshëm për afrim të forcave dhe mësymje. Kështu platforma e koridorit të komunikueshëm për lëvizje, është drejtimi nga Leskoviku në Ersekë, qafën e Qarrit dhe mandej në Fushën e Korçës. Në këtë gjykim, synimi dhe lëvizja tërthore në P, në drejtim të rrjedhës së Osumit do të ishte aventurë e padobishme sepse sapo të afrohesh në Qesarakë e Radovickë do të biesh në grackën e relievit. Prandaj edhe dëshmitë historike sjellin fushata që kanë qënë drejtuar jo në P por edhe në V në drejtim të Ersekës dhe Korçës. Njohja e këtyre kushteve që shpërfaq vendi e relievi për Gropën e Kolonjës, është parësore. Rruga kryesore Leskovik-Ersekë dhe hapësirat e relievit që ajo përshkon, janë kryesisht rrëzë maleve, në Shelegur, Gërmenj, përmidis pyllit e shkurreve të

dendura dhe në drejtimin L. Në këtë krah zotërojnë lartësi kodrinore që në çdo rast, mund të organizohen, prita të përshtatshme. Po kaq me interes për mbrojtje është edhe lugina poshtë Sheshit të Pallamarit, ku drejt Radanjit, kodra mbi rrugë është një pikë zotëruese. Gërmenji, Shalësi, Barmashi deri në Borovë, ofron i tëri një reliev të përshtatshëm.

Qyteti i Ersekës ndodhet në vend të rrafshët. Po lartësitë kodrinore në rrethinat e saj duhen shfrytëzuar: si maja e Lokafit (1385 m) dhe kodrina e Bejkovës para saj. Para Ersekës, në drejtimin P, kodrina e Psarit dhe Kodrasit janë pozicione të përshtatshme mbrojtëse. Në rrethinat L, Erseka ka komunikim me Starjen, Rehovën, Taçin e Sipërm që janë larg qytetit, nga 1-4 km në rrëzë të Gramozit. Nga Erseka në Skorovot, rruga automobilistike është e drejtë. Pranë Qinamit, lartësia 1204 m, në P të rrugës, është një pozicion zotërues. Prej Mollasit deri në Qafë të Qarrit, rruga fillon ngritjen, në lartësi afërsisht 10 km. Qafa e Qarrit është shtegu lidhës kryesor midis Kolonjës dhe Korçës. Ruajtja dhe shfrytëzimi i Qafës së Qarrit paraqet përparësi në operacionet ushtarake. Gjatë stinës së dimrit ajo shpesh bllokohet nga ngrica e dëbora. Nga rruga kryesore automobilistike, degëzohen rrugë stinore të cilat janë të kalueshme vetëm gjatë stinëve pa reshje. Nga Erseka, rrugë të tilla që lidhin fshatrat e afërt apo të largët, janë stinore si: Novoselë, Kabash, Mesiçkë apo Gostivisht. Ndërkohë, një rrugë me bazament natyror të përmirsuar, degëzohet nga rruga kryesore dhe lidh: Qafzez, Çlirim e deri në Qinam-Radovickë, e gjatë rreth 27 km. Prej Çlirimit rruga vijon deri Manezë e Ndriçim. Edhe fshati Vodicë lidhet nga rruga kryesore në lartësinë 9 km. Lidhja rrugore me fshatrat e Kolonjës që ndodhen në krahun L të rrugës, rrëzë Gramozit, për shkak të formacioneve gurore të forta të tokës, kanë siguri më të madhe, nën lëvizje të automjeteve. Me rrugë të tilla lidhen: Kozel, Butkë, Bezhan, Kreshova, Starje, Rehovë, Prodan e Gjanç.

Qendrat e banuara shtrihen në të dy anët e rrugës kryesore kombëtare të cilat janë më të populluara. Duke filluar nga qyteti i Leskovikut, në vijim të rrugës radhiten fshatrat: Vrëpckë, Radanj, Gërmenj, Shalës i Poshtëm, Taçi i Sipërm, Psar, Bejkovë, Selenicë, Qinami, Sokorovot, Mollas, Helmës, Pepellash.

E gjithë hapësira, në P të Kolonjës, në luginat e kurrizoret ka fshatra me shpërndarje të rrallë.

