İNSAN, KİMLİK, MEKÂN BAĞLAMINDA ZONGULDAK …w3.beun.edu.tr/dosyalar/ana_sayfa/yayinlar/0516.pdf · I Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları No: 11 İNSAN, KİMLİK, MEKÂN

I

Blent Ecevit niversitesi Yaynlar No: 11

NSAN, KMLK, MEKN BALAMINDA

ZONGULDAK SEMPOZYUMUBLDRLER 16-18 EKM 2014

Editrler

Ahmet EFLOLU

Nurettin HATUNOLU

Hasan ZER

Tayyar GRDAL

Hasan SANKIR

ZONGULDAK 2016

II

Blent Ecevit niversitesi Yaynlar No: 11

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Blent Ecevit niversitesine aittir.

Btn haklar sakldr.

Kitabn tm ya da blm/blmleri Blent Ecevit niversitesinin yazl izni olmadan elektro-nik,optik, meknik ya da dier yollarla baslamaz, oaltlamaz ve datlamaz.

Copyright 2015 by Blent Ecevit University. All rights reserved.

No part of this book may be printed, Reproduced or distributed by any electronical, optical, mec-hanical or other means without the written permission of Blent Ecevit University.

Kapak Dzeni: Mattek Matbaaclk

Tasarm Dizgi: Mattek Matbaaclk

Bask : Mattek Matbaaclk Basm Yayn Tan.Tic.San.Ltd.ti.

Aa leri Sanayi Sit. 1354. Cadde 1362 Sokak No: 35 vedik/ANKARA

Tel:(0.312) 433 23 10 Fax:(0.312) 434 03 56

ISBN: 9786059678025

1. Bask, 1000 adet.

III

ORGANZASYON VE BLMSEL KOMTE

SEMPOZYUM ONURSAL BAKANI

Prof. Dr. Mahmut ZER

Blent Ecevit niversitesi Rektr

SEMPOZYUM DZENLEME VE YRTME KURULU BAKANLARI

Do. Dr. Ahmet EFLOLU Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Yrd. Do. Dr. Nurettin HATUNOLU Blent Ecevit niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

SEMPOZYUM DZENLEME VE YRTME KURULU

Prof. Dr. Kemal BYKGZEL Blent Ecevit niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Biyoloji Blm

Yrd. Do. Dr. Hasan SANKIR Blent Ecevit niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm

Yrd. Do. Dr. Hasan ZER Blent Ecevit niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

Yrd. Do. Dr. Tayyar GRDAL Blent Ecevit niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm

Yrd. Do. Dr. Canan KU Blent Ecevit niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Yrd. Do. Dr. Adnan BAYSAL Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm

Yrd. Do. Dr. Gl Banu DUMAN Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

SEMPOZYUM SEKRETERYASI

Yrd. Do. Dr. Canan KU-Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Ar. Gr. Kamuran KARABALIK-Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Ar. Gr. Nihan Z-Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Ar. Gr. alar TAN-Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Ar. Gr. M. Fatih ASLAN-Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

Ar. Gr. Yusuf tenkaya Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Ar. Gr. M.Altu Yayla Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

IV

BLM KURULU

Prof. Dr. Ali SARIKOYUNCU Dumlupnar niversitesi

Prof. Dr. Aylin GRGN BARAN Hacettepe niversitesi

Prof. Dr. Mustafa GENCER Abant zzet Baysal niversitesi

Prof. Dr. Necati DEMR Gazi niversitesi

Prof. Dr. Nevin GNGR ERGAN Hacettepe niversitesi

Prof. Dr. Smer ATASOY Karabk niversitesi

Prof. Dr. Teoman DURALI stanbul niversitesi

Prof. Dr. Mehmet . ALKAN stanbul niversitesi

Do. Dr. Abdlhamit KIRMIZI stanbul ehir niversitesi

Do. Dr. Ahmet EFLOLU Blent Ecevit niversitesi

Do. Dr. Fatih M. SANCAKTAR stanbul niversitesi

Do. Dr. Mustafa HZMETL Bartn niversitesi

Do. Dr. Recep KARACAKAYA Medeniyet niversitesi

Yrd. Do. Dr. A. Erin ERDAL YILDIRIM Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Adnan BAYSAL Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Aya DEMR GRDAL Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Betl MUTLU Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Canan KU Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Emre SATICI Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. F. Glden EKMEN Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Gl Banu DUMAN Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Hamza EKMEN Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Hasan ZER Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Hasan SANKIR Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Musa DEMR Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Nurettin HATUNOLU Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Nuren GK Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Osman ARICAN Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Sinan YKSEL Blent Ecevit niversitesi

Yrd. Do. Dr. Tayyar GRDAL Blent Ecevit niversitesi

V

TAKDM

Cumhuriyetin ilk ili olan Zonguldakn var olma sebebi kmrdr. ehrin bu yn Zonguldak ile ilgili

yaplan deerlendirmelerde mutlaka zikredilir. Gerekten de Zonguldak ile kmr kader birlii yaparcasna bir

birinden etkilenmi ve birlikte anlmlardr. ehrin tarihi, ekonomisi ve sosyo kltrel hayatnda oynad baat

rol sebebi ile kmr, Zonguldakn kara gz bebei olarak deerlendirilmitir.

Fakat dnyada ve Trkiyede son yllarda meydana gelen gelimeler Zonguldakn kaderi olan km-

rn, varlk sebebi olduu ehri tamakta zorlanmasna sebep olmaktadr. Bu sebeple son yllarda lkemizdeki

btn ehirlerin gelime ivmesi yukar ynde iken Zonguldak ili bu ivmeyi bir trl yakalayamamaktadr. ret-

tii deerler ile bulunduu ehir hayatnda giderek nem kazanmaya balayan ve ehrin lokomotifi durumuna

gelmeye balayan Blent Ecevit niversitesi iin ehrin mavi gz bebei benzetmesi yaplmaya balanmtr.

Bu algnn ortaya kmasnn en byk sebebi kukusuz yeni nesil niversite kavram erevesinde

niversitemizin eitim retim ve aratrma yannda, iinde olduu ehrin sosyo kltrel dokusunu merkeze

alan almalara da arlk vermesidir. niversitemiz son yllarda tm eitim birimleri ve aratrma ve uygulama

merkezleriyle eitim, salk, kltr, sanat, din, felsefe, tarih ve edebiyat gibi ok eitli alanlarda zelde yer

ald blgenin genelde ise lkesinin ve dnyann geliimine imkn verebilecek katklar yapmaya almaktadr.

Elinizdeki bu alma Zonguldak ilinin arkeolojisi, edebiyat, sosyolojisi ve tarihini ele alan ve niversitemiz

ev sahipliinde gerekletirilen ulasal bir sempozyumun bildiriler kitabdr. 2014 ylnda kurmu olduumuz

Blent Ecevit niversitesi yaynevi ile bu ve buna benzer almalar daha yaygn, kalc ve eriilebilir klmay

amaladk. Yaynevimiz, yaynlad her yeni kitapla lkemizin bilim ve kltr hayatna nemli katklarda bu-

lunmay srdrmektedir.

Fen - Edebiyat fakltemizin bnyesinde yer alan sosyal blmler ve niversitemiz bnyesinde al-

malarn yrtmekte olan Karadeniz Stratejik Aratrmalar ve Uygulama Merkezinin katklar ile gerekle-

tirilen sempozyumun bildirilerini ieren elinizdeki bu eserin hazrlanmasnda emei geen Ahmet Efilolu,

Nurettin Hatunolu, Tayyar Grdal, Hasan zer ve Hasan Sankra, niversitemizin ilgili birimlerine, deerli

sunumlar ile sempozyumumuza katlan deerli katlmclara, sempozyumun sekreterya ilerini yrten Canan

Ku Byktaa ve emei geen tm alma arkadalarma teekkr ediyorum.

Prof. Dr. Mahmut ZER

Rektr

VII

TEEKKR

Zonguldak ormandanlardan yeil, Karadenizden mavi ve kmrden siyah rengini alm olan

Bat Karadeniz ehridir. ehri var eden en nemli olgu kmrdr. ehirde Osmanl Devleti zamann-

da 19. yyda kmrn bulunmasyla ehirleme balamtr. Cumhuriyet zamannda ise ehirlemesini

tamamlam ve Cumhuriyetin ilk ehri olma nvanna sahip olmutur.

ehir Osmanl dneminden Cumhuriyet dnemine kadar lke ekonomisi iin daima ok

nemli olmutur. Bu nemini de son zamanlara kadar devam ettirmitir. Yeni kurulan Cumhuriyetin

en byk zenginlik kaynaklarndan biri olan kmre sahip olan ehir, bu zelliiyle Cumhuriyet Tr-

kiyesine ok byk katklar salamtr.

Zonguldak, Claire Sheridan adl seyyahn deerlendirmesiyle Cumhuriyet zamannda mede-

niyetin gzlerden uzak kalm ileri karakolu olmutur. 1920li yllarn balarnda savatan yeni km

olan lkenin pek ok ehrinde sinema, tenis, balo gibi olanaklardan sz etmek mmkn olamazken

Zonguldak bu imkanlara sahipti. Kmrn bulunmasndan itibaren Avrupal devletlere ait irketlerin

yani Avrupallarn ehirde yaam olmas ehre ok nemli bir katk salamtr. Cumhuriyet yne-

timinin kurulmasndan sonra da Zonguldak devletin ve Cumhuriyetin ileri gelenlerinin gzdesi bir

ehir olmutur.

Maden ehri olan Zonguldak son zamanlara doru eski nemini yitirmitir. Takmrnn

tekrar nem kazanaca gnleri beklemektedir. Ya da maden dndaki farkl alanlarda yeni almlar

yakalamay ummaktadr.

Zonguldak var eden kmrdr. Ancak ehrin tek sahip olduu deerinin kmr olduunu

sylemek ehre hakszlk olacaktr. ehrin eski alara kadar uzanan tarihi gemiini gznne ald-

mzda bu blgede kk eskilere dayanan bir kltrden bahsetmenin mmkn olaca anlalacaktr.

Ayrca ehir sahip olduu fakat henz tam olarak farkna varamad birok zellie de sahiptir.

rnein ehir turizme yatkn doal ve tarihi bir evreye sahiptir.

Her trl gelimenin ve var olan sorunlarn zm iin ncelikle o konularn uzmanlar ta-

rafndan ele alnarak dile getirilmesi gerekmektedir. te biz de bu gereklikten hareketle Zonguldak

sempozyumunu dzenledik. Bu bilimsel etkinlikte ehri, var olan sorunlar ve deerleri ile birlikte

birok adan ele alma imkanna sahip olduk.

VIII

Bu kitap 16-18 Ekim 2014 tarihinde Blent Ecevit niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih,

Arkeoloji, Sosyoloji, Edebiyat Blmleri ile Karadeniz Stratejik Aratrmalar ve Uygulama Merkezi

(KARSAM) tarafndan gerekletirilen nsan, Kimlik, Mekn Balamnda Zonguldak balkl sem-

pozyuma sunulan bildirilerden olumaktadr. Hazrladmz eserde sempozyumda sunulan bildiriler-

den 50 tanesi arkeoloji, tarih-corafya, kltr edebiyat balklar altnda dzenlenmitir.

Bu vesileyle dzenlediimiz sempozyuma lkemizdeki niversitelerden tebli ve grlerini

sunmak zere ehrimize gelmi olan akademisyenlere ok teekkr ederiz. Ayrca Zonguldakl ara-

trmaclar da bu bilimsel etkinlikte bizleri yalnz brakmadlar. Onlara da ok teekkr ediyoruz.

Bu geni katlml bilimsel faaliyetimiz niversite Rektrmz Sayn Prof. Dr. Mahmut zerin

destek ve katklaryla gereklemitir. Kendisine teekkr bor biliriz.

Gerekletirdiimiz sempozyuma ilgi gsteren ve katkda bulunan Zonguldak ve Ereli Be-

lediyelerine de ok teekkr ederiz.

Sempozyumun gerekletirilmesinde youn bir emek sarfeden Fen Edebiyat Fakltesi dekan

Kemal Bykgzele, Tarih, Arkeoloji, Sosyoloji, Edebiyat Blmleri retim yelerine, aratrma g-

revlilerine, niversitemiz ve fakltemizin ilgili idari personeline, sempozyum sekreteryasn yrten

Tarih Blm retim yesi Yrd.Do.Dr. Canan Ku Byktaa, sempozyum srasnda yardmc olan

ve oturumlar ilgiyle takip eden blm rencilerimize ok teekkr ederiz.

