79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 1/79 M on te lbá n la Mem oria M ix tec a Informe prelim ina r sobre investigaciones en progreso Ma arten E.R.G.N . Jansen Facultad de  A rqueología Universidad de Leiden Pa íses Bajos) Mayo 2012

Informe Memoría Mixteca

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 1/79

M

onte

lbán

la M em

oria M

ixtec

a

In

forme prelim

inar sobre in

vestigacione

s en progreso

 

M

aarten E .R.G.N

.  Jansen

Facultad de

  Arqueología

Universidad

 de Leiden Pa

íses Bajos)

Mayo 20

12

Page 2: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 2/79

Índice

Prefacio 3

La Identificación de Monte Albán en los Códices Mixtecos 6

Referencias 1 21

Un Oráculo Mixteco en Monte Albán 23

Referencias 2) 75

2

Page 3: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 3/79

Page 4: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 4/79

Page 5: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 5/79

Este

traba

jo for

ma  p

ar te

de un

  pro

yec to

  a la

rgo  p

lazo

sobre

  cultu

ra , h

is tor

ia y  l

engu

a e

Ñuu  Dzaui,  el  pueb lo  mix te co,  que

reali

za mo

s Ga

bina

Auro

ra Pé

re z J

im én

ez y

yo en

  la 

Fac

ultad

  e A

rq ue

olo gí

a de

 l Un

iv ers

id ad

  e L

eiden

  Paí

ses  B

ajos

), con

 el  a

po yo

  e la

 

Fu nd

ac ión

  Nee

rl and

esa  

para el

Fo

ment

o de

In ve

stigac

ione

s Cie

ntí fi c

as N

W O

) y 

e un

ER

C A

dvan

ced  G

rant .

  Nue

stra

in ves

tigac

ión  s

e ins

cribe

en e

l co n

venio

  de  c

olab

oració

n

cien

tífic

a fi rm

ad a

en tre

 el In

stitut

o Na

ciona

l de A

ntro

polo

gía e

H is to

ria   I

NAH

), M

éxico

,

y

  la U

nive

rsida

d de

Leide

n, y

se re

aliza

 en co

oper

ac ión

 con el

Ce

ntro

Oaxa

ca de

l mi

sm o 

IN A

H.

Est

e inf

orm e

  prel

im ina

r se

pre se

nta  

par a

repor

tar lo

s av

an ces

  l m

en ci

onado

  gru

po e

 

t

rabajo

 del l

N  H

 y  a

  la  F

acult

ad d

e Arq

ue olo

gía,

qu e  m

e ot

org ó

  un  m

ed io

  año

sabá

tico 

pa

ra es

ta in

ves ti

ga ció

n. A

gra de

zco

a la

Doct

ora   N

el ly

Rob

les G

arcía

, qui

en d

irige

el

grup

o de

  traba

jo in

te rdi

sc ipl

in ario

  sob

re la

  Tum

ba 7

  y m

e inv

itó a

  part i

cipar

 

en

 é

l, así

 

c

om o

a los

otros

 mie

m bro

s del

 grup

o, es

pec ia

lm en

te a lo

s arq

ueól

ogos

 Áng

el Ivá

n Riv

era 

Guzm án y Dante Garc ía Ríos, por su val io sa co laborac ión.

E

l tex

to aq

uí pr

es en

tado 

es un

  info

rm e

prelim

inar

. No

es aú

n de

finit i

vo ,  s

ino  r

efleja

 

u

es

tudio

 

en

 p

rogre

so . E

sper

o los

  com

en ta

rios  d

e co

legas

  y ot

ro s  i

nte re

sa dos

  par

a pod

er

m

ejor

arlo.

Ma

arten

Janse

n

L

eiden

, 1 de

 May

o, 20

12 .

5

Page 6: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 6/79

Page 7: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 7/79

Page 8: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 8/79

Page 9: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 9/79

com o i

ndicad o

res de l

os conf

licto s a

rm ados

an tiguo

s, en co

m binac

ió n  con

 puntas

  de las

pe

ncas de

  m aguey

, que s

on índi

ces del

autosac

rificio y

  por lo

tanto d

e la  acti

vid ad r

itual

m eso

am erica

no prec

olonial.

 

C

onclui

m os  qu

e en  es

ta p intu

ra M on

te A lb á

n es re

presenta

do com

o Cerr

o A m ur

allado

del

 J aguar.

 

Lo m is

m o vem

os en l

os m apa

s de X

oxocotl

an, com

unidad

situado

  en el v

alle  l

 

p

ie y  al

O ri

ente d e

 M onte

A lb án.

Este  d o

cum ento

 ha sid

o analiz

ado en

detalle p

or M ar

y Elizab

eth  

Sm ith

  1973:

  202  ss

.). A dem

ás  M é

ndez M

artínez

  M én

dez  To

rres  20

07:  43

6 y 459

,

462) ha

n publi

cado es

tos m ap

as con

una tran

scripci

ón de la

s glosas

 y de lo

s docu

m entos

asoc

iados.

U no d

e estos

  mapas

aho ra s

e conse

rva en e

l A rchi

vo de l

a N ació

n, M éxi

co D.F.

  Ram

o

de Tier

ras vol.

  129, e

xp. 4):

fue cop

ia do en

  1686 d

e un o

riginal

de fech

a anteri

or. Sus

dim ensiones: 87.5 x 76 cm s. M uest ra varias  estructuras  arqueológicas y coloniales en  el

valle

  de Xo

xocotlan

, así c

om o  al

gunos s

ignos p

ictográ

ficos. E

n la pa

rte   sup

erior d

el

m

apa se

  repres

enta M

on te A

lbán  co

m o  un

a caden

a de m

ontañas

, entr e

  las  cua

les se

des

taca el

Cerro A

m uralla

do del

Jaguar.

M apa

 de Xoxo

cotlan,  B

iblioteca

Orozco y

Berra 

M ás d

eta llad

o aún es

  el otro

 m apa d

e Xoxo

cotlan,

del cua

l existen

 al m en

os dos

versione

s.

L

a más a

ntigua

es fech

ada en

1718: s

e trata d

e una p

intura e

n color

 s obre p

apel eu

ro peo

58

x 42 .5 c

ms.), q

ue se co

nserva

 en la B

ibliotec

a Orozc

o y  Ber

ra, M éx

ic o D.F

. cf. R

uiz

Cerva

nte s

Sánche

z S ilva

  1997).

  U na v

ersión

más   ta r

día es d

e 177 1

, una p

intu ra e

n

blanco y negro , que se  conserva en el A rchiv o General de la N ación , M éxico D.F. R am o

de

Tie rras

  vo l. 10

64 ,  exp

. 13),

y fue p

ublicad

a y ana

lizada p

or M ar

y Eliza

beth  Sm

ith  

1973

: 202 s

s.).

9

C o

n base

en el e

studio d

e Smit

h, Jan se

n 199

8) anali

zó de n

uevo l

as

g

losas. V

an D oe

sburg

2007: 4

5) publ

icó una

 nueva

fotograf

ía con

una r ep

roducci

ón del

aná

lisis de

 Ja nsen

1998).

  A dem á

s esta v

ersión

de 1718

)

h

  si d

o publi

cada on

  line po

r la 

9

 

Án gel I

ván Riv e

ra Guzm

án h lo c

alizado f

otos en b

lanco y

negro) de

  los dos m

apas  de

l Archivo

 Genera l

 

de la N

ación en

 la fotot e

ca del  I.N

.A.H . e

n Pachuc a

. Probab

lemente s

on las  fo

tos de Al

fonso Ca

so Mén d

ez

M ar

tínez

Méndez T

orres  2

007: 437 )

.

Page 10: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 10/79

Biblioteca Orozco y Berra: la excelente fotografía permite un estudio más preciso de las

glosas.

1

Las dos versiones de este mapa (de 1718 y 1771) se parecen mucho y han de derivarse

últimamente

de

un original común, pero a la vez por diferentes elementos de la pintura y

de

la

ortografía de las glosas es evidente que

la

versión de 1771 no es una copia de

la

versión de 1718. Ambas versiones descienden de manera separada y propia del prototipo

ahora desconocido.

La pintura muestra la iglesia de Xoxocotlan en el centro. Por

la

perspectiva observamos

que para dibujar el contorno el pintor se situó frente a la iglesia. Desde allí pintó un

paisaje con los signos toponímicos de las mojoneras de la comunidad. En la parte

superior del mapa está

la

cadena de Monte Albán (vista desde Xoxocotlan, es decir desde

el Oriente hacia el Poniente). Entre los diferentes cerros vemos (a nuestra mano izquierda)

el Cerro del Jaguar, que corresponde a la parte sur

de

Monte Albán. Los elementos

jeroglíficos contienen glosas en náhuatl y mixteco. Los signos y las glosas en náhuatl son

bastante claros. Se nota, por otra parte, que las glosas en lengua mixteca

son

copias de

escrituras más antiguas que a menudo muestran errores de transcripción -

probablemente porque los escribanos que las copiaban

no

conocían el mixteco.

Tomando como base la versión más antigua (1718), podemos leer la cadena de Monte

Albán desde nuestra mano izquierda (Sur) hacia nuestra mano derecha (Norte) en la

manera siguiente.

-

Cerro

de un Lazo (como en

el

signo del portador del año). Glosa en náhuatl:

Mecatepec, Cerro del Mecate ; mixteco: Yucuyoho, Cerro del Mecate .

Cerro de una Banda Bicolor con Cuentas Blancas. Glosa en náhuatl: Chalchiu,tepeq

(Chalchiuhtepec), Cerro de Jade ; mixteco: Yucu Yusi Dzeñoho, Cerro de Turquesas y

Oro, es decir de Piedras Preciosas ).

- Cerro del Jaguar. Glosa en náhuatl: Oselotepqe (Ocelotepec), Cerro del Jaguar ;

mixteco: Yucumizin Tocuisi. La primera palabra es de difícil lectura e interpretación;

la

segunda, Toquisi, es el nombre de Zaachila. Por la imagen es de suponerse que

Yucumizin deriva de Yucu cuiñi Cerro del Jaguar . La versión de 1771 dice Yucu quii,

lo que Smith (1973: 205) traduce como Cerro

del

Tambor , relacionando la glosa con

el

signo del tambor qhu en mixteco) encima

de

este cerro. También es posible que Yucu

quii sea una transcripción deficiente de Yucu quiñi, Cerro del Jaguar .

-

Cerro

del Edificio del Señor. La versión de

1718

muestra la puerta de una casa o

tumba, que probablemente representa una estructura arqueológica todavía visible en

aquel entonces. El signo correspondiente en la versión de 1771 parece ser una mesa, un

altar o

un

trono. El señor es

un

rey precolonial, vestido en traje de guerrero águila,

sentado sobre un trono dentro de

un

óvalo de plumas

de

quetzal, enfrente del cual está

otro hombre (¿adorante?) vestido con el traje de manta colonial. Este es el centro de

Monte Albán, que corresponde a la plaza principal. La glosa en náhuatl dice:

Teuctli,tepeq (Teuctlitepec), Cerro del Señor . La glosa en lengua mixteca es de difícil

lectura e interpretación, más aún porque

no

está claro cómo corresponde con el signo, ni

con

la

glosa en náhuatl. La primera parte de

la

glosa en

el

mapa de 1718 parece ser Yucu

dini: yucu es cerro , y dini probablemente debe ser dzini, cabeza, cumbre, cabecera o

cautivo sacrificado (una lectura como dimi no da sentido en mixteco). Una

interpretación como Cerro Cabeza en

el

sentido de cerro principal parece lógica y

1

bJJJ2://w2.siap.sagarpa.¡.wb.mx/maputccu/mapas/ll76-0YB-7272-A- l.jpQ

1

Page 11: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 11/79

Page 12: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 12/79

J

an se

n (1

998

) o

bse r

que

  el

Cer r

o d

el C

arri

zo y

  el 

Cer

ro d

e l

a M

osc

a ap

arec

en  

com

o

dos  signo s 

un conju nto to poním ico importante en

los

códices mixtec os: Monte que

se

bre

 

Rec

into

  de Ca

rr i

zos

 

Lom

a e

 In

sec

to, q

ue 

ap ar

ec e

 jun

to c

on

un A

ltar

 de

 Vas

ija

d

el D

ios 

de

la L

luvi

a.

 

H a

y v

aria

nte s

  e 

es te

 

n ~ u n

t

opo

ním

ic o 

en q

ue 

el R

ec in

to d

e

Car

rizo

s e

s su

st it

uido

  po

r u

n C

er ro

  de

  la 

Lun

a.

3

 

E

sto

se e

xpl

ic a 

po r

qu e 

el

térm

ino

 

mix

teco

  es 

yoo

, qu e

, co

n to

no

 di fe

ren

te, s

ign

ifica

 ta n

to

carr

iz o 

co

mo 

lu n

a . 

Lo 

mism

o

va

le p

ara

 el i

nse

cto

que 

apa

re ce

  en

  dis

tinta

s fo

rma

s: u

na

fue

inte

rp re

tada

 po

r Ca

so

com

o

un a

  ab

eja

y ta

m bi

én

pod

ría

ser

un a 

mo

sca,

  mie

nt ra

s q

ue o

tr a

  fo r

ma 

es m

ás 

bien

  de

 un

 

inse

cto 

noc

ivo 

qu e 

pica

, ra

sga

 y m

ue r

de. 

Esto

  se 

ex p

lica

 p or

que

 la p

ala b

ra

mix

teca

 tiy

uqh

 

sig

nif

ica t

an to

  m

osc

a

ch

úkú

 

e

n e

l mi

xtec

o e

 Ch

alc

aton

go)

 c om

o

pio

jo

ch

itku

 

en

 

el

mix

tec

o de

  Ch

alca

to n

go .

 

w , · ~ . ~

Mon

te q

ue   se

 

br e I

nsec

to , C

ódic

e Y

ut a T

no ho

, p.

42

,

y

 Cód

ic e A

ñut

e, 

p. 8-I.

Es

tos

sign

os s

e di

buja

n e

n co

nex

ió n

 con

  el 

topó

nim

o M

on

te q

ue s

e A

bre,

  que

  ap

arec

e en

dive

rsas

  for

mas

. El

C

ódic

e Y

uta

  Tn

oh o

  (Vi

ndo

bon

en s

is), p.

  42

-I II

,

p. 1-1

p

.

II

-3 , l

m

ues t

ra c

omo

  un

  ce

rro 

que

  es 

ab i

erto

  o r

oto 

por

  un

  peq

ueñ

o h

om

bre  

an ó

nim

o. E

n

el

dic

e Ñ

uu Tn

oo

 

Ndi

si N

uu 

(B o

dley

),

p. 4-I

I, e

s

un ce

rro 

con

  un

a ab

ertu

ra o

  ru

ptur

a

flanqueada por do s  manos.  El Cód

ice

 Ton

in d

ey e 

(N u

ttal

l),

p. 19

, lo 

pin

ta c

omo

  un 

mo

nte

e

nco r

vad

o o

  do

blad

o e

n co

mb

in ac

ió n

  co

n un

a a

pe rt

ura.

  En

  len

gua

  m

ixte

ca e

l ac

to d

e

do

bla

r o

  ro

m p

er

es

cah

nu, p

ala

bra  

que

, co

n o

tro

tono

, ta

m bi

én

sign

ific

a g

ran

de .

 

A

lfo

ns o

  Ca

so e

xpl

icó 

por

  eso

  el

  sig

no 

Tab

lero

  ñ

uu ,

  lu g

ar 

) qu

e se

d

ob la

  o 

rom

pe

cah

nu )

 

c

om

o e

l to p

ónim

o

Chiy

o C

ahn

u (T

eo z

ac u

alco

),

A lt a

r G

ran

de

(S m

ith 

197

3: 5

7).