Erseka ndodhet në fushëgropën e Kolonjës, në lartësinë 1030 km². Ajo është qendër e rrethit. Erseka ndodhet në rrëzë të Gramozit në një reliev të sheshtë. Rruga kombëtare lidhe Ersekën në V , me Korçën, ku Qafa e Qarrit është hyrja që komunikon dy fushëgropat dhe në J, me Leskovikun dhe Përmetin.Qyteti ka lidhjeme rrugë me bazament natyror dhe të përmisuar me komunat dhe fshatrat përreth si: Gostivisht, Luaras, Çlirim, Novoselë, Piskal, Borovë, Kamnik, Sanjollas, Starje e Rehovë Ndërkohë nëpërmjet rrugës që të çon në Leskonik, ka lidhje në Podën, Germenjën, Radanj,etj.

Qyteti ka një rrugë kryesore në qendër ndërkaq rrugët e tjera qytetore e ndajnë atë në blloqe katërkëndore, me ndërtesa deri 5 katëshe (në qendër) dhe në periferi me banesa të ulta. Erseka është ekspozuar dhe evakuimi i saj mund të bëhet vetëm në dy drejtime për në drejtim të Barmashit dhe Germenjit si dhe në P, në fillimet e grykës së Osumit. Duke qënë qytet kufitar, vlerësimi i faktorëve të vendit, mer rëndësi më shumë drejtime:

- Në kapacitetin e vendit për zona të desantimit ajror- Për mobilizimin e burimeve njerëzore nga fshatrat përreth.- Për kalueshmërinë e vendit nga ana e teknikës luftarake

Largësia e Ersekës për nga postat e kufirit është- me postën e Starjes 17 km- me vijën kufitare mbi Barmash 20 km

Të dhënat e popullsisë janë si më poshtë:.

RrethiPopullsianë përgjithësi

Në përgjithësi Në qytet Në fshat

Meshkuj

Femra Përgjithësi

Femra Përgjithësi

Femra

Kolonje

17161 8.694 8467 7490 2728 9671 4.739

Dëndësia e popullsisë

Rrethi Në përgjithësi Sipërfaqja Dëndësia

Kolonje

17161 805 km² 21.3 ban/km²

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinisë

Rrethi Përgjithësi Nga 0-14 vjeç Nga 15-65 vjeç > 65 vjeç

Kolonje 17161 4368 11037 1756

“ Leskoviku është një qëndër fare e vogël , e ndërtuar prej guri dhe vendosur mirë , e ngjashme shumë me një fshat të Uellsit të Veriut, por e pastër dhe e

rregullt”Durham M . E. “ The Burden of Balkans” London 1905

Leskoviku shtrihet në rrëzë të malit të Melesinit në lartësi 1120 metra mbi nivelin e detit. Qytet i vogël që duket si i ruajtur dhe i futur në prehër të malit të gurtë. Pozicioni është jo vetëm rrëzë mali po dhe një shesh-

qafë ku duket gjeohapësira L, drejt kufirit si dhe ajo P, në drejtim të malit të Postenanit. Sheshi i qytetit mbledh gjithë rrugët e ngushta qytetore. Ndërtesat janë të gurta dhe jo shumëkatëshe duke vijuar në periferi me banesa të stilet të vjetër të rikonstruktuara. Qyteti lidhet me rrugën kombëtare, me Ersekën në V dhe me Tre Urat. Po kështu, një degëzim tjetër futet në luginën e përroit të Postenanit dhe zbret në Çarçovë, për t`u lidhur mandej me Përmetin.

Relievi rrotull qytetit është kodrinor ku dallon vetëm mali i Melesinit, me lartësi 1411 metra. Në lartësinë rreth 500 m, në drejtim V, pranë rrugës, ndodhen kazermat ushatrake ku ka qenë vendosur njësia ushtarake rajonale. Prej këtu vrojtohet i gjithë qyteti.

Largësia e Leskovikut deri në postën e Shelegurit është rreth 10 km, ndërkaq kufiri ndodhet përgjatë kurrizit malor që të çon në majën e Gëmenjit. Largësia në L, tek posta e Radatit është 7 km. Posta tjetër ndodhet në Sarandoporo. Lëvizja në rrugë e teknikës bëhet në çdo stinë, në sajë të bazamentit natyror të tyre. Në rast bombardimesh, popullsia e qytetit mund të evakuohet në drejtim të rrezës gurore të Melesinit dhe në luginën e Postenanit. Poshtë malit të Postenanit ndodhen një sërë veprash fortifikuese të tipit ternel të cilat janë në gjendje shumë të mirë. Maja e Postenanit me lartësi 1553 metra.