Editrler

IX

NDEKLER

SUNU ................................................................................................................................................ IX

ARKEOLOJ ......................................................................................................................................... 1

FLYOS TIOS: BATI KARADENZDE ANTK BR KENT

SMER ATASOY ................................................................................................................................. 3

ZONGULDAKTA KLTREL VE ENDSTRYEL MRASIN KORUNMASI VE ZEL BR TEEBBS RNE: ANAKILAR ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA MZES

F.GLDEN EKMEN ............................................................................................................................. 9

2004-2008 YILI ARKEOLOJK YZEY ARATIRMASI IIINDA ZONGULDAK BLGESNN ESKA TARH KRONOLOJS ZERNE KISA BR NOT

GNGR KARAUUZ ...................................................................................................................... 21

GE ANTK ADA HONORIAS

GLSEREN KAN AHN, ERGN LAFLI .......................................................................................... 31

ZONGULDAK VE UZAK GEM

ADNAN BAYSAL ................................................................................................................................ 43

M.. BRNC BNDE KYTOROS G, KOLONZASYON, TCARET VE KMLK

TEVFK EMRE ERFOLU, CANER BAKAN ................................................................................... 57

PARTHENOSTAN BARTINA: ANTK DNEMDE BARTIN HAKKINDA LK TESPTLER

FATMA BADATLI AM................................................................................................................... 71

HERAKLEIA PONTIKE (KARADENZ EREL) ANTK KENTNDE DNSEL NANILAR

BLENT ZTRK.............................................................................................................................. 81

ANTK DNEMDE ASTAKOS, NKOMEDA VE HERAKLEA PONTKA KENTLER ARASINDAK LKLERE DAR BAZI DNCELER

AL BORA ........................................................................................................................................ 111

X

ANTK DNEMDE BATI KARADENZ MERMER TCARET

EFDL HARDAL .............................................................................................................................. 129

NKOMEDA VE TERRTORYUMU BULUNTULARI IIINDA BATI KARADENZ ROMA DNEM PRME KAPLARI

EMRE EKN ...................................................................................................................................... 141

KANDIRA RNEKLER IIINDA BATI KARADENZ BZANS DNEM MMAR ESERLERNN GENEL BR DEERLENDRMES

ONUR GRGN ................................................................................................................................ 155

BITHYNIA VE PONTUSTA K NEML KOMUTAN: HANNIBAL VE VI. MITHRIDATES

SITKI SERKAN GZEL ..................................................................................................................... 167

HERAKLEIA PONTIKA (KARADENZ EREL) VE TIEION/TIOS(FLYOS): KORUMA, KORUNAMAMA VE GELECEK

TAYYAR GRDAL ............................................................................................................................ 177

DNDEN BUGNE KDZ. EREL CEHENNEMAZI MAARALARI

RAF TOKEL ..................................................................................................................................... 181

TARH-CORAFYA .......................................................................................................................... 195

MLL MCADELEDE ZONGULDAK SANCAI DN ADAMLARI

AL SARIKOYUNCU, ESRA SARIKOYUNCU DEERL ................................................................. 197

ZONGULDAK KMR HAVZASININ CUMHURYET NCES VE SONRASINDA YNETM, YABANCI SERMAYES VE DEVLETLETRLMES

NHAT FALAY, RECEP EMRE EROK ........................................................................................... 229

TAHR KARAUUZUN KASTAMONU BASININDAK YAZI VE RLER

MEHMET SERHAT YILMAZ ............................................................................................................ 245

ZONGULDAK SANCAININ SIHH-CTMA CORAFYASINA DAR BR RAPOR YCEL NAMAL ................................................................................................................................ 257

XI

CUMHURYETE GRERKEN ZONGULDAKIN SALIK VE SOSYAL DURUMU

AHMET RETEN, AL AHN....................................................................................................... 269

BABAKAN SMET NNNN ZONGULDAK KMR HAVZASI ZYARET (15 AUSTOS 1934) HASAN KARAKUZU, YCEL NAMAL ............................................................................................ 275

BELGELERLE OSMANLI DNEMNDE ZONGULDAK KMR HAVZASINDAK EREL OSMANLI RKETNE LKN MLKYET KADASTROSU

HAKAN AKIN, TUNA ARATOLU ............................................................................................... 285

MEHMET ALPDNDARIN ZONGULDAK KMR HAVZASI HAREKETLER NDEK YER

MUSTAFA YCE ............................................................................................................................. 295

OSMANLI SANAYLEMES/MODERNLEMES VE KMR TAMER GVEN ............................................................................................................................... 307

ZONGULDAKIN LK GAZETES: ZONGULDAK (1923-1954) FARUK TEMEL ................................................................................................................................. 321

DEVLETN GZNDEN 1965 KOZLU OLAYLARI ARDA BA ....................................................................................................................................... 339

EREL KMR MADENLERNDE 7 YILLIK DRAM, 2.MKELLEFYET (1940-1947)

MURAT KARA ................................................................................................................................. 355

23. TRKYE BYK MLLET MECLS BAKANI, ZONGULDAK MLLETVEKL ve BR HUKUK ADAMI: KKSAL TOPTAN

TUNAHAN ZMEN ........................................................................................................................ 373

ZONGULDAK KENT TARHNE KISA BR YAKLAIM

EROL ATMA .................................................................................................................................. 385

MLL KORUNMA KANUNU VE CRETL MKELLEFYETNN ZONGULDAK KMR HAVZASINDA UYGULANMASI HAKKINDAK BLNMEYEN GEREKLER

TUNA ARATOLU .......................................................................................................................... 417

XII

ZONGULDAKTA FRANSIZ MSYONERLERLK FAALYETLER VE ANDR CHARLES PERRE MOREELN YAAM HKYES

GRDAL ZAKIR .......................................................................................................................... 435

BABAKANLIK CUMHURYET ARV MHTELT MBADELE KOMSYONU MBADL TASFYE TALEPNAMELERNE GRE ZONGULDAKA SKN DLEN MBADLLERN GELDKLER MEMLEKETLER VE ZONGULDAKTA SKAN EDLDKLER DAR BRMLER

NECAT ETN .................................................................................................................................. 447

19. YZYIL ORTALARINDA DEVREK KAZASI MSLMAN, ERMEN VE RUM AHALSNN SOSYAL VE KTSAD DURUMU

NUREN GK ................................................................................................................................. 459

MEKNSAL/KENTSEL PLANLAMADA GEOTEKNK/JEOFZK FAKTRLERN NEM: ZONGULDAK KENTNDEN RNEKLER FERHAT ZEP, LGN KURUN, VLDAN ERBAY ....................................................................... 467

ZONGULDAKIN CORAF ZELLKLER ve YERLEME ZERNE ETKLER AYHAN AKI BATRK KAYA, MESUT MEK ............................................................................ 481

DL - KLTR - EDEBYAT ........................................................................................................... 515

AHMET TALT ONAY (1885-1956) VE ESK TRK EDEBYATINDA MAZMUNLAR ADLI ESER ZERNE

MUSTAFA GNE ........................................................................................................................... 517

ERKEN CUMHURYET DNEM TRK ROMANINDA (1923-1938) TOPYEKN KALKINMA SEFERBERLNN SAHNES OLARAK ZONGULDAK

CANAN SEVN .............................................................................................................................. 523

RT ONURUN RLERNN KELME DNYASI

GL BANU DUMAN, SERKAN FURTUN ....................................................................................... 533

STLSTK AIDAN ZONGULDAK YEREL GAZETELER OSMAN ARICAN............................................................................................................................. 551

BR EDEBYATININ GZYLE CUMHURYETN LK YILLARINDA ZONGULDAK HSEYN TA .................................................................................................................................. 559

XIII

MKELLEFYET KANUNU VE EDEBYATTAK YANSIMALARI

ABAN DEMR ................................................................................................................................ 567

MEHMET YILMAZ KARABRAHMOLU

FATMA KILI ................................................................................................................................... 571

ZONGULDAKTA YERLEM VE DL ZELLKLERNE BR RNEK: BALIK KY

GLER YKSEL ............................................................................................................................... 575

KENT KLTR KMLNDE YRESEL SANATLARIN NEM: ZONGULDAK EREL ELPEK BEZ RNE

N. RENGN OYMAN ....................................................................................................................... 603

ZONGULDAKTA TEKSTL- MODA TARH MZES OLUTURULMASI ZERNE BR NER

YKSEL AHN ................................................................................................................................ 615

SOSYOLOJ ...................................................................................................................................... 629

ZONGULDAKTAN ALMANYAYA G ZERNE DNCELER

MUSTAFA GENER ......................................................................................................................... 631

10 YILLIK STATSTK VERLER KAPSAMINDA ZONGULDAKTA LENEN SU ETLER

LEYLA AKICI GEREK ................................................................................................................... 639

SOSYO-MEKNSAL DEM BALAMINDA ZONGULDAK VE YER: OK KATMANLI BR DEERLENDRME

ENAY GNEYMEN ........................................................................................................................ 653

KENT PAZARLAMASI KAPSAMINDA KENT KML VE MEKNSAL ANALZ ZONGULDAK L RNE

GZEM TOKMAK ............................................................................................................................. 675

KENTSEL DNM PROJELERNN SOSYO-KLTREL VE EKONOMK ETKLER

NEVN GNGR ERGAN

BRSEN AHN KTK ................................................................................................................... 699

1

ARKEOLOJ

3


SMER ATASOY1*

Zonguldak ilinin kuzeydousunda bir sahil beldesi olan Filyos, antik Tios kentinin zerinde yer almaktadr. Kentin tarihi hakknda bilgilerimiz azdr. Efsaneye gre kent, M.. 7. yzylda kurul-mutur. Tarihi boyunca deiik isimlerle (Tios, Tieion, Tianon, Tium) anlmtr. Hibir zaman siyasi bir g oluturamayan ve Ereli ile Amasrann glgesinde kalan kent, Roma dneminde, M..70 ylnda yaklp yama edilmitir. Daha sonra yeniden ina edilerek, bir ticaret ve balk kenti olarak yaamn devam ettirmitir. Ayrca yrede tahl ve zm yetitiriliyor, bol miktarda torik ve palamut avlanyordu.

Kent, Bizans dneminde, M.S. 5.yzylda nemli bir dini merkez olmu ve bir dnem Cenova hakimiyetine girmitir. Seluklu ve Osmanl dnemlerinde ise giderek nemini yitirmi ve kk bir balk kasabasna dnmtr.

Bugn, Filyos beldesinin bulunduu alanda eski kentten toprak st kalnt olarak Roma, Bizans ve Ortaa dnemlerine tarihlenen kale, sahil surlar, su kemeri, tonozlu galeri, tiyatro, savunma kulesi ve eitli mezarlar grlebilmektedir.

Tios kentinin aratrlmas ve kazlmas, Karadeniz tarihi ve arkeolojisi iin byk nem tamak-tadr. nk Trkiyenin Karadeniz kylarnda kazlan ilk ve tek antik kentidir. Baka rnek yoktur. Topran hemen altnda yollar, meydan, hamam, dini yaplar, evleri, depolar, mezarlaryla byk bir kent ortaya karlacaktr. Bylece tarihi boyunca nemsenmeyen bu kent, gelecekte Karadeniz blgesinin turizm asndan nemli bir merkezi olacaktr.

Gezginlerin yazdna ve izdiine gre, 1900l yllarda Filyos nehrinin dou yakasnda, liman tesislerinin yaplaca blgede, Kille denilen mevkiide kk bir yerleme vard ve buraya Eski Filyos deniliyordu. Bugnk Filyosa da Yeni Filyos ad verilmiti.

Eski Filyosta orman iletmesinin tesisleri vard. Ormandan kesilen keresteler, nehir yoluyla bu-raya getiriliyor ve buradan byk yelkenli gemilerle deniz yoluyla ihra ediliyordu.

Eski Filyos denilen yerde bugne kadar hi aratrma yaplmamtr.

Tios kentinde 2006 ylndan beri yaptmz aratrma ve kazlarda kentin yerleme snrlarn tam tespit edemedik. Yrede yaptmz kk lekli aratrmalarda, ta deli Roma yollar, kpr-ler, su kanallar ile mezarlar bulduk.

Filyos nehri vadisinde tarih boyunca zm yetitirilmi, imalethanelerde arap yaplm ve ihra edilmitir. Ayrca, tahl ve orman rnleri de ticaret yolu olarak kullanlan nehir zerinden kayklarla /sallarla tanmtr. Bu nedenle Filyos deltas Gkebey arasnda, nehir kenarnda, Roma ve Bizans dneminde yaplm ticari depolar ve kk tesisler olmalyd.

* Prof.Dr., Karabk niv.,Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm, [email protected]

4

2009 ylnda yaptmz aratrmada Gkebey burgu mevkii, Kaykyan olarak anlan blgede Roma dnemine tarihlediimiz bir depoya ait ta temeller, anak mlekler ve bir kurun dirhem bulduk (bugn Kdz.Ereli Mzesinde). Daha sonra bulunan kurun dirhem ise Gkebey zel a-nak Mzesi koleksiyonuna dahil edilmitir.

Filyos beldesi, Tios kentinin hamam, tapnak, ta deli yollar, mahzenleri, balk depolar, mo-zaik deli villa kalntlar zerinde durmaktadr.

Filyos ve evresi 19. ve 20.yy iinde yabanc gezginler tarafndan gezilmi, toprak stnde g-rlen kalntlarn izimleri yaplm, fotoraflar ekilmi ve kitap olarak yaynlanmtr.

Bu gezginler; Anville (1768), Ainsworth (1836), Bore (1837), De Hell (1847), Boutkowski (1864), Siblian (1870), Von Diest (1886), Kalinka (1896), Mendel (1899) ve Robert (1932).

Yine gezginlerin izdiine gre Filyostan Bartna uzanan bir antik yol ve zerinde kprler vard. 1932 ylnda Fransz konsolosu Louis Largarde bu yolu izleyerek Bartna gitmitir.

Bu yolun aratrmas henz yaplmam, bilgi ve belge toplanmamtr.

Filyos evresinde yaplacak projeler ile blgenin kendine zg doal, sosyal ve ekonomik ya-psna getirecei sorunlar nlemek, uyumlu ve yararl bir adaptasyonu salamak nem kazanyor. lgili kurum ve kurulularn ilgisini blgeye yneltmek, mevcut sorunlar saptamak ve bunlara zm nerileri bulmak gerekiyor.