12

C

ódic

e Y

ut a T

noh

o  V

ind

ob on

en si

s) ,

p. 42

-II

And

crs,

.Ja

nsen  y

  Pé

re z

Jimé

nez

199 2

a) y

  Có

dice

 

T

on in

de ye

  Nu

ttall)

,

p. 19  A

nde

rs , Ja

nsen

 y P

ér ez

 J imé

nez

199 2

b .

13

di ce

 Añu

te   S

eld e

n) ,

p. 7- I

II  J

an se n

 y P

ér ez

 J imé

nez

20 07

) y C

ódi

ce  Ñ

uu 

Tno

o Nd

is i N

uu B

odl

ey ),

pp

. 4/ 3

-I l

Jans

en   y

  Pére

z  Ji

m én

ez  20

05) .

  En

el  C

ód ice

  Ton

ind e

ye

Nut t

al l),

p

.

1

9,  se

  tra t

a de

un r

ec in

to 

co

n ca

ñas

qu e t

iene

n es p

ig as

 com

o m

aíz.

12

Page 13: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 13/79

C

ód

ic

e T

o

nin

d

ey

e p

 

19

 

13

 

Page 14: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 14/79

Page 15: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 15/79

Page 16: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 16/79

Page 17: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 17/79

  ueva de Juan Rosa

7

Page 18: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 18/79

A

nuest

ra m a

no i

zquie

rda l

a pin

tura d

el pa

isaje

 

e

n e

l  Cód

ice T

onin

deye

 (N u

ttall),

 

p.

19 

termina en  una  Roca Encorvada con una cueva  por donde entra un se r  que  estudios

ic

onog

ráfico

s lla

man

la Se

rpien

te de

 Fueg

o: su

  no m

bre e

n m i

xteco

  es yah

ui

y s

trata

de

una

  bol

a de

lum b

re qu

e  es

el

n

ahua

l

(anim

al co

mpa

ñero

a

lter

eg o 

de

 algú

n  ind

ividu

poder

oso.

Se

le at

ribuí

a  es

pecia

lm en

te la

ca p

acida

d de

  per

forar

  pa r

edes

roco

sas.

B

uscan

do t

al pe

ña en

 el la

do s

ur de

 M on

te A

lbán

encon

tram

os al

lí el

desfil

adero

  qu e

 

s

 

co n

oce

localm

ente

  com

o E

l Pa

redón

  . D

entro

  de

esta

pared

  roco

sa h

ay ta

mbié

n  un

cuev

a p eq

ueña

 que p

odrí

a s er

 la re

ferida

 en el 

Cód

ice T

onin

deye

(Nutt

all), p

. 19.

El Pa

redón 

co n c

ueva)

 

De

bajo

del

Pare

dón,

dire

ctam

ente

al S

ur d

e M

onte

  Alb

án s

e  en

cuen

tra e

l sit

io

arqueológico postclásico  den

omin

ado

C as

a M i

xteca

  qu e

  pro

bable

m en

te fue

  pa r

te del

 

A

ntigu

o Cu

ilapa

n, lla

m ad

o en

lengu

a m ix

teca:

 Sah

a Y uc

u,

A

l

Pie

 del

M on t

e  .

Ab

ajo y

  jun

to a

la Pe

ña E

ncor

vada

 en e

l Có

dice

Toni

ndey

e  (N

uttall

),

p.

19, e

stá u

n

M on

te Bl

anco

 con

Pede

rnale

s, do

nde s

e rea

liza un

rit

o  de

fund

ación

 diná

stica

:  el F

uego

 

N

uevo

  an t

e  el

Envo

ltorio

  Sa

grado

  qu e

  co n

tenía

  el p

edern

al d

el qu

e ha

bía n

acido

  el

Fu

ndad

or Di

vino,

  el S

eñor

9 Vi

ento

(quie

n es l

a Ser

pient

e Em

plum

ada)

.  En

un m

om en

to

post

erior

 de la

 narr

ativa

  n el

 Ton

indey

e (N

uttall

), p.

21, v

olvem

os a

 e nc

ontra

r el m

ismo

 

l

ugar

M ont

e Bla

nco

de Pe

dern

ales c

om o

 sitio

 dond

e se

tom a

n  pri

sione

ros e

n una

 fase

 del

co

nflict

o pri

mord

ial (

deno

m in a

do l

a Gu

erra

contr

a  los

Hom

bres

 de P

iedra

  ) en

es

te

caso

  el

Seño

r  9 V

iento

  est

á  par

ado

en un

a ca

ncha

 del

juego

  de

pelot

a. E

sta im

agen

 

i

ncluy

e en

 

su

  b

ase

un ta

blero

  en

los c

olore

s bl

anco

y ro

jo, q

ue, d

e ac

uerdo

  co n

  las

18 

Page 19: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 19/79

c

on

ve

n

cio

n

es,

 d

eb

em

o

le

er

co

m

ñ

uu

 c

uis

i, 

lu

g

ar

bl

an

co

 .

 H

ay

 v

ar

io

s  t

op

ón

im

o

en

 e

l

área que contienen re fe rencias 

al

color blanco 

cu isi).

  5 

Dada

 

la 

i

m

po

rt

an

cia

 d

el

 s

itio

  e

la

h

is t

or

ia 

pr

im

o

rd

ia l

 s

er

ía

lo

 

m

á

lóg

ic

in

te

rp

re

ta r

 

el s

ig

no

 c

om

o

 u

n

ref

er

en

ci

la 

é

po

ca

 t

em

p

ran

a

 d

el 

rei

no

 d

Za

ac

h

ila

 (T

o

cu

isi

),

al

  S

ur

 d

e M

o

nt

Al

n.

 

E

l

d

ice

 A

ñ

ut

e  (

S

eld

en

),

 

p 7

-I

II,

 m

en

c

ion

a

 el

 C

er

ro

 d

la 

Lu

n

a (

Y

uc

Yo

o

) y

 

el  C

e

rro

 

de

In

se

ct

(T

iy

uq

h)

  c

om

o

 

el

si

tio

  a

 d

o

nd

se

  d

ir

ige

  l

S

or

M

on

o,

  p

ri

nc

es

de

 

Ja

lte

pe

c,

  p

ar

su

  b

od

a.

 A

ll

í 

se 

en

c

ue

nt

ra 

co

d

os

 h

om

b

re

s  q

u

so

ca

ra

cte

ri

za

do

co

s

ig

no

de

 C

ab

el

lo

 L

ar

go

 e

co

m

bi

na

ci

ón

 c

on

 M

o

n

te 

E

nc

or

va

do

 y

 T

ab

la

do

  p

a

ra 

C

ar

ga

ca

ca

xt

li)

. E

l

ca

b

ell

la

rg

n

es

 

un

  e

le

me

n

to 

n

or

m

al

e

un

 

sig

no

 

on

om

á

st

ico

 

de

 

i

nd

iv

id

uo

s;

  p

ro

ba

bl

em

e

nt

se

tr

at

de

 

un

  tít

ulo

 

sim

i

la r

 a

l d

e

lo

p

ap

ah

ua

q

ue

,

lo

qu

ti

en

en

 c

ab

el

lo

 la

rg

e

hu

at

l,

es

  de

ci

r:

sa

ce

rd

ot

es

.

Su

  fu

nc

de

 s

ac

erd

o

tes

 s

e c

o

ne

cta

 

co

lu

g

are

es

pe

fi

co

s:

M

o

nt

En

co

rv

ad

o

  (=

 

Gr

an

d

e),

  e

de

ci

Yu

c

Ca

h

nu

,

qu

e  s

e

pr

op

on

a

qu

í 

co

m

no

m

br

de

 M

o

n

te 

A

lb

án

Lu

g

ar

 d

el

C

ac

ax

tli

es

  d

ec

ir

T

oc

ui

si

(Zaachila). Esta escena en el Códice Añute  (Selden) documenta entonces u

na

 v

ez

 m

ás

 l

co

n

ex

en

tre

 

los

 

sit

io

s

Ce

rr

de

 

la 

Lu

n

(Y

uc

u

 Y

o

o),

  C

e

rro

 

de

l

Ins

ec

to

  (

Ti

yu

qh

),

 

M

on

te

 E

nc

or

va

do

 o

 G

ra

n

de

 (Y

u

cu

 C

ah

n

u,

M

on

te

 A

lb

án

y Z

a

ac

hi

la .

 

El

  v

ia

je

de

  l

Se

ño

ra

 6

 M

o

no

  c

om

e

nz

ó 

el

 d

ía

 9 

S

erp

ie

nt

e.

L

ue

go

 e

lla

 se

 

sie

nt

of

en

di

da

 

po

l

o  qu

le

 di

ce

es

to s

 s

ac

er

do

te

s,

de

 m

o

do

 q

ue

 re

gr

es

a l

Cu

e

va

 de

 l

a D

i

os

a 9

 H

ie

rb

e

te r

ri

to r

io

 d

e C

h

al

ca

to

ng

o.

 A

ll

í r

ec

ibe

 

el

 

a

p

oy

de

  g

ue

rre

ro

s,

 y

 el

 d

ía

 3 

H

ie r

ba

 v

ue

lv

C

er

ro

 d

e  l

Lu

n

a (

Y

uc

Yo

o

),

C

err

de

l  I

ns

ec

to

 (

Ti

yu

qh

),

  p

ara

 c

on

q

uis

ta

el

sit

io

 e

n l

os

 

día

Hi

er

ba

 y

 4

 C

a.

16

 

El

d

ía

H

ier

ba

 e

s  7

 d

ía

s d

e

sp

s d

e

l d

ía

 9

 S

erp

ie

nt

e.

E

sto

se

is 

o

  s

ie

te

as

 s

on

 e

pr

in

ci

pio

  s

u

fic

ie

nte

pa

ra

 v

ia

ja

r (

ca

m

in

an

do

de

l V

a

lle

 d

O

ax

ac

C

ha

lc

ato

n

go

 y

 r

eg

re

sa

r  -

si 

es

q

ue

  la

 S

o

ra

  6

 M

on

o

 h

izo

  t

al

 v

iaj

en

 l

a r

ea

lid

a

no

 

co

m

un

ic

ó 

co

la

 D

io

sa

 e

o

tra

 m

a

ne

ra

:

est

am

o

le

ye

nd

un

a

 n

arr

at

iv

a,

n

un

  r

ep

or

te 

h

is

ric

pr

ec

iso

.

15

P

ro

ba

ble

me

nt

e  e

ped

er

na

l r

efu

er

za

 el

si

gn

if ic

ad

de

  b

la

nco

 ,

  se

co

mo

 e

xp

li c

aci

ón

  de

co l

or

  po

la  

pr

ese

nc

ia

de

 pe

de

rn

al  

en  

el

su

el o

, s

ea

 co

mo

 e

lem

en

to

 fo

tic

o,

ya

 qu

e e

l  s

ign

ca

le n

ri c

o P

ed

er

nal

 es

 

u

si

e

mi

xte

co

 an

tig

uo

.

16

 

E

l hec

ho

 q

ue

 se

 m

en

cio

na

n l

os

 do

s d

ía

s s

ug

ie r

e q

ue

 el

at

aqu

co

me

nz

ó e

n e

l  a

ta

rd e

ce

r d

el

pri

me

r d

ía

 o 

en 

la

 n

oc h

en t

re

am

bo

día

s.

Page 20: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 20/79

R

esum

im

os 

las 

cor

re sp

ond

enc

ia s 

que

  no

s ll

ev an

  a 

iden

tifi

ca r 

'M o

nte

  qu

e

se A

bre 

Recinto de Carrizos L om a 

del 

Insecto '  como  Monte Albán.

l .

 Co

ntex

to 

a

 

S

e t

ra ta

  de

  un

  im

port

ante

  ce

nt ro

  ce

rem

onia

l, g

ran

de  

y co

mp

le jo

  - q

ue 

ocu

pa 

una

 

p

in tu

ra d

e 2

 pág

in a

s en

  el C

ód

ic e 

Ton

inde

ye  (

Nut

ta ll

).

b

  Fu

e lu

gar

  de

  or

igen

  e

 las

  di

nast

ías 

mix

teca

s (

líne

a fe

me

nina

) e

n el

  Po

stcl

ás ic

o

tem

pran

o. 

e

) E

l si

tio  d

es a

pare

ce 

des

pué

s de

  la 

prim

era

  fas

e d

el P

ostc

lá si

co,

pe r

o so

bre

vive

  en

  la 

me

mo

ria.

El 

sitio

  co

ntie

ne 

una

  es

trati

gra

fí a 

de e

st ru

ctu

ra s 

cl ás

icas

  y 

po s

tc lá

sica

s: un

  A

lta

r

(

ba sa

me

nto )

 c on

 Ur

na d

e C

oci

jo y

 un 

Te m

plo

 con

 Gr

ecas

.

2. C

oin

cid e

nci

a en

tr e 

los j

eroglí fi cos y los topónim os del sitio  

¡

todos  ubicados com o 

en 

la

 rea

lida

d

)

a)

Yuc

u y

oo  (

Cer

ro d

e C

arr i

zo

de l

a L

una)

.

b) T

iyu

qh  (

Cer

ro d

e la

 Mo

sca

  de

l Pi

ojo)

.

e

Ca

min

o q

ue b

aja

por

 la l

ader

a l

 va l

le. 

Cue

va 

en b

arra

nca

 (co

n ar

ro y

o) d

eb a

jo d

e pl

aza 

y pa

laci

o.

e) P

are

d ro

cosa

 co

n cu

eva

 e

n el e

xt re

mo 

sur

( El

  Pa

redó

n )

.

t

M

onte

 Bl

anco

 co

n P

eder

nale

s:   p

ro b

able

me

nte 

el an

tigu

o Z

aac

hil a

 (To

cu is

i) . 

3

. C

one

xió n

 na

rr at

iv a 

a

) 'M

ont

e E

ncor

vad

o',

es d

ecir

 Yu

cu  C

ah

nu (

  Mo

nte

 Gr

and e

  ),

y T

oc u

isi (

Zaa

ch il

a) so

n

los  lugares de  origen de sacerd otes presen tes en Cerro 

de

la Luna (Y ucu Y oo)

 y C

err

o de

l

Inse

cto 

(T iy

uqh

).

b

) El

  via

je d

e id

a y 

vue

lt a 

desd

e M

on

te A

lb á

n (C

er ro

  de

  la 

Lun

a y 

Cer

ro  d

el  I

nse

cto)

  a

Ch

alc

aton

go 

se p

ued

e re

aliza

r en

 se

is o 

siet

e día

s.

L

a id

en t

ifica

ción

  p

ro pu

est

a se

  ba

sa e

nto

nces

  en

  un

a n

otab

le 

cohe

re n

cia  

geo

gráf

ica

e

his

tóri

ca . 

20

Page 21: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 21/79

Page 22: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 22/79

20 09

 

La

Len gu

a Señ

or ial

de Ñuu

  Dzau

i. Cu

ltura l

iterari

a de l

os an t

iguos

reinos

 y tra

nsform

ación

 

c

olo nia

l. Co

legio

Su per i

or par

a la E

du cac i

ón fnt

egral

Interc u

ltu ra l

  de  O

ax aca

Gob

ierno

del

Esta

do de

Oaxac

a Y

uu  N

úú A.C

., Me

xico.

201

1

he Mix

tec  Pi

ct ori a

l Man

usc rip

ts.

Time

 

Ag

ency,

an d M

em or

y in A

nc ient

 Mexic

o. E

.J. Bri

ll,

L

eiden

  Bos

to n 

M a

rtínez

Gracid

a, Ma

nu el

198

6 L

os Ind

ios O

ax aq u

eñ os y

  sus m

on um

en tos

 arque

ológic

os . G

ob ier n

o del

Estado

 de Oa

xaca.