Ujorët e zonës kanë si vijë rrjedhëse kryesore drejt pellgut të lumit Osum. Përrenjtë kryesorë që rrjedhin në të janë: përroi i Qafëzezit, i Vodicës, i Luarasit, i Gostivishtit, i Kodrasit, i Pelave (në Podan). Më në thellësi dallohen degë të lumit si përroi i Panaritit i Manezës. Lumi i Osumit gjatë stinës së verës është i kalueshëm ndërsa në dimër ai kalohet me vështirësi, vetëm në vende të njohura.

Bimësia në zonë ëshët e ndryshme. Pyje të dendur ka në Arrëz e Shalës, në Kozel pranë majës së Llofkës, në Rehovë, Lubonjë në Qinam-Rodovickë, rrotull majës së Qelqit dhe majës së Rodonit.

IV.ZH. KURVELESHI I SIPËRMKurveleshi i sipërm është trevë malore mbi një reliev që ka formën e

përafërt të një rrafshnalte. Në P, kufizohet me malet e Gribës (maja e Këndrevicës: 2122 m), Çipinin e Bolenës (1504 m) majën e Mureve mbi Kuç (1700 m), maja e Papadhisë (1481 m) dhe në J, Qafa e Hakthit dhe maja e Pusit (1564 m) mbi fshatin Kaparjel. Në V, atë e përmbyll gryka e Bënçës, mbi të cilën duket maja e Barit (1393 m), maja e Buzës së Derrit (1574 m). Në drejtim L, kjo platformë qarkohet nga tarraca malore, ku ndodhen fshatrat Shtëpëz dhe Picar. Në J kufizohet nga lugina e Kardhiqit. Ka një sipërfaqe 108 km². Në tërësi, ky reliev, ka qenë kurdoherë i pamarrshëm. Në lëvizjet për çlirim kombëtar, ajo ka qënë për grumbullim forcash dhe përgatitjesh për veprim.

Qëndrat e banuara në këtë rrafshnaltë janë Rexhin, Nivicë, Gusmar, Golem, Progonat, Lekdush, Kolonjë, Picar, Shtëpëzë.

Komunikimi rrugor në V, arrin rruga përgjat grykës së Salarisë e cila është me bazament natyror të përmisuar që lidh zonat fshatare. Nga ana e L, një rrugë e tillë lidh Golemin, Kolonjën, Picarin dhe mandej në Humelicë, në ndërprerje me rrugën kombëtare. Nga lugina e Bënçës, zbret një rrugë me bazament natyror, që lidh Bënçën me Progonatin.

Kurveleshi i Sipërm nuk ka lidhje me rrugë automobilistike me Kurveleshin e Poshtëm. Lidhjet me rrugë kafshare e këmbësore janë të shumta, por këtu përmendet shtegu këmbësor që zbret në luginën e Smokthinës, rruga këmbësore që qarkon në J, Çipinin e Bolenës, në qafën e Piskës, për të zbritur në Bolenë si dhe rruga malore e pyjore që zbret nga maja e Papadhisë, për në Kuç. Rrafshnalta e Kurveleshit të Sipërm në përgjithësi, është e mbuluar me shkurre të rralla,pa vlera maskimi.

IV.ZH.1. LUGINA E KARDHIQITLugina e Kardhiqit lidhet me grykën malore ku rrjedhin ujrat që

derdhen në Çepun pranë Urës së Kardhiqit, në Drinos. Kufizohet në P, prej qafës së Stavroit (1544 m), maja e Lucës (1833 m), qafa e Hakthit që vështron Fterrën dhe luginën e Borshit, fshatin Golem dhe majën e Pusit (1564 m) ku mblidhen ujrat e përroit të Zhurit, Zhulatit e Kaparjelit, që formojnë lumin e Kardhiqit. Në P, ngrihet maja e Skërficës (1592 m), maja e Kishajt (1783 m) dhe mali i Kardhiqit.

Lugina dhe gryka është e thellë, brenda një relievi malor të thepisur, ku dallohet pozicionimi zotërues i fshatit Kardhiq me një ngrehinë të përshtatshme kundruese, me një kala të rrënuar. Gryka është tipike, me një hyrje të ngushtë në luginën malore, në jo më shumë se 4 km e cila në thellësi zgjerohet, mes maleve. Në këtë luginë ndodhen fshatrat: Çepun, Plesat, Prongji, Kardhiq, Zhulat, Fushë-Bardhë dhe në Skajin fundor, Kaparjeli.

Rrugët automobilistike lidhin Urën e Kardhiqit me Çapunë, Kardhiq e Fushë-Bardhë. Kjo rrugë kalohet gjatë gjithë stinëve dhe është 17 km e gjatë.Përrenjtë zbresin nga luginat e shumta malore si: përroi i Kaparjelit, i Zhulatit, i Fushë-Bardhës i Prongjisë që derdhen në lumin e Kardhiqit.Gryka dhe faqet e maleve janë të veshura me pyje të dëndur dhe shkurre të dendura.