Yaplacak projeler ile blgeye neler gelecek ve neler gidecek? Bunlar saptamak ve doru yn-temleri bulmak zorundayz.

Gelimiliin n koullarndan biri olan ekonomik byme, blge insannn her ynden gelime-sini salayacak yatrmlar gerektirir.

Bu sorunlarn zmnde veya hafifletilmesinde turizmin gelitirilmesi gerekmektedir. Turizm sektr aracl ile ek gelirler oalr, evre koruma bilinci yaratlr, turistler iin yaplan hizmetlerden yre halk da yararlanr. Tarih, kltr, folklor ve doal kaynaklar daha bilinli deerlendirilir. Turizm, blge insan iin hayati nem tamaktadr. Trkiyenin dier yrelerinde yaplan hatalarn bu blgede tekrarlanmas lksne sahip deiliz. Buraya gelecek olanlara bozulmam doa, farkl bitki rts, deniz kylarnn gzellii ve arkeolojik zenginlik sunacaz. nceden planlanm ve iyi dnlm projelerle gemii ve gelecei birlikte koruyabiliriz Yerel ynetimler, kltrel mirasa saygl turizmin nderi olmaldr.

Kltrel miras, sadece turistler iin deildir. Kendi halkmz ve ulusumuz iindir. Trkiyenin kimlik, varlk ve yaam deerleridir. Anadolunun sahibi olma bilincidir. Dnya ve Avrupa ile btn-lemektir.

Filyosun evresindeki dier kentlerden ayrt edici zellikleri vardr. Arkeolojik zenginlii, nehiri, denizi, ormanlar, toporafyas, temiz havas, temiz yer alt sular, havaalan, ulam yollar. Bunlar korumak ve kent yaam ile nasl uyum salayacan aratrmak gerekir.


5

Motorlu tatlar insanlarn ve kentlerin ba belasdr. Yeil alanlar, yaya alanlar, park ve baheler ise sosyal gelimiliin gstergesidir.

Yakn evredeki Amasra, Kastamonu, Safranbolu tarihi ve kltrel deerlerini korumaya zen gsterip turizmden gelir salamaya devam ediyorsa, Filyosta kltrel mirasna sahip kmaldr.

Toplum, tarihini renir ve sever. Bundan sonra sevdii eyi korumak iin rgtlenir.

Tios kazlar, sadece Filyosun tarihini deil, Trkiyenin Karadeniz blgesinin ve dnya tarihilii-ni ynlendirecek, deitirecek buluntularla doludur. Kazlar ilerledike srprizlerle karlaacaz. Tios, artk dnyann tarihsel ve kltrel miras alanlarnn banda gelmektedir.

Filyos ve evresini gerekten korumak, toprak altndaki zenginliklerini ortaya karmak istiyorsa-nz, bir bilgi ve belge merkezi oluturarak, uzmanlarn almalarn beklemek gerekir.

Yerel ynetimlerin kendi politik grleri ve karlar dorultusunda, keyfi uygulamalar olma-maldr.

Kentleme ve planlama konularnda, orada yaayan insanlarn ortak bilin oluturmas gerekir.

Planlama ve projeler baarya ulaamazsa kentler ve evre yaanmaz hale gelecektir Mutsuz, huzursuz, salksz bir toplum yaratlacaktr. Byle bir toplum retken ve verimli olamaz.

Tarihi ve doal evreyi koruyarak, uyum iinde yenilik ve geleneksellii birletirerek yaanr evre ve kentler yapabiliriz.

Doal kaynaklarn tketilmesi, evre kirlilii, su, hava, toprak ve doal rnler arasndaki den-genin bozulmas bir felaketin habercisidir.

Gelimi lkeler, geni ekonomik olanaklar ve dengeli nfuslaryla bu felaketi nlemeyi baara-bilir.

Plansz ve denetimsiz, alt yapsz gelimeler, insanca yaamaya olanak vermeyen ilkel yerleme-lerin kenti kuatmasna, merkezde mevcut dokunun tahribine, tarihsel, kltrel ve doal deerlerin yok olmasna yol aacaktr.

Bu beldenin ada yneticileri ve kltrl insanlar, tarih bilincini n planda tutarak, koruma amal plan yaparak Tios kentini bakml bir ren yeri olarak yaatmak zorundadr. Burada talana deil, gelecee ve uygarla hizmet edecek bir rnek oluturulmaldr. Evler, sokaklar, meydancklar, pazar yeri, parklar, sosyal ve kltrel meknlaryla yeni bir yerleme kurulamaz m? Tarih ve ada yaam birlikte yaayabilir. Burada talar, duvarlar korumak yetmez. Yakn gemiteki yaam kl-trnn de korunmas iin zen gstermek gerekir. 1940lardan sonra burada kurulan Smerbank Ate Tula Fabrikasnn bu beldeye getirdikleri, sosyal hayatnda yapt deiiklikler, anlar, belgeler, fotolar, eyalar toplanp, kayt altna alnamaz m? Bylece Trkiyenin Karadeniz kysndaki tek an-tik kenti Filyos-Tios, kuruluundan gnmze, hem mzede hem de evrede yaatlan bir tarih ve turizm merkezi olabilir.

Smer ATASOY

6

Filyosta politik dnce ve kavgalar stnde, ortak olarak sahip klacak bir kltrel miras bi-lincinin olumas gerekiyor.

Kltrel miras koruma abas, sosyal adalama olgusudur.

Koruma, bir yasa sorunu deildir. Bir kltrel tavrdr. Toprak yamasna direnebilen bir kamu-oyu yaratabilmektir.

Filyos, kltr turizmi ile uzun sreli bir geim kayna salayabilir. Bunun iin kltrel deerle-rini ve doal alanlarn korumak zorundadr.

Filyosun sahip olduu Tios, zel bir yer ve yok olmamas gerek. Tiosun kazlmas Filyos iin bir kurtulutur. ok zel bir frsattr.

SONU OLARAK;

1-Alt kaz sezonunda ksmen ortaya karlan Tiosun, tarihte yazlanlarn aksine byk bir kent olduu anlald.

2-Devam eden kazlar sonucunda son derece gsterili, nemli ve Karadeniz kysnda tek rnek bir ren yeri ortaya karlaca ispatland.

3-Deiik niversitelerden gelen renci ve uzmanlarla ortak alma yaplm, arkeolo, sanat tarihisi, mimar, desinator, fotoraf sanats, toporaf, jeolo, antropolog, epigrafist, nmiz-mat gibi yerli ve yabanc uzmanlar grev almlardr.

4-Tios kalntlar, blgenin antsal nitelikte tek kltr miras olmasna ramen, yllarca ok az sayda insann dikkatini ekmitir. Kazlarn balamasyla birlikte yerli ve yabanc ok sayda TV kanalnda ve yazl basnda haberler km, Filyos beldesi Tios sayesinde gndeme gelmitir.

5-Birok ulusal ve uluslararas sempozyum ile konferansta, Tios kazlar anlatlarak, Filyos ve yrenin nemi belirtilmitir.

6-Kazlar ile tantm yaplan Filyos-Tiosa, gelecek yllarda ok sayda yerli ve yabanc ziyareti gelmesi iin ortam hazrlanmtr.

Yrede eski eser tahribat btn hzyla devam ediyor. Kaak kazlar, plansz ve yasad yapla-malar, duyarsz yneticiler ile kltr varlklar tespit ve tescil edilemeden ortadan kayboluyor veya kaybolmas isteniyor.

Trkiyede kaz yapan tm Trk retim yeleri, Kltr Bakanl, l zel dareleri ve belediye-lerden gelen maddi destekler ile alrlar. ok az kazya sponsor destei vardr.

Filyos-Tios iin yaptm almalar sonucu ortaya kan bilgileri her yl aklayarak grevimi ya-pyorum. Gen rencileri eitiyorum.

Tek dileim, 2600 yl nce Tiosta yaayan insanlardan, bugnk ocuklara braklan en deerli mirasn kaybolmamasdr.


7

Kltr mirasnn korunmas, toplum iin gerekli yatrm ve gelimelerin karsnda engel deildir. Baarl projeler yaparak, uluslararas ltlere uygun almalara destek vererek koruma bilincinin toplum tarafndan benimsenmesi salanabilir.

adalk ilimdir, kltrdr, eitimdir. Bugn toplumsal yaam eitli sylemlerle yn deitir-mi, yozlamtr.

Kk belde yaamna mahkum insanlar, monoton, umutsuz ve mutsuz bir bekleyi iindedir.

Filyosta yaayanlar, terk edilen deil, kuaktan kuaa yaanan bir tarih, kltr, doa ve turizm yerleimi olmak istiyorlarsa, arkeolojik aratrma ve kazlara destek olmal, doa ve kltrle bark bir koruma imar plan yaplmasna katk salamaldr.

Smer ATASOY

8

KAYNAKA

ATASOY,S.New Exploration of the Turkish Black Sea Coast: Filyos-Tios, 4th International Congress on the Black Sea Antiquities,stanbul,2009,4

ATASOY,S. Filyos-Tios, Ekonomi 2/2009,19-21

ATASOY,S. .Yldrm,Filyos-Tios 2009 Yl Kazs, KST 32/4,Ankara,2011,1-16

ATASOY,S. - H.Erpehlivan,Filyos-Tios Kenti: lk Yerlemeye Ait Keramik Buluntular, smail Fazlo-lu An Kitab,Edirne,2012, 1-11

ATASOY,S. Recent Discoveries at Tios and Its Territory, Fifth International Congress On Black Sea Antiquities.Summaries of Papers (ed.G.R.Tsetskhladze),The Danubian Lands between the Black, Aegean and Adriatic Seas,Belgrade,2013, 12-13

ATASOY,S. New exploration of the Turkish Black Sea coast: Filyos / Tios, The Bosporus:Gateway between the Ancient West and East (1st Millennium BC 5th Cent AD),Proceedings of the 4th Int.Cong. on B.Sea Antiquities,stanbul 14th-18th Sept.2009,(eds.G.R.Tset-skhladze-S.Atasoy-A.Avram-.Dnmez-J.Hargrave),Oxford,2013, 373-378

ATASOY,S.-YILDIRIM,. Filyos-Tios 2010 yl Kazs,KST 33/2,Ankara,2012,451-462

ATASOY,S. Bat Karadeniz Kysnda Antik Bir Kent Kazsnn yks: Filyos-Tios Kazmal m?, Tarhan Armaan. M.Taner Tarhana Sunulan Makaleler, (Ed.O.Tekin-M.H.Sayar- E.Konyar), stanbul, 2013, 23-36

ZTRK,B. Kkasyann Bat Karadeniz Kysnda Bir Antik Kent:Tios (Tieion), stanbul,2012 (Mar-mara nv.Eskia Tarihi,baslmam doktora tezi)

YILDIRIM,. Filyos Tios Kaz almalar-2011,Haberler 34 / 2012, 25

YILDIRIM,. Tios Tiyatrosu, Orhan Bingle 67.Ya Armaan,(ed.G.Kkdemir), Ankara,2013, 727-750


9

ZONGULDAKTA KLTREL VE ENDSTRYEL MRASIN KORUNMASI VE ZEL BR TEEBBS RNE: ANAKILAR ARKEOLOJ VE

ETNOGRAFYA MZES

F.GLDEN EKMEN*1

KLTREL VE ENDSTRYEL MRAS

Kltrel miras kavram, somut olmayan kltrel miras ve obje odakl olmak zere iki unsurdan oluan bir btn kapsamaktadr. Obje odakl kltrel miras her trl tanr ya da tanmaz kltr varlklar olarak ele alnr. Bu kltr varlklar toplumlarn gemie ait izlerini tad iin korunur ya da korunmaya allr. Ulusal kimlii ekillendiren bu kltr varlklar kimi zaman politikann kimi zaman ise dini kutuplama yaratan fikirlerin malzemesi olmutur. rnein ngilizler barl ve krsal ngiltere imajnn altn izmek iin krsal maliknelerin yceltilmesi ve korunmas yoluna gitmilerdir.2 Kltrel miras olarak neyin nemli olduu, nelerin gelecek kuaklara aktarlmas konusunda bir sei-cilie gidilmesi dier kltre ait izlerin yok edilmesi sonucunu dourduu iin objektiflikten uzaktr.

Dnyada kltrel miras bilincinin uluslararas boyut kazanmasndaki en nemli belirleyici UNES-CO olmutur. 1972 ylnda imzaya alan Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmas Hakkndaki Szleme ile (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) kltrel miras koruma ii imza ile gvence altna alnmtr. Zaman iinde ise endstriyel miras ve somut olmayan kltrel miras da UNESCO kapsamna girmitir. Bu kapsama giren unsurlar koru-mann uluslararas anlamalar ile garanti altna alnmas kltrel mirasn deerini arttrmtr. yle ki toplumlarn gemie ait izleri kitaplardaki soyut anlatmlardan syrlarak canl ve somut veriler haline dnmtr. Sz konusu veriler sadece toplumlarn hafzasnda yer etmekle kalmam turizm etkisi ile ekonomik getiri de salamaya balamtr.