M

én dez

Mart í

nez, E

nrique

  En

ri que

M énd

ez Tor

re s 

20 07

Histo

ria d

e Za ac

hila, C

ui lap

an  y X

oxoco

tla n.

Tres p

ue blo

s uni d

os po

r sus o

ríg ene

s. In s

tituto

Cu

ltura l

 Oaxa

qu eño

 F.O. R

.O., M

éx ico

.

Ou di j

k, Mic

he l R

20

00

Hi

storio

gr aph

y of h

e Ben

izaa.

The

 

Po

stclas

sic an

d E ar

ly Col

on ial P

er iod

s 100

0-160

0 A .D

.).

CNW

S, Le

iden.

Ou

di jk,

Miche

l R 

M aa

rten E

.R.G.N

. Jan

sen

20 00

Chan

ging I

listori

es in t

he Li e

nz os

o Gue

vea a

nd San

to Do

m in go

 Petap

a. Eth

no hi s

tory 4

 7 (2):

2

81-332

. Duk

e Uni

versity

 P ress

.

Rabin

, Emi

ly

20

04

T

owar d

  aU

nified

Chro n

ology

 o

 

th

e His

torica

l Cod

ices  a

nd Pi

ctoria l

  Man

uscrip

ts

o  the

M ix t

eca  A

lta, C o

st a an

d Baj

a: an

 

O

ve rv i

ew . 

En: Hom

enaje

  a Joh

n Pad

do ck

(P atric

ia Plu

nk et,

ed

.): 10 1

-136.

 UDLA

, Pue

bla.

Ruiz

Cer va

ntes, F

ranci

sco Jo

sé C

ar los

 S ánch

ez Si

lva

199

7

La

 ciud a

d de O

axa c

a a tra

vés d

e su s p

la nos

. In sti

tuto O

ax aqu

eñ o d

e las C

ul tur a

s, Oax

aca.

Smith, Mary Eliza beth 

19

73

P

ic ture

  Writ

ing  fr

om An

ci ent

So uth

er n  M

exico.

Mixte

c Pla

ce Sig

ns n

d M ap

s.Uni

ve rsity

 o

Okl

ah om

a Pr es

s, Nor

man .

V

an Do

esbur

g, Seb

astián

 

20 07

 

La

Fu nda

ción d

e Oax

aca. A

ntece

den te s

 yco n

texto

del  tít

ulo  de

  ciuda

d de

1532. I

n: 475

  años

 

d

e la f u

nd ac i

ón   de

Oax a

ca (S

eb ast i

án van

  Doe

sburg,

  co ord

.), tom

o I: 3

3-101

. Mun

icipio

  de 

O ax

ac a 

Fu nda

ci ón

Alfred

o Har

p Helú

 Oaxa

ca

Ed itor

ial Alm

ad ías

.

22 

Page 23: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 23/79

Page 24: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 24/79

Page 25: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 25/79

Page 26: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 26/79

Page 27: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 27/79

Page 28: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 28/79

Page 29: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 29/79

Page 30: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 30/79

Page 31: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 31/79

Page 32: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 32/79

Page 33: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 33/79

Page 34: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 34/79

mism

a  apa

rece

en lo

s  có d

ices

 mixt

ecos

com o

  cara

cterí

stica

del o

ro, ju

nto c

on o

tro si

gno

similar el cascabel de oro. 

Pe ct

oral de

  las f

echas

El  Có

dice

Yuta

  Tno

ho (

Vind

obo n

ensis

), p

  49,

men

cion

a  a u

n se

r  pr i

mord

ial -

un

ho

mbre

 con

 cabe

za d

e  per

ro -

que s

e  ca r

acter

iza p

or es

tos o

rnam

entos

  en

com b

inaci

ón

con

casca

bele

s  de

oro.

Tien

su para

lelo

en  ot

ro ho

mbre

 con

  cab

eza

de  pe

rro q

ue

se

caracteriza por los motivos de jade. Los dos aparecen también en una escena en el Códice

To

nind

eye (

Nutta

ll),

p 76,

 dond

e el

Seño

r  8 V

enad

o s

e encu

entra

 con

perso

nas q

ue h

an

sido

cauti

vad o

s  y s

acrifi

cad o

s, es

decir

 dond

e en

tra

en el R

eino

d

e

lo

s  Mu

ertos

,  ant

es de

 

ll

egar

a en t

revis

tarse

 con

el Se

ñor S

ol.

49 

En

 

e

ste c

aso

se  trat

a  de

una p

erso

nifica

ción

 del

orn

am e

nto d

e  oro  

es

  el m

ismo

  orn

amen

to q

ue ti

ene r

ostro

  Al

lí ap

rende

mos

que

el

nom

bre

calen

dáric

o  de

  cad

a  uno

  e

s: Se ñ

or 7

Flor

. Par

ece e

nton

ces q

ue s

e  tra

ta

de

g

emel

os o

 - di

cho d

e  otr

a  ma

nera

 -

de un p

erson

aje o

  Esp

íritu

de d

os m

anife

stacio

nes

(co

mo

un

 

d

ifras

ism o

)  O

ro y

  Jad

e  , e

s  de

cir

Riqu

eza .

  E

l día

7  Flo

r se

  asoc

ia

efect

iva m

ente

con

el bri

llo d

el sol

,  riqu

eza,

fiest

as, al

egría

.  Cas

o  ob

servó

 corr

ectam

ente

 

q

ue es

te S

eñor

Per

ro c

ompa

rte a

tribu

tos d

el D

ios Q

uetz

alcoa

tl-Eh

ecatl

, l S

erpie

nte

Em

plum

ada

que e

s el

Rem

olino

 y po

r eso

 lo

 

in

terpr

etó c

omo

un s

er sim

ilar

a

l

Xo

lotl

de

los

mex ica (que se pinta  co mo

un 

per

ro es

pecia

l). Po

dem

os id

entif

icarlo

 en

el  con

texto

 

m

ixtec

o  de

man

era p

recisa

: Ta

-ina,

Señ

or Pe

rro ,

 es e

l Di

os

de l d

e  los

Merc

ader

es ,

d

em ost

rado  l

a co nt

ribuci

ón ori

ginal

de los

  orfeb

res m i

xtecos

, qu ie

nes m

ejorar

on las

  técni

cas in

troduc

idas 

desde

el sur

  (Cos

ta R ic

a P

anamá

 -  ol

ombi

a N

orte  d

el Pe

rú). C

aso lo

s in te

rpretó

como

  pe cto

rales.

Efe

ctivam

en te

puede

n habe

r sido

  usad

os com

o tale

s, a  l

a vez

puede

n ha b

er sido

  usad

os com

o ad

ornos

de

v

estido

  o qu

izás  p

ara su

jetar u

n ve

stido 

o un a

  co bij

a de 

algodó

n (co

no cid

a co m

o tilm

tl el

  ná hu

atl), 

in tro

ducién

do se

como

  una e

specie

 debo

tón  o

 nodo,

  pa san

do po

r dos

apertu

ras u

ojales

  dedo

s pe da

zo s  d

e

te

la a

sí junt

ándolo

s.

49

 

Cf  A

nd er

s Ja

nsen 

Pére

z Jim

énez  1

992a:

88-89

, así  c

om o J

ansen

Pér

ez Jim

én ez

2007a:

  237.

34

 

Page 35: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 35/79

segú

n la

Rela

ción

Geog

ráfic

a de

M ixt

epec

  y de

  Putl

a.

50

 

L

a fo

rma

del o

rnam

ento

lleva

 

entonces la connotación de la presencia espiritual del Dios Toina.

A

®

-...

.

Códic

e Yut

a Tnoh

o, p.4

9

dice T

ondin

deye,

p.

76

El

or

name

nto

de or

o Nú

mero

  6 se

  ha

lló en

la

antec

ámar

a cer

ca de

l pas

o en

tre am

bas

c

ámara

s, co

mo un

o

bjeto

  colo

cado

  en a

cto

de of

rend

a ant

e la

cáma

ra pr

incip

al de 

la

tum

ba.

Pero,

  desd

e Ju

ego,

no s

abem

os h

asta

qué

punto

  la d

istrib

ució

n de

los o

bjeto

s

coloc

ados

en la

 tumb

a y a

 fue a

ltera

da en

 la ép

oca

preco

lonia

l.

La

 cabe

za ll

eva u

n im

presi

onan

te toc

ado, 

que

Alfon

so C

aso c

orrec

tame

nte c

omp

aró c

on

el

  to

cado

  de l

a Señ

ora

3 Ped

erna

l en

el

dice

Toni

ndeye  (N uttall),

p.

14.

Algo similar

o

sten

ta el

Envo

ltorio

  del

Seño

r 12 

Mov

imien

to al

ser

vene

rado

en el

  Cód

ice T

onind

eye

(N

uttal

l), p.

82.

  Este

  to c

ado

o pe

nacho

  est

á com

pue

sto e

n fo

rma

de u

na S

erpie

nte

Em

plum

ada. 

En l

a ico

nogr

afía p

ostc

lásica

  tal

eleme

nto

puede

  se ñ

alar el

no

mbre

, títu

lo

y/o

n

ahua

l

(a n

imal

comp

añer

o) de

l per

sonaj

e. Pr

obab

lemen

te id

entif

ica a

  un h

ombr

e en

fu

nción

  sa c

erdot

al, q

uien

tuvo

 

el

  n

ombr

e y e

l po

der de

es t

e im

porta

nte s

er div

ino.

L a

Ser

pient

e Em

plum

ada,

  llam

ada Q

uetz

alcoa

tl en

tre lo

s m e

xica

y

C

oo D

zavui

  Koo

  Sau

),

Serp

iente

  de

la Ll

uvia

, ent

re lo

s mix

teco

s es

una

metá

fora

del R

emo

lino

como

  ser

cr

eador

  y u

n im

porta

nte n

ahua

l. Es

 

el

  p

rotag

onist

a de

la h

istori

a de

la cr

eació

n en

 

el

 

Cód

ice Y

 uta

Tnoh

o (V i

ndob

onen

sis),

dond

e apa

rece

como

  el S

eñor

9 Vie

nto. 5

1

La p

recio

sidad

  del

penac

ho (

con s

us m

otivo

s de

plum

as de

  que

tzal y

  rose

tones

  de j

ade),

 

así como la presencia

de

orejeras elaboradas en forma de finas cabezas  de serpientes, una

nar

igue

ra en

form

a de

varit

a de

jade

52

y un

  coll

ar co

n cue

ntas

o cas

cabe

les d

e oro

, y co

n

50

 

A

cuña

  1984

, I

:

29

3, 313

. Hay

  toda

una se

rie

de más p

equeñ

os or

namen

tos

simil

res tam

bién

de

oro-

que o

stenta

n pena

chos

simila

res pe

ro cab

ezas

de una

 deida

d sola

r, mir

ando

desde

el

pic

o de

un ave,

  o de

otro

s sere

s com

o el D

ios de

 la Llu

via,

un jagu

ar y

un tlacu

ache

(Caso

1969:

93-94

).

51

Cf

. Jans

en

Pérez

  Jim

énez

2007a:

  Cáp.

  III,

así co

mo W

itter

2011.

  E

l

p

enach

o de

la Se

rpiente

 

Em

plum

ada e

s tam

bién

un at r

ibuto

del

 

S

eñor 4

  Jagu

ar, re

y tolt

eca, a

  quien

  he i

dentif

icado

como

 

el

Quet

zalcoa

tl hist

órico

(.lans

en P

érez

Jiméne

z 200

7a; Ja

n sen

20

1 O

52

El mism

o tip

o de n

arigu

era en

  form

a d

e

v

arita

precio

sa lo

lleva

el

Se ñ

or 7 F

lor,

el

orna

mento

  de o

ro

p

ersoni

ficado

 en el

Códic

e Ton

indeye

 (Nut

tall),

p.

76.

35

Page 36: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 36/79

un a

 ave 

que

cae e

n el c

entro

 (otr

a vez

  e o

ro), s

ugier

en qu

e se

trata

 de un

 per

sonaj

e de

  la

nobleza o familia real. La cinta que sostiene  el penacho está decorado con  un motivo

e

g

recas

  que

en le

ngua

  m ix

teca se

  le

e

ñ

uu ,

pu

eblo

  y s

ugier

e que

  se t

rata e

 un

  toca

do

pro

pio d

e la

famil

ia rea

l.

E

l ho

mbre

  tien

e la

mand

íbula

  de s

carna

da, p

or lo 

que

Caso

  y o

tros lo

  ha

n ide

ntific

ado

c

om o un

  D

ios d

e la

Muer

te Mic

tlant

ecu ht

li e

n len

gua

náhua

tl). E

n lo

s cód

ices

mixte

cos

en c

ontra

mos

la m

and

íbula

  des

carna

da

como

  un

atrib

uto e

 

la Se

ñora

  9 H

ierb

a

'Cihu

acoa

tl', D

ueña

 del T

em p

lo de

  la M

uerte

, pero

 tam

bién

como

  índi

ce de

 una

activ

idad

o

 statu

s esp

ecífic

o de

  sace

rdote

s. Un

  ejem

plo c

lave,

  ya m

enci

onad

o por

 Caso

, es

el Se

ñor

5 L

agar

to (p

adre

del S

eñor

  8 V

enad

o) en

  el C

ódic

e To

ninde

ye (N

utta

ll), p

.25,

donde

,

como

  sace

rdote

  con

  m an

díbu

la de

scarn

ada

realiz

a un

  auto

sacri

ficio

ante

un E

nvol

torio

Sa

grad

o en e

l tem

plo

princ

ipal d

e Til

anton

go .

53

Códice Tonindeye,

p

25: Sr. 5 Lagarto Códice Tonindeye,

p

44: Sra. 9 Hierba

Pro

bable

ment

e el

ornam

ento

  de

la Tu

mba

  7 re

fiere

 al m

ismo

  tipo

  de

activ

idad

ritual

,

a

socia

do c

on l

a Se

ñora

  9 H

ierba

, co

ncret

amen

te a

  un

acto

de

comu

nicac

ión

con

En

volto

rios

Sagr

ados,

  que

  repr

esent

an a

 

lo

s

Ance

stros

. Lo

reali

za un

  sa c

erdot

e cu

yo

no m

bre

títu

lo

nahu

al es 

'S e

rpien

te E

mplu

mada

'. El 

sim

bolis

mo

de la

  serp

iente

 

emp

lum

d

c

omo

nahu

al arq

uetíp

ico -

a

s

vez

remit

e a

la prác

tica d

e co

muni

carse

 con

el

Otro

  M un

do

por m

edio

 de e

xperi

encia

s nah

ualis

tas y

 visio

naria

s.

Pode

mos

  inter

preta

r la m

and

íbula

 desc

arna

da en

tonce

s co

mo u

na re

prese

ntaci

ón g

ráfica

 

d

e h

ablar

  co n

  o p

or lo

s di

funto

s . D

e he

cho,

cinc

o de

  tale

s ma

ndíbu

las

han

sido

en

contr

ados

cerca

 de e

ste o

rnam

ento

  e o

ro en

  la an

tecám

ara

de la

  Tum

ba 7

 y co

ntien

en

huel

las (p

erfo

racio

nes) d

e ha

ber s

ido u

tiliza

das c

omo

másc

aras b

ucal

es (C

aso 1

969:

63).

53

En

un pu

nzón

graba

do de

  la T

umba

  l de

  Zaac

hila v

emos

una

mujer

  senta

da, co

n la

mand

íbula

desc

arnad

a, de

dond

e sal

e la

voluta

  del

habla

  Gal

legos

1978

: 86).

  En

el Có

dice

Yuta

Tnoh

o

V

indob

onens

is), p

p. 15-

14, ve

mos

cómo

los qu

e atie

nden

y rind

en ho

menaj

e a la

  Seño

ra 9 H

ierba

  son

sacer

dotes

con m

andíb

ulas

desca

rnadas

  y co

n algo

dón

en

 

la

oreja.