IV. ZH. 2. GRYKA E BËNÇËSGryka e Bënçes është një luginë e ngushtë, e thellë dhe në brendësi,

në përkim me malësinë e Kurveleshit të Sipërm. Ajo i përngjan një strehe të gjelbër e të ruajtur me shkallë shkëmbinjsh të lartësive mbi 1000 metra, me ujra rrjedhëse që formojnë lumin e Bënçes. Kjo luginë, deri në skajin e saj, është 14 km. Nga të dy krahët e lumit, ngrihen lartësi e pejsazhe të bukura. Gryka e Bënçes është në mundësi tërheqjeje, strehimi dhe përgatitje veprimesh operacionale. Rruga që lidh Tepelenën me Bënçen, vijon faqeve të malit deri në Lekdush.

Tepelena: Ndodhet në krahun JP të lumit Vjosa. Ndërtuar mbi një kodër me renië greminore në brigjet e lumit. Ka një sipërfaqe rreth 1 km². Qyteti është i mbledhur dhe në një pozicion zotërues drejt VL dhe P. Në periferinë veriore është ndërtuar Kështjella, e cila ka një pozicion të favorshëm mbrojtës dhe sogjestues. Popullsia e qytetit është …. banorë.

Tepelena edhe pse, ka qenë nyje strategjike në brigjet e Vjosës. Në drejtim të JL dergohen përgjatë Drinos si dhe përgjatë Vjosës për t`u lidhur me Këlcyrën e Përmetin. Në drejtim P, rruga kombëtare lidhet me Memaliajn

dhe krahinë e Mallakastrës. Një rrugë strategjike është ajo e ndërtuar në vitet 30-të në rrëzë të malit të Gribës, që përkalon krahinën e Lopësit e del në Kotë dhe Vlorë.

Tepelena, ka pozicion zotërues, por është e ekspozuar ndaj bombardimeve. Ka epërsi se ndodhet midis maleve, ndërkaq lugina e Vjosës sjell gjithnjë lëvizjen e vetme ku Tepelena është në nyje kalimi. Mundësitë e evakuimit të qytetit janë kryesisht në grykat malore jugore si ajo e Bençës dhe Salarisë. Prej Tepelenës, rruga ngjitet deri në lartësitë e Kurveleshit të sipërm, përgatë grykës së Salarisë deri në Progonat e Gusmar.

Bibliografia

- Agim Shehu, Pal Nikolli, “Historia e hartografisë shqiptare” Shtypshkronja ‘JULVIN 2’, 2001- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Kosova në vështrim enciklopedik” Botimet TOENA, 1999- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Fjalor enciklopedik shqiptar”- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”, Botimet ‘TOENA’, 2002- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Ristrukturimi agrar postkomunist në Shqipëri dhe implikimet e tregut të punës”, Shtypshkronja ‘JULVIN 2’, 2005- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Historia e popullit shqiptar I”, Botimet ‘TOENA’, 2002- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Historia e popullit shqiptar II”, Botimet ‘TOENA’, 2002- Akademia e Mbrojtjes, “Historia e artit ushtarak shqiptar” SH. B. U. 2001- Aleksander Stipçeviq, “Ilirët, historia, jeta, kultura, simbolet e kultit”, Botimet ‘TOENA’, 2002- Artan Puto, Fatos Lubonja, “Përpjekja 20” “ Feja dhe shqiptarët” Botim i qendrës ‘Përpjekja’, 2005- Arqile Bërxholi, “Minoritet në Shqipëri”, Botim i Akademisë së Shkencave, 2005- Arqile Bërxoli, V. Naço, E. Yzeiri, Nj. Balla, “Gjeografia e shteteve”, SH.B. L. SH. 2002- Anthony Giddens, “Sociologjia”, Çabej. 2002- A. Puto “ Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare.” Shtëpia botuese “ 8 nëntori”. 1984.- Bibla. Dhiata e Re. 1993.- Botimet enciklopedike, Fjalori i Filozofisë, SH.B. “8 Nëntori”- Edith Durhan, “Brenga e Ballkanit”, SH. B. Naum Veqilharxhi, 1991- Eqerem Bej Vlora Ditar. ( Nga Berati në Tomorr e kthim. ) Sarajevo 1911.- Esri Map Book “Geography-Creating Communities” U.S.A. 2001- Eva Brinja, “Antikiteti” Shtëpia botuese ‘ILAR’ 2005- Gillian Gloyer, “Albania the bradttravel guide”, U.S.A. 2004- G .Koneçni. “ Mapping from the space”. Remote Sensing for Environement data in Albania. Tirana. 2000.- Homeri, “Odisea”, SH.B. “8 Nëntori” 1973 - Hobhouse J. C. A Journey through Albania. London 1813.- H. Gotz – G. Von Rohr, “Gjeografi e zbatuar”, Shtypshkronj ‘DITURIA’, 2002- Hughes T. S. Travels in Greece and Albania. London 1830- INSAT, “Vjetari Statistikor 1993-2001” INSTAT 2005