UNESCO kapsamnda bulunan endstriyel miras da tpk kltrel miras gibi toplumlarn sos-yo-kltrel ve sosyo-ekonomik niteliklerinin altn izen bir kavramdr. 18. Yzylda Avrupada ba-layan Sanayi Devrimi, etkisi altndaki toplumlar iin ekonomik ve sosyal dnm noktas olmutur.3 Balang itibariyle el ile olan retimin yerini makinelere brakmas, kk fabrikalardan retim komplekslerine gei, gelien ve hzla gelimeye devam eden teknoloji, Sanayi Devrimi ile balayan nc meknlar yetersiz hale getirmitir. Bu meknlar ve tm donanmlar dnyada son 50 yldr koruma altna alnm, Trkiye ise endstri mirasn koruma bilinci ile 1990larda tanmtr.

Endstri miras kapsamna giren sanayi yaplar ve donanmlar, ilgili endstrinin tarihsel ve teknolojik deerini oluturur. Bu deerlere verilen nem Endstri Arkeolojisi kavramn yaratmtr. Bu kavram sadece arkeologlarn deil, mimar, topograf, sosyolog, ekonomist gibi aratrmaclarn bir arada alt interdisipliner bir alan kapsar.

* Yrd. Do. Dr., Blent Ecevit niversitesi, Arkeoloji Blm, Zonguldak. [email protected] Wright Patrick, On Living in an Old Country, London, 1985.3 HanerlioluOrhan,Ekonomi Szl,stanbul,1981.

F. Glden EKMEN

10

Endstri mirasnn korunmas konusunda 1973 ylnda TICCIH Uluslar aras Endstri Mirasn Koruma Komitesi (The International Committe fort he Conservation of Industrial Heritage), 1999 ylnda ise ERIH Avrupa Endstri Miras Gzergah (The European Route of Industiral Heritage) kurulmutur. Trkiyede ise bu anlamda zel bir rgtlenme bulunmamaktadr.

Yukarda da bahsedildii gibi endstri yaplar UNESCO listesine girmitir. 2011 yl bilgilerine gre listede yer alan 936 mirastan 37si endstri mirasdr ve ne yazk ki endstri miras listesinde Trkiye bulunmamaktadr. Endstri miras kaybnn ok hzl olduu lkemizde henz bu konuda ayrntl bir envanter dahi oluturulamamtr.4 Oysaki lkemiz sadece kltrel miras anlamnda deil endstriyel miras anlamnda da ok zengindir.

ZONGULDAKIN ENDSTRYEL VE KLTREL MRASI VE KORUMA

Zonguldak ili kyya paralel uzanan ve kydan ieri gidildike ykseklii artan da srasndan oluur. Kentin % 67si dalk, % 33 ise kentsel ve endstriyel kullanmdadr. Zonguldak havzas Tr-kiyenin 1.1 milyar tonluk takmr rezervini iinde barndrmaktadr ki takmr dnyann birinci enerji kaynann % 28ini oluturmaktadr.5

Zonguldakta maden kmr retimi, 1848 ylnda Hazine-i Hassa daresi kontrolnde ba-lamtr. retimle birlikte kmr havzas, donanmann gereksinimini karlamak ve yine Hazine-i Hassa tarafndan ynetilmek zere Yahudi Galatal sarraflarn kurduu kmr kumpamyasna kiraya verilmitir. Daha sonra George ve John Berkeley isimli mhendis kardelerin Zonguldaka gelmesi ile Kozlu ve zlmezde ilk kuyular almtr. Krm Sava ile mttefiklerin gereksinimini karlamak zere kmr havzas bu kez de ngiltereye braklm ve bu dnemde (1854-1855) demiryolu hatlar denmi, ilk ocaklar almtr. 1865 ylnda padiahn emri ile kmr havzas Ereli kaymakam ve maden nazr Dilaver Paaya verilmitir. (zlmeze halen Dilaver denilmesi bu sebeptendir) Bunun zerine 100 maddelik bir nizamname hazrlanm ve Teskere-i Samiye ile havzann snrlar belirlenmi, kumpanya dnemi balamtr. 1883ten sonra Ermeni Karamanya Kumpanyas, Grc Kumpanyas, Saracazadeler Maden Kmr irketi ve Fransz Ereli irketi Osmaniyesi kurulmutur. Merutiyet Dneminde ise (1908-1914) havza Ticaret ve Ziraat Nezaretine devredilmi, aydamar ve Karncadere ocaklar satn alnm, Kozlu madeni talyan ve Yunan sermayesi ile iletilmitir. I. Dnya Sava dneminde (1914-1920) Sava Kmr Merkezi kurulmu ve idaresi Alman bir albaya verilmitir. Savan sonunda ise havzann idaresi tilaf Kuvvetleri kmr komisyonuna verilmitir. 1926-27 yllarnda devlet direkt olarak iletmeci pozisyonu alm, zlmez, Kilimli ve Kozlu Maden leri Anonim irketleri kurulmutur. 1937 ylnda Etibank tarafndan kurulan messeseye devredilen havza, 1957 ylnda Etibanktan ayrlp tzel kiilie sahip TK bnyesinde toplanmtr. Son olarak 1982 ylnda Ereli, Kozlu, Karadon, Armutuk, zlmez ve Amasra letmeleri Trkiye Takmr Genel Mdrl kontrolne gemitir. 1865 ylndan gnmze kadar 400 milyon ton ta kmr retimi yaplmtr.6

4 Kksal,T.Gl,stanbuldakiEndstriMirasiinKorumaveYenidenKullanmnerileri,stanbulTeknikniversitesi,YaymlanmamDoktoraTezi,stanbul,2005.

5 Ersoy,Melihvd.,Sanayisizleme Srecinin Kentsel Yaama Etkileri, Zonguldak rnei, Ankara, 2001.6 Ersoy a.g.e.


11

Blgede kmr rezervinin ortaya k ile Osmanl Devrinden itibaren kmr kaynakl sanayi te-sisleri de gelimitir. 1930-1945 yllar arasnda kmr dnda i sahalar olumutur. Bunlar; Elektrik ihtiyacna ynelik kurulan santraller, Cruf imentosu Sanayi (Ereli), amot Sanayi, hammaddesi kmr olan Sentetik Benzin Sanayidir. 1946 ylnda kurulan Cumhuriyet Dneminde ina edilmi a-talaz Termik Santrali blgenin nemli i sahalarndan biridir (Figr 1). amot yani atee dayankl malzeme reten Filyos Ate Tula Fabrikas (Figr 2) ise Karabk Demir elik letmesine almine ve silikat salamak amac ile 1949da kurulmutur. Bu sektrlerin tmne bakldnda il baznda sanayi % 70 maden karmaya dayaldr. Geri kalan %30 luk dilim ise madene bal gelien sanayidir.7

Grld gibi Zonguldak ili temelde kmr madenciliine bal tek merkezli bir yerel ekonomi rneini temsil etmektedir. 1848 ylndan gnmze, 150 yl akn sredir madencilik faaliyetlerinin aralksz devam ettii kentte endstriyel mirasn korunmasna ynelik giriimler yok denecek kadar azdr.

Endstri miras tpk kltrel miras gibi zgn kimlii korunarak gelecek kuaklara aktarlabilir. Bununla ilgili rnek olabilecek nitelikte projeler Avrupada hayata geirilmitir. 20 yzyln son ey-reinde Almanya, ngiltere ve Fransada ilevini yitirmi birok endstri yaps, yeniden kullanmla yeni bir ilev kazanmtr.8 rnein Almanyann batsnda bulunan Ruhr Blgesi 1970li yllara kadar ar sanayi merkezi iken, 70lerden sonra alann tamam korunarak dntrlm ve byk bir endstri miras alan oluturulmutur. Buras bugn 17 kenti iinde barndran, maden ocaklar ve demir yolu balantlar ile ak hava endstri mzesi halindedir (Figr 3).9 lkemizde ise bu anlamda rnek olabilecek giriimler yeni yeni hayata gemektedir. rnein stanbul Eyp semtinde bulunan Silahtaraa Elektrik Fabrikas stanbul Bilgi niversitesi tarafndan Santralistanbul ad ile Enerji M-zesi haline dntrlmtr. Bu mzede ayrca, lansman toplantlar, festivaller ve konferanslar da dzenlenmektedir. Bundan baka Hasky Tersanesi ve Lengerhane binas Ko Holding tarafndan mze haline getirilmitir.

Endstri miras olarak Trkiyenin vitrinini oluturacak nitelikte olan Zonguldak ilinde bu miras farkl yntemler ile korunabilir. Bu koruma yntemi farkl ekilde uygulanabilir. Bunlardan birincisi, yapya herhangi bir mdahale yapmadan veya en az mdahale ile yeni bir ilev kazandrmaktr. Bu yntemde dikkat edilmesi gereken baz unsurlar vardr. Bunlar, seilen yeni ilevin binann yapsna uygun olmas, yaplacak deiiklerin basit ve geri dnlebilir zellikte olmas, meknsal ve yapsal niteliklerin doru deerlendirilmesi, yapnn teknik donatsnn yerinde sunulmas ve lkemizde en sk tekrarlanan bir hata olarak yapnn bo bir kutu gibi sadece d cephesinin restore edilip iinin ilevsizletirilmesinin nne gemektir.10 kinci olan, yapya mze nitelii kazandrlarak korumadr. Fakat bu yeni nitelik yapy Teknik Mze deil Endstri Mzesi haline dntrmelidir. nk En-dstri mzeleri teknik mzeler gibi retim teknikleri ve fabrika bilgileri ierdii gibi bunun yannda,

7 Gen,Hamdi,CumhuriyetinlkYllarndaZonguldaktaNfus,TicaretveSanayi(1920-1932),Zonguldak Karael-mas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi6/12,S.137-152,2001.

8 Trnder,Barrie,FhlAxelvd.,Blackwell Encyclopedia of Industrial Archaeology,Oxford,1992;Cossons,Neil,The Bp Book of Industrial Archaeology, London, 1993.

9 Jesberg,Paulgerd,BauenfrKultur,ArbeitenundWohnenDeutsche Bauzeitschrift7,S.107-115,1999.10 Fhl,Axel,Bauten der Industrie und Technik, Bonn, 1995.

F. Glden EKMEN

12

dnemin sosyal, ekonomik ve teknik geliimini, iilerin gnlk yaamlarn, alma koullarn, yapy ve endstriyi ses, grlt veya koku gibi zgn ortam ile birlikte sunar.11

Zonguldak ilinde de niversitemiz tarafndan ilevsiz bir yap seilerek, yeniden ilevlendirilip bir kmr mzesi oluturulabilir. Bu mze, konferans, kokteyl, toplant ve tantmlar iin kullanlabilir. Canl anlatmlar yaplarak, iilerin alma yntemleri ve koullar yaayan mze eklinde retilebi-lir. Kmrn karldktan sonraki kullanm aamalar, kmr ile birlikte tesadfi ekilde kan dier yar kymetli ve doal talar tantlabilir. Bunun yannda Sosyal Sorumluluk Projeleri kapsamnda bu mzede ilkretim rencilerine eitim verilebilir. Ayrca kmr karma teknolojisine ilikin makine tehizatn kk modelleri satlabilir veya niversitemiz konuklarna hediye edilebilir. Bundan baka kent merkezinde bulunan lavuar alan trmanma kulesi haline dntrlerek yeni ilevi ile koruna-bilir. Bu yeni ilev zellikle genlerin ilgisini eken bir aktivite olduu iin, trmanma yapan genlere veya izleyicilere sesli olarak lavuar alannn asl ilevi anlatlp halkn en nemlisi de genlerin ve ocuklarn bilinlenmesi salanabilir.

Endstriyel mirastan sonra Zonguldak ilinin kltrel mirasna bakacak olursak kentte, Kalkoli-tik Dnemde (M.. 5000) isknn balad grlr. Devrek ilesinde Buldan, Boncuklar ve Ereli ilesinde nnnde yaplan yzey aratrmalar Zonguldak ilinin Kalkolitik ada Balkan Vinca kl-trnn ve Marmara Blgesi Kalkolitik kltrlerinin etkisi altnda olduunu aka gstermektedir. 12 Kalkolitik Dnemi takip eden Erken Tun ana ait izler Zonguldakta Ereli ilesi Ovaky ya-knlarndaki Yasskayada tespit edilmitir. Turan Efe tarafndan yaplan kazlar neticesinde Yasska-yada Anadolu, Trakya ve Balkan kltrn yanstan bulgulara ulalmtr (Figr 4).13 Bundan baka Devrek Trbe Tepe, Kemerler, Buldan, Boncuklar, Akbyk, Karglk ve Ereli- nnnde yaplan yzey aratrmalarnda Erken Tun ana ait bulgularn ele getii G. Karauuz tarafndan bildirilmitir.14

Kentte, Hellenistik ve Roma Devirlerine ait olan ve herkes tarafndan bilinen Tios ve Herakleia Pontike antik kentleri olmak zere iki nemli arkeolojik sit vardr.