Posib

lemen

te los

  hilos

  de or

o que

 

cue

lgan

de las

e j e r del

perso

naje e

n el o

rname

nto de

  oro d

e

la

T

umba

7 repr

esente

n algo

dón y

  remi

ten

al mism

o det

alle

de  los a

tavíos

 rituale

s.

36

 

Page 37: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 37/79

Page 38: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 38/79

Page 39: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 39/79

Page 40: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 40/79

Page 41: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 41/79

Page 42: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 42/79

Page 43: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 43/79

Page 44: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 44/79

El Señor Per ro, Toin a, Espíritu de la Riqueza, can ta.

Ent

re j

ad

es

pl

um

as 

ri c

as

E

stá

 fir

me

me

nte

 ar

ra i

gad

a,

ll

ena

 de

 fu

erz

a,

a

ce

ib a

 es

pin

osa

, q

ue

se

abr

e.

Es

el

div

ino

  Pa

dre

 P r

im

ord

ia l,

  qu

e d

a o

ri g

en

v

id a

 (o

jo

ha

bla

)

A

  la

 s a

gra

da 

Se

ñor

a 9

 C a

ña,

 

Q

ue

tien

e s

u p

un

zón

 e n

  la

 m a

no

 (si

gno

 d

e p i

ed

ad)

.

E

l a

ve

que

tz a

l q

ue

m ir

a po

su

esp

ald

a e

s u

n a

ntig

uo

  íc

ono

 q u

e r

em

ont

a a

 la 

épo

ca

 clá

si c

a

de

  T

eot

ih u

aca

n,

p

or

  lo

mi

sm

o h

a d

e

con

no

tar

un

a n

obl

eza

  an

tig

ua.

  Su

  p

ara

lelo

 en

  e

l

te x

to

es

la

cab

eza

  d

e u

n p

err

o,

sim

ila

r a

l X

ol

otl

de 

l

ic o

no

gra

fí a

  m

exi

ca , 

pe

ro

en 

el

c

ont

ext

o m

ix

te c

o a

pa

re c

e c

om

o

un

po

der

  pr

im

ord

ia l

  as

oci

ado

  c

on

oro

 

ja d

e:

  To

in a

,

S

or

Per

ro

, D

io s

 d e

  lo

s m

erc adere s de la riq ueza.

L a

m u

je r

  de

snu

da

  el

h

om

br

e d

esn

ud

o a

pa

re c

en

tam

bié

n

com

o

los

  pr

im e

ro

s q

ue

sa l

en

d

el

Árb

ol

  de

  O

ri g

en

en 

el

dic

e Y

ut

a T

no

ho

  (V

in d

ob

one

ns

is),

 

p

 

37

,

qu

e

par

ece

n

re

pre

se n

ta r

 un

 tí t

ulo

 co

m o

  M

ad

re

 Pri

mo

rd i

al,

Pad

re

 P ri

mo

rd i

al

.

Lo

s p

ers

on

aje s

  m

en

cio

nad

os

  en

  e

l H

ues

o

20 3

i,

el

Señ

or

  7

Flo

r

la

  S

eño

ra

  9

Ca

ña, 

a

par

ece

n t

am

bié

n c

om

o p

er

so n

aje

s im

p

orta

nte

s d

e l

a é

poc

a p

rim

or

dia

l en

 el

  Có

di

ce

Y u

ta

Tn

oh

o (

V i

ndo

bo

nen

si s

), p

. 3

3,

don

de

  se

  reg

is t

ra

el r

el a

to

de l

  Ár

bo

l de

  O

rig

en,

  la

M a

dre

 

Cei

ba

  de

  A

poa

la . 

El

  Se

ño

r 7

  Fl

or

es

un 

pr

ín c

ip e

  pr

ec i

oso

, u

n D

io

s s

ola

r, q

ue

  ap

are

ce

ju

n t

o c

on

  T

oin

a e

n

la

cer

em

on

ia

de

fu n

da

ció

n

de

un 

re

in o

  el

  C

ód

ic e 

Y

uta

  Tn

oh

o

(V

in d

ob

one

ns

is),

 

p

 

18.

 

a S

eño

ra

9 C

a e

s la

 m

is m

a q

ue

 el

íd

o lo

 d e

l p

ueb

lo  

ll

ama

do

 

Q

ue

qui

yo  

u

n e

nv

olto

ri o

  sa

gra

do

 ve

ner

ad

o e

n u

n s

ubt

err

áne

o,

que

  a

par

ece

  en

  el

 pr

oce

so

in quis itori al contr a  el caciq ue de Yanhuit lan.  L a  mis m a Señora 9  C aña apare ce en ot ro

hu

eso

  gr

aba

do

  de

  la

 

T

um

ba

 

7 (H

ue

so

  17

4a )

, q

ue

in t

erp

re t

are

mo

s c

on

s d

eta

lle

en

  un

 

p

ár

ra fo

 p

oste

rio

r.

Hu

eso

20 3

i C

as o

  19

69 ) 

44

 

Page 45: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 45/79

Sra

9 C

añ a

 en

 Hu

eso

20 3

i

y Hue

so

174

Ot

ra

esc

ena

 en

 q

ue

nac

en

  pe

rso

nas

 de

  un

 á

rbo

l se

 ve

 en

 e

l H

ues

o  2

00

 (C

aso

 1

969

:  1

97,

 

L

ám

s.

X

XX

VI

 

X

X

XV

II)

. E

ste

  h

ue

so

tie

ne

  fo

rm

de

 

un 

per

for

ado

par

el

 

auto sacrif icio  est aba co locado  cerc

del

Es

qu

ele

to  

A  .

 

l in

ici

o d

e  l

a e

sc e

na

est

á 

un 

sig

no

 de

l a

ño

(en

 m

ixt

eco

: c

uiy

con

 o

jo s

  (en

 m

ixt

eco

: n

uu

  ,  l

o  q

ue

se

lee

 

en m

ixt

eco 

c

om

nu

u c

uiy

a,

en

 el

o  .

N o

 se

  d

is ti

ngu

e  e

l  d

ía

por

tad

or

del

 añ

o,

per

o  e

s  p

ro

bab

le

qu

e

fue

ra

Cañ

a,

qu

e  c

on

 fre

cu

enc

ia

aco

m

pañ

a  e

sc

ena

de 

fun

dac

ión

  o

  d

e l

a ép

oc

pri

mo

rdi

al.

La

  fec

ha

  se

de

ber

ía

leer

 en

ton

ce

s  c

om

en

el

inic

io

de

los

 tie

mp

os

  .  L

ue

go

s

igu

el  s

ign

o  d

e  l

as

fau

ces

 ab

ie r

tos

 de

 la

gar

to,

  qu

e  s

im

bol

iza

  la

tier

ra.

 

De a

hí c

rec

un

 

ár

bo

l co

n

es

pin

 s

  es

 de

cir

 un

  p

och

ot

cal

if ic

ado

 p

or

una

 ca

ra

hum

a

na

u

na

cam

is

tri

ang

ula

r  (

qu

ech

qu

em

it l)

  co

mo

  u

na

m

uje

r, 

es 

dec

ir

com

o

  N

ues

tra

  G

ran

  M

ad

re,

d

e

m

an

era

  s

im i

lar

  a

la

rep

re

sen

tac

ión

  d

el

Árb

ol

de

  O

rig

en

en

 

el C

ód

ice

  Y

uta

  T

noh

(V

in

dob

on

ens

is)

,

p 3

7.

De

l á

rbo

l  n

ace

,  c

on

ect

ado

  a

 é

l po

un

  cor

n  u

mb

ili

ca l,

 

un

 

ho

mb

re

con

 la

s  m

an

os

lev

ant

ada

s e

n a

lto

 e

ide

ntif

ica

do

po

r la

 ca

bez

a d

e u

n  a

nim

al

 en

 su

 

45

 

Page 46: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 46/79

f

rent

e. D

et r

ás d

e  é

l,  s

epa r

ado

s  p

or un

  s

igno

  de

  añ

o, h

ay

seis

  señ

ore

s  m

ás,

sen

tado

s.

Tiene n  la mano derech a  le van ta da y extendida (casi  tocando 

la 

es palda  de  la pe rson a 

sen

tada

 an

tes)

- u

na

con

ven

ción

  pi

ctó r

ica

que

  exp

res

a  ac

uer

do o

  di

spo

sició

n  p

osi

tiva

p

ara

  rea

liza

r  al

gún

  tra

bajo

  en

car

gad

o  o

alg

ún

com

pro

miso

. A

  la

  ve z

  tie

nen

  el

bra

zo

iz

quie

rdo

 dob

lad

o en

fren

te d

e  sí

,

lo que

 señ

ala

resp

eto

y ob

edi

enc i

a.

Est

e  g

rupo

 de

 sie

te h

om

bres

 qu

e  n

ace

de

un

Árb

ol d

e  O

rig

en t

iene

  su

  pa

ra le

lo   e

n  el

 

C

ód i

ce A

ñu

te  (S

eld

en) ,

 p

  e

n  e

se c

aso

se

 

t

ra ta

 de

una

Cei

ba

en A

chiu

tla.

7

Hue

so 2

00  (

re con

stru

cc ión

 en

dibu

jo, C

aso

19 69

)

L

a

u

err

a co

ntra

 los

Ho

mb

res d

Pi

edr

a

Los

 cas

os

ana l

izad

os

arrib

a d

emu

estr

an l

a p

rese

ncia

 de

tem

as m

ixt

eco

s en

 el c

onj

unto

 de

la Tumba 

7: 

el árbo l de or igen , Taina y el signo del año con ojos.  Otros hu esos  grabados

tam

bié

n  r

efie

ren

a  la

 ép o

ca

prim

or d

ial

de

la  h

is to r

ia m

ixt

eca,

 co n

cre

tam

ente

 a l

a  g

uerr

d

e

los

Fun

dad

ores

 (as

ocia

dos

 co

n  A

poa

la )

con t

ra l

os h

abi

tante

s  d

e  la

 cre

ació

n  a

nter

ior :

 

l

os H

om

bre

s  de

 Pi

edra

.

El Hu

eso

 20

3b m

ue

stra

 los

 éxi

tos

inic

iale

s  de

  los

 Ho

mb

res d

e

P

ie dr

a  en

 es

ta   g

uerr

a, m

ien

tras

 qu

e  el

  Hu

eso

  17

4a

mue

stra

 la

vic t

oria

 de f

ini t

iva

de

la 

Señ

ora

  9  C

aña

 (la

 mi

sma

 qu

e  na

ció

  del

 árb

ol e

n  e

l Hu

eso

 20

3i)

sob r

e  lo

s  H

om

bres

 de

P

ied

ra. E

sta

s es

cena

s t i

ene n

 su

 par

ale l

o en

 el

Cód

ice

Ton

inde

ye

(N u

ttal l

), pp

.  3

y 20

Lo

s H

om

bre

s de

  Pi

edra

 pa

rec e

n  r

epr e

sen

ta r

a  lo

s  ay

 

Nuh

u  o

Na

  Nu

hu,

  Ho

mb

res

M u

jere

s  d

el C

en t

ro d

e l

a  T

ier r

a  m

en

cion

ado

s  p

or F

ray

  An

ton

io  d

e  l

os R

ey e

s  e

n  e

l

p

rólo

go d

e

su

Art

e en

Le

ngu

a M

ixte

ca (

159

3).

Se

trata

 de

un

a  po

bla

ció n

 or

ig in

al q

ue

ha

bía

  pro

ced

ido

  de

l ce

ntro

  d

e  la

  tie

rra

A

nuh

u,  q

ue

sign

ific

a  ta

mb

ién

ab

ism

in fram undo  ). Podem

os

rela

cion

ar

este

 te m

a n

arra

tivo

 co

n  id

eas

  act

uale

s  so

bre

 gen

tes

 

q

ue

se t

iraro

n a

l  ab

ism

o  y

 

se co n

vi r

tiero

n  e

n  p

ied r

as c

uan

do

sali

ó  el

  So

l  po

r  p

rim era

6

8

ve

z.

Lo

s se

ñore

s  p

roc e

den

tes

de

los

árbo

les

 de

Ap

oala

 ve

ncie

ron

a  lo

s  H

om

bres

 de

  Pie

dra

.

E

sta

 gue

rra

apa

rece

 en

el C

ódi

ce T

oni

nde

ye (

Nut

tall)

pp 3

y 2

0:  lo

s  H

omb

res

 de

Pied

ra

at

acar

on

a los

 Se

ñore

s p

roce

den

tes

de A

poa

la,

pero

 ést

os s

e de

fen

dier

on c

on

éxi t

o.

69

67

Ed ic

ió n d

el  C

ód ic

e Añ

ute

(S eld

en )

co n c

om e

nt ar

io: Ja

ns en

  P

érez

 J im

én ez

 200

7b . 

68

Jan

sen

re z

Jimé

ne z 2

00 5

: 133

  ss.

6

9

E

di ci

ón  c

on c

om en

tario

: Ja

ns en

  P

ér ez

 J imé

nez

1992

b.  P

ar a u

na d

es cr

ip ció

n an

al íti c

a de

  las

escen

as d

e

la

  Gu

er ra

cont

ra lo

s Ho

m bre

s de

 P ied

ra   ,

  tamb

ién

co no

cida

 com

o la

Gu

er ra

de l C

ie lo

  véa

se  R

ab in

  197

9.

4

Page 47: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 47/79

Cla r

ame

nte

  se

trata

  de

  un

  co n

flic

to p

rim

ord

ial

nar

rad o

  en

  térm

in o

s m

et a

fóri

cos

sob

re

cóm o se est able ció una nueva orden  en  el inicio de  la épo ca Postclás ica dom inada por las

di n

astí

as q

ue

deri

vab

an s

u  or

ige n

  de

 Ap

oal a

.

7

 

G

ua 

ant

es q

ue

 l0

1¡di

cho

s

d

l:a

 tiei

:ra avi

a

en

dl¡_

vn

os p

ue

blo s

·

 

y

mo

rad

ore

s d:e

 eU

gs

 ll

ama

ua.

n.ta

y nu

hu

.l.

,n

uhu

.l.ta

i m

fin

o.l.

 u

 

nif

ai ñuh

U y

 

ef

tos

 

i.

e1it

 

a

v  r f

aiid

o d

e

el ce

ntro

 de

 la

 t

ie r r

a

q

ue

a

nuh

u,t

in d

efc

end

éei

a de

 los

 f

cño

re s

.d e

 

A

pui

 

l

a ,fin

o q

ue

avia

n p

are

c1d

o

[

obr

e l;r t..

ierra

 

a

po

.de

rad

ole

-de

ella

, q

ue

d.l:o

s

er

an t

os

o e

  ~

ver

dad

ero

s M

ix te

cos

 y fe

ñor

es 

de la

 l

eng

u

qu

e a

gor

a

Íe

hab

l: t.

  '

e .   :

 

..

e l

os f

eñor

e.os

 

q

ue 

y

inic

ron

 

d

e

Ap

uala

 

de

;

,a v

  r f

iJo,

 

y fan

diz

o

fana

i;yy

a

f a i t

. i ~

.. 

d

zo h

uid

w f

ahu

,lo

s fe

ñor

es q

ue.

t:ra

. er

onh

)S

m

and

am

ient

os_

y

esa

 

la

 

' ·

Fr

ay A

nton

io d

e  los

 Rey

es,

rte en

 L

engu

a  i

xteca

 (1 5

93) d

escr

ibe l

os H

omb

res d

e Pie

dra.

 

H

ueso

 20 3

b (C

aso

196 9

Ho

mbr e

 d e P

ie d

ra e n

 Cód

ice T

onin

dey

e,

p. 20, y

 en

Hue s

o 20

3b

70

P

ara u

n an

álisi

s má

s de

tallad

a, v

éas e

 Jans

en &

  Pé r

ez Ji

mén

ez 20

07 a

.