- INSAT, “Shqipëria në shifra” INSTAT 2002- INSAT, “Shqipëria në shifra” INSTAT 2005- Instituti Gjeografik Ushtarak i Shqipërisë, “Gjeomatika”, I. GJ.U.SH. 2004 - Jakov Milaj, “Raca shqiptare” SH.B. ‘UEGEN’, 1995- Jurien de la Graviere. “ La Station du Levant” London 1830.- Kristo Frashëri, “Skënderbeu”, Botimet TOENA, 2002- Karlo Jean, “Gjeopolitika”, SH.B.U. 1998 - Laura Orvieto, “Rrëfime për heronjtë e Trojës” SH. B. “Naim Frashëri’, 1986- Land Cover Clasificatin System. ( Food and Agriculture Organization of The United Nations . Roma 2002.- Ministria e Mbrojtjes, “ Termat operetive”, SH.B.U. 2001- Ministria e Mbrojtjes, “ Doktrina Taktike e Forcave të NATO-s”, Shtëpia botuese e ushtrisë, 1999- Michael Marks, Charitable Trust, “Kosovo, and the Albanian dimension in Southeastern Europe’, ELIAMEP, Athens 1999- Myslim Pasha, “Mbulesa e tokës shqiptare”, SH.B. ‘AKSION 2000’, 2003- Myzafer Korkuti, “Parailitër, Ilirët, Arbërit”, Botimet ‘TOENA’, 2003- M. Frashëri .”Historia e Lashtë e Shqipërisë dhe shqiptarëve. PHOENIX, 2000.- Nasip Meçaj, “ Pellgu i Vjosës”, Botimet ‘TOENA’, 2003- Nasip Meçaj, “ Përmbytjet në Shqipëri”, Botimet ‘TOENA’, 2003- NATO, “Remote Sensing for enviromental data in Albania strategy for integrated management, NATO, 2000- Neritan Ceka, “ ILIRWT”, Shtëpia botuese ‘Ilar’, 2002- Niccolo Machiavelli, “Princi”, SH,B.Eugen. 2003- Nikola Jorga, “Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar”, Botimet Saraçi, 2004- Oxford, “Fjalor politik”, Shtëpia e librit dhe komunikimit, 2001- Perikli Qiriazi, Dhimitër Doka, Sabri Laçi, “Gjeografia”, SH. B. L., 2002- Perikli Qiriazi, “Gjeografia fizike e shqipërisë”, Shtypshkronja ‘JULVIN’, 2001- Piero Crociani, “Shqiptarët në forcat e armatosura italiane 1939-1943”, Zyra historike SME-Roma, 2001- Portreti Gjeodezik dhe hartografik i Shqipërisë. Tiranë 2003.- Rakip Sinani, “Beteja e Skënderbeut”, SH.B.U., 1997- Raymond Hutchings, “Historical dictionary of Albania”, U.S.A. ,1996- Seria e botimeve Mitologjia, “Aleksandri i Madh”, Ombra GVG, 2005- Sulejman Bazi, “Psikologjia e ndryshimit në F.A. të Rep. të Shqipërisë”, Botimet ‘TOENA’, 2001- Sun Tzu, “Arti i luftës”, SH.B.U., 1994- Sun Tzu. Art of War. (translated with a historical introduction by RALPH D. SAWER. Forthcoming Spring, 2003- T.N. Dupoi, “Kuptimi i luftës”, SH.B.U., 1997- Tozer H F. Researches in the highlands of Turkey. London, 1869.- Vasil Kristo, Stilian Papajani, “Gjeografia fizike e përgjithshme”, SH.B.L.SH. 2001- Vasil Trojani, ““Gjeografia fizike e përgjithshme”, SH.B.L.SH. 2001- Uollter Laker, “Evropa në kohën tonë 1945-1992”, SH. B. ‘Dituria’, 1996