Tios, aycuma ilesi Filyos beldesinde bulunmaktadr. Kent, M.. 7. yzylda Tios isimli bir rahibin nderliinde kurulmutur. M.. 70 ylnda Romallar tarafndan tahrip edilip Roma eyaletle-rine bal ticaret ve balk kenti olarak yeniden ina edilmitir. 2006 ylndan bu yana Smer Atasoy bakanlnda kazlar devam etmektedir. Kentte, Dou tepesinde mezarlar tespit edilmitir. Bunun yannda, Akropol, Antik Liman ve iki Mendirek, Tiyatro, Sahil suru, Yollar, Hamam, Su Kemeri ve Savunma Kulesi vardr. Deniz ticareti yapan Roma devri sakinleri Filyos nehri sayesinde rnleri i blgelere kadar ulatrabiliyorlard. Zamanla nemini yitiren bu Roma kenti Bizans anda nemli bir dini merkez haline gelmitir.15

11 Fhl a.g.e. 12 KarauuzGngr,zcanAli,Eskiada Zonguldak Blgesi ve evresi, Konya, 2010.13 Efe,Turan,MercanAhmet,Yasskaya:KaradenizEreli(HeracleiaPontica)YaknlarndaTunaYerlemeleri,

23. Kaz Sonular Toplants 1. Cilt,S.361-374,2002.;EfeTuran,Yasskaya,anEarlyBronzeAgeSitenearHeracleaPontica(KdzEreli)ontheBlackSeaCoast,ZwischenKarpatenundAgais.NeolithikumundAltereBronzezeit,Ge-denktschriftfrNemejcova-Pavukova,Ed.HanselB.vd.S.27-37,2004.

14 Karauuz,zcana.g.e.15 SnmezhsanF.,ztrkBlent,BatKaradenizdeBirAntikKentKazs(Tios-Filyos)Arkeoloji Sanat127,S.133-

146, 2008.


13

Herakleia Pontike M.. 550 ylnda on kolonisi olarak kurulan, doal korunakl bir liman ken-tidir. Kentte, amfitiyatro, sur duvarlar, Herakles saray, fener kulesi, su kanallar kalntlar yannda Krispos mezar ant da bulunmaktadr.

Antik kentler yannda, Zonguldakn turizm varlklar iinde nemli bir yere sahip olan doal maaralardan kentin kltrel miras iinde yer alr. Ereli ilesinde yer alan maarann birincisi Kilise Maarasdr. Bu maara Roma ve Bizans Dneminde ibadet amal kullanlmtr. Tabannda geometrik ve figratif mozaik bezeme bulunmaktadr. kinci maara, kente de ismini vermi olan Herakles Maarasdr. nc maara 3 ayr maaradan oluan Cehennemaz maaralardr. nsan eliyle yaplm bu maaralar, Roma ve Bizans Dneminde ibadet amal kullanlmtr. Bunlardan biri olan Ayazma Maaras ise daha nce su sarnc olarak kullanlmtr.

Bunlardan baka kentin tantmna nemli bir katk salayacan dndmz bulgular, ay-cuma ilesi Kadolu Kynden gelmektedir. 2008 ylndan bu yana Ereli Mzesi tarafndan kaz ya-plan Kadolu Kynde, M.S. 3. yzyla ait iki villann taban mozaikleri aa karlmtr (Figr 5).

Kentin Hellenistik ve Roma Dnemlerine ait dier bulgular ise, G. Karuuz tarafndan Devrek ve aycuma ilesi yaknlarnda birok merkezde tespit edilmitir.16

Yukarda zetle sunduumuz yerleimlerin tmnn tarihi miras olarak korunmas eitli sebep-lerden tr elbette mmkn olmayabilir. Ancak kltrel miras imknlarn el verdii lde topluma ve gelecek kuaklara aktarabilmek iin, koruma, kullanma, bilgilendirme ve etkili sunum konusunda almalar yaplmaldr.17

Bizim en byk sorunumuz, kentlerin bymesi, hzl, arpk ve plansz yaplama sebebi ile toprak altndaki tanr ya da tanmaz kltr varlklarnn gn na kmadan, kltr envanterine girmeden yok olmasdr. Kltrel ya da endstriyel miras koruma politikalarnn banda bu soruna bir zm getirmek zaruridir. Bunun iin ncelikle kamu otoritelerinin ve yerel ynetimlerin alma-s gereken acil nlemler vardr. Kentlerin asl sahipleri olanlar yani o kentte yaayanlar tarafndan seilen yetkililerin, belediye yasasnda da yer alan ancak maalesef deerlendirilmeyen ya da baka amalar iin kullanlan arkeolog kadrolarnn ve arkeolog istihdamnn nemini kavramalar gerek-mektedir. Geleneksel dokunun korunmas ve kltre tanklk eden yaplarn restore edilip eitli ilevlerle halkn kullanmna amak iin giriimlerde bulunmaldr. Halk kltrel ve endstriyel miras ile ilgili bilgilendirmeli ve korumaya zendirme abas iinde olmaldr. Turizm amal giriilen koruma ve onarma almalarnn ilgili uzmanlar tarafndan yaplmasn salamaldr. Son yllarda lkemizde bir ok tanmaz kltr varlnn restorasyon almas ile yok edildiini ve geri dn mmkn olmayan bir hale geldiini grmek, kltrel mirasn korunmas adna en nemli problemlerden biri haline gelmitir. En yakn rneini Filyosta Tios antik kentinin surlarnda grmek mmkndr. Tarihi yaplar, mteahhitlerin eline braklacak kadar nemsiz yaplar deillerdir. Maliyeti, zaman hesaba katlmadan ilgili uzmanlar eliinde ve aslna uygun olarak almalarn tamamlanmas asl ama olmaldr. Bu konuya rnek tekil eden ikinci yap Kozlu Kilisesidir (Figr 6). Restore edilmek adna 16 Karauuz,zcana.g.e.17 SchofieldJohn,HeritageManagementTheoryandPracticeHeritage Reader,Ed.Fairclough,G.,S.15-30,London,

2008.

F. Glden EKMEN

14

balanan proje ile kilise bugn tamamen ykk haldedir. Bu gidie dur denilmezse, Kozluda yer alan Fransz evlerini de ayn son beklemektedir. Sz konusu evlerin bir an nce restore edilip, koruma politikalarnn belirlenmesi gerekir. Zonguldak ilinde kltrel evrenin tanmlanmas, plan proje ve uygulamalarda insann ve toplumsal yaamn gz ard edilmemesine zen gstermelidir. Son yllarda lkemizin byk illerinde yaplan birok il yneticileri tarafndan tercih edilen bir etkinlik olan tantm gnleri, Zonguldak iin de yaplmal, eer yaplyorsa sadece ehrin geleneksel mutfa ve el sanatlar deil kltrel ve endstriyel miras da tantm kapsamna alnmaldr.

Dikkate alnmas gereken dier acil nlem ise bilinlenme ve bilinlendirmedir. Bununla ilgili ola-rak asl grev Milli Eitim Bakanlna dmektedir. lkretim ve lise mfredat iinde rencilere, kltrel miras belleinin olumas ve korumaya ynelik bilincin gelimesini salayacak dersler veril-melidir. nk kltrel ya da endstriyel mirasn tanm veya neden korunmas gerektii dnyada her insan tarafndan farkl alglanmaktadr. Bizim lkemizde ise kaak kazlarn ve eski eser ticaretinin saysna bakldnda temel sorunun bilin eksiklii olduu gzlemlenmektedir.

lkemizdeki insanlara arkeoloji ya da kltr miras dediinizde neredeyse ounun dnce ba-lonu iinde altn dolu bir kp grebilirsiniz. Bunun temel sebebi yukarda da ifade edildii gibi bilin eksikliidir. Bununla ilgili olarak akla kavumas gereken en byk konu kltr mirasnn herhangi bir siyasi ideolojiye deil o milletin insanlk tarihine ait olduunun benimsenmesidir.

Kltr miras kimin mirasdr? Evrensel midir yoksa Milliyeti mi? Evrensel olduunu savunan bak as, kltr varlklarnn serbest dolamn, alnp satlmasn uygun bulur. Bulunduu lkede iyi korunamad zaman daha iyi korunaca baka bir lkeye tanmasn ngrr. Bu fikri savunanlar, phesiz, ekonomisi gl, kltr fakir, kendine kltr ithal eden, mzelerini baka lkelerden k-m eserler ile dolduranlardr. Oysa kltrel miras bulunduu lkenin ve o milletin kendi kltrnn bir parasdr. Bulunduu lkenin tm vatandalarnn ortak mirasdr. Bu sebepledir ki izinsiz olarak kaz yapmak, kltr varl karmak, onlar satmak ya da saklamak yasaktr ve yasak olmaldr. Kald ki kltr ticaret olarak alglamayan, eski esere ilgi duyan, kaz yapmak isteyen vatandalara lkemizde yetkili kurumlar tarafndan izin verilmektedir.

Zonguldak ili Gkebey ilesinde eski esere ve kltrel mirasa verdii nemle dikkati eken bir irket ve bu irket dahilinde kurulan zel mze takdire ve tantmaya deerdir.

ANAKILAR ARKEOLOJ VE ETNORAFYA ZEL MZES

anaklar irketler Grubu tarafndan kurulan mzeden bahsetmeden nce irket hakknda bilgi vermek daha doru olacaktr.

Zonguldakn Gkebey ilesi Gaziler Kynde dnyaya gelen Mithat ve Mehmet anak kar-deler, 1963 ylnda babalar Tahir anaknn nderliinde mozaik tuvalet ta ve lavabo retimine baladlar. 1980 ylnda Gkebeyde ilk fabrikasyon retime geen kardeler, 2000 ylnda ISO 9001 Kalite Gvence Sistemi Belgesi, Alman LGA Normlarna Uygunluk ve srail Standartlarna Uygunluk Belgesi alarak 23 lkeye ulaan ihracat potansiyeline ulatlar. Seramik, Vitrifiye, Mobilya ve Armatr fabrikalar ile lkemizin lider kurulularndan birisi olan anaklar irketler Grubu, ticaret ve yatrm


15

dnda, eitime, doaya, hayvanlara ve kltr deerlerine verdii nem ile dikkati ekmektedir. Blent Ecevit niversitesi bnyesinde Gkebey ilesinde bulunan Mithat-Mehmet anak Meslek Yksekokulu, anaklar irketler Grubu tarafndan yaptrlm ve 2006-2007 ylnda almtr. irke-tin doaya ve hayvanlara verdii ilginin en gzel gstergesi olan hayvanat bahesi ve botanik alan da, anaklar Tesislerinde 30 dnmlk bir araziye kurulmutur. Bnyesinde 75 farkl trden 850 hayvan barndran bu alan, onlarca eit bitki ve iekle ziyaretisine doay ve hayvan sevdirmekte ve doay koruma bilinci alamaktadr.

irket sermayesi ve byklk dikkate alndnda anaklar ailesinin, mtevazlk, misafirperver-lik, gleryz ve samimiyetinin vgye deer olduu grlr.

anaklar irketler Grubu Ynetim Kurulu yesi ve Onursal Bakan Mithat anaknn tarihe olan ilgisi ile filizlenen anaklar Arkeoloji ve Etnorafya Mzesi, T. C. Kltr ve Turizm Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrlnden gerekli izinler alnarak 25 Ekim 2005 tarihinde kurulmu-tur. Sadece Zonguldaktan deil neredeyse Trkiyenin tm blgelerinden gelen eserler ile zenginle-en mze, yaklak olarak 600 metrekarelik bir alanda iki katl bir binada hizmet vermektedir. irketin topluma, tarihe ve kltrel miras bilincine kazandrd bu nemli olgu, takdire deer ve rnek aln-mas gereken bir giriimdir. Mzede, Erken Tun andan (M.. 3000) balayp gnmze kadar gelen arkeolojik ve etnorafik olmak zere 785 eser yer almakta ve kamu mzelerinden farkl olarak tm eserler sergilenmektedir (Figr 7-8). Altn, tun, bakr, demir, seramik, cam, ahap, ta, dokuma gibi ok eitli materyalden retilmi olan eserler dnemlerine gre tasnif edilmi ve bilgilendirici yazlar ile tehir edilmektedir (Figr 9-10). Mzenin ziyarete ak ve girilerin cretsiz olmas da kltrel miras bilincinin alanmas ynnde atlm yardmsever nitelikli bir admdr. Sz konusu bu mze Zonguldak Blgesinde Karadeniz Ereli Arkeoloji Mzesinden baka ziyaret edilebilecek ikinci mzedir. Mzenin tantlmas ve mzelerin asl nitelii olan retici ve eitici niteliini yaatabilmesi iin bu mzeye bata niversitemiz olmak zere lise ve ilkretim okulu rencilerinin gtrlmesi ve bilgilerinin artmas salanmaldr. Bu tip faaliyetlerin skl, ehrimizde zellikle gelecein sahip-leri olan yeni neslin bilinlenmesini ve sosyal evresine de bunu aktarmasn salayacaktr.

F. Glden EKMEN

16

KAYNAKA

COSSONS, Neil, The Bp Book of Industrial Archaeology, London, 1993.

EFE, Turan, MERCAN, Ahmet, Yasskaya: Karadeniz Ereli (Heracleia Pontica) Yaknlarnda Tun a Yerlemeleri, 23. Kaz Sonular Toplants 1. Cilt, S. 361-374, 2002.

EFE, Turan, Yasskaya, an Early Bronze Age Site near Heraclea Pontica (Kdz Ereli) on the Black Sea Coast, Zwischen Karpaten und Agais. Neolithikum und Altere Bronzezeit, Gedenk-tschrift fr Nemejcova-Pavukova, Ed. Hansel B. vd. S.27-37, 2004.

ERSOY, Melih vd., Sanayisizleme Srecinin Kentsel Yaama Etkileri, Zonguldak rnei, Ankara, 2001.

FHL, Axel, Bauten der Industrie und Technik, Bonn, 1995.