47 

Page 48: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 48/79

M ot i

vo de 

piedra

 en Có

dice Y

 uta T

noho 

y en H

ueso 

l74a. 

En

los hu

esos

de 

la Tu

m ba

7  lo

s Ho

mbre

s de

  Pied

ra 

s id e

ntific

an   p

or  s

u toc

ado

pa

rt icu l

ar qu

e tien

e las

  pro t

ubera

ncia

s cara

ct er í

st ica s

 de l

a rep

re sen

ta ció

n de

la pie

dra e

n

la pi

cto gr

afía m

ixte

ca . 

El

 Hue s

o 20

3 b (C

aso 1

969:

  183;

 Fig.

  170)

 fue p

ar te

del co

nju n

to d e

 h uesos a sociados  con

Esq

uele

to A

. Se

lee  d

e la d

erec

ha ha

cia l

a izq u

ierda

. La

escen

a co

mien

za co

n un

día 5

 

L

luvia

. U

n Hom

bre d

e Pie

dra a

ta  un

a mo

ntaña

 aden

tro d

e la c

ual s

e ve

un a c

uent

a de j

ade

un co

njunt

o de

lo

q

ue  p

odrá

n ser

  plum

as . C

omo

  Cer

ro de

 j

 de p

lu ma

s est e

  sign

o

co in

cide

con e

l de Y

ucu

 Yusi

 (Aca

tlan ,

 Pue .

), en

la M i

xtec a

 Baja

.

71 

Cód i

ce To

nindey

e

p

3

 

71

Sm

ith 1

973a: 

60-62.

 

48

Page 49: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 49/79

Page 50: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 50/79

Día

 2 ?

) L

luvi

a. L

a fl

ec ha

  e 

la c

onq

uis

ta p

erfo

ra C

iud

ad d

el C

erro

  Co

rtad

o (

qu e 

pod

ría 

re pre sen tar Ñuu Ñañ u, Tamazo la) .

76

a 9

?) F

lor

. La

  fle

ch a 

de

la c

onq

uist

a pe

rfor

a C

anch

a d

e Pe

lo ta

 co

n Jo

ya s

, qu

e po

r el

 

p

ara

lelis

mo

  con

  el

Cód

ice 

Ton

in d

eye 

(N u

ttal

l),

p. 3

pod

ría 

ser G

ua

xolo

titla

n (

Can

cha

 de

G

rava

: Y

uhu

a C

uchi

).

77

 

La

 flec

ha 

de l

a co

nqu

ista

 fser

fo ra

 R ío

 de

l Ho

mb

re (d

e P

iedr

a)

enta

do

 po

sib

lem

ente

 una

 

re pr

ese n

tac

ió n 

e

Chil

a.

Sig

ue

el d

ía a

soc

iado

: 1

 

O

 L

agar

to.

Los

  die

z p

un to

s p

arec

en

co

mb

in ar

  con

  el

  sig

no L

ag a

rto

. Ha

y ta

mb

ién 

un

sign

o C

asa,

  per

o é

ste

pare

ce

más

  bie

n

co m

o r

epr

ese n

ta ci

ón

e u

na 

lo ca

lida

d o

  top

óni

mo 

(los

  sig

no s

  cal

en d

áric

os C

asa

  sue

len

 

s

er m

ás 

peq

ueñ

os (c

f. H

ues

o 1

74a

). L

a ca

sa o

 m á

s bi

en e

l tem

plo

  qu

e si

gue 

in te

rp re

tam

os

c

omo

 un

  si ti

o qu

e al

  pa

re c

er n

o es

tu v

o af

ec ta

do  

por

  la c

onq

uis t

a (n

o h

ay f

le ch

a q

ue

lo

p

er f

ora)

.

L

a e

sc en

a c

ierr

a co

n e

l Añ

o 7

 C añ

a (q

ue  

se a

so c

ia c

on v

ar io

s lu

gare

s d

e la

 M ix

te c

a B

aja

e

n  el

Códice Y uta Tnoho, pp. 44-4 3).

Hue

so 1

74 a 

(Cas

o 19

69)

E

l H

ues

o 1

 74a

  (C

aso 

196

9:

202

; Fig. 206)

se

en co ntró en la reg ión IV, cerca del

E

squ

ele t

o N

  .

Tien

e e

l s

igno

  L

ag ar

to

en

los

dos

  ex

trem

os,

  lo 

qu

e le

em o

s c

om

o

re fe

re n

ci a 

al ti

em p

o p

rimo

rd i

al (l

a na

rr at

iv a 

se s

itúa

  en

  los

  pr im

ero

s d

ías

). L

a le

ctur

a es

 

d

e la

  der

ec h

a ha

cia

  la

izqu

ierd

a. L

a e

sc en

a c

omi

enz

a co

n e

l día

  5

Flor

. Ar

riba

  es

tá u

na

gr

an e

str e

lla

que  

se d

eb e

  lee

r co

mo

  (L

uga

r) d

el C

ie l

o .

De

ahí 

ba ja

  un

a cu

erd

a co

n u

n

plu

món

, qu

e ti

en e 

un

par a

le lo

  en 

el C

ódi

ce Y

uta

 Tn

oho

 (V

in do

bon

ens

is), p.

  4

8, d

ond

e el

 

S

eño

r 9 

Vie

nto  

baj

a so

bre  

un a

  cu

erd a

  sim

ilar

  de

l Lu

gar

  del

Cie

lo (

id en

tifi

ca do

  co

mo 

el

mo

nte

  Ca

vua

 Caa

 An

dev

ui

in m

edia

tam

ente

  al 

Ori

ente

  e 

Apo

ala

).

7

Otro

s p

ara l

elos

  hay

 

en e

l C

ódic

e T

onin

dey

e (N

 utt

all),

  pp.

 18 

y 19

d

onde

 el 

pro t

ag o

nis t

a es

  el s

ac e

rd ot

e Se

ño r

 

12 Vi

en to

.

76

Ja n

se n 

& Pé

re z .

Jimé

nez 2

01 1

: 297

.

77

J

ansen

 

Pérez

 .Jim

énez

 201

1: 3

34.

78

 

Chi t

a se

  m en

cio n

a en

 el

 

C

ódi

ce Y

 ut a 

Tnoh

o (V

in d

obon

ensis

), p

.

4

- vé

ase J

an se

n

Pér

ez .J

imén

ez

20 11

: 33

9.

79

 

.

Janse

n & 

Pére

z Ji m

én e

z 20

05: 71

ss.

 

50

 

Page 51: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 51/79

L

a c

ue

rd

a q

ue

 ba

ja

 de

l c

iel

o:

d ic

e

Y u

ta

 T n

oh

o p

 

48

 

H

ue s

o

174

a.

 

Códi ce Ñuu

Tnoo 

Ndis i N uu p. 

3-Il l: 

la gue rr a qu e bajó del  cielo.

L

a

cu

er

da

  e

n e

l

H

ue

so

  1

74

se

  c

om

b

in

e

ad

em

ás

  c

on

 e

l m

o

ti

vo

  d

e

pi

ed

ra

, l

o q

u

e

su

gie

re

 

qu

es

ta

mo

s

 to

da

a

en

  e

l

tie

m

po

 d

e

los

  H

o

mb

re

s

e

 P

ie

dr

a .

 

La

  p

ro

ta

go

ni

st

a

de

  l

a

ac

ci

ón

  e

s

la

  S

e

ño

ra

  9

  C

a

ña

.

Su

  c

ab

e

llo

  e

st

á

en

tr

el a

za

d

o

co

n

s

erp

ie

nt

es

, e

xa

ct

am

e

nt

e

ig u

al

  a

 c

om

o

  ap

a

rec

e

en

  lo

di

ce

s

Y u

ta

 T

no

h

o

(V

in

do

bo

ne

n

sis

)

y

 T

on

in

de

ye

 (

Nu

tt

al l

).

E

n l

a

ma

n

o

izq

u

ie r

da

 b

la

nd

ea

 un

  m

a

zo

 o

 u

na

 p

or

ra

 co

n

 ca

be

za

s

e

 

pie

d

ra  

en

  l

os

  e

xt

rem

o

s,

  c

ar

ga

do

  c

on

  f

ue

rz

a

es

pir

itu

a

l (

un

 

m

az

o

m

ág

ic

o

).

En

  la

 

m

an

o

d

er

ec

ha

 s

os

tie

ne

 u

n

es

cu

do

 c

on

 f

lec

ha

s

y

un

a b

a

nd

er

a

 a

tr

ib u

to

s

típ

ic

os

 d

e u

g

ue

rre

ro

.

S

o

po

si

ció

n

  e

s

co

m

o

flo

ta

nt

e:

la

  i

nt

er

pr

eta

m

os

  c

om

o

  p

er

so

na

je

  q

ue

  v

ie

ne

 b

a

jan

do

 

en 

vu

el

o m

á

gi

co

 d

es

de

 e

l L

u

ga

r d

el

 C

ie

lo

.

La fecha es:

10

 

Casa,  día   9 Viento, que  corresponde  al día 

e

nacim ie nto   del  Señ or  9 

V

ien

to

  e

n

el 

C

ód

ic

e

Y

ut

a T

n

oh

(V

in

d

ob

on

en

si

s)

, p

 

49

. U

n

  p

lu

m

ón

  e

nc

im

a

 de

l

o

lo

 

ca

li f

ica

 c

om

o

 s

ag

ra

do

.

L

a(

s)

  C

iu

da

d(

 es

) d

o

nd

e

re

sid

en

 l

os

  H

o

mb

re

s

e

 P

ie

dr

a e

s

s

on

  q

ue

m

ad

a

(s )

  (

sa l

e

hu

m

o)

;

el

lo

s m

i

sm

o

s s

on

  s

ac

ri f

ic

ad

os

 (

plu

m

ó

n e

nc

im

a

  e

 l

a

cab

e

za

).

El

 H

om

b

re

 d

e P

ie

dr

a

ya

ce

 m

u

er

to

(c

on

  o

jo

  ce

rr

ad

o)

 y

 sa

cr

if i

ca

do

 e

n

la 

m

ilp

a.

 

E

n

cim

a

 

e

él

es

tá  

un

cu

er

da

 c

on

 p

lu

m

on

es

 

ín

di

ce

  e

 t

om

a

r p

ri

sio

n

ero

s

 (y

  s

ac

rif

ica

rl

os

).

C

ab

ez

as

 d

e

Ho

m

br

es

 d

e P

ie

d

ra

 co

rt

ad

as

(¿

?)

 e

n A

ñ

o

13

  C

on

e

jo ,

  d

ía

 13

  Z

o

pil

ot

e. 

La

s

M

on

ta

ña

s y

  C

a

sa

s d

e

(lo

s

 H

om

b

re

s d

e)

  P

ie

dr

as

  so

n

co

nq

u

is t

ad

os

 y

 q

ue

m

ad

os

.

D

ía

  1

 P

er

ro

  o

 Ja

g

ua

r.

L a

 f

le

ch

a

de

  la

 c

on

qu

is

ta

 p

er f

or

a

La

 C

iu

da

d

  y 

el

  L

la

no

  d

el 

F

ue

go

,

d

on

de

 e

sta

ba

lo

s A

n

ci

an

os

 (

An

ti

gu

os

)

Ho

m

br

es

 d

e P

ie

dr

a.

 

Podría  ser una re fer encia a Achiutla ,  Ciudad

e

 

las Llam as.

D

e

  la

 c

iu

da

d

sa l

en

  l

lam

a

s

y h

u

mo

:

co

nq

u

ist

a.

S

e n

o

ta

el 

di

en

te

 en

  l

a b

o

ca

 q

ue

  in

d

ic a

 e

da

d

av

an

za

da

.

P

o

de

m

os

  le

er

 

J

os

 

d

os

  h

u

es

os

  d

e

m

an

er

a

co

nj

un

ta

  c

om

o

  p

ar

ale

lo

  a

 C

ó

di

ce

  T

o

nin

d

ey

e

(N

u

tta

ll

),

p

 

3

P

rim

e

ro

,

en

 

Hu

es

2

03

b,

  e

l

H

om

b

re

  d

e

P

ie d

ra

 

lo

gr

a

un

a

se

ri

e

e

 

co

nq

ui

st

as  

a

co

sto

 d

e

lo

s S

e

ño

re

s d

p

o

al

e

sp

ec

ia

lm

en

te

 e

n

la

M

ix

te c

a

 B

aja

.

L

u

eg

o, 

en

  e

l

Hu

e

so

  1

74

a,

  si

gu

la

  re

ta

lia

ci

ón

:

la 

S

efí

or

a 9

  C

a

ña

  b

aj

a

de

l C

ie

lo

  (

el

lu

ga

r

re

lig

io

so

  a

so

ci

ad

co

A

po

a

la )

  p

ar

a

at a

c

ar

a

y

ac

ab

ar

  c

on

  lo

H

om

b

re

s

de

  P

ie

dr

a.

E

sta

 

Se

fío

ra

 9

 C

af

ía 

es

  la

 m

i

sm

qu

en

 e

l H

u

es

o

20

3i

  n

ac

ió 

de

l

Ár

bo

l

de

 O

ri

ge

n

(d

e

Ap

oa

la

).

S

tra

ta

 d

e

un

a v

e

rs i

ón

  M

i

xt

ec

a d

e

 la

 D

io

sa

 d

e l

as

  P

un

ta

s d

e

Fl

ec

ha

s

y C

u

ch

il

lo s

,

lla

m

ad

a

5

1

Page 52: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 52/79

Page 53: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 53/79

H

ueso

 30

2

C ó

d ic

e Y

 u ta

 Tno

ho

p. 2

3

El

 H u

es

o  2

03

C as

o

196

9:

19

4-1

96;

 Fi

g.

192

) c

ont

ien

e  u

na

 es

cen

a s

im i

lar

,  pe

ro

  se

  lee

 

de

la i

zq

uie

rda

 ha

c ia

 la

der

ech

a,

des

de

 [L

aga

rto

sig n

o

dañ

ado

) h

as

ta H

ie

rba

. N

o e

s  u

na

t

rec

ena

 co

m p

le t

a, s

in o

  la

 li s

ta

de

Jos pri

m e

ros

 do

ce

 sig

no

s. L

os

 si g

no

s  s

on

sep

ara

do

s po

r

b

and

as

co

n   c

írc

ulo

s  o

  di

sco

s  -

en

  d

ifer

en

tes

m e

ros

  -

es

dec

ir

el

m o

tiv

o  d

el

pal

aci

an

iñ e)

.

A  v

ec

es

hay

 nú

m e

ros

  de

ntr

o d

e

los

cua

dr

ant

es

de

los

 sig

no

s: 2

  V

ien

to

4

Lag

art

ija ,

 5

S

erp

ien

te,

6 M

ue

rte

 . .

. . E

s t

a  n

um

era

ció

n  s

ugi

ere

 qu

e  l

a e

sce

na

se

der

iva

 de

 un

 pr

oto

tip

en que todos  los sig nos te nía n  un  núm ero, desde 1 Lagarto  hasta  

12 H

ierb

a,

o,

s  b

ien

 

13 C

a.

El

 Ri

to d

e P

ulq

ue

 

E l

H u

eso

  1

74b

  C

as

196

9:

20

2-2

04;

  F

ig.

21

 

O  ost

ent

a  l

as

cab

eza

s

de

lag

art

o  e

los

e

x tr

em

os

un

a d

e

las

  cu

ale

s  s

e  h

a  d

ado

  y

  es

cas

i  d

esa

par

eci

da)

  y,

  po

r e

so,

  pa

re c

e

re

fer

irs e

 a

un

 te m

a

de

los

 pr

im e

ro s

  dí

as,

 de

 la

épo

ca

 pr

im o

rd i

al.

Se

 en

con

tr ó

 ce

rca

 d e

 de

Hu

eso

  1

74a

, q

ue

  m

ues

tra

  la

s  v

ict

oria

s

de

la

Se

ñor

a  9

  C

a  e

n  l

a  G

ue

rra

  co

nt

ra

los

H

om

br

es

de

Pi

edr

a.

E

n el

Hu

es

o  1

74

b  l

a  e

sce

na

  es

com

pu

es

ta

de

m a

ner

a v

er

tic a

l.

5

Page 54: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 54/79

Page 55: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 55/79

' '

Rito

  de p

ul qu

e en

 Hue

so

l7

b  Có

dice

 Y ut

a Tn

oh o 

p. 5

55

Page 56: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 56/79

E

l Se

ño r

 5  l

or

de Z

aac

hila

 

Y a

vim

os  q

ue

los

hu e

so s

gra

ba d

os  

de

de

  la Tu

mba

  7 

tien

en  

su

 

p

aral

elo

dire

cto

en 

los

 

h

ueso

s g

ra ba

dos

  en

co nt

ra d

os  e

n  las

 T

um

bas

1 y

 2 

de

 

Z

aac

hi la

: un

a  g

ran

sim

ilitu

d  e

n

cua

nto

  a  e

stilo

  c

onv

enc

io n

es   i

con

og rá

fica

s.  E

sta

sem

ejan

za

su g

ie re

  que

 

el dep

ósito

 d

e

l

a Tu

mb

a 7

de M

on

te  A

lb á

n es

 con

tem

por

án e

o co

n  lo

s co

nte

nido

s d

e las

 Tu

mba

s 1

 

y

 2

de

 

Z

aach

ila.

  Y a

  not

am o

s  q

ue  la

s t

um b

as

de  Z

aac

hila

  sí

co n

tien

en   r

esto

s ó

seos

 

de per

sona

s

sep

ul ta

da s

  de

ma

nera

  ex

te nd

id a

.

La re

pres

en ta

ció

n

del S

eñ o

r 5

Flo

r en

 u

n rel

ieve

 d

e

e

stuc

o  e

n la

 pa

red

de

la  T

um

ba 

1

de Za

ach

ila 

sugi

ere

que

  est

a T

um b

a  1

 co

ntie

ne  s

us 

res

tos.

 

Re

lieve

 d e l

a Tu

m ba

 1 de

 Z aa

chila

 

Cód

ic e T

ond

inde

ye   p.

 3

3

La 

Re

lac

ión

e

ográ

fica

  e

T

eoza

pot

lan d

ocu

me

nta

que

  es

te S

eño

r 5

  Fl

or 

se c

asó

a

lred

ed o

r de

  12

80  d

.C.

Est

o su

gie

re  q

ue 

mur

ió 

y fue

  en

te rr

ad o

 en  la

s

prim

era

s dé

cad

as 

del

  sig

o X

IV  

(ent

re  a

prox

im

ad am

en

te  1

3

00 y 1

33 O

 d.C

.

. Este

 arg

um

en to

  ico

nog

ráfi

co   e

 

histó

rico

 su

gier

e un

a fe

cha

 sim

ilar

 par

a gr

an p

art

e de

l de

pó si

to  f

un e

ra rio

  en

  la T

um

ba  7

.

En

 

el

  tie

mpo

 señ

ala

do (

la s

pr im

era

s dé

cad

as d

el  s

iglo

 XIV

) e

l ce

rro 

de  M

on

te A

lbán

 de

be 

hab

er

form

ado

  pa

rte d

el t

er ri

to ri

o de

l re

ino

zap

otec

o

de Za

ac h

ila.

El c

arác

te r

prec

ios

o d

e

los

 ar te

fact

os   d

ep o

si ta

dos

en 

la T

um b

a 7

 estab lece  una clara re lación   con la  fam ilia  real.

as

 r

efer

en c

ias

al m

und

o  m

ix t

ec o

apu

ntan

 co

nc re

tam

en te

 a  l

a re

in a

en  a

que

l en

tonc

es:

l

Se

ño ra

  4 

Con

ejo

'Q u

e tz

al',

qu e

  era

  mi

xtec

a

per

tene

ció

  a  l

a di

na s

tía  d

e T

eo z

acua

lco

,

seño

río

mix

tec

o ve

cin

o de

  Za

ac h

ila,

y s

e ca

só  c

on  

el p

rínc

ipe

za p

otec

o  S

eño

r 5

Flor

 d

e

Za

ach

ila,

  ma

tr im

on i

o i

nter

étni

co 

que

  ha

  de

ser

el  r

efer

ido

por

  la  R

ela

ción

 G

eo gr

áf ic

a

de

  Te

oz a

potl

an  

fe

ch ad

o  a

lred

edo

r

de 12

80 

d.C.

 

La pre

se n

cia

de 

ar te

facto

s  a

so c

iado

s

con

act

iv id

ad e

s típ

ica

men

te  

fem

en in

as ,

com

los

mal

acat

es 

ha ll

ad os

  en

 

la Tu

mba

 

7,

p

ued

en e

xp l

ic ar

se ta

mb

ié n

de

 

e

st a

man

era

 (cf.

  Mc

Caf

fe rt

y

M c

Caf

fe rty

 20

03).

 

56

Page 57: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 57/79

Cód

ic e

 To

nin d

ey e

,

p

  33

E

n e

ste

 co

nte

xto

 d

e rel

ac i

on e

s  f

am

ilia

re s

 

ge n

ea

lóg

ica

s tr

atam

o

s de

 le

er  

el H

ue

so  

2

4

de

la 

Tu

mb

7

de

  Mo

nt

e A

lb

án  

C

as o

  1

969

:

214

; F

ig.

  2

32)

. E

l t

em

es 

un

a a

lia

nz a

 

ma

trim

on

ia l

: el

  en

cu

en t

ro  

de  

una

 m

uje

r

un

  h

om

bre

  qu

e  v

ien

en

  de

  lo

s d

os 

lad

os

de

  la 

e

sc e

na 

gra

ba d

a e

n e

l h

ues

o. 

H

ue

so 1

24

Hu

eso

 124

: 5

 Flo

Hu

eso

 124

: 9

Ser

pie n

te

Hu

es o

 12

4  C

aso

 19

69)

5

7

Page 58: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 58/79

Page 59: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 59/79

Page 60: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 60/79

C

ód ic

e Yu

ta T

no ho

, re

verso

, p. X

I 1

(d

e la  

de re

ch a 

hac ia

  la  

izqu

ierda

): Sr

. 9 

Se rp

iente

  y s

us es

po sa

s;

na ci

mien

to de

  su  

hijo, Sr

. 4

 A g

u a Á

gui

la de

San

gr e 

Hue

so 1

24: Sr.

  [4

Ag u

a] Á

g ui

la [d

e Sa

ngr e

] y e

l qu

ien a

rreg

ló su

 m at

rimo

ni o  [

su p

adre]

:

S

r.

9 Se

rp ie

nte

La

Señ

ora

6  A

gua

 

e

l S

eñor

  4 A

gu

a Á

gui

la  d

e  S

ang

re  

no  t

uvie

ro n

  h ij

os,

debi

do

a la

 

t

em p

ra n

a m u

ert

e de

l Se

ñor

 4  A

gua

 e n

el A

ño

4 Ca

sa,

que

  c or

re sp

ond

e a

134

1 d.

C.

85

L

a ma

dre

  d e

la   S

eño

ra 6

  A g

ua

pro

babl

eme

nte

  n ac

ió   p

oco

  d e

sp ué

s  d

e

13

01

- la

fech

a  e

n

qu

e na

ció su

  h

erm

ano

, el

Se

ñor

4  A

gua

  -, y

se

  c as

ó  c

on   su 

e

sp os

o  a

ntes

  d e

  q ue

  a m

bos

 

en tr

ar on

 c o

m o

gob

erna

nte

s en

 T eo

zac

ualc

o e

n 13

21.

8

Es

to   s

ugi

ere

que

la   S

eño

ra

6 A

gua

 m is

m a

nac

ió   p

oco

  d es

pué

s de

  13

21  y

se

  c as

ó  c

on  el

Señor 4 A gua  p oco   a nte s   de  1341 . La alia nza del m at rim onio   puede  h aber sido  f orja da 

a

ntes

  de

l m a

trim

on

io   m

ism

o, lo 

q

ue

nos

da

un

peri

odo

  e nt

re   a

pro

xim

adam

en

te   1

325

 

13

40

para

  el

eve

nto

re g

is tr a

do en 

el

H

ueso

  12

4. E

sto

  n o

con

cue

rd a

con

  e l

Año

  1 C

aña

,

que

  p

odrí

a c

orre

spo

nde

r a

12

99  

(d em

asi

ado

  te m

pr

an o)

  o

135

(d em

asi

ado

  ta r

de)

.

I

nter

pret

am o

s,

por

eso

, el

  Añ

1 C

aña

  e n

sen

tido

  si

m bó

lico

  co

m o

la

nue

va 

e ra

se  

es

per

ab a

de e

st e

m at

ri m

onio

 de

gra

n im

por

ta nc

ia  d

in ás

tica

.

85 

Véa

..<;e

el C

ódice

 Ñ u

u T

noo

  Ndi

si Nu

u (B

od le

y), p.

16

/15-I

V.

8

 

F

ec h

a m e

nc io

nad a

  en  

el M

apa

 de T

eo z

ac ua

lco (

Ja ns

en

Pér

ez J

im én

ez 2

00 5:

  25 )

. Vé

ase t

am b

ién e

l

C

ód ic

e Y  u

ta T

noh o

 ( V i

nd ob

on en

si s)

 Rev

erso,

 

p

. X

I.

6

Page 61: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 61/79

Page 62: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 62/79

des

de

  la

M

ixte

ca

 a

cas

ars

e  c

on

 el

Se

ñor

  5

Flo

r,

prí

nci

pe

zap

ote

co

 de

  Za

ac

hila

, M

on

te

Albán ha de haber sido un  sitio fascinan te en

el

re ino que le tocó   ca-g obernar.

El

C

ód

ice

 To

nin

de

ye

(N

utt a

ll )

 re

gis

tra

pre

ci s

am

en t

e q

ue

los

  o

ríg e

ne

s  d

e l

a  d

ina

stía

 de 

Te

oz a

cu

alco

  r

em

ont

aba

n a

  M

on

te

Alb

án

  p.

  1

9).

La 

in

ves

tig

ació

n

ost

eol

ógi

ca

mo

der

na

 

p

od

rá a

rro

ja r

  lu

ces

 so

bre

  la

 cu

est

ión

  í

ent

re

los

re s

to s

 ós

eos

 en 

la

 Tu

mb

a 7

 h

ay

alg

uno

s

q

ue

per

ten

ece

n a

 u n

a m

uj

er de

Teo

za

cua

lco

 

d

es

a ép

oc

a, y

  p

or l

o t

ant

o p

osi

ble

me

nte

 a l

Se

ñor

a 4

  Co

ne

jo

mis

ma

. S

i fu

er

a  a

sí,

pod

em

os

esp

ec

ula

r qu

e

los

rito

s d

e

ha

bla

r co

n

los

d

ifu

nto

s

re s

ult

aro

n  e

n i

mp

ort

ant

es

in s

tru

ccio

ne

s l

S

eñ o

r 5

  F

lor

po

r p

art e

  de

  la

  m

ism

a

S

eño

ra

4 Co

ne

jo  

y

, m

ás

 al

fon

do ,

  de

  la

 Se

ñor

a 9

 Hi

erb

a.

M o

nte

 A

lbá

n f

ue

un

siti

o d

e m

em

o

ria

par

a la

  S

eño

ra

4 C

on

ejo

,  un

  p

unt

o de

 c

on t

ac t

o  c

on

s

us

pro

pio

s a

nc

est r

os

m i

xte

cos

, d

en t

ro

de

un

rein

o

zap

ote

co ,

 

u

si

tio

lle

no

de

ref

eren

cia

s

re

lig i

osa

s a

  la

  é

poc

a

pri

mo

rdia

l, d

e

la

pr

ime

ra

sa

lida

  d

el

Sol

. H

ub

o

un

an

tec

ede

nte

 

im

por

tan

te p

ar

a re

ali

zar

 un

  cu

lto

  m

ixte

co

 aq

uí.

Y a

 v i

mo

s  q

ue

los

 va

rio

s  h

ues

os

sitú

an

 la

a

cc i

ón

qu

e

rela

tan

  e

n  u

n

Te

mp

lo

Pr

eci

oso

  o

  T

em

plo

  de 

l

as

Joy

as

,  s

itua

do   en  un

su

bte

rrá

neo

. E

ste

 Te

mp

lo d

e

las

 Jo

yas

  tam

b

ién

 fue

  el

 lu

gar

 do

nde

  se

 co

loc

ó e

l E

nvo

lto

rio

 

del

 Se

ño

r 12 

M

ov

imi

ent

o.

Tem

plo

 de

las

Joy

as e

n  H

ues

24 y

 H u

eso

 2 5

 

E

l

dic

e T

on

in d

ey

e (

Nu

tta

ll) ,

 p. 19

,

r

egi

stra

  la

  pr

ese

nc

ia

de

un

Te

mp

lo d

e

la

Jo

ya,

d

on

de

se

ven

era

ba

 

u

n

En

vo

lto

rio

 Sa

gra

do ,

  el

Ba

stó

n de

 M

an

do

 de 

la

s  d

ina

stía

s m

ix

tec

as

y

el

in s

tru

me

nto

  pa

ra

ta l

adr

ar e

l

Fu

ego

  N

uev

o.

Es

te

Tem

pl

o

se

loc

aliz

ab

a en

  l

a  p

ar t

no

rte d

e

M o

nt

e A

lbá

n,

don

de

 es

tuv

o c

olo

ca d

o e

nc

im

a de 

u

n  a

lta r

 qu

e c

on

ten

ía u

na

 va

sija

 

con

el

ro stro  del D io s  de  la  Lluvia . Tomand o en cuenta   el conte xto   interpre tamos es ta

co

nf

igu

rac

ión

  co

m

o  l

a f

un

dac

ió n

  de

  un

 

tem

pl

mix

tec

o

pos

tc l

ási

co

en

cim

a d

e

un

su

bes

tru

ctu

ra

clá

sic

a

en

cu

yo

in

te r

ior

se

  en

co

ntr

aba

n

urn

as

tip

o

Co

ci j

o.

En

o

tra s

 

r

ep r

ese

nta

cio

ne

s d

e  e

ste

Te

m p

lo de

 l

a J

oya

 en

 el

 Có

dic

e T

on

in d

eye

 (N

ut

tall

), p

p. 15

, 17

 

y

18

, v

em

os

  qu

e

se

car

act

eriz

a

com

o u

n

sa

ntu

ario

  d

e l

a  S

er p

ien

te

Em

pl

um

ada

, f

und

ad

en c

im

a d

e u

n s

ub

ter r

án

eo

con

sa

gra

do

a l

a  m

ue

rte

(es

  de

cir

 

u

n

lu

gar

  de

  co

nta

cto

  co

n

los

A

nc

es t

ros

 di

fun

to s

). L

as

 as o

cia

ci o

ne

s to

po

ním

ic

as t

an t

o e

n e

l C

ód

ice

To

nin

dey

e c

om

o

en

el

  Có

dic

e I

ya

 N a

cu

aa J 

a

soc

ia n

 

e

l

Te

mp

lo

de

las

 Joy

as

 co

n  la

 pa

rte

 no

rte

  de

l co

nj

unt

o de 

M

ont

e A

lbá

n,

cer

can

o

al A

ca

tep

ec.