GEN, Hamdi, Cumhuriyetin lk Yllarnda Zonguldakta Nfus, Ticaret ve Sanayi (1920-1932), Zonguldak Karaelmas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/12, S. 137-152, 2001.

HANERLOLU, Orhan, Ekonomi Szl, stanbul, 1981.

JESBERG, Paulgerd, Bauen fr Kultur, Arbeiten und Wohnen Deutsche Bauzeitschrift 7, S. 107-115, 1999.

KARAUUZ, Gngr, ZCAN Ali, Eskiada Zonguldak Blgesi ve evresi, Konya, 2010.

KKSAL, T. Gl, stanbuldaki Endstri Miras iin Koruma ve Yeniden Kullanm nerileri, stanbul Teknik niversitesi, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 2005.

SCHOFIELD, John, Heritage Management Theory and Practice Heritage Reader, Ed. Fairclough, G., S. 15-30, London, 2008.

SNMEZ hsan F., ZTRK Blent, Bat Karadenizde Bir Antik Kent Kazs (Tios-Filyos) Arkeoloji Sanat 127, S. 133-146, 2008.

TRINDER, Barrie, FHL Axel vd., Blackwell Encyclopedia of Industrial Archaeology, Oxford, 1992.

WRIGHT, Patrick, On Living in an Old Country, London, 1985.


17

EKLER

Figr 1: atalaz Termik Santrali (www.azonguldak.com/binalar.htm 15.05.2014)

Figr 2: Filyos Ate Tula Fabrikas

Figr 3: Ruhr Mzesi (www.rurhmuseum.de 15.05.2014)

F. Glden EKMEN

18

Figr 4: Yasskayada Bulunan Seramiklerden rnekler (Efe, Turan, Yasskaya, an Early Bronze Age Site near Heraclea Pontica (Kdz Ereli) on the Black Sea Coast, Zwischen Karpaten und Agais. Neolithikum und Altere Bronzezeit, Gedenktschrift fr Nemejcova-Pavukova, Ed. Hansel B. vd.

S.27-37, 2004)

Figr 5: Kadolu Kynde Bulunan Mozaik rnekleri (Zonguldak l Kltr Turizm Mdrl Arivi)

Figr 6: Kozlu Kilisesi


19

Figr 7: anaklar Arkeoloji ve Etnorafya Mzesi-Mithat anak

Figr 8: anaklar Arkeoloji ve Etnorafya Mzesi

Figr 9: Mithat anak Mze Hakknda Bilgi Verirken

F. Glden EKMEN

20

Figr 10: anaklar Arkeoloji ve Etnorafya Mzesinde Sergilenen Eserlerden Bir Grup


21

2004-2008 YILI ARKEOLOJK YZEY ARATIRMASI IIINDA ZONGULDAK BLGESNN ESKA TARH KRONOLOJS ZERNE

KISA BR NOT

GNGR KARAUUZ*

GR

1991 ylndan nce Zonguldak il snr denilince, bugn il olan Bartn ve Karabkn de dhil olduu siyasi corafya anlalyordu. Dolaysyla bu iki il snr da, blgenin arkeolojik ve kltrel dokusu iine dhil edilme-lidir. Aslnda Zonguldak Blgesi olarak, Osmanl dnemindeki Kastamonu Vilayetinin snrlarnn alglanmas kanaatimce daha doru olacaktr. Bu da douda Sinoptan batda Dzceye; kuzeyde Bartndan gneyde Boluya kadar uzanm olan alan demektir phesiz. Ama hem sahann ok geni, hem bugn Zonguldakn il snrnn klmesi ve hem de bize ayrlan sayfalarn bu konuyu etraflca irdelememize imkn vermemesinden daha ayrntl yazmamz imknszlamaktadr. Bu yzden burada yaplacak olan da Zonguldak il snrlar iin-deki Kdz. Ereli, Devrek, aycuma ve Gkebey/Tefenin eskia tarihi ve arkeolojik dokusu zerinde ksaca durularak, blgede 2004-20081 yllar arasnda kefettiimiz arkeolojik malzemeler nda, blgenin geirdii tarihsel kronoloji ortaya serilecektir. Bu konuda kapsaml iki eser daha nceden tarafmzdan yaymlanm olduundan2 okuyucular daha detayl bilgi iin bu iki eserimize havale etmek isterim.

ZONGULDAK BLGES KRONOLOJS

A-Prehistorik alar

Zonguldak il snrlar iinde Paleolitik, Mezolitik ve Neolitik dnemi yanstan herhangi bir arkeolojik buluntuya rastlanmamtr. Bilindii zere G.. 2 milyon-10.000 aralna yerletirilen Paleolitik, besin topla-ycl dnemi olarak isimlendirilmekte ve Greke palaios/eski, lithos/ta kelimelerinin bilekesi ile eski ta ya da yontma ta a olarak da ilk ve orta retim ders kitaplarmzda yer bulmaktadr.

* Prof.Dr.;NecmettinErbakanniversitesi,AhmetKeleoluEitimFakltesi,SosyalBilgilerEitimiAnaBilimDal,[email protected],17-21Eyll2013tarihlerindeBelgrattatoplananFfth Interna-tonal Congress on Black Sea Antqutes balkltoplantdabirksmokunmutur.

G.Karauuz,2004YlDevrek(Zonguldak)YzeyAratrmas,Aratrma Sonular Toplants XXIII, Antalya, 2005, 69-82;G.Karauuz,2005YlDevrek,Gkebey(Tefen)YzeyAratrmas,Aratrma Sonular Toplants XXIV, 2006,anakkale,327-340;G.Karauuz,ZonguldakliveleleriYzeyAratrmas2006,Aratrma Sonular Top-lants XXV,2007,Kocaeli,43-54;G.Karauuz,KaradenizErelisiveAmasraArkeolojiMzelerindeBulunanBazEserlerHakknda,Aratrma Sonular Toplants XXV,2007,Kocaeli,55-64;G.Karauuz,OnOpenAirCultAre-asinDevrekandEnvironment,Anodos, Studies of the Ancient World 6-7/2006-2007,Trnava,227-232;G.Karauuz,aycuma,Gkebey(Tefen),DevrekleleriYzeyAratrmas2007, Aratrma Sonular ToplantsXXVI/1,105-116;Karauuz,ZonguldakBlgesi2008YlYzeyAratrmas,Aratrma Sonular Toplants XXVII,175-186;G.Karauuz,-B.S.Dring,ANoteonPrehistoryoftheDevrekRegion,NorthernTurkey,Anatolica,XXXV,153-165;Karauuz,G.-O.Doanay-H..Kunt,DevrekveevresindenRomaDnemineAitBirkaMezarHakkndaDnce-ler,Arkeoloji ve SanatCXXX,2009,89-102.

2 G.Karauuz,G.-A.Ak-H..Kunt,Zonguldak Blgesi Arkeoloji, Eskia Tarihi ve Corafya Aratrmalar, Arkeolojik Yerlemeler, Kalntlar, Buluntular ile Kdz. Ereli ve Amasra Arkeoloji Mzesinden Baz Eserler, Konya,2010;G.Karauuz-A.zcan,Eskiada Zonguldak Blgesi ve evresi. En Eski Devirlerden .S. 395e Kadar, Konya, 2010.

GNGR KARAUUZ

22

Sonlarna doru tarmn yaplmaya baland ve .. 10.000-8.000 zaman aralna konan Mezolitik/Epipaleolitik ise mesos/orta + lithos/ta szcklerinin kaynatrlmasyla tretilmitir. .. 8.000-5500 d-nemine yerletirilip ilk ky toplumlar ya da ilk retimcilik dnemi eklinde adlandrlp neos/yeni/cilal + lithos/ta kelimelerinden tretilen Neolitik ada, doal barnaklar yerine konutlar ina edilmi, yerleik ky yaamna geilmi ve avc-toplayc ekonomiden tarm ve hayvanclk arlkl besin ekonomisine arlk veril-mitir. Tm Karadeniz Blgesi gz nne alndnda Paleolitik ve Neolitik dnemlerin sadece Kastamonuda (Paleolitik: Hyktepe, Katrakderesi, arlktepe, Sokukayas/Takpr3. Neolitik: Alak, Pazardoruu4) var-l bilinmektedir.

a-Kalkolitik a

Zonguldak il snr iinde en eski isknn Erken Kalkolitik a ile birlikte Devrek ile snrlar dhilindeki Boncuklar5 ve Buldan6 yama yerlemeleri ile temsil edildii ilk defa tarafmzdan kefedilmitir. Bu noktada blge iin nemli bir kefimiz de, Kalkolitik adaki isknlarn Orta Kalkolitik ile birlikte hem Buldan hem de Kdz. Ereli snrlar iindeki nn maara yerlemesi7 yannda Ge Kalkolitik ada, Boncuklar yerlemesi ile kesintisiz olarak Kalkolitik a boyunca blgenin yerleime sahne olduu tespitimizdir8.

Gelikin ky ya da ileri retici topluluklar dnemi olarak adlandrlm Kalkolitik (khalkos + lithos) ada (.. 5500-3000), maden de kullanlmaya balanr. Dolaysyla nce bakr sonra bakr ve arsenik alamndan eitli aletler yaplr bu dnemde. Dahas saban, tarmda kullanm alan bulur. Nfus giderek artmtr, hatta kimi yerlemeler kasabaya dnmtr. .. 4500 yllarnda Anadolu, Balkanlardan ve Boazlar zerinden gelen bir takm gmenlerce yerleilmeye sahne olmaya balar. anakkale Boazna ilk kez bu dnemde yer-leilmeye balanr. Muhtemeldir ki bu gler srasnda Zonguldak Blgesi de ilk nasibini almtr.

b-Eski Tun a

Eski Tun a (.. 3200-2000) ile blgenin kesintisiz bir ekilde yerleime sahne olduu, yine Devrek ile snrlar iinde bulunan Trbetepe9, Kadky10, Denizyeri11, Boncuklar, Buldan, Karglk12, Akbyk13 ile Kdz. Erelideki nn yerlemeleriyle kantlanmaktadr. Daha nce Kdz. Ereli snrlar iindeki Eski Tun yerlemesi olan Yasskayada yaplan arkeolojik kaz, ilk prehistorik kaz olmas asndan nemlilik arz etmektedir14.

lk devletlerin tarih sahnesine kmaya balad bu dnemde, nceleri bakr, arsenik daha sonra bakr ve kalayn karm ile tun elde edilmitir. .. 2700lerden sonra mleki ark ilk kez bu dnemde kullanlmaya

3 A.zdoan-C.Marro-A.Tibet,1995YlKastamonuYzeyAratrmas,Aratrma Sonular Toplants XIV/2,1997,309;M.zdoan,TarihncesiDnemlerdeAnadoluileBalkanlarArasndakiKltrliki-leriveTrakyadaYaplanYeniKazalmalar,TBA-AR I, 1998, 67.

4 zdoan-Marro-Tibeta.g.m.307.5 Devrekilesi,olakpehlivanky,Boncuklarmahallesindebiryamayerlemesidir.6 Devrekilesi,Devrek-Akasuyoluzerinde,Topudeirmeninin200metresandabiryamayerlemesidir.7 Kdz.Ereliilesi,aylolu/Gnelibeldesi,Kelemahallesi,nnmevkiindebirmaarayerlemesidir.8 Karauuz-Ak-Kunta.g.e.175vd.;Karauuz-Dringa.g.e.9 Devrekilesi,MstakimlerveHatpolukyyaknlarndaveDevrekkentsanayisiningneyindedir.10 Devrekilesi,Pnarnkynn1kmgnetbatsndaveeskistfabrikasnn1kmkuzeyindedir.11 Devrekilesi,Kemerlerky,Karaahmetolumahallesi,Denizyerimevkiindedir.12 Devrekilesi,Bakrclarky,Karglkmevkiindedir.13 Devrekilesi,Alparslanky,Akbykmahallesindebiryamayerlemesidir.14 Efe-Mercan2001.


23

balanr. Nfus imdiye kadar grlmedii kadar artar ve kylerden kentlere gler balar. Yerlemelerin etraf surlarla evrilir ve Anadoluda ynetici snfn yaad saray denilebilecek ilk yaplar grlmeye balanr.

B-TARH ALAR

a-Blgede Hitit skn Problemi

.. 2. binin balarnda Anadolu yazyla tanr. Asur ile Kane=Nea/Kayseri Kltepe kenti ile Anado-lunun ou kentleriyle birlikte ticari bir a rlr bu dnemde. Hemen ardndan Eski Hitit ve Hitit imparator-luk dnemi yaanr Anadoluda. Hatta bu dnem, Kastamonu Merkez le15, Takpr16 hsangazi, Daday ve Ara17 gibi ile snrlarnda Eski Hitit ve imparatorluk dnemi yerlemeleri ile temsil edilir. Zonguldakn yakn komular ankr ve Karabk civarnda da Ge Tun a yerlemeleri18 ile Eflanide ren ve Semercitepe yer-lemeleri, Boluda Asker hyk ve Gerede civarnda Halalar hyk Hitit yerlemeleri asndan19 birka rnek oluturur. Ama Zonguldak il snrlar iinde ve mzelerde yaptmz arkeolojik aratrmalar, Hitit yerlemeleri iin bize herhangi bir somut delil sunmamtr. Yani Zonguldak Blgesinde Hitit varl tarafmzdan tespit edilmemitir.

Bu durum, -2011 ylnda Polonyann bakenti Warovada toplanan 8. Hititoloji kongresinde ifade etti-im gibi- belki, imdilik yle izah edilmelidir:

Zonguldak Blgesinde genellikle yama yerlemelerinin grlmesi ve hyklemenin az olmas,

Blgede ahap mimari tarznn benimsenmi olmas,

Blgenin youn bitki rts ile kapl olmas. Dolaysyla blgede ormanlarn youn olmas Hititlerin bu blgeyi sadece, aa denizi gzyle bakmasna sebep olmu olabilir.

Ya da Zonguldak Blgesinde -belki- Hitit siyasi gc zayft veya hi yoktu.

Beylik Kalesi Sur Duvar -Devrek-

15 zdoan-Marro-Tibeta.g.e.,308;A.zdoan-C.Marro-A.Tibet,KastamonuYzeyAratrmas1997Ylalmalar,Aratrma Sonular ToplantsXVI/2,1999,223-225.

16 A.zdoan-C.Marro-A.Tibet-C.Kuzucuolu,KastamonuYzeyAratrmas1996Ylalmalar,Aratrma So-nular ToplantsXV/2,1998,66,68-69,74.

17 zdoan-Marro-Tibet-Kuzucuolua.g.m.,78,81-82.18 R.Matthews,ProjectPaphlagonia:RegionalSurveyinankrandKarabkProvinces,1998,Aratrma

Sonular ToplantsXVIII/2,2000,176;R.Matthews,ProjectPaphlagonia:RegionalSurveyinankrandKarabkProvinces,1999,Aratrma Sonular Toplants XX/2, 2001, 250.

19 C.A.Burney,NorthernAnatoliaBeforeClassicalTimes,Anatolian Studies VI, 1956, 190.

GNGR KARAUUZ

24

Blgenin zellikle i kesimlerinin (Devrek, aycuma, Gkebey/Tefen), .. 2. binden .. 4. yzyla kadar herhangi bir yerleime sahne olmad -imdilik- anlalmaktadr. Dolaysyla blge iin bu dnemi, Ka-ranlk a olarak adlandrmak istiyoruz.

b-Demir a ve Sonras

Ancak .. 8. yzylda blgenin ky kesimleri hakknda antik yazarlar bilgi vermeye balar20. Zonguldak civarnda bulunmu ve bugn Amasra Arkeoloji Mzesinde bulunan skit-Kimmer tipi ok ular21, blgenin ky kesimlerinin, .. 7. yzyldan itibaren Anadoluda grlmeye balanan Kimmer istilasna uradnn kantlar olmaldr.

Blgenin, .. 4. yzyln ilk yarsndan .. 47 ylna kadar ky kesimlerinin tarihini Herakleia/Kdz. Ereli arlkl olarak Memnon kitaplatrmtr22. Buradaki anlatmlara gre Herakleia tiranlar srasyla yleydi.

c- Klasik, Helenistik ve Roma Dnemi

Herakleia Tiranlar ve Yneticileri

(kardei)

Klearkhos (.. 364-353) Satyros (.. 353-346)

(ocuklar)

Timotheos (.. 346-338) - Dionysios (.. 338-305) ve (ei) Amastris

(ocuklar)

Klearkhos Oksathres - Amastris

20 Homeros, Iliad, TheLoebClassicalLibrary,(ed.A.T.Murray),London,1930,II,850-855;Hesiodos,Theogony, The LoebClassicalLibrary,(ed.H.G.Evelyn-White),London1930,335-345.

21 Karauuz-Ak-Kunta.g.e.,LevhaLXI.22 Memnon,Herakleialbirtarihidir.RomaimparatoruAugustuszamanndayaamtr.HerakleiannTarihi

adlbireseri.S.IX.yzyldaPhotiustarafndanzamanmzaulatrlmtr.Eser,dokuzdanitibarenonaltkitaptanolumutur,yanielimizdebulunanyedikitapHerakleiadanszetmektedir.Buesersonyllarda,Trkeye,hakkndayaptyorumvedeerlendirmelerleM.Arslannkalemiylekazandrlmtr(M.Ars-lan, Memnonun Herakleias ve Yorumlanmas,stanbul).


25

Babas ve amcasnn sergiledii zalimane bir ynetimin aksine, olduka demokrat bir kimlie sahip olan Timotheosun dnemi, Anadoludaki Pers hkimiyetinin artk yava yava atrdad bir evreydi. Ama o, gtt akllca politikalar sonucu Herakleia ve evresini bu huzursuzluktan en az etkilenir kld.

Pnarn Yeralt rg Mezar Devrek-

Kardei Dionysios da Byk skender (III. Aleksandros)in Anadoluyu geip Granikos, ssos (.. 333) ve Gaugamela (.. 331) savalarndan zaferle kt yllarda, Herakleiann banda idi23. Kydaki kentleri her eye ramen baarl bir ekilde elinde tutuyordu. Ama onun dneminde blgenin i kesimleri (Devrek, ay-cuma, Gkebey/Tefen) youn bir yerleime sahne olmamt henz. Bu dnem i blgeler, belki de Herakleia iin ekilip biilen ve eitli meyvelerin yetitirildii araziler olmalyd.

Dionysios, Byk skenderin lmnden sonra diodokh/ardllarndan olan Lysimakhosun mttefiki idi. Bir ekilde yolu Herakleia kenti ile kesien ranl/Persli Amastris, Dionysos ile evlenmi ve bu evlilikten ocuk dnyaya getirmitir. Kocasnn lmyle birlikte iktidara gelen kralie yer yer iktidar iki olu ile birlikte paylamaktadr. Ancak kralie, Lysimakhos ile evlenir ama bu ikinci kocasnn, gnln, Msr kral I. Ptole-maiosun kz Arsinoeye kaptrmasyla bu evlilik sona erecektir24. Bu arada Amastris, blgede, Kytoron/Cide, Kromna/Kurucuile, Teion/Filyos ve Amastris/Amasra kentlerini kurar25. Bununla kalmaz ve Roma dneminde de kullanlmaya devam edilecek -aycuma snrlar iinde bulunan ayrkyden balayp Gynk, Salmanlar mevkiinden devam edip omranl ve Derecikren zerinden Filyosa ulaan- bir su kemeri yaptrr.

23 Memnon,De Rebus Heracleae, (C.Mllerus,Fragmenta Historicorum Graecorum, III,Paris1848;F. Jacoby,Die Fragmente der greiechischischen Historiker,Teil,B,Leiden1950,337-368;434;Memnonun Herakleia Pontike Tarihi (Eski Yunanca Aslndan eviri M. Arslan),stanbul,2007,IV.

24 Memnona.g.e.VI.25 Strabon,Geographika(TheGeograpyofStrabon),TheLoebClassicalLibrary,ed.H.L.Jones,London1947.Geo-

graphika(AntikAnadoluCorafyas:XII-XIII-XIV),ev.A.Pekman,stanbul1993,XII.III.10.

GNGR KARAUUZ

26

ayrky Su Kemeri aycuma-

Blgedeki tm bu hizmetlerine karlk, oullaryla birlikte Herakleiadan, Amastris kentine yapt deniz yolculuu srasnda, ocuklar tarafndan denize atlarak hunharca katledilecektir bu bahtsz kralie. Kralienin byle acmaszca ldrlmesi, eski kocas Lysimakhosun yreini actr ve kralienin iki olunu ldrerek, eski karsnn kann yerde brakmaz26.

Bu olaylar sonucunda, Herakleiann hkim olduu blgelerde bir otorite boluu doar. Herakleiann ynetimine, .. 284te Teionlu Philetairosun kardei Eumenes ve ardndan Herakleides, Lysimakhos tara-fndan getirilse de bu otorite boluu giderilemez. ok ksa bir sre iinde Bithynia kral Zipoites, Herakleia ile Teionu i blgelerle Devrek, aycuma, Gkebey/Tefen- birlikte zapt eder. Bu tarihten fazla deil yl sonra, .. 281de Lysimakhos, dier bir ardl olan Seleukos ile giritii Kurupedion savanda, Herakleial Malakon tarafndan ldrlr27. Byk bir zaferdir Herakleiallar iin onun ldrlmesi. nk seksen drt yl Herakleiada sren tiranlk rejimi kmtr ve Herakleides zindandadr.

ayrky Kpr -aycuma

26 Memnona.g.e.VI.27 Memnona.g.e.VIII.


27

Ortalk durulmamtr. Phokritos, Herakleia tahtna geirilir ama srgndeki Herakleiallar da tarihi Nymhisi tahta oturtmak iin byk abalar harcamaktadr28. Bu arada, Kurupedion savandan hemen sonra Seleukos, I. Ptolemaios Soterin olu Ptolemaios Keraunos tarafndan ldrlnce Herakleiallar onun yannda yer alrlar. .. 278de Paphlagoniann gney komusu sava ve yamac Galatlar ile giriilen savata Ptole-maios Keraunosun lmesiyle de Herakleiallar artk I. Nikomediesin mttefiki olmutur. Herakleiallar o, ei Etazetann oullarnn muhafz olarak atamtr. Bu sralarda I. Nikomedesin olu Zelias ile olan mcade-lelerinde, Herakleiallar arabuluculuk grevi stenmitir ama bu durum Galatlarn pek houna gitmemitir29. Galatlar, i blgeler Devrek, aycuma, Gkebey/Tefen- de dhil olmak zere Herakleia topraklarn yama-lamlardr.

Bu olaylar geliirken Pontos krallnda baz alkantlar ba gsterir. I. Mithradatesin olu Ariobarzanesi lmyle ocuk yata II. Mithradates Pontos tahtna oturur (.. 249). Bunu frsat bilen Galatlar, Amisos (Amasya)a saldrrlar ama Pontoslularn yardmna Herakleiallar koar. Ama bu yardmn bedeli Herakleiallar iin ok ar olur ve Herakleia, ikinci kez Galatlarca yamalanr. Herakleiallar, Galatlara belli miktar altn de-mekle ancak onlarn hmndan kurtulur30. uras da bir gerektir ki Herakleia, Galatlarca sadece yamalanm ama tam manasyla ele geirilememitir. phesiz Herakleiaya Galat aknlar, Kastamonu-Karabk-Yenice yolu ile yaplm olmalyd. Galat aknlar, Gkebey/Tefen snr iinde nc savunma kalesi zellii gsteren Boda kalesi31 ile -belki- kesilebiliyordu.

.. 190larda Romallar Anadoludadr. Herakleiallar bu yllarda genellikle Romallarn yannda mttefik olarak baz nemli roller stlenir32. Zonguldak Blgesinin i kesimleri -bu yllardan balamak zere- imdiye kadar grlmedik tarzda yerlemeye sahne olur ve nfus artar. zellikle Roma mparatorluk anda (.. 31-.S. 192) blgenin isknlamas zirve yapar33.

Pontos kral VI. Mithradates Eupator, Paphlagonia zerinden Bithynia topraklarn hibir mukavemet-le karlamakszn .. 88 ylnda ele geirir. Ancak bir yl sonra Roma komutan Sulla bu topraklar tekrar Romann hkimiyetine teslim eder. Bir ara tekrar Pontos krallnn eline geen Herakleia (.. 73), tekrar Romann egemenliine girer ve kent Romallarca yaklr, halkn bir ksm esir edilir bir ksm da ldrlr (.. 70)34. Buna karlk Roma, Herakleiann topraklarn .. 59da iade eder ve sekiz bin kiinin de blgeye yer-lemesine izin verir35.

C- SONU

Olduka zl bir ekilde anlatmaya altmz Zonguldak Blgesinin eskia tarihi kronolojisinin nasl ekillendii arkeolojik veriler nda gsterilmeye allmtr. Durum byle olunca blgede yaptmz arke-olojik yzey aratrmalarmzn sonucunda blgenin i kesimlerde de Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Orta-Ge Tun a yerlemelerinin izine imdilik- rastlanmamtr. leride blge hakknda yaplacak eitli almalar, blgenin eskia tarihinin daha da renklendirilmesinde nemli katklar salayaca midini tamak istiyorum.

28 Memnona.g.e.IX-XI.29 Memnona.g.e.XXII.30 Memnona.g.e.XXIV.31 G.Karauuz, aycuma,Gkebey(Tefen),DevrekleleriYzeyAratrmas2007, Aratrma Sonular

Toplants XXVI/1, 2009, 107,res.9-10;Karauuz-Ak-Kunta.g.e.151,LevhaVIII,XVIII.32 Memnona.g.e.XXIX.33 Karauuz-Ak-Kunta.g.e179vd..34 Memnona.g.e.XLVII-LII.35 Memnona.g.e.LX.

GNGR KARAUUZ

28

ZONGULDAK BLGES ESKA TARH KRONOLOJS1

KesimlerPALEOLTK Kalnt Yok

MEZOLTK Kalnt YokERKEN KALKOLTK

(yak. .. 5500-4500)

ORTA KALKOLTK

(yak. .. 4500-4000)

GE KALKOLTK

(yak. .. 4000-3000)

Devrek: Kdz. Ereli

LK TUN AI I-III

(yak. .. 3000-2000)

Devrek: Kdz. Ereli:

ORTA TUN AI

(yak. .. 2000-1450)

Kalnt Yok

GE TUN AI

(yak. .. 1450-1200)

Kalnt Yok

DEMR AI

(yak. .. 1200-750)

ARKAK DNEM

(yak. .. 750-480)

KLASK DNEM

(yak. .. 480-330)

Kalnt Yok

Kalnt Yok

Kalnt Yok

Antik yazarlar blgenin ky kentleri hakknda bilgi verir.

Kdz. Ereli ve Amasra Arkeoloji Mzesi Buluntular

HELENSTK DNEM

(yak. .. 330-31)

GE HELENSTK DNEM

(yak. .. 150-31)


Devrek

Gkebey/Tefen

aycuma

ROMA DNEM

(yak. .. 31-.S. 395)


Devrek

Gkebey/Tefen

aycuma

GE ANTK DNEM

(yak. .S. 425-600)

Devrek

Gkebey/Tefen

aycuma


29

KAYNAKA ve KISALTMALAR

ARSLAN, Murat, Memnonun Herakleias ve Yorumlanmas, Odin Yaynclk, stanbul, 2007.

BURNEY, C. A., Northern Anatolia Before Classical Times, Anatolian Studies VI, 1956, 179-203.

EFE, Turan-Ahmet, Mercan, Yasskaya: Karadeniz Ereli (Heraclea Pontica) Yaknlarnda Tun a Yerleim-leri, Kaz Sonular Toplants XXIII, 2002, 361-374.

Hesiodos, Theogony, The Loeb Classical Library, ed. H. G. Evelyn-White, London, 1930.

Homeros, Ilad, The Loeb Classical Library, ed. A. T. Murray, London, 1930.

KARAUUZ, Gngr, 2004 Yl Devrek (Zonguldak) Yzey Aratrmas, Aratrma Sonular Toplants XXIII, Antalya, 2005, 69-82.

2005 Yl Devrek, Gkebey (Tefen) Yzey Aratrmas, Aratrma Sonular Toplants XXIV, 2006, anakkale, 327-340.

Zonguldak li ve leleri Yzey Aratrmas 2006, Aratrma Sonular Toplants XXV, 2007, Kocaeli, 43-54.

Karadeniz Erelisi ve Amasra Arkeoloji Mzelerinde Bulunan Baz Eserler Hakknda, Aratrma Sonular Toplants XXV, 2007, Kocaeli, 55-64.

On Open Air Cult Areas in Devrek and Environment, Anodos, Studies of the Ancient World 6-7/2006-2007,Trnava, 227-232.

aycuma, Gkebey (Tefen), Devrek leleri Yzey Aratrmas 2007 , Aratrma Sonular Toplants XXVI/1, 2009, 105-116.

Zonguldak Blgesi 2008 Yl Yzey Aratrmas, Aratrma Sonular Toplants XXVII, 2009, 175-186.

KARAUUZ, Gngr- Bleda, Dring, A Note on Prehistory of the Devrek Region, Northern Turkey, Ana-tolica, XXXV, 2009, 153-165.

KARAUUZ, Gngr-Osman, DOANAY-Halil brahim KUNT,Devrek ve evresinden Roma Dnemine Ait Birka Mezar Hakknda Dnceler, Arkeoloji ve Sanat CXXX, 2009, 89-102.

KARAUUZ, Gngr-Ayhan AKI-Halil brahim KUNT, Zonguldak Blgesi Arkeoloji, Eskia Tarihi ve Corafya Aratrmalar, Arkeolojik Yerlemeler, Kalntlar, Buluntular ile Kdz. Ereli ve Amasra Arkeoloji Mze-sinden Baz Eserler, Konya, izgi Yaynevi, 2010.

KARAUUZ, Gngr-Ali ZCAN, Eskiada Zonguldak Blgesi ve evresi. En Eski Devirlerden .S. 395e Kadar, Konya, izgi Yaynevi, 2010.

MATTHEWS, R., Project Paphlagonia: Regional Survey in ankr and Karabk Provinces, 1998, Aratrma Sonular Toplants XVIII/2, 2000, 175-180.

GNGR KARAUUZ

30

Project Paphlagonia: Regional Survey in ankr and Karabk Provinces, 1999, Aratrma Sonular Toplants XX/2, 2001, 249-256.

MEMNON, De Rebus Heracleae, (C. Mllerus, Fragmenta Historicorum Graecorum, III, Paris 1848; F. Jacoby, Die Fragmente der greiechischischen Historiker, Teil, B, Leiden 1950, 337-368; 434; Memnonun He-rakleia Pontike Tarihi (Eski Yunanca Aslndan eviri M. Arslan), stanbul, 2007.

ZDOAN, Mehmet, Tarih ncesi Dnemlerde Anadolu ile Balkanlar Arasndaki Kltr likileri ve Trakyada Yaplan Yeni Kaz almalar, TBA-AR I, 1998, 63-93.

ZDOAN, Asl.-Catherine Marro-Aksel Tibet, 1995 Yl Kastamonu Yzey Aratrmas, Aratrma Sonular Toplants XIV/2, 1977, 303-330.

Kastamonu Yzey Aratrmas 1997 Yl almalar, Aratrma Sonular Toplants XVI/2, 1999, 219-244.

ZDOAN Asl.-Catherine Marro-Aksel Tibet-Catherine Kuzucuolu, Kastamonu Yzey Aratrmas 1996 Yl almalar, Aratrma Sonular Toplants XV/2, 1998, 63-104.

STRABON, Geographika (The Geograpy of Strabon), The Loeb Classical Library, ed. H. L. Jones, London 1947. Geographika (Antik Anadolu Corafyas: XII-XIII-XIV), ev. A. Pekman, stanbul 1993.


31

GE ANTK ADA HONORIAS

Yrd. Do. Dr. Glseren KAN AHN* ERGN LAFLI**

Bu alma Ge Antik ada (.S. 4-7. yzyllar) Bat Karadeniz blgesinde yer alan Honorias eyaletini tarih ve arkeoloji asndan deerlendirmeyi ama edinmektir. Yazl kaynaklar ve arkeolojik veriler nda, Roma Dneminden Ortaaa gei srecindeki dini, sosyal, ekonomik ve kltrel deiimlere Honoriasn tarihi toporafyasna ait baz bulgulara bu bildiride deinilecektir.

Honorias (Greek: ) Bithynia and Paphlagoniann baz blmlerini kapsayan Kuzeybat Anado-luda bulunan bir Ge Antik-Bizans eyaleti idi

Ge Antik ada Paphlagonia ve Honorias

Bakenti Klaudiopolis (bugnk Bolu) olan bu eyaletin yneticileri praeses sfatn tamakta idiler1. Bizans mparatoru II. Theodosius (.S. 408-450) dneminde kurulmu olan Honorias eyaleti ismini Theodo-siusun amcas Honorius dan almtr2. Roma Dneminde blge topraklar Bithynia et Pontus ve Galatia et Cappadocia eyaletleri snrlar iinde yer almakta idi. Diocletianus (.S. 284-305) dneminde muhtemelen

1 nsan,Kimlik,MeknBalamndaZonguldakSempozyumuesnasndaherkonudayardmlarnesirgemeyenZonguldakBlentEcevitniversitesi,Fen-EdebiyatFakltesi,TarihveArkeolojiBlmleriretimyelerineitenteekkrleri-mizisunmaybirborbiliriz.Makaleiindekullanlanharita,Yard.Do.Dr.SamiPATACIyaaittir.

*Yrd.DoDrGlserenKanAHNSinopniversitesiFenEdebiyatFakltesiArkeolojiBlmretimyesi.gulseren-kan@hotmail.com

**Prof.Dr,DokuzEyllniversitesi,EdebiyatFakltesi,ArkeolojiBlm,OrtaaArkeolojisiAnabilimdalBakanl,[email protected]

A.H.M.Jones, The Later Roman Empire, 284-602: A Social, Economic, and Administrative Survey,Oxford,1964,s.45, 48.2 BaknzS.P.Scott(yya.veev.),Iustinianus, Novellae, Cincinatti, 1932, Nov.219.

Yrd. Do. Dr. Glseren KAN AHN - ERGN LAFLI

32

daha iyi bir vergi tahsilat iin tm Anadoluda blge sistemi ile ilgili baz deiiklikler yaplmtr3. Diocletionus reformlar blgelerin tekrar organize edilmesiyle ile ilgili genel ilkeler zerine younlamakta idi. Bu balamda Anadolu ayr blgeye (=Dioecesis) ayrlm, aratrmamza konu olan Honorias, Pontica Dioecesisi snrlar iinde yer almtr. Yedi alt eyalete ayrlan blge (Bithynia, Paphlagonia, Diospontus, Pontus Polemoniacus, Armenia Minor, Cappadocia and Galatia) uzun sre varln srdrmtr4.

.S. 5. yzyl banda II. Theodosius, Pontica Dioecesisi tekrar dzenlemi ve blgeyi toplam 11 (Bithynia, Honorias, Paphlagonia, Helenopontus, Pontus Polemoniacus, Armenia Prima and Secunda, Cappadocia Prima and Secunda, Galatia and Galatia Salutaris) eyalete blmtr5. Notitia Dignitatum, dou Bithynia ve bat Paphlagonia topraklarndan oluan bu yeni Honorias eyaletinin kuruluu hakknda nemli bilgiler sunmak-tadr6. Blge politik olarak zayflayncaya kadar piskoposlukla ilgili zelliini korumutur. .S. 535-548 yllar arasnda mparator I. Ioustinianous dneminde, Paphlagonia ile birletirilmi ve Paphlagonia olarak anlmaya balamtr7. mparator I. Ioustinianous tam bir revisyon giriimi iinde olmamakla birlikte Diocletianus ilke-lerinden yola karak kk eyaletleri birletirmek yolu ile byk bir blge oluturmay uygun grmtr8. Sivil ve askeri otoriteyi elinde bulunduran kii anlamnda Praetor Paphlagoniae Iustinianeus adyla anlan bir ynetime dahil edilmitir9. .S. 548den sonra idari blnmeler Synecdemusda akland zere .S. 8. yzyl civarnda tematik askeri ynetim sisteminin kurulmasna kadar devam etmitir10. Honorias, .S. 8. yzyldan itibaren, merkezi Ankyra (=Ankara) olan Boukellarios Themasnn bir paras olmutur11.

3 J.B. Bury, History of the Later Roman Empire from the Death of Theodosius I. to the Death of Justinian, 2. Blm,NewYork,2011,s.338.

4 Jones, a.g.e, s. 42-47.5 Yenibireyaletinkuruluuhakkndabaknz:K. Belke, Paphlagonien und Honorias, Viyana, 1996, s. 66.

Binghamkitabndabublnmenindetaylarndanbahsetmektedir.J.Bingham,Origines Ecclesiasticae; or the Antiquities of the Christian Church, and Other Works,9.Cilt,Londra,1843,s.256.Ayrcabaknz:D.P.Drakoulis, RegionalTransformationsandtheSettlementNetworkoftheCoastalPonticProvincesintheEarlyByzantinePeriod,urada:G.R.Tsetskhladze/E.Lafl/J.Hargrave/W.Anderson(yya.),The Black Sea, Paphlagonia and Phrygia in Antiquity. Aspects of Archaeology and Ancient History, British Archaelogical Reports,InternationalSeries2432,Oxford,2012,s.84;E.Honigmann(yya.),Le Synekdemos d Hirocles et lOpuscule gographique de Georges de Chypre, Brksel, 1939.

6 O.Seeck,NotitiaDignitatuminPartibusOrientis,urada:Notitia Dignitatum, Accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae et Latercula Provinciarum (Berlin;repr.Frankfurt1962),1876,s.54-55,XXV;Ayrcabaknz:Drakoulis,a.g.m.,s.82;G.Dagron,Naissance dune Capitale: Constantinople et ses institutions de 330 451,BibliothqueByzantine.tudes7,Paris,1984,s.75.

7 Drakoulis, a.g.m.,s.82,fig.7;Bury, a.g.e., s. 338.8 mparatorI.Ioustinianouspraetorianvalivevalilikarasndakihiyerarikzincirinarabalantlarnkurdu.

Piskoposvaliler,sivilveaskeriglerinbirletirilmesiileilgilireformlargerekletirildi.Bazlar,sivilveaskeriyetkililerarasndakiatmalarnlemekiintasarlanmtr.BudeiikliklerDiocletianusveKons-tantintarafndaninaedilmihiyerariksistemindenemlideiiklikleresebepolmutur. Bury, a.g.e., s. 341.

9 Drakoulis, a.g.m.,s.84;Bury, a.g.e., s. 341. 10 Drakoulis, a.g.m.,s.84;Belke,a.g.e, s. 68.11 ztrkHonoriaseyaletinebalTieionveHerakleiaPontikakentlerinintarihselgeliimindenbahsetmitir.

B.ztrk,Tios/Tieion(Zonguldak-Filyos)AntikKentiEpigrafikalmalarveTarihselSonular,s.488;HerakleiaPontika(Zonguldak-KaradenizEreli)AntikKentiEpigrafikalmalarveTarihselSonular,urada:N.Trker/G.Krolu/.Deniz(yya.),I. Uluslararas Karadeniz Kltr Kongresi Bildiri Kitab, 6-9 Ekim 2011, Sinop, Karabk, 2013, s. 509.

GE ANTK ADA HONORIAS GLSEREN KAN AHN

Documents

İNSAN, KİMLİK, MEKÂN BAĞLAMINDA ZONGULDAK …w3.beun.edu.tr/dosyalar/ana_sayfa/yayinlar/0516.pdf · I Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları No: 11 İNSAN, KİMLİK, MEKÂN