 

6

2

Page 63: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 63/79

A

 

Tem

plo

 de

  las

Joy

as e

n C

ódi

ce  T

on

inde

ye,

 p 

19

 

y

 p 

1

Po

r u

na

par

te  e

ste

 te

mp

lo

cor

res

pon

de

 a

una

 ca

teg

orí

a o

 es

pec

ie

de

san

tua

rio

 qu

e  v

em

os

t

am

bié

n  e

n  e

l  C

ód

ice

 Yo

al l

i  E

he

catl

 (B

org

ia)

,  p

p.

33-

34.

 Po

r o

tra

 pa

rte

  pa

rec

e  q

ue

en

la

m

em

oria

 m

ixt

eca

 hu

bo

 un

o o

 va

rio

s te

mp

los

 de

 es

te t

ipo

.

Co

mb

ina

ndo

  la

s  d

ife

ren

tes

 in

dic

aci

one

s,

pod

em

os

pe

nsa

r  q

ue

fue

 la

  Se

ño

ra 4

 C

one

jo

de

la d

ina

stí

a  m

ix

tec

de

Te

oz

acu

alc

o,

qu

ien

, a

lleg

ar

a

ser

  r

ein

a  d

Za

ach

ila

  po

matrimonio,  (re )inició   un  culto 

en 

este  sitio   ancestra l. Posib lemente , de spués de 

su 

mu

ert

e,

la  T

um

ba

 7

fue

 e

sc o

gid

a  p

ara

 de

po

sita

r  t

am

bié

n u

n  E

nv

olt

ori

o  S

ag

rad

de  e

lla

 

m

is

ma

. E

n  e

ste

  pr

oce

so

se

ma

rcó

 l

a af

ilia

ció

n  c

on

el

ori

gen

 de

  la

s  d

ina

stí

as

mix

tec

as,

 a

tra

s d

e  im

ág

en

es

(inv

oc

aci

one

s)

del

 Ár

bo

l de

 A

poa

la

y d

e  la

 vi

cto

ria

 de

  los

 Fu

nd

ado

res

 

de

esa

s  d

ina

stía

s  s

ob

re

los

Ho

mb

res

 de

  P

iedr

a.

En

tod

o  e

sto

 se

hi

zo

ref

ere

nci

a e

spe

cia

l a

l

a S

eño

ra

9 C

a, p

os

ib le

me

nte

 co

mo

 u

n p

ers

ona

je

fem

en

ino

 eje

mp

lar

, u

na

Dio

sa

 mo

de

lo 

pa

ra

la S

efí

ora

 4

Co

nej

o.

87

El

  Hu

eso

 12

4  d

em

ue

str

a q

ue

la T

um

ba

 7

f

u e

l sit

io  r

eli

gio

so 

don

de

 -· a

nte

 lo

s A

nc

est

ros

 

-

se

 fo

rjab

an

 ta

mb

ién

 al

ia n

zas

 m

atri

mo

nia

les

  im

po

rtan

tes

.  E

l  p

rot

ago

nis

ta

en

este

 ev

en

to 

fu

  el

Sef

íor

Flo

r,

el

rey

 de

  Z

aac

hil

a. E

s

pr

oba

ble

  q

ue

él

  se

dir

igi

era

 al

Tu

mb

(  T

em

plo

 de

 la

s J

oya

s  )

 pr

eci

sam

en

te

par

a c

ont

act

ar c

on

  los

 E

nvo

lto

rio

s cu

yo

 cu

lto

ha

bía

 

sido promovido por 

su 

esposa mixteca, 

la 

Señor

a 4

 Co

ne

jo. E

l

co

nte

xto

 no

s  h

ace

 pe

ns

ar

qu

e

apa

rec

e  h

ac

ie n

do

est

o  p

orq

ue

 la

  Se

ñor

a  4

 C

one

jo

mi

sm

a y

a  h

abí

a  f

alle

cid

(ya

 qu

de

otr

a m

an

era

 ell

a h

ub

ie ra

 si

do

la

per

son

a i

ndi

cad

a p

ara

 ju

gar

 es

te p

ap

el)

. En

 ta

l c

aso

 el

S

or 5

 F

lo r

tal

ve

z s

e d

ir ig

sob

re

tod

o  a

 s

u di

fun

ta e

sp

osa

 m

ism

a,

rind

ien

do

 cu

lto

 a

su

 

m

em

ori

a  y

 co

ns

ult á

nd

ole

 pa

ra

est

e  a

su

nto

  im

po

rtan

te

de

  la

 al

ia n

za

ma

trim

on

ial

 de

  s

u

nie

ta c

on

 la

im

por

tan

te

din

ast

ía  m

ix

tec

a d

e T

ilan

to

ngo

8

L

a  re

fer

en ci

al Se

ñor

  7  F

lor

  (qu

e  n

ace

  jun

to  

con

la

Se ñ

or a

  9  C

aña

 de

l Á

rbol

) p

ue d

e ha

ber

 jug

ado

 el

m

ism

o pa

pel

  par

a el

  Se

ño r

5 F

lor.

63

Page 64: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 64/79

Page 65: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 65/79

otro

s ser

es di

vinos

  com

o la

  Señ

ora 9

  Hie

rba)

y  par

a rec

ibir

conse

jos,

instr

uccio

nes y

 

oráculos de  ellos, por ejemplo  en el caso  de arreglar importantes matrimonios dinásticos

co

mo

en el

  Hue

so 12

4). L

os t

esoro

s dep

osita

dos s

e ex

plica

n, po

r lo

meno

s en

  part

e,

co m

o of

rend

as de

  gra

titud

  y r

espe

to pa

ra l

os an

cestr

os.

Es p

robab

le q

ue f

ueran

 

a

cum

ulado

s a tr

avés

de lo

s añ o

s dur

ante

conse

cutiv

as se

sione

s ritu

ales

en la

 Tum

ba

7

El

orácu

lo pa

rece

 habe

r sido

 util

izado

 por

la fam

ilia

real d

e Za

achil

a, po

lo

 m

enos

 desd

e

11

O

 1 cua

ndo

allí se

  dep

ositó

 el En

volto

rio d

el Se

ñor

1

2

M o

vim

iento

  quie

n po

r su m

adre

 

p

erten

eció

a dich

a din

astía

).

Cód i

ce Aft

ute, pp

. 6-IV

  7-I.

 

Cód

ice Iy

a N ac

uaa II

, p 8-I

I: figu

ras de

  m ari

posas 

en la c

eremo

nia fu

nerari

a del S

r. 12 

Movim

iento

 

A

dorn

o de á

guila c

on m a

ripos

a Cas

o 196

9)

Cód

ice Af íu

te,

p 6-IV

:

joy

 

de m a

ripos

a

La

s joy

as de

  la T

um ba

 7 ti

enen

corre

spon

denci

as ge

neral

es co

n las

 joya

s m e

ncion

adas

en

los

códic

es p

ara l

os co

ntex

tos a

rriba

  seña

lado

s. Po

r eje

m plo

,  el

braza

lete

de c

onch

6

5

Page 66: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 66/79

Page 67: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 67/79

h

ab

la)

,

po

de

m

os

 p

en

sa

r,

sin

 e

m

ba

rg

o,

 q

ue

 m

ás

 b

ien

  s

e

tra

ta

 d

el

co

no

c

ido

 d

if

ra s

is

m

o

fl

or

 

can to   , omnip re se nte en  los te xto s poétic os ná hu atl e inclu

so

 p

res

en

te

 e

n

el

ar

te

po

pu

la

r

c

on

te

m

po

ne

o.

  E

ste

 m

o

ti v

o

 n

os

 d

a c

om

o

 c

on

te

xt

o o

 m

a

rc

o p

a

ra

ta

le s

 e

sc

en

as

 e

l d

isc

u

rso

 

f

lo

ri d

o

  o

 c

er

em

o

nia

l.

9

0

Ca

so

  (

19

69

:

18

0)

 c

or

rec

ta

m

en

te

 o

bs

er

  q

ue

  e

ste

 m

is

m

o

mo

ti

vo

  o

cu

rr

e

a m

e

nu

d

o

en

lo

s

t

am

b

or

es

 de

 m

a

de

ra

l

q

u

e c

on

fi

rm

a

 su

 a

so

ci

ac

ió n

 c

on

 c

an

to

 

m

ús

ic

a.

L

a

fr

ec

ue

nc

ia

  d

e

es

te

  m

o

ti

vo

  e

n

la

  T

u

m

ba

  7

 

no

s

su

gi

er

qu

e

to

do

s

lo

s

e

lem

e

nt

os

 

ar t

ís

tic

os

  so

n

 p

art

e

de

 u

n  d

is

cu

rs

o,

  q

ue

  ro

d

ea

 o

en

m

ar

ca

 la

s

es

ce

na

s e

n

 lo

s

de

m

ás

hu

es

os

.

V

is

ta

  e

n

s

co

nj

un

to

  e

s

ta

re

fe

re

nc

ia

  a

l

di

sc

ur

so

  f

lo

rid

o

s

pu

ed

e

  c

on

ec

ta

r

co

n

la 

re

fe

re

nc

ia

ar

rib

a

  m

en

c

ion

a

da

  a

 un

 

pe

rs

on

aj e

  q

u

e  h

ab

la

,

es

 d

ec

ir

el

  sa

c

erd

o

te

'S

er

pi

en

te

 

Em

p

lu

m

ad

a'

en

 el 

o

rn

am

e

nt

o

de

 o

ro.

9

 

F

lor

 

can

to

: te

co

m

ate

 de

  O

li n

al

á 

Hu

es

o

169

 d

e  l

a T

um

b

a 7

 (C

as

o  1

96

9)

 

A menudo este

 m

o

tiv

o

 de

 f

lo

r y

 c

an

to

 se

 c

om

b

in

a

co

n

un

a

ser

ie

 d

e c

ab

e

za

s d

e

an

im

a

les

 y 

hu

m

an

os

  o

 

de

id

ad

es

  (

co

m

o

T

oin

a)

.

Pr

ob

a

ble

m

en

te

  e

n

to

do

s

e

sto

s

c

as

os

  s

e

trata   de

i

nv

oc

ac

io

ne

s

(e

n

d

is c

u

rso

 

flo

ri

do

)

de

  A

n

ce

st

ro

(d

m

an

er

a

pe

rs

on

al

  c

on

  e

le

m

en

to

s

o

no

m

ás

tic

os

 o

 m

ás

 b

ie

n

de

  m

a

ne

ra

 g e

n

éri

ca

 

m

et

af

ór

ica

 p

or

 s

us

 ca

li

da

de

s,

si

m

bo

liz

ad

as

 

po

r l

os

  a

nim

a

le

s)

 co

n

 el 

fi

n

de

  r

ec

ib

ir

la

ca

ra

ct

erí

st i

ca

, l

a

fu

er z

a,

  l

a v

ir

tu

d

o  l

a

fo

rtu

na

 d

e

9

°

 C

om

res

e

la

im

po

rta

nc

ia d

el

 di

sc

urs

cer

em

on

ial

  en

 

el

 

i

nic

io

de

 te

xto

s r

el

igi

oso

s

com

o

 el

 P

op

Vu

h  o

 

dic

e

Y

uta

 T

no

ho

 (V

in

do

bo

ne

ns

is) ,

 p

. 5

2  (

  e

sta

 e

la p

ala

br

a s

ag

rad

a

).

an

se

tam

b

ién

  L

Po

rtil

la

1

974

 

pe

z G

a

rcí

a 2

00

7.

91

 

C

om

p

áre

se

el

 di

scu

rs

o  e

n

el

re

lie

ve

de

 

un

 

c

ar

aco

l

lab

rad

o,

qu

e

tam

b

ién

 se

  a

so

cia

 co

n

el

m

und

o

de

  lo

s

An

ce

str

os

 (S

án

che

z

Na

va

 et

 al.

 

20

1 1)

.

67

 

Page 68: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 68/79

Page 69: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 69/79

sig

nos (

murc

iélago

, bú

ho) r

elacio

nan e

l jue

go d

e pel

ota c

on el

ln fra

mun

do. R

ec or

dem o

s

la narrativa del Popol Vuh, donde  los  héroes  gemelos bajan  allnfram undo para  ju gar a la 

p

elota

 con 

los S

eñ ore

s de

la M

uerte

 allí,

y don

de u

n gra

n mu

rciéla

go d

es cab

eza 

a uno

  e

ello

s.

Pecto

ral de

  varia

s secc

iones 

(Caso 

1969)

  C

ódice 

Ñuu

n

oo N

di

si 

Nuu, 

p.

 

36-

II.

Es

te jue

go  d

e pe

lota 

tiene

su p

arale

lo en

tre l

as jo

yas e

  la

Tum

ba 7

en el

ma

gnífic

o

pec

toral

  e v

arias

  secc

io ne

s (C

aso   1

969:

 

9

5 s

s. Nú

m. 1

67,  L

ám 

IX), 

que   e

n su

par te

 

s

uper

ior co

ntien

e un

a can

cha d

el ju

ego d

e pe

lota,

co n s

us an

illos

 en fo

rm a

de se

rp ien

tes.

En

  la c

anch

a ha y

  dos

hom

bres,

ju gad

ore s

, que

  leva

ntan 

una  m

an o

  y so

stiene

n en

  la o

tra

so st

ienen

  cad

a un

o un

a pel

ota. 

Uno 

(a n

uestr

a ma

no d

erech

a) tie

ne u

na d

ia dem

a

de

cu ent

as de

 jade

, co n

  la fig

ura  

de un

av e 

en la

frent

e. Ot

ro (a

nuest

ra ma

no  i

zqu ie

rd a)

tiene

la

 m an

díb ul

a des

ca rna

da.   P

odem

os  l

eer s

u opo

si ció

n com

o un

a co

nfron

tació

n ent

re lu

z y

os cu

ridad

, vid

a y 

muer

te.

96

En e

l ce n

tro e

ntre 

am bo

s es

tá un

  crán

eo h

uma

no co

n

un 

cu chi

llo en

  la c

avida

d de

  la n

ariz.

En di

feren

tes  c

ód ice

s la 

canch

a del

 j ueg

o e

pelo

ta es

m

arcad

a po

r crá

neo s

: lo

  in te

rpret

amos

  com

o u

n lu

gar l

im ina

l do

nde 

se r

ea liz

an

96

L

a esce

na nos

 hace 

record

ar ade

más q

ue el 

Sefíor

 8 Ven

ado,

e

n

un

 

m

om en

to tem

prano

 y de

termin

ante

de

su vida

, conf

ronta 

a

un poder

  divin

o en

el

ju e

go de

  pelot

a. Seg

ún

e

Códic

e Ñu

u Tno

o N

disi N

uu

(Bodl

ey),

p. 10-IV

, su a

dvers

ario fu

e

el

D

ios V

enus, 

Sefíor

  1 Mo

vimie

nto, cu

yo at

ributo

 es

 

un

  cráne

o con

 

ma

ndíbu

la des

camad

a. Seg

ún el

  Códic

e Iya

 Nacu

aa 1 (C

olom

bino),

 p.

 

2-I

I, fue 

un

 

pe

rsonaj

e con 

diade

ma

de cue

ntas d

e jade

,

el

Di

os So

l. Vien

do es

te par

alelo p

odem

os pen

sar qu

e

el

p

ectora

l alud

e o co

nnota

 a los

mism

os pe

rsona

jes div

inos

contra

 quien

es jug

aba el

  Sefío

r 8 Ve

nado

en

las 

dos v

ersion

es: el

Dios

o

l

y

el

D

ios V

enus (

con

un aspe

cto n

octurn

o y f

únebre

). Am

bos D

ioses

, tiran

do las

  Hech

as de

  la pr

imera 

luz,

inicia

n la na

rrativ

a del C

ódice

 Afíu

te (Sel

den),

p.

1

 1

(

cf. Ja

nsen

Pére

z Jimé

nez 20

07a:

257-25

8)

69

Page 70: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 70/79

Page 71: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 71/79

pa

rec

e ba

sa r

se e

n la

  es

tr uc

tu ra

  ve

rtica

l de

l c

osm

os,

p

or lo

  ta

nto  

con

not

ar l

a va

lide

z

un ive rsal de la escena.

P

or 

otr a

 p ar

te ,  l

os s

ign

os p

rinc

ip a

le s 

de e

ste p

ec t

ora l

  per

tene

ce n

  l 

id io

ma 

mán

tico

-r itu

al  

m

eso a

me

rica

no, 

y c

onc

re ta

men

te j

ueg

an 

un p

ap e

l im

po

rtan

te e

n e

l ca

pítu

lo s

ob r

e los

 

ri tu

ales

  en 

un 

gra n

  ce

ntro

  ce

rem

on ia

l, p

rese

nta

do e

n l

a pa

rt e 

ce n

tral

del

Cód

ice

  Yo

alli

E

hec

at l

Bo

rg ia

 , p

p. 

29-

4

7

Ent

re l

os t

em p

los

  pri

ncip

ale

s de

  es

te c

en tr

o c

erem

on

ial 

en

co n

tram

os 

el T

em p

lo  d

el C

ie l

o p

p. 3

3-34

, 37

), q

ue 

tiene

  im

por

tant

es c

arac

te rí

stica

s en

com

ún 

con

 

el ar

riba

  m

enci

ona

do 

Tem

plo

  de

  la

s Jo

yas

  o 

Tem

plo

  d

e la

  Se

rp ie

nte

 

E

mp

lu m

ad a

 del

Cód

ic e

 T on

in d

eye

  Nu

ttal

l).

- '

Vi ,

 

¡ ; ;

Có d

ice

Yoal

li  Eh

eca t

l

p. 42: E

ntra

da e

n la t

ie rra

  Ju

ego

de P

elota

 

Page 72: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 72/79

En

 e

se es

pacio

  se re

aliza

n nu

eve g

rand

es rit

os, in

iciad

os y

super

visad

os p

or el  

sace

rdote

 

de) la Diosa Cihuacoatl. Los actos rituales a menudo

se

llevan a cabo

en

la oscuridad o 

en

un

ambi

ente

funer

ario.

Prese

ncia

mos

bailes

  alre

dedo

r del

divin

o Cu

chillo

  e P

eder

nal e

n

un g

ran p

atio

oscur

o (p. 

32),

  el cu

lto al

Env

oltor

io Sa

grado

  (pp

. 35-

36), d

ivers

os ju

egos

 

d

e pel

ota (p

p. 35

, 40, 

42),

entra

das e

n las

 Fauc

es de

 Lag

arto q

ue re

pres

entan

  la T

ierra

pp.

37, 

39), 

sacr

ificio

s del

  Sol

en d

ifere

ntes

aspec

tos (

pp. 4

0, 43

) y

ofren

das d

e co

razón

,

sang

re, fl

ores y

 joya

s a u

n árb

ol (p

. 44).

 

Lo

s ob

jetos

  pued

en se

r ma

nifes

tacio

nes e

un

pode

r div

ino. P

or e

jemp

lo ha

y ped

erna

les

con

  rost

ros d

e Tez

catli

poca 

(Neg

ro y

Rojo

) enc

ima d

el tec

ho d

e dos

  vers

iones

 del

propi

o

T

em p

lo de

l Cie

lo (pp

. 33

-34). 

Obv

iamen

te la

 prim

era a

socia

ción

ritua

l del

peder

nal e

s su

us

o co

mo c

uchill

o de

sacri

ficio.

  Com

o tal

, el c

uchil

lo e

pede

rnal a

pare

ce co

mo

hijo

de

la D

iosa

Cihu

acoat

l, sim

boli

zando

  la l

lamad

a qu

e la D

iosa

 hace

 a los

  hum

anos

 para

 hace

r

s

acrif

icios,

  y re

cibió

  cult

o.

9

9

A

  la v

ez e

l cu c

hillo

es el

  inst

rume

nto q

ue co

rta e

l cor

dón

um

bili

cal, s

imbó

licam

ente

  im p

lican

do que la  vida  es sacrificio, y que

ahí nace  la

fuer

za re

ligios

a. Po

r eje

mplo

  el C

ódic

e Tez

catli

poca 

(Fejé

rváry

-M a

yer),

p. 26

, con

tiene

 

la im

agen

adivi

nator

ia de

l Dio

s del

 

So

l

que c

orta

con u

n cu

chillo

  el c

ordón

  umb

ilica

l del

re

cién

nacid

o, qu

e est

á con

ectad

o co

n el s

ol co

mo v

ocaci

ón a

la glo

ria.

1

 

/\

Izq : C

ód ice

  Tezc

atlipo

ca, p.

26 :

El

 

Dio

s Sol

, com

o Pat

ro no D

iv in o

  de  e

st e  pe

riodo

, co rt

a el  c

ordón

umb

ilical

del rec

ién na

cido

y de fi n

e su d

es tino

 como

 g lor i

os o (c

on sag

rado al

Sol).

 

D

er. : C

ód ice

  Yuta

Tno ho

, p. 49

:

El

S

eñ or 9

 V ien

to 'Q u

et zal c

oat l' n

ac e d

e un g

ran Pe

de rna l

.

99

A

nd ers

  & Ja

nsen  &

  Rey

es Ga

rcía  1

993: 1

78 -17

9, 200

, ci tan

do   a

Sah ag

ún (L

ibro ,

 cap .

6) y  M

en die

ta

(L ibr

o ll , c

ap. 1 .

1

E

dición

 y com

en tar i

o: An

der s

.Jans

en P

érez J

im éne

z 19

94.

72

 

Page 73: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 73/79

L

os 

sign

os d

el p

ec to

ra l,

  po

r eso

, p

ar ec

en  s

er  í

nd ic

es 

e a

ctos

  ritu

al es

  y a

  la 

vez

 con

not

an

los 

augurios  del des tino.  Los elem ento s  repre sen tados  parec en tener un valo r simbólico 

para

 

e

l

etho

s c

ul tu

ra l 

y la

  filo

so f

ía m

es o

ame

rica

na.

  La

can

cha

  nos

  rem

ite

  a l

a lu

cha

, la 

c

onfr

on ta

ció

n, el

re t

o de

  la 

vida

. El

  sol

  con

not

a la

 voc

ac ió

n d

el s

er h

uma

no 

para

 s er

 jus

to

y v

alie

nte,

  y ta

mb

ién 

alc a

nza

r la

glo

ria s

ac ri

ficá

ndo

se . E

l c

uch i

llo 

rem

ite 

al d

es ti

no d

e la

 

vida

: de

sd e

  cor

ta r el

co

rd ó

n u

mbi

lica

l ha

st a 

las o

bl ig

ac io

nes

 de

sac

rific

io . 

La T

ie r

ra es

  la 

de

  do

nde

  nac

em

os y

  ad

ond

e re

gre s

am o

s c

ua n

do  m

ori

mos

. E

n su

  tot

alid

ad  l

as  i

mág

en e

s

pa

rece

n de

ci rn

os  

que 

la d

in ám

ic a

 (el

 jue

go 

e p

elot

a)

d

e

los

  dif

eren

tes

niv

eles

 del

  cos

mos

:

el

sa

cr if

ic io

 y l

a lu

ch a

qu e

  def

in e

n el

  cam

ino

  del

  ser

 hum

an

o de

sd e

  la 

ti err

a ha

cia

 

el

 s

ol, 

d

esde

  la 

oscu

rid

ad a

  la 

luz,

y

e vu

elta

 a l

a tie

rra:

  vid

a-m

uert

e-v i

da e

n té

rm i

nos

 de 

Esté

s.

Ha

y m

uert

e en

el  n

aci

m ie

nto  

pe ro

 tam

bié

n lu

z,  c

reci

mie

nto  

y gl

or ia

.

De 

est a

 ma

nera

 el 

pect

ora

l de

  oro

  en 

sus

  sec

cion

es   r

esu

me 

la v

isión

  sim

lica

 y e

l eth

os 

cu

ltur

al q

ue  p

er m

ea n

 la 

ic on

ogr

afí a

 y lo

s te

xto

s pic

tó r

icos

 

de

 

la T

umb

a 7

 de 

M on

te A

lbá

n. 

Pod

em

os 

co m

para

r e

ste 

univ

ers

o a

rtíst

ico 

co m

o u

na  

seri

e

in

voca

cio

nes

y a

  la  vez 

com

o e

xpre

sión

  de

  ped

im e

nto

s de

  bi

enes

ta r 

tant

o pa

ra   l

os  d

ifun

tos

  com

para

 Jos

 viv

os .

Lo

s p

edim

en

tos 

se d

epo

si ta

n p

or 

es cr

ito 

es 

dec i

r co

mo

  tex

tos 

pic t

óric

os. 

L a r

esp

uest

a

se 

pue

de h

abe

r da

do  en

 v

is ió

n o

  exp

erie

nci

a de

l co

ntac

to  d

ivin

o, 

tal v

ez 

co m

o v

oce s

  de

l

Más

  Al

lá (

re pr

es en

tad

as c

om

o vo

lu t

as e

n lo

s te

xto

s pi

ctór

icos

), o

  tal

  vez

  qu

ed ó

  en 

un 

si

lenc

io

de s

usp

en se

  y 

m is

te ri

o. A

lgo

  si

mila

r p

asa 

ah o

ra c

on 

los

ped

im e

nto

s q

ue s

e

rea

lizan

 en

lug

are

s sa

grad

os:

  la 

con

st ru

cc ió

n d

el p

ed im

en t

o c

on p

ied

ras,

piñ

itas

u o

tros

 

e

lem

ent

os d

e la

  na

tu ra

leza

, pa

ra   r

ep r

ese n

ta r 

e m

an

era  

con

cre t

a

e

l

de s

eo  

qu e s

pide

 al 

po

der

 d iv

ino 

del

Lu g

ar. 

P

edim

en to

s m o

der n

os r

od ea

n la  

capi

l la en

 

e

l s

itio 

arqu

eológ

ic o 

de S

achio

 

7

 

Page 74: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 74/79

Page 75: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 75/79

Page 76: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 76/79

Bu

rgoa

, Fra

y Fr

anc i

sco d

e

19 34  Geo gráfica De

sc rip

ci ón

  I,  II)

. Pu b

lica

cio n

es de

l  AG

N 2

5, 2

6, M

éxic

o  (o

rigin

al ed

ition

: 16

74).

Re

impr

esión

 E di

toria

l Po r

rúa,

 M éx

ico

1989

Cas

o, Al

fon s

19

67

Lo s

 C al

enda

rios 

Pr eh

ispá

nicos

.

U

ni v

ersid

ad N

acio

nal A

utón

om a

 de M

éx i

co, M

ex i

co.

1969

 

E

l Tes

oro   d

e M

onte

  A lb

án. In s

tituto

  Na

ciona

l de

 Ant

rop o

logía

 e H

istor

ia, M

éx i

co. [

Reim

pres

ión

co

mo v

olu m

en 5

 de

las

Ob

ras de A

lfon

so C

aso,

 pu b

licad

as p

or

El Col

egio

Nac i

onal

, M é

xico

,  20 0

6]

1

9771

79

Re

ye s y

  Re i

nos  de

la 

M ix

teca

  l, ll).

Fon d

o de

 Cul

tura

Eco n

ómic

a, M

éxic

o.

Cl

ark, J

am e

s C o

ope r

 

1938

 

Co

de x

 M en

doza

  (3

 

vols

.). W

ater

low

S

ons,

Oxf o

rd

1 Lond

on.

D

e la

Cru z

,  Ví c

tor

2007

 

E

l Pe

nsam

ient

o

d

los B

inn

igula

 

s

a: 

Co s

mo vi

sión,

  Re l

igión

 y C

alend

ario

, co

n es p

ec ia

l ref

oren

cia

a los Binniz á. Publicaciones de la  C as a Chata, México.

De

 la C

ruz,

Víc t

or

M a

rcus

W in

ter (

coord

s.)

2

002

La

 R el i

gión de

  lo

s Bi

nn ig

ula 

sa . IE E

PO -

IOC,

 Oa x

aca.

 

De

 la F

uen t

e, Be

atriz

  B

em d

 Fa h

mel

 Beb

er ( e

ds.)

2

005

La

  Pi n

tura

  M u

ral

Pre h

ispá

nica

  en  

Méx

ico: 

Oax

aca  (2

 tom

os).

In s

tituto

  de

In v

estig

acio

nes

Esté

tica

s, Un

iver

sidad

 Nac

iona

l Au

tóno

m a

de M

éxic

o. M

éxic

o.

D

e lo

s R e

yes,

Fray

 Ant

oni o

 

159

A

rte 

en L

en gu

a Mi

xteca

.

C

asa

 de P

edr o

 Bai

lli, M

exic

o.

1

976

Art

e en  

Le ng

ua M

ixte

ca .  Va

nderb

ilt U

nive

rsity

 Pu b

licat

ion s

 in A

nth r

opo l

ogy

14, N

ashv

ille.

 

Es

tés, C

lari

ssa P

inko

la

1992 Women  wh o run  w ith the Wolves. Myths   an d Stories

of 

the  W ild Woman Arch etype.  Ballantine

Boo

k,

Eva n

s, S

usan

 T.

20

08

An c

ient 

Mexi

co

nd C

en tr

al Am

eric

a. A

rc ha

eo lo

gy a

nd C

ultur

e H

istory

.

T

ha m

es

Hu

dso n

,  Ne

Y

ork

F

einm

an, G

ary

 M

. Li

nda

M. N

i cho

las

Lin

dsey

 

C. Bar k

er

2

01 O 

Th

e M i

ssing

 F em

ur

at the

 M i

tia F

ortre

ss an

d its

 Im p

licat

ions.

 A

ntiq

uity 84:

 108

9-1 1

01.

F

lan n

ery,

Ken t

  J

oyc e

 M ar

cus

(eds.

198

The

C

loud

 Pe o

ple:

  Div

er ge

nt E

volut

ion 

of t

he Za p

otec

  an d

 M ix

tec

Civil

izati

ons.  Ac

ade m

ic P

ress

,

N

uev a

 Yo r

k.

Fo wler, Chr is

2

004

Th

e

Ar

ch ae

olog

y of

 Pers

on ho

od. A

n a

nthro

po lo

gica

l a pp

roac

h. Rou

tledg

c, L

ond o

n.

Fr

eide

l, Da

vid

Li

nda

Sch e

le

Joy

Par k

er

1993

 

M

aya 

Cosm

os.  

Th re

e th o

us a

nd y e

ar s  on

  th

e sh

am an

  s pa

th .  Mo

rro w

, ew

 Y

ork.

G

alle

gos R

uiz,

 Rob

erto

 

197

E

l S eñ

or 9

 Flo

r en  

Za ac

hila

.

U

niv e

rsida

d N a

cion

al A

utó n

oma

 de M

éxic

o, M

éxic

o.

Ham

ann ,

 Byr

on

E

199

7

W e

avi n

g a n

d t he

 Ic o

nog r

aph y

 of P

rcsti

ge: T

he r

oya l

 ge n

der s

ymb

olism

 of

Lor d

  5 F

lowe

r's

Lady

 

4

Rab

bit's

 fam

ily.

In: W

om

en in

  Pr

eh is

tory.

  No

rth A

mer

ica 

and

  Mes

oa m

erica

 

(

Che

ryl C

laes

sen

Rose

mar

y  Joy

ce,

eds.)

:  153

-172

. Un

ivcr

sity

ofPe

nnsy

lvan

ia P r

ess,

Phila

delp

hia.

76

 

Page 77: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 77/79

Page 78: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 78/79

Page 79: Informe Memoría Mixteca

8/19/2019 Informe Memoría Mixteca

http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 79